Л.Атарцэцэг /Орчлон сургууль

2011.03.25

Амьдралын бодит үнэнийг уран сайхны аргаар илрүүлэх

Дүрийн дотоод мөн чанарыг ухаарч ойлгох

Өөрийн сэтгэлийн дотоод ертөнцийг мэдрэх, нээх

Энэ бол –авьяас онгод

Энэ бол –мэдрэмж

Энэ бол –эх хэлээ агуу эзэмшсэн чадвар

Энэ бол –эмзэг гярхай чанар

Энэ бол –хязгааргүй эрхэм дээд энэрэл нигүүлсэл

Хүүрнэлийн зохиолыг хэрхэн хүний сэтгэлд ийнхүүзохиролтойгоор туурвиа вэ? гэдгийг бид мэдэрч

ухаарахын тулд зохиолын задлалыг зөв хийх ёстой.

Багшийн уншлага

Сурагчийн уншлага

Зохиогчийн уншлага

Юуны түрүүнд хүүрнэл зохиолын агуулгыг тунняхуур, тогтож, амтархан эргэцүүлж унших нь чухал.Ингэснээр уг бүтээлийг олон талаас нь гүн гүнзгийзадлан ухаарч эргээд нэгтгэн дүгнэх үндсэн нөхцөлбүрдэнэ.

Хичээл дээр нэг сэдвийг эсвэл хамгийн төгс сайханхэсгийг сурагчдаар тасалж хэсэгчлэн уншуулахзохимжгүй байдаг.

Агуулга гэдэг бол –Үйл явдал

Үүнийг зөвхөн үйл явдал хөөж ойлгоно гэж хөнгөн хуумгай хандаж болохгүй.

Бүхэлд нь сайн ухаар гэсэн үг.

Үгийн утгыг тайлах

Уран дүрслэлийн утгыг тайлах

Зохиолын үйл явдал өрнөх орон ба цагийн утгыгтодорхойлох

Зохиогчийн үг-ийг тайлбарлах

Баймж санаа бүхий хэсгийн утгыг тайлбарлах

Хэлц үг, дүрийг тодотгосон этгээд үг зэргийн утгыгтайлбарлах

Өгүүллэгийн бэлгэдэл, зөн совингийн утгыг тайлах

Чухал санааг илэрхийлэх, үг хэллэг, өгүүлбэрийг олжтэмдэглэх

Зохиолын санааг тодорхойлох

Зохиолч хэрхэн дүрсэлснээр илэрнэ.

Зохиолч дүрийг төдий л тод дүрслээгүй байвал яах вэ?

Дүрийн дотоод ертөнцөөс нээн таньж, мэдэрнэ

Дотоод ертөнц гэдэг нь

Дүрийн харилцаа , хандлагаар илэрнэ.

Үг яриа

Үйл хөдөлгөөн

Харц, донж

Үйлс ажил

Бусадтай харьцах харьцаа:

-Нийгэмтэй –Хорвоогийн жам ѐстой

-Хүмүүстэй –Өөрийн зүрх сэтгэлтэйгээ

-Дэлхий ертөнцтэй –Байгальтай

Амьтан

Ургамал

Ус г.м олон зүйлд хэрхэн хандаж байгаагаар бид зохиогчийн гадна талыгдүрслэхдээ огт дурдаагүй эсвэл цухас хэлсэн бүхий л мөн чанарыг нээн танихучиртай юм. Ингэсэн цагт тухайн дүрийн утга учир уг дүрээр дамжуулан хэлжбуй зохиогчийн санаа улам тодорч дараа дараагийн задлалыг хийхэд дөхөмболно.

Аливаа дүрийн гадаад дотоод шинжийг нарийнзадалж ухаарч ойлгох нь дүр дүрслэлийг тодорхойлохаргад сургадаг.

Гол ба туслах дүрийг зааглан бичих

Дүр тус бүрийн гадаад, дотоод шинжийг зохиолоосолж тэмдэглэх

Дүр тус бүрд хамаарах үйлийг ялган бичих

Дүрүүдийн хооронд харьцаа үүсгэж байгаа үйлүүдийголох

Дүрийн гадаад дотоод орчныг тэмдэглэх

Дүрслэгдэж байгаа орон зайд ямар үйл явдлуудхамаарч байгааг гаргах зэргийг сурагчдаар олуулах

Дүрийн задлал. “Дүр –Хүмүүн” гэж томъѐолж болох юм. Гэхдээ энэ нь ургамал

модоор, амьтнаар ч төлөөлөгдөн дүрслэгдсэн байж болно. Гэхдээ л үүний цаана

хүмүүсийн амьдрал гарна.

-Зохиолын бүтэц, ур хийц

-Зохиолын хэл найруулга

-Зохиолчийн уран оновчтой шийдлүүд

-Нарийн ширийн дүрслэлүүд

-Байгалийн дүрслэл

-Эд юмсын дүрслэл зэрэг олон зүйлийг ухаарчгаргаж ирэх ѐстой юм.

Ж:”Мартин Иден” романд бүсгүйн гэрт өлгөөтэй зургийг дүрсэлсэн нь зохиолын төгсгөлд зохиогчийн ертөнцийг үзэх үзэл болон буудаг.

Уншиж ирэх даалгаврыг гэрт

өгнө.

• Ангид багш зарим нэг дүрслэлийг уншиж өгнө.

Дараах үгсийн жагсаалтыг гаргасан

байна.• Мэлмий

• Шагайвар

• Хүйтэн жавар нүүрийг алгадах

• Рашаан

• Муу жаал

• Салхи эрчлэн ирэх

• Гарын бэл

• Инээдийг биедээ хураан авах гм

Дүрийг хөөж дүрслэл, агуулгыг

тодорхойлох

• Сурагчдад илүүхялбар бөгөөд утгыг амархан ухаарч ойлгоход дөхөм болдог.

• Дүрүүдийг харьцуулан ярих уламжлалт арга илүү үр дүнтэй

1. Дүрийг сайн муу гэж шууд дүгнэхээс зайлсхийх: Үүний тулд:

Дүр тус бүрийн сайн муу шинжийг тодорхойлох

2 янзаар тодорхойлно. 1-д зохиолоос ишлэлийг түүх

2. Өөрөө тодорхойлж бичих

Ингэснээр зохиолын хэл, уран сайхны онцлогийг дүрээр тодорхойлох боломжтой болно.

Нэрэн өвгөн -Ваанчиг

Эерэг дүрслэл Сөрөг дүрслэл Эерэг дүрслэл Сөрөг дүрслэл

-Одоогийн

багачуул

сайхан юм даа

-Дэлгүүр авдаг

авдаггүй нь

хамаа байжуу

над шиг олон

амьтанд

рашаан өгч тус

болдог байлгүй

-хөөрхий минь

элдвийн үнэр

танаргүй сайхан

рашаан байна

-хүүхдийн

тоглоомон

дээрээс

өргөсгүй цоож

олсон

-гэртээ

шагайвартай

болсон

-Үгээ хэлээрээ

тэмтрээд буцаан

нэг нэгээр нь

гаргах мэт зөөж

хэлэх

-Инээдээ гадагш

нь цацраалгүй

буцаан биедээ

хураан авч байх

шиг харагдана.

Д.Батбаяр “Мэлмий”

Нэрэнгийн гэр бүл Ваанчигийн гэр бүл

Эерэг дүрслэл Сөрөг дүрслэл Эерэг дүрслэл Сөрөг дүрслэл

-Нээнээ минь өгчл бай. Бидзаримдааажилдаа түүртээдавахаамартчихаад байхюм

-Ингэж байжрашаанааасгачхав даа-Амрахаараа л тэррашаан луухамтдаа явцгаая

-Даруйхан шигтанилцвал надмөн ч их хэрэгбайна санж

-тавганд тавихюм бол ямар чяадгийн.-баруун гараамогой мэтгулгууланхалаасандаа хийх-муур тэмчимээгүй гэтэночих

Нэрэн өвгөн -Ваанчиг

Эерэг дүрслэл Сөрөг дүрслэл Эерэг дүрслэл Сөрөг дүрслэл

-Хүүхдэд

хайртай

- хүмүүст тус

болдог

-Ажлыг чин

сэтгэлээс

хийдэг

-Гэр бүл нь

эвсэг

-Бусдын хайрыг

татсан

- Гэнэн

итгэмтгий

-бусдыг бүгдийг

өөр шигээ

санадаг

-Эмх цэгцэд

дуртай

- өөрт хэрэгтэй

юмыг олж

чаддаг

-Хүн хуурсан

-Хуурамч

зангаасаа

ичдэггүй

-Өөрийгөө л

бодсон гм

- Хорвоог харах

нүдтэй ч

оюуны нүд нь

сохор хүн

Өглөө нарны туяа

Ширгэсэн булаг шиг нүдний нь аяганд дүүрч, бүх л биед нь нэвчин шингэж

байлаа

Түүний тольтой шилэнд туссан нар дальдрах мэт ойв.

Хаалга

Хэн дуртай нь орж гарч болох онгорхой

Шагайвартай, намрын хүйтэн салхи эднийд л хоргодож байдаг юм уу гэлтэй, салхи хаалганд

цохигдон тасарсан дээс мэт эрчлэн ирж, нүүр рүү нь цохих шиг

Гал тогоо

Хүү нь эхнэр хүүхдийн хамт гал тогооны өрөөнд бужигнана

Аяга тавгаа хангинуулах нь тэндээс л харааж загнасаар байх

мэт

Тавгийн чихэр

Тэсгээдэггүй, байнга дуусдагТавганд тавих бол ямар ч

яадгийм

Жавхлан хүү/өөрөө/

• Нээнээ сохор биш, Нээнээгийн нүд нь гартаа байдаг юм чинь /өмөөрсөн/

• Эмтэрхий шил дэлгүүр авдаггүй юм /голонгуй/

Өвөө нь

• Миний түнжгэр хүүшиг хөөрхөн хүү хаа байна

Ваанчигийнх

• Доод айлын муу жаал л байна

• Хүүхэд начигнахаар л амь тэмцэх шиг л болдог

Нэрэн - Хүүхдийг хайрлах, -

хүний юмыг авсан л бол

буцаагаад өг

Ваанчиг

Чамайг нэг дуранджээ

байгаад бариад авнаа

Зурмал ч юмуу шуумал юм олоод ирвэл...

Овоо хараанд орчхоод байгаа согоо л гэсэн үг

Бусдаас гол дүрд харьцах харьцаа

Хүү бэр нь өглөө эрт хоолыг нь бэлдэж өгдөг. Хүүхдүүд

Нээнээд туслахаар хүлээдэг

Эхнэр нь уурлан гал тогоондоо аяга тавгаа

тачигнуулан...

Дэлдэн шар залуу над бас нэг шагайвар олж өгөөч...

Гэгээ таттал яралзсан том цагаан шүдтэй, өтгөн хар хөмсөг нь зовхийг

нь дарснаас болсон мэт жийхгар хар нүдтэй, хулмайсан 2 чих нь ар

тийшээ наалдсан юм шиг, хар хүрэн нүүртэй хүдэр зузаан эр байлаа.

-Янзага алж иднэ /Мах ньамттай, зөөлөн гэнэ/-Эцгээ нас барсныг дуулаад/одоо яая гэхэв, ганц хүн галболдоггүй гэдэг дээ. Нэг юмл олж авахаас биш гэжхэлжээ.-Чоныг амьдаар нь өвчижбайхдаа /муу хар гударга.Ингээд цусал. Сайхан байнауу? Өшөө гэж энэ” хэмээншүд зуун, хоолой нь чахранөгүүлнэ.

-Хэзээ ч ээжтэй байгаагүйюм шиг жийхгар нүдээрээинээж явдаг байлаа.-Эхийнхээ шарилыг чэргэсэнгүй-Аль тааралдсан хүнд гарынтэнхээ, ташуурын амтыгүзүүлнэ.- Үг дуугүй хөөрхийөвгөнийг нүүрэн дундуургурамсан чөдрөөр ороолгожорхиод...

Сэтгэл

Бие

Хэл

ХҮН

БИЕ Сайхан биетэй ч хүйтэн харцтай, догшин царайтай

ХЭЛ Үг яриа бардам дээрэлхүү, харгис,

СЭТГЭЛАмьтныг өрөвдөх сэтгэлгүйЭцэг эхийн ачийг үл санагчХошуу ноёдод тал ологч

Нутгийн олон

“Хулман чоно” хоч өгсөн Учир ньа. Хулман чихтэй б. Харгис хатуу, чоноос ч дорТүүний харгис харцан дор тогоог нь угаах гаслант хувь хөөрхийДагиймаад оногдов.

Аав нь Хүнээс үр төрдөг байхад надаас эрлэгийн элч төржээ, нутаг усандааийм нүгэлтэн өсгөсөн надад там л хаалгаа нээх биз. Муу хөгшинминь азтай хүн байж. Ийм үртэй байснаа үзсэнгүй. гм

Эхнэр нь Хуримын бэр нь үс гэзгээ үгтээн, нүүр амаа урж, уйлан чарласаарсүүлдээ муужран унажээ.Муу хулман чоно, намайг үхсэн гэж бодов уу, чамайг түмнийжигшилд шатахыг чинь үзэхийн тулд би амьд явнаа.

Тэжээсэн чоно

Чоно эзэндээ ойртоод оцойн сууж байжээ. Жаахан байснааэзнийхээ дээрээс даран унах шиг болжээ... Түүний хоолойг чоно тасхивж, толгойг нь эх биеэс нь бараг салгасан байжээ.Хоёр хөлт чоноос дөрвөн хөлт нь өшөө авсан нь энэ ажээ.

Ухаарч уншихад туслах

Агуулгыг ойлгох, мэдрэмж төрүүлэхэд анхаарах

Асуултыг оновчтой тавих

Дүрийн задлалыг маш олон талаас нь өргөн хүрээтэй хийх

Урансайхны зохиол дахь байдал шинж буюуаспектын илрэх байдал нь зохиогчийн:

1. Ертөнц, хүний амьдралын янз бүрийн үзэгдлээс альнэг хоёрыг нь харьцуулан зүйрлэх, бодит байдалдхарьцах хандлага, үнэлэмж

2. Байгаль ертөнцөд оршин буй юм, үзэгдлийн дэвсгэрбайдал, мөн чанарыг урнаар дүрслэн үзүүлэх явц дахолон талтай нарийн асуудал юм. /Б.Пүрэв-Очир/

Байдал шинж, түүний харшуулал илэрч буйхэлбэрүүдийг хэлний баримтад тулгуурлан

нэгд: Урансайхны дүрслэлт чимэг тодотголоор,

хоёрт: Урансайхны эхийн найруулгад өгүүлэгчийнүнэлэмжээр илэрсэн байдал шинжийн харшуулалхэмээн зааглаж, хэрхэн дүрсэлснийг тусгайлан авчүзэх хэрэгтэй.

эртний Грекийн эпитетон буюу хэрэглэх, хавсралт гэсэн утга бүхийүгээс гаралтай ажээ.

Найруулгазүйн онолын бүтээлүүдэд:

1. Байнгын чимэг үг (постоянные эпитеты)

2. Дүрслэх чимэг үг (изобразительные эпитеты)

3. Сэтгэлийн хөдөлгөөн илэрхийлсэн чимэг үг (Эмоциональныеэпитеты) гэж хуваан үздэг

Дээрх ангиллаас урансайхны эхийн найруулгад байдалшинж, дүрслэлийн ялгааг илрүүлэх гол хэлбэр нь дүрслэх чимэг үг(изобразительные эпитеты) болдог бөгөөд эхийн өгүүлбэрзүйталаас нь авч үзвэл урансайхны дүрслэлт чимэг тодотгол (образноеопределение)-оор дамжин хэрэгждэг байна.

Ингэхдээ гол төлөв урансайхны дүрийн гадаад шинж байдлыгзэрэгцүүлэн харьцуулж дүрслэхэд хамаатай байдаг нь ажиглагдажбайна.

Мядаг ДэжидАаш зан сайтай ч бол ядуу хүний эхнэр

гэнэ, ажил сайтай ч бол баян хүний зарц

гэнэ. Нас 22, нэр Мядаг гэдэг, гэдсэн

дотроо хүүхэд олсоор 9 болж…

Түүний эхнэр Дэжид нас 40 хир, ааш зан

хурдан, үг хэл ширүүн, санаа сэтгэл

сайнгүй, эд юманд харамч билээ. Дэжид

эхнэрээс хүүхэд ер төрсөнгүй тул…

Цэцэгмаа Ханд

Цэцэгмаа сайн малчин болж, одон

тэмдэг

авна гэж зорьж ирснээ мартаагүй, эрдэм

номыг оролдсоор л байв. Түүний

оролдож

байгаа зүйл юу вэ? Ардын унших бичиг

гэдэг ном. Энэ номын нүүр сүүл нэгэнт

урагджээ. Энэ номыг эхэлсээр 3 жил

болсон боловч __________уншиж

хараахан дуусаагүй

байв…

… гудамжны тоосонд дарагдаж, хөлд

гишгэгдсэн барагтайхан цэцэг шиг

болжээ…

Ханд тэр жил эмнэлгийн дээд сургуульд

очоод, энэ жил жинхэнэ эмч болж,

эмнэлгийн ажлыг хийж байгаа юм

байжээ.

Хандын гэрт хэдэн шургуулга дүүрэн

орос монгол ном…

Миний хэдэн номыг уншихад юу байх

вэ. Чухам хэрэгтэй ном сонин улсын

номын санд их байдаг, би 7 хоног бүр 2

удаа очиж ном уншдаг…

…сая цоморлигоо нээсэн хээрийн

сайхан

цэцэг шиг байна

Хүний гадаад шинж, дотоод ертөнцийгилэрхийлсэн, зохиогчийн эерэг ба сөрөгсэтгэлийн хөдөлгөөн, үнэлэмжийг голлосон байдалшинжийн харшуулал байна.Өөрөөр хэлбэл,урансайхны эхийн найруулгад дүрийн гадаадбайдал шинж нь тодорхой орон зай, цаг хугацааныдотор эсрэгцэхдээ өгүүлэгчийн эерэг ба сөрөгүнэлэмжээр дамжин илэрнэ гэсэн үг юм.

Цээмаа Бумаа

…зааны ясан савх шиг цагаан хуруутай

гараараа нуурын ус шиг долгиотсон хар

гэзгээ илээд, эрвээхийн далавч шиг эрээн

мяндсан алчуураараа янзган нарийхан

хүзүүгээ ороогоод, салхинд ганхсан

хонгорзул цэцэг шиг гунхалзан сууж

байна…

…түүний тэгш цагаан шүд нь шинэхэн

цасан дээр тунгалаг нарны гэрэл туссан

юм шиг харагдана.

Эрээн мяраан хувцас

өмссөн ганган Цээмаагийн дэргэд, төв

энгийн хувцастай цэвэрхэн бор хүүхэн

Бумаагийн сууж байгаа нь тогос шувууны

дэргэд хээрийн галуу сууж байгаа юм шиг

харагдана…

Сүрэн Солонго

Сүрэн ч сойчихсон согоо шиг бие

бялдар, царай зүс тэгшхэн амьтан болох

нь дээ. Лянхуа цэцэг шавраас гардаг

гэгчээр Ням Хишигт хоѐроос ийм эрдэнэ

төрдөг байжээ…

Манай Солонго гэж тарган хандгай

шиг халбалзаад…эх шигээ нэг галбир

муутай юм болох нь…

Ч.Лодойдамба “Тунгалаг Тамир”

Цамба Сампил

Шар Цамба гэгч гуч эргэм настай,

ирвэсийнх шиг жоотгор шар нүдтэй,

буржгар хүрэн үстэй, дундуураа

ховилтсон урт эрүүтэй бөгөөд майгавтар

богинохон хөлөө бат гишгэж, нударгаа

үргэлж зангидаж явдаг хүн. Шар нүд нь урин

зөөлөн харцтай байхыг би ер

үзсэнгүй. Нусгай жаалууд бид харцнаас нь айж

хулганан, мөрөө хавчиж, модон өмд өмссөн шиг

хөдлөхгүй болно. Цамба алт мөнгө, адуу малаар

баян бөгөөд морь арилжих дон туссан хүн…Шар

Цамбын ид

хав ийм л байлаа…

Арван долоо нас ч дээ. Хөөрхий зайлуул.

Би тэгэхэд өөрийгөө эр хүнд тооцож

явжээ. Гэтэл тэр зун ѐстой шалчгар эр

болохоо мэдсэн юм…Тэр Чингис хаан

гэдэг маань ердөө л шар Цамба юм шүү

дээ… Хурдан морь уяхад нь би түүнд

туслалцсан юм. Тэгэхэд над шиг жулдрай амьтан

салхин зээрд, цахилгаан хээр гэх мэт үлгэр

домгийн нэртэй сүрхий хүлэг морьдыг нь үдшийн

чийг буусан хойно хээр аваачиж идээшлүүлэх,

өглөө үүрээр чилээгий нь гаргах, өдөр услах зэрэг

хар бор ажил хийхээс өөр ямар тус хүргэх

билээ…

… Хойноос нь Цамба орж нохдоо хөөж

гаргаад мэндлэв. Намайг ер таньсангүй.

Одоо Чингисийн дүрийг санагдуулах юм

юу ч алга. Ердөө л нэг тарган шар өвгөн.

Ямар гайтай цас гээч вэ. Уул хөвчид

явахын арга алга…Арай чүү гэж ганц

мэгж алаад… гэж үглэсээр буу сумаа

өлгөв. Адаглаад түүнд агсан тавихын ч

хэрэг алга болжээ…

Цамбад хор хөдөлснөөс болоод би

харин овоо эр хүн шиг зориг шийдэмгий

болсон ч байж болох юм. Юу ч л гэсэн

одоо би түүний өөдөөс эгц харж,

хэрэлдэх хэлэлцэх алийг нь ч үзүүлж

чадахаар болжээ…