Wydawnictwo Naukowe „Scholar” Spółka z o.o.ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawatel./fax 022 826 59 21, 022 828 95 63, 022 828 93 91dział handlowy: 022 635 74 04 w. 219 lub jw. w. 108e-mail: info@scholar.com.pl; scholar@neostrada.plhttp://www.scholar.com.pl

Sprzedaż wysyłkową dla odbiorców indywidualnych prowadziKsięgarnia Naukowa RESURSAul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawatel./fax 022 828 18 16e-mail: info@resursa.com.plhttp://www.resursa.com.pl

Wydanie pierwszeSkład i łamanie: WN „Scholar” (Jerzy Łazarski)

Redaktor prowadzący: Anna Raciborska

Redakcja: Magdalena Pluta

Korekta: Anna Krasucka

Projekt okładki: Marta Kurczewska

ISBN 83-7383-202-5 978-83-7383-202-2

SPIS TREŚCI

WSTĘP (Jacek Wasilewski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Mar ek S. Szczepański –––––––––––––––––––––––––––––––––––ANI ELIZJUM, ANI HADES. PIĘTNASTOLECIE POLSKIEJ TRANSFORMACJI W PERSPEKTYWIE SOCJOLOGICZNYCH TEORII ZMIANY . . . . . . . . . . . . 131. Polska 1989–2004: między nowoczesnością i chaosem . . . . . . . . 132. Teorie modernizacji: liberałowie i prawicowi euroorędownicy . . 153. Dependyści: między centrum świata a peryferiami . . . . . . . . . . . 224. Modernizacja zależności czy zależność zmodernizowana? . . . . . 255. Rozwój alternatywny i dylematy syndykalistów. . . . . . . . . . . . . . 316. Integralne uwarunkowania zmian i rozwoju

– pochwała racjonalnego eklektyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357. Polska transformacyjna: czyli jaka? III Rzeczpospolita

albo pięć grzechów głównych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378. III Rzeczpospolita i pięć dróg jej naprawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419. Zamiast zakończenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44Bibliografia (wybrane pozycje orientujące w socjologicznych teoriach zmiany oraz polskiej transformacji) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

JACEK WASILEWSKI ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––FORMOWANIE SIĘ NOWEJ STRUKTURY SPOŁECZNEJ . . . . . . . . . . . . . . 471. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472. Historyczny kontekst zmian w strukturze społecznej . . . . . . . . . 503. Kształtowanie się struktury społeczeństwa rynkowego

i demokratycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 774. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

MAREK OKÓLSKI ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––PŁODNOŚĆ I RODZINA W OKRESIE TRANSFORMACJI . . . . . . . . . . . . . . 1031. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1032. Zmiany zaludnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1033. Podstawowe dane o spadku rozrodczości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1054. Cechy strukturalne spadku płodności w latach 1984–2004 . . . . . 1115. Wzorce tworzenia i rozpadu rodziny podłożem

spadku płodności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

MAREK ZIÓŁKOWSKI ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––ZMIANY SYSTEMU WARTOŚCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1451. Wprowadzenie. Określenie wartości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1452. Czynniki wpływające na system wartości współczesnego

społeczeństwa polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1473. Wybrane wymiary zróżnicowania systemów wartości

współczesnych Polaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1564. Wartości życiowe Polaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

BOHDAN JAŁOWIECKI –––––––––––––––––––––––––––––––––––––PRZEMIANY MIAST I ZBIOROWOŚCI MIEJSKICH . . . . . . . . . . . . . . . . . 1751. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1752. Urbanizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1753. Suburbanizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1784. Metropolizacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1815. Zróżnicowania społeczno-przestrzenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1876. Zmiany społecznego użytkowania przestrzeni miast . . . . . . . . . . 1927. Prywatyzacja przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

HANNA PODEDWORNA ––––––––––––––––––––––––––––––––––––PRZEMIANY ZBIOROWOŚCI WIEJSKICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1991. Wieś a obszary wiejskie. Wieś w Polsce jako residuum

systemowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1992. Zróżnicowanie obszarów wiejskich w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . 2063. Polski „koniec chłopów” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2144. Zmiany społeczne na obszarach wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2185. Nowe funkcje obszarów wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2276. Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

MIROSŁAWA GRABOWSKA ––––––––––––––––––––––––––––––––––PARTIE POLITYCZNE W POLSCE PO 1989 ROKU . . . . . . . . . . . . . . . . . 2311. Definiowanie partii politycznych. Różne typy partii. . . . . . . . . . . 2312. Partyjne otoczenie i wewnętrzna budowa partii . . . . . . . . . . . . . . 2383. Powstawanie partii politycznych po komunizmie

– wedle Petera Maira. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2434. Mocna pozycja partii postkomunistycznej

i wielki brak innych partii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2495. Przypadek Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

JERZY SZCZUPACZYŃSKI –––––––––––––––––––––––––––––––––––PRZEDSIĘBIORSTWO I JEGO OTOCZENIE W PROCESIE TRANSFORMACJI SYSTEMOWEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2751. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2752. Dwa przedsiębiorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2763. Przekształcenia własnościowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2804. Dostosowanie przedsiębiorstw do warunków rynkowych . . . . . . 2865. Nowe wzory kultury organizacyjnej przedsiębiorstwa . . . . . . . . . 2936. Instytucjonalizacja nowego modelu zbiorowych

stosunków pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3047. Sektor małych i średnich przedsiębiorstw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3118. Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

ELŻBIETA TARKOWSKA ––––––––––––––––––––––––––––––––––––UBÓSTWO I WYKLUCZENIE SPOŁECZNE.KONCEPCJE I POLSKIE PROBLEMY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 2. Ubóstwo: koncepcje i miary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 3. Zróżnicowanie ubóstwa i ludzi biednych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 4. Przyczyny ubóstwa a kontekst ocen i wartości:

perspektywa strukturalna i kulturowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 5. Koncepcja kultury ubóstwa Oscara Lewisa . . . . . . . . . . . . . . . . 331 6. Underclass . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 7. Marginalność i marginalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 8. Wykluczenie społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340 9. O badaniu ubóstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344 10. Dawna i nowa bieda w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345 11. Zróżnicowanie polskiej biedy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 12. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362

ANTONI Z. KAMIŃSKI –––––––––––––––––––––––––––––––––––––KORUPCJA W WARUNKACH POSTKOMUNISTYCZNYCH PRZEMIAN USTROJOWYCH: PODEJŚCIE INSTYTUCJONALNE. . . . . . . . . . . . . . . . . . 3671. Istota korupcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3672. Motywacja i kontrola w instytucji,

czyli „okazja czyni złodzieja” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3693. Zainteresowanie korupcją w świecie po 1989 roku . . . . . . . . . . . 3744. Kilka uwag o wpływie czynników ustrojowych

na poziom korupcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377

5. Postkomunistyczna transformacja ustrojowa a korupcja: perspektywa ogólna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382

6. Transformacja ustrojowa a korupcja: przypadek Polski . . . . . . . . 3857. Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400

BARBARA SZACKA –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––PRZEBUDOWA USTROJOWA I PAMIĘĆ PRZESZŁOŚCI . . . . . . . . . . . . . . 4051. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4052. Pamięć zbiorowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4053. Pamięć zbiorowa w życiu społecznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4114. Zmiany pamięci zbiorowej w Polsce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4145. Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426

SŁAWOMIR KAPRALSKI, JANUSZ MUCHA –––––––––––––––––––––––KULTURA POLSKA W OCZACH MNIEJSZOŚCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4291. Badania kulturowe z „perspektywy mniejszościowej” . . . . . . . . . 4312. Podstawowe pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4323. Grupa etniczna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4354. Dominacja i opór . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4395. Mniejszości etniczne w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4416. Romowie/Cyganie: kontrowersje teoretyczne. . . . . . . . . . . . . . . . 4437. Odwrócony obraz: tradycyjna kultura romska

jako źródło wiedzy o kulturze dominującej . . . . . . . . . . . . . . . . . 4508. Od modelu kulturowego do rzeczywistości społecznej . . . . . . . . 456Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463

ANDRZEJ RYCHARD ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––POSTKOMUNIZM: INSTYTUCJONALNY ŁAD CZY CHAOS? . . . . . . . . . . . 4671. Wprowadzenie: od zmian języka do zmian instytucji? . . . . . . . . . 4672. Zmiana języka: nowa rewolucja kulturalna?1 . . . . . . . . . . . . . . . 4703. Instytucjonalny ład czy chaos? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486

NOTY O AUTORACH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489

9

WSTĘP

We wszystkich uczelniach kształcących socjologów realizowane są kursy poświęcone zmianom zachodzącym w naszym społeczeń-stwie w ostatnich kilkunastu latach. Mają one różne nazwy (najczę-ściej „Współczesne społeczeństwo polskie”), lecz wszystkie sku-piają się na tym, co można ogólnie określić jako społeczne skutki (niekiedy także przyczyny i determinanty) wielkiej zmiany syste-mowej. W socjologicznym środowisku Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie zrodziła się w związku z tym myśl, aby przygotować książkę, która będzie wprowadzeniem do zagad-nień dyskutowanych w czasie tych zajęć. Nie staraliśmy się każdej z poruszanych kwestii przedstawić wyczerpująco i wielowątkowo. W większości przypadków byłoby to zresztą niemożliwe, ze względu na złożoność problematyki i bogactwo danych. Staraliśmy się raczej dostarczyć naszym czytelnikom, studentom socjologii i pokrew-nych dyscyplin, swego rodzaju przewodnik do samodzielnych stu-diów nad rozmaitymi aspektami przemian, jakich w ostatnich latach doświadczamy i z jakimi – jako społeczeństwo, czyli poszczególne środowiska społeczne i konkretne jednostki – różnie sobie radzimy.

Ogólnie rzecz ujmując, nie jesteśmy z tych przemian zadowoleni. Wydaje nam się, że wiele rzeczy można było zrobić lepiej, szyb-ciej, taniej. Że wielu niekorzystnych zjawisk można było uniknąć. Z pewnością takie rozumowanie i taka postawa są uzasadnione. Należy jednak pamiętać, że bieg wydarzeń był niezwykle szybki. Niech wolno mi będzie tę bezprecedensową szybkość zilustrować jednym przykładem: jeszcze w 1990 roku byliśmy członkiem Układu Warszawskiego i trzymaliśmy rękę na spuście broni wymierzonej w Zachód, a już w roku 1997, zaledwie siedem lat później, zosta-liśmy zaproszeni do uczestnictwa w NATO i staliśmy się sojuszni-kiem tych, do których wcześniej mierzyliśmy. Siedem lat to nawet w perspektywie życia jednostki krótki okres, a w perspektywie życia społeczeństwa to zaledwie mgnienie. A przecież takich radykalnych

10

WSTĘP

zmian było znacznie więcej: demokratyzacja, prywatna własność i rynek, przywrócenie pojęcia obywatela, rządy prawa, wolność oso-bista, otwarte granice, przystąpienie do Unii Europejskiej. W każdej z tych sfer pozostaje jeszcze bardzo dużo do zrobienia, ale róż-nica jest fundamentalna. Nie wolno o tym zapominać. Jako społe-czeństwo nie zawsze sprostaliśmy tym wyzwaniom. Nie mieliśmy wystarczających doświadczeń, nie byliśmy dobrze merytorycznie przygotowani, nie mieliśmy skąd czerpać wzorów. Popełnialiśmy błędy, wiele błędów. Ale nie sposób zaprzeczyć, że żyjemy w innym i ogólnie lepszym świecie niż przed kilkunastu laty. Być może na taką perspektywę patrzenia na zmiany ostatniego okresu wpływa to, że zespół autorski składa się z ludzi doświadczonych, którzy – w większości – pamiętają bezruch lat sześćdziesiątych i siedemdzie-siątych, przerywany jedynie paroksyzmami, które niczego w grun-cie rzeczy nie zmieniały: ot, jedną ekipę – często za cenę życia ludzi – zastępowała inna ekipa, która wprowadzała drobne korekty i za jakiś czas była zastępowana przez kolejną, zasadniczo taką samą ekipę. Wyjście z tego zaklętego kręgu niemożności jest historyczną – nie bójmy się tego słowa – zmianą i nie ma tu nic do rzeczy fakt, jak współcześni ją oceniają.

Książka jest efektem doświadczeń dydaktycznych i zainteresowań badawczych autorów. Siłą rzeczy nie podejmuje wszystkich zagad-nień tego wartych. Specjalnie nas to nie martwi, bo konstrukcja zajęć dydaktycznych zawsze stawia prowadzącego w sytuacji wyboru, jakim problemom poświęcić więcej miejsca, którym mniej, a jakie całkowicie pominąć. Nadto trudno wyobrazić sobie, aby dobry kurs oparty był na jednej pozycji literatury, z góry więc zakładaliśmy, że studenci będą korzystali także z innych prac.

Książka składa się z trzynastu tekstów, które z jednym wyjątkiem – o czym niżej – mają podobną strukturę. Zgodnie z wyjściowym założeniem, ich zadaniem jest pokazanie panoramy spraw zwią-zanych z daną kwestią i dostarczenie podstawowych narzędzi teo-retyczno-metodologicznych. W wielu tekstach przedstawiane są możliwie najświeższe dane, ale publikacja książkowa ma swoje prawa i po aktualne egzemplifikacje empiryczne należy sięgać do materiałów prezentowanych w akademickich czasopismach, biule-tynach ośrodków badawczych i na stronach internetowych centrów

WSTĘP

analitycznych. Przewodnią myślą książki jest to, że my dostarczamy ogólnego aparatu pojęciowo-teoretycznego i wskazówek literaturo-wych, a wy formułujecie szczegółowe zagadnienia warte przedys-kutowania i poszukujecie informacji naświetlających je z różnych stron.

Wspomnianym wyjątkiem jest zamieszczony na końcu zbioru tekst Andrzeja Rycharda. Jest to esej polemiczno-polityczny, bazu-jący na teoretycznych koncepcjach neoinstytucjonalizmu i analizy dyskursu. Pokazuje, jak bieżące wydarzenia polityczne mogą być krytycznie analizowane przy zastosowaniu teorii socjologicznych. Uznaliśmy, że w dobie silnego zaangażowania nauk społecznych w dokonujące się zmiany taki przykład może być pouczającym wzo-rem dla innych polemistów.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie