vivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca. cuarto grado

61
Tutunakú, Kgoyum, Kgampalhuwachuchut Totonaco de Huehuetla, Puebla Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka ' akgspulayan nak kinkakilhtamakukan Vivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca 2008

Upload: mariberflor

Post on 08-Dec-2015

208 views

Category:

Documents


15 download

DESCRIPTION

libro de texto para el cuarto grado en lengua Totonaca

TRANSCRIPT

Page 1: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

Tutunakú, Kgoyum, Kgampalhuwachuchut • Totonaco de Huehuetla, Puebla

Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukanVivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca

2008

Portada Totonaco 4o.indd 1 25/11/2008 01:25:22 a.m.

Page 2: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

Tutunakú, Kgoyum, Kgampalhuwachuchut • Totonaco de Huehuetla, Puebla

Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukanVivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca

2008

Totonaco 4o ilustrado.indd 1 25/11/2008 12:55:33 a.m.

Page 3: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

Reconocimiento especial al trabajo de Gerardo Vaca, quien con sus ilustraciones para portada e interiores pintó de color las palabras de las niñas y los niños, autores del presente libro.

: En trámitePrimera edición, 2008Impreso en MéxicoDistribución gratuita/ Prohibida su venta.

D.R. © Secretaría de Educación Pública, 2008Argentina núm. 28, Centro,06020, México, D.F.

Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukan (Vivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca), fue elaborado por la Dirección General de Educación Indígena, perteneciente a la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública.

La agradece la participación de los responsables de educación indígena en las entidades, jefes de departamento, jefes de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas técnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los niños y las niñas indígenas, a quienes va dirigido este libro.

Dirección de Educación Indígena del estado de PueblaJesús Alfonso Hernández Villalva

Coordinación del Proyecto en el estado de PueblaGabriela Román Lobato

Compilación y revisión de los textos en lengua totonacaIgnacio Hernández GarcíaGilberto Méndez GarcíaJosé Luis Salazar PérezProfesoras y profesores totonacos de Huehuetla, Puebla

Validación de los textos en lengua totonacaGabriela Román Lobato

Secretaria de Educación PúblicaJosefina Vázquez Mota

Subsecretario de Educación BásicaJosé Fernando González Sánchez

Directora General de Educación IndígenaRosalinda Morales Garza

EdiciónDirección de Apoyos Educativos

Coordinación editorialMarco Julio LinaresGuadalupe Ambriz Rivera Cuidado de la ediciónFelicia Garnett Ruiz

DiagramaciónVicente Enrique Quezada

Texto de la presentación en españolAlejandro Torrecillas G.

Totonaco 4o ilustrado.indd 2 25/11/2008 12:55:48 a.m.

Page 4: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

Xlilakgapaskan........................................................... 5Presentación................................................................ 7

Xakalhkuyuna Tatlin / HimnoNacional Mexicano..................................................... 9

Xatatlin Kgampalhuwachuchut / Himnodel estado de Puebla................................................. 10

Stlan takgchiwin / PoesíaKakgósti.stantsas..................................................... 11Xastlan.xanat........................................................... 11Laktsu.talakapastakni.............................................. 11Wix.xlikana.kinpaxkiya........................................... 12Kilikgalhtawakga..................................................... 12Kakiwin.................................................................... 12Likgalhtawakga........................................................ 12Talamakglhuwinanin.tikuninlakgmaxtunankgolh................................................. 13Lakgsputma.Makgalhtawkgena............................. 14Puskat........................................................................ 15Puskat........................................................................ 16

Likgalhtakgsni' / Adivinanza................................... 17

Limakgalitsin / Chiste............................................... 19

Listakyawan tachiwin / Refrán.............................. 20

Likgalhchakgxni' / Trabalenguas............................ 21

Lalimakgalhchiwin / CuentoWa.kúyu.................................................................... 22Puwyun.chu.tlanka.kaxlantajna'............................ 22Chakan...................................................................... 23Aktsina'.tsumat........................................................ 24Xalhkitit.chixkú....................................................... 25Puskat.chu.luwa'...................................................... 26

Akgstitum tachiwin / NarraciónMikilh.chu.Xalhtulh................................................ 27Tlan.latalalinanín..................................................... 27%Tikunchu.namakgtayay.kachikin?....................... 28Kakapéni'.................................................................. 29Puksnánkiwi'............................................................ 30Lixkúti'...................................................................... 31Xatatantlin.kgosni'.................................................. 32Puchitni..................................................................... 34

Lantla litlawat / RecetaLantla.tlawakan.xkaki'............................................ 37Lakuntla.lakgkaxtlawakan.xaliwat.xkijit.............. 38Lantla.kgaxtlawakgan.xaliwat.paxníkakka........... 39

LiwanlinatÍndice

Totonaco 4o ilustrado.indd 3 25/11/2008 12:55:52 a.m.

Page 5: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

Litustalanit / InstructivoXaliwanlinat.lata'.kaxtlawakan.makatsikitlhni'... 40Xaliwanlinat.lata'.tlawakan.makgxtam................. 41

Limalakawana takgalhchiwin. Takatsin /Leyenda. Creencia

Xatamakgalat.kuxi'.................................................. 43Xatachanan.kuxi'..................................................... 43

Xatakgalhchiwin malananin / MitoXakilhwantása.puskat............................................. 44

Jukiluwa'................................................................... 45Kiwikgolu'................................................................. 46Xtikatluwa'............................................................... 47Xlakgxkgoptayat.sikulanachixkú........................... 48Wa.chamakgxkulit................................................... 49Tsum......................................................................... 50Masipiná'.................................................................. 52Tiku.nixkanalaní.xpaskwakan.ninín...................... 54

Putakgatakgsni' / Glosario....................................... 56

Totonaco 4o ilustrado.indd 4 25/11/2008 12:56:01 a.m.

Page 6: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

5

%Kmintakgalhchuwin.lakuntla.wankan.kakilhtamakú?.%Lakuntla.wankan.katsisni'.kmintachuwin?.%Análimakgkatsiya.piakxni'.kmintachuwin.limapakuiya,.tamá'.kakilhtamakú.tlakg.kastalánka.tasiyú.chu.katsiswanin.tlakg.lakkasmamáma'.chu.tlakg.kalakstlan.tamakgkatsikgoy?.Wa.chuna.lilay.xpalakata.pilumintachuwin.lipawana'.chu.xtachunanchu.nama.minatlatni'.chu.xla.xnatlatnikan,.chu.xla.xnatátakan,.chu.putuminka.mintalalinanín.kilhxtum.chuna.natamapakuikgoyan,.chu.xtachuna.nayma.miliputuminkan.natakgalhstokgatit.chu.tlakg.pixlanka.chaw.tlakg.laktsilinkswachu.natakgaxmatkgoy.akgatunu.tachuwin…

Wanchu.xpalakata.klilakaskiwj.nakgalhiya.uyma.likgalhtawakga,.nema.litatsokgnit.akgatunu.tachuwin.nemakgolh.talakatiyakgoy.kmintachuwin.wa.tukunin.kalimapakwikan.“Chichíni'”.tama.Chichíni',.“Chuchut”.wa.tuku.Chuchut.“Ún”.wa.Ún,.chu.“Papa'”.tama.Papa',.xlakatanchu.akgatunu.sta'ku.tlakg.liwna.naslipwanankgó,.chuchut.tlakg.stlan.namaskgawiwinán.chu.tama.ún.tlakg.lakatitum.lisawanka.kawá.

Anta.Xlilakgatum.Xpumapakgsin.Xtakgalhtawakgatkan.Likakuxtuninanin.klakkaxtlawawj.uyma.likgalhtawakga,.anta.nema.namakgtánu.wix,.nachuna.mintakgalhtawakga,.mimakgalhtawakgenanin,.minatlatni'.chu.amakgapitsin.latamatni'.xala'.kminkachikin;.kkalisawniyan.pikalikgalhtawakga.chaw.kalitasokgli'.kxpaxtun.mintalalinanín.chu.tiku.xala'.kminchik;.nachunalitumchu,.kkamakgpuwantiniyan.katsokgmakitila'.xtakatsitkan.chu.xliskgalalakan.xalakmakgan,.nakamakilhtsuku.tsokgmakiya.tipalhuwa.mintakgalhchuwin,.chaw.nakinkalixakgatli.wa.tuku.wix.tlawaya'.kminkachikin.chaw.nakinkamakatsini'.wa.tuku.wix.chamanxna'.lakapastaka..Luchunanchu.kintapuwankan.

Xlilakgapaskan

pixla.timakgolh.tipalhuwa.mintatsokgni.xakkalimkamaxkipalan.amaktum.likgalhtawakga.nema.lilanit.nawán.lumintalakapastakni.chaw.nalulitatsokgnit.nawán.lumintachuwín,.xpalakata.pi'akinin.kpuwanaw.pitipatunu'.tachuwin.tuku.lichuwinankgokan.lakatunu'.kgalhchu.pulatamatni'.xalanin.Kkalhkuyuna.kachikin.xtachunanin.tipatunu'.limanin,.nema.ni.anán.xa'apulaktu.tachuwin,.wa.tuku.kalimapakwikan.katukawá.tuku.anankgoy.

%Káchukalilakapastakti'.pixalán.nalhtu.xa'analh.xaskayiwa?.%Chipiwa'.xaspiníni'?.%Chiwa'.xaspupúku'?.%Lakuntlachu.xtamanikgolh.sakgat,.akgatunu.kiwi',.kgalhni',.xapulakspiníni'.tawakat.osu.chuchut.xala'.takgayawna'?

%Káchukalilakapastakti'.pixalán.nalhtu.xa'anankgolh.tipatunu'.tamanin.chu.paks.kaníkawa.chuntiya'.xtakasiyukgolh,.nixatakamanin.xwá?.¡Awyú.max.chuntiya'.xtachuna.xakgspulanalh.kum.xtapatsankgakgolh.xanemá.tachuwin.nemakgolh.talichuwinankgoy.xlilakgatum.Kkalhkuyuna.chu.xli'akgtuminika.katuxawat!

Wanchu.xliláka.klilakkaxtlawawj.uyma.likgalhtawakga,.nema.likgatsiy.xatamaninkan.akgatunu.li'ukxilhtin.chu.wata.tlakg.likgatsiy.xtalolokgtatkan.akgatunu.tachuwin.xla.mintachuwin,.xlakata.liwana.tlan.nali'akgatsánkgsa.chaw.napaks.stlan.nalilakawanána.chu.nanalikgaxpata.akgatunu.xatalakgpalin.tachuwin.nema.anankgoy.kmintachuwin;.xpalakata.nikata'akgapatsankgakgolh.lakuntla.takgaxmatkgoy.chu.lakuntla.litamakgkatsikgoy.akxni.tiku.lichuwinan….Uyma.wanputum.pinikxni.kalakgsputli,.xlakata.chuntiya.tlan.nalamasiynitilyaw,.lata'.linatalanin,.lakuntla.kalimapakuikan.katukawá.tuku.anán.kpulaktunu'.tachuwin.nema.

Totonaco 4o ilustrado.indd 5 25/11/2008 12:56:09 a.m.

Page 7: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

anankgoy.Kkalhkuyuna';.xlakata.pikiliputumkan.kilikatsitkan.nikuma.tlakg.skamáma'.xaspupúku.tamanin.chu.nikuma.tlakg.xaxtakninkawa'.tasiyuy,.chu.nikuma.tlakg.lhkgoniwa.tasiyuy…

Wanchu.xpalakata.klilaksakxtuwj.tipalhuwa.takgalhchuwin.uynu.kstakáka'.likgalhtawakga,.nema.talitsokgnit.mintachuwin,.wa.tuku.talichuwinan.xlikalanka.minpulataman,.kum.xlakata.piliputum.likalhkuyunanin.akinin,.nakintachuwinkan.chaw.nakinpulatamankan..

Kkalisawniyan.pikalikgalhtawakga.chaw.liwana.kali'akgatsankgsti'.uyma.likgalhtawakga,.nema.luchapaxuwana.talilakkaxtlawalh,.chaw.natalitsokgli.xalakmakgan.tachuwin.nema.xlixakgatlikgó.chichíni'.mintáta,.xlakata.ninakgalhpatsankgakgoya'.chu.xlakata.nanakinkamasiyniya.akinin.milinatalanin.tikunin.apuláktu.tachuwin.xala.Kkalhkuyuna.kchuwinanaw,.chunanchu.nalikatsiyaw.kum.natlanchu.akinnin.nakkatsiniyaw.ktakgalhchuwinanaw.papa'.chu.chichíni'….xlakata.naxakkatsiniwj.lakuntla.wankan.“likgalhtawakga”.chu.lantla.wankan.“latalalina'”,.kxalipaks.akgatunu.tachuwin.nema.anankgoy.Kkalhkuyuna'.kachikin.

Totonaco 4o ilustrado.indd 6 25/11/2008 12:56:10 a.m.

Page 8: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

7

Presentación

%Cómo.se.dice.“día”.en.tu.lengua?.%Cómo.se.dice.“noche”.en.tu.idioma? %No.has.sentido.que.cuando.lo.dices.en.tu.propia.lengua.el.día.es.más.brillante.y.las.noches.más.calmadas.y.bonitas?.Esto.pasa.porque.si.lo.expresas.en.tu.propia. lengua.es.como.si. tus.papás.y.sus.papás,.y. los.abuelos.de.sus.abuelos,.y.todos.tus.amigos.lo.dijeran.junto.contigo,.y.entonces.es.como.si.sus.voces.se.juntaran.con.la.tuya.y.las.palabras.se.oyeran.más.fuertes.y.más.claras….

Por. eso. hemos. querido. que. tengas. este. libro,. que. está. escrito. con. las.palabras.que.se.usan.en.tu. lengua.para. llamar. “sol”.al. sol,. “agua”.al.agua,.“aire”.al.aire.y.“luna”.a.la.luna,.para.que.esos.astros.brillen.más,.el.agua.refresque.más.y.el.aire.sea.más.claro..

En.la.Dirección.General.de.Educación.Indígena.hemos.elaborado.este.libro,.en.el.que.participaste.tú,.también.tus.compañeros,.tus.profesores,.tus.papás.y. las.personas.de.tu.comunidad;.deseamos.que.lo. leas.y. lo.disfrutes.con.tus.amigos.y.tu.familia;.al.mismo.tiempo,.te.invitamos.a.recopilar.los.saberes.de.tus.mayores,.a.crear.tus.propias.narraciones,.a.que.nos.cuentes.lo.que.haces.en.tu.comunidad.y.a.compartir.tus.sueños..Con. ese. material. nos. gustaría. poder. entregarte. otro. libro. pensado. y.escrito. en. tu. propio. idioma,. porque. creemos. que. cada. lengua. que. se.habla.en.cada.región.de.México.es.como.un.color.distinto,.que.no.existe.en.ninguna.otra.lengua,.para.nombrar.las.cosas..%Te.imaginas.que.de.pronto.ya.no.existiera.el.verde?.%O.el.rojo?.%O.el.azul?.%De.qué.colores.serían.el.pasto,.los.árboles,.la.sangre,.las.sandías.o.el.agua.del.mar?.

%Te.imaginas.si.de.pronto.no.existieran.los.colores.y.todo.se.viera.igual,.sin.color?.¡Pues.algo.así.es.lo.que.pasaría.si.se.olvida.cualquiera.de.las.lenguas.que.se.hablan.en.México.y.en.el.mundo!.

Por. eso. hemos. hecho. este. libro,. lleno. del. color. de. los. dibujos. y. más.lleno. del. color. de. las. palabras. de. tu. lengua,. para. que. los. disfrutes. y.te.llenes.los.ojos.y.los.oídos.con.los.matices.que.hay.en.tu.idioma;.para.que.no.se.pierdan,.para.que.no.se.olviden.los.sonidos.y.los.colores.que.sabe.pintar.cuando.alguien.lo.habla….En.una.palabra,.para.que.sigan.vivos. y. podamos. enseñarnos,. unos.a. otros. como. hermanos,. cómo. se.dicen. las. cosas. en.cada. lengua.de.México;.porque. todos.necesitamos.saber.cuál.es.el.azul.más.fresco.y.cuál.es.el.azul.más.verdoso,.y.cuál.el.azul.más.caribeño.

Por.eso.hemos.recogido.muchos.relatos.en.este.librito,.escritos.con.las.palabras.de.tu.lengua,.el.idioma.de.tu.región,.que.también,.por.ser.todos.mexicanos,.son.nuestro.idioma.y.nuestra.región..

Te. invitamos. a. que. leas. y. disfrutes. este. librito,. que. fue. hecho. con.mucho. cariño,. y. está. escrito. con. las. mismas. viejas. palabras. con. las.que.tus.abuelos.le.platicaban.al.sol,.para.que.las.recuerdes,.y.para.que.nos.las.enseñes.a.nosotros.tus.hermanos,.que.hablamos.otras.lenguas.mexicanas,.a.ver.si.así.también.aprendemos.a.platicar.con.la.luna.y.con.el.sol….Para.aprender.cómo.se.dice.“libro”…,.y.cómo.se.dice.“amigo”,.en.todas.las.lenguas.de.México.

%Te.imaginas.si.de.pronto.no.existier n.los.colores.y.todo.se.viera.igual,.s.si.de.pronto.no.existieran.los.colores.y.todo.se.viers.si.de.pronto.no.existier n.los.colores.y.todo.se.vier

Totonaco 4o ilustrado.indd 7 25/11/2008 12:56:16 a.m.

Page 9: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

Totonaco 4o ilustrado.indd 8 25/11/2008 12:56:29 a.m.

Page 10: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

9

Liputum

Kalhkuynín.xakatasat.latalatlaw

kamakaxtit.kitstanka.chu.likan,

katachikilh.xpuyitat.katiyatni

kxni.namakasanan.tlanka.likan.

Xli'akgtum takilhtlín

Akwilapi.xastlan.mi'aktawilh

kaks.akwilin.sikulaná.chixku,

kakgapun.xlipan.milatamat

xmakan.puchiná.litsokgnit.

Pichatum.kintalatlawanakan

laktayamiputún.minkatiyatni,

kalakapastakti.pi.wa.akgapum

maxkinitan.tinamakgtakgalhan.

Liputum

Kalhkuynín.xakatasat.latalatláw

ka.makaxtit.kitstánka.chu.likan,

katachikilh.xpuyitat.katiyátni

kxni.namakasanan.tlanka.likán.

Xli'akgtati takilhtlín

¡Pulatámat!.minkamán.wanikgoyan

putum.nanikgoy.kminpalakata,

pinakalitasanikan.liskgolh

liputum.na'ankgoy.liwankgoy.

¡Mi.lakata.na'akxanat.laya!

¡Akgtum.talakapastakgni.xlakán!

¡Akgtum.aktawilh.mila.tlajanita!

¡Patum.putaknun.xkaknika.xlakán!

Liputum

Kalhkuynín.xa.katasat.latalatlaw

kamakaxtit.kitstanka.chu.likan,

katachikilh.xpuyitat.katiyatni

kxni.namakasanan.tlanka.likan.

Tlawalh xatatsokgni’: Francisco González BocanegraWilinilh xatatlakgni: Jaime Nunó

Xakalhkuyuna TatlinHimno Nacional Mexicano

Totonaco 4o ilustrado.indd 9 25/11/2008 12:56:41 a.m.

Page 11: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

10

makgxtakgnita.chiyu.xlitalatni

chiyu.kachikin.makgalanama

luwa'.tlan.taxkgakgatat.na.anán.

Xaliputum

Tachikinin.katliw.akgtum.tatlin

lhuwa.takilhtlin.kachalh.kakgapun

stlan.pulatamat.kinkaskiniman

chu.xalipaxuwan.kakilhtlichaw.

Kgampalhuwachuchut.kinkachikin

makamaxkiy.xkamanan.takaknin

xpulatamat.laklanka.chixkuwin

maxkikgonit.tlan.latamat.xlipan.

Xlikilhaktum tatlin

Akxni.tlajananit.Zaragoza

makilh.xlikaknika.pulatamat

liserdán.na.maxkikgolh.likakni

chiyu.pulatamatni.tatlajiy

wa.xlilakgapaskan.pulataman

lawan.xlikatlanka.katuxawat

makxtum.lilatamat.talakaskin

masiyu.lapaxkit.linatalan.

Xaliputum

Tachikinín.katliw.akgtum.tatlin

lhuwa.takilhtlin.kachalh.kakgapun

stlan.pulatamat.kinkaskiniman

chu.xalipaxuwan.kakilhtlichaw.

Kgampalhuwachuchut.kinkachikin

makamaxkiy.xkamanan.takaknin

xpulatamat.laklanka.chixkuwin

maxkikgonit.tlan.latamat.xlipan.

Tlawalh xa Tatsokgni’: Josefina Esparza SorianoWilinilh xa Tatlakgni: Juan Arturo Chávez

Xpultomatni' Tutunakú, Kgoyum

Xaliputum

Tachikinin.katliw.akgtum.tatlin

lhuwa.takilhtlin.kachalh.kakgapun

stlan.pulatamat.kinkaskiniman

chu.xalipaxuwan.kakilhtlichaw.

Kgampalhuwachuchut.kinkachikin

makamaxkiy.xkamanan.takaknin

xpulatamat.laklanka.chixkuwin

maxkikgonit.tlan.latamat.xlipan.

Xlikilhaktum tatlin

Chiyu.pasay.makgskgot.kpulatamat

wa.xataskujut.litasiyama

chiyu.liskgolh.lu.makasanama

chu.malaknuy.xatlan.latamatní.

Lanchiyu.chipama.xlilakwaxni

Xatatlin KgampalhuwachuchutHimno del estado de Puebla

Totonaco 4o ilustrado.indd 10 25/11/2008 12:57:22 a.m.

Page 12: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

11

Kakgósti stantsas

Tlapa,.tlapa.kapit.stantsas

anta.katayapi.amacha.kgastin,

Kapit.anta.kpukgalhtawaka

chu.nakilhtliya.akgtum.tatlin.

Laktsu talakapastakni

—%Tuku.xpalakata.tasapat?

waniy.tsiktsi.a.tantum.

—Xpalakata.pi.kimakgaxtakgpat

chu.alakatum.pimpat.

Akit.skaw.xakgosni

lilakgaputsa.kkgosa

xtachuna'.akit.silakgni

kkgosa.lakgatin.chu.kchekgán

kkgosa.pakgin,.pakgan.lilakgaputsa.

Ni talakgapasaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Stlan takgchiwinPoesía

Xastlan xanat

Ayma.stlan.kaxtilan.xanat

matkgat.klimimacha,

anta.kxakachikin.Kaxtila

niku.kilakgástapu.lhtatacha'.

Ni talakgapasaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 11 25/11/2008 12:57:46 a.m.

Page 13: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

12

Wix xlikana kinpaxkiya

Wix,.akit.kinpaxkiya

akit,.wix.kpaxkiyan,

nikxni.nakitipatsankgaya

pinaklakgniyan.

Kilikgalhtawakga

Kilikgalhtawakga,.kit.ktalalin

chaw.luxatlan.kintalapaxkit,

xlakata.chu.xankgalhi.kpaxki

chaw.ktustalní.xtastakyaw.akit.

Ni talakgapasaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Kakiwin

Kakiwin.lustlan.tasiyuy

akxni.paks.kaxanay,

nalhuwa.anan.laktsu.takgalhin

tiku.limakgapaxuwakgoy.xtatlin.

Likgalhtawakga

Kkgalhiy.likgalhtawaka,.wa.nema.xatlan

chali,.chali.ktachuwinan,

kkatsiya.tuku.anta.tasokgnit,

ni.litlawa.maski.lu'aktsuku.akit.

Akxni.ktaspita.kkinpukgalhtawakga

xachapaxuwan.anta.kkinchik,

kkgosnu.lakgán.kinana

xlakata.piklixakgatliputun.lantla.kmakgkatsiy.

Ni talakgapasaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 12 25/11/2008 12:58:13 a.m.

Page 14: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

13

Talamakglhuwinanin tikunin lakgmaxtunankgolh

Wixin.tikunin.kinkapalkatlawatit.xlakata.kintalakgtaxtutkan

chaw.malakgchipinitit.wixin.xtapuwankan.limakgapitsin;

talamakglhuwinanin.tikunin.chapaxuwana.tlawatit.mintamakxtumitkan

chaw.kpulachipat.makgatlajitit.tikunin.maski.luxatalaklipaw.

Kinkalakgmaxtuninanin.tikunin.kinkalilkgaputsatit.kinpultamatkan

putum.lukkakakninanyan.xpalakata.piluchixkulatit;

litatlankanitit.kintalakgtaxtutkan,.kalakgchanan.lan.kintakaknitkan

minkalilkapastakkan.xlipan.lu.slipwa'.naskgotawlay.

Uyma.kilhtamaku.xlikgalhkukitsis.xli'akgnajatsa.papa'

lulepekwa.lantla.chapaxuwana.nakkalkapastakan.

Luxlipan.kalkgawancha.chaw.lunikxni.kalaklapa

talakgtaxtut.nema.kinkamkamaxki.xlakata.mintalakchixkwinkan.

Ni talakgapasaXlikilhaktuy Pukgalhtawakga Adolfo López Mateos

Chilokgoyu’, Kgoyum, Kgampalhuwachuchut

Totonaco 4o ilustrado.indd 13 25/11/2008 12:58:35 a.m.

Page 15: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

14

Lakgsputma Makgalhtawkgena

Makgalhtawkgena,.kamasiyu.wantu.katsiya,

lakgskgatan.chalí.tuxama

na.lilakapastakkgoyan,.akxni.wix

kay.lixtokgo.natalatapaya.

Milimakgalhtawkget.xwanit.nawan:

—Xasputni.kimakgalhtawkgena

pelwa.xtamasíyun.aku.xanama

chu.ni.kapala.katisputli.

Akxni.natalakatsuwiy.milimakgalhtawakgen

xwanit.nawaniyan:

—Makgalhtawakgena..%Tlanku.lapat?

Tapaxuwan.nakgalhtiya.chaw.nanakgalhskina:

—%Tikú.wix?

Chu.xla.nawaniyan:

—Akit.Mario,.wanti.champutun.ktlanka.pumapakgsin.

Mintamasiyun.anta.champutun

wix.aylakgsputpat.chaw.maski.naniya

wa.mintamasiyun,.talhhman.nakichan.

Silvano López FranciscoXpumapakgsin Pumakgalhtawakgen 709

Vicente Guerrero, Katsakatni, Kgampalhuwachuchut

Totonaco 4o ilustrado.indd 14 25/11/2008 12:58:57 a.m.

Page 16: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

15

Puskat

Nitu.kxánalh.pini.kawawá.puskat,

amaw.tanikú.lamachaw,

tanikú.amputunaw

xankgalhí.anta.wí.puskat.

Lhuwa.xanat.anán,.xpipilekg,

chaw.stáku.kkakgapun,

chu.puskat.ka.chatum.

Puskat.luxlakaskínka.kkakgtum.chiki,

xtachuná.piwa'.xmatlawaniná.putlawan

wa.tu.wanikan.kimpulatamatkan.

Pinikwawa.puskat,.ni.xánalh

kilatamatkan,.ni.xkilhtsukulh

wa.tukú.lipaxuwayaw

chaw.lakgkatsalkanaw.akxní

makgatsankgayaw.

Puskat.wix.wanti.kkatakilhputanyan

wanti.kkakakniyan.kaníkawa,

wanti.kkalakapastakan.militlanka

wantikú.kinkamaxkiyan.kililatamatkan.

Paxtakatsinilh.puskat,.tsika,

xpalakata.pini.káchuntá.milatamat

wix.talakliniya.tsinú.kilatamatkan

wantu.kinkamaxkiyan.uyma.kilhtamakú.

Xa Aktsu MakgatsokgnáXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 15 25/11/2008 12:59:25 a.m.

Page 17: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

16

Puskat

Xakgoxupálha.puskat

niku.látiya'.naktakgsa

piliwana.tlakg.xastlan

lata'.kum.pálha.xlakgpixtajat.tsawin.

Katsiy.xchixkú.piwá

na.matlaniní.nali'akan

chu.xankgalhí.natlajanaxtúy.

Lakmaxki.tapaxuwan

nema.nikxni.maktujuni'

lata'.xlilakgatum

xlatamat.

Xla'.putsakgonita

panamak.chaw.lhakgat

xlakata.pi.liwana

liskuja.xmakanin.

Lata'.xputakutnikan

stananin,

natna.lika.án.xkaxtilanchu

lata'.makgat.liminacha.

Takgxpakiy.akxniku

nin'a.luxkgakgakgoy

xpalakata.pi.lisawán

wa.tiku.wilakgolh.kxchik.

Maxkilh.tamakgtayan

wa.tiku.nitu.kgalhíy,

nali'akgliwalh

tikunin.xalakskgalála.

Xchixkú

liwna.talakgapaskan,

xlakata.kilhxtum.talakgoy

xalaktataja'.xalakkachikin.

Skgala.tlawanit

wa.tuku.lama.xkakilhtamakú

xla'.nixtachuna'.lata'.makgapitsin

tiku.wayankgoy.maski.natuku.tlawakgoy.

Xkaman.xmakgapaxuwanputunkgoy

wata.wa.xchixkú.pulána.lakatsukli.

Xakgoxutliwakgan.lakpuskatin

ni.akglakgwa.takakspuntsalakgoy,

chixlanchu.wix,.putum

akgspuntsalakgó.

Xlikilhaktuy Pukgalhtawakga Justo SierraVicente Guerrero, Katsakatni, Kgampalhuwachuchut

Totonaco 4o ilustrado.indd 16 25/11/2008 12:59:48 a.m.

Page 18: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

17

Akit.tlan.paks.klhkuyuy

pálhma.chaw.laklanka.kiwi'.

%Tiku.akit?

Akit.ni.puskat,.ni.pal.chixkú,

chu.nakkgalhiy.kintapan.

%Tikú.akit?

Ni talakgapasaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Lhuwa.talakapastakni.makikgoy

xtatna'.xlilakapastakni.latamanin,

katuwa.likatsikgoyaw

wa.tuku.masiynikgoyaw.amakgapitsin.

%Tuku.xlakgasikan?

Kililkatiyya.xlakata.nakilimalakgnuya.minpútama,

minpuwaynat,.minputawilh.chu.akatúkawa

chu.ni.kilakgkatsana.maski.lustlan.kkankalay

chaw.maski.na.lustlan.slip.kskgoy.kmilakatin.

%Tiku.kawa.akit?

Miguel Soto MedinaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Likgalhtakgsni'Adivinanza

Totonaco 4o ilustrado.indd 17 25/11/2008 01:00:11 a.m.

Page 19: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

18

Lakgalokgsan.chu.ni.kati'ukxilhti,

akxni.stlan.akxkita.makgalaklanyan

chu.akxni.kaks.yat.matsuwiyan.

%Tuku.timá?

Xtachuna.sakgaka.puklhni,

lakum.miki.akxni.lonkgnán,

chu.kxpulakni.kgalhiy.smukuku.xnakú,

nema.tasiyni.akxni.kaxtlawakan.

%Tuku.uyma?

Kkgalhiy.tapatati.kintapanin.chu.ni.statíwa.akit,

ni.tsiktsi.akit.chu.wata.natlan.stlan.kkgósa.

%Tiku.akit?

Ni talakgapasaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 18 25/11/2008 01:00:54 a.m.

Page 20: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

19

Chatum.makgalhtawakgena.tilixakgatlikgolh.xlimakgalhtawkgetkan.pi.mat.akgtum.

kilhtamaku.chatum.kgawasa.tiku.xáma.kxpukgalhtawakga.akxni.xalán.tilaktayalh.

xkgotxkga.sekgna.chu.tilitantuxintíli.chaw.tasipanilh.kxtantun.

Chu.makgaltawakgena.alistalh.kgalhakgalhskinkgolh.xlimakgalhtawkgetkan:

—%Tuku.chu.nalikatsiniyaw.uyma.tuku.kkalixakgatlin?

Chatum.chu.kgawasa.xalhwiláwa'.tikgalhtilh:.pimat.nitlan.minaw.kpukgalhtawakga.

Xlikilhaktuy Pukgalhtawakga Ignacio ZaragozaPatiy, Lhtakatsípi, Kgampalhuwachuchut

Limakgalitsin Chiste

Totonaco 4o ilustrado.indd 19 25/11/2008 01:01:15 a.m.

Page 21: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

20

Nachuna.tiku.lan.talatna,.namakgatsalay.stantsas.

Xlilakxtumkan,.tiku.lepekwa.kgalhiy.tumin.chu.limaxkgan,

paks.lipuwankgoy.

Akxni.tasakgoy.xuwachichi,.kilakgchan.lanka.sen.

Akxni.lakatsu.kchiki.tasakgoy.monkgxni,.wi.tiku.nalakgsputa'.

Akxni.tasakgoy.tantsulit.lakatsu.kchiki.chu.kkakiwin;

masiyakgoy.takglhuwit.

Xlikilhaktuy Pukgalhtawakga Narciso MendozaCucuchuchut, Kalakgajna’, Kgampalhuwachuchut

Axni.kinkamakgtayayan.kilhtamaku,

wa.xaskaknin.tankgaxek.akgpuntayakgoy.

Wa.xkgoyut.nema.lhkuyat.xwanit,

ni.tuwa.napasapalay.

Puklhni'.kgastin,.litasiyú.tlanka.sen;

puklhni'.kapuskan.litasiyú.lhkakná.

Wa.tiku.tamawanan.chaw.akgsaninan,

anta.kxtantipuxtokgo.makgkatsiy.

Norma Angélica Cano SainosXlikilhaktuy Pukgalhtawakga Agustín de Iturbide

Kakukúni’, Kapuskan, Kgampalhuwachuchut

Listakyawan tachiwinRefrán

Totonaco 4o ilustrado.indd 20 25/11/2008 01:01:41 a.m.

Page 22: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

21

Tiyama.tiyat.Tiktu

makgtayama.xtlat,

nachuna.xtala.Tsiku

wa.mapakgsilh.xpuskat.

Kima.kákka.kinkúku

lukgama.kákka,

kgama.kgalhtunit.kákka,

kinkúku.kákka.kima.

Anta.kxakgán.lanka.wilhtakgat

waka.akgtum.lanka.wajkat.

Lanka.wajkat.waka

anta.kxakgán.lanka.wilhtakgat.

Ni talakgapasaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Likgalhchakgxni'Trabalenguas

Totonaco 4o ilustrado.indd 21 25/11/2008 01:02:46 a.m.

Page 23: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

22

Wa kúyu

Chatum.puskat.xwi.kxchik,.luxlakgatiy.xtsapanan,.

xalan.titsukulh.min.lipekua.ún,.paks.tiku.xwilakgolh.

kxchikkan.taxtukgolh.chaw.tsukukgolh.kgosnankgoy.

xpalakata.pi.xputsamakgolh.niku.natamakgtayakgoy..

Uyma.puskat.tiku.xtsapanan.xtalama.xlitsapan.chaw.

xtsinat,.xalán.titakgsli.akgtum.lhuku.kxlakan.tiyat.

chu.anta.titanulh,.akxni.tanucha.lanka.tikgatawakalh.

xkgan.chu.xtsinat.tilitamakchilh;.chu.mat.anta.

kxpulakni.tiyat.titapaláli,.chu.mat.kúyu.tíwa.

Carmen Francisco JuárezXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

LalimakgalhchiwinCuento

Puwyun chu tlanka kaxlantajna'

Tilatamakgolh.makgasa'.kilhtamakú.tantum.puwyun.chaw.

tlanka.kaxlantajna'.tikunin.luxlapaxkikgoy,.puwyun.xkgalhiy.

lulakstlan.xchixit,.chu.tlanka.kaxlantajna'.lulaklixkan.xwanit.

xla.xchixit;.milh.kilhtamakú.akxni.tikatasanika.anta.niku.

nalay.paskua,.chu.puwyun.tikgalhskilh.kaxlantajna':

—%Anapina.kpaskwa?

Chu.xla.kgalhtinalh:

—Ni.kaktialh,.nilakswan.tasiyakgoy.kimakchixit.

Wata.noma.chu.wanilh.puwyun:

—Nakmasakwanikgoyan.kilá.

—%Axlikana?.—wampa.chu.kaxlantajna'.

Chu.xla.puwyun.timasakwanilh.xmakchixit,.chunanchu.

akxtum.ti.ankgolh.chu.kpaskwa,.lan.tilakgastanankgolh;.

lu'alistalhkunchu.tilakapastakli.kaxlantajna'.pixlimastapalat.

chu.makchixit;.chu.wata.nalh.mastalh,.wata.kátunkan.tsekg.

titsalalhá;.chu.puwyun.tsukulh.lakaputsay.xtalalin.wata.

nalhpal.lakgatakgsli,.xlipan.makgkgalhanka.xmakchíxit.

Wa.chu.xpalaka.lanchiyu.lakswán.chu.kgalhikgoy.

xmakchixitkan.kaxlantajnanin.

María Salazar SalazarXpultamatni' Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 22 25/11/2008 01:03:07 a.m.

Page 24: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

23

Chakan

Tantum.chakan.xwilacha.kxakgan.kiwi',.tsukulh.makasanan.akxni.tsukulh.lhukiy.xchaxpan.kiwi'.

Lu'akxni.chu.xtitaxtuma.chatum.chixku.tiku.lakgatalkayawalh.chaw.noma.kgalhakgalhskilh:.

—%Tukú.tlawapat?.chaw.%Tukú.xpalakata.luchochokgowa.mi'akchichilikx?

Chu.xla.chakan.noma.tikgalhtinalh:.

—Luchuna.akinin.kinkalimapakgsikanitan,.chaw.akinin.kilimakgtakgalhatkan.katuwa.tuku.

lama.anta.uynú,.chu.wix.¡ni.milikat.kiwi'!.xpalakata.pi.nalh.kati'analh.anta.niku.akinin.

naktlilatawkayawj.

Uyma.chixku.tsukulh.lakapastaka.pixlikana.tuku.wanika,.chu.akxnitiy'a.tsukulh.chananan.

xalaktsina.chu.xalaktlanka.kiwi',.nachuna.wanikgolh.natlawakgoy.xnatalan.chaw.tikunin.lakatsu.

xtawilakgolh.piluxlakaskinka.natawilá.takachanan,.xpalakata.pi.xlakan.kinkamaxkikgoyan.

kilatamatkan.

Ni talakgapasaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 23 25/11/2008 01:03:34 a.m.

Page 25: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

24

Aktsina' tsumat

Xwi.chatum.aktsu.tsumat.lu'aktina,.lu'aktsina,.lu'.liwna.

aktsina.

Anta.akgtum.chiki.lu'aktina,.lu'aktsina,.lu'.liwna.aktsina.

Akgtum.tsisni'.uyma.aktsu.tsumat.ti'alha.lhtatay,.chu.

akxni.tamalh.mamixilh.xpumákgskgot.

Chu.xalán.kgaxmatli.tuku.makáwa.tsinú,.kálu.tsinú,.

luliwna.kátsinu.

—%Tiku.antá.tanu.lama?.Kgalhskininalh.aktsu.tsumat..

Chu.ni.tiku.kgalhtilh.

Chu.xalánlitum.chu.kgaxmatli.tuku.makáwa:.r.r.r.r.r…

Chu.xla.aktsu.tsumat.tikgaxmatli.kkatsisni.tuku.

makáwa.anta.kxtanpin.tuku.puwayankan.

Malakkilh.malakcha.chaw.¡kips!.

titaxtulh.aktsu.tamakawan.

kxpulakni.puwayan.tama.katsisni'.

Malakkilh.malakcha.chu.¡kips!.

titaxtulh.tantum.tsiya.luaktina,.

lu'aktsina,.luliwna.aktsina.

Chu.xla.aktsu.tsumat.

lipulakgachipalh.lipalhna,.chu.xla.

tsiya.titsalalh.

Xlikilhaktuy Pukgalhtawakga Justo SierraVicente Guerrero, Katsakatni, Kgampalhuwachuchut

Totonaco 4o ilustrado.indd 24 25/11/2008 01:03:54 a.m.

Page 26: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

25

Xalhkitit chixkú

Tilatamalh.chatum.luxalhkitit.chixkú.tiku.ni.

xliakgatsankgay.xputaskujut.anta.niku.xan.makgskúja',.

wata.ka.xtamay.chaw.stsukuy.lhtatay;.timilh.akgtum.

kilhtamaku.akxni.ti'ukxilhli.lata'.xkgoslawaka.tamtum.

waya'.chu.tiwanilh:.

—Wix.ni.lulipekua.lita'akgatsankgaya.wa.tuku.watilaya,.

kákgalhawáya.laktsu.xtilan,.chaw.kaxman.chipaya.skawj.

chaw.tsiktsi',.chu.akatukawa.takgalhin;.chi.akit.kiliskujat.

xlakata.tlan.nakwayan..

Chixlanchu.kgalhtinalh.waya':.

—Kum.lakaskina.kákalalitalakgpaliw,.wix.waya'.

nalitaxtuya.chu.akit.chixkú.nakwan.

Chuna.chu.titlawakgolh..Chu.waya'.akxni.chixkú.

litaxtulh.lipekua.tsukulh.skuja.xpalakata.liwna.tlan.

namakgtakgalha.puskat.chaw.xkamanan;.chi.xlanchu.

chixkú,.akxni.waya'.litaxtulh.tsukulh.kgoslatawkay,.

min,.an.xlama.lata'.tsukulh.lakaputsay.xliwat.chu.

nikxni.matlanilh.mataxtuka.nistantum.xtaxkawj,.chuna.

titaxtulh.kilhtamakú,.xankgalhí.xkgoslatawkay.chu.nikxni.

matlanilh.nachipay.tuku.naway,.xalan.milh.kilhtamakú.

akxni.linitamakgalh.xtatsinksat;.chixlanchu.waya'.tiku.

chixkú.tilitaxtulh.xlipan.titatamakgaxtakgli.puskat.chaw.

xkamanan.

Ni talakgapasaXlikilhaktuy Pukgalhtawakga Alfonso Caso

Kkakukúni', Kapuskan, Kgampalhuwachuchut

Totonaco 4o ilustrado.indd 25 25/11/2008 01:04:10 a.m.

Page 27: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

26

Puskat chu luwa'

Lata'.makgasa.xlamakgolh.chatum.chixku.chu.chatum.

puskat,.xpuchuwakgoy,.xlakan.ni.xlakgatikgoy.na

kgalhikgoy.xkamanankan;.wa.puskat.tlakg.chuna.

xlakapastaka,.manwa'.luxlakgatiy.na'án.ukxilha.xchixkú.

anta.niku.kskujmacha.kpukuxtu.chu.nachuna.xán.

xtakgniy.xliwat.tastunut..Akxni.chu.chilh.kilhtamakú.

natachananan,.tichananalh.uyma.chixkú,.titaxtulh.chu.

akgtum.samana.akxni.ukxilhli.pi.makgapitsin.kuxi.nema.

xchanit.ni.púlhli.xpalakata.pi.wa.laktsu.tsiksi.xwakgonit,.

akxni.chu.wanilh.xpuskat.pixlilínit.xliwat.kamakgkawitu.

tsisa.xpalakata.pixla.na'án.lakgapuchananan,.chu.xla.

puskat.tlan.tlawalh.tuku.limapakgsika.chaw.wánilh.

xchixkú.pi.tlakg.nataswaniy.chu.natikiy.kákka.chaw.

natilakgchakgay.xpuway.ktaxtuna',.tama.chu.kilhtamakú.

chuná.titlawalh,.pulna.tikilh.xkákka.chu.alistalh.lakatsuku.

titakilhanulh.kchuchut.anta.niku.xpuwnit.natichakgay.

xpuway,.káxalan.chu.tikgaxmatli.xtatása.chatum.aktsu.

skgáta.tiku.cha.xtasamacha.anta.ktaxtuná,.takgosun.

chu.tilakgalh,.chu.akxni.chalh.ukxilhli.pitama.skgáta.lu.

smumukuwa.chaw.lu.stlan.xwanit,.chu.natilakaputsalh.

wa.tiku.anta.xmakgaxtakgnit.chu.ni.tiku.lakgatakgsli,.

xmanwá.tilakgatakgsli.chatum.chixku.tiku.lumakgat.

xlakgkanamacha,.chu.xla.puskat.lukgoxulakgkatsalh.

skgáta,.makutulh.kchuchut.chaw.titsukulh.lakstiwiy.

xpalakata.pini.xkgalhxtakgputum,.akxni.chu.xakstu.

tilakapastakli:.“Watachi.naklin.kkinchik”..Nilumakgas.

tilakapastakli.achi.titsukulh.tlawan,.káku.akgchu.chu.

xtlawanit.akxni.xalán.tama.aktsu.skgáta.titapaláli,.

lanka.luwa'.tilitaxtulh,.chu.xla.puskat.pixlanka.titsukulh.

kilhananan.chu.tini.tikgaxmatnilh,.chu.xalán.tsukulh.

xlawáy.chaw.slonkge.tilalh.

Ni talakgapasaXpumapakgsin Pumakgalhtawkgen 709

Vicente Guerrero, Katsakatni, Kgampalhuwachuchut

Totonaco 4o ilustrado.indd 26 25/11/2008 01:04:31 a.m.

Page 28: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

27

Mikilh chu Xalhtulh

Xankgalhi.kakgotanun.Mikilh.chu.Xalhtulh,.xankgoy.

paxyalhnankgoy.anta'.kpupaxyalhnat.tanikú.tlan.jaxkan.

chaw.tlan.kgamanankan,.nema.wi.lakatsu.kxchikkan,.anta.

xtatastokgkgoy.xtalalinkan.tikunin.xtakgamanankgoy.

chaw.naxtakgamanankgoy.laktsuman.xatatsekgni'.

takgaman.

Makgtum.kakgotanun.titakgskgolh.tantum.chichí'.tiku.

xtantusipaninit,.kum.nitu.xkgalhi.xmalana.tisakkgolh,.

timakuchikgolh.chaw.kwenta.titlawakgolh.lata'.tikilipaksli;.

lanchiyu.wa.chu.tama.chichí'.makgtakgalhkgoy.laktsu.

xtalalin.chaw.nikxni.lamakgaxtakgkgoy.

Ni talakgapasaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Tlan latalalinanín

Anta.kilhtsu.pulatamat.xwilakgolh.chatuy.tlan.

latalalinanín,.tiku.makxtum.xwayankgoy.chaw.

xkgamanankgoy;.akgtum.tsitsa.titatanokglhkgolh.chatum.

kgawasa.tiku.xwáma.xatakaxtlawj.kaxtilanchu,.chu.xla.

uyma.kgawasa.tilakgalhamkgolh.uymakgolh.latalalinanín.

achi.timaxkikgolh.chu.xatakaxtlawj.xkaxtilanchu,.chu.

wata.ni.tlan.tuku.kakgspulalh,.timakgaxtakgkgolh.akxni.

lali'akgxwatakgolh.uyma.xatakaxtlawj.kaxtilanchu.

xpalakata.piluxwaputuxnikgoya.

Lu'akxnitiyanchu.uymakgolh.latalalinanín.liwna.kwenta.

tlawakgolh.chaw.nalh.luxalakgxkgonunanin.wankgolh.

Ni talakgapasaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Akgstitum tachiwinNarración

Totonaco 4o ilustrado.indd 27 25/11/2008 01:04:45 a.m.

Page 29: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

28

¿Tikunchu namakgtayay kachikin?

Antilay.kilhtamaku,.mintilay.kilhtamaku,.chu.pulaktunu.tamakxtumitni'.

lichiwinankgoy.pinalhtu.katikikatsankgachi.kkinkachikinkan...

Kalilakapastakwinchu.tsinú,.chu.ayminchita.kilhtamakú,.chuntiya.

lichiwinankgoka.chaw.malaknuka.pinalhtu.katikikatsankgachi.kkachikinin;.chu.

wata.skan.katsiyaw.akinin.pichuntiya.napatinantilapalyaw..Xankgalhí.nikxni.

kgantaxtuy.wa.tuku.malak.nukgoy.chu.tuku.lichuwintapulikgoy.pulaktunu.

tamakxtumitni'..

%Tukukawá.xpalakata,.osuchi.piakinin.lulipekua.akgkgawa.skinaw.wantu.

kinkalakgchanan.tamakgtay,.osu.wa.tipalhuwa.tamakxtumitni.nikxni.

makgantaxtikgoy.wantu.malaknutilakgó?Abelardo García Hernández

Xpumapakgsin Pumakgalhtawakgen 706Kukski', Puwakan, Kgampalhuwachuchut

Totonaco 4o ilustrado.indd 28 25/11/2008 01:05:03 a.m.

Page 30: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

29

Kakapéni'

Latamanin.xalakpukuxtu.Vicente.Guerrero,.Katsakatni,.

Kgampalhuwachuchut;.wilakgolh.tikunin.kgalhikgoy.

xkakapéni',.anta.niku.xatipalhuwa.chankgonit,.lakum.

xalaktutsu.chu.xalaktalhman.chaw.xa'atipalhuwaku.

nema.anankgoy.

Anta.kkakapéni'.tipalhuwa.kiwi'.chankan.lakum:.kalam,.

puklhnánkiwi',.chekgat.chu.puputkiwi',.kalichankán.

xpalakata.pinamaskgakgakgoy.kakapéni',.nachuna.

stakkgoy.amakgapitsin.xakatukawa.kiwi'.wantu.

kalisakgnankan.chaw.kalitlawakan.chiki'.

Pukgalhtu.kapen.tsukuy.tawkay.akxnitiya.kgalhiy.

akgtutu.chi.akgtati.kata',.wa.xlitat.latacha.

natakwentaliy.chaw.lata'.natamakgtakgalha.

Makgapitsin.xala.uynu.latamanin.tsukukgoy.puxnankgoy.

xli'akgkaw.papa',.chi.amakgapitsin.xlisputni.kata'.

tatsukukgoy,.chu.masputukgoy.uyma.tapuxni'.xli'akgtuy.

papa'.xasástita.kata'.

Nachuna.luliwana.makgtakgalhkgoy.xkakapénikan;.

makgtuy.lakgakuxtukgoy.akgtum.kata',.akxni.tsukukgoy.

puxnankgoy.chaw.akxni.masputukgoy.xtapuxnikan,.

natnalitum.wa.nemakgolh.pukgalhtunu.kapen.nema.ni.

tawkakgoy.tankamitilkgoy,.alistalh.lisakgnankgoy.chaw.

liskgonkgoy.xa.kiwi'.akxni.lonkgnan.

Ni talakgapasaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 29 25/11/2008 01:05:21 a.m.

Page 31: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

30

Puksnánkiwi'

Wa.puksnánkiwi.lustlan.kankalay.akxni.chukukan,.uyma.

kiwi'.lutalhman.stáka.chaw.nalulakchalankan,.nakgalhiy.

xtalhtsi..Katuwa.wán.wa.tuku.nalilaya,.li.tlawakan.

putama,.malakcha,.puwaynat,.chu.atipalhuwaku.wa.tuku.

lilakan.

Lutapalaxla.naxokgoya,.katiwa.tiku.makgtamawnan,.

makgat.niku.linkan.xlakata.nalitlawakan.akgtum.taskujut.

nema.talakaskin,.lakum.klichuwinalha.xapulana;.chu.

lanchiyu.kkinkakilhtamakukan.nalh.xtachuna.lata'.

xamakgasata,.xlakata.pinalh.katinokglhti.lulakchalankan.

puksnankiwi,.wa.linkgoy.talakgalhín.xchukunin.kiwi'.chu.

maxtukgoy.xapakglhat.nemakgolh.kástamaxkikgoy.wa.

tikunin.liskunama.uyma.kiwi'.

Wa.chu.kum.lakaskina.lakchalanka.nawán.tama.

kiwi'.mi.likgalhkgalhit.tipuxum.kata',.chu.lakgachunin.

tipuxumakaw.kata';.akxni.kákan.nema.luxakgolota.

lutlakg.makgapalay.xakiwi',.ni.tunkan.swilikan.

Xlakaskinka.nalitachuwinankgoyaw.laktsu.kamanan.

xlakata.pinamakgtakgalhkgoy.uyma.kiwi'.xlakata.

ay.sputmakgolh;.nachuna.chu.nakalimalakgsiyut.

tikunin.ni.kgalhakgaxmatkgoy.pi.kwenta.xlitlawatkan.

nemakgolh.káku.laktsatsu.chupina.tunkan.tsukukgoy.

chukukgoy..Naxlakaskinka.nachankgoyaw.laktsu.

puksnánkiwi'.xpalakata.ni.nasputunanan.anta.uynu.

kkinkatuxawatkan.Miguel Soto Medina

Xpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 30 25/11/2008 01:05:44 a.m.

Page 32: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

31

Lixkúti'

Uyma.xatatantlin.Lixkuti',.xamakgan.likilhtsukunit;.

chalhuwa.tantlinin.tayakgó,.tanputu'.xa.xinulána,.

tanputu'.xaluwanan,.kgalhtutu'.xamakglhtastinanin,.

tantum.xachichí.chu.chatum.xalakgakgolo'.tikú.

lulaklhman.kgalhiy.xkgalhchixit.kxtalkganu'.

Ka.stili.tayakgo.anta.niku.tantlikgoy,.kgalhstilili.yawakgo.

xlilkgatlapatkan.nema.máktantlikgoy,.anta.chu.kxpulakni.

yawakgó.xalhman.matluk,.nema.chachiwakakgó.xastakga.

xatuwan.sekgna,.chaskayiwa.chu.litasiyú.

Axni.mawakakgoy.chakan,.maktitilay.xatuwan.sekgna,.

¡kalaks,.kalaks!,.¡kalaks,.kalaks!.makasanan.akxni.

chatuwáy.matluk..Akxni.tawakakgoyacha.chakan.

kxkankgakgstin.puxkuti.xlikgalhtliwekge.chu.tsukuy.

maktuway.pumakgxkgat.nema.xlitlankaliya.pakgtati.

lay.xatalakgpakglhni,.anta.chu.taxtuyachi.xatamanin.

lhakgat..Lakatsuku.chu.tsukupala.taktay.

Xlipulaktuy,.wa.chu.xkuti'.tawakay,.lhkala,.lhkala.

latawakay,.tatutsuwi.chaw.tatalhmani.lay.lata'.

kgamanantawakay,.xalán.chu.¡pékgx!.makasanan.likan.

akxni.talakan.xkuti',.¡pákgx!.makasanan.chu.akxni.

tamayachi.kkatutsu..Wa.chu.an.sakwaki.chichí',.chu.

xalakgakgolo.an.akgxwatamakglhti,.chuna.chu.tsukukgoy.

lalilhtankakgo,.lhtankatnan.lakgakgolo.chaw.na.

lhtankatnan.chichí..Chuna.chu.kgalhsputa.uyma.pulaktu.

tatántlin.

Tlawalh Makgalhtawkgena Santiago Gutiérrez PasiónXpumapakgsin Pumakgalhtawakgen 706

Kukski’, Puwakan, Kgampalhuwachuchut

Totonaco 4o ilustrado.indd 31 25/11/2008 01:06:02 a.m.

Page 33: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

32

Xatatantlin kgosni'

Lu.xa.makgana.uyma.tatantlin,.lanchiyu.talakgpalinita.xatalhakgan.

chu.xatatlakgni..Akxni.ukxilhkgolh.uyma.tatantlin.wanti.timinkgocha.

xala.kakilhtutu.lipekua.tilakgatikgolh.xlakata.lata'.tasiyuy.chu.

xlitúwa..Lu.tuwa.xkitaxtunikgoy.xlakan.xpalakata.pilulhuwa.tiku.

xlinikgoy;.wa.chu.tikunin.xmastakgoy.xtachuwin.puchina,.nalh.

xlakaskinkgoy.na.kgoskgoy..Uymakgolh.tantlinin.tikunin.xlikaknikgoy.

xtatantlitkan.xkilhtsukut.Chichini'.chaw.putum.xlikalanka.

chuchutsipi.anta.nikú.akinin.lamaw..Akxni.xkakninikgoy.akgapun,.

talhman.xtawilakgoyacha,.chatunu.kxchastunin.

kxa'.akgaxekg,.manwa.lata'.tlan.na'.laklakankgo.pulaktunu.

xlipulaktati.kxmakgstampanin.chuchutsipi,.chu.katiyatni.

naxkakkninikan,.wa.xlanchu.xlakgchan.nakakniy.wanti.tawilay.

kxpunun.akgaxekg;.chunachu.nayma.xlitastokgkgoy.uyma.tatantlin.

Uyma.tatantlin.nilutakatsiy.nikú.lukilhtsukunincha,.awyu.xalán.

kxkachikinkan.Huastecos.chi.pikxkachikinkan.Tutunakú,.manwa.

tuku.takatsiy.wa.xlakata.tu.xli.tantlikgoy.ki.natalankan,.pimat.

kaxlikaknikgoy.xtatantlinkan.uyma.kinkatiyatnikan.chaw.paks.

katuwa.tachanan.

Totonaco 4o ilustrado.indd 32 25/11/2008 01:06:35 a.m.

Page 34: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

33

Uyma.tatantlin.maklakaskin.pixapuxku.nalin.kgantum.liskgolh.xakgatit.

nema.kgampakitsis.taskgolit.maxtunikan,.chaw.natamaklakaskin.nalin.

aktsu.litlakgni.nema.litakgalhsputunkgonit.kxuwa.juki'.

Klhakgatkan.tantlinin.litakgatsiy:.xaspinini'.xtatanukan.nema.kitapakgtay.

kxtsokgosnikan,.xasnapapa.xkamixakan,.xaktawilatkan.nema.kgaslintili'.

chaw.akgsapuwa.tanikú.lin.skikilit;.chu.kiwi'.nema.pukgoskgoy.

luslotonkgowa.chaw.awyu.max.kgalhiy.xlipuxumakawj.lilhkan.xlilhman,.

lichachikan.snunkut.mayak,.wilinikan.kxakpun.tama.kiwi'akgtum.

xa'.akgaxekg.anta.nikú.chiwkakan.xa.statíwa.kiwi'anta.nikú.kxchastunin.

tachitawkay.tasin.

Akxnita.tantlikgoy.tsukukgoy.chu.kgoskgoy,.pulána.akgputantsa.

minkgoyacha,.tatampulakgchikgonit.kgostalakgchokgotaktakgoy,.

xláknikan.lichipakgoy.xtasinkan.

Lakgachunin.chatum.tiku.nama.puskat.lhakganan,.wankgokan.pimat.wa.

lilakapastakkgoy.chatum.puskat.tikú.xwanikan.Malinche,.wanti.uynu.

litapakwiy.“Marinkiya”.

Ni talakgapasaXlikilhaktuy Pukgalhtawakga Doctor Alfonso CasoSkgatachuchut, Lhtakatsípi, Kgampalhuwachuchut

Totonaco 4o ilustrado.indd 33 25/11/2008 01:07:01 a.m.

Page 35: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

34

Puchitni

Akxni.chan.“marsu”.chu.“abrilh”,.nilusenan,.akxni.chu.luliskukan.chankat..Anta.

nikú.ukunu.kakanit.chankat.sakkan.xakgstan,.wa.uyma.xalichanat.limaxtukan,.

kilhakatuyun.xtastukat.lakkakan,.lhuwa.makgstokgwilikan,.linkan.alistalh.tani.

katakuxtu,.tani.na.chankan..Pulana.kakuxtukan.lata'.xlikatlanka.pukuxtu.tani.

pulhkawilikanit.tachanan,.alistalh.kawaxkan,.tsinu.liwkay.akgkaw.“centímetro”.

xlipulhman,.alakpata.mukanchu.chankat.chaw.tunkan.tapukan,.chuna.tlawtilkan.

lata'.akgstitunu.tachanan,.chaw.limakgxtakgkan.pakgatunu.makan.xlipatlanka.

xatachanan.chaw.lata'.makgstitunu.

Makgapalay.lata'.pulhacha,.tsinu.liwkay.akgtuy.“samana”..Akxni.chan.“junyu”.

lakgstipachankan.kuxi'.xpalakata.pilulakatsuku.staka;.akgtum.kata'.listaka.uyma.

chankat.

Nema.pulh.katlán.nina.lu.lhuwa.chankat..Akxni.xlimakgtuy.katlán.akxniku.chu.

tlakg.lhuwa.lakkaxtukan.

Akxni.kakan.chankat,.pulna.kaxwilikan.puchitni,.kum.xalikan.kaxtlawnikanit.

xputawilh,.liwna.akgspuxtum.tlawakan,.winti.maskujuy.“xnivel”,.wi.tiku.

kachuchut.maskujuy,.mukan.chuchut.“kbaso”,.alistalh.wilinikan.kxakgspun.

Totonaco 4o ilustrado.indd 34 25/11/2008 01:07:25 a.m.

Page 36: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

35

kxputawilh.puchitni,.wa.chu.chuchut.namasiyuy.kum.akgspuxtum,.kum.ni.

chuna.tanks.na.kaxtlawakan..Alistalh.namalakgnukan.xli'akgtuminika.puchitni;.

lakatsuku.malakgnukan,.limakgapalakan.max.akgtum.kilhtamakú.

Alistalh.wilikan.xmakxpan.tani.nachiyawkan.tantum.kilhstanka,.makgapitsin.

chiyawkgoy.tantuy.“wakax”,.wa.makgalhchokgoy.xatatsan.puchitni;.akxni.skujma.

puchitni,.chatum.namanuy.chankat,.chu.achatum.kxalkgaputu.namaxtuyacha.

xachitma.

Lutsisa.tatsukukan.taskujut.kpuchitni,.kum.lulanka.“kaso”.awyu.kilitatsamayachi.

itat.kilhtamakú,.chu.kum.na.tatsukukan.makgtati.tsisa,.tastunut.

kilimakgalhsputukgoyachi.tachitni..Kpuchitni.ka.akgtsayan.“hora”.xliskujat.

Chu.tachitni.namalhkuynikan.tunkun,.chu.nakilichay.sakgsi'.awyu.pal.

kamakgchaxan,.kakgotanun.tunkan.matiktikan.chaw.tsukukan.lakglhtokgokan.

maski.chichiku,.chunachu.limamixikan,.chu.akxni.tsukuy.mixa.tunkan.mukan.

kxamolhte.tani.akgtum.mixa..Alistalh.makgchikan,.wi.tikú.limakgchiy.xkgam,.

makgapitsi.watiya.lakatikgoy.xatuwan.chankat,.uyma.taskujut.kilikgalhsputacha.

awyú.pal.kamakgnajatsa.osu.kamakgkawj.katsisni..Alistalh.kpuskun.makikan.

sakgsi'.xpalakata.pilukatsítsi.anta.chaw.ni.katilistalankli.

Totonaco 4o ilustrado.indd 35 25/11/2008 01:07:43 a.m.

Page 37: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

36

Chuna.nuyma.liskukan.puchitni,.kum.tilanka.kachankatni,.makgas.lichitnankan,.

xalan..akgtutu.osu.akgtati.“samana”.

Akxni.chan.tuminku.putum.jaxkgokan,.ankgokan.tamawnankgokan.

kkachikin,.chaw.na'akxnitiya.stakan.sakgsi'.nema.lilakgmaxtukan.watuku.

nakalimaskgawikgokan.makgskunin.

Chuna.nuyma.liskukan.puchitni,.lanchiyu.nalh.chalhuwa.wanti.liskukgoy,.chu.xla.

tama,.alistalh.naklixakgatliyan.wa.tuku.xpalakata.

Tlawalh Makgalhtawkgena Bonifacio de Gaona GarcíaXpumapakgsin Pumakgalhtawakgen 718

Kxtampajan Kgoyum, Kgampalhuwachuchut

Totonaco 4o ilustrado.indd 36 25/11/2008 01:08:15 a.m.

Page 38: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

3737

Lantla tlawakan xkaki'

Talakaskin:

•.Tlakgtla

•.Pixtum.xaxkgam.tlakgtla

•.Akgtum.aktsu.pumakgxkgat.lhkgokgomatsat

•.Akgxtum.sakgsi

Lantla.kaxtlawakan:

1..Pulana.sitkan.xaskgata.tlakgtla.

2..Alistalh.swakgakán.lata'.spukwa.nawán.

3..Makanikan.chu.lhkgokgomatsat.xpalakata.tsatata.nawán.akxni.nachay.

4..Natatlawakan.chu.sakgsi.lata.tlan.sakgs;.naliwan.

5..Manukan.kxkgam.latakum.wati',.liwna.pukaxmujukan.kxpumakchakan;.

kátlankaliya.talinkan.lata'.kum.stlan.nachakgoy.

Ni talakgapasaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Lantla litlawatReceta

Totonaco 4o ilustrado.indd 37 25/11/2008 01:08:39 a.m.

Page 39: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

38

Lakuntla lakgkaxtlawakan xaliwat xkijit

Uyma.liwat.luskgama,.skija,.chaw.luskgota,.wa.lilakkaxtlawakan.wanikan.xkijit,.uyma.xtakuwani.

xatutunakú,.chu.uyma.tachanan.lukkakiwin.anankgoy,.chaw.litutunakú.lakgapaskgoy.chaw.skgama.

liwayankgoy.

Tuku.lin:

•.Patum.tapulhkan.xkijit.

•.Makgxtamputu.stilampin.

•.Matsat.

•.Kulanto..

Lantla.kaxtlawakan:.

Uyma.xkijit.kgalhiy.xkgotxka,.akxni.kaxtlawakan.pulana.lakgpakgxkan,.alistalh.lakgkgochikan,.

lilakgmakgankan.xachíchi.chuchut.xpalakata.pi.sliya.nataxtuni.xtalhtsi,.chu.lakgkutukan,.kxwati.

chu.pumaskanikan..Akxnichu.talinkan.xpalakata.napupuy.makanikan.chuchut.xlakata.snankgat.

naliwan;.chu.awatiya.lakgmakanikan.xataswakga.stilampin.osu.skun,.matsat.chu.kulantu.lata'cha.

natamaklakaskinkgoy...

Ni talakgapasaXpultamatni' Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 38 25/11/2008 01:09:15 a.m.

Page 40: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

39

Lantla kgaxtlawakgan xaliwat paxníkakka

Talakaskin:

•..Xatuwan.paxníkakka

•..Xkutna'

•..Xatuwan.kukúta

•..Talhtsínkiwi'.oschi.chuta'

•..Stakgna'

•..Kgaxtamatsat

•..Matsat

Lantla.tlawakan:

1...Pulana.putsakan.xatuwan.paxníkakka.chaw.xkutna'.

2...Xatuwan.paxníkakka.makglhtinikan.kxnujut.

3...Namakglhtinikan.xakiwi'.xkutna',.manwá.maklakaskinkan.

xatuwan.

4...Talinkan.chuchut.ktlaminklh,.akxnitachu.pupuma.

makanikan.aktsina.kgaxtamatsat.chaw.xataxlitni'.

paxníkakka,.chu.akxni.chamaja.lakgmakankan.xatuwan.

xkutna',.kgalhkgalhikan.liwna.napupuy,.akxni.natsukuy.

pupuy.talakaskin.nawilhakan.xlakata.ni.napulhkuy.

5...Majutsutsikan.talhtsínkiwi'.chu.alistalh.swakgakan.

kxwati.anta.niku.taswakgakan.stakgna'.lata'.tlan.

xlilhkáka'.nawán.

6..Lakgmakankan.chu.uyma.xataswakga.talhtsínkiwi'.

chu.stakgna'.akxni.liwnaja.pupuma.na'akxni.chu.

makanikan.pakgtati.chi.pakgkitsis.xatuwan.kukúta.

chaw.lakgmakankan.matsat.lata'.tlan.xliskgokgo.

nawán.

7..Kgalhkgalhipalakan.chu.lakwilhakan.liwna.

napupupalay.chu.matiktikan.akxnitiya.tlonkgeli.

natasiyu.uyma.líwat,.chunachu.tlana.liwakan.

Uyma.liwat.luxlakan.chaw.lulitalkgapskgoy.latamanin.

litutunakú.

Ni talakgapasaXpultamatni' Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 39 25/11/2008 01:09:46 a.m.

Page 41: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

40

Xaliwanlinat lata' kaxtlawakan makatsikitlhni'

Tamaklakaskin:

•.Xaskakni.asasat

•.Aktsukiwi'

•.Xtalhtsi'chikichi'

•.Lilhpatan

•.Limanin

Lakuntla.kaxtlawakan:

Pulna.putsakan.xaskakni.asasat;.alistalh.liwna.makgchakgakan.

chaw.maksakgakan.xpalakata.lu.stlan.nawan,.alistalh.

lhukinikan.kxmaknikgankgatu,.tanikú.natanuy.kiwi'.nema.

nalichipakan;.tamaknunikan.makgxtamputu.xtalhtsi.chikichi',.

lakchikikán.xpalkata.nakgaxmatnikan.kum.stlana.makasanan,.

chu.xa'awtiya.makmanikan.lakum.talakgatiy.

Tlawalh, Makgalhtawkgena Catarina Francisco GómezXpumapakgsin Pumakgalhtawakgen 718

Kxtampajan Kgoyum, Kgampalhuwachuchut

LitustalanitInstructivo

Totonaco 4o ilustrado.indd 40 25/11/2008 01:10:15 a.m.

Page 42: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

41

Xaliwanlinat lata' tlawakan makgxtam

Akgtum.makgxtam.li.tlawakan.lhtamankgatiyat.nema.

ankan.tiyakan.anta.nikú.anan.tama.tiyat.xaspinini.osu.

xasmukuku;.kintatakan.chu.kinanakan.tikunin.nalhtu.

lamakgolh.xkaxtlawakgoy.xpalkata.piluxtamaklakaskin.

kxapaskwa.santúni.chu.akxni.ksputa.akgatunu.kata',.

chaw.naxpuwlikan.chuchut,.natna.xpukaxtlawakan.

xatipalhuwa.lhtukita.chaw.natlan.xpumakchakan.wati';.

uyma.makgxtam.luman.xlakan.xwanit.“kintajiñukan”.

tiku.litutunakú,.uyma.makgxtam.nalh.tlawakan.uynu,.

aylitalakgpalinit.tuku.limimakancha.pakxtú.

Lantla.tlawakan.makgxtam:

1..Laksakkan.lhtamankgatiyat,.makglhtikan.pálhma',.

laktsuchiwix,.laktsukiwi',.chu.a.katuwa.tuku.ni.

xatlan.tuku.kgalhiy.

2..Lakxpulakan.tiyat.

3..Putsakan.aktsu.pakglhat.wa.tuku.puwilikan.

lhtamankgatiyat.nema.natalakaskin.

4..Tatlawakan.chuchut.xpalakata.tsatata'.naliwan.

5..Lakgmakgankan.chaw.laktsikikán.tampuchu.kúku.

6..Talakgkgochikan.lhtamankgatiyat.nema.liwna.

tsatata'.xliwnat.

kgxtam:

Totonaco 4o ilustrado.indd 41 25/11/2008 01:10:43 a.m.

Page 43: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

42

7..Xlakata.tlan.natakaxtlaway.makgxtam,.pulna.wilipalkan.apakgtum.

aktsupakglhat.wa.nema.naputawlay.akxni.natakaxtlawa.makgxtam.

•. Pulh.kaxtlawnikan.xtampun.makgxtam.

•. Lakatsuku.tsukukan.kaxtlawnikan.xtapanin.makgxtam.lataku'.tlana'.

natakitasiyú.

•. Akxni.tlawakgokan,.akgtutu.kilhtamakú.wilikan.kkachichíni'.xpalakata.

naskaka,.alistalh.makglhuwa.sakgakan.kxpulakni.chaw.kxmakni,.

lisakgakan.akgtum.slipinki.chiwix.xalak.kpuxkga.

8..Akxnitiya.luayskaknit.tama.makgxtam,.tamaknukan.kpulhkuyun.chaw.

lhuwa.limakgtsekgkan.matluk.nema.limakglhkgoykan.

9..Akxni.lu.makgchochokgota.natasiyú.tama.makgxtam.wanputun.

pilhkgonita;.makglhtikan.lhkuyat.chaw.antiya.makgxtakgkan.puxumatati.

“hora”.lata'.nalimixa.

Xamaklakaskinka.tatsokgni':

Takatsiy.pitikunin.lakchixkuwin.tiku.tlawakgoy.uyma.taskujut,.akgtum.

samana.ni.xlitalhtatat.xpuskatkan,.xpalkata.liwna.tlan.nataxtuy.tama.taskujut..

Natakatsiy.pichatum.puskat.tikú.kgokganama.nitlan.na'ukxilha.lata'.tlawakan.

makgxtam,.kum.na.ukxilha,.ni.tlan.katitaxtucha.

José E. Arellano LópezXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 42 25/11/2008 01:11:23 a.m.

Page 44: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

43

Limalakawana takgalhchiwin. TakatsinLeyenda. Creencia

Xatachanan kuxi'

Lata'.chankan.kuxi'.lanchiyú.kilhtsukuninchita.lata.mininchita.kata'.chaw.

lukgalhiy.xatakáknin:.pulana.kuxtukan;.akxnita.chu.lichalija.nachankan.

lakmastajakan.wa.tuku.talhtsi.nachankan,.chu.alistalh.malakgxnakgakan,.

tlantiya.chu.na'ankan.chankan;.wa.chu.tiku.chananan,.putsay.

xmakgtayana;.lakkaxtlawa.tuku.nalakaskin.lata'.kuchu',.xapukulus.palhma,.

sikulanachuchut,.chu.axkut,.paks.uyma.kálikaknikan.katiyatni.nema.paks.

kimkamaxkiyan.kiliwatkan.xala.kkatakuxtu..

Paks.uymakgolh.talkgatay.kxpunun.pukuxtu.anta.niku.natachanan.

wilikgokan,.chixlanchu.axkut.kámaknukan,.kuchu'.chu.sikulanachuchut.

kákaxtakgamikan.chu.xapukulus.palhma.yawkan.kxchastunin.katakuxtu;.

akxni.chu.tlawakgokan.uyma.takilhputat.tsukukgokan.chu.chananankan.

Chunanchu.nuyma.xtlawakgoy.takaknin.chu.takilhputat.xamakgan.

kintachikikan,.tamasiyut.nema.akinin.nachuntiyaku.ktlawatilhayaw.

Ni talakgapasaXpultamatni' Tutunakú, Kgoyum

Xatamakgalat kuxi'

Akxni.titsukulh.xatachanan.kuxi.

kkapuskan,.lutlan.xtamakiy,.wa.tiku.

xtlawakgoy.xtachanan.ni.xlakaskinkgoy.

nam'akuchekgoy.xkatiyatnikan;.akit.

naxaktlaway.kintachanan.chu.ni.

makgtum.klipúwa,.xpalakata.pi.xankgalhí.

lipekua.xakpaxtakatsini.katiyatni',.akxni.

xaktlawakgoy.kintachanan,.naxakmaxkini.

takaknin.kuxi,.chaw.xakskiniyaw.

kintlatikan.kasikulnalalh.kintachanankan.

Ni talakgapasaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 43 25/11/2008 01:11:47 a.m.

Page 45: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

44

Xakilhwantása puskat

Akgtum.kilhtamakú.chatum.aktsu.kgawasa.ti'alh.putsay.xtlat,.taxtulh.lukatsisnita'.

chu.tiki'akgwantapulilh.xlikalanka.xkachikin.chu.niniku.nokglhli.xtlat.

Akxni.xtitaxtuma.lakatsu.niku.titaxtuy.puxkga,.luxlimakgat.kgaxmatli.pixtasama.

chatum.puskat,.chaw.kgaxmatli.lata'.xtalakatsuwima,.wa.chu.tuku.tlawalh.

kgawasa.kákaks.titayalh,.xalán.chu.lixkan.titsukulh.makgkatsiy,.xtinit.tsukulh.

makwan,.xpatlanamputun,.xkgosnamputum.chaw.xtatsekgputun,.chu.nikxni.

matlanilh.

Tlankaliya.chuna.patinilh,.chu.káman.watiya.titaxtulh.xatása.puskat,.tunkan.

tsukulh.tlan.tlawan.chaw.kgosnalh,.akxni.chu.chalh.kxchik.paks.wá.wa.tuku.

kipatilh,.chu.nalh.nikxni.taxtulh.katsisní'.

Ni talakgapasaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Xatakgalhchiwin malananinMito

Totonaco 4o ilustrado.indd 44 25/11/2008 01:12:07 a.m.

Page 46: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

45

Jukiluwa'

Chatum.chixkú.nalhtu.xkgalhiy.xpuskat,.lhuwa.wá.xkgalhiy.tumin.chu.ni.kskuja,.

xakgon.chu.tliwakga.xlama,.tiku.lakatsu.xtawilakgolh.xlichuwinankgoy:

—%Nikú.kawá.tiyay.tumin.uyma.chixkú?

Ni.tikú.xkatsí.pi'uyma.chixkú.xkgalhiy.tantum.luwa'.nikuma.xmaxkiy.kkajun.akxní.

xkakuwní,.chu.akxni.xkatsiswan.xtapalája',.lanka.puskat.xlitaxtuy.chaw.lhmomokgo.

xtasiyuy,.xlakgastapu.laktsayawan.xwankgoy.chu.laklhman.xchixit.xkgalhikgoy..

Titaxtulh.kilhtamakú.chu.chixkú.nalh.xtatawilaputun.uyma.puskat,.xpalakata.

nalh.xlakaskin.natalhuwikgoy.uyma.takgalhín..Kgalhakgalhskinkgolh.tikunin.

lakatsu.xtawilakgolh.lakuntla.xtlawalh.xpalakata.xmakgnilh.uyma.luwa'.nikuma.

xwi.kxchik..Chu.lakchixkuwin.akgastakyawakgolh..Wanika.piakxni.lutsasnanit.

katsisni.natataxtuy.kilhtin.chu.natachuwinan.xpalakata.ni.na'ukxilha.akxni.nataktá.

matánku..Chuná.chu.tlawalh,.chu.makgasputli.uyma.luwa',.chu.nachunanchu.tsinu,.

tsinu.makgasputli.xtumin,.luxalimaxkgan.chu.tamakgaxtakgli.xpalakata.pi'uyma.

takgalhin.wa.xamalana.xwanit.lixtapalin.

Ni talakgapasaXpultamatni' Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 45 25/11/2008 01:12:24 a.m.

Page 47: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

46

Kiwikgolu'

Kanixatlan.un.xla.tama.Kiwikgolu',.xpalakata.pinitasiyuy.

chaw.nilay.xla.katitokglhti.lata'.kum.akinin,.kakiwin.xla.

latamay,.lanka.takgnu.kgalhiy.chaw.tsitsakga.klhakgat,.

chaw.na.talatamay.xlilakkawilin,.natnalitumchu.lulanka.

chaw.lutliwakga.

Akxni.tastunuy,.makgat.kkakiwin.takgaxmatacha.

lakum.wi.tikú.tankamináma,.chi.lakgachunin.kamanwa.

takgaxmata.lakum.lakan.kiwi'.osu.chi.ka.ta'akgaxwakgma.

takgaxmatpalay.chi.lakgachunin.nama.wi.ti.skgolima.

takgaxmatacha.

Wa.uyma.tachuwin.xla.chatum.chixku.tiku.xankgalhi.xan.

makgskgalay.xkatachanan,.mat.makgtum.titasiyunilh.

kkatsisni.akxnita.klhtatamajá.kxchik.nema.kxkilhpan.

kxkaxawatni.xtlawanit..Wan.pimat.titsukulh.limanaxnan.

lakum.chatum.nixkatsi.tukú.xlakgási.titsukulh.

pulkgachipay,.xpalakata.pimat.xkukalimputun,.chanchu.

akxni.mat.lakastakwanalh,.kxtankilhtin.kxchik.mat.xwi.

chaw.lulipekuata.xlimakstanit.sen;.wanchu.xpalakata.

chuna.liyaway,.pimat.wa.Kiwikgoló'.xlimputun.

Ni talakgapasaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 46 25/11/2008 01:12:48 a.m.

Page 48: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

47

Xtikatluwa'

Chatum.tsumat.luxlakgati.kxkgatnan.akxni.xlatawala.

swaya.sen,.anta.niku.xán.makutuy.xchuchut.xankgalhí.

xán.kgalhkgalhiy.chatum.kgawasa.tiku.kkachiwixni.

xtawilay,.chu.uyma.tsumat.lu.xlakgatiy.xtalaxakgatliy,.

chu.wata.xanán.tuku.ni.tsinú.xlikatsiy.tsumat.pi.uyma.tiku.

kgawasa.xpuwaní.ni.wá.xwanit,.pi.ká.tantum.lanka.luwa'.

xtapaláliy.

Tititaxtulh.chu.akglhuwa.kilhtamakú.chaw.papa'.

lata'.uyma.tsumat.titsukunilh.stakniy.xpan.xpalakata.

pixkgalhkgalhinama,.chu.xnatlatni.xkgalhskinkgoy.tiku.

chu.kátilikgamanalh,.chixlanchu.tsumat.nitu.xlikgalhtinan.

xpalakata.pinachuna.ni.xkatsiy.tiku.kskgáta.xwanit.nema.

xkgalhkgalhima.

Lakgchalh.chu.kilhtamakú.akxni.aynaskgatan,.lanka.tajikwat.

chu.kgalhikgolh.xnatlatni.tsumat.akxni.ukxilhkgolh.piwa.tuku.

xkgalhkgalhimakgolh.nachin.ni.skgáta.xwanit.wata.xa.skgáta.

xtikatluwa'.chu.tilakachilh.kakilhtamakú.

Lichuwinankgoy.chu.lakgkgolutsin.pimat.lata'.uku.chuntiya.

kaníkawa.lapulay.uyma.xtikatluwa'.

Ni talakgapasaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 47 25/11/2008 01:13:05 a.m.

Page 49: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

48

Xlakgxkgoptayat sikulanachixkú.

Chimat.wankgoy.lakgkgolun.pimat.makgasa.anta.kxtiji.Lhtakatsípi.nema.chín.

Kkalakgajna',.tilakgsputli.chatum.sikulanachixkú;.wan.xamakgan.xatachuwin.pimat.

putum.laktsu.kachikin.anta.xtapakgsikgoy.Kkapuskan,.lakum:.Kalakgajna',.Kgoyum,.

Kataxtuna',.Puwakan,.chu.amakgapitsin.kachikin.xalakatsunin,.chu.nemakgolh.

xalakmakgat;.wa.xlila.pipaks.sikulanachixkuwin.anta.xankgoy.tamakxtumikgoy;.

putum.kaxtuwanitlawankgoy,.wi.tikunin.makgat.xtlawankgoy,.niná.xanan.lakwán.

tiji'.lakum.chiyú.

Mat.makgtum.kilhtamaku.xlipuxumatati.xlipulaktuy.papa',.wa.Kura.xala.tikitaspitlita.

ktamakxtumit.kxakachikin.Kapuskan,.lakgatsiswantayalh.anta.Klhtakatsípi,.anta.

nikú.tsa'.tititaxtulh,.nitu.tunkun.tachokgoma,.watiya.lata'.xtlawama.xlichamputun.

Kalakgajna',.akxni.xlanchu.xtitaxtuma.Kskgatachuchut.nema.ká'aktsu.kachikin,.chu.

lakatsu.niku.wi'.tampixtum,.xalan.nitu.talikatsiy.lata'.tilakgxkgoptayalh..Anta.chu.

tikunin.antiyá.lamakgolh.lakapastakkgolh.natlawakgoy.aktsu.sikulan.xpalakata.pi.

chalhuwa.tiku.xwankgolh.pixukxilhkgoy.uyma.sikulanachixkú,.tiku.lilhakgananit.

xapatuminika.klhakgat.chaw.xtlawama.xatakilhputat.takgalhtawakga'.xtasiynikgóy.

Ni talakgapasaXpultamatni' Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 48 25/11/2008 01:13:31 a.m.

Page 50: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

49

Wa chamakgxkulit

Wankan.pi.mat.makgasata.anta.kpulatamat.

Francisco.I..Madero,.chatum.puskat.ti'alh.tiyay.

chuchut.kkgalhwaxni.akxni.lu'ayxkgotanuy.

chaw.naxmina.sen,.maski.wanika.pini.ka'alh.

xpalakata.pixchichinama.chaw.xmima.sen,.

chu.xla.tíwa:

—Akit.nakan,.klakaskima.chuchut.nema.

naklilakgchakganan.

Ni.xkatsiy.tuku.nakgspulay.uyma.kilhtamakú,.

akxni.chalh.kkgalhwaxni.lhpipakg.lalh.akxni.

ukxilhli.puklhni.xlakata.pixla.nixkatsiy.tuku.

luxlakgási.wamputun.táma.tuku.xukxilhma.

Matsamalh.xakgsawat.chu.wata.ti'alhá,.

chu.ktijita.xyá.akxni.xalán.ukxilhpa.chu.

puklhni,.chuwata.lanchiyú.ay.xtajunit.kxpulakni.

xakgsawat.nema.lutsinka.tiliwa,.chu.xlanchu.

lipekua.tilipekwalh,.chaw.tunkun.katsilh.piwa'.

chamakgxkúlit.xlin.

Wankan.piuyma.puskat.tilichalh.kxchik.

uyma.chamakgxkulit,.chu.akxni.xmaktiputun.

xakgsawat.nilalh.matutsuwilh,.chu.uyma.puskat.

lakgatsiswalh.chaw.chipalh.palha.lhkuyat.wa.

tuku.tilaklilh.

Lanchiyu.chuntiya.lichuwinankan.pimat.anta.

kkgalhwaxni.lakgachunin.takgaxmata.lantla.

tasay.aktsu.skgáta,.chu.wankan.pi.mat.wa.

chamakgxkulit.

Irenea Espinosa GarcíaXpumapakgsin Pumakgalhtawkgen 718

Kxtampajan Kgoyum, Kgampalhuwachuchut

W

Fr

xp

—Akit.n

luxl

Totonaco 4o ilustrado.indd 49 25/11/2008 01:13:49 a.m.

Page 51: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

50

Tsum

Lichuwinankgoy.lakgkgolutsin.xalak.kinkachikin.nema.

wanikan.Akgpúchokgo,.pimat.anta.kkgalhtuchokgo.

wilachá.akgtum.xatalhman.sípi.anta.niku.namat.

katúkawa.tuku.anan.

Uyma.sípi.mat.lutalhman.chaw.nakgalhiy.akgtum.

tampilhuku.anta.mat.niku.xtatsekga.tantum.lanka.

lapanit.

Na.lichuwinanpalakgokan.pimat.xli'akgatunu.kata'.

xtakgaxmata.tankanat.lata'.xtatlakga.akgtum.akgswilili.

likanalitkagni.chaw.naxtasay.tantum.puyu;.lu'anta.chu.

lakatsu.wi.akgtum.likgaman.nema.litapakwiy.“Tsum”,.

chu.uyma.mat.litakgalhchokgotawlanit.tipalhuwa.laktsu.

xatamasiyun.xanat,.luwa',.xaklukut.nín,.chaw.tantum.

kiwipáxni.nemakgolh.kamán.kalakxakawilikanit.

Uyma.takgaman.chalhuwa.katsinikgoy.likgamanankgoy,.

akit.nakkatsiniy.xpalakata.pikimasiyninit.kintlat.lata'cha.

likgamanankan;.chu.lulikswa.uyma.takgaman.xpalaka.

pini.li'anat.kgamanankan.anta.niku.wilacha.xkilhtsukut.

lakatsu.anta.niku.pulhnit.tama.talhman.sípi,.chu.kum.

pimat.wa.tikunin.chuna.tlawakgoy.luxatakgatsin.

akgtum.kata'an.liniy.wa.tiku.anta.kimakgatatlajiy.uyma.

takgaman.

Káxalikchan.chu.uyma.tachuwin.kkawaniyan.pi'uyma.

takgaman.tlan.likgamanankgoy.kgalhtutu.chi.kgalhtati.

kgamananin.

man.chalhuwa.katsinikgoy.likgaman

Totonaco 4o ilustrado.indd 50 25/11/2008 01:14:21 a.m.

Page 52: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

51

Tatlaniy.nalikgamanana.uyma.takgaman.anta.kminchik.kum.

nalhkawiliya.kxaaktsu.pakglhat.chaw.natamaklakaskin.laktsu.

kgatit.anta.niku.kalhkawlikan.likgalhputlakan.5,.10,.15.chu.wa.

tuku.limasiykan.1.káchuntiya.xla.makgxtakgkan;.chu.akxni.

kgamanankan.kákamakgapuchayawkan.uymakgolh.laktsu.kiwi',.

chu.lata'.tamakgoyacha.uymakgolh.laktsu.kiwi.paks.makxtum.

katlawnikan.xatalhkanin.nema.kgalhikgoy,.chaw.chunanchu.

matlawnikan.pal.aktsu.chiwix.osu.xatuku.tlan.wilitilakan.

pulaktu,.pulaktu.xachiki.tuku.kgalhikgoy.uyma.takgaman..

Uyma.likgaman.tsinu.xtachuna.likgaman.nema.likgamanankgoy.

luwananan.wa.tuku.xla.wanikgoy."oca",.chu.wata.tlakg.xanakgan.

nema.akinin.likgamananaw.

Gervacio Lucas HernándezXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 51 25/11/2008 01:15:10 a.m.

Page 53: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

52

Masipiná'

Wi.takgalhchuwin.anta.kxakachikin.nema.wanikan.Akgastakun..Mat.katsisni.

titaxtulh.chatum.talatna.tiku.xlinkgoy.xchichí'.nemakgolh.luxalakxkawanan.

xwankgonit,.mat.lu'akxni.chu.xtilakatsalama.akgtum.sípi.nema.wí.lakatsu.

xakachikin.Akgastakun.titatanokglhli.chatum.makxtimpuku.kgolo'.tiku.nayma.

xpakga.tajna'.xkgalhiy.kxmakni'.

Wa.talatna.tiku.xlitapakwiy.Lázaro,.lukgoxutliwakga.xwanit.tini.xpekuaní,.

chaw.uyma.chixkú.luxtaskujut.xtlawanit.putalatni.xpalakata.pilutlan.xlitaxtuy.

akxni.kstay.xaliway.takgalhinin.nemakgolh.kxkawa.

Milh.chu.xalán.akgtum.kilhtamakú.akxni.titaxtupa.taxkawanankgoy.xchichí'.

anta.kkalanka.kakiwin.lakatsu.kxlipulhat.sípi,.xalán.matchu.timakgkatsilh.

kgawiwi.ún,.chu.akxni.mat.pákgxuki.lakalh.ti'ukxilhli.lanka.chixku.tiku.

lumakxtimpuku.chaw.mat.nama.xpakga.chaw.xlakni.tajna'.xkgalhiy..Uymá.

mat.wá.xmalana'.sípi..Putum.chu.xchichí'.titsukukgolh.kilhwantasakgoy,.chu.xla.

chixkú.tilakatiyalh.xlikan.chaw.titalaputulh.uyma.lilkgawan,.chu.wata.mat.skan.

Totonaco 4o ilustrado.indd 52 25/11/2008 01:15:31 a.m.

Page 54: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

53

timasipika.talatna,.mat.ni.pankgli.xlikan,.wata.kátitsukuka.talakglakatsuwikan.

talatna.chaw.chipaka,.chu.xla.xlitalatni.chixkú.titaktanilh.xalimapankgan.

xlikan,.chu.tsukukgolh.talachipakgoy,.chu.mat.lu'akxnita.ay.xtlajamaka.chixkú,.

akxnita.lu'ay.xlimaka.kxpulakni.sípi,.titsukulh.skiní.litlan.puchina',.mat.xalán.

chu.¡Xlit!.tipankgnalh,.snokgka.tamá.lilkgawan,.chu.xla.talatna.awatiyá.pakgx.

tikilhtukgaxilh.a.chi.titsalalh.chu.masípina.

Lichaliku.chu.chalipúwa.tikisakli.xlimapankgan.xlikan.talatna;.mat.chuntiyaku.

chu.xkilhtukunit.cha.xkatsanimaku.akxni.tsukulh.lichiwinan.uyma.wa.tuku.xla.

akgspulalh.

Wa.chu.maxkikgoy.tastakyaw.tikunin.anta.tlawankgoy.lakatsu.uyma.sípi,.pini.

titlawankgoy.katsisni.xpalakata.pilu.kililakgaputsa.chaw.lulikasenkgat.anta.

Gorgonio Pérez de LunaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 53 25/11/2008 01:15:49 a.m.

Page 55: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

54

Tiku nixkanalaní xpaskwakan ninín

Lalh.akgtum.kilhtamakú..Chatum.chixku.xwanikan.Xwan,.

nixlakgatí.nalilakgaputsay.xpaskwakan.liputum.ninín,.

xankgalhí.xwan.piwa.ninín.nalh.taspitkgoy.

Wa.xpuskat.luxlitalilakgaputsay,.xla.xkakaxtlawanikgoy.

ninín,.xatakgatsin.xla.xwiliy.kpusantu,.naxlakapastaka.

nawiliy.nema.tlakg.xalakwan.kgalhpuxum,.chaw.

xlimasmuluta.pusantu.kúni',.nema'.xalimakgasa.

xán.mastokga.kkasipini',.naxtamaway.limajinin,.

xmakgskgot,.xwiliy.xla'.kantela.ktankilhtin,.xtamaway.

luxastakaka.kapsnat.nema.xlitlawanikan.sampúju'.tuku.

nakalitasanikan.ninín,.naxwiliy.xaliwama.talakkaxlan.

pin,.kaxtilanchu,.nipxi,.kgotxkgawi,.manta.chu.na.xwiliy.

xlakapunkan.ninín,.chaw.naxán.liwana.kaxtlawannikgoy.

lakatunu.xputaknunkan.xninin.

Lalh.piwa.uyma.chixkú.tsukulh.litakglhuwiy,.talakilhnilh.

xpuskat.chu.amakgtum.chu.tiwanpá.pininín.nalh.

taspitkgoy,.pikámanwá.tamakgatsankganán;.chu.xla.ni.

makgstum.mat.naxkgaxmatní.xchiwinankgolh.ninín,.

wa.ni.xlimakgatsankgaputun.xkilhtamakú,.chu.wa.ni.

xlilaktlawaputun.xtumin,.chu.xlá.wata.kátitakaxtakilha.

kxkakapéni',.xáma.kuxtuy.xkapén.pi.wá.xla.xmaxkiy.tuku.

nalixtapalinan.

Totonaco 4o ilustrado.indd 54 25/11/2008 01:16:09 a.m.

Page 56: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

55

Amakgtum.chu.xpuskat.tilitsakgsapá.namakgpuwntini.

xlakata.nakanalániy.xpaskwakan.ninin.chu.xla.wata.

kátlakg.tilisitsilh.uyma.xatsakat.chixkú,.nikxni.tlan.

tlawalh,.wata.kapalaja'.titsalalh.kxkakiwín..Lakgwi.

xma.pukllhi,.wa.chu.xpalakata.nitu.xchichinama..Wa.

uyma.kilhtamaku.tlakg.lonkgnalh.lata'.cha.akgtum.kata'..

Tsilis.xkawanit.kakiwin.xpalakata.pipaks.chixkuwin.

xjaxmakgolh.kxchikkan.

Akxni.chu.ay.xan.tastunut.tsukulh.lixkan.makgkatsikan,.

chaw.tsukulh.makpuwan.tsinú,.xalán.chu.akxni.tsukulh.

kgaxmata.pi.wi.tiku.tsinú,.tsinú.xtalakglakatsuwima.chu.

lilakgaputsa.tikunin.noma.xkilhanimakgolh:

—¡Luxakalakawa.wix.likatsi.ya.kinkgawasa,.kkilawa.

kminchik.chu.nipal.anta.wix.kinkakgalhkgalhipat.lata'.

chuna.xlilakgchan,.wata.unú.wix.tanita.latapaya,.chu.

nipala.chuchut.akinin.kkitakgswi.kminpusantu!.¡Chu.

lulipekua.akinin.ktsinksmaw.chaw.kkgalhputimaw!

Lakapalaja.chu.titaspitli,.chaw.tunkun.timatamawninalh.

katuwa.tuku.tilakapastakli.xpuskat.pikalkgawilikan.ninín.

Ni talakgapasaXpultamatni’ Tutunakú, Kgoyum

Totonaco 4o ilustrado.indd 55 25/11/2008 01:16:32 a.m.

Page 57: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

Akgstitum.tachiwin. Narración

Akgtisa. Tenebrosa

Chulna. Gaviotas

Kastakgnan. Chila

Kaxiwitna. Eloxochitlán

Kgakgala. Caparazón

Kuyunkut. Luciérnaga

Lalimakgalhchiwin. Cuento

Lamakanit.tatsokgni'. Carta

Lantla.litlawat. Receta

Latalalinanín. Amigos

Lhakgtsokgsanan. Entrena

Lhkgokgomatsat. Carbonato

Lichalan. Aceite

Likgalhchakgxni'. Trabalenguas

Likgalhtakgsni'. Adivinanza

Limakgapaxuwanat. Copla

Limalakawana.takgalhchiwin. Leyenda

Putakgatakgsni'Glosario

56

Totonaco 4o ilustrado.indd 56 25/11/2008 01:16:49 a.m.

Page 58: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

57

Listakyawan.tachiwin. Refrán

Litalakgapasni'. Descripción

Limakgalitsin. Chiste

Litamakgatawakga. Ensayo

Litsílin. Aceite

Litustalanit. Instructivo

Liwanlinat. Índice

Liwatawaka. Lugar.de.las.ofrendas

Lunxax. Rosa

Makgentsis. Abeja

Mamakgstapinana. Sumar

Patuxkan. Puente

Pumakgachokgo. Barranca

Putakgatakgsni'. Glosario

Putakgstumitni'. Listado

Sipulax. Cebolla

Smalala.luwa. Baboso

Snakgnán. Vuela

Totonaco 4o ilustrado.indd 57 25/11/2008 01:16:54 a.m.

Page 59: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

Stlan.takgchiwin. Poesía

Swayu. Flojo

Takatsin. Creencia

Takgalhchiwin. Cuento

Takgspulin. Anécdota

Talikgalhstilitni'. Ronda

Taliwan.xatsutsokgo. Mole

Tamakun. Riqueza

Tantuxi. Zorro

Tatlin. Canción

Xakatuwa.tamasiyun. Representación.teatral

Xalhwiláwa'. Latoso

Xalimalhtatin.tatlin. Arrullo

Xamakgan.akgstitum.tachiwin. Narración.histórica

Xatakgalhchiwin.malananin. Mito

Xatalakgtsokgkin.pulatamat. Monografía

Xatalakgtsokgkin.talatamat. Biografía

Xatawanalinat.talimakatsin. Crónica

Xatsutsokgo.tawakat. Manzana58

Totonaco 4o ilustrado.indd 58 25/11/2008 01:17:05 a.m.

Page 60: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukanVivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca

Tutunakú./.Totonaco.de.Huehuetla,.Puebla4°

se.imprimió.por.encargo.de.laComisión.Nacional.de.Libros.de.Texto.Gratuitos,.

en.los.talleres.de.xxxxxxxxCol..xxxxxxxx

Delegación.xxxxxxxxxxC.P..xxxxx,.México,.D.F.,

en.el.mes.de.xxxxxx.de.2008.

El.tiro.fue.de.xxxx.ejemplaresmás.sobrantes.para.reposición.

Totonaco 4o ilustrado.indd 59 25/11/2008 01:17:23 a.m.

Page 61: Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Totonaca. Cuarto Grado

Tutunakú, Kgoyum, Kgampalhuwachuchut • Totonaco de Huehuetla, Puebla

Tu klakgtaxtuyaw chu tu kinka'akgspulayan nak kinkakilhtamakukanVivencias y sucesos cercanos en lengua totonaca

2008

Portada Totonaco 4o.indd 1 25/11/2008 01:25:22 a.m.