This publication was made possible through support provided by the United States Agency for International Development(USAID) under the terms and conditions of the Contract No. 492-C-00-03-00022-00. The opinions expressed herein arethose of the authors and do not necessarily reflect the views of the USAID. This publication may be reproduced or quoted inother applications as long as proper reference is made to the source.

The Fisheries Improved for Sustainable Harvest ProjectManila Project Office: 18/F OMM CITRA Building, San Miguel Avenue, Ortigas Center, Pasig City 1605 Philippines

Tels. (02) 636-0052 to 53 Fax: (02) 634-0327 E-mail: FISH@ttemi.com.phCebu Project Office: 5/F CIFC Towers, J. Luna cor. J.L. Briones Ave., North Reclamation Area, Cebu City 6000 Philippines

Tels.: (032) 232-1821 to 22, 412-0487 to 89 Fax: (032) 232-1825 E-mail: fishproject@oneocean.orgWebsite: http://www.oneocean.org

The FISH Project is an initiative of the Government of the Philippines implemented in partnership with the Department of Agriculture-Bureau of Fisheries andAquatic Resources, funded by the United States Agency for International Development and managed by Tetra Tech EM Inc.

This publication is translated from an original comicbook developed and produced by the Coastal ResourceManagement Project (CRMP) of the Department ofEnvironment and Natural Resources (DENR) and theUnited States Agency for International Development(USAID), 2004.

Original concept and text by Asuncion E. Sia, RebeccaPestaño-Smith, Nygiel Armada, Jimely Flores; art andillustrations by Amiel Rufo; additional graphics byYsolde Collantes-Jatulan.

Adapted into Sama and Tausug by Ma. Vema G. Antham,Israel Zane G. Reyes, Jeng-Jeng S. Antham, FengJamahali, Moh. Nur N. Harun. Edited by Moh. Nur N.Harun and Kent Dequito. Illustrations by Mark V.Abdulwahid.

1

Halaud, simakat ha bangka’ sibih-sibih inda Bush ibanamah niya hi Isow. Malaul iban biyah mahingas.

Maraih na mahinaat, waypa kita nakakawah.

Amah maytah kita dih umusal timbak istahatawa lanit? Misan biyah diin aun mara ta

istah muwih.

Hundong kaw Bush!Way mo kiyahatihan in

bissara mo!

Sah Amah, agon katan inpangdaig-bay natoh imuusal

pagpabustak. In mga duon hataas, mag-usal lanit, iban aun

da isab magkakawah nila!Dih mahinang amoin langay mangihpasalan hihinang

sin kaibanan.Tumtuma yan Bush!

2

Oy Bush! Biyah kawisab dagbos

kiyamatayan?

Ngih-ngian na isab kamikabi-i, wayruonnakawah istah.

Alla, way ra isabmagpanaggaw. Uno isab

bahah in kiyabugaan niyo?Yari, aun pa hambuuk

timbak istah ko, mabayahkaw sumulay?

Langgal sarahba isab.

Matugas ba isab in uhhi amah mo, aun daisab dugaing dahanbat hangkaraih da

makakah istah, sahmangih-dih pa.

Amah! Inah! Kitahkamo aun na

hilamay natoh.

Alla, anak!Hauno kawkimah yan?

Bakas dihil hiAlantan...

3

4

Biyah bakas initimbakan, na-ig in mgasisik, jag-jag in tiyan.

Bugitan na Bush!

Biyah na Bush! Kiya-ingatan mo banguno in baugbogan ko ha altah yan.Sah Amah...

5

Inah, iyamahan bahah hiAmah kakoh? Mabayah

hadja ako tumabang.

Kiya-ingatanko, anak, sah

hatiha na hadjahi Amah mo.

Mag-maap man kawInah sah dih ko tuodkahatihan hi Amah. Bukon da ha bihadto. Otoh dungog kaw... hati ko mga duwa

tahun na in limabay. Maluhay in sin tagnah. Ha laumhangkarum, kawha-an sambil pa katluan kilo in magkakah istah.

Maka-upat da ha laum hangka pito magpa-laud hi Amah mo.

Ah, dih mo na siya katumtuman. Bangbistahun ko maraih ampa kaw hangkatahun pa duwa tahun ha waktu yadto.

Hi Teban taimanghod hi Amah mokabungsohan, masuuk tuod kaniya.

Siya ba isab agad nagpasulig di, dainsin kailo nila ha Amah iban Inah nila.

Biyah mabayah pasiyah sin hapdion na

tuod kita niyo...Mag-agad ibanhi Bapah mo

Teban.Bapah Teban?

Nakaminsan, piya laud sila.Kiyabiyaksahan, mga upat jam

sila ha laud.

Sah ha waktu yaon...Way pa in duwa jam, kitah ko

nagbalik hi Amah mo...

Hatih hi Teban...Nagduruguh na, najag-jag

in baihuh...

Nagmula.

6

Hi Amah mo, biyah da kandaPatta, bakas imu-usal timbak

istah.

Hangkan da isabbihadto na hadja indugal niya... Bangisab bakas piyahati

niya kakoh.

Masakit kan Amah mo in ungkatunpa in kahalan. Bang niya nanamon

siya in tag-dusa.

Maytah kamo?Unu in kahalan?

7

Hi Patta! Siyaggawsin pulis!

Ha? Mahibahah? Bakas kunoh nanimbak ha

hansipak hulah.

Mahang na ba isab in magpakakahdaindi katoh. Minsan pa pila kilo ubatin pabustakon, pilangka-sulag da in

istah magkakah.

Sah in agi nila didtoha hansipak hulah,mataud pa kunoh

istah.

Yan in agi.

Na maytah ba isab dihtumaod in istah didto?

Dungog dih manjarimangawah istah didto?

Dih manjari? Dih na maraihkugdanan bang biyah yan? Ha uno

kumawah makaon in tao didto?

Alla! Bang bihan in taud sinpaglangon didto, bang ha ako

maraih matay na sila sin hapdi.

Alla! Uno na isab bahah in napikil sintao yan didto pa hadto manimbak.

Kiya-ingatan niya istrikto in taomangjaga sin dagat didto.

8

Bush, pagmaap man kawsin kiya ulakan ta kaw haadlaw limabay-labay yaon.

Kiya-hatihan ku ra, Amah. Biyaytah na hiInah. Maapa man isab ako way ko iyagad inhindoh mo. Way ko isab kiya-ingatan bang

uno bakas kimogdan kan Bapah Teban.

In kimugdan ha amaun mo hambuokpamintangan bang maitah hiya hallian

ko in mag-usal timbak istah.

Maglabay daAmah?

Sa lugay imusal timbak istah, napikilko maglabay ra in hikarihil katoh sinpagtimbak istah atawa pag-usal lanit.

Way mo ba kitah minsanin pangdaig-bay natohimu-usal timbak istah

atawa lanit dimagdag ba inmagkakawah?

Hangkan saagad katanlusay natohnagka-ngihna.

In naka-una, malabong ibanmadakmol in mga lusayhatih in mag-iistahkasuokan na, dih na kawlumayoh pa laud, sahha bihaon ampa namaglalayoh bang manmagpakakah da istah.

Hangkan mahunit magpakakawah, mag-usal sila timbak istahiban lanit... way nila hadja kiya-ingatan...ampana malaggoh in kabinsana-anmahinang niya dain ha bihaonsambil pa susungon natohkatan.

9

Na ha pasalan sin pagtimbak istah iban pag-usal lanit nagkangih in mga lusay iban gusoh,

sambil na mga istah timiyoh-tiyoh na!

Sah bang isab kita niyo dih manimbakistah atawa manglanit, way makah

natoh misan tiyoh-tiyoh istah. Kitah nakaw, way minsan na kah!

Alla Bush! Maluhay yan bissarahun. Ulin ha laring,sambat sin kaibanan. Sah tub-tob di na hadja ba kita

niyo, wayruon tagaran ha susungon? Bang dih mapindain paratsaya natoh, wayruon kasungan natoh.

Aun hipangasubo ko kaimo... kitah takaw nagbissara iban tao nagjajaga sin

dagat didto ha hansipak hulah...siyumbong mo ba hi Patta?Aun lamuran ko

pagpunpon ha Isnin,agad kaw kakoh.

Ampa na kita niyo magkamiskinansaltah iban pag tublak asin,

damikkiyan pa mga ka-anakannatoh, mga anak natoh sambil paanak-anak nila. Kitah mo na isab

magsusung in kasigpitan sinhangka hulah natoh magkamiskinan

na gamman in kabuhi-anan.

10

Amah, uno inMarine Sanctuary?

Sumong-songhipakila ta kaw

kan Apoh Jimlan.Siya in

magpahatikaimo.

Muna-muna dainkatan, pudjihunnatoh in mganagmatuyohmagjaga sin

dagat. Pasalandain kanila, waynagmaksod in

hambuokmagtitimbak

istah!

Aun iban natoh ini tungkata-o mabayah tumabang hapagpabuntol sarah natoh ha tungod Marine Sanctuary.Bang manjari, pagbissarahan niya ha Law Enforcement

Committee bang uno na man in mga hinangon ibangantah paghinang nila.

Tuppak-tuppakan natoh sila...

In muna-munapagtaki-takihannatoh in pagjaga

ha MarineSanctuary natoh.

Isnin, ha hambuok pagpunpon.Limamod hi Bush iban hiAmah niya.

11

Oy toh, aun kunohpangasubohon mo?

Pag-ubos pagpunpon...

Ah, ho-on Apoh, diyungog kokaina paglangon kunoh di ha

hulah niyo in mag-i-istah. Biyahdiin na in kabuhi-anan niyo?

12

Dih langon in mag-istah daindi,toh, bang Bukon da langgal

sarah in mahinang mo...

Sah laung nila...

Ah, maraih in pag-iyanon nila amo inMarine Sanctuary.

13

Hambuok parsukoan ini ha supayahikabalik in siglah sin dagat natoh.

Hah?

In naka-una yadto, asalmata-ud hadja in magkakahnamuh istah daindi.

Ah, malingkat pa tagna-annatoh dain ha po-onan.

In bunnal niya, kakilahan in kaumannamuh sukoh pagkakaan istah sin katankahulah-hulaan.

Pagdayuhon kami sambil mga kappal dakulah, dainpa ha dugaing hulah in napikil namoh, dih da magka-ubos in istah, pasalan malu-ag tuod in dagat namoh.

Sah maglulugay, dih dumagdag in magkakahnamoh. Laung sin kaibanan, magwaktu-waktuda sa yan, magbalik da in mga istah.

Naka-usal daisab kamitimbak istah.

Iban lanit.

In dayaw sukud, aun hambuok mastal —di tuodha lungan namuh— in limugos magbulat sinmata namoh.

Piyakitah niya kamuh bang biyah diin in pagkangihnamoh ha pag-ka-an namoh sin kabuhi-anan.

Piyahati niya kamuh bang biyah diin in pag-gunata ha mga lumot, mga kaput iban na

lusay natoh, in naka-una yadtopangannal namoh mga dahun

hadja wayruon guna.

Iban uno-uno na hadja in mapikil hapag kawah istah, supaya hadjatumaod in makawah namoh, magpa-unahan na hadja adakala makah pasin mga magdarayu mag-istah.Imangkat isab in magkakah namoh,sah way liyugayan, kimulang na isab.

14

15

Mata-ud ha kamuh in way nagkahagad magtuwi... Sah daing ha pag-lagi namoh, iban napikil sinkami, wayruon da makawah namoh ha dagat,way ra isab maraih malawah kamuh bang kamisumulay sin pang-daakan hi maestro. (Maestroin pag-tag namoh kaniya).

Ini in agi hi maestrokamuh, nabassa niyakunoh ha book:kalagihan magsaddiyakami sukohpagbutangan ha dagatamu in mahinangpagtapukan sin mgaistah.

In Sanctuary ini hambuok pagbubutangan ha dagat bang ha-in dihmanjari kumawah atawa umusal mga kapanyapan di, labi-labi na inmag-istah. Piya-aun in mga ini supaya karihilan in mga istah ibankaibanan pa altah dagat lugal-ligtas iban waktu magpalagguh sila ibanmagpata-ud sin sahah nila.

In tagnah, pilang kasulag dakami, amu ra ako iban sin tungkatao kabagayan, in kakoh,pag-anaran hadja. Ha laumhangkatahun bang waykamaksuran, magbalikpa hinang naka-una.

Pasal liyang in mga mag-iistahha laum Sanctuary, kahawiran insapat sin istah magka-lawahiban makabalik da isab inkahambugan sin kabutangannila biyah namga lumotiban lusay.

Sumagawah, kiyubla-an aku, limabay man pila bulan, tima-ud in istah ha laum Sanctuary.Pagpuwas sin hangka tahun sambil ha guwah bungsod, iminut na in istah nagbalik.

Sambil kami isab, iminot da tima-ud daing ha upat, nahinang hangpuh, na ha bihahya-un katan na ha laumkauman, naka-agad pa in pamarinta.

Kumahagad kaw iban dih, dih na kami magpanimbak istah.Bingit iban nylon atawa lambunan na hadja. Sah ampa na

magtata-ud iban maglilingkat in mga istah magkakah namuhbiha-un.

16

Pagbalik inda Bush iban hiIsow pa lungan nila...

Mabayah aku hipa-ingat kanila mgapangda-ig bay natuh in na-anad ta kan

Apuh Jimlan.

Malingkat sa in napikil muyan, utuh, maytah di mo

hinangon?

Hisiyo bahah in magkahagadkakoh? Mag-iyan-iyan na silamas mata-ud pa in ka-ingatannila ha dagat ayaw na sin aku.

In sarangdumungug sila.

Sarang sa Amah.Sarang...

Tumabang aku anak, misan biyah diin,dumungug sila kakuh. Mata-ud da isab

in bakas piyag-agaran namuh.

Bang kakuh waktu na, biyah kanda ApuhTeban. Way na mahinang ta dugaing,hambu-uk ini kagunahan malaggoh, in

maka-anad kita maka-ipat ha kalaud-laurannatuh. Para ha ginhawa natuh da hipaglagi.

TAMMAT

17

Uuman Sin Istah ha Dagat(Marine Sanctuary)

Hinang ha supaya magbalik iban tumaud mga istah ibanginis-ginisan unud dagat

In pag uuman sin istah ha dagat hambuukpaghuhulaan sin mga istah. Ha laum ini liya lang in magistah supaya maka pangitlog, tumaud iban lumagguh inmga istah.

Aun kapunyahan sin uuman sin istahbang mga manusiyah,

kawman iban parintamag hambuuk pikilaniban magtabang-tabang huminang sinkarayawan.

Mga karayawan sin uuman sin istah:! Tumaud in istah pasal awn na pag uuman

atawa pag itlogan.! Ka ayaran na in kawman sin ha dagat biyah

na sahasah atawa kalusayan.! Kumakkal in pag usaha sin mag iistah.

Nagka ngih na in mga sahasah ha dagat, subay pag tuyuan sin katan parayawon. Pag pa awnuuman sin istah maka pataud sin ginis-ginisan mga istah ha dagat. Hambuuk ini maka parayawsin sahasah.

Mga kalagihan hinangun ha pag ayad uuman sinistah:! Pakusugun in hambuuk palhimpunan ha kawman! Pag pasampay sin amanot iban pag hinduh ha

kawman pasal sin pag jaga iban pag ayad uumansin istah

! Subay makusug tabang sin mga nakurah ha parinta! Subay awn sin atawa altah supaya marayaw in pag

jaga! Sarah ha pag jaga atawa pag ayad sin uuman sin

istah subay agarun.

Pagsaplag atawa pagkanat sin istah dain ha lawm uuman.