UTICAJ OTPADNIH VODA IZ RUDNIKA UGLJA

NA AKUMULACIJU MODRAC

BOSNA IHERCEGOVINA

HEINRICH

STIFTUNGBOLL

INSTITUCIJE I ORGANIZACIJE KOJE SU PODRALE INICIJATIVU SPASIMO AKUMULACIJU MODRAC:

MINISTARSTVO OKOLIA I TURIZMA FBiH

MINISTARSTVO ZA POLJOPRIVREDU,UMARSTVO I VODOPRIVREDU TK

MINISTARSTVO PROSTORNOG URE ENJA I ZATITE OKOLICE TK

OPINA TUZLA

FIRMA BiCon, VICARSKA

PROJEKAT FIRMA METRON, VICARSKA

UG ZELENE STAZE GREEN TOUR TUZLA PLANINARSKO DRUTVO DRENIK IVINICE UDRUENJE ENA SRCE I DUA PROKOSOVII UG ODRED IZVIAA DUGA TUZLA

EKOLOKO UDRUENJE JEZERO ERII PLAE JEZERA MODRAC

PROKOSOVII UDRUENJE ZA ZATITU FLORE I FAUNE LUKAVAC OMLADINSKI POKRET SUNCOKRET BOKAVII LUKAVAC

SAVJET MJESNE ZAJEDNICE KISELJAK MJESNA ZAJEDNICA BIKODE SPORTSKO RIBOLOVNO DRUTVO RUDAR-KREKA TUZLA KAJAK KLUB PROKOSOVII UG BISTRO BIH EKOLOKI SAVEZ EKO-ZELENI TK UDRUENJE EKORAZVOJ GRADAAC KLUB POTROAA TK FORUM GRAANA TUZLE AMICA EDUCA TUZLA VIVE ENE TUZLA AMICA TUZLANSKA TUZLA DRUTVO ZA ISTRAIVANJE I RAZVOJ TUZLA NVO OTVORENA MREA LJUDSKIH PRAVA I DEMOKRATIJE TUZLA UDRUENJE

VESTA TUZLA LFM TUZLA UDRUENJE KREATIVA TUZLA COLOSSEUM TUZLA

metron

www.ekologija.ba 1

UTICAJ OTPADNIH VODA IZ RUDNIKA UGLJA NA AKUMULACIJU MODRAC

Tuzla, juni 2013.

2 www.ekologija.ba

I

Centar za ekologiju i energiju M. i . Crnogorevia 8, 75000 Tuzla Tel: 035 / 249 310; fax: 035 / 249 311 www.ekologija.ba

U PRIPREMI UESTVOVALI

Koordinacioni tim za zatitu akumulacije Modrac

Zahid Arnautali, samostalni ekspert Mirela Ulji, Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva Dragica Tei, Ministarstvo prostornog ureenja i zatite okolice Vahida Selimbai, Tehnoloki fakultet Kemal Kurevi, Opina Tuzla Osman Mahmutovi, Opina Lukavac Fuad Brigi, Opina Banovii Fahrudin Halilevi, Opina Kalesija Subhija Huki, samostalni ekspert Enes Glavini, Opina ivinice

Centar za ekologiju i energiju

Demila Agi Amira Kunto Alma Kovaevi Denis iko

tampa:

OFF-SET tamparija Tuzla

Publikacija je realizirana u saradnji sa Fondacijom Heinrich Bll, Ured za BiH.

Stavovi izraeni u ovoj publikaciji ne predstavljaju nuno i stavove Fondacije Heinrich Bll.

ZDAVA

www.ekologija.ba 3

SADRAJ

UVOD .............................................................................................................................................. 4 1. NASTANAK I NAMJENA AKUMULACIJE ....................................................................................... 4 2. OSNOVNE KARAKTERISTIKE AKUMULACIJE ............................................................................ 5

2.1. Morfometrijske karakteristike Akumulacije .............................................................................. 5 2.2. Hidroloke karakteristike Akumulacije ..................................................................................... 6

3. OSNOVNE KARAKTERISTIKE SLIVNOG PODRUJA AKUMULACIJE ...................................... 7 3.1. Opi podaci o slivu Akumulacije .............................................................................................. 7 3.2. Hidroloke karakteristike sliva Akumulacije ............................................................................. 7 3.3. Zagaivai voda u slivu Akumulacije ....................................................................................... 8

4. KVALITET VODA VODOTOKA U SLIVU AKUMULACIJE I VODA AKUMULACIJE ...................... 8 4.1. Kvalitet voda vodotoka u slivu Akumulacije ............................................................................. 9 4.2. Kvalitet voda Akumulacije ........................................................................................................ 9

5. OSNOVNI PODACI O ZAGAIVAIMA VODA U SLIVU AKUMULACIJE .................................. 10 5.1. Rudnici mrkog uglja RMU ''Banovii'' d.d. Banovii ............................................................... 12 5.2. Rudnik mrkog uglja ''urevik'' d.o.o., ivinice ..................................................................... 14

6. UTICAJ OTPADNIH VODA RUDNIKA NA VODOTOKE U SLIVU AKUMULACIJE I NA AKUMULACIJU ............................................................................................................................. 16

6.1. Uticaj na vodotoke u slivu Akumulacije ................................................................................. 16 6.2. Uticaj na Akumulaciju ............................................................................................................ 17

7. ZAKONODAVNI OKVIR ................................................................................................................ 20 7.1. Zakon o vodama Federacije BiH ........................................................................................... 20 7.2. Zakon o zatiti akumulacije Modrac ...................................................................................... 21 7.3. Uredba o kategorizaciji vodotoka .......................................................................................... 22 7.4. Uredba o klasifikaciji voda i voda obalnog mora u granicama SR BiH ................................. 22 7.5. Uredba o uslovima isputanja otpadnih voda u prirodne recipijente i sisteme javne

kanalizacije ............................................................................................................................ 22 7.6. Zakon o upravljanju otpadom ................................................................................................ 22 7.7. Pravilnik o kategorijama otpada sa listama ........................................................................... 22

8. ZAKLJUCI I PREPORUKE ......................................................................................................... 23 LITERATURA ................................................................................................................................ 24

4 www.ekologija.ba

UVOD

Voda je prirodno dobro ije su rezerve ograniene i sa njom se ne moe potpuno slobodno raspolagati.

(Evropska povelja o vodi)

Odavno je ve shvaen znaaj akumulacije Modrac. U ovom trenutku Akumulacija je nezamjenljiv vodni objekt od neprocjenjive vanosti za iru tuzlansku regiju. Zbog toga je, od strane Ministarstva poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede Tuzlanskog kantona formirana radna grupa za zatitu akumulacije Modrac pod nazivom ''Koordinacioni tim za zatitu akumulacije Modrac'', sa zadatkom da izmeu ostalog daje smjernice za: integralno, intersektoralno planiranje u oblasti upravljanja vodama i predlae mjere za zatitu flore i faune u slivu akumulacije Modrac i same Akumulacije. U sklopu planiranih aktivnosti na zatiti akumulacije Modrac, ''Koordinacioni tim za zatitu akumulacije Modrac'' je sainio dokument ''Strategija zatite akumulacije ''Modrac'' (juna 2012. godine), koji je usvojen od strane Vlade Tuzlanskog kantona i Skuptine Tuzlanskog kantona. Da bi se realizirao strateki cilj ''Strategija zatite akumulacije ''Modrac'' potrebno je da se u razumnom planskom razdoblju, planskim upravljanjem vodama, kontrolom i upravljanjem pritiscima na vode, dostigne prihvatljiv kvalitet voda vodotoka u slivu akumulacije Modrac i kvalitet voda akumulacije Modrac te da se osigura dugorona i cjelovita zatita akumulacije Modrac. Dodatno su Strategijom definirane mjere koje bi trebale biti realizirane u to kraem roku. Izmeu niza planiranih mjera, u prioritetne mjere svakako spadaju mjere koje se odnose na poboljanje i postizanje dobrog stanja voda u slivu akumulacije Modrac i voda akumulacije Modrac i zatite povrinskih voda (vodotoka i Akumulacije). U cilju realiziranja tih mjera uraen je i ovaj dokument, ija je svrha da ukae na problematiku zagaenja voda u slivu akumulacije Modrac, posebno uticaja otpadnih voda na Akumulaciju, koje potiu od proizvodnih pogona rudnika uglja, lociranih u slivu Akumulacije.

U dokumentu su, u kratkim crtama, dati osnovni podaci o: o akumulaciji Modrac, o slivu Akumulacije, o kvalitetu povrinskih voda u slivu Akumulacije i voda Akumulacije, o zagaivaima voda u slivu Akumulacije, posebno rudnika uglja lociranih u slivu Akumulacije, o uticaju otpadnih voda rudnika uglja na vodotoke u slivu Akumulacije i na samu Akumulaciju, o zakonodavni aspekt, zakljuci i preporuke.

Cilj ovog dokumenta je da kod ire drutvene zajednice, potakne svijest o potrebi zatite akumulacije Modrac i da ukae na potrebu spreavanja daljeg uticaja otpadnih voda iz rudnika uglja na ekoloko stanje akumulacije Modrac.

1. NASTANAK I NAMJENA AKUMULACIJE

Polovinom pedesetih i poetkom ezdesetih godina prolog vijeka, na podruju tuzlanske regije, dolo je do naglog razvoja privrede, posebno rudarstva, termoenergetike i bazne hemijske industrije, te razvoj urbanih aglomeracija. Nagli razvoj regije uslovljavala je potreba za sve veim koliinama kvalitetne vode, koje se nisu mogle obezbijediti iz postojeih vodotoka i izvorita voda, uglavnom zbog nepovoljnog prirodnog reima voda u podruju regije (nedostatak i neravnomjerna raspodjela voda), te naglog prekomjernog i nekontroliranog zagaenja voda u otvorenim vodotocima. Analizom ukupne vodoprivredne problematike sliva rijeke Spree, kao jedino rjeenje za nastale probleme bilo je izgradnja akumulacionog jezera na rijeci Sprei, kojim bi se obezbijedilo prihvatanje velikih voda u vlanom razdoblju, i time osigurale potrebne koliine vode u sunim razdobljima godine. U startu, po karakteru namjene, akumulaciono jezero je definirano kao specifian vodoprivredni objekt sa viestrukom namjenom. Izgraeno akumulaciono jezero trebalo je da obezbijedi sljedee namjene: o kontinuirano i sigurno snabdijevanje vodom industrijskih kapaciteta tuzlanske regije,

www.ekologija.ba 5

o ublai velike vodne talase retenzionim dejstvom i sprijei ili znatno smanji plavljenje velikih povrina poljoprivrednog zemljita u donjem toku rijeke Spree,

o ublai zagaenje povrinskih voda nizvodno od akumulacije, kao posljedicu nekontroliranog isputanja industrijskih i komunalnih otpadnih voda, isputanjem dijela akumulirane vode,

o omogui hidromelioracionim zahvatima navodnjavanje Sprekog polja i o zatiti od drugih destruktivnih dejstava vodne stihije.

Detaljnom strunom analizom vie varijantnih rjeenja, posebno kada je u pitanju zapremina budue akumulacije, za uu lokaciju izgradnje brane i akumulacije odabrana je lokacija u tjesnacu Modrac na rijeci Sprei, koju karakteriu sljedei elementi: o prihvatljiv bilans voda u slivu, o prirodni uslovi lokacije, o centralni poloaj lokacije u odnosu na podrunost sliva, koji omoguava da se akumulacijom

kontrolira oko 60% slivnog domena i time omoguava uravnoteenje vodnog reima u slivu, o maksimalni kapacitet akumulacije i garantirani protok vode u funkciji zapremine i povrine

akumulacije i o blizina glavnih industrijskih postrojenjapotroaa tehnoloke vode.

Na odabranoj lokaciji na rijeci Sprei u tjesnacu Modrac kod Lukavca, 1964. godine izgraena je Brana Modrac, kao vieluna armirano-betonska brana sa kotom normalnog uspora vode od 200,00 m.n.m. Imajui u vidu namjene zbog kojih je izgraena, akumulacija Modrac je svoju vanost u proteklih nepunih 50 godina nedvojbeno opravdala. U ovome trenutku, u prilog opravdanosti izgradnje akumulacije Modrac, odnosno na njen pravi znaaj i vanost za ovu regiju, ukazuju i namjene akumulacije Modrac koje su definirane Zakonom o zatiti akumulacije ''Modrac'' 1, i to za: o obezbjeenje vode za potrebe stanovnitva, o obezbjeenje vode za potrebe industrije, o obezbjeenje biolokog minimuma za vodotok Spree, nizvodno od brane, o zatita od poplava podruja nizvodno od brane, o proizvodnja elektrine energije na malim hidroelektranama, o razvoj turizma, rekreacije i sportova na vodi.

2. OSNOVNE KARAKTERISTIKE AKUMULACIJE

Na osnovu podataka iz raspoloive tehnike dokumentacije i u proteklom razdoblju obavljenih istraivanja na akumulaciji Modrac, daju se osnovni podaci za morfometrijske karakteristike Akumulacije i hidroloke karakteristike Akumulacije.

2.1. Morfometrijske karakteristike Akumulacije

U proteklom razdoblju, od izgradnje objekta Brane i formiranja akumulacije Modrac pa do danas, kao posljedica prirodnih pojava (bujinosti tokova, erozije zemljita) i daleko vie ljudskih aktivnosti (ubrzanog razvoja privrede i naselja, industrijskih i komunalnih otpadnih voda koje se isputaju u vodotoke sliva Akumulacije, promjene koritenja zemljita u slivu Akumulacije i dr.), dolo je do znaajnih promjena morfometrijskih karakteristika Akumulacije, na to su ukazala sva dosadanja hidrografska mjerenja na Akumulaciji, obavljena 1964, 1985, 2002. i 2012. godine. Prema posljednjim mjerenjima2, obavljenim tokom 2011/2012. godine, koja su vrena primjenom najsavremenijih tehnologija mjerenja, u tabeli 1. navode se morfometrijske karakteristike akumulacije Modrac za 1964. godinu (u vrijeme formiranja Akumulacije) i za 2012. godinu.

Tabela 1. Morfometrijske karakteristike akumulacije Modrac

Pokazatelji Vrijeme mjerenja 1964. godina 2012. godina

Povrina 17,10 km 16,69 km Ukupna zapremina 98 x 106 m3 102.759.630 m3

Korisna zapremina 86 x 106 m3 87.739 727 m3

1 Zakon o zatiti akumulacije ''Modrac'' (''Slubene novine Tuzlanskog kantona'', broj: 15/06)

2 Elaborat: ''Geodetsko-hidrografsko snimanje dna i priobalja akumulacije ''Modrac'' sa obradom mjernih podataka'', ''MIG'' d.o.o. za geodetske i poslovne usluge, Slavonski Brod (Hrvatska), srpnja 2012. godine

6 www.ekologija.ba

Zapremina nanosa (0) 15.019.903 m3 Maksimalna dubina vode 18,0 m 14,94 m Prosjena dubina 5,7 m 5,32 m Maksimalna duina 10.700 m 10.475,72 m Maksimalna irina 1.600 m 2.411,17 m Duina obale 33.250 m 42.537,63 m

Podaci dati u tabeli 1, ukazuju na znaajne promjene morfometrijskih karakteristika Akumulacije do kojih je dolo od formiranja Akumulacije do danas. To se posebno ogleda kada je u pitanju zapremina nanosa koji je u proteklih 49 godina deponiran u Akumulaciji.

Slika 1. Prikaz Akumulacije i ireg dijela sliva akumulacije Modrac

2.2. Hidroloke karakteristike Akumulacije

Profil ''Modrac'' hidroloki se redovno obrauje radi izrade ''Planova pogona brane Modrac'', koristei osnovne podatke dobivene za period osmatranja iz 1958. i 1964. godine. Na osnovu tih obrada, za profil ''Modrac'' imaju se osnovni hidroloki podaci: srednji viegodinji protok Qsr = 15,95 m3/s, min. srednje mjesene vode 95 % obezbijeenosti Qmin.sr.mj. 95% = 0,824 m3/s, max. protok ranga pojave Q1/100 = 892 m3/s. U periodu eksploatacije od nepunih 50 godina, na raspolaganju imamo podate o promjeni nivoa Akumulacije registrirane za razdoblje od poetka 1987. do kraja 2012. godine. U tom razdoblju, ovisno o hidrolokim uslovima, nivo iste je oscilirao u rasponu od + 2,12 do 4,69 m u odnosu na kotu normalnog radnog nivoa Akumulacije od 200,00 m.n.m. U navedenom razdoblju registrirani su sljedei karakteristini nivoi Akumulacije: o Prosjean nivo kretao se od 197,28 m.n.m. (registriran 2012. godine) do 199,49 m.n.m.

(registriran 2005. godine); o Najvei nivo zabiljeen je u junu 2001. godine i iznosio je 202,12 m.n.m. (21.06.2001. godine); o Najnii nivo zabiljeen je 25.10.2012. godine i iznosio je 195,31 m.n.m, zatim 18.11. 2000.

godine sa 195,72 m.n.m, 05.10.2003. godine sa 195,88 m.n.m. i 05.12.2011. godine sa 196,23 m.n.m.

Zapremina poplavnih valova, registriranih u razdoblju eksploatacije, procjenjuje se na oko 60 x 106 m3 do 144 x 106 m3 (miliona m3), to je za oko 40 % do 170 % vie u odnosu na trenutno procijenjenu ukupnu zapreminu akumulacije Modrac.

www.ekologija.ba 7

Dvije glavne pritoke akumulacije Modrac su rijeke Sprea i Turija. Pored njih postoji nekoliko manjih vodotoka, koji po koliini vode i zagaenju nemaju veliki znaaj na Akumulaciju. Prema posljednjim hidrolokim mjerenjima3, srednji godinji prosjeni protoci vode ovih rijeka su za rijeku Spreu: Qsr = 13,22 m3/s, a za rijeku Turiju: Qsr = 3,08 m3/s.

Na osnovu datih podataka proizilazi, da preko ovih pritoka u Akumulaciju dotekne oko 515.000.000 m3/god, to omoguava da se u Akumulaciji izvri izmjena vode 5 do 6 puta u toku godine, to je veoma bitno sa aspekta odravanja kvaliteta vode Akumulacije.

3. OSNOVNE KARAKTERISTIKE SLIVNOG PODRUJA AKUMULACIJE

3.1. Opi podaci o slivu Akumulacije

Slivno podruje Akumulacije obuhvata povrinu od 1.189 km2, od toga slivu rijeke Spree pripada 832 km2, slivu rijeke Turije 240 km2 i neposrednom slivu Akumulacije 117 km2.

Prema raspoloivim podacima, kada su u pitanju osnovne edafske karakteristike sliva, moe se konstatirati da prema procjeni u slivu Akumulacije ivi oko 130.000 stanovnika, od toga oko 20.000 stanovnika direktno na obodu Akumulacije, odakle proizlazi da je naseljenost u slivu Akumulacije 110 stanovnika/ km2. Stanovnitvo u podruju sliva ivi u oko 110 naselja, od toga su tri vea naselja koja su ujedno i opinski centri, a to su ivinice, Banovii i Kalesija.

Prema Prostornom planu4, u slivnom podruju Akumulacije, zemljite prema namjeni koritenja je:

o poljoprivredno zemljite 32,92 % o kamenolomi 0,04 %o ume 47,55 % o putevi i eljeznike pruge 1,67 %o zemljite pod stambenim o objektima 13,70 %

o degradirano zemljite 2,36 %o industrijsko zemljite 0,20 % o ostalo 1,56 %

Treba naglasiti da je jedan od veoma vanih faktora regulacije kvantiteta i kvaliteta voda slivnog podruja akumulacije Modrac umovitost podruja, obzirom da stepen umovitosti podruja znaajno utie na reim i povrinskih i podzemnih voda. U zadnjih deset godina, kao posljedica nekontrolirane sjee ume u posljednjem ratu, taj uticaj mogao se uoiti i na samu akumulaciju Modrac i to u vidu uestale pojave dotoka velikih voda pa i pogoranje kvaliteta voda.

3.2. Hidroloke karakteristike sliva Akumulacije

Za hidroloke karakteristike sliva Akumulacije, koje imaju bitnog uticaja na ouvanje Akumulacije, prije svega njenih morfometrijskih karakteristika i kvaliteta voda, treba naglasiti sljedee bitne karakteristinosti:

o Stanje vodnog reima na podruju sliva Akumulacije moe se okarakterisati sa dva osnovna elementa: padavine i oticaj vode. U podruju sliva prosjene godinje oborine iznose oko 1.000 mm (l/m2) to je daleko manje od prosjeka za Bosnu i Hercegovinu koji iznosi 1.250 mm.

o Specifino oticanje voda sa podruja Tuzlanskog kantona (od 12,50 l/s), ukazuje da je to podruje jedno od najsiromanijih sa vodom u Bosni i Hercegovini;

o Iako sliv Akumulacije, u prosjeku raspolae sa relativno visokim oborinama, njihove varijacije po pojedinim godinama, kao i unutar jedne hidroloke godine su znaajne. Neravnomjernost vodnih reima vodotoka, karakterie nagli nadolazak i kratko trajanje velikih voda i dugotrajnost malih i vrlo malih voda. Zato veina vodotoka u podruju sliva ima bujini karakter, gdje je u prosjeku odnos velikih i malih voda 1:1.000;

o Adekvatna ocjena hidrolokih karakteristika sliva Akumulacije najbolje se moe uoiti uvidom u mjerodavne protoke voda (Q95%) veih vodotoka, koji prema viegodinjim mjerenjima iznose:

Sprea, pri uu u Akumulaciju 0,88 m3/s Turija, pri uu u Akumulaciju 0,29 m3/s Gostelja, pri uu u Oskovu 0,26 m3/s

3 Prostorni plan Tuzlanskog kantona-Studija vodoprivrede, Institut za hidrotehniku Sarajevo,

septembar 2007. godine 4 Prostorni plan podruja Tuzlanskog kantona za period 2005.-2025. godine,

Zavod za urbanizam Tuzla, juli 2006. godine

8 www.ekologija.ba

Litva, pri uu u Oskovu 0,10 m3/s Oskova, pri uu u Spreu 0,24 m3/s

Iz datih podataka da se zakljuiti da su u podruju sliva Akumulacije, uglavnom vodotoci sa malim protocima voda.

3.3. Zagaivai voda u slivu Akumulacije

Analiza stanja kvaliteta voda na podruju sliva akumulacije Modrac jasno ukazuje da su povrinske vode uveliko zagaene i da je kvalitet voda uglavnom daleko loiji od nivoa koji je definiran Uredbama o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka. Ovakva situacija je zato to skoro svi privredni i komunalni subjekti, locirani u slivu Akumulacije, svoje nepreiene otpadne vode isputaju u povrinske vode. U slivu akumulacije Modrac, oko 25 registriranih-kontroliranih zagaivaa svoje nepreiene otpadne vode isputa u povrinske vode i to su:

o Rudnici mrkog uglja RMU ''Banovii'', Banovii: - PK ''Turija'', - PK ''Grivice'', - PK ''ubri'' (obustavljena proizvodnja), - Jama ''Omazii'', - ''Separacija'',

o Rudnik mrkog uglja ''urevik'', ivinice: - Jama''urevik'', - PK ''Via'', - ''Separacija'',

o Rudnici Kreka d.o.o. Tuzla: - Rudnik Dubrave, ivinice,

o Mlin i pekara ''Ljubae'' Tuzla, o Metalna industrija ''Helios'', Banovii, o PD ''Sprea- Farma muznih krava, Kalesija, o ''Energopetrol'' - Skladite nafte i naftnih derivata, ivinice, o Drvna industrija ''Konjuh'', ivinice (trenutno nije u radu), o Klaonica pilia, ivinice (trenutno nije u radu), o Asfaltna baza ''Ljubae'' u Ljubaama, o ''Eminal'' - Pogon za plastificiranje, ivinice, o Deponija komunalnog otpada Banovii (PK ''ubri''), o Deponija komunalnog otpada ivinice (PK ''Via''), o Deponija komunalnog otpada ''Vis'' Kalesija , o Deponija komunalnog otpada ''Stanovi'' Kladanj, o Kanalizacija komunalnih voda naselja Banovii, o Kanalizacija komunalnih voda naselja ivinice, o Kanalizacija komunalnih voda naselja Kalesija.

Pored registriranih izvora zagaenja, treba istai da na podruju sliva Akumulacije ima i vei broj ''rasutih'' zagaivaa voda, koji nisu kontrolirani, a to su:

o urbane povrine i saobraajnice; o povrine industrijskih preduzea i rudnika; o poljoprivredne obradive povrine; o ruralna naselja u slivu (bez javnog sistema kanalizacije) i dr.

4. KVALITET VODA VODOTOKA U SLIVU AKUMULACIJE I VODA AKUMULACIJE

Neodgovarajui odnos prema problemu otpadnih voda i ouvanju kvaliteta voda, prije svega povrinskih, prouzrokovao je da je u zadnjih 50 godina veoma kritino stanje zagaenosti povrinskih voda na podruju tuzlanskog regiona. Naglo poveanje otpadnih voda, bez adekvatnih mjera za njihovo preiavanje, dovelo je do direktnog isputanja tih otpadnih voda u povrinske vode, ime je promijenjen kvalitet voda skoro svih vodotoka u slivu akumulacije Modrac, kao i same Akumulacije. Radi sagledavanja stanja zagaenja voda u slivu Akumulacije, daju se osnovne naznake za kvalitet voda vodotoka u slivu Akumulacije i kvalitet voda Akumulacije.

www.ekologija.ba 9

4.1. Kvalitet voda vodotoka u slivu Akumulacije

Prema vaeim zakonskim propisima Bosne i Hercegovine, Uredbi o kategorizaciji vodotoka i Uredbi o klasifikaciji voda, na podruju sliva akumulacije Modrac su svi vodotoci svrstani u II kategoriju vodotoka odnosno II klasu kvaliteta voda. Iako se do sada, kontrola kvaliteta povrinskih voda na podruju sliva Akumulacije vrila od sluaja do sluaja, povremeno, za razliite namjene, od razliitih institucija i obino po razliitim metodama rada, ipak su, u nekoliko sluajeva, raena namjenska i programirana kompleksna istraivanja koja danas mogu posluiti kao dobra podloga za komentiranje kvaliteta voda vodotoka. Kada je u pitanju stanje kvaliteta povrinskih voda u slivu akumulacije Modrac, analiziranjem rezultata ranije obavljenih istraivanja5 i posljednjih istraivanja obavljenih tokom 2010. godine6, moe se zakljuiti da rezultati posljednjih istraivanja ukazuju da su vode u vodotocima i dalje loeg kvaliteta, tj. loijeg od kvaliteta propisanog zakonom. Kako bi se imao uvid u trenutno stanje kvaliteta voda vodotoka u slivu Akumulacije, u tabeli 2, je prikaz utvrenog kvaliteta voda-kategorija vodotoka na osnovu istraivanja obavljenog tokom 2010. godine.

Tabela 2. Prikaz utvrenog kvaliteta voda-kategorija vodotoka za 2010. godinu

Vodotok Profil Propisanaklasa Utvrena klasa

vodotoka Zadovoljava klasu Sprea Osmaci, iznad Kalesije II I-II da Sprea Prije ua Gostelje II II-III ne Sprea Poslije ua Gostelje II IV-vk* ne Litva Iznad Seperacije Banovii II II-III ne Litva Ispod Sparacije Banovii II III-vk* ne Oskova Naselje Makovac II I-II da Oskova Poslije ua Litve II III-vk* da Gostelja Iznad RMU ''urevik'' II II da Gostelja Ispod RMU ''urevik'' II III-IV ne Turija Prije ua u Akumulaciju II II-III ne

*vk-van klase, odnosno gore stanje od IV klase

Za dati prikaz kvaliteta voda vodotoka daje se i sljedei komentar: 1. Za kvalitet voda vodotoka u slivu Akumulacije, prema rezultatima obavljenih ispitivanja, moe se

generalno rei da su skoro svi vodotoci i dalje u daleko loijem stanju u odnosu na propisane kategorije;

2. Kritini vodotoci po zagaenju su: o Vodotok Litva, po prijemu otpadnih voda ''Separacije'', o Vodotok Oskova, poslije ua Litve, o Vodotok Gostelja, po prijemu otpadnih voda iz RMU ''urevik'' (Jame i Separacije), o Vodotok Gostelja, poslije ua Oskove, o Vodotok Spree, poslije ua Gostelje do ua u Akumulaciju;

3. Izuzetno lo kvalitet voda naznaenih vodotoka je posljedica, prije svega visokog sadraja suspendiranih materija, zatim sadraja organskih i drugih zagaujuih materija, koje se otpadnim vodama isputaju u povrinske vode.

4.2. Kvalitet voda Akumulacije

U uvodnom dijelu naglaen je znaaj akumulacije Modrac za ire podruje tuzlanske regije, a njen znaaj proizilazi iz utvrenih namjena za koritenje voda akumulacije Modrac, i to koritenja za pitku i tehnoloku vodu, proizvodnju elektrine energije, turizam, sport, rekreaciju i dr. 5 Plan zatite kvaliteta voda u slivu rijeke Spree, knjiga 3, Institut za hemijsko inenjerstvo

1983. godine, 6 Plan zatite kvaliteta povrinskih vodotoka na podruju TK-Analitiko dokumentacione osnove

Institut za hemijsko inenjerstvo Tuzla, oktobra/listopada 2010. godine

10 www.ekologija.ba

Kada je u pitanju komentiranje kvaliteta voda akumulacije Modrac, neophodno je imati u vidu sljedee: o Da Akumulacija pripada rijenom tipu jezera, to je nepovoljno sa aspekta odravanja kvaliteta

voda u Akumulaciji; o Da Akumulacija ima nepovoljne morfometrijske karakteristike, posebno kada je u pitanju odnos

povrine i dubine Akumulacije; o Da se Akumulacija snabdijeva vodom iz sliva velike povrine u kome su locirani znaajni

privredni objekti, posebno kada je u pitanju eksploatacija uglja (povrinski kopovi, jame, separacije);

o Da je sliv Akumulacije siromaan vodom, da su svi vodotoci u slivu sa malim protocima vode; o Da se od samog formiranja Akumulacije pa do danas, u vode vodotoka u slivu Akumulacije,

kontinuirano i bez prethodnog preiavanja, isputaju znaajne koliine otpadnih voda koje su optereene velikim koliinama raznih zagaujuih materija, posebno suspendiranih materija;

o Da drutvo u cjelini, u proteklih 50 godina, nije poduzimalo odgovarajue mjere na zatiti akumulacije Modrac, to je dijelom uticalo na prekomjernu ugroenost Akumulacije, i to na dva osnovna aspekta: ouvanja zapremine Akumulacije i ouvanja kvaliteta voda Akumulacije.

Na osnovu dosadanjih istraivanja, mogue je dati komentar trenutnog stanja kvaliteta voda akumulacije Modrac: Rezultati dosad obavljenih kompleksnih istraivanja akumulacije Modrac ukazuju da je kvalitet voda Akumulacije, od njenog formiranja pa do danas, u prosjeku u stalnom blagom pogoranju. Pogoranje kvaliteta vode Akumulacije je posljedica mnogih promjena do kojih dolazi u slivu Akumulacije i na samoj Akumulaciji, ali i posljedica starosti Akumulacije i odnosa drutva po pitanju zatite Akumulacije. Ako se analiziraju rezultati pojedinano po vrsti istraivanja za kvalitet voda, mogu se dati sljedei komentari: o Rezultati fiziko-hemijskih istraivanja ukazuju da je kvalitet vode posebno pogoran u jesenjem

razdoblju, a po pojedinim pokazateljima kvalitet vode je pogoran i tokom cijele godine. Najuoljivije pogoranje kvaliteta voda je uoljivo kroz smanjenje providnosti vode, kroz znaajno poveanje sadraja suspendiranih materija, organskih materija i jedinjenja azota i fosfora. Najloiji kvalitet voda je u dijelu Akumulacije neposredno poslije ua rijeke Spree, na povrini od oko 4-5 km2, gdje je visok stepen zamuenosti vode i visok sadraj suspendiranih materija u vodi. Sa aspekta fiziko-hemijskog kvaliteta po veini pokazatelja kvaliteta, opi zakljuak je da voda akumulacije Modrac u prosjeku odgovara III, povremeno II klasi kvaliteta voda, a u dijelu Akumulacije neposredno poslije ua rijeke Spree, odgovara IV klasi voda do kvaliteta van klase (vk).

o Prema hidrobiolokim istraivanjima kvalitet akumulacije Modrac odgovara II do III klasi voda, odnosno mezotrofnom do eutrofnom stanju, ovisno od godinjeg razdoblja i podruja Akumulacije. Hidrobioloka istraivanja kvaliteta voda ukazuju da se na pojedinim podrujima Akumulacije uoava pojaan proces eutrofikacije. To se posebno odnosi na podruje Akumulacije neposredno poslije ua rijeke Spree.

o Bakterioloka istraivanja, iz godine u godinu, ukazuju na pogoranje kvaliteta voda akumulacije Modrac u odnosu na istraivanja iz ranijih razdoblja. Kvalitet vode u ljetnim razdobljima odgovara II do III klasi, s tim da u dijelu Akumulacije, neposredno poslije ua rijeke Spree, voda odgovara povremeno IV klasi voda.

5. OSNOVNI PODACI O ZAGAIVAIMA VODA U SLIVU AKUMULACIJE

Sliv akumulacije Modrac siromaan je vodom i osnovni je resurs za privredni i drutveni razvoj ovog podruja. Meutim, poznata je injenica da u zadnjih 40-50 godina o ovom resursu nije voeno dovoljno rauna i da se zbog neodgovornosti drutva vode u slivu svaki dan sve vie unitavaju. Za ovo stanje, pored drutvenih institucija kojima je povjerena briga o vodama, najveu odgovornost snose privredni subjekti i drugi zagaivai koji svoje otpadne vode, optereene tetnim i opasnim materijama bez odgovarajueg preiavanja, direktno ili putem sistema javnih kanalizacija isputaju u povrinske vode. Analizom rezultata dosada obavljenih istraivanja na otpadnim i povrinskim vodama moe se utvrditi teret zagaenja koji se isputa, odnosno, stepen doprinosa svakog zagaivaa pojedinano u degradaciji kvaliteta povrinskih voda, i to na osnovu: o porijekla otpadnih voda, tj. da li se radi o komunalnim ili industrijskim otpadnim vodama,

www.ekologija.ba 11

o koliine otpadnih voda, o kvaliteta otpadnih voda (''kritinih'' pokazatelja kvaliteta, posebno sadraja opasnih-toksinih i

tetnih materija), o osnovnih karakteristika recipijenta (protoka vode, kvaliteta vode i namjene koritenja vode).

Analizom svakog pojedinanog zagaivaa, koji svoje otpadne vode isputa u povrinske vode sliva Akumulacije, uzimajui u obzir osnovnu djelatnost, proces rada i raspoloive podatke o otpadnim vodama, sa aspekta njihovog uticaja na degradaciju povrinskih voda, moe se rei da se kod veine od 25 navedenih zagaivaa, radi o ''manjim'', iako ne beznaajnim, zagaivaima koji isputaju manje koliine otpadnih voda, sa manjim sadrajem zagaujuih materija i sa ukupnim teretom zagaenja koji ima mali doprinos u degradaciji kvaliteta povrinskih voda. Dok od navedenih zagaivaa kao ''vee'' zagaivae treba izdvojiti sljedee:

Zagaivai sa komunalnim otpadnim vodama: o Kanalizacija komunalnih voda naselja Banovii, o Kanalizacija komunalnih voda naselja ivinice, o Kanalizacija komunalnih voda naselja Kalesija.

Zagaivai sa otpadnim vodama od rudarskih aktivnosti: o Rudnici mrkog uglja RMU ''Banovii'', Banovii:

- PK ''Turija'', - PK ''Grivice'', - PK ''ubri'' (obustavljena proizvodnja), - Jama ''Omazii'', - ''Separacija''.

o Rudnik mrkog uglja ''urevik'', ivinice: - Jama''urevik'', - PK ''Via'', - ''Separacija''.

Zagaivai sa komunalnim otpadnim vodama, uglavnom sadre organske materije koje su lako razgradive i nemaju veliki uticaj na kvalitet povrinskih voda (vodotoka i akumulacije). Vei problem ovih zagaivaa je, to u otpadnim vodama sadre poveane koncentracije jedinjenja azota i fosfora koji imaju uticaja na povrinske vode, u ovom sluaju prvenstveno na vode Akumulacije, jer pogoduju procesu eutrofikacije voda u Akumulaciji. Zagaivai kod kojih otpadne vode potiu od rudarskih aktivnosti (povrinski kopovi, jame, separacije) su zagaivai koji imaju najvei uticaj na degradaciju povrinskih voda u slivu Akumulacije i same Akumulacije. Oni isputaju velike koliine otpadnih voda sa izuzetno velikim sadrajem suspendiranih materija, zbog kojih kontinuirano dolazi do:

o kod vodotoka: zasipanja korita i degradacije kvaliteta voda, o kod akumulacije: zasipanja i smanjenja zapremine Akumulacije, negativnog uticaja na proces

eutrofikacije i kvalitet voda Akumulacije.

U prilog datoj konstataciji, da otpadne vode koje potiu od rudarskih aktivnosti imaju najvei uticaj na povrinske vode, ukazuju sva dosadanja istraivanja obavljena na vodotocima u slivu akumulacije Modrac. Prema posljednjim istraivanjima vodotoka obavljenih tokom 2010. godine7 u tabeli 3. su dati rezultati koji ukazuju na veoma visok sadraj suspendiranih materija u vodama ''kritinih'' vodotoka (Litva, Oskova, Gostelja, Sprea).

Tabela 3. Prikaz sadraja suspendiranih materija u vodotocima (u mg/l)

Vodotok Profil MDK vrijednost za II klasu voda*) Utvrena vrijednost

Sprea Osmaci, iznad Kalesije 30,0 2,1 Sprea Prije ua Gostelje 30,0 9,0 Sprea Poslije ua Gostelje 30,0 292,9

7 Plan zatite kvaliteta povrinskih vodotoka na podruju TK - Analitiko dokumentacione osnove,

Institut za hemijsko inenjerstvo Tuzla, oktobra/listopada 2010. godine

12 www.ekologija.ba

Litva Iznad Seperacije Banovii 30,0 34,9 Litva Ispod Sparacije Banovii 30,0 1.560,9 Oskova Naselje Makovac 30,0 1,4 Oskova Poslije ua Litve 30,0 1.389,0 Gostelja Iznad RMU ''urevik'' 30,0 0,5 Gostelja Ispod RMU ''urevik'' 30,0 50,4

*) Prema Uredbi Uredba o klasifikaciji voda SR BiH (''Slubeni list SR BiH'', broj: 19/80)

5.1. Rudnici mrkog uglja RMU ''Banovii'' d.d. Banovii

U sastavu Rudnika su tri organizacione-proizvodne jedinice: o Organizaciona jedinica Rudnik ''Povrinska eksploatacija uglja'', sa proizvodnim pogonima: o PK ''ubri'', PK ''Turija'' i PK ''Grivice; o Organizaciona jedinica Rudnik ''Podzemna eksploatacija uglja'', sa proizvodnim pogonom:

Jama ''Omazii''; o Organizaciona jedinica: Pogon ''Separacija''.

Maksimalna proizvodnja u Rudniku je bila osamdesetih godina prolog vijeka i iznosila je oko 2,5 miliona tona uglja godinje. Danas Rudnik godinje proizvodi oko 1,5 miliona tona komercijalnog uglja. U svim proizvodnim pogonima, tokom eksploatacije rovnog uglja i njegovog oplemenjivanja u procesu rada, nastaju otpadne vode koje se bez ili uz prethodno preiavanje isputaju u povrinske vode u slivu akumulacije Modrac. Na osnovu dosadanjih istraivanja8,9,10 ovih otpadnih voda, koja su vrena u duem vremenskom razdoblju, dati su osnovni podaci po proizvodnim pogonima o mjestu nastanka otpadnih voda i koliinama i kvalitetu otpadnih voda.

5.1.1. Povrinski kop uglja-PK ''ubri'' *

)

Na povrinskom kopu, u procesu rada kod otkopa uglja, vode se sljedee tehnoloke operacije: buenje i miniranje otkrivke i uglja, utovar otkrivke i uglja, transport otkrivke i uglja, odlaganje otkrivke na odlagalite, izrada i odravanje putnih komunikacija i odravanje opreme. U toku procesa rada u povrinskom kopu kontinuirano se pojavljuju vode (oborinske i podzemne) koje se u toku voenja radnih aktivnosti obogauju suspendiranim materijama porijeklom od uglja, laporca i laporovite gline. Nastale otpadne vode se prikupljaju u improvizovanim ''vodosabirnicima'', odakle se pumpama transportuju prema vodotoku Litva. Prema dostupnim podacima, koliina otpadnih voda iznosi: Q = 4.000-7.500 m3/dan, sadraj suspendiranih materija: CSM = 30-100 mg/l. *

) Napomena: Na povrinskom kopu proizvodnja uglja obustavljena je prije 2 godine. Na njemu se ve due vrijeme odlae

komunalni otpad naselja Banovii.

5.1.2. Povrinski kop uglja - PK ''Turija''

Na povrinskom kopu, proces rada kod otkopa uglja, vodi se na isti nain kao i kod Povrinskog kopa ''ubri'', s tom razlikom to je pri ovom kopu lociran i industrijski plato ''Bein'', na kome se vre veliki servisni radovi rudarske opreme. Na ovom kopu na isti nain nastaju otpadne vode i na isti nain se vri prikupljanje i odvodnja, s tim da se otpadne vode iz ''vodosabirnika'' pumpama transportuju dijelom prema vodotoku Mala Turija, a dijelom prema vodotoku Litva. Prema dostupnim podacima koliina otpadnih voda iznosi: Q = 1.000-2.500 m3/dan, a sadraj suspendiranih materija: CSM = 30-200 mg/l.

8 Plan aktivnosti sa mjerama i rokovima za postupno smanjenje emisija-uslov za podnoenje zahtjeva

za okolinsku dozvolu, RMU ''Banovii''d.d., 2006. godine. 9 Dokumentacija o ispitivanju otpadnih voda-monitoringu (Elaborati, Izvjetaji) raena namjenski za potrebe nadlenih federalnih i kantonalnih institucija i izradu projektnih dokumentacija

10 www.rmub.ba

www.ekologija.ba 13

5.1.3. Povrinski kop uglja PK ''Grivice''

Na povrinskom kopu, proces rada kod otkopa uglja, vodi se na isti nain kao i kod Povrinskog kopa ''ubri''. I na ovom kopu na isti nain nastaju otpadne vode i na isti nain se vri prikupljanje i odvodnja, s tim da se otpadne vode iz ''vodosabirnika'' pumpama transportuju u potok Priluka rijeka, koji se uliva u akumulaciju Modrac. Prema dostupnim podacima, koliina otpadnih voda iznosi: Q = 2.000-4.000 m3/dan, a sadraj suspendiranih materija: CSM = 300-1.000 mg/l.

5.1.4. Jama ''Omazii''

Dobivanje uglja u jami "Omazii"' vri se pomou dvije metode: irokoelnom metodom u pojasevima sa zaruavanjem krovine i otkopavanje uglja sa natkopnim dobivanjem. Kod otkopa uglja osnovne tehnoloke operacije su: buenje, miniranje eksplozivom, utovar i odvoz otkopanog uglja prihvatnim i sabirnim grabuljarom te glavnim transportnim sistemom. U toku procesa rada u jami, kontinuirano se pojavljuju podzemne vode koje se u toku voenja radnih aktivnosti obogauju zagaujuim materijama od jamske praine (ugljenim esticama i esticama jalovine). Nastale otpadne vode se prikupljaju u improviziranim ''vodosabirnicima'', odakle se pumpama transportuju iz jame prema vodotoku Litva. Prema dostupnim podacima koliina otpadnih voda iznosi: Q = 1.000-1.500 m3/dan, a sadraj suspendiranih materija: CSM = 50-300 mg/l.

5.1.5. Pogon ''Separacija''

Pogon ''Separacije'' u kome se separira ili oplemenjuje ''rovni'' ugalj sa povrinskih kopova i iz jame, najvei je zagaiva povrinskih voda od svih proizvodnih pogona koji su u sastavu Rudnika mrkog uglja ''Banovii''. Osnovna zadaa ''Separacije'' je oplemenjivanje ''rovnog'' uglja, odnosno odvajanje jalovine iz ''rovnog'' uglja u cilju dobivanja to kvalitetnijeg uglja. Od putanja ''Separacije'' u pogon 1958. godine pa do danas u nekoliko navrata je vrena rekonstrukcija procesa separisanja uglja, ali i procesa preiavanja muljevitih voda koje nastaju u proizvodnom procesu. U poetku, za proces separisanja je koriten teko-tekuinski sistem sa suspenzijom magnetita. Obavljenim rekonstrukcijama Pogona (1981. i 1987. godine) u cijelom procesu je uveden sistem talonica (voda-zrak) koji je znaajno poboljao kvalitet separisanja uglja kao i kapacitet Pogona. U procesu separisanja uglja koriste se znaajne koliine vode koje se u procesu opterete velikim sadrajem vrstih materija (esticama uglja, laporca i laporovite gline). Zato je ve kod putanja Pogona u rad bio izgraen i sistem za preiavanje nastalih muljevitih voda, koje su se isputale u recipijent. Sistem za preiavanje muljevitih tehnolokih otpadnih voda vremenom se dograivao sa ciljem da se smanje koliine i popravi kvalitet otpadnih voda, prije njihovog isputanja u recipijent. Meutim, od putanja ''Separacije'' u rad pa do zadnjih obavljenih rekonstrukcija, 1981. i 1987. godine, iz Pogona ''Separacije'' isputane su znaajne koliine otpadnih voda sa velikim sadrajem suspendiranih materija (estica uglja, laporca i laporovite gline).

Slika 2. Rudnik Banovii Slika 3. Rudnik urevik

14 www.ekologija.ba

Imajui u vidu sadanji postavljeni sistem za preiavanje otpadnih voda koje nastaju u procesu separisanja uglja, moe se rei da Pogon ''Separacije'' ima ''zatvoren'' sistem otpadnih voda, to znai da se iz Pogona ''Separacije ne bi trebale isputati tehnoloke muljevite vode. Meutim, i sada, na to ukazuju mnogobrojna ispitivanja obavljena na ispustu otpadnih voda iz Pogona ''Separacije'', u prirodni recipijent (vodotok Litve) se isputaju vee koliine otpadnih voda sa visokim sadrajem suspendiranih materija (vidi: sliku 4.). To je, uglavnom, posljedica subjektivne prirode, odnosno neodgovornog voenja procesa preiavanja otpadnih voda koje dovodi do pojave preljeva na prihvatnim bazenima, curenja na cjevovodima, prekida u radu pojedinih cjelina procesa preiavanja, neodravanja zemljanih talonika za prihvat otpadnih voda za sluaj havarija na postrojenju, nekontroliranog odlaganja izdvojenog taloga (mulja) iz postrojenja za preiavanje otpadnih voda i sl.

Slika 4. Ispust otpadnih voda iz Pogona ''Separacije'' (mart 2013. godine)

Da bi se shvatio proces preiavanja tehnolokih otpadnih voda u Pogonu ''Separacije'', treba naglasiti da u procesu postrojenja za preiavanje cirkulira oko 5.000 - 6.000 m3/h muljevite vode sa sadrajem oko 80 g/l suspendiranih materija. Za otpadne vode koje se isputaju iz Pogona ''Separacije'' u recipijent-vodotok Litve, prema dostupnim podacima, vrijedi da je: o za period od 1960-1985. godine, koliina otpadnih voda iznosila: Q = 500-1.000 m3/dan, a

sadraj suspendiranih materija je iznosio: CSM = 500-3.000 mg/l; o prema mjerenjima obavljenim u nekoliko posljednjih godina, koliina otpadnih voda: Q = 500-

1.000 m3/dan, a sadraj suspendiranih materija iznosi: CSM = 500-3.000 mg/l. Za Pogon ''Separacije'', treba naglasiti da u procesu preiavanja otpadnih voda nastaju i znaajne koliine taloga-otpadnog mulja koji sadri estice uglja, laporca i laporovitih glina (granulacije 0-0,5 mm). Ovaj talog se odlae u zemljane talonike mimo propisa i bez odgovarajueg inspekcijskog nadzora od strane nadlenih institucija, tako se Pogon moe smatrati potencijalnim zagaivaem povrinskih voda i Akumulacije. 5.2. Rudnik mrkog uglja ''urevik'' d.o.o., ivinice

U sastavu ovog Rudnika su tri organizacione-proizvodne jedinice: Pogon Povrinski kopovi ''Via'', Pogon Jama ''urevik'' i Pogon ''Separacija'', sa ukupnom proizvodnjom od 550.000 tona separisanog komercijalnog uglja. U sva tri proizvodna Pogona, u procesu rada, nastaju otpadne vode koje se bez ili uz prethodno preiavanje isputaju u povrinske vode u slivu akumulacije Modrac. Na osnovu dosadanjih obavljenih istraivanja11,12 ovih otpadnih voda, koja su vrena u duem vremenskom razdoblju, mogu se izdvojiti osnovni podaci o mjestu nastanka otpadnih voda i koliinama i kvalitetu otpadnih voda.

11

Dokumentacija o ispitivanju otpadnih voda (Elaborati, Izvjetaji) raena namjenski za potrebe nadlenih federalnih i kantonalnih institucija i izradu projektnih dokumentacija 12

www.rudnikdjurdjevik.ba

www.ekologija.ba 15

5.2.1. Pogon Povrinski kopovi uglja - PK ''Via'' *)

Na povrinskim kopovima ''Via I'' i ''Via II'', u procesu rada kod otkopa uglja zastupljene su sljedee tehnoloke operacije: buenje i miniranje otkrivke i uglja, utovar otkrivke i uglja, transport otkrivke i uglja, suho separisanje uglja na klasirnici na kopu, odlaganje otkrivke na odlagalite, izrada i odravanje putnih komunikacija i odravanje opreme (buldoera, dampera itd.). U toku procesa rada, na povrinskim kopovima se kontinuirano pojavljuju oborinske i podzemne vode koje se, u toku voenja radnih aktivnosti, obogauju suspendiranim materijama porijeklom od uglja, laporca i laporovite gline. Nastale otpadne vode se prikupljaju u improviziranim ''vodosabirnicima'', odakle se pumpama transportuju prema vodotoku Oskova. Za ove otpadne vode, prema relativno malom broju obavljenih ispitivanja, proizlazi da koliina otpadne vode iznosi: Q = 1.500 - 2.000 m3/dan, a sadraj suspendiranih materija: CSM = 20 -50 mg/l.

*) Napomena: Na povrinskom kopu se ve dui vremenski period odlae komunalni otpad naselja ivinice.

5.2.2. Pogon Jama ''urevik''

Pogon jame ''urevik'', od sva tri proizvodna Pogona pri Rudniku ''urevik'', je najvei zagaiva povrinskih voda u slivu akumulacije Modrac. Za ovaj Pogon karakteristini su sljedei podaci: o U jami ''urevik'' dobivanje uglja se vri pomou otkopne metode sa natkopnim

dobivanjem uglja. Kod otkopa uglja osnovne tehnoloke operacije su: buenje, miniranje eksplozivom, utovar i odvoz otkopanog uglja prihvatnim i sabirnim grabuljarom, te glavnim transportnim sistemom;

o Kao redovan pratilac eksploatacije uglja pri jamskoj eksploataciji, javljaju se podzemne vode u veim ili manjim koliinama, koje se djelimino koriste za obaranje praine nastale u procesu rada u jami, te se obogauju zagaujuim-tetnim materijama od jamske praine (esticama uglja, gline i pijeska). Nastale zagaene (otpadne) vode se prikupljaju u prihvatnom rezervoaru koji ujedno ima i ulogu primarnog talonika, odakle se pumpama transportuju iz jame prema vodotoku Gostelja, bez ikakvog preiavanja;

o Koliina otpadnih voda, prema dostupnim podacima iznosi: Q = 2.500-3.000 m3/dan, a sadraj suspendiranih materija: CSM = 300-2.000 mg/l.

5.2.3. Pogon ''Separacija''

Za Pogon ''Separacije'', u kome se separiranjem oplemenjuje ''rovni'' jamski ugalj, karakteristini su sljedei podaci: o Pri ''Separaciji'', koja je putena u rad 1968. godine, u procesu separisanja uglja se koristi

kombinirani sistem i to: sistemi sa tekotekuinskom suspenzijom, magnetit i sistemi sa mainom talonicom (zrak-voda);

o U procesu separisanja uglja se koriste znaajne koliine tehnoloke vode za pranje separisanog uglja, zbog ega u procesu nastaju tehnoloke, muljevite otpadne vode koje sadravaju znaajne koliine suspendiranih materija (estica uglja, laporca, laporovitih glina).

o Pri Pogonu ''Separacije'', prije isputanja nastalih tehnolokih otpadnih voda u prirodni recipijent, postoji izgraen sistem za preiavanje otpadnih voda. U sistemu se vri izdvajanje suspendiranih materija, gdje se otpadna voda, osloboena suspendiranih materija, vraa u proces separisanja, a koncentrirane suspendirane materije, u vidu mulja, taloe u prirodnim talonicima velikih zapremina. Iz talonika se otpadna voda, osloboena od suspendiranih materija, isputa u recipijent, vodotok Gostelje, a talog (granulacije -3+0 mm) se plasira na trite kao komercijalni proizvod.

Postojei tretman otpadnih voda za sada ima zadovoljavajue radne efekte. Meutim, u sluaju neodravanja sistema za preiavanje otpadnih voda, posebno prirodnih talonika za taloenje mulja, postoji mogunost da se iz talonika u prirodni recipijent isputa otpadna voda sa poveanim sadrajem suspendiranih materija. Prema dostupnim podacima, koliina otpadnih voda koje se isputaju iz Pogona ''Separacije'' u vodotok Gostelje iznosi: Q = 50-200 m3/dan, a sadraj suspendiranih materija iznosi: CSM = 20-50 mg/l.

16 www.ekologija.ba

6. UTICAJ OTPADNIH VODA RUDNIKA NA VODOTOKE U SLIVU AKUMULACIJE I NA AKUMULACIJU

Poznato je da je podruje tuzlanske regije, po vodoprivrednoj problematici, jedno od sloenijih u Bosni i Hercegovini. Ova regija spada u malovodna podruja i, da bi se ublaile potekoe zbog nedovoljne koliine pitke i tehnoloke vode, u slivu rijeke Spree je izgraena akumulacija Modrac. Ovoj problematici treba dodati i problematiku degradacije povrinskih voda gdje su, zbog isputanja veih koliina otpadnih voda u povrinske vode sa malim protocima, vodotoci postali ekoloki ugroeni. Jo vea izraenost ovog problema je u tome to se akumulacija Modrac snabdijeva tom vodom, zbog ega je i sama Akumulacija uveliko ekoloki ugroena. Kroz materijal je ukazano na zagaivae koji otpadne vode, bez prethodnog preiavanja, isputaju u povrinske vode u slivu Akumulacije. Na osnovu prezentiranih podataka, ukazano je na injenicu da najvea koliina zagaenja povrinskih voda u slivu, kao i same Akumulacije, potie od proizvodnih pogona (povrinski kopovi, jame i separacije) rudnika lociranih u slivu Akumulacije. Na osnovu dosadanjih obavljenih istraivanja, na vodotocima u slivu Akumulacije i na samoj Akumulaciji, ukratko e se naglasiti osnovni uticaji otpadnih voda koje se isputaju iz proizvodnih pogona rudnika na vodotoke u slivu Akumulacije i akumulaciju Modrac. 6.1. Uticaj na vodotoke u slivu Akumulacije

Uticaj otpadnih voda, iz proizvodnih pogona rudnika, je veoma tetan na vodotoke u slivu Akumulacije, zbog isputanja velikih koliina otpadnih voda sa visokim sadrajem suspendiranih materija (estica uglja, laporca i laporovite gline). Da bi se imao uvid u veliinu uticaja tih voda na vodotoke, to se najbolje moe uoiti na osnovu sljedeih konstatacija: o Prema podacima, datim pod takama 5.1. i 5.2., koji se odnose na koliine i kvalitet otpadnih

voda koje se isputaju iz proizvodnih pogona rudnika, u normalnim radnim uslovima se u ''kritine'' vodotoke sliva Akumulacije (Litva, Oskova, Gostelja) isputaju otpadne vode od Q = 21.700 m3/dan, sa teretom zagaenja od TSM = 13.4 t/dan suspendiranih materija;

o Na osnovu raspoloivih podataka obavljenih istraivanja voda vodotoka, datih u Tabeli 3,13 moe se imati uvid u pravo stanje kvaliteta voda vodotoka, nastalog isputanjem otpadnih voda iz proizvodnih pogona rudnika. Prema tim podacima, u tabeli 4. je prikazan transport tereta zagaenja od suspendiranih materija na ''kritinim'' vodotocima u vrijeme obavljanja mjerenja (Litva, Oskova, Gostelja, Sprea):

Tabela 4. Prikaz tereta zagaenja od suspendiranih materija na ''kritinim'' vodotocima Vodotok Teret zagaenja

Litva, ispod ''Sparacije'' Banovii 116,0 t/dan Oskova, poslije ua Litve 349,7 t/dan Gostelja, ispod RMU ''urevik'' 4,2 t/dan Sprea, poslije ua Gostelje 99,1 t/dan

Na osnovu gore datih konstatacija, oito je da otpadne vode iz proizvodnih pogona rudnika imaju veliki uticaj na kvalitet voda, kao i na ope ekoloko stanje vodotoka u koje se otpadne vode isputaju. Uticaj otpadnih voda na vodotoke u koje se isputaju, oituje se kroz: o Pogorano stanje kvaliteta voda, zbog visokog sadraja suspendiranih materija u vodi i visoke

mutnoe vode vodotoka, to vodotoke u skladu sa zakonskim propisima svrstava od II do IV kategorije/klase voda, a povremeno i iznad IV kategorije/klase;

o Konstantno taloenje velikih koliina suspendiranih materija u koritima vodotoka, to u potpunosti spreava razvoj fito i zoo bentosa u vodotocima a time i razvoj i odranje ihtiofaune u vodotocima;

o U ''kritinim'' vodotocima (Litva, Oskova, Gostelja, Sprea) kvalitet voda je u toj mjeri degradiran da nema nikakvu upotrebnu vrijednost.

13

Plan zatite kvaliteta povrinskih vodotoka na podruju TK - Analitiko dokumentacione osnove, Institut za hemijsko inenjerstvo Tuzla, oktobra/listopada 2010. godine

www.ekologija.ba 17

Na slikama 5, 6, 7. i 8. radi sticanja uvida u stepen ekolokog stanja vodotoka, dat je izgled vode i obala korita rijeke Spree, na profilu prije ua u akumulaciju Modrac.

Slika 5. i 6. Izgled vode rijeke Spree, na profilu prije ua u Akumulaciju

Slika 7. i 8. Izgled obala korita rijeke Spree, na profilu prije ua u Akumulaciju

6.2. Uticaj na Akumulaciju

Datim komentarom uticaja otpadnih voda iz rudnika, koje se isputaju na dio vodotoka u slivu Akumulacije, konstatirano je da su ovi vodotoci degradirani u toj mjeri da po kvalitetu vode spadaju u IV klasu voda, ak i iznad IV klase voda. Iako se, preko pritoke Spree, u Akumulaciju unosi skoro ukupan teret zagaenja od strane zagaivaa, bitan uticaj na Akumulaciju imaju i vode degradiranih vodotoka. Prema dosadanjem praenju Akumulacije, koje se vri od njenog formiranja, u zadnjih nekoliko godina su istraivanja pokazala da se kvalitet voda Akumulacije, kao i njeno ope ekoloko stanje, pogorava. To je posljedica, prije svega, unosa prekomjernog tereta zagaenja svih vrsta, kao i starosti Akumulacije. Imajui u vidu osnovni cilj ovog dokumenta, kojim treba da se da ocjena uticaja otpadnih voda iz rudnika na Akumulaciju, na osnovu dosadanjih obavljenih istraivanja e se komentirati bitni uticaji na Akumulaciju, i to:

o uticaj na smanjenje zapremine Akumulacije, o uticaj na kvalitet voda Akumulacije i o uticaj na proces eutrofikacije u Akumulaciji.

Prije komentiranja uticaja otpadnih voda rudnika na akumulaciju Modrac, treba jo jednom naglasiti bitne podatke o teretu zagaenja koji se unosi u Akumulaciju putem rijeke Spree, a to je:

o Osnovni teret zagaenja ine suspendirane materije koje nastaju kao posljedica voenja procesa u proizvodnim pogonima rudnika. Sastav suspendiranih materija ine estice uglja,

18 www.ekologija.ba

estice laporca i laporovite gline, sa granulacijom -0,5+0 mm, to ukazuje da se radi o sitnim esticama mikronske veliine, u prosjeku sa esticama ispod 100 ;

o Koncentracija suspendiranih materija u vodi rijeke Spree ovisi o protoku vode i u prosjeku se kree od 100-400 mg/l, povremeno i do 1.000 mg/l;

o Prema zadnjim ispitivanjima, obavljenim 2010. godine, unos tereta zagaenja od suspendiranih materija je iznosio oko 100 t/dan, a u ranijim razdobljima i do 400 t/dan.

6.2.1. Uticaj na smanjenje zapremine Akumulacije

Iako je akumulacija Modrac, sa stanovita rjeavanja vodoprivredne problematike, a posebno kontinuiranog obezbjeenja tehnoloke vode i vode za pie, veoma vana za tuzlansku regiju, od samog nastanka Akumulacije je prisutan problem njene degradacije. To je izraeno kroz stalno pogoranje kvaliteta voda usljed taloenja nanosa (taloga-mulja) koji se konstantno unosi pritokama Spreom i Turijom, to dovodi do zasipanja, odnosno smanjenja zapremine Akumulacije.

Kao posljedica unosa nanosa koji potie od: otpadnih voda iz rudnika uglja lociranih u slivu Akumulacije, industrijskih i komunalnih otpadnih voda i prirodnih pojava (bujinih tokova i erozije zemljita) konstantno je zasipanje i smanjenje zapremine Akumulacije. Na to su ukazala sva dosadanja hidrografska mjerenja na Akumulaciji, obavljena tokom 1964., 1985., 2002. i 2012. godine. Prema posljednjim mjerenjima14, obavljenim tokom 2011./2012. godine, a vrenim primjenom najsavremenijih tehnologija mjerenja, dobiveni su sljedei podaci:

o Ukupna koliina nanosa istaloenog u Akumulaciji iznosi 15.025.121 m3; o Ukupna zapremina Akumulacije smanjena je za istu vrijednost (i to je veim dijelom smanjena

''korisna'' zapremina Akumulacije), to je nepovoljno sa aspekta upravljanja Akumulacijom; o Uneseni nanos uglavnom je deponiran u Akumulaciji u podruju ua rijeke Spree, na povrini

od 4-5 km2 ili u prostoru od preko 25% ukupne zapremine Akumulacije; o Visina deponiranog nanosa, u podruju deponiranja, kree se od 0,5 do 2,5 m; o Za uneseni nanos karakteristino je, da jedan dio nanosa (vee granulacije) ima veu taloivost i

taloi se u podruju neposredno poslije ua rijeke Spree, a jedan dio nanosa (manje granulacije) se skoro uope ne taloi, ve ini muljevitu suspenziju koja se sa kretanjem vode pomjera i 4-5 km od ua rijeke Spree.

Na slici 9, vidi se povrina Akumulacije na kojoj dolazi do deponiranja unesenog nanosa u Akumulaciju, a na slici 10. je izgled akumulacije (vode i deponiranog nanosa) u podruju neposredno poslije ua rijeke Spree.

Slika 9. Prikaz podruja Akumulacije gdje se deponira uneseni nanos

Slika 10. Izgled Akumulacije, vode i deponiranog nanosa, u podruju neposredno poslije ua

rijeke Spree 14 Elaborat: ''Geodetsko-hidrografsko snimanje dna i priobalja akumulacije ''Modrac'' sa obradom mjernih podataka'', ''MIG'' d.o.o.

za geodetske i poslovne usluge, Slavonski Brod (Hrvatska), srpnja 2012. godine

www.ekologija.ba 19

Na slici 11. i 12. se najbolje vidi deponirani nanos u akumulaciju Modrac, snimljen u augustu 2012. godine, kada se povukla voda akumulacije Modrac usljed nedostatka padavina.

Slika 11. i 12. Izgled dna Akumulacije sa dijelom deponiranog nanosa u periodu sue (august 2012. godine)

6.2.2. Uticaj na kvalitet voda Akumulacije

Kvalitet voda Akumulacije, koji se prema dosadanjim istraivanjima stalno pogorava u odnosu na stanje u vrijeme njenog formiranja, ovisi od niza faktora, posebno od: o Kvaliteta voda pritoka, kojima se Akumulacija snabdijeva, odnosno od unesenog tereta

zagaenja u Akumulaciju; o Aktivnosti koje se vode na Akumulaciji i neposredno oko nje (turizam, rekreacija na vodi,

koritenje motornih amaca, vikend naselja, ugostiteljski objekti i sl.); o Fiziko-hemijskih i biolokih procesa u Akumulaciji; o Upravljanja objektom brane Akumulacije, odravanja nivoa vode u Akumulaciji i sl.

Kao to je ve naglaeno na kvalitet voda u Akumulaciji bitan uticaj ima i uneseni i deponirani nanos koji, uglavnom, potie od otpadnih voda iz proizvodnih pogona rudnika, a koje su prekomjerno optereene suspendiranim materijama (esticama uglja, laporca i laporovitih glina). Na osnovu rezultata fiziko-hemijskih ispitivanja voda Akumulacije, uneseni i deponirani nanos u dijelu Akumulacije neposredno poslije ua rijeke Spree, utie na kvalitet voda, jer: o znaajno poveava sadraj suspendiranih materija u vodi, o poveava mutnou vode, o smanjuje providnost vode, prodor svjetlosti, o omoguava da se u mulju akumuliraju opasne i tetne materije (nutrijenti, teki metali i dr.), pa

voda ovog dijela Akumulacije nema skoro nikakvu upotrebnu vrijednost.

Rezultati biolokih ispitivanja voda Akumulacije ukazuju na to da je zbog velikog sadraja suspendiranih materija i velike mutnoe vode onemoguen razvoj fito i zooplanktona. Pri dnu Akumulacije nema razvoja zoobentosa, to ima uticaja i na slabo prisustvo pojedinih vrsta ihtiofaune. Akumulacija na prostoru deponiranog nanosa (taloga), gdje se dubina vode kree od 0,5 do 2,5 m, odgovara stepenu umjerene trofije sa prelazom prema eutrofiji.

6.2.3. Uticaj na proces eutrofikaciju Akumulacije

Akumulacija Modrac spada u plitke akumulacije, za koje je karakteristino da su podlone procesu eutrofikacije koji ubrzano doprinosi pogoranju kvaliteta voda, poveanju trofinosti voda i konano propadanje same akumulacije.

Za razvoj procesa eutrofikacije u vodama, neophodno je da se ispune odreeni uslovi: o da je dubina vode ispod 3,0 m, o da voda sadri dosta organskih materija i hranljivih materija (nutrijenata), o da se ispune odreeni klimatski uslovi (temperatura, svijetlost i dr.).

20 www.ekologija.ba

U pojedinim vremenskim razdobljima se u akumulaciji Modrac ispunjavaju svi navedeni uslovi, tako da je krajem ljeta i poetkom jeseni, u podruju ua rijeke Spree, izraena tendencija porasta stepena trofije. U ovom razdoblju je, kao dokaz poveanog stepena trofije, pojaan razvoj faune (podvodne i plivajue), odnosno pojaan razvoj makrofita (op. aa i drugo biljno rastinje). Moe se zakljuiti da otpadne vode iz proizvodnih pogona rudnika uglja, utiu na proces eutrofikacije u Akumulaciji, i to na nain da: o Prevelikim unosom suspendiranih materija, koje se taloe, doprinose smanjenju dubine vode, to

pogoduje brem razvoju procesa eutrofikacije; o Prevelikom koliinom istaloenih suspendiranih materija, omoguavaju akumuliranje organskih i

hranljivih materija (nutrijenata) u mulju to, takoer, pogoduje brem razvoju procesa eutrofikacije.

Slika 13. i 14. Prikaz razvijene vegetacije u Akumulaciji

7. ZAKONODAVNI OKVIR

Kada se radi o rjeavanju vodoprivredne problematike, posebno kada se radi o upravljanju vodama, zatiti voda i inspekcijskom nadzoru, treba imati u vidu sve vaee zakonske propise u oblasti zatite okolia, prije svega propise koji se odnose na segment zatite voda i segment upravljanja otpadom. Za ovu informaciju, kojom se eli ukazati na uticaj otpadnih voda iz rudnika uglja na vodotoke u slivu Akumulacije i samu akumulaciju Modrac, neophodno je ukratko dati komentar pojedinih zakonskih rjeenja, koja su data sljedeim propisima: o Zakonom o vodama (federalni), o Zakonom o zatiti akumulacije ''Modrac'' (kantonalni), o Uredbom o kategorizaciji vodotoka, o Uredbom o klasifikaciji voda i voda obalnog mora u granicama SR BiH, o Uredbom o uslovima isputanja otpadnih voda u prirodne recipijente i sisteme javne

kanalizacije, o Zakonom o upravljanju otpadom (federalni), o Pravilnikom o kategorijama otpada sa listama (federalni).

7.1. Zakon o vodama Federacije BiH

Iz ovoga Zakona bitno je naglasiti sljedee: Prema lanu 2. Zakona, svrha zakona je osiguranje odrivog upravljanja vodama, a naroito: o Postizanje dobrog stanja voda i spreavanje njene degradacije, o Postizanje odrivog koritenja voda, o Osiguranje pravinog pristupa vodama, o Poticanje drutvenog i privrednog razvoja, o Zatita ekosistema, o Osiguranje uea javnosti u procesu donoenja odluka koje se odnose na vode.

www.ekologija.ba 21

Prema lanu 5. Zakona, povrinske vode se, prema znaaju kojeg imaju za upravljanje vodama, razvrstavaju u vode I kategorije (nadlenost Federacije BiH) i vode II Kategorije (nadlenost Kantona). U vode II kategorije spada akumulacija Modrac i svi vodotoci u slivu Akumulacije, te su u nadlenosti Tuzlanskog kantona. Prema lanu 59. Zakona, kojim je regulirano odlaganje i deponiranje opasnih materija ili otpada, zabranjeno je proizvoditi, rukovati, uvati i odlagati opasne materije i otpad na vodama i vodnom dobru. Pod otpadom, u smislu ovog Zakona, podrazumijevaju se materije definirane u Zakonu o upravljanju otpadom.

Prema lanu 61. Zakona, kojim je regulirano akcidentno stanje, utvreno je sljedee: o Ako je usljed iznenadnog sluaja, kvara ili iz drugih razloga nastala opasnost od zagaenja

vode, pravno i fiziko lice u vezi sa ijim je djelovanjem ili propustom takva opasnost nastala mora odmah preduzeti sve potrebne mjere za spreavanje ili ublaavanje uticaja prouzrokovanih incidentom, te sprijeiti ponovni nastanak incidenta, a zatim, bez odlaganja, o tome obavijestiti najbliu policijsku upravu, vodnu inspekciju, federalnu inspekciju nadlenu za zatitu okolia i agenciju za vodno podruje.

Prema lanu 139. Zakona, koji se odnosi na izdavanje vodnih akata, stoji: o Agencija za vodno podruje, izmeu ostalog, nadlena je i za izdavanje vodnih akata za

isputanje (svih) tehnolokih otpadnih voda u povrinske vode, o Kantonalno ministarstvo nadleno za vode, izmeu ostalog, nadleno je (samo) za izdavanje

vodnih akata za isputanje otpadnih voda za naselja koja imaju do 2.000 stanovnika.

Prema lanovima od 182-198. Zakona, inspekcijski nadzor nad provoenjem ovog Zakona i propisa donesenih na osnovu ovog Zakona provodi se u skladu sa odredbama ovog Zakona, na nain da:

o Federalna vodna inspekcija vri inspekcijski nadzor nad provoenjem ovog Zakona i propisa donesenih na osnovu ovog Zakona koji su ovim Zakonom dati u nadlenost Federacije,

o Inspekcijski nadzor nad provoenjem ovog Zakona i propisa donesenih na osnovu ovog Zakona, a koji su ovim Zakonom stavljeni u nadlenost kantona, provodi kantonalni organ uprave nadlean za vode putem kantonalne vodne inspekcije.

7.2. Zakon o zatiti akumulacije Modrac

Zakonom o zatiti akumulacije Modrac se utvruje namjena Akumulacije prema redoslijedu prioriteta, propisuju obavezne mjere zatite obale i voda Akumulacije, zatite slivnog podruja Akumulacije od zagaivanja i drugih uticaja, kao i organizacija, planiranje i provoenje mjera zatite voda, te finansiranje zatite voda Akumulacije i sliva Akumulacije. Prema lanu 9. Zakona, koji se odnosi na zatitu voda u slivu Akumulacije, radi osiguravanja potrebnog kvaliteta voda Akumulacije i povrinskih voda u slivu Akumulacije, u zavisnosti od namjene, pored mjera propisanih federalnim Zakonom o vodama, dodatne mjere zatite utvruju se posebnim vodoprivrednim aktima (uslovi, saglasnost i dozvola), u sljedeim sluajevima:

o za postojee i za gradnju novih privrednih i drugih objekata, o za objekte kod kojih postoji mogunost nastajanja akcidentnih stanja (izlijevanje opasnih i

tetnih materija), o pri transportu opasnih i tetnih materija na svim cestama u slivu Akumulacije;

Prema lanu 9. Zakona, nadzor nad provoenjem odredbi ovog Zakona i propisa donesenih na osnovu Zakona, vri Ministarstvo. Prema lanu 16. Zakona, inspekcijski nadzor nad primjenom ovog Zakona vre kantonalni vodoprivredni inspektor i kantonalni graevinski inspektori. Prema lanu 17. Zakona, u obavljanju inspekcijskog nadzora nad primjenom ovog Zakona, inspektor ima pravo i obavezu:

o Narediti potrebna ispitivanja na otpadnim vodama koje se isputaju u vode Akumulacije, odnosno povrinske vode u slivu Akumulacije, radi utvrivanja kvaliteta i koliina isputenih otpadnih voda,

o Narediti potrebna ispitivanja radi utvrivanja efekata rada postrojenja za preiavanje otpadnih voda ili ureaja za predtretman otpadnih voda,

22 www.ekologija.ba

o Privremeno zabraniti obavljanje djelatnosti u izgraenom ili rekonstruiranom objektu, ako nisu provedene mjere za zatitu voda dok se te mjere ne provedu,

o Zabraniti obavljanje djelatnosti, odnosno drugih aktivnosti ako su iste zapoete bez odgovarajueg akta nadlenog organa uprave odnosno opinske slube za upravu,

o U sluaju akcidentnih stanja, naloiti otklanjanje tetnih posljedica.

Komentar: Ovaj Zakon kao i podzakonska akta koja su donesena na osnovu Zakona nisu u potpunosti usklaeni sa vaeim federalnim Zakonom o vodama i podzakonskim aktima, obzirom da je, nakon donoenja Zakona o zatiti akumulacije Modrac, stupio na snagu novi federalni Zakon o vodama, kojim je izvrena promjena nadlenosti Federacije i Kantona u oblasti zatite voda.

7.3. Uredba o kategorizaciji vodotoka

Uredbom o kategorizaciji vodotoka, vodotoci i ostale povrinske vode rasporeene su u etiri kategorije koje moraju ispunjavati i uslove odgovarajue klase voda. Prema lanu 3. Uredbe, utvreno je:

o Da je rijeka Sprea od izvora do akumulacije Modrac rasporeena u II kategoriju, o Da su i svi ostali vodotoci u slivu akumulacije Modrac rasporeeni u II kategoriju, o Da je akumulacija Modrac takoer rasporeena u II kategoriju. 7.4. Uredba o klasifikaciji voda i voda obalnog mora u granicama SR BiH

Uredbom o klasifikaciji voda, prema njihovoj namjeni i stepenu kvaliteta voda svrstane su u etiri klase. Prema lanu 2. Uredbe, vode II klase su vode koje se u prirodnom stanju mogu upotrebljavati za kupanje i rekreaciju graana, za sportove na vodi, za gajenje riba (ciprinide), i koje se uz uobiajenu pripremu mogu upotrebljavati za pie i u prehrambenoj industriji; Prema lanu 3. Uredbe, vode II kategorije, u koju su svrstane sve vode u slivu akumulacije Modrac kao i akumulacija Modrac, treba da ispunjavaju uslove II klase voda. Iz ega proizlazi da je u vodama II klase, za suspendirane materije kao ''kritini'' pokazatelj kvaliteta, dozvoljen sljedei sadraj suspendiranih materija: za I klasu voda 10 mg/l, za II klasu voda 30 mg/l, za III klasu voda 80 mg/l i za IV klasu voda 100 mg/l.redba o uslovima isputanja otpadnih voda u prirodne recipijente i sisteme javne nalizacije Ovom Uredbom, definirani su i uslovi za isputanje industrijskih otpadnih voda u prirodne recipijente kao i za odlaganje mulja iz postrojenja za preiavanje otpadnih voda.

o Prema lanu 8., taci (3) odnosno Tabeli 2.1., kao granina vrijednost za ukupni sadraj suspendiranih materija u vodi, utvrena je vrijednost od 35 mg/l;

o Prema lanu 9. taci (2), za odlaganje mulja iz postrojenja za preiavanje otpadnih voda, Operater postrojenja mora pribaviti posebnu dozvolu izdatu od strane Federalnog ministarstva za okoli i turizam.

7.5. Zakon o upravljanju otpadom

Zakonom o upravljanju otpadom, kada je u pitanju postupanje sa industrijskim otpadom (op. otpadom koji nastaje u sklopu rudarskih aktivnosti), utvreno je i sljedee: lanom 1. Zakona, naglaeno je da se odredbe ovog zakona primjenjuju i na:

o otpad nastao iskoritavanjem resursa, ekstrakcijom, tretmanom i iskoritavanjem mineralnih materija i radom kamenoloma;

lanom 49. Zakona, utvreno je da: o Nadzor nad djelatnostima upravljanja otpadom i ispunjenjem uslova iz doputenja u skladu sa

odredbama ovoga zakona i propisa donesenih na temelju njega, obavljaju inspektori zatite okolia, na federalnom nivou - federalni inspektor i na kantonalnom nivou - kantonalni inspektor.

7.6. Pravilnik o kategorijama otpada sa listama Ovim Pravilnikom propisuju se kategorije otpada sa listama, prema osobinama otpada i djelatnostima iz kojih potjee otpad, te obaveza njihovog koritenja.

www.ekologija.ba 23

Prema datom Katalogu otpada, kada je u pitanju otpad koji nastaje kao posljedica rudarskih aktivnosti, treba navesti sljedee vrste otpada sa odgovarajuim katalokim brojem:

o Kataloki broj 01 01 02: Otpad od iskopavanja neeljezonosnih ruda; o Kataloki broj 01 04: Otpad od fizike i hemijske prerade neeljezonosnih ruda; o Kataloki broj 06 05: Muljevi od obrade otpadnih voda u pogonu; o Kataloki broj 06 00: Otpad koji nije drugdje specificiran u katalogu.

8. ZAKLJUCI I PREPORUKE Na osnovu dosadanjih istraivanja u slivu i u samoj akumulaciji Modrac mogue je zakljuiti da najvei doprinos zagaenju voda potie od proizvodnih pogona (povrinski kopovi, jame i separacije) rudnika lociranih u slivu Akumulacije. Mjerenja sadraja suspendiranih materija u rijekama sliva Akumulacije, prije i nakon uputanja rudnikih voda, jasno pokazuje koliki je njihov uticaj na teret zagaenja. Sadraj suspendiranih materija u rijeci Sprei prije ua Gostelje iznosi 9 mg/l, a nakon ua Gostelje 292 mg/l. Sadraj suspendiranih materija rijeke Litve ispred Separacije Banovii iznosi 34.9 mg/l, a nakon Separacije 1.560,9 mg/l. Rijeka Oskova u naselju Makovac ima 1,4 mg/l suspendiranih materija, a nakon ua Litve 1.389 mg/l. Imajui u vidu injenicu da ovi vodotoci pripadaju II klasi voda za koje je MDK vrijednost 30 mg/l, mjerene vrijednosti suspendiranih materija ukazuju do kolikog prekoraenja dolazi i koliko su ovi vodotoci optereeni. Prema zadnjim ispitivanjima, obavljenim 2010. godine, unos suspendiranih materija u pojedinim rijekama sliva Akumulacije je iznosio:

o Oskova, poslije ua Litve: 349,7 t/dan o Litva, ispod ''Separacije'' Banovii: 116 t/dan o Sprea: 99,1 t/dan, a u ranijim razdobljima i do 400 t/dan; o Gostelja, ispod RMU ''urevik'': 4,2 t/dan

Kao posljedica dugogodinjeg unosa ovolike koliine suspendiranih materija u akumulaciju Modrac, do sada je uneseno preko 15 miliona m3 nanosa, koji uglavnom potie od otpadnih voda iz rudnika uglja lociranih u slivu Akumulacije, zatim industrijskih i komunalnih otpadnih voda i prirodnih pojava (bujinih tokova, erozije zemljita). Visina deponiranog nanosa, u podruju deponiranja, kree se od 0,5 do 2,5 metara.

Na osnovu gore datih konstatacija, oito je da otpadne vode iz proizvodnih pogona rudnika imaju veliki uticaj na kvalitet voda vodotoka u slivu i na samu Akumulaciju i da je, ako se eli osigurati planirana namjena akumulacije Modrac, neophodno hitno djelovanje u cilju zaustavljanja prekomjernog zagaenja od strane rudnika. Neophodno je hitno uraditi analizu postojeih zakonskih propisa iz oblasti upravljanja vodama i zatite voda u cilju uvoenja kontinuiranog i odgovornog inspekcijskog nadzora i monitoringa odpadnih voda koje se isputaju iz rudnika u sliv Akumulacije. U rjeavanje ovog problema neophodno je ukljuiti sve relevantne sudionike, kao to su:

o Vlada i Skuptina Tuzlanskog kantona, o nadlena federalna i kantonalna ministarstva, o federalna i kantonalna Uprava za inspekcijske poslove, o menadmenti rudnika, o zainteresirana nevladina udruenja (OCD) koje se bave zatitom okolia, o mediji i o strunjake za oblast upravljanja vodama i zatitu okolia.

Ukljuivanjem svih relevantnih sudionika, kao i ire drutvene zajednice, uticae se na spreavanja daljeg zagaenja sliva akumulacije Modrac, kao i same Akumulacije, i osigurati njena dugorona i cjelovita zatita. Ne treba zaboraviti da akumulacija Modrac predstavlja nezamjenljiv vodni resurs koji je od neprocjenjive vanosti, kako za stanovnitvo, tako i za industriju tuzlanskog regiona.

24 www.ekologija.ba

LITERATURA

1. Zakon o zatiti akumulacije ''Modrac'' (''Slubene novine Tuzlanskog kantona'', broj: 15/06)

2. Elaborat: ''Geodetsko-hidrografsko snimanje dna i priobalja akumulacije ''Modrac'' sa obradom mjernih podataka'', ''MIG'' d.o.o. za geodetske i poslovne usluge, Slavonski Brod (Hrvatska), srpnja 2012. Godine

3. Prostorni plan Tuzlanskog kantona-Studija vodoprivrede, Institut za hidrotehniku Sarajevo, septembar 2007. godine

4. Prostorni plan podruja Tuzlanskog kantona za period 2005.-2025. godine, Zavod za urbanizam Tuzla, juli 2006. godine

5. Plan zatite kvaliteta voda u slivu rijeke Spree, knjiga 3, Institut za hemijsko inenjerstvo 1983. godine

6. Plan zatite kvaliteta povrinskih vodotoka na podruju TK-Analitiko dokumentacione osnove Institut za hemijsko inenjerstvo Tuzla, oktobra/listopada 2010. godine

7. Plan aktivnosti sa mjerama i rokovima za postupno smanjenje emisija-uslov za podnoenje zahtjeva za okolinsku dozvolu, RMU ''Banovii'' d.d., 2006. godine

8. Dokumentacija o ispitivanju otpadnih voda-monitoringu (Elaborati, Izvjetaji) raena namjenski za potrebe nadlenih federalnih i kantonalnih institucija i izradu projektnih dokumentacija

9. Strategija zatite akumulacije Modrac, Koordinacioni tim za zatitu akumulacije Modrac, juni 2012. godine

10. Plan aktivnosti sa mjerama i rokovima za postupno smanjenje emisija, odnosno zagaenja i za usaglaavanje sa najboljom raspoloivom tehnikom (za objekte brane i akumulacije Modrac), JP Sprea d.d. Tuzla, oktobar 2011. godine

11. www.rudnikdjurdjevik.ba

12. www.rmub.ba

13. Fotografije: Centar za ekologiju i energiju