Bəxtiyar Tuncaybextiyar.tuncay@yahoo.com

İSLAMDA AXİRƏT İNANCI

Giriş

Bismillahir Rəhmanir Rəhim

İnsan ana bətnində ikən günlərin birində dar bir tuneldən keçib bu dünyaya gələcəyindən, qarşıda onu əvvəlki qaranlıq, mayeli dünyadan fərqli olan işıqlı, yer və atmosferdən ibarət tamam fərqli bir dünyanın gözlədiyindən bixəbər olduğu kimi, dünyadakı insanların bir çoxu da dünyanın sadəcə bu dünyadan ibarət olmadığından, ölümdən sonra onu yaşamın ana bətnindəkindən və bu dünyadakı yaşam tərzindən fərqli olan tamam başqa, yeni bir dünyanın və fərqli bir mövcudluq halının gözlədiyindən də xəbərsizdirlər. Əlbəttə, onların bir qismi materiyanın (maddə və enerjinin) itməməsi, bir haldan başqa hala keçməsi qnunu ilə tanış olduqları üçün ölümdən sonra da varlıqlarının hər hansı bir biçimdə davam edəcəyini ehtimal edir, fəqət dərin şübhələr içində çapalayıb dururlar. Halbuki ölümdən sonrakı həyat, ruhun varlığı artıq bəzi elmi təcrübə və tədqiqatlar nəticəsində çoxdan təsbit və təsdiq edilmişdir. Və bu məsələdə hər hansı bir tərəddüdə, demək olar ki, yer qalmamışdır.

Ölümdən sonrakı həyatın və ruhun mövcudluğunun elmi təsbit və təsdiqi insanın ölümdən sonrakı həyatı haqqında dolğun məlumatın əldə edilməsi üçün, əlbəttə ki, yetərli deyil. Bu, yəni axirət barədə tam mənzərənin əldə edilməsi üçün çatışmayan digər zəruri məlumatların yerini dini bilgilər doldurur. Fəqət müxtəlif səmavi və bəşəri dinlərdə bu məlumatlar bir qədər fərqlidir, bu üzdən də bundan gerisi artıq sırf iman məsələsidir, yəni hərənin sözügedən mövzuya baxışı mənsubu olduğu dinin ehkamlarından qaynaqlanır və hərə də öz dinini yeganə həqiqət və doğru olan hesab etdiyindən həmin dinin ehkamlarına uyğun şəkildə mülahizələr yürüdür və həmin mülahizələrə inanırlar.

Ruhlar və “o biri” dünyalar barədə ən əski təsəvvürlər

Ruhlar və ölümdən sonrakı həyat barədə təsəvvürlər bütün dinlərin və dini təlimlərin əsas mövzularından birini təşkil edir. Məsələn, İslamdan öncə türklərin böyük əksəriyyəti tenqriçi idilər və “Tenqri”, “Tək Tenqri”, “Bir Tenqri” və ya “Gök Tenqri” adlandırdıqları, tək olduğunu düşündükləri Tanrıya inanırdılar və paralel olaraq da “o biri” dünyalar, ruhlar haqqında şamanist təsəvvürlərə də sahib idilər. Kökləri ən azı Eneolit dövrünə qədər uzanan bu təsəvvürlər Sibir və Altayın bir çox türk xalqlarında dəyişmədən və ya da çox cüzi dəyişikliklərə məruz qalaraq günümüzədək ulaşa və qeydə alına bilmişdir. Sözügedən təsəvvürlərin Altay variantna görə, kainat 99 fərqli dünyadan ibarətdir ki, “Qara Təngərə” adlandırılan və idarəçiliyi May-Tərəyə verilmiş olan bizim dünya onların ən kiçiyidir. Özünün ayrıca cəhənnəmi də var. Bu cəhənnəmi Kerey xan adlı birisi idarə edir. Onun üzərində 33 qat göy ucalır. Kainatdakı 99 dünyadan sadəcə biri olan bizim dünya üç qatlıdır: yuxarı dünya, orta dünya və aşağı dünya.

Saxa-yakut şamanlarının inanclarına görə, yuxarı dünyada “ayıı” adlandırılan fövqəltəbii varlıqlar məskundur ki, onların da başında Ağ Ana  Ürünq Ayığ Toyon durur. O, hər şeyin, o cümlədən insanın və heyvanların yaradıcısı olan Tanrının özüdür.

Ayıılar Tanrının, yəni Ağ Ana  Ürünq Ayığ Toyonun xidmətçiləri və yaxın köməkçiləridir. Onlar da eynən Tanrının özü kimi insanlara qut verirlər. Onların hər birinin özünəməxsus funksiyaları var. Məsələn, Cesegey ayıı atçılığın himayədarıdır və insanlara at əhliləşdirməyi, minməyi və arabaya qoşmağı, eləcə də ətindən, südündən, dərisindən istifsdə etməyi o öyrətmişdir. Sügə toyon isə ildırımların və şimşəklərin hakimidir.

Yakutların bu mifik varlıqlara həsr edilmiş mərasimlərinin (ayıı oyunna –ayıı oyunları) araşdırılması onların hər birinin bir qəbilə (boy) və soyun tanrıçası olduğunu üzə çıxarmışdır. Yakutlar başlarına gələn hər hansı bir xoş və ya bəd hadisənin onlarla bağlı olduğunu düşünürlər.

Ayıılar xeyirxah ruhlardır və onlarla ağ şamanlar təmasda olurlar. Bundan başqa göylərdə abaası adlanan şər ruhlar da yaşayırlar ki, insanların başına gələn

xoşagəlməz hadisələr məhz bu varlıqlardan qaynaqlanır. Onların başında Uluu Toyon (ulu ağa) durur. Abaasıların atası olduğu hesab edilən Uluu Toyonun eyni zamanda qüdrətli şamanların və qarğaların ulu babası olduğuna da inanılır.

Abaasılar saxa-yakut türklərinin mifoloji təsəvvüründə antromorfik varlqlardır. Onları bəzən insan bədənli, qarğa başlı varlıqlar kimi də təsəvvür edirlər. Həmin təsəvvürlərə görə abaasıların həyatı varlı saxa – yakut türklərinin həyatını xatırladan şəkildə təsvir edilir. Onların öz ailələri, evləri, torpaqları, mal-qaraları var və onlar təsərrüfat həyatı ilə məşğuldurlar.  Uluu Toyona tabe olan bu mifik varlıqlar orta dünyaya köçür bə ağacların oyuqlarında yuva qururlar. Yay günlərində isə yer üzünü fırtına kimi gəzib – dolaşırlar. Yakutların inancına görə onlar insan nitqini anlayırlar. Gecələr insanların evlərinə soxulur, onları xəstələndirirlər. Erkək abaasıların qadınlarla evlənmələri hallarına da rast gəlinir ki, bu izdivacdan doğulan uşaqlar ağıldan kəm olurlar.

Saxa-yakutların “abaası” adlandırdıqları mifik varlıqları Altay türkləri “albıs”, Azərbaycan türkləri isə “bizdən yey”, “alvız” “albastı, “al arvadı”, “hal anası” və s. adlandrmışlar.  Saxa-yakutlar inanrdılar ki, göyün işıqlı, sarımtıl hissəsində, yumaq-yumaq buludların ətrfında abaasıların işıqlı kürən rəngli atları yaşayırlar. Onlar yerə enib yerdəki atlarla cütləşdikdə dünyaya “çiççik” adlanan eybəcər dayçalar gəlir. Əgər bu dayça erkək olursa onun sahibi, dişi olursa sahibəsi ölür.

Saxalar (yakutlar), bir qayda olaraq, ruhların adlarını çəkməkdən çəkinir və adı çəkilən ruhun gəlib ona ziyan verə biləcəyindən ehtiyat edirdilər. Bu üzdən də adları qeydə alnmış ruhların mövcud adları onlarn birbaşa adları deyil, xarakterlərinin müəyyən bir keyfiyyətini əks etdirən dolayı adlardır. Məsələn “Uluu Toyon” qəzəbli və böyük ağa, “Kəkə Çuöraan toyon” cingiltili səslə danışan ağa, “Xara Suorun toyon” qara atı olan ağa anlamına gəlir. Bu adlar bəzən sözügedən ruhlarn göyün hansı hissəsində yaşadığın bildirir: Odun xalaan kıısa – Odun göylərinin qızı, Kııray xalaan abaasıta – uzaq göyün şər ruhu (abaasısı). Bir sıra hallarda isə dolayı adlar onların atları ilə bağlı olur: Xara Sılqılaax – Qara atı olan, Kuqas Manqas Sılqılaax – ağ üzlü, kürən atı olan və s.

Tsenət adlı şaman yuxarı dünyanın abaasıları sırasında göyün altıncı qatında yaşayan Denkir manqas sılqılaax (ağappaq atları olan) adlı ruhu da yad etmişdir.

Yuxarı dünya abaasılarının epitetləri şərti olsa da, bu epitetlər sübut edir ki, onların ən azı bir qismi yakut tanrıçaları panteonuna daxildir və mifik soy və boy əcdadlarının həmin soy və boyların himayədarı kimi çıxış edən ruhlarından başqa bir şey deyil. Özlərinin başlanğıcının Ulu Toyondan gəldiyinə inanan yakutlar (saxalar), eyni zamanda dualarını özlərinin üç mifik babalarndan biri olan Elləəyə, eləcə də Ürünq Ayıı Toyona (Ağ anaya) yönəldərdilər. Yakutlar  Ürünq Ayıı Toyona eyni rəngdə at qurban edərdilər. Yakutların inancna görə, diri tanrıçalara göndərilən və ya qurban verilən atn ruhu qurban verildiyi həmin fövqaltəbii varlığın yurduna “köçür”və orada yaşamaqda davam edir.

Yuxarı dünyanın abaasıları sırasına daxil olan, “Xosonnoox Xoro Tanqara uluustara” adlandırılan ruhların yakut – xorin soylarının himayəçisi kimi çıxış etdiyi, bu soyların Uluu Xoronu öz əcdadları saydığı da məlumdur.

Yuxarı dünyann abaasıları sırasına Xotoy ayıını (qartal ayıını) da əlavə etmək lazımdır. Bu mifik varlıq adətən ayıılar srasında yad edilir və saxa – yakutların  inanclarına görə bəzi saxa soylarının və qartalların ulu babası hesab edilir. Bu sırada Kııs Tanqara aymaqa (nəsil tanrıçası olan qızlar) və Xallaan Daqıl udaqattara (doğmayan göy şaman qızları) kimi ayıılar da yad edilmkdədir. Saxalar (yakutlar) inanmışlar ki, bu varlqlar göylərdə insanların yerdəki həyatlarına bənzər bir həyat yaşamaqdadırlar.

Saxalar (yakutlar) ayıılar sırasına bu dünyadan narahat köçən və bu üzdən də öz nəslinə məncub insanları narahat edən insanlarn ruhlarını – “üör” adlandırılan ruhları da daxil edirlər. Üörlər içərisində Mılaxsın ayııta, Doxsun Duyax, Dalbar Çuonax, Kinəəs oyuun (knyaz-şaman, əslən  Namsk ulusundan olan mərhum şaman, gerçək sima olub) və s. daha məşhurdurlar. Elə bu səbəbdən alimlər içərisində bu və ya digər mifik varlığın əslində keçmişdə real şəxs olduğunu iddia edənlər də olmuşdur. Məsələn, T. M. Mixaylovun fikrincə,  Lena çayının ruhu, sahibi və himayəçisi hesab edilən Ajiray mifikləşfirilməmişdən, yəni mifik personaja çevrilməmişdən öncə real insan idi, yakut ellərinə basqınlar edən hərbi dəstənin başında dururdu və onu Lena boyunca təqib edən saxa – yakut əsgərlərinin atdığı oxla öldürülmüşdü. Ölümündən sonra isə o buryatların əcdad ruhları barədə təsəvvürlərinə uyğun olaraq əfsanələşdirilmiş və tanrçalar panteonuna daxil edilmişdir. Öncələr sadəcə bir soyun tanrıçası hesab edilən bu personaj sonralar ümumburyat tanrıçalarından birinə çevrilmişdir. Alimin sözlərinə görə, bu şəxs yakutlara da yaxşı məlum idi. Onlar da Ajirayı (yakutlarda Aciray) mifikləşdirmiş, fəqət onu qəhrəman kimi qəbul edən və xeyir ruhlar sırasına qatan buryatlardan fərqli olaraq, mənfi çalarlarla bəzəmiş və bəd ruhlardan biri hesab

etmişlər. Alim bu fikrini sübut etmək üçün Lena sahillərindən tapılmış türk-run hərfləri ilə türkcə yazılmış mətlər içərisində Ajiray – buxe adlı şəxs adına rast gəlinməsini misal çəkmişdir.

Sibir və Altay türklərinшт mifik təsəvvürlərinə görə orta dünya, yəni yer sadəcə insanların və heyvanların yaşadıqlar, bitkilərin mövcud olduğu bir məkan deyil. Burada da yixarı dünyada, yəni göylərdə olduğu kimi çox sayda ruhlar – çaylarn, göllərin, dağların və s. hami ruhları yaşamaqdadır.

Saxa-yakutlar XlX-XX əsrlərə qədər, artıq qeyd edildiyi kimi, ölən insanların bir qisminin ruhlarının üörlərə çevrildiklərinə inanmışlar. Bu “üör”lər insanları narahat edir, onların xəstələnmələrinə, başlarına pis hadisələrin gəlmələrinə səbəbkar olurlar.

Saxaların (yakutların) inancına görə, insanlar öldükdən sonra ölülər dünyasına köçsəlr də və başq dünyanın sakinlrinə çevrilsələr də ruhları geri dönüb insanların arasında yaşaya bilirlər. Bu halda onlar yalnız şər ruhlar – üörlərə çevrilirlər. Türkəçarə (otçi) Bürqesin V. M. İonov tərəfindən qeydə alınmış sözlərindən belə aydın olur ki,  Ölən insanın ruhu (sür və qut) ölülər dünyasına köçdükdən sonra ruhlar ondan üörə çevrilmək istəyib-istəmədiklərini soruşurlar, cavab müsbət olduqda onu üç dəfə şəkildən şəklə salır, üörə çevirir və insanların yaşadıqları orta dünyaya qovurlar. Bu məqsədlə ona insan şəkli verir, içinə isə abaası yerləşdirirlər. Və bu abaası – üör yer üzünü ölən adamın şəklində dolaşmağa başlayır.

Üörlər insanlara yaxınlaşdqda insanlar onları görmürlər. Çünki onlar da digər ruhlar kimi görünməzdilər. Belə hesab edilirdi ki, mərhumları adları ilə çağırmaq olmaz, əks təqdirdə onlar həmin insandan əl çəkməyəcək və ona pislik edəcəkıər. Bu inancın izləri bir Azərbaycan nağılında (Oxxayın nağılı) da öz izlərini qorumuşdur. Həmin nağılda qəhrəman atasının bilmədən və istəmədən Oxxay adlı bəd ruhun adını çəkdiyindən onun bəd əməlləri ilə üzləşməli olur.

Saxaların (yakutların) inancına görə, üörlər sırasına başıboş və axmaq adamların (dəlilərin), xüsusi amansızlıqla öldürülmüşlərin, intihar etmişlərin və cadugərlərin ruhları çevrilirlər. Dəlilər ona görə üörə çevrilirlər ki, onlar, bir qayda olaraq, qadınların şər ruhları ilə intim münasibətlərindən doğulmuşlar və bu üzdən də onların “normal ruh”a çevrilmələri mükün deyil. Qəddarlıqla öldürülənlər isə üörə könüllü surətdə çevrilirdilər ki, öz qatillərindən qisas ala bilsinlər. İntihar edənlərə gəlincə isə, bunlar sağlıqlarında bədənlərinə bəd ruhlar girən və ağılları

əllərindən alınanlardır ki, onların da üördən başqa bir şeyə çevrilmsi imkan xaricindədirlər.

Rus alimləri tərəfindən toplanmış materiallardan göründüyü kimi, ayrı-ayrı soyların onqonu (totemi) olan quş və heyvanlar da təsadüfən, ehtiyatsızlıq üzündən öldürüldükdə üörlərə çevrilirlər. Eyni sözləri eybəcət buzov və dayçalar barədə də söyləmək olar.

İnsanlara ziyan vuran xırda ruhlardan və üörlərdən başqa, saxaların (yakutların) orta dünyaya aid etdikləri fövqaltəbii varlıqlar içərisində yuxarı dünya ilə orta dünya arasında var-gəl edən Vosol ağa və Mosol xanım da yer almaqdadırlar. Bu mifik varlıqlar İsəgey Ayıısıt adlı tanrıçanın mal-qaraya qut verməsinə mane olurlar. Bunun üçün onların buzdan qayrılmış xüsusi tövlə, axıl və binələri var. Onların oğlu Buos Bəsirik isə onlarn oğurladıqları mal-qaranı yenidən İsəgey Ayıısıta qaytarmaqla məşğuldur.

Orta dünyada onun öz real və mifik varlqlarından başqa, yuxarı və aşağı dünyaların sakinlərinin də tez-tez peyda olmalarına və yer üzünü tufan kimi dolaşdıqlarına inanılmşdır. Belə hesab edilirdi ki, bu tip abaasılar od saçır və onları xəstəliyin tüğyan etdiyi yerlərdə müşahidə etmək mümkündür. Bu bəd ruhlar adətən əyri-üyrü ağacların oyuqlarnda məskunlaşırlar.

Sibir və Altayda yaşayan digər türk xalqlarının mifologiyasında olduğu kimi, saxa-yakuut türklərinin də mifik təsəvvürlərinə görə, yerin altında aşağı dünya yerləşir. Bu dünya günəş və ayın işığının zəif saçdığı yarıqaranlq və ya qaranlıq aləm kimi təsvir edilir, “Kətit ötügen” (geniş məşhər yeri) və ya “kedən tügəgə” (məşhər yerinin dibi) adlandırlır. Bu adlardan birincisində işlənmiş “ötügen” termininə Orxon-Yenisey abidlərində də rast gəlinir. Bu, Selenqa və Yenisey çaylarınn mənsəbləri arasında uzanan bir dağ silsiləsinin adıdır.

Saxa-yakutlar aşağı dünyanın şər ruhlarını da eynən yuxarı dünyanın ruhları kimi antropomorfik təsəvvür etmişlər. Onlar bu ruhları yeddi qəbiləyə bölür, başçılarını isə Arsan Duolay adlandırırlar. Arsan Duolayın yeraltı xanlığın dibində, hörümçəklərin qaynaşdğı palçıq vulkanının yaxınlığında yaşadğı hesab edilir. Onun şəxsiyyəti barədə təsəvvürlər dumanlıdır.

Aşağı dünya sakinlərinin adlarının nisbətən təkmil siyahısını V. M. İonov tərtib etmişdir: Arsan Duolay, Buor Manqalay, Luo xaan toyon. Bu adlar içərisində Luo xaan (əjdaha xan-ağa) adı maraq doğurur. Belə ki, əski türk dilində “lu”, “luo” əjdaha deməkdir. Əjdaha digər türk xalqlarının mifik təsəvvürlərinə görə göy sakinidir. Saxa-yakutların Luo xaanı isə aşağı dünyanı təmsil edir. O, eynən Buor Manqalay kimi Arsan Duolayın oğullarından biridir və yeddi qəbilədən birinə başçılıq edir.

V. M. İonovun qeydlərində isə söhbət yeddi deyil, iyirmi yeddi qəbilədən gedir və onların başlarında duranlar içərisində ən məhşurlarının Luo xan (Luo xaan), Buor Tüsümel (oğlan) və Buor Manqalay (qız) olduqları bildirilir.

Q. V. Ksenefontovun yazdığna görə, onun dövründə saxa-yakutların mifik təsəvvürlərində yeraltı dünyanın daha bir mifik sakini – ölüm və bədbəxtlik müjdəçisi olan “Ölör-ölör luo balıqa” adlı bir başlı, iki quyruqlu balıq barədə təsəvvürlər də hələ canlı idi.

E. K. Pekarski aşağı dünyanın “Ölör ölüü luo xaan oqusa” adlı daha bir mifik varlığı barədə söz açmış və bu varlığın adını “böyük ölümcül ölüm öküzü” (большой бык смертной смерти)  kimi tərcümə etmişdir. Bu halda “ölör ölüü” ifadəsinin hərfi tərcüməsinin doğru olduğunu qeyd edən Q. V. Ksenefontovun fikrincə, bu sözbirləşməsi “ölüm və bədbəxtliklərin mənbəyi” anlamına gəlir. Odur ki, “Ölör ölüü luo xaan oqusa”nın adı “Ölüm və bədbəxtliklərin mənbəyi olan öküz Luo xan” kimi tərcümə edilməlidir. Alim yazır ki, saxa-yakutların inancına görə, kəlləsinin ortasında nəhəng və tək buynuz olan bu mifik varlıq vaxtaşırı yer altından yer üzünə çıxır, inəklərin üzərinə çökərək, onlarla cinsi əlaqəyə girir və bu əlaqədən eybəcər buzovlar dünyaya gəlir. Əgər buzov erkəkdirsə sahibi, dişidirsə sahibəsi mütləq öləcəkdir.

Aşağı dünyanın A. E. Kulakovski tərəfindən qeydə alınmış nisbətən az əhəmiyyətli mifik obrazlardan biri də Adaqalax Ala Buuray Toyondur. Adı “ayağıyalın, çılpaq ağa” anlamına gəlir. Bu tip ruhlardan biri də Dulurba Xara Toyondur. Saxa-yakutlar vərəm və digər xəstəliklərin yayıcısı hesab edilən Aan Arbatıı Toyonu və uşaqları məhv edən Xarsa Tördönü daha dəhşətli və qorxulu aşağı dünya ruhlarndan hesab edilirdilər. Aşağı dünyanın sakinləri ümumiyyətlə bir çox xəstəliklərin törədiciləri kimi qəbul edilir, onların hər birinin yeraltı dünyada özünəməxsus sahəsinin – ulusunun və məskən yerinin olduğuna, bu ruhların ayr-ayrı qəbilələrdən ibarət olduğuna inanılırdı. Məsələn, Xarsa qəbiləsinə mənsub ruhların aşağı dünyanın şimalında məskun olduqları hesab edilir, onlardan insanlara ən yaxın məkanda yaşayanlar aşağdaklardır:

Ağzı qana bulaşmışXaan  Badalay ağa,Xaan Babadılaq xanım.Oğulları Xarqıy Xara,Qızları Xaan Xadıalama .Şər ruhlardan ibarət bu tip mifik soy və ailələrin sayı, yuxarıda qeyd edildiyi

kimi, bəzən yeddi, bəzənsə iyirmi yeddi kimi göstərilir. Konkret olaraq bu ailəyə gəlincə, onun Bueruya Xarsa qəbiləsinə mənsub olduğu, sözügedən qəbilənin Buxara Doluo ulusunda yaşadığı, həmin ulusa çatmaq üçün şamanların yolda yeddi dəfə ayaq saxlayıb, dincəlməli olduqları söylənilir. Onların ulusuna çatmamış Bueruya Xarsa ağa və arvadı Burauya Xarsa xanımın, eləcə də oğulları Buos Baxaydaan (sonsuz Baxaydaan) və qızları Buos Bəsirikin (Sonsuz Bəsirik) yaşadıqları geniş ulus yerləşir. Buxara Doulo ulusundan sonrakı ulusun sakinləri və onların yaşadıqları məkan belə təsvir edilir:

Geniş yolları olan,Küp ağzına oxşayan,Çuğunu xatırladanÜfunətli çirkabda,Zığlı bataqlqda,Duolan Xarsa ağa yaşamaqda.Bir də Duolatı Xarsa xanım,Anası Bəsirik Atax oğlanın.Bəsirik Naarax adıdır qızının.

Bu tip şifahi xalq ədəbiyyatında təşbih və bənzətmələrdən geniş istifadə olunur ki, bu baxımda yuxarıdakı parçada geniş yoldan söz açılması, daha sonra isə onun genişliyinin küp ağzı ilə müqayisə edilməsi eynən Azərbaycan nağıllarındakı “az getdi, çox getdi, iynə boyda yol getdi” deyimini xatırladır.

Saxa-yakut miflərində təkcə yeraltı dünya sakinlərinin yer üzünü ziyarət etməsindən deyil, eyni zamanda, bəzi hallarda insanların da aşağı dünyaya səyahətləri təsvir edilir. Bu əsasən kişilərdir. Onlar aşağı dünyadakı qızlarla sevişir və bu da onların xəstələnməsinə səbəb olur. Bu vaxt özünü yetirən şaman onları yer üzünə qaytarır və onlar yalnız bundan sonra sağalıb ayağa qalxırlar.

Saxa-yakutların folklorunda “şimal qarıları” adlandrılan məxluqlar da aşağı dünyanın şər ruhları sırasında yad edilir. Fəqət bu, folklora müsair zamanlarda daxil olan tamam yeni elementdir. Beləki, “şimal qarıları” dedikdə, uzaq şimalda ölmüş rus qadınlarının ruhları nəzərdə tutulur (Ксенефонтов, 1929, с. 58). Elə bu səbəbdən də həmin elementi türk mifoloji sisteminin öyrənilməsi baxımından önəmli element saymaq mümkün deyil.

Altay türklərinin də mifik təsəvvürlərinə görə göyün müxtəlif qatlarında çox sayda tanrıça və ruh yaşamaqdadır. S. A. Tokarev tərəfindən toplanmış materiallardan göründüyü kimi, təktanrıçılığın ortaya çıxışından öncə altaylıların ən çox sitayiş etdikləri mifik varlıq Ülgen (Bay Ülgen, sonrakı mərhələlərdə Ülgen Tanrı) olmuşdur.  N. V. Alekseeyev isə müəyyən etmişdir ki, bu varlıq ilk dövrlərdə qıpçaq və todoş (tarduş) soy bə boylarının himayəçisi sayılmış, sonradan bütün Altay soy və boyları tərəfindən də əsas tanrıça kimi qəbul edilərək, ümumaltay tanrıçasına çevrilmişdir. S. A. Tokarevin fikrincə də Ülgen ilk öncə çox qədim zamanlardan Altaya gəlib burada məskunlaşan qıpçaq və ya hansısa başqa türk və ya boyunun tanrıçası olmuş, ayrı-ayrı soy və boylar birləşərək, Altay türklərini meydana gətirdikdə isə bu tanrıça bütün altaylılar tərəfindən əsas tanrıça kimi qəbul edilmişdir. Alimin fikrincə bu element Altaya kənardan gəlmə elementdir.

S. A. Tokarev eyni zamanda bir sıra digər Altay tanrıçalarının da ümumaltay panteonuna daxil olmamışdan öncə ayrı-ayrı soy və boyların əcdad ruhu və himayəçisi kimi çxış etdiyini üzə çıxara və onlardan hansının məhz hansı soy və boya aid olduğunu dəqiqləşdirə bilmişdir. Məsələn, Ülgenin oğlu olduğu hesab edilən Karşit ümumaltay panteonuna daxil edilməmişdən öncə o, Altayın cənubunda – Onquday oymağında yaşayan bir sıra türk soylarının – maymanların, todoşların, kerqillərin, çaaptıların, tonqjoanların, və ülütlərin soy babası və himayəçi ruhu olmuşdur. Altayın şimalında məskunlaşmış soylar isə ona biganə idilər. Telenqitlərin isə onun barədə heç xəbərləri belə yox idi. A. V. Anoxinin qeydlərindən isə belə məlum olur ki, Ülgenin digər oğlu Pırça xana isə güney soylarından yalnız çaaptılar, quzey soylarından isə yalnız komdoş və kuzenlər tapınırdılar.

A. V. Anoxinin yazdığna görə, Ülgenin digər bir oğlu Paxtuqan (Paxtıqan) idi. Şvetsov bildirir ki, o, yəni Paxtuqan köbök və almat soylarının tanrıçası və himayəçi ruhu hesab edilirdi. Bu soylar isə Çuysk bölgəsində yaşayan telenqit boyuna daxil idilər.

S. A. Tokarev Onqudat oymağnda tədqiqatlar apararkən öyrənmişdir ki,  Paxtıqan (Paxtuqan) tölöslərin tanrıçasıdır. Ona eyni zamanda məlumat vermişlər ki, tuba soylarından üslər də ona Tanrı kimi sitayiş etmişlər. N. V. Alekseyevin Borsuk Belekovdan topladığı materiallardan isə bu mifik varlığın altaylıların köbök soyunun da tanrıçası olduğu məlum olur. Onun bu məlumatı S Şvetsovun məlumatları ilə üst-üst düşür (Алексеев, 1984, с. 32). S. A. Tokarev isə onları şübhə ilə qarşılayaraq bu məlumatların həqiqət kimi qarşılanmasının mümkün olmadığı fikrindədir.

S. A. Tokarev özündən öncə Ülgenin oğlanlarından hesab edilən Karaquş və Yajil xan haqqında materiallar toplamış A. V. Anoxinin məlumatını gücləndirən başqa materiallar da toplayaraq müəyyən etmişdir ki, onlara şimalda yaşayan Altay soyları tapınmışlar. Alim apardığı tədqiqatların nəticələrini ümumilşdirərək belə bir yekun nəticəyə gəlmişdir ki, Ülgen ümumaltay tanrıçası olsa da, onu Sayan mənşəli soylar – ırkıt və sayanlar da uca tutmuşlar. O eyni zamanda yazmışdır:

“Karşit və Ülgenin digər oğulları haqqndakı təsəvvürlər ayrı-ayrı şamanların bekar vaxtlarında, düşüncəlrə qapılarkən uydurduqları təsəvvürlərdən başqa bir şey deyildir.

Ayrı-ayrı xalqların dinlərinin tarixi əslində bir-birilərinə yad olan tanrıçıların mifoloji spekulyasiyalar yolu ilə “qohumlaşdırılması” faktları ilə doludur. Şübhəsiz ki, indiki halda da eyni vəziyyətin şahidiyik”.

Şaman Mereyin sözlərindən belə məlum olur ki, göyün doqquzuncu qatında Göqö Mönkö adazı (Gök Tenqri, Tanrı) ilə yanaşı Dalkın əəzi (odun yaradıcısı) və Ot ene (od ana) adlı tanrıçalar (ülgenlər) da yaşamaqdadırlar. Onlar dovşan dərisindən qayrılmış yurtalarda (çadırlarda) yaşayırlar. Dalkın əəzi eynən Göqö Mönkö adazı kimi istədiyini ildırımla vurub öldürmək iqtidarındadır.

Odlu dağdan solda, göyün üçüncü qatında bir-birindən bir az aralıda Bay Ülgen və onun övladları məskundurlar. Ülgen Göqö Mönkö adazının oğludur. Göyün ikinci qatında isə Köqö Mönkö adazının qızı Yajil kan (Yaşıl xan) yaşamaqdadır. O, ırkt, kobolı, soyon və merkit soylarının himayəçisidir. S. A. Tokarevin yazdığına görə ona komdoşlar, S. Şvetsovun bildirdiyinə görə isə həm də sayan və digər Altay soyları da sitayiş etmişlər.

Şaman Merey Köqö Mönkö adazının başqa bir oğlundan da söz açaraq onu “Bulut töözi Bura kan” adlandırmış və onun Ülgendən sağ tərəfdə yaşadığını bildirmişdir. A. V. Anoxin onu Bay Ülgenin ikinci oğlu kimi qeyd etmişdir. S. A. Tokarevin qeydlərindən isə Uraqan adlı daha bir tanrıçanın adı məlum olur.

Altaylıların təsəvvürlərinə görə, yuxarı və orta dünyalardan başqa, yerin altında aşağı dünya, başqa sözlə, “axirət dünyası” yerləşir. Buranın öz sakinləri var. Bunlar bədxah ruhlar və ölmüş adamların ruhlarıdır. Altay türklərinin inancına görə, insanlar öldükdən sonra şəffaf, gözlə görünməyən ruhlara – üzütlərə çevrilirlər. Aşağı dünya da orta dünyaya bənzəyir. Orada da yer üzündə olduğu kimi kəndlər var və üzütlər həmin kəndlərdə öz daha əvvəl ölmüş qohumları ilə birlikdə yaşayırlar. İnsanlar öldükdən sonra da öz ailə bağlarını saxlayırlar. Yəni bu dünyada kim kimin oğlu və ya qızıdırsa, o biri dünyada da həmin adamın oğlu və ya qızı kimi həyatlarn davam edirlər. Bu dünyada ər-arvad olan adamlar üzütə çevrildikdən sonra da həmin bağları eyniylə qoruyurlar.

Altay türklərinin mifik təfəkkürünə görə, aşağı dünyada doqquz çay axır. Onlar axaraq, sonda böyük bir çaya birləşirlər. Onun adı “Toybadım”dır (Doymadım).  Bu çay insanların göz yaşından əmələ gəlib. Bu çayın arxasında aşağı dünya ruhlarının başçsı Erlikin xanlığı başlayr (Анохин, 1924, с. 3). Belə hesab edilirdi ki, Erlik Ülgenin böyük qardaşıdır və onunla birlikdə dünyanın yaradılmasında iştirak edib. İnsanların bədənini Erlik yaradıb, onlara can və ruh (qut) verən isə Ülgendir.

Verbitskinin topladığı materiallardan belə aydın olur ki, Erlik və Ülgen bir-biri ilə sıx əlaqədə olan varlqlardır və insanları birlikdə mühakimə edirlər. Belə ki, süjetlərin birində uzun müddətdən bəri qurbanlıq ala bilməyən Ülgen  qurban verməkdən imtina edən adamı cəzalandırmaq qərarna gəlir, fəqət cəzalandırmaq onun missiyasına daxil olmadığından Erlikə müraciət edir. Erlik isə qarşılğında ondan ikiqat qurban alır və yalnız bundan sonra həmin adamın canını alaraq, onu öz qaranlıq dünyasına aparır.

Şamanlar öz alqış və ovsunlarında Erliyi atletik bədən quruluşuna malik qoca kişi kimi vəsf edirlər. Onun göz-qaşı hiss kimi qara rəngdədir, iki yerə bölünən saqqalı dizinə qədər çatır. Azı dişlərini xatırladan bığlar burmadır və qulağının arxasına qədər uzanr. Buynuzları ağac köklərini xatırladır. Saçları buruq-buruqdur. O, bir versiyaya görə qara palçıqdan tikilmiş sarayda, digər iki versiyaya əsasən isə qara dəmirdən qayrılmış çəpərləri olan sarayda yaşayır. Bu saray Toybadım çayının sahilində yerləşir. Erlik bəzən avarları olmayan qara qayıqda, bəzən “kəlkə” (kəlçə) adlanan mifik heyvanın, bəzənsə keçəl öküzün belində gəzir.

Erliyin yeməyi qanlı insan əti, içdiyi şey isə insan ciyərinin qanıdır.  Onun yemək – içmək vaxtı günəş şəfəqinin hər yeri al rəngə boyadığı vaxta təsadüf edir. Miflərin birində deyilir ki, Erlik əvvəllər ağ atda gəzərmiş. O bu atı Tanrıya onun tərəfindən qorunan bir bahadırın canını almaq müqabilində qurban verir, fəqət Tanrı onu aldadır, atının əvəzinə isə ona qara kəl qaytarır. Kələ də tərsinə minməsini əmr edir. O da indi bu kəldə, üzərində tərsinə oturaraq, gəzməyə məcburdur.

Altay türkləri hesab ediridlər ki, qəzəbli Erlik onlardan qurbanlar tələb edir, ona qurban verilmədikdə qəzəblənir və xalqın üzərinə müxtəlif bədbəxtlik və xəstəliklər göndərir. Qurban verməyənlərin ruhunu alan bu bədxah ruh onları öz nökərlərinə çevirir və insanlara pislik etmək üçün yer üzünə göndərir. Altay türkləri inanırdılar ki, qurban verildiyi halda Erlik nəinki insanlara toxunmur, əksinə, hətta övladlarına onları şər ruhlarından qorumağı tapşırır. Altaylılar öz dualarında onu insanların yaradıcısı və atası adlandırırdılar. Ona “Erlik ada”  (Erlik ata) deyə müraciət edirdilər.

Altay türklərinin inanclarına görə, Erliyin, bir varianta görə yeddi, digər varianta görə isə doqquz oğlu var. A. V. Anoxin hər iki variantı və Erliyin bu variantlarda çəkilən adlarını dərc etdirmişdir. Variantlardan birincisinə görə, Erliyin oğlanları aşağıdakılardır:

1.Taş biləktü Bay Maattır (Daş biləkli Bəy Bahadır);2.Karaş;3.Dəs biləktü Kerey Kaan (Mis biləkli Gəray Xan);4.Uçar Kaan;

5.Yaabaşı Kaan;6.Kömür Kaan;7.Şəədəy Kaan.İkinci siyahıda Uçar Kaan və Şəədəy Kaanın adlarına rast gəlinmir. Onları

əvəzinə Padış bay,  Şinqay – Xay, Padış – Kerey və Temir – Xan adları göstərilir.A.V. Anoxin bu fərqin səbəbini ayrı-ayrı şamanların Erliyin bu və ya digər

oğlunu fərqli adlarla adlandırmasında görür. Elə bu səbəbdən də onların dəqiq xarakteristikasını vermək çox çətindir (Анохин, 1924, с. 4). Müxtəlif mifik süjetlərdə onlar antropomorfik, dəmir başlı, qara rəngli təsvir edilir bə bildirilir ki, onların hər biri öz xanlıqlarını – ailini (aulunu) idarə edirlər. Bu xanlıqların arasında çox sayda kiçik çay və göllər yerləşir və onlarda müxtəlif bədheybət məxluqlar yaşayır.

Belə hesab olunur ki, zərurət yarandığı hallarda Erlik oğullarını insanlar arasında münasibətləri tənzimləmək və qayda-qanun yaratmaq üçün yer üzünə göndərir. Bu halda onlar insanların qoruyucuları kimi çıxış edirlər. Onlar eyni zamanda, pis niyyətlə ailə (aula) daxil olan adamları ovlayır və onları qır tiyanlarına atırlar. Altaylılar inanırdılar ki, hər bir ailin keşiyini Erliyin bir oğlu çəkir. Onlar bu oğullara hörmətlə yanaşsalar da, onların qəzəbindən qorxurlar. Eyni zamanda, Erliyin oğulları şamanların köməkçiləri hesab edilirlər.

Altay türklərinin mifik təsəvvürlərinə görə, Erliyin bir neçə qızı var. Bir versiyaya görə, onların sayı ikidir, adları isə Səgis köstüü Kiştey ene (Səkkiz gözlü Kiştey ana) və Erke Soltondur. Digər versiyaya görə isə onların sayı doqquzdur. Dua və ovsunlarda onlar son dərəcə eybəcər və utanmaz kimi vsf edilirlər:

Dizləri qapaqsız, ayaqları dalğalanan,Tumansız gəzib, arxaları açıq olan,Sifətləri qır kimi qapqara olan,Pırtlaşıq saçları qapqara olanBeş hörükləri vardır,Onların həyası yox, utanmazdır.…ları yerdəki çatlara bənzər,Döşləri qoşa təpəyə bənzər.Arxaları böyükdür, hərəkətdən titrəyir,Gəzəndə döşləri sağa-sola yellənir.Bu doqquz çirkin qız Erliyin qızlarıdır.Bu qızlar həmişə bir yerdə olur, işsiz-gücsüz gəzir, avaralanır, əylənir və

oynayırlar. Şamanlar iş başında ikən, qızların yaından ötəndə onları yoldan çıxarmağa və öz yataqlarına çəkməyə çalışırlar. Şamanları inandırmağa çalışırlar ki, onlara yardım edən ruhlar – tööslər özlərinə xidmət etməli, verilən qurbanlar da bu qızlara çatmalıdır. Qızların hiyləsinə uyan və onlara inanan şamanlar dərhal Erliyin qəzəbinə gəlir və onun tərəfindən ölümlə cəzalandırılırlar.

Bu və digər məlumatlar A. V. Anoxin və V. M. Verbitskinin topladığı materiallarda əks olunub. L. E. Karunovskayanın altaylıların ən böyük boylarından (soy birləşmələrindən) altay-kijilərin nümayəndəsi olan şaman Mereyə istinadaən topladığı materiallardakı məlumatlar isə onlardan bir qədər fərqlənir. Səbəb isə

odur ki, ayrı-ayrı Altay soyları mövzuya bir qədər fərqli yanaşmış, hər soy və ya boy öz əcdad ruhlarını daha üstün tutmuşlar.

Şaman Mereyin təsvirinə görə, aşağı dünyada nə günəş var, nə də ay. Orada çox sayda dağlar, insanların göz yaşları və qanlarından yaranmış göllər, üstü lillə örtülü bataqlıqlar, bir də böyük bir qara göl var. Bu gölün üzərindən at qılından olan körpü vasitəsilə keçmək olar. Körpü Erliyin ikinci oğlu Temir xanın torpaqlarına aparır. Aşağı dünyada ölmüş qohumlarn ruhları yaşayırlar. Onlar çadırlarda yaşayır, maldarlıqla məşğul olurlar.

Şaman Mereyə görə, Erlikin altı oğlu var. O onların adların aşağıdakı kimi çəkmişdir:

1.Erke Solton2.Temir xan3.Jalbak Temir Dırındu (Geniş, dəmir beli olan)4.Karaş5.Kakır6.Köös Kara (Qara çuğuncuq).Qeyd edək ki, bu adlardan yalnız ikisi A.V. Anoxinin topladığı

materiallardakı adlarla üst-üstə düşür: Karaş və Temir xan. Erke Solton isə Anoxində Erliyin qızlarından birinin adıdır.

L. E. Karunovskaya eyni zamanda Altay soylarından hansılarının bu oğullardan hansını daha üstün tutduğunu və ona qurban verdiyini də müəyyənləşdirə bilmişdir. Məlum olmuşdur ki, tanqdı, aara, olüp, modor, munal və törböt soyları Erke Soltonu, todoş, qıpçaq, oocı və mundus soyları Temir xanı, todoş, qıpçaq, mundus,  koojo, captı və tonqjoan soyları Jalbak Temir Dırındunu, irkit, kobolı, soyon və merkit soyları Karaşı, koojo, yetti-sarı, üs və kör saqqal soyları Köös Karanı, köbök, merkit və yetti-sarı soyları isə Kakırı öz himayəçiləri hesab etmişlər.

Alimin bu sözlərini hər bir türk soyunun Erlikin bir və ya iki oğlunu daha əziz tutduğununu söyləyən A. V. Anoxinin məlumatları da təsdiqləməkdədir. Onun yazdıqlarına əsasən, merkitlər öz himayəçiləri kimi Karaş və Kakırı, yetti-sarılar isə Köös Kara və Jalbak Temir Dırındunu hesab edirdilər

 L. E. Karunovskayanın materiallarında Erlikin oğullarından hansının aşağı dünyanın hansı yerində yaşadığı da qeyd edilmişdir. Bu qeydlərdə Erke Soltonun yerin ən aşağı-doqquzuncu qatında, Temir xanın yeddinci qatda, Karaşın beşinci, Jalbak Temir Dırındu və Köss Karanın üçüncü, Kakırın isə birinci qatlarda yaşadığı bildirilir.

Alimin qeydə aldığı bir alqışda isə onların xarici görkəmləri təsvir edilir:Karas qırmancına bənzərsiniz,Boy-buxununuz şam ağacı kimi!Qanlı gözləriniz var,Qarğa tək qaradır mindiyiniz atlar!Qan çəkib gözlriniz,Qapqara  kürklər geyibsiniz!Ən böyüyünüz Karas ruh,Qaranlıq dünyada yaşayırsınız!

Karas kimi yeddi qalada qalırsız,Altı qatlı çəpəri düzəldilib çuğundan!Qanadlı doqquz qara atda göyə uçursunuz,Onlara qara dəmirdən qoşqular qoşursunuz,Onlara qara dəmirdən arabalar qoşursuz!Qara qılıncına söykənib,Qara tiyəsinə dirənib,Qara-qara fikirlər edirsən!Papağında –  qara kalbandaDolaşır qara – qara ruhların,Qara qarğadır sənin elçin, yalmacın!Qara samur dərisindəndir yatağın sənin,Taeltoy – alqışlanan ey qara ruh!.Altay türkləri də eynən saxa-yakut türkləri kimi hesab edirdilər ki, ruhlar

təkcə yuxarı və aşağı dünyalarda yox, həm də orta dünyada məskundurlar. Yəni orta dünyanın da öz ruhları var. Yer üzündəki mal-qaranın artıb-çoxalması və insanların rifah halı onlardan asılıdır. Bu qüdrətli ruhlar insanları şər ruhlarından qorumaq iqtidarındadırlar.

XlX əsrin sonları – XX əsrin əvvəllərində Altayda toplanmış folklor materiallarından belə aydın olur ki, altaylıların inanclarına görə, yerin, dağın, meşənin, çayın, suyun və c. də öz ruhları var və onlarla yalnız şamanlar əlaqə yarada və təmas saxlaya bilirlər. Onları isə insanlar içindən Abukan, Adıkan, Calmenkü, Çaptiqan, Kara-Kaya, Üyman, Bubarqan kimi dağların ruhları seçirlər. Şamanlar qamlama (göydən qut alma və şaman olma) vaxtı kömək üçün yerli ruhlara, yəni orta dünyanın ruhlarına – odun ağasına, eşik ağasına, məhəllə ağasına və s. müraciət edirdilər. Öz mistik səyahətləri zamanı isə bütün bu ruhlar üçün “ziyafətlər” təşkil edirdilər. Digər şamanlarla “mübarizə” zaman isə öz dağlarının və göllərinin ruhlarını-ağalarını yardıma çağırırdılar. Məsələn, altay – kijilərdən qeydə alınmş mifik rəvayətlərin birində düşmənlərindən qaçaraq Teles gölünün sahibi olan ruha sığınan və onun yanında gizlənən bir şamandan söhbət açılır.

A. V. Anoxinin bildirdiyinə görə, Altay şamanizmi ölülər kultu ilə sıx bağlı olmuşdur. Onlar inanırdılar ki, insanın ruhu – sünə ölümdən sonra bədəndən ayrılr və “sünəiznin üzüdə” adlanan şəffaf buxara və ya sadəcə üzütə çevrilir. Həyatla vidalaşdıqdan sonra onlar altaylıların “paşka der” (başqa yer) dedikləri başqa dünyaya köçürlər. Orada onları Erliyin nümayəndəsi – aldaçı (ölüm ruhu) qarşılayır. Aldaçı daha öncə ölmüş insanın, yeni ölənin qohumlarından birinin ruhudur. Sünə və aldaçı 40 gün bir yerdə, ölənin çadırının yaxınlığında qalırlar. 40 günün tamamında aldaçı yenidən aşağı dünyaya qayıdır. Əgər o qayıtmaq istəmirsə, o zaman ölənin qohumları şamana müraciət edir, şaman da onu öz dünyasına qaytmağa məcbur edir.

A. V. Anoxinin qeydə aldığı miflərdə ziddiyyətlər də az deyil. Onun qeydə aldığı hekayətlərin birindən belə məlum olur ki, ölən bütün adamların ruhu mütləq aşağı dünyaya köçməlidir.  Başqa bir materialın məntiqindən isə belə çıxır ki, ölən adamın ruhu orta dünyada qalır və bu dünyanın nemətlərindən faydalanır. Aşağı

dünyaya isə yalnız pis adamların ruhları köçür və onlar orada Erliyin xidmətçilərinə çevrilirlər.

Altaylılar onları ölmüş qohumlarının ruhlarının qoruduqlarna inanırlar. Şübhəsiz ki, bu ruhlar içərisində onları bəd ruhlardan qorumaq iqtidarında olan ən “qüdrətli”lərinə üstünlük verilir, onlara tapınılır və qurbanlar verilirdi. Altaylılar onların gil, daş və ya ağacdan kiçik fiqurlarını hazırlayır və onlara xristianlar ikonalara sitayiş etdikləri kimi sitayiş edirdilər. Fiqurların sayı ayrı-ayrı evlərdə bəzən yüzü keçirdi. Evin bir tərəfinə ərin ölmüş qohumlarını, digər tərəfinə isə arvadın qohumlarnı simvolizə edən fiqurlar düzülərmiş. Beləcə, hər ailə iki nəslin ruhlarna sitayiş edərmiş. Bu ruhlar körmös adlanırdı. Lakin onların içində elələrinə rast gəlinirdi ki, onlara bütöv soy və böylar hörmətlə yanaşardılar. Bunlar böyük ruhlar – ulu körmöslər hesab edilərdilər. Kiçiklərin isə xüsusi adı yox idi. Yalnız ana tərəfdən olan taydalar, kan adalar və ata tərəfdən olan ozoqı adalar (keçmiş atalar) istisnadır.

Altay-kiji və mayma-kiji boyları ulu körmöslərdən Kürmüşü, tubalar Ülgenin yeddinci oğlu hesab edilən Kanımı daha üstün tuturdular.

Altaylıların inancına görə Ülgen Dayıkı insanlara qut vermək və onları qorumaq üçün yer üzünə göndərdiyi üçün onun fiquruna bütün evlərdə rast gəlinirdi.

Altay boylarından altay – kijilərin inanclar sistemi L. E. Karunovskaya tərəfindən çox ətraflı tədqiq edilmişdir. Onun xahişi ilə şaman Kondrati Tanaşev üç dünyann müfssəl sxemini cızmşdr. Onun çəkdiyi planın tam mrkəzində Ak Tojon Altay Sını dağı yerləşir. Burada Der-Su, ölmüş ovçularn ruhları ilə görüşür. Bu ruhların hər biri orta dünyanın, yəni yer üzünün bir sahəsinin ağasıdır. Qeyd edək ki, burada haqqında söhbət gedən Der-Sunun adına Orxon-Yenisey abidələrində və manixey mətlrində “Yer-Su” şəklində rast gəlinir.

Kondrati Tanaşevin çəkdiyi dağın tam başında sehirli Süd gölü təsvir edilib. Şamanlar yuxarı dünyaya qalxmamışdan öncə bu göldə yuyunub təmizlənirlər. Elə oradaca, yəni dağın tam başında Altın Bürlü Bay terek (altun qabıqlı qovaq) ağacı bitir. O, yerlə göyün tam ortasında yerləşir və orta dünya ilə yuxarı dünyan bir-birinə bağlayır. Balə ki, onun gövdəsi və alt budaqları orta dünyada, üst budaqları isə yuxarı dünyadadr. Bu ağac şamanlar üçün Ülgenin və Gök Mönkönün yaşadıqları yuxarı dünyaya keçməkdə nərdivan rolunu oynayır. Der-Sunun (Yer-Sunun) yaşadığı yerdə daha bir göl də var. Bu, Qırmızı göldür. Həmin gölün sahibi “Ker-balık” adlanan balıqdır. Bu balıq Der-Sunun ölkəsindəki bütün dağları öz çiynində saxlayır. Balığın qarnında insan və heyvan rüşeymləri var. O, öz nəfəsi ilə bu rüşüymləri Der-Suya ötürür, o da öz növbəsində onlara can və ruh verir.

Ker-balıkın gölünün arxasında Daka-Budak adlı dağ zirvəsi ucalır. Onun torpağı və daşları qrmızı rəngdədir. Bu zirvənin yamacında Der-Sunun qızları öz çadırlarında yaşayırlar. Onlardan başqa burada şaman qadın Merkit Qam və şaman Qam Mürküt Toroy da yaşayırlar, bunlardan birincisi bir sıra xəstəliklərin yayıcısı hesab edilirdi.

Altay türkləri orta dünyada da bəzi fövqaltəbii məxluqların yaşadıqlarına inanmışlar. Bunlardan Aara ləqəbli Kamaqas Qam adlı ruh da insanlar arasında xəstəliklər yaymaqla məşğul imiş və çox təhlükəli hesab edilirmiş. O, uca və qarlı

bir dağ zirvəsində yaşayırmş. O zirvədən yerə soyuq, dondurucu külək şəklində enərmiş. Bu ruha bütün altay-kiji soyları sitayiş edərmişlər.

Altay-kiji boyuna daxil olan bütün soyların tapındıqları digər bir mifik varlıq  zirvədə yaşayan Soyon Qam (şaman) idi. O, hamilə qadınların yeni doğulan körpələri təhdid və təqib edirdi.

Bundan başqa yalnız ayrı-ayrı soylar tərəfindən qurban verilən  ruhlar da qeydə alınmışdır. Bunlardan İrtış yüksəkliklərində, Taylan Karaqay adlı yerdə yaşayan Kalpas Qama yalnız mundus, ooçı, todoş və irkit soyları, Abaqanda yaşayan Monqusay Qama köbök, monol və almat soyları, Abı xanın xidmətçisi Soloqoya isə köbök, almat, tölös, keje və saal soyları təzim edirdilər. Bu ruhların da hər biri müəyyən xəstəliklərin yayıcısı sayılırdı.

Surbay Qam adlı şamanın ruhu çay və göllərdə yaşayırdı. O, ooçı soyunun şamanı olmuşdu və çoxdan suda boğulmuşdu. Həmin soydan olan başqa Tarkan Qam və Emegen Çalu kimi şamanların ruhları da orta dünyada sakindirlər.

Beləliklə, kökləri ən azı Eneolit dövrünə qədər uzanan və o gündən bugünə qədər bəzi əlavələr edilən bu təsəvvürlər ruhlar və Axirət barədə ən əski təsəvvürlərdir.

Digər dinlərdə ruh və Axirət barədə təsəvvürlər

Qeyd etdiyimiz kimi, ruhlar və ölümdən sonrakı həyat barədə təsəvvürlər bütün dinlərin və dini təlimlərin əsas mövzularından birini təşkil edir. Bu baxımdan dünyanın ən qədim dinlərindən biri olan hinduizm də istisna deyil. Özünün əfsanə və rəvayətlərinin zənginliyi ilə fərqlənən bu din Hind yarımadasında yaşayan yerli əhalinin mənsub olduğu dindir. Əslində sözügedən dinə “hinduizm” adını Avropalılar vermişlər, hinduistlər isə yerli xalq öz dinlərini "Sanatana Dharma" (əzəli və əbədi din) deyə adlandırırlar. Ehtimal olunur ki, onun tarixi e.ə. 2000-ci ilə qədər uzanır beş formalaşma dövrü keçmişdir:

1. Vedalar dövrü (e.ə. 2000-ci il);2. Upanişadlar dövrü (e.ə. 800-500);3. Klassik dövr (e.ə. 500 – eramızın 500-cü ili);4. Orta çağdakı ilahiyyat və fəlsəfənin tərəqqisi dövrü (Vedanta);

5. Müasir dövr.Hinduizm milli dindir. Dünya əhalisinin təxminən 12 %-i bu dinə

mənsubdur. Dinin qurucusu Şri Krişna hesab edilir. Müqəddəs kitabı qədim sanskritcə qələmə alınmış olan “Vedalar”dır. Vedalar dörd hissədən ibarətdir. Bunlar aşağıdakılardır:

1.Riqveda2.Samaveda3.Yacuzveda4.AtharvavedaRiqveda tanrıya boyun əymək üçün yazılmış 1017 ilahidən ibarətdir. Hər

ilahi 10-a yaxın ayədən təşkil olunmuşdur. İlahilər on kitaba (Mandala) ayrılır. Ən uzun olanı 191 ilahidən ibarət birinci və 43 ilahidən ibarət olan onuncusudur. Riqvedanın digərlərindən fərqi onun yüksək səslə oxunması və burada olan şükr, arzu və bəddua tərzindəki duaları əhatə etməsidir.

Samaveda melodiyalar vedasıdır. Riqvedadan istifadə olunan ayələrdən, müxtəlif mövzulardakı ayələrdən və rahiblər tərəfindən oxunan melodik ilahilərdən olan 3 form halındadır. Qurban zamanı da rahiblər tərəfindən oxunur.

Yacuzveda qurbanla bağlı ilahi formullar vedasıdır. İki yerə ayrılır: Ağ Yacuzveda və Qara Yacuzveda. Bəzi hissələri nəsr şəklində, bəzi hissələri də nəzm şəklindədir. Yavaş səslə oxunulur.

Atharvaveda mistik parçalardan və cadu ilə əlaqəli dualardan ibarətdir. 730 ilahidən ibarət olan adı çəkilən veda brahmanlar tərəfindən oxunulur. Başqa vedalar digər dövrlərdə yazılmışdır.

Hinduizmin müqəddəs mətn kolleksiyasını ümumiyyətlə iki yerə ayırmaq olar:

1.Şruti (vəhyə dayananlar);2.Smriti (Dastan şəklində olanlar).Brahmanlar, Upanişadlar və Aranyakalar "Şruti"yə, Mahabharata və

Ramayana dastanları, Manu Qanunnaməsi, Puranalar "Smriti"yə daxildir.Hind cəmiyyəti müxtəlif siniflərə ayrılır. Buna kast sistemi deyilir. Kast

"Eyni işlə məşğul olan, atadan miras qalan hüquq və vəzifələri və adətləri ilə bir-birinə bərk bağlanan şəxslər qrupu"dur. Kast seçilmir, ata hansı sinifdəndirsə oğul da həmin sinifdəndir. Sistem dörd sinifdən ibarətdir:

1.Brahmanlar (rahiblər, din adamları)2.Kşatriya (hökmdar sülaləsi və döyüşçülər)3.Vaisya (tacir və ya ticarətlə məşğul olanlar)4.Sudra (qullar, yaşayan ölülər)Kasta qəbul edilməyən qrupları isə "toxunulmazlar" adı ilə adlandırırlar.

Toxunulmazlar qatillər və cinayətkarlar idi. Brahmanlar kast sistemində ən əhəmiyyətli və ən üstün yerə sahibdirlər. Brahmanların vəzifəsi dini ayinləri icra etmək (məs: müqəddəs qurban ayinləri) və müqəddəs bilgilərin qoruyucusudurlar. Onların dini vəzifələri onlar üçün irsi haqqdır. Kast sisteminin fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, yalnız eyni kasta mənsub olanlar evlənə bilərlər və bir süfrə arxasında oturub yemək yeyə bilərlər. İlk üç kast sinfi xüsusi hörmətə sahibdir. 4-cü kast isə, yəni Sudralar digər kastdakıların xidmətçisidirlər.

Hər kastın özünə məxsus yemək yemə ədəbi, geyim qaydaları, nişan və toy mərasimləri vardır. Kast sisteminə qarşı çıxan şəxs bu sistemdən uzaqlaşdırılır və öldürülə bilər.

Hinduizmə görə Tanrı üçlü təbiətə sahibdir: Brahma – yaradıcı, Vişnu – qoruyucu, Şiva –yoxedici. Onlar bir çox halda müstəqil tanrılar kimi təsəvvür edilsə də, “Trimurti” adlandırılan üçlüyə daxil edilir. Üçlük təklik kimi gözdən keçirilir. Belə ki, “Riqveda”da deyilir: "Tanrı birdir. Hakimlər onu müxtəlif şəkillərdə adlandırırlar".

Bu dində “Avatara” anlyışı da var. Bu anlayış tanrı Vişnunun insan şəklində cismləşməsini ifadə etmək üçün işlədilir. Sanskrit mənşəli sözdür. Hinduistlərə görə, Tanrı tarixin hər səhifəsində müxtəlif şəxsiyyətlərin cildində gələrək insanlara özünü tanıtdırır. Pisliyi yox edir və insanların ehtiyac duyduqları vəzifələri bildirir. Beləliklə, bu proses sonsuza qədər davam edəcəkdir. Qurtarıcı tanrı Vişnu dünyaya gəlib və müxtəlif şəkillərdə olacaqdır. Onun şəkilləndiyi iki önəmli "avatara"sı (yəni, şəxsi) Rama və Krişnadır.

Hindistlər karmaya inanırlar. Karmanın bir səbəb-nəticə qanunu olduğunu söyləyirlər. İnsan keçmişdə nə etmişsə, gələcəkdə də onu görəcəkdir. İnsanın keçmişi onunla qarşı-qarşıyadır. Yaxşıdan yaxşı, pisdən pis olacaqdır. Karma

qanunu bir kainat nizamıdır. İnsanın qədərinə (başına gələcək işlərə) təsir edir. Əgər insanın vəziyyəti pisliyə doğru gedirsə, bu onun vaxtilə etdiyi pis əməllərin, yaxşılığa doğru gedirsə etdiyi yaxşı əməllərin qarşılığıdır.

Hinduizmə görə, insan sonu olmayan tənasüh (silsilə reinkarnasiya) zənciri içərisindədir. Buna görə ölüm qorxu vasitəsi deyil. Bir haldan başqa hala keçməkdir. Əgər yaxşı əməl edərsənsə gələcəkdəki həyatını sığortalamış olursan. Yox əgər günahları varsa, bitki və ya heyvan olaraq yenidən həyata qayıtmaqdan qorxursan. Hətta olduğu kast sinifi də onun günahına görədir.

Karma prinsipinə əsaslanan reinkarnasiya (tənasüh) ruhun bir bədəndən başqa bir bədənə keçməsidir. Belə bir inanc ölümdən sonra yaşamaq, ruhun bədəndən ayrılması fikrinə dayanır. Hind fikrinin təməlini təşkil edən reinkarnasiya inancı yunanlılarda və qədim Misirdə də rast gəlinən bir düşüncədir.

Hindiuzmdə axirət təsəvvürü iki mərhələlidir. Birinci mərhələ “Sansara” keçid, yenidən doğum ardıcıllığı anlamlarına gəlir, sanskritcədə  "sonsuz, əbədi dərbədərlik" deməkdir. Bu anlayışla canlı varlığın gah yüksəklərə qalxdığı, gah da uçuruma düşdüyü ruhi dünya başa düşülür. Bu, sonsuz davam edən doğulma, qocalma, əzab və ölüm proseslərinin simvolik göstərilməsidir. Sansara hinduizm, buddizm, sikxizm kimi dxarmik dinlərin əsas anlayışlarından biridir.

İnsanların əhəmiyyətli hissəsi ruhların köçməsinə inanır. Onlar o ideyanı bölüşdürür ki, həyat – sadə təbiətdə maddələr mübadiləsindən, mövcudatdan daha yüksək səviyyədə təkrarlanan yenidəndoğulma zənciridir. Hindistanda bu dövranı Sansara Çarxı adlandırdılar və onu insandan başqa heç bir digər canlının qıra bilməyəcəyi tilsimli dövr kimi təsəvvür etməyə başladılar. İnsan isə yalnız öz ağlı-dərrakəsi ilə bu dövrü qıra və maddi dünyanın qoyduğu bütün məhdudiyyətlər torundan azad ola bilər.

Sansara – hər saniyədə dəyişən beş məcmunun kombinasiyasının bölünməz zənciridir və bu fasiləsiz dəyişiklik zənciri sonsuz uzun müddət ərzində baş verir. Budda deyirdi ki, birinci momenti - zəncirin başlanğıcını görmək mümkün deyil. Bir həyat sansara zəncirinin cüzi bir hissəsidir. Əzabla bağlı həqiqəti bütöv miqyasda dərk etmək üçün təkcə bu kiçicik fraqmenti deyil, sansaranın daha böyük hissəsini görmək lazımdır.

Fəlsəfi məktəblərdə Sansara qeyri-əlverişli vəziyyət hesab edilir və insanın daima ondan çıxmağa can atması tələb edilir.

İkinci mərhələ Sansaradan çıxışdır.Hinduizmdə də Cənnət və Cəhənnəm anlayışları mövcuddur. Belə hesab

edilir ki, Brahma, kainatı kosmik yumurtadan yaratdıqda ölümü yaratmadı. Brahma yaxşı tanrıların - "divlər"in və iblislərin - "asuralar"ın yaşadığı göyləri, yeri və Yer kürəsini yaratdı. Onlar ölümsüz idilər, insanlar isə hələ yox idi. Tanrıça Aditi, silahsız və ayaqsız Vivasvat doğulana qədər. Qardaşlar şikəstə rəhm etdilər və onu əzalarına saldılar, buna görə ilk adam (başqa versiyalara görə fil) göründü.

Vivasvat insan kimi az yaşadı, tədricən günəş işığını təcəssüm etdirən tanrıya çevrildi. Lakin övladları Yama, Yami və Manu dünyaya insan olaraq gəldilər, nəticədə ilahi xüsusiyyətlərini itirdilər. Lakin hələ ölümsüz idilər, çünki dünyanı yaradan Brahma hələ ölümü yaratmamışdı. Odur ki, Yer insanlarla dolub daşdı. Yer buna tab gətirə bilməyib, üzərindəki sakinlərinin sayını azaltmaq arzusu ilə Brahmaya müraciət etdi.

İnsanların sayının hədsiz artımının Yeri narahat etməsinə rəğmən, ağıllı Brahma insanları dirilərə və ölülərə ayırmaq istəmədi, əvvəlcə bərk qəzəbləndi və hər kəsi öldürmək istədi, amma sonra Şivanın istəyi ilə təslim oldu və əhalinin artımını dayandırmalı olan Ölümü yaratdı. O, qırmızı paltarlı və başına lotus çələngi qoymuş qara gözlü bir qadın idi və xeyirxah idi. Qadın, yəni Ölüm ağladı və öncə öz vəzifəsini yerinə yetirməkdən imtina etdi, çünki bu, insanlara əzab verə bilərdi. Belə olan halda Brahma güzəştə getdi və ölüm göz yaşlarını xəstəliklərlə əvəz etdi, ehtiras və günahları isə ölümün səbəbinə çevirdi. Bu səbəbdən də ölüm ədalətin simvoluna çevrildi.

Hind əfsanələrinə görə, Ölümün ilk qurbanı tanrı Vivasvatın oğlu Yama olub. O, od tanrısı Agninin hökmü altına keçdi. idarə etdiyi yerdə sonrakı həyatına ilk girən adam idi. O həmin tanrının hökmündə olan yerə qədəm qoymuşdu. Tanrı Aqni özü ilə insanlar arasında vasitəçi olmaq vəzifəsini Yamaya verdi. Yama cənubda, yerin altında yerləşən yeni bir krallıq qurdu. Bu krallıq "ataların ruhlarının dünyası"dır. Bura gələnlərin hamısı Yama tərəfindən mühakimə olunur. Ora düşmək üçün ruhlar bir il çəkən uzun yol qət edirlər. Böyük bir şəhər olan ruhlar dünyasında onları qırmızı geyimli, başı çələngli, əlində toppuz və ilmə olan, qara öküzün üzərində gəzən Yama qarşılayır. O, toppuz və ilmə ilə onlarını ölülərin ruhlarını çıxarır.

Katib Çitraqupta Yamaya hər bir insanın həyatda gördüyü yaxşı və pis işlər barədə məruzə edir və Yama da buna əsasən həmin insanın cənnətdə və ya cəhənnəmdə yerləşdirilməsinə qərar verir. Bəzi ruhlara isə yeraltı dünyada qalmağa icazə verilmir və onlar yenidən doğulmaq üçün dünyaya qaytarılırlar.

“Naraka” adlanan cəhənnəmin yeddi sahəsi var. Hər sahədə fərqli cəza tətbiq edilir. Onlara yuxusuzluqla əzab verilir, közəmiş dəmiri qucaqlamağa məcbur edilir və qaynar yağda əzaba məhkum edilirlər. Ən pis adamların ruhu isə 7 halqadan keçərək Brahma gününü sonuna qədər gedər-gəlməzə göndərilir və burada məhv edilirlər.

Buddizmdəki Axirət təsəvvürləri də hinduizmdəkinə bənzəyir və burada da mərkəzi fiqur kimi Yama çıxış edir. Ayrı-ayrı buddist xalqların öz ana dillərinə uyğun olaraq fərqli adlarla (Yamaraca, Çoycal, Nomun xan, Erlik xan) adlandırılan Yama ölüm tanrısı, cəhənnəmin hakimi və ruhların mühakimə edicisi kimi gözdən keçirilir və buddist ikonoqrafiyasında buynuzlu, göy üzlü, üş gözlü öküz kəlləsinə sahib olan bir varlıq kimi təsvir edilir. Başında insan kəllələrindən ibarət tac, əlləırində insan kəlləsi başlıqlı toppuz, insanların ruhunu almaq üçün ilmə, qılınc və daş-qaşlarla bəzədilmiş talisman var.

Sanskrit dilində adı “Yamaraca” kimi səslənən yamanın adı Çin mifologiyasına “Yanlo-van” (閻羅王) kim keçmişdir. Hakimi olduğu yeraltı şahlıq “Yudu” adlanır. Yaponlar isə onu “Emma” və ya “Emma-o” ( 閻 魔 大 王  ) kimi tələffüz edirlər. Tibet buddizmində adı “Yama Carmaraca” və ya “Kalarupa” kimi həkk olunub. Ən çox işlədilən ad və ya ləqəb isə Şince Çoyqyal və ya sadəcə Şincedir.

Şince Tibet mifologiyasında ölümdən sonrakı həyatda mərkəzi rola sahibdir. Əfsanəyə görə, o, cəhənnəmi mərkəzində durub və əllərində qılınc və ölülərin həyatlarını əks etdirən “leyçji melonq” (karma güzgüsü) tutub. Dörd köməkçisi var və onlar Şinceyə ölülərin sonrakı taleyini müəyyən etməyə kömək edirlər.

Əfsanənin daha sonrakı redaktələrində Şincenin Mancuşri tərəfindən cilovlandığı, daha dəqiq desək, özünün Şinceşed adlı mücəmməsi (sanskrit mətnlərində Yamataka) tərəfindən öldürüldüyü söylənilir. Şinceşed Şinceyə qalib gələrək onu carmapalaya çevirir. O vaxtdan Yama Dharmaraca və ya Yamaraca Tibrtdəki buddist təlimin 8 qoruyucusundan biri hesab edilir. O, həm də anuttara-yoqa sinfinin himayəcisi kimi gözdən keçirilir.

Qeluqpa məktəbinin ənənələrinə görə, bu məktəbin hinayəçisi olduğu hesab edilə və bu səbəbdən də böyük önəm verilən Yama Carmaracanın Yamaya qalib gəlmiş Mancuşrinin mücəmməsi olduğuna inanılır və hesab edilir ki, onun üç təzahür şəkli var:

1. Öküzbaşlı təsvir edilir və buddistləri fiziki təzyiq və təsirlərdən qoruyur.2. Əvvəlki şəklində, fəqət qəzəbli formada təsvir edilir və insanları

qürrələnmək, təkkəbbürlü olmaq kimi mənfi hisslərdən qoruyur.3. İnstinkt səviyyəsində çıxış edərək daxili enerjinin üzə çıxmasına yardm

edir.Onun dördüncü xüsusiyyəti də qeyd edilir və bildirilir ki, ölən insanın ağlı

ilk öncə onunla görüşür.Yama inancı hinduizmin fərqli və ona əks bir qolu kimi yaranan

zərdüştilikdə də vardır. Zərdüşt tərəfində sanskrit dilinin “Aryana (ari) dili” kimi tanınana qərb dialektində qələmə alınmış “Avesta”da o “Yima” adlandırılır.

Məlumat üçün bildirək ki, zərdüştilikdə hinduizmin ilahi qüvvələri (divlər) şeytani qüvvələr, şeytani qüvvələri (asurlar) isə ilahi qüvvələr kimi qələmə verilir. Sanskrit dilinin qərb dialektində “s” səsinin “h” kimi tələffüz edilməsi səbəbindən (məsələn, saoma // haoma) asurlara “ahurlar” deyilir. Onların Başıçısı xeyir tanrısı hesab edilən Ahura Məzda, divlərin başçısı isə şər tanrısı Anqra Manyudur. Yama // Yima ilə bağlı inanc isə hinduizmdəkindən, demək olar ki, fərqlənmir və ya əhəmiyyətsiz dərəcədə az fərqlənir.

Axirət inancı, eləcə də cənnət və cəhənnəmə inam musəvilikdə (yəhudilikdə) də vardır.

Yəhudilərin (musəvilərin) dini inancına görə, yaradılışın məqsədi insana həqiqi zövq almaq imkanı verməkdir. Bu dünya iş və fəaliyyət dünyasıdır və gələcək dünya da bu işə verilən mükafat dünyasıdır. İnsan gələcək dünyaya yalnız ölüb, dirildikdən sonra girəcək, çünki təkcə ruh yox, insan bədəni də müvafiq mükafat almalıdır. Belə hesab edilir ki, Həzrət Adəm (ə) günah işlətdikdən və ruhunu murdarladıqdan sonra insan ruhu (bütün insanların ruhlarınnın Adəmin (ə) ruhunun "parçaları" olduğu düşünülür) təmizlənmə prosesindən keçməlidir.

Həzrət Adəm (ə) və Həvva cənnətdən qovulduqdan və əbədi həyatdan məhrum edildikdən sonra onlar da, nəsilləri də ölümlü olmuşlar. Ölümdən sonra onların ruhları bədənlərindən ayrılır. Ruh və bədən müəyyən bir müddətdən sonra yenidən birləşdirilməlidir. Bu ayrılma zamanı bu ayrılığın məqsədinə uyğun olan ruh və bədən üçün bir yer olmalıdır. Müvəqqəti ayrılma bədənin öz ilkin bazasına qayıtması, quruluşunun parçalanması və məhv olması üçün lazımdır.

Bədən torpaqdan yarandığı üçün torpağa qayıdacaq, yəni torpağa çevriləcək (Bereşit 3:19): "Torpaqdan yaranmısan və torpağa qayıdacaqsan".

Ancaq əməlləri ilə mükafatlandırılan ruhun bədənin başına nələrin gələcəyini gözləməkdən başqa bir işi yoxdur. Əvvəlcə çürüməlidir, məhv edilməli və lazımi vaxt torpaqdan qalxmalı, sonra ruhun yenidən girdiyi anda yenidən qurulmalıdır.

Ruhun öz bədəni ilə yenidən qovuşmasını gözləməsi üçün xüsusi yerə ehtiyac var və bu yer “ruhlar aləmi” adlandırılır. Orada ruhlar həmin vaxtı gözləyirlər. Ruhlar aləmi iki yerə bölünür: Cənnət və Cəhənnəm. Yaxşı adamların ruhları hüzur içində olacaqları cənnətə, pislərinki isə 12 ay qorxunc əzablarla üzləşməli olacaqları cəhənnəmə gedirlər. Cəhənnəmdə 12 ay pisliklərdən və günahlardan təmizlənən ruhlar daha sonra cənnətə keçirlər.

Yəhudilərin müqəddəs hesab etdikləri “Əhdi-Ətiq”də, daha dəqiq desək, Əşiyanın (İsayanın) kitabının 26-cı fəslinin 19 bəndində Axirət barədə barədə belə söz açılmaqdadır:

“Sənin ölülərin yaşayacaq.Mənim ölülərim ayağa qalxacaq.Qalxın, sevinc sədaları ucaldın,Ey torpaq altında yatanlar!Sənin şehin sübh şehinə bənzəyir,Yer ölümün dustaqlarını dirçəldəcək”.Bənzər fikrə Daniyal peyğəmbərin (ə) kitabında da rast gəlmək mümkündür.

Həmin kitabın 12 fəslinin 2-ci bəndində deyilir:“Torpaqda yatanlardan çoxu ayılacaq: kimisi əbədi həyat üçün, kimisi

isə rüsvayçılıq və əbədi həqarət üçün”.Məlum olduğu kimi, xristianlar da “Əhdi-Ətiq”ə inanırlar və bu baxımdan

yuxarıda söylənilənlər onlar üçün də keçərlidir. Xristianlar, yəhudilərdən fərqli olaraq, həm də “Əhdi-Cədid”ə inanırlar. Orada yer alan “Həvarilərin işləri” kitabında da axirətlə bağlı bir çox məlumatla üzləşə bilirik. Bu kitabın 26-cı

fəslinin 13-15 – ci bəndlərində Həzrət İsanın (ə) yenidən dirilməsindən söhbət açaraq belə deyilir:

“Ey padşah! Yolda ikən, günorta vaxtı göydən gün işığından da parlaq bir işıq gəldi, mənim və yol yoldaşlarımın ətrafını işıqlandırdı. Biz hamımız yerə yıxıldıq və bu zaman mən ibranicə danışan bir səs eşitdim: “Şaul, Şaul, niyə məni təqib edirsən? Çomağa qarşı təpik atmaqla özünə zərər vurursan”.  Onda mən soruşdum: “Ağa, sən kimsən?” O, mənə cavab verdi: “Mən sənin təqib etdiyin İsayam”. 

Axirət barədə fikirlərə Pavelin Korinflilərə yazdığı I məktubunun 15-ci fəslinin 35-52 –ci bəndlərində də rast gəlmək olar:

“Lakin kimsə soruşa bilər: «Ölülər necə diriləcək? Onların nə cür bədəni olacaq?» Ey ağılsız adam! Əkdiyin toxum ölməsə, dirilməz.   Sən əkəndə cücərəcək bitkinin özünü yox, adi toxum - buğda, yaxud başqa bir bitki toxumu əkirsən.  Allah isə bu toxuma münasib bildiyi bədən - hər bir toxuma ona məxsus bədən verir. Bütün canlıların bədəni eyni deyil. İnsanların bədəni bir cürdür, mal-qaranınkı başqa cür, quşlarınkı başqa, balıqlarınkı başqadır. Səmavi varlıqlar və yerdəki varlıqlar vardır, amma səmavi varlıqların calalı bir cür, yerdəki varlıqların calalı isə başqa cürdür. Günəşin calalı bir cür, ayın calalı başqa cür, ulduzlarınkı da ayrı cürdür. Ulduz da ulduzdan calalı ilə fərqlənir. Eləcə də dirilmə. Çürüyən bədən əkilir, çürüməz bədən qalxır.   O, şərəfsiz halda əkilir, calal içində dirilir. Zəif halda əkilir, qüdrətlə dirilir. Cismani bədən əkilir, ruhani bədən dirilir. Cismani bədən olduğu kimi, ruhani bədən də var. Hətta görün nə yazılıb: «İlk insan Adəm canlı varlıq oldu». Sonuncu Adəm isə həyat verən ruhani varlıq oldu. Əvvəlcə ruhani yox, cismani varlıq yaradılıb, sonra isə ruhani varlıq gəlib. İlk insan yerdəndir və torpaqdan yaradılıb, ikinci insan isə göydəndir. Torpaqdan yaradılan həmin insan necədirsə, torpaqdan yaradılan digərləri də elədir. Göydən gələn necədirsə, göydə olanlar da elədir. Biz torpaqdan yaradılmışın surətində olduğumuz kimi, göydən gələnin

də surətində olacağıq. Qardaşlar, bunu da deyim ki, cismani bədən Allahın Padşahlığına girə bilməz, çürüyən çürüməzliyi miras ala bilməz. Sizə bir müqəddəs sirr açım: biz hamımız ölüm yuxusuna getməyəcəyik, ancaq hamımız dəyişəcəyik. Bir an içində, bir göz qırpımında, axırıncı kərənay çalınanda dəyişəcəyik. Kərənay çalınacaq, ölülər çürüməz halda diriləcək və biz dəyişəcəyik”. 

Bəs, Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədiddə, başqa sözlə, Bibliyada O biri dünya, Cənnət və Cəhənnəm barədə nələr söylənilir? Bu suala cavab vermək üçün bilavasitə Bibliyanın özünə müraciət etmək lazımdır. Bu mövzu ilə ilk olaraq “Yaradılış” kitabının 37-ci fəslinin 35-ci bəndində oxuyuruq:

“Bütün oğulları, qızları ona təsəlli verməyə çalışırdı, o isə sakitləşmək bilməyib: «Oğlumu ağlaya-ağlaya o biri dünyaya gedəcəyəm!» - deyirdi. Beləcə, atası oturub-durub Yusifə görə ağlayırdı”.

Luka, 16-cı fəsil, 19-31 – ci bəndlər:“Bir varlı adam var idi. O, kətan və bənövşəyi libas geyinir, ömrünü

təmtəraq içində, kefdə-damaqda keçirirdi. Bir də İlazər adlı bir dilənçi vardı. Onun bədəni büsbütün yara içində idi. Adətən onu varlının qapısına qoyardılar. O, varlının süfrəsindən düşən şeylərlə qarnını doydurmağı arzulayardı. İtlər gəlib onun yaralarını yalayardı. Bir gün dilənçi öldü və mələklər onu İbrahimin yanına apardılar. Varlı adam da öldü və dəfn edildi. O, Cəhənnəmdə əzab çəkən vaxt başını qaldırıb uzaqda İbrahimi və yanındakı İlazəri gördü. Varlı çağırıb dedi: “İbrahim ata! Mənə rəhm et. İlazəri göndər, barmağının ucunu suya batırıb dilimi sərinlətsin, alovun içində əzab çəkirəm”. Lakin İbrahim ona dedi: “Bala, unutma ki, sən bütün ömrün boyu firavan yaşamısan, İlazər isə bir xoş gün görməyib. İndi o, burada təsəlli tapır, sən isə əzab çəkirsən. Üstəlik, aramızda dərin uçurum qoyulub ki, kimsə bizdən sizə ya sizdən bizə keçmək istəsə, keçə bilməsin”. Varlı adam dedi: “Ata, onda səndən xahiş edirəm, İlazəri atamın evinə göndər, çünki mənim beş qardaşım var. Qoy onları xəbərdar etsin ki, onlar da bu əzablı yerə düşməsinlər”. Lakin İbrahim dedi: “Onların Musası var, Peyğəmbərləri var, qoy onları dinləsinlər”. Varlı isə dedi: “Xeyr, dinləmirlər, ay İbrahim ata! Amma ölülərdən kimsə gəlsə, tövbə

edərlər”. Onda İbrahim dedi: “Əgər Musayavə Peyğəmbərlərə qulaq asmırlarsa, ölülərdən kimsə dirilib gəlsə də inanmazlar””.

Yaradılış, 2-ci fəsil, 8-ci bənd:“Yehova Allah Şərqdə, Ədəndə (Cənnətdə) bir bağ saldı və yaratdığı

insanı oraya qoydu”. Yaradılış, 3-cü fəsil, 23-24 – cü bəndlər:“Bu sözlərlə Yehova Allah onu Ədən (Cənnət) bağından qovdu ki,

yaradıldığı torpağı əkib-becərsin. Beləliklə, O, insanı qovdu və həyat ağacına gedən yolu qorumaq üçün Ədən bağının şərqində kərrublar və aramsız fırlanan yanar qılınc qoydu”.

Yaradılış, 25-ci fəsil, 8-ci bənd:“Beləliklə, uzun ömür sürəndən sonra həyatdan doymuş halda

dünyadan köçdü və ata-babalarına qovuşdu”.Yaradılış, 5-ci fəsil, 24-cü bənd:“Hənuq Allahın yolu ilə gedirdi. Sonra o qeyb oldu, çünki Allah onu

apardı”.

Cənnət, başqa sözlə, Ədən bağı barədə məlumata Əşiyanın kitabının 51-ci fəslinin 3-cü ayəsində də rast gəlməkdəyik:

“Yehova Siona təsəlli verəcək.Bütün xarabalıqlarına təskinlik gətirəcək,Onun səhrasını Ədən kimi, Çöllərini Yehovanın bağı kimi edəcək.Orada şadlıq, sevinc olacaq,Şükranlar, nəğmələr oxunacaq”.İndi də yenidən Luka İncilinə müraciət edək:“İsa ona cavab verdi: «Bunu bil:* sən mənimlə Cənnətdə olacaqsan!»”

(Luka, 23-cü fəsil, 43-cü bənd).Korinflilərə II məktubun 12-ci fəslinin 3-4 – cü ayələrində oxuyuruq:“Bəli, belə adamı tanıyıram (bədəndə, yoxsa bədəndən ayrı aparılmışdı,

deyə bilmərəm, bunu bir Allah bilir). O, cənnətə aparılmışdı və dilə gətirilməsi, deyilməsi yasaq olan sözlər eşitmişdi”.

Eyni məktubun 5-ci fəslinin 1-ci bəndinə bu sözləri görürük:

“ Biz bunu bilirik ki, yerdəki evimiz, bu çadır dağılacaq və Allah bizə göylərdə bir bina, əllə tikilməmiş əbədi bir ev verəcək”. 

“Vəhylər” kitabının 2-ci fəslinin 7-ci bəndində belə deyilir:“Qulağı olan qoy ruhun yığıncaqlara nə dediyini eşitsin: mən qalib

gələnə Allahın cənnətindəki həyat ağacının meyvələrindən yeməyə izin verəcəyəm””.

Yəhya İncilinin 14-cü fəslinin 2-ci bəndində Həzərət İsa (ə) Cənnətə işarə edərək deyir:

“Atamın evində qalmağa yer çoxdur. Belə olmasaydı, mən sizə deyərdim. Axı mən sizin üçün yer hazırlamağa gedirəm”.

Matta İncilinin 25 fəslinin 41-ci bəndi:“Sonra o, solundakılara deyəcək: “Rədd olun buradan, lənətə gəlmişlər!

İblis və onun (azmış) mələkləri üçün hazırlanmış əbədi alova (Cəhənnəmə) gedin!””.

Həzrət Əyyubun (ə) kitabı, 30-cu fəsil, 23-cü bənd:“Bilirəm ki, məni ölümə,Hamının gedəcəyi evə yollayacaqsan”.Zəbur, 88-ci fəsil, 9-12 – ci bəndlər:“ Çəkdiyim əzablardan gözümün nuru sönüb.Ey Yehova, bütün günü Səni çağırıram,Əllərimi Sənə açmışam.  Məgər xariqələrini ölülərə göstərəcəksən?Məgər aciz ölülər qalxıb Səni mədh edəcək? Məgər məhəbbətin qəbirdə,Sədaqətin torpaq altında bəyan ediləcək? Məgər möcüzələrin zülmətdə,Ədalətin unudulmuşlar diyarında bilinəcək?”.Əşiya, 5-ci fəsil, 14-cü bənd:“Buna görə Cəhənnəm genişləndi,Ağzını taybatay açdı.Şəhərin şan-şərafəti səs-küylü əhalisi, kef məclisləriOraya enəcək”.

Məsəllər kitabı, 27-ci fəsil, 20-ci bənd:“Cəhənnəm və qara torpaq heç vaxt doymadığı kimi,İnsanın gözləri də heç vaxt doymaz”.Həzrət Əyyubun (ə) kitabı, 10-cu fəsil, 20-22 - ci bəndlər:“Məgər ömrümə çox qalıb? Qoy məni rahat buraxsın,Qoy gözlərini üstümdən çəksin, bir azca üzüm gülsün Köçüb getməzdən əvvəl gedər-gəlməzə,Qatı qaranlıq diyarına, Zil qaranlıq,Qatı zülmət, qarmaqarışıqlıq diyarına.Orada işıq da qaranlıqdır”.

Əşiya, 38-ci fəsil, 10-ci bənd:“Dedim: «Ömrümün ortasında o biri dünyanın qapılarından

keçməliyəm, Qalan illərimdən məhrum oluram»”.Matta, 16-cı fəsil, 18-ci bənd:“Bunu da sənə deyirəm: sən Butrussan. Mən yığıncağımı bu qayanın

üzərində tikəcəyəm və Cəhənnəm ona qalib gələ bilməyəcək”.Məsəllər, 7-ci fəsil, 27-ci bənd:“Onun evi Məzara aparır,Ölümün dərin otaqlarına gedib çıxır”.Hizqiyal, 32-ci fəsil, 27-ci bənd:“Məgər onlar öldürülmüş, yaraq-yasaqla Məzara enmiş sünnətsiz

cəngavərlərlə yanaşı yatmayacaq? Qılınclarını başları altına qoyacaqlar. Etdikləri günahların cəzasını sümükləri çəkəcək. Çünki bu cəngavərlər dirilər diyarını vahiməyə salıblar”.

Həzrət Əyyub (ə), 3-cü fəsil, 11-13 - cü bəndlər:“Niyə doğulan kimi ölmədim?Niyə ana bətnindən çıxanda ölmədim? Niyə məni qucağa aldılar,Niyə mənə döş verdilər?  İndi rahatca uzanmışdım,

Yatırdım, dincəlirdim”.Həzrət Əyyub (ə), 38-ci fəsil, 16-17 - ci bəndlər:“Heç dənizin qaynaqlarına enmisən?Dərin suları tədqiq etmisən? Ölüm qapıları sənə göstərilib?Olmaya, qatı zülmətin qapılarını görmüsən?”.Əstər, 9-cu fəsil, 10-cu bənd:“Əlindən nə gəlirsə, var gücünlə et, çünki gedəcəyin Məzarda nə iş, nə

niyyət, nə elm, nə də hikmət var”.

Filliplilərə, 2-ci fəsil, 10-cu bənd:“...göydə, yerdə və yerin altında olanların hamısı İsanın adı qarşısında

diz çöksün...”.Saylar, 16-cı fəsil, 30-34 – cübəndlər:“«…Yox, əgər Yehova qeyri-adi bir şey eləsə, yer aralanıb onları mal-

mülkləri qarışıq udsa, onlar diri-diri Cəhənnəmə ensələr, onda biləcəksiniz ki, bu adamlar Yehovaya qarşı hörmətsizlik ediblər». 

Musanın sözü ağzından çıxar-çıxmaz onların ayaqlarının altında yer yarıldı, onları, onların ev əhlini, Qarunun adamlarını və mal-mülkünü uddu. Beləliklə, onlar və onların bütün adamları diri-diri Сэрэттэьэ endilər. Torpaq onların üstünü örtdü və xalqın arasında onların heç izi-tozu da qalmadı. Qışqırtılarından həndəvərdə olan israillilər qaçmağa üz tutdular. Qorxdular ki, birdən torpaq onları da udar”.

Həzrət Əyyub (ə), 7-ci fəsil, 9 - cu bənd:“Necə ki bulud dağılar, keçib-gedər,Məzara* enən də çıxmaz...”.Əşiya, 14-cü fəsil, 15-ci bənd:“Xeyr! Məzara enəcəksən,Düz qəbrin dibinə düşəcəksən”.Bibliyada Yeraltı dünyanın hakimi olan mələk “Avaddon” və ya “Abaddon”

adlanmaqdadır. Bu ada Həzrət Əyyubun (ə) kitabının 26-cı fəslinin 6-cı bəndində,

28-ci fəslinin 22-ci bəndində rast gəlməkdəyik. Eyni ad Məsəllər kitabının 15-ci fəslinin 11-ci, 27-ci fəslinin 20-ci Vəhy kiyabının 9-cu fəslinin 11-ci bəndlərində də çəkilməkdədir.

Bibliyada ölülərin məhkəmə önünə çıxarılmamışdan öncə saxlanma yeri olan “Tartar”ın da adı ilə üz-üzə gəlirik.

Ölüm bu dünyadan o biri dünyaya keçiddir

İslam inancına görə də Axirət ölümdən sonra gediləcəyinə inanılan sonsuz aləmdir. İslam əqidəsinə görə, bütün insanlar qiyamət günündə Allahın əmri ilə dirildilib, məhşər (sorğu-sual) meydanına çəkiləcəklər. Bu dünyada etdiyi əməllərə uyğun olaraq, hamının hökmü veriləcək. Yaxşı insanlar cənnətə, pis insanlar isə cəhənnəmə göndəriləcəklər. Bundan sonra həyat həmin yerlərdə (cənnət və cəhənnəmdə) davam edəcək. Məhşər günündən sonrakı həmin aləmə "axirət aləmi" deyilir.

Axirət həyatının bir neçə mərhələsi vardır ki, onlardan birincisi ölüm hadisəsisndən bilavasitə sonra başlayır. Canlı orqanizmin həyat fəaliyyətinin dayanması hadisəsi olan ölüm qocalıq, aclıq, susuzluq, havasızlıq, xəstəlik, özünəqəsd, qətl və digər səbəblərdən baş verir. Səbəb nə olursa-olsun, ölüm Allahın öncədən təyin və təqdir etdiyi vaxtda baş verir və o, bütün canlılar üçün qaçılmaz olan bir sonluqdur. Bu barədə Ali-İmran surəsinin 185-ci ayəsində belə buyurulmaqdadır:

ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� ك� م� ك�� ك�ا م� ل� �� م م� ك� م�ا �� م ة�ا م� � �ة ل� م� ل� ا ك� م� ة� م ا س! ل# م� ك�$ ك� �%

ك& م�ا م' ل� ا م�ا م� � م) م�ا ل( م� م� م� *� م م+ ل� ا م$ ة, ل- ك�ا م� ة� �*ا م ا� ة. م/ م0 ة1 ل2 ك) ل. م� م�

ة� ك�3 ك4 ل� ا ك5 م6ا م� م8�ا ة�ا م�ا ل� ك�( ا�

Hər bir kəs (hər bir canlı) ölümü dadacaqdır. Lakin Qiyamət günü mükafatlarınız sizə tam veriləcəkdir. Kim Oddan uzaqlaşdırılıb, Cənnətə daxil edilərsə, o uğur qazanmış olar. Dünya həyatı isə aldadıcı ləzzətdən başqa bir şey deyildir.

Ən-Nisa surəsinin 78-ci ayəsində isə belə deyilməkdədir:

ل� ة�ا م� � س& م( �� م م9 ك� س: ك�3 ك; ة�ي ل� ك6 ل* ك� ل� م� م� �ك ل� م� ل� ا ك� ك= ل� ة� ل( ك ك��ا ك=� م� م�ا م* ل م�ا

ة� م? ي� Aم ل� Bك Cل Dة ك� ل� ة�ا م� �% Eة F� م ا� ة( ل* ة/ ل. ة� Gة Hة Iهم ك��ا ك�� م ة� م* Kم م2 ل� Bك Cل Dة ك�

Lة م8ا Mك Iهم Nة م�ا م� �% Eة F� م ا� ة( ل* ة/ ل. ة� ة�$ ك� ل$ Oك � Qم ة( ل* ة/ ل. ة� Gة Hة Iهم ك��ا ك�� م

ثRا ة( م2 م� �Bك م� ل# م م� ك-� م=ا م م8ا ة� ل� م� ل� ا

Harada olursunuzsa olun, ölüm sizi haqlayacaq. Hətta yüksək qalalarda olsanız belə. Onlara bir yaxşılıq üz verdikdə: “Bu, Allahdandır!”– deyər, bir pislik üz verdikdə isə: “Bu, səndəndir!”– deyərlər. De: “Hamısı Allahdandır!” Bu adamlara nə olub ki, az qala söz də anlamırlar?

Əl-Ənbiya surəsinin 34-35 - ci ayələrində Allah-Təala belə buyurmuşdur:

م� ك(� ة� مTا ل� ا ك� Bك م� U�م ة� ل� ة�ا م� م�ا �% م( Fل Tك ل� ا Vم Fة Cل Oم ل. ة� س3 م9 Cم ة� م*ا Fل Wم م� م�ا م�

م*ا ل� م� ة�ا م� �% ث� م* ل6 ة� ة3 ل� Tم ل� م�ا ي3 م9� ة;ا� ل� ك� �Fك Cل م� م� � �ة ل� م� ل� ا ك� م� ة� م ا س! ل# م� ك�$ ك�

م� �Wك م� ل3 ك�

Səndən əvvəl də heç bir bəşərə ölümsüzlük nəsib etmədik. Məgər sən öləcəksən, onlar həmişəlik qalacaqlar?! Hər kəs ölümü dadacaqdır. Biz sizi sınamaq üçün şər və xeyirlə imtahana çəkirik. Siz ancaq Bizə qaytarılacaqsınız!

Əl-Ənkəbut surəsinin 57-ci ayəsini də bu sıraya əlavə etmək lazımdır:

م� �Wك م� ل3 ك� م*ا ل� م� ة�ا م�� Xك �% �ة ل� م� ل� ا ك� م� ة� م ا س! ل# م� ك�$ ك�

Hər kəs ölümü dadacaqdır. Sonra da Bizə qaytarılacaqsınız.

Ər-Rəhman surəsi, 26-cı ayə:

س� م�ا مBا ل� Fم م/ ل. م� ك�$ ك�

(Yer) üzündə olan hər kəs ölümə məhkumdur.

ل$ Oك � كF�ا ة6 Oك م�ا م�ا ك/� مYا م�ا ل� م� ك(�ا Wم Oم م� ل� Bة ة� م�ا ل, ة�ا ة8 ك��ا مOا م. Hة �� م ا

م. �Oة ة- مZا ل� ك6 ل* ك� ل� ة�ا �م ل� م� ل� ا ك� ك= Kة ك# ل� م�ا ل. م/ ك�Lا م� ل- م�ا

(Evlərində) oturub öz qardaşları barəsində: “Əgər onlar bizə qulaq asmış olsaydılar, öldürülməzdilər” – söyləyənlərə de: “Əgər doğru danışırsınızsa, onda ölümü özünüzdən uzaqlaşdırın!” (Ali-Imran surəsi, 168-ci ayə).

Əl-Mülk surəsinin 2-ci ayəsindən belə aydın olur ki, həyatı da, ölümü də yaradan Allahdır:

م� Iك م� � ث\ا م� م/ ك. Kم ل2 م�ا ل� ك= ك� م�ا ل� ك� م� Fك Cل م� ة� م& م�ا م' ل� م�ا �م ل� م� ل� ا م[ Fم م, ةHي م�� ا

ك� ك#� م4 ل� ا ك1 ة1 Wم ل� ا

Əməl baxımından hansınızın daha yaxşı olduğunuzu sınamaq üçün ölümü və həyatı yaradan Odur. O, Qüdrətlidir, Bağışlayandır.

Eyni fikir Əl-Vaqiə surəsinin 60-cı ayəsində də təkrarlanır:

م. �Oة �Cك Kل م� ة; ك. ل' م� م�ا م� �م ل� م� ل� ا ك� ك= م* ل� م; م�ا ل� م�( Oم ك. ل' م�

Sizin aranızda ölümü Biz müəyyən etdik və heç nə Bizim qarşımızı ala bilməz.

Ölüm insan həyatının sonu demək deyil. Ölüm yeni bir başlanğıc, ümumi silsilənin davamıdır. Ölüm zahiri görünüşdə qəribə və qorxunc bir şey olduğu halda, öz daxilindəki olan mahiyyətinə görə isə çox maraqlı və ümid verici bir

prosesdir. Bir kəsin ölümü, sanki bir nəfərin başqa ölkəyə köçməsidir. Ətraf mühit və şərait dəyişsə də, həyat yenə də davam edir, sadəcə başqa ölçülərdə.

Ölümlə bağlı Uca Kitabımızda bir çox ayə bulunmadadır. Onları bircə-bircə nəzərdən keçirək və qeyd edək ki, onların bir qismində ölümdən sonra dirilməkdən söhbət açılır:

م� ك�3 ك= ل9 م� ل� ك= F� م Wم م� ل� ك= ة� ل� م� ة( Wل م; ل. ة� ل� ك� م*ا Rل Wم م; م�� Xك

Ölümünüzdən sonra Biz sizi diriltdik ki, bəlkə şükür edəsiniz (Əl-Bəqərə surəsi, 56-cı ayə).

ه_ م�� م�ا Nم مOا مBا ة ك�3 ك/ ه_ Fم م/ ة� م ة� م,ا مي Iة م� س� م ل3 Oم ه_ Fم م/ م3� م� ةHي م�� م�ا ل� م�ا

Nم مOا �% Eك Rم Wم م; م�� Xك س� م/ا م� م� ة�ا Eك F� م ا� Eك م� م�ا م�ا م� �% مBا ة� ل� م� م( Wل م; Eك F� م ا� Gة Hة Iهم ة�ي ل' ك

م� م� ة�ا Uم Rل Cة م� ل$ م; Nم مOا �% س� ل� م aم Wل م; ل� م�ا ث�ا ل� م Uك Rل Cة م� Nم مOا �% Uم Rل Cة م� ل� م�

ه_ م� ة�ا ل3 bك ل� م�ا �% Eل *� م Kم م6 م ل� م� Vم ة; م3ا م م� Vم ة� مWا Yم ه_ م� ة�ا ل3 bك ل� م�ا س� م/ا

cم ل� م� ة� مbا Wة ل� ا م�_ ة�ا ل3 bك ل� م�ا �%dة م�*ا F�ة ث� م آا Vم Fم Wم ل+ م* ة� م� Qم ة� م�ا ة2

ه_ Fم م/ Eم F� م ا� م�� م�ا ك� Fم ل/ م�ا Nم مOا Eك م� م. �� م Cم م� م��ا Fم م� � ث�ا ل' م� مIا �Kك ل= م� م�� Xك مIا ك1 ة9 ل* ك�

ة3 ة( Oم Lس لي م ي$ ك�

Və ya (damları) uçulub xarabalığa çevrilmiş bir kəndin yanından keçən kimsənin (hekayətini) bilmirsənmi? O demişdi: “Allah bu kəndi ölümündən sonra necə dirildəcək?” Allah onu öldürüb yüz il saxladı, sonra da dirildib dedi: “Nə qədər qaldın?” O dedi: “Bir gün yaxud bir gündən də az qaldım!” (Allah) dedi: “Əksinə, sən yüz il qaldın. Öz yeməyinə və içdiyin suya bax, hələ də xarab olmayıb. Uzunqulağına da bax! Biz səni insanlar üçün bir dəlil etdik. Sümüklərə bax, gör Biz onları necə bir-birinə birləşdirir, sonra da onların üstünü ətlə örtürük”. Ona (həqiqət) bəlli olduqda: “Mən artıq bilirəm ki, Allah hər şeyə qadirdir!”– dedi (Əl-Bəqərə surəsi, 259-cu ayə).

Əd-Duxan surəsi, 33-35 - ci ayələr:

ة. �Cة ك� Lة م\ا م; Eة ة�� م�ا �ة م ا آا ل8 ا م. ة� ل� Iك م*ا ل� م� آا م�

م� ك�� ك�� م� م� Lة م8ا Mك Iهم م�� ة�ا

م. ة3 م9 ل* ك� ة; ك. ل' م� م�ا م� ه_ م� ك�ا� ل8 ا م*ا ك6 م� ل� م� م8�ا ة�ا مي Iة ل� ة�ا

Onlara içində açıq-aydın imtahan olan dəlillər verdik. Bunlar mütləq deyəcəklər: “Bizim ancaq bircə ölümümüz var. Biz (bir daha) dirildilməyəcəyik.

ة� ك-� ل. ة� ث� Dم ة� م,ا Eة F� م ا� م( ل* ة/ ك& م3 ة, آا ل8 ا ك� م�(ا ا� ك� ك= م� Uل م� م�ا ل� ة�ا ل$ Oك

م. �Oة ة- مZا ل� ك6 ل* ك� ل� ة�ا �م ل� م� ل� ا ك�ا *� م م� م6 م� dة م�*ا ا�

De: “Əgər Allah yanında Axirət yurdu digər insanlara deyil, yalnız sizin üçün hazırlanıbsa və doğru deyirsinizsə, onda (özünüzə) ölüm diləyin!” (Əl-Bəqərə surəsi, 94-cü ayə).

م�ا Eة ة*� Cم ة� Nم مOا ل ة�ا �ك ل� م� ل� ا fم ك�� Wل م م3 gم م2 ل ة�ا Lم م(ا Bم ك ل� ك6 ل* ك� ل� م�ا

م� �Iة م3ا ل; ة�ا Vم ة� م;ا آا Eم هم� ة�ا م� Vم Bم هم� ة�ا ك( Cك Wل م� ك��ا مOا ة(ي Wل م; ل. ة� م� ك(� Cك Wل م�

م� ك�� Fة Kل ك� Eك م� ك. ل' م� م� ث(ا ة2 م�ا ثBا هم� ة�ا hم م'ا Aل ة�ا م� م$ ة/� م�ا Aل ة�ا م�

Yoxsa siz Yaquba ölüm gəldikdə (onun) yanında idiniz? O zaman o, öz oğullarına dedi: “Məndən sonra nəyə ibadət edəcəksiniz?” Onlar dedilər: “Sənin İlahına, atalarının – İbrahimin, İsmailin və İshaqın İlahı olan Tək İlaha ibadət edəcəyik. Biz yalnız Ona təslim olanlarıq!” (Əl-Bəqərə surəsi, 133-cü ayə).

ك� �� م Zة م� ل� ا ث3ا ل� م, Qم م3 م� ل� ة�ا �ك ل� م� ل� ا ك� ك� م( م2 م�ا م3 gم م2 م ا ة�ا ل� ك= ل� Fم م/ iم ة6 ك�

م. ة�� 6� م ك� ل� ا _Fم م/ ��ا ث م2 �% jة ك�3 Wل م� ل� ة;ا م. ة;� م3 Oل م�ا ل8 م�ا ة. ل م( ة� م�ا Fل ة�

Sizlərdən birinə ölüm gəldiyi zaman qoyub gedəcəyi varidatdan müvafiq qaydada valideynlərə və yaxın qohumlara vəsiyyət etməsi ona vacib edilmişdir. (Bu,) müttəqilər üçün bir borcdur (Əl-Bəqərə surəsi, 180-ci ayə).

�ة ل� م� ل� ا م� Hم م2 jة ك�� ك�ا ل� Iك م� ل� Iة ة� م ا ة- ل. ة� ك��ا م3 م, م. Hة �� م ا م�_ ة�ا م3 م� ل� م� م�ا

dة م�*ا ا� _Fم م/ س$ gل م� �Hك م� Eم F� م ا� م�� ة�ا � ل� Iك م�ا ل2 م�ا م�� Xك ك��ا ك�� Eك F� م ا� ك� Bك م� Nم م�ا م�

م� ك�3 ك= ل9 م م8ا dة م�*ا ا� م3 Rم ل� م�ا م�. ة= هم� م�

Minlərlə (adam) olduqları halda ölüm qorxusundan yurdlarından didərgin düşüb gedənləri görmədinmi? Allah onlara: “Ölün!”– dedi. Sonra isə onları diriltdi. Doğrudan da, Allah insanlara qarşı lütfkardır, lakin insanların çoxu (buna) şükür etmir (Əl-Bəqərə surəsi, 243-cü ayə).

ل� ك6 ل� م�ا م� Gك ك�� ك6 ل م�ا م� ل( م� م� Gك ل� م� Fل م� ل� م�ا ة$ Cل Oم ل. ة� �م ل� م� ل� ا م� ل� *� م م� م� ل� ك6 ل* ك� ل( م� م� م�

م� ك�3 bك ل* م�

Siz ölümlə qarşılaşmamışdan öncə onu arzulayırdınız. İndi isə siz onu öz gözlərinizlə gördünüz (Ali-Imran surəsi, 143-cü ayə).

س3 م� م ل. ة� ل� ك= ل* ة� س$ ة� م/ا م$ م� م/ kك �lة ك�ا م8ا ي�ي م�ا ل� Bك ك�; م� ل� Bك م� fم م+ا م6 Aل م�ا

ل. ة� ك��ا ة3 ل, ك�ا م� ك�3ا م� مIا م. Hة �� م م�ا �%aس Wل م; ل. ة� ل� ك= gك Wل م; �% ه_ Rم ل� ك�ا ل� م�ا

ل� Bك ل* م/ م�� م3 ي# م� ك�ا م8 كF�ا ة6 Oك م� كF�ا م� مOا م� ةFي �Cة Aم ة�ي ك �ا ك�ا� م� ل� Iة ة� م ا ة-

ل. ة� ث;ا م�ا Xم ك� مBا ل� م�ا ل8 ا مBا ة6 ل' م� ل. ة� ة3ي ل+ م� �س م�*ا م� ل� Bك *� م Fم ة, ل- ك�ا م8 م� ل� Bة ة� م?ا ي� Aم

fة م�ا R� م ا� ك. Kل ك2 Gك م( ل* ة/ Eك F� م م�ا� � Eة F� م ا� ة( ل* ة/

Rəbbi onlara belə cavab verdi: “Mən, sizlərdən (yaxşı) işlər görən – istər kişi, istərsə də qadın olsun, – heç bir kəsin əməyini puç etmərəm. Siz bir-birinizdənsiniz. Hicrət edənlərin, öz yurdlarından çıxarılanların, Mənim yolumda əziyyətə düçar olanların, vuruşanların və öldürülənlərin, əlbəttə, təqsirlərindən keçəcək və onları (ağacları) altından çaylar axan Cənnət bağlarına daxil edə-cəyəm. (Bu, )Allah tərəfindən bir mükafatdır. Gözəl mükafat məhz Allahın dərgahındadır” (Ali-Imran surəsi, 195-ci ayə).

أربعة عليهن فاستشهدوا نسائكم من الفاحشة يأتين تي واللا

م�. Iك م��ا م� م6 م ه_ 6� م م2 �ة ك�� Cك ل� ا ة�ي م�. Iك ك=� Kة ل� م�ا م� ك(�ا Bة م ل� ة�ا م� �% ل� ك= ل* ة�

ث\ا �Cة Aم م�. Bك م� Eك F� م ا� م$ Wم ل+ م ل� م�ا �ك ل� م� ل� ا

Zinakarlıq edən qadınlarınıza qarşı özünüzdən dörd şahid çağırın! Əgər onlar şahidlik etsələr, o qadınları, ölüm onların həyatına son qoyanadək və yaxud Allah onlar üçün bir yol açanadək evlərindən bayıra buraxmayın (Ən-Nisa surəsi, 15-ci ayə).

ك� Iك م( م2 م�ا م3 gم م2 م ا ة�ا ه_ 6� م م2 �ة م?ا ي� K�م ا� م� �Fك م� Wل م م. Hة F� م ة� ك� م; ل� 6� م ا� Uة Kم ل� م� م�

ة� م�#ا ك� ل� Iك م� م� ك�� ك�� م م. Hة �� م ا م8ا م� م� آا ل8 ا Uك Cل ك� ي�ي ة�ا Nم مOا �ك ل� م� ل� �ا

ث�ا ة�� م�ا ث;ا مHا م/ ل� Bك م� م�ا ل( م6 ل/ م�ا Vم ة? هم� ك�ا�

Günah işlər görməkdə davam edənlərdən birinə ölüm gəldiyi zaman: “Mən indi tövbə etdim!”– deyənlərin də, kafir kimi ölənlərin də tövbəsi qəbul deyildir. Biz onlar üçün üzücü bir əzab hazırlamışıq (Ən-Nisa surəsi, 18-ci ayə).

ث3ا �Rة م� ث�ا mم م3ا ك� nة ل� م�ا ل8 ا ة�ي ل( ة+ م Eة F� م ا� ة$ �Cة Aم ة�ي ل3 ة� مBا ك ل. م� م�

م�� Xك Eة ة� �Aك م� م� Eة F� م ا� م�_ ة�ا ث3ا ة� مBا ك� Eة ة6 ل� م; ل. ة� ل: ك3 Tل م ل. م� م� � ث� Wم Aم م�

ث�ا ك#� mم Eك F� م ا� م� م�ا م� � Eة F� م ا� _Fم م/ Gك ك3 ل� م�ا kم Oم م� ل( م� م� �ك ل� م� ل� ا Eك ل� ة� ل( ك

ث�ا ة�2 م�

Kim Allah üçün hicrət edərsə, yer üzündə çoxlu sığınacaq və bolluq tapar. Kim Allaha və Onun Elçisinə tərəf hicrət edərək evindən çıxdıqdan sonra da ölüm onu haqlayarsa, onun mükafatını Allah verər. Allah Bağışlayandır, Rəhmlidir (Ən-Nisa surəsi, 100-cü ayə).

ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م م� �% Eة ة� ل� م� م$ Cل Oم Eة ة; م�. م* ة� Mل ك� م� م8�ا ة�ا fة م6ا ة= ل� ا ة$ Iل م�ا ل. ة� ل� ة�ا م�

ث(ا �Bة م ل� Bة ل� Fم م/ ك� ك=� م

Kitab əhlindən elə kimsə yoxdur ki, (öz ölümündən, yaxud İsanın) ölümündən əvvəl ona iman gətirməsin. Qiyamət günü isə (İsa) onların əleyhinə şahid olacaqdır (Ən-Nisa surəsi, 159-cu ayə).

ة3 ل� م4 ة; ثKا ل# م� م$ م6 Oم ل. م� Eك �� م م�ا م$ ة�� م3ا Aل ة�ا ة*ي م; ه_ Fم م/ م*ا Cل م6 م� Vم ة� هم ة$ ل� م�ا ل. ة�

ل. م� م� ثWا ة�� م� dم م�*ا ا� م$ م6 Oم م�ا �� م م�ا م= م� nة ل� م�ا ل8 ا ة�ي س- مKا م� ل� م�ا س! ل# م�

م*ا Fك Aك ك� ل� Bك ل� Lم م�ا ل( م� م� م� � ثWا ة�� م� dم م�*ا ا� م�ا ل2 م�ا م�ا �� م م�ا م= م� مIا م�ا ل2 م�ا

م� ك�� ة3 Kل ك� م� nة ل� م�ا ل8 ا ة�ي Vم ة� هم م( Wل م; ل� Bك ل* ة� ث3ا �Rة م� م�� ة�ا م�� Xك �ة م*ا ي� Cم ل� ة;ا

Buna görə də İsrail oğullarına yazıb buyurduq ki, kim bir adamı öldürməyən və ya yer üzündə fəsad törətməyən bir şəxsi öldürərsə, sanki bütün insanları öldürmüşdür. Kim də onu ölümdən xilas edərsə, sanki bütün insanları xilas etmiş hesab olunar. Elçilərimiz onlara aydın dəlillər gətirdilər. Onların çoxu isə bundan sonra da yer üzündə həddi aşdılar (Əl-Maidə surəsi, 32-ci ayə).

�ك ل� م� ل� ا ك� ك� م( م2 م�ا م3 gم م2 م ا ة�ا ل� ك= ة* ل� م; ك& م- مBا م ك*�ا م� آا م. Hة �� م ا مBا ك� م�ا م ا

ل� ة�ا ل� ك� ة3 ل� mم ل. ة� ة� م3ا م, آا ل� م�ا ل� ك= ل* ة� Nس ل( م/ م�ا م ة� م*ا Xل ا ة� �� م Zة م� ل� ا م. ة�2

�ة ل� م� ل� ا ك� Cم �Dة ك� ل� ك= ل6 م; مZا م�ا م� nة ل� م�ا ل8 ا ة�ي ل� ك6 ل; م3 lم ل� ك6 ل� م�ا �

ل� ك6 Cل م� ل� ا ة� ة�ا Eة F� م ة;ا� ة� م�ا Kة ل� ك� م� ة& م\ا D�م ا� ة( Wل م; ل. ة� م�ا Bك م� �Kك Cة ل' م�

  ث ا ة�ا ��ا م ة�ا Eة F� م ا� م& م- مBا م ك� ك6 ل= م� م8ا م� � ه_ م; ل3 Oك م ا م� م�ا ل� م� م� ث*ا م� Xم Eة ة; ة3ي م6 ل9 م� م8ا

م. ة�� Xة آا ل8 ا م. ة� م�

Ey iman gətirənlər! Sizlərdən bir kimsəyə ölüm gəldiyi zaman, vəsiyyət vaxtı içinizdən iki ədalətli kişi, bir yerə səfərə çıxdığınız zaman başınıza ölüm müsibəti gəldikdə isə özünüzdən olmayan iki kişi aranızda şahidlik etsin. Əgər (özünüzdən olmayan şahidlərə) şübhə etsəniz, namazdan sonra hər ikisini saxlayın və qoy onlar: “Biz bu (andımızı) lap yaxın qohumlara belə heç bir qiymətə satmarıq və Allahın şahidliyini gizlətmərik. Əks halda biz, şübhəsiz ki, günah-karlardan olarıq”(– deyə) and içsinlər (Əl-Maidə surəsi, 106-cı ayə).

Lم م�ا م ا ة�ا ه_ 6� م م2 ث� bم م# م2 ل� ك= ل� Fم م/ ك$ Aة ل3 ك م� �% Gة ة- مCا ة/ hم ل� م� ك3 Iة م�ا ل� ا م� Iك م�

م� �Yك ي3 م# ك م8ا ل� Iك م� م*ا Fك Aك ك� Eك ل6 �� م م� م� �ك ل� م� ل� ا ك� ك� م( م2 م�ا

Qullara aid (hər şeyə) Qadir olan da Odur. O sizə gözətçi (mələklər) göndərir. Nəhayət sizlərdən birinə ölüm gəldiyi zaman elçilərimiz (mələklər) onun canını alırlar və heç bir səhvə yol vermirlər (Əl-Ənam surəsi, 61-ci ayə).

ل� م� م� م�ي م� ة�ا مي ة2 ك�ا� Nم مOا ل� م�ا ث;ا Hة م� Eة F� م ا� _Fم م/ pه م3 م6 ل� ا ة. م�� ة� ك� Fم qل م�ا ل. م� م�

pه م3 م� ل� م� م� � Eك F� م ا� Nم م1 ل� م�ا م�ا م$ Rل ة� Nك ة1 ل� ك�ا Aم Nم مOا ل. م� م� Lة لي م Eة ل� م� ة�ا م0 � ك

ل� Bة ة( ل م�ا �rك Aة م;ا ك� م= ة� م\ا م� ل� م�ا �ة ل� م� ل� ا �ة م3ا م� mم ة�ي م� ك�� ة� مb�ا ا� ة ة�ا

ل� ك6 ل* ك� م�ا ة; ة� �Bك ل� ا fم مHا م/ م� ل� م1 ل+ ك� م� ل� م� ل� ا �% ك� ك= Kم ك# ل� م�ا ك��ا ة3 ل, م�ا

م� ك�3 Cة ل= م6 Kل م� Eة ة� م ا آا ل. م/ ل� ك6 ل* ك� م� ي[ م' ل� ا م3 ل� mم Eة F� م ا� _Fم م/ م� ك�� ك�� م�

Allaha qarşı yalan uydurandan və ya özünə vəhy olunmadığı halda: “Mənə də vəhy olunmuşdur”– söyləyəndən və: “Mən də Allahın nazil etdiyinin bənzərini endirəcəyəm”– deyəndən daha zalım kim ola bilər? Zalımları ölüm girdabında olduqda, mələklərin də əllərini uzadıb: “Canlarınızı çıxarın! Allaha qarşı nahaq sözlər söylədiyinizə və Onun ayələrinə təkəbbür göstərdiyinizə görə bu gün siz cəzalandırılacaqsınız!”(– dediklərini )bircə görəydin (Əl-Ənam surəsi, 93-cü ayə).

العالمين رب ه لل ومماتي ومحياي ونسكي صلاتي إن قل

De: “Şübhəsiz ki, mənim namazım da, qurbanım da, həyatım da, ölümüm də aləmlərin Rəbbi Allaha məxsusdur! (Əl-Ənam surəsi, 162-ci ayə).

�ة ل� م� ل� ا م�_ ة�ا م� �Oك مKا ك م�ا �� م م�ا م� م. �� م Cم م� م�ا م( Wل م; ي[ م' ل� ا ة�ي Vم م� ك�� ة- م+ا ك

م� ك�3 bك ل* م ل� Iك م�

Haqq bəlli olduqdan sonra belə onun barəsində səninlə mübahisə edirdilər, sanki gözləri baxa-baxa ölümə sürüklənirdilər (Əl-Ənfal surəsi, 6-cı ayə).

م� Iك م�ا م� س� م=ا م� ي$ ك� ل. ة� �ك ل� م� ل� ا Eة ة�� ل�ا م م� Eك ك4 �Kة ك ك- م=ا م م8ا م� Eك ك/ م3� م+ م6 م

sة �Fة mم fة مHا م/ Eة ة� م�ا م� ل. ة� م� �% Uس ي� م� ة;

O bunu qurtum-qurtum içəcək, amma onu uda bilməyəcəkdir. Ona hər yandan ölüm gələcək, lakin o, ölməyəcəkdir. Bunun ardınca da ağır bir əzab gələcəkdir (İbrahim surəsi, 17-ci ayə)..

ك. ة�� م� ل� ا Vم م� ة� ل�ا م ه_ 6� م م2 Vم م�; م� ل( Cك ل/ م�ا

Sənə ölüm gələnədək Rəbbinə ibadət et (Əl-Hicr surəsi, 99-cu ayə).

لك تجد لا ثم الممات وضعف الحياة ضعف لأذقناك إذانصيرا علينا

Belə olacağı təqdirdə sənə həyatın və ölümün əzabını ikiqat daddırardıq. Sonra Bizə qarşı özünə bir köməkçi də tapa bilməzdin (Əl-İsra surəsi, 75-ci ayə).

ة� �Wك ة� ل� ا fي م� Nم مOا �ك ل� م� ل� ا ك� Iك م( م2 م�ا Lم م�ا م ا ة�ا ه_ 6� م م2

Nəhayət, onlardan birinə ölüm gəldiyi zaman deyər: “Ey Rəbbim! Məni geri qaytar (Əl-Muminun surəsi, 99-cu ayə)..

Qurani-Kərimdə ölümdən bu və ya digər şəkildə söz açılan ayələrin sayı kifayət qədərdir. Bu sıraya Əl-Furqan surəsinin 13 və 14 ayələrini də əlavə edə bilərik. Bu ayələrdən belə anlaşılır ki, Cəhənnəmə düşənlər özlərinə bu dünyanın sonu, o biri dünyanın başlanğıcı olan ölümdən fərqli bir ölüm, yəni tamamilə yox olmaq arzulayrlar.

م ا ة�ا ك��ا م� ل� مBا ك�ا ل* ث�ا ة� م=ا ث�ا م� ي� lم. م ة�� م3� م� ل�ا ك� م/ مV م- ة� م*ا Iث�ا ك �Cك Xك

ث3ا �Rة م� ث�ا �Cك Xك ك/�ا ل- م�ا ث(ا ة2 م�ا ث�ا �Cك Xك م� ل� م� ل� ا ك/�ا ل( م� م8ا

Onlar əlləri qoynunda bağlı halda onun dar bir küncünə atıldıqları zaman ölüm diləyərlər. (Onlara deyilər:) “Bu gün özünüzə bir ölüm deyil, çoxlu-çoxlu ölümlər istəyin!”

Quranda ölümdən bəhs edilən başqa ayələr də vardır. Onlardan daha ikisi Ər-Rum surəsində yer almaqdadır:

ة�ي ل' ك م� يي م' ل� ا م. ة� Uم ي� م� ل� ا ك: ة3 Tل ك م� Uة ي� م� ل� ا م. ة� م�ي م' ل� ا ك: ة3 Tل ك

م� ك�� م3 Tل ك� Vم ة� Hهم م� م� � مBا ة� ل� م� م( Wل م; nم ل� م�ا ل8 ا

O, ölüdən diri, diridən də ölü çıxardır; yeri ölümündən sonra dirildir. Siz də (qəbirlərinizdən) belə (dirildilib) çıxardılacaqsınız (Ər-Rum surəsi, 19-cu ayə).

Ər-Rum surəsinin 24-cü ayəsində “ölüm”ün torpağa da aid edildiyinin şahidi oluruq:

ماء ماء الس من ل وينز وطمعا خوفا البرق يريكم آياته ومن

س� ل� م� ة� �س م ا آا م8 Vم ة� هم ة�ي م�� ة�ا � مBا ة� ل� م� م( Wل م; nم ل� م�ا ل8 ا Eة ة; ة�ي ل' ك� م�

م� �Fك ة� Wل م

Həm qorxu, həm də ümid vermək üçün ildırımı sizə göstərməsi, göydən su endirib yeri ölümündən sonra onunla diriltməsi də Onun dəlillərindəndir. Həqiqətən, bunda başa düşən adamlar üçün ibrətamiz dəlillər vardır.

Bənzər fikirlə Fatır surəsinin 9-cu ayəsində də qarşılaşırıq:

Uس ي� م� س( Fم م; ه_ م� ة�ا Gك م*ا ل� Kك م� ث;ا م'ا Aم ك3 �Rة ك6 م� م0 م ا ي3 ا� م$ Aم ل� م�ا ةHي م�� ا Eك F� م م�ا�

ك� ك9� ك�* ا� Vم ة� Hهم م� � مBا ة� ل� م� م( Wل م; nم ل� م�ا ل8 ا Eة ة; م*ا ل� م� ل2 م�ا م�

Buludları hərəkətə gətirən küləkləri göndərən Allahdır. Biz onları ölü bir diyara tərəf qovub, yeri ölümündən sonra onunla canlandırırıq. Diriltmə də belə olacaqdır.

Əl-Casiyə surəsinin 5-ci ayəsində də eyni halı müşahidə edirik:

hس ل) ة� ل. ة� Lة م�ا K�م ا� م. ة� Eك F� م ا� Nم م1 ل� م�ا م�ا م� ة� مBا *� م م�ا� ة$ ل� F� م ا� jة م\ا ة6 ل, م�ا

س� ل� م� ة� �ة م ا آا ة0 م ا ي3 ا� cة ة3 Dل م� م� مBا ة� ل� م� م( Wل م; nم ل� م�ا ل8 ا Eة ة; م�ا ل2 م�ا م�

م� �Fك ة� Wل م

Gecə və gündüzün bir-birini əvəz etməsində, Allahın göydən yağmur endirib onun vasitəsilə yeri ölümündən sonra diriltməsində və küləkləri (istədiyi səmtə )yönəltməsində düşüncəli insanlar üçün də dəlillər vardır.

Əl-Hədid surəsi, 17-ci ayə: ا قد ن الآيات لكم بي مE يحيي الأرض موتها بعد F� م م�� ا� ك��ا م�ا Fم ل/ ا

Bilin ki, Allah torpağı onun ölümündən sonra dirildir. Biz ayələri sizə izah etdik ki, bəlkə anlayasınız.

Əs-Səcdə surəsinin 11-ci ayəsində canları almaqla mükəlləf olan ölüm mələyindən (Əzreyıldan) bəhs edilir:

م� �Wك م� ل3 ك� ل� ك= ي; م� ه_ م� ة�ا م�� Xك ل� ك= ة; م$ ي� ك� ةHي م�� ا �ة ل� م� ل� ا Vك Fم م� ل� ك� م��ا م� م6 م ل$ Oك

De: “Sizə müvəkkil olan ölüm mələyi canınızı alacaq, sonra da Rəbbinizə qaytarılacaqsınız!”

Əl-Ənam surəsinin 61-ci ayəsində də ölüm mələklərindən söz açılmaqdadır:

Lم م�ا م ا ة�ا ه_ 6� م م2 ث� bم م# م2 ل� ك= ل� Fم م/ ك$ Aة ل3 ك م� �% Gة ة- مCا ة/ hم ل� م� ك3 Iة م�ا ل� ا م� Iك م�

م� �Yك ي3 م# ك م8ا ل� Iك م� م*ا Fك Aك ك� Eك ل6 �� م م� م� �ك ل� م� ل� ا ك� ك� م( م2 م�ا

Qullara aid (hər şeyə) Qadir olan da Odur. O sizə gözətçi (mələklər) göndərir. Nəhayət sizlərdən birinə ölüm gəldiyi zaman elçilərimiz (mələklər) onun canını alırlar və heç bir səhvə yol vermirlər.

Ölüm mələklərindən Əl-Ənfal surəsinin 50-ci ayəsində də söz edilməkdədir:

م� ك;� ة3 gل م ك� م= ة� م\ا م� ل� ا � ك�3ا م# م� م. Hة �� م ا م��_ م� م6 م ل ة�ا pه م3 م� ل� م� م�

ة[ ة3 م' ل� ا fم مHا م/ كO�ا ك � م� ل� Iك م� م;ا ل- م�ا م� ل� Bك Iم ك�� ك�

Kaş sən kafirləri mələklər onların canını alarkən görəydin. (Mələklər) onların üzünə və yanlarına vura-vura (deyirdilər:) “Dadın yandırıcı odun əzabını!

Əl-Əzhab surəsinin 19-cu ayəsində ölüm bayılmaya bənzədirlir:

ك� ك(� م� Vم ل� م� ة�ا م� ك�3 bك ل* م ل� Bك م6 ل م�ا م� jك ل� Tم ل� ا Lم م�ا م ا ة�ا م� �% ل� ك= ل� Fم م/ ث� م�' ة م�ا

jك ل� Tم ل� ا iم Iم م م ا ة�ا م� �% �ة ل� م� ل� ا م. ة� Eة ل� Fم م/ ه_ م9 ل4 ك ةHي م�� م�ا ل� Bك ك* ك� ل/ م�ا

ك*�ا ة� Mل ك ل� م� Vم ة? هم� ك�ا� � ة3 ل� Tم ل� ا _Fم م/ ث� م�' ة م�ا س- م(ا ة2 س� م* Kة ل� م�ا ة; ل� ك� ك�� Fم Aم

ث3ا �Kة م Eة F� م ا� _Fم م/ Vم ة� هم م� م�ا م� � ل� Bك م� م�ا ل/ م�ا Eك F� م ا� tم Cم ل2 م�ا م�

(Çünki) sizə qarşı xəsislik edirlər. Onlara qorxu gəldikdə, ölüm ayağında bayılan adam kimi, dönüb sənə baxdıqlarını görürsən. Qorxu keçib getdikdə isə qənimətdə xəsislik edib acı dilləri ilə səni sancırlar. Onlar iman gətirməmişlər. Allah da onların əməllərini puç etmişdir. Bu, Allah üçün asandır.

Qaf surəsinin 19-cu ayəsində ölüm bihuşluqla müqayisə edilir:

ك( ة'� م� Eك ل* ة� Uم ل* ك� م�ا Vم ة� هم �% ي[ م' ل� ة;ا �ة ل� م� ل� ا ك& م3 ل= Aم �ل Lم م�ا م�

Ölüm bihuşluğu həqiqətən gələcəkdir. (Ey insan!) Bu sənin uzaq qaçdığın şeydir.

Şübhəsiz ki, ölümə hökm verən Allahdır. Bu fakt Əs-Səba surəsinin 14-cü ayəsində deyilənlərdə məlum olmaqdadır:

nة ل� م�ا ل8 ا ك� ;� م م-ا م8�ا ة�ا Eة ة� ل� م� ه_ Fم م/ ل� Bك �� م م- م�ا �م ل� م� ل� ا Eة ل� Fم م/ م*ا ل� gم Oم م��ا Fم م�

م� ك�� Fم Wل م ك��ا م�ا ل� م� ل� م�ا ك�. ة+ ل� ا Uة م* �� م Cم م� م3� م, م��ا Fم م� �% Eك م� م�ا Kم ل* ة� ك$ ك� ل�ا م�

ة. �Bة ك� ل� ا fة مHا Wم ل� ا ة�ي كR�ا Cة م� م�ا iم ل� م4 ل� ا

(Süleymanın) ölümünə hökm verdiyimiz zaman onun öldüyünü (cinlərə) ancaq onun əsasını yeyən bir ağac qurdu göstərdi. (Süleyman) yerə yıxıldıqda cinlərə bəlli oldu ki, əgər onlar qeybi bilsəydilər, alçaldıcı əzaba məruz qalmazdılar.

Eyni fikir Əz-Zümər surəsinin 42-ci də diqqətə çatdırılmaqdadır:

مBا ة� م*ا م� ة�ي Uل ك� م� ل� م� ة6ي �� م م�ا مBا ة� ل� م� م. ة�2 م! ك# ل� م�ا ل8 ا م��_ م� م6 م Eك F� م �ا�%

س$ م� م�ا ه_ م� ة�ا pه م3 ل, ك�ا ل8 ا ك$ Aة ل3 ك م� �م ل� م� ل� ا مBا ل� Fم م/ ه_ gم Oم ة6ي �� م ا Vك Kة ل� ك� م�

م� ك�3 م�= م# م6 م س� ل� م� ة� �س م ا آا م8 Vم ة� هم ة�ي م�� ة�ا � ث��_ Kم ك�

Allah ölənlərin canını ölüm anında, ölməyənlərin canını isə onlar yuxuda ikən alır. Ölümünə hökm verdiyi kəsin canını saxlayır, digərini isə müəyyən olunmuş vaxtadək buraxır. Həqiqətən, bunda ağıl sahibləri üçün dəlillər vardır.

Əd-Duxan surəsi, 56-cı ayə:

fم مHا م/ ل� Iك مOا م� م� �% ه_ م� ك�ا� ل8 ا م� م� ل� م� ل� ا م8�ا ة�ا �م ل� م� ل� ا مBا ة�� م� �Oك �Hك م م8ا

ة� ة'� م+ ل� ا

Onlar orada (Cənnətdə) ilk ölümdən başqa heç bir ölüm dadmayacaqlar. (Allah) onları Cəhənnəm əzabından qorumuşdur.

Əl-Casiyə surəsi, 21-ci ayə:

ك*�ا م� آا م. Hة �� م م�ا ل� Bك Fم Wم ل+ م� ل� م�ا �ة م?ا ي� K�م ا� ك2�ا م3 م6 ل� ا م. Hة �� م ا iم Kة م2 ل� م�ا

م� ك�� ك= ل' م م�ا Lم مAا � ل� Bك ك� م�ا م� م� ل� Iك م�ا ل' م� Lث م�ا Aم �ة م'ا ة� مD�ا ا� كF�ا ة� م/ م�

Yoxsa günah qazananlar onları həyatda olduğu kimi, ölümlərindən sonra da iman gətirib yaxşı işlər görənlərlə eyni tutacağımızı güman edirlər? Nə pis mühakimə yürüdürlər!

Mühəmməd surəsi, 20-ci ayə:

ة& م� �Aك Uل م� ة1 ل� ك�ا م ا ة�ا م� �% ة& م� �Aك Uل م� ي1 ك� م8ا ل� م� ك*�ا م� آا م. Hة �� م ا Nك ك�� م م�

nة م3 م� ل� Bة ة; �Fك Oك ة�ي م. Hة �� م ا Uم ل م�ا م� � Nك م6ا ة� ل� ا مBا ة�� م3 ة� ك م� ة� م� م= ل' ك�لهم فأولى الموت من عليه المغشي نظر إليك ينظرونMöminlər: “Kaş (cihada dair) bir surə nazil olaydı!”- deyirlər. Hökmü

bəlli bir surə nazil olub orada döyüş yada salınan kimi qəlbində xəstəlik olanların sənə ölüm ayağında bayılan kimsənin baxışı ilə baxdıqlarını görərsən. Onlara daha yaxşı olardı ki...

Tur surəsi, 30-cu ayə:

ة� ك*� م� ل� ا iم ل م� Eة ة; uك م�; م3 م6 م� ة3 ة/ ا م م� ك�� ك�� م ل� م�ا

Yoxsa onlar: “O bir şairdir. Biz onun ölümünü gözləyirik!”– deyirlər.

Əl-Cumuə surəsi, 6-8 - ci ayələr:

ة� ك-� ل. ة� Eة F� م ة� Lك م�ا ة� ل� م�ا ل� ك= �� م م�ا ل� ك6 ل� م/ م) ل� ة�ا ك-�ا مIا م. Hة �� م ا مBا ك� م�ا م ا ل$ Oك

م. �Oة ة- مZا ل� ك6 ل* ك� ل� ة�ا �م ل� م� ل� ا ك�ا *� م م� م6 م� dة م�*ا ا�

م. ة�� ة� مb�ا ة;ا� ة� �Fة م/ Eك F� م م�ا� � ل� Bة ة( ل م�ا Uل م� م�( Oم م�ا ة; ث(ا م; م�ا Eك م� ل� *� م م� م6 م م8ا م�

ه_ م� ة�ا م� ك�-� م3 ك� م�� Xك �% ل� ك= �Oة م\ا ك� Eك �� م ة�ا م� Eك ل* ة� م� ك�3� ة# م� ةHي م�� ا �م ل� م� ل� ا م�� ة�ا ل$ Oك

م� �Fك م� Wل م� ل� ك6 ل* ك� م�ا ة; ل� ك= ك? Cي م* ك� م� ة& م- مBا م9� م�ا� iة ل� م4 ل� ا ة� ة� م/ا

De: “Ey yəhudilər! Əgər insanlar arasında ancaq özünüzün Allahın dostları olduğunuzu iddia edirsinizsə və doğru danışanlarsınızsa, onda ölüm diləyin!”

Lakin onlar öz əlləri ilə törətdikləri əməllərə görə ölümü əsla diləməzlər. Allah zalımları tanıyır.

De: “Qaçdığınız ölüm sizi mütləq haqlayacaqdır. Sonra siz qeybi və aşkarı Bilənin hüzuruna qaytarılacaqsınız. O da sizə nə etdiklərinizi xəbər verəcəkdir”.

Əl-Munafiqun surəsi, 10-cu ayə:

�ك ل� م� ل� ا ك� ك� م( م2 م�ا مي ة� ل�ا م ل� م�ا ة$ Cل Oم ل. ة� ل� ك� م*ا Oل م) م� م�ا ل. ة� ك��ا ة# ل� م�ا م�

م. ة� ل. ك� م�ا م� hم م�( Z�م م�ا م� iس ة3 Oم س$ م� م�ا ه_ م� ة�ا ة*ي م� ل3 م�, م�ا م8ا ل� م� fي م� Nم ك�� م� م�

م. ة'� ة� مD�ا ا�

Sizlərdən birinə ölüm gəlib: “Ey Rəbbim! Mənə bir az möhlət ver ki, sədəqə verib əməlisalehlərdən olum!”– deməmişdən əvvəl sizə verdiyim ruzidən xərcləyin.

Əl-Haqqə surəsi, 27-ci ayə:

م� م� lة م�ا ل� ا Uة م� م�ا مBا م6 ل� م� م ا

Kaş ilk ölümüm həmişəlik olaydı!

Əl-Müdəssir surəsi, 19-20 - ci ayələr:

م� م�( Oم cم ل� م� م$ ة6 ك� م�

م� م�( Oم cم ل� م� م$ ة6 Oك م�� Xك

Ona ölüm olsun! Necə qərara gəldi? Sonra (yenə) ona ölüm olsun! Gör necə qərara gəldi?

Əl-Müdəssir surəsi, 47-ci ayə:

ك. ة�� م� ل� ا م�ا م�ا م�ا ه_ 6� م م2

...(ölüm) yəqinliyi bizə gələnə qədər.

Əl-İnşiqaq surəsi, 11-ci ayə:

ث�ا �Cك Xك ك/� ل( م jم ل� Kم م�

O (özünə) ölüm diləyəcək.

Bütün bu ayələri ümumiləşdirərək aşağıdakıları söyləyə bilərik:1. Həyat kimi ölümü də Allah yaradıb.2. Ölümün vaxtı, forması və hansı şəraitdə gerçəkləşəcəyi Allahın hökmünə

bağlıdır. Onun hökmü olmadan kimsə ölməz.3. Bütün canlılar mütləq öləcəkdir.4. Öldükdən müəyyən bir dövr sonra dirildiləcəyik.

Qəbir həyatı, Bərzəx aləmi və elmi təcrübələrin inanılmaz nəticələri

Axirət həyatı, artıq qeyd etdiyimiz kimi, ölümdən sonra başlayan həyatdır və onun bir neçə mərhələsi var. Bunlardan birincisinin “Qəbir həyatı” olduğu hesab edilir. Bəziləri onu “Bərzəx aləmi” ilə eyniləşdirirlər.

Bəri başdan qeyd edək ki, “Qəbir həyatı” barədə Quranda heç bir konkret məlumata rast gəlinmir. Müsəlmanlar arasında bununla bağlı inanc əsasən hədis kitablarından qaynaqlanır.

Həmin hədislər aşağıdakılardır:1. Əhməd ibn Hənbəl Hüzeyfədən (r) nəql edir: “Bir dəfə Allah Rəsulu

(s) ilə birgə qəbiristanlıqda idik. Bir qəbrə yaxınlaşıb yanında oturdu, gözünü məzara zillədi, sonra da belə buyurdu: “Burada mömini elə sıxırlar ki, damar və əzələləri qopur. Kafirə gəlincə onun da üstü odla dolur” (“Müsnəd”, İbn Hənbəl, 5/407).

2. Peyğəmbərimiz (s) qəbir həyatının çətinliklərini əshabına danışmaqla onların ibrət almasını istəyirdi.

Bir səhabə nəql edir:“Allah Rəsulu (s) ilə dəfn mərasimində idik. Peyğəmbərimiz (s) qəbrin

baş tərəfində oturdu. Ağladı və ağlatdı. O qədər ağladı ki, göz yaşları torpağı islatdı. Və belə buyurdu:

− Qardaşlarım, bu günə hazırlaşın!” (İbn Macə, “Sünən”, II, 1403).3. Səhabələr də qəbrin çətinliyini anlayırdılar. Könül insanı Həzrət

Osman (r) bir qəbrin yanında dayananda saqqalı islananacan ağlayardı.− Cənnəti, Cəhənnəmi xatırlayıb ağlamaqdansa, bu qəbrə görə göz yaşı

tökürsən! – deyənlərə də bu cavabı verirdi:− Kainatın Fəxri Həzrət Məhəmməd (s) buyurub ki, qəbir axirət

mənzillərinin birincisidir. Ondan qurtulanlar üçün sonrası daha rahatdır. Ondan qurtula bilməyəni daha şiddətli aqibət gözləyir. Günlərin birində Həzrət Əli (r) yanındakılara xitab edirdi. Söhbətində Peyğəmbərimizin bu sözlərini nəql etdi: “Qəbir ya Cənnətin bir bağçası, ya da Cəhənnəmin bir quyusudur. Qəbir gündə üç dəfə danışır və belə səslənir: “Mən qurdlar yuvasıyam. Mən qaranlıqlar yuvasıyam. Mən vəhşət və tənhalıq eviyəm” (“Müsnəd”, İbn Hənbəl, 2, 293).

4. “Sad ibn Muaz dəfn ediləndə Peyğəmbərimiz (s) Allahı təsbeh etdi. Yanındakı səhabələr də uzun-uzun təsbeh etdilər. Sonra Allah Rəsulu təkbir gətirdi. Səhabələr də təkbir gətirdilər. Səhabələr soruşdu:

− Ey Allahın Rəsulu nə üçün təsbih etdiniz?Peyğəmbərimiz (s) belə buyurdu:− Qəbir bu saleh adamı çox sıxdı. Sonra da Allah sıxıntısını aradan

qaldırdı.Başqa rəvayətdə belə buyurulur: “Qəbir adamı elə sıxır ki, əgər bir

insan bundan qurtula bilsəydi, o da mütləq Sad ibn Muaz olardı” (“Müsnəd”, İbn Hənbəl, VI, 55).

5. Həzrət Aişə (r) anamız bir gün Allah Rəsulundan (s) soruşmuşdu:− Ey Allahın Rəsulu! Sən mənə Münkər-Nəkirin səsindən və qəbrin

sıxmasından danışandan bəri əlim heç nəyə yatmır.Allah Rəsulu (s) buyurmuşdu:− Ey Aişə! Münkər-Nəkirin səsi möminlərin qulağında gözdəki sürmə

kimidir. Qəbrin sıxması isə ananın şəfqətlə qucaqlaması kimidir ki, uşaq başı ağrıdığını anasına deyir, o da nəvazişlə başını oxşayır. Ancaq, ey Aişə! Vay o

kəslərin halına ki, Allah haqqında şübhə edirlər. Daş yumurtanın üstünə düşüb onu əzdiyi kimi, qəbir də onları əzir (Deyləmi, “Sünən”, IV, 498).

6. Təbərani Həzrət Ənəsdən (r) rəvayət edir: “Həzrət Zeynəb vəfat edəndə Allah Rəsulunun hüzuruna getdik. Çox üzgün idi. Kədərli halda qəbrin yanında oturub səmaya baxmağa başladı. Daha sonra qəbrin içinə düşdü. Kədəri daha da artdı. Qəbirdən çıxanda gülümsəyirdi. Səbəbini soruşanda belə buyurdu: “Qəbrin darlığını, sıxıntısını və Zeynəbin zəifliyini düşünürdüm. Bu, mənə ağır gəlirdi. Qəbrin ağırlığını yüngülləşdirsin deyə Rəbbimə dua etdim. Qəbul olundu. Buna baxmayaraq, qəbir onu elə sıxdı ki, insanlar və cinlərdən başqa hər şey onu eşitdi” (Təbərani, “Kəbir”, II, 257).

7. Bir dəfə Allah Rəsulu (s) Bəni Nəccar bağçalarının birində olan müşrik qəbirlərinin yanından keçəndə məzardan gələn əzab səsini eşitmiş, yanında olan əshabına qəbir əzabından Allaha sığınmağı əmr etmişdi. Səhabələrdən birinin: “Ya Rəsulallah, onlara qəbirdə əzab verilir?”– sualına Nəbilər Sərvəri belə cavab vermişdi: “Bəli, onlara qəbirdə elə əzab verilir ki, (əzabın şiddətindən etdikləri fəryadı) heyvanlar eşidir” (Müsnəd, “İbn Hənbəl”, 1, 225).

Bu hədislərin heç biri nə Buxari, nə də Müslim tərəfindən səhih hədislər sırasına daxil edilməmişdir. Odur ki, bu barədə dəqiq fikir söyləməkdə çətinlik çəkirik. Lakin bir məsələ var ki, ölüm bədənin candan məhrum olmasıdır. “Kirlian effekti” vasitəsilə aparılmış elmi təcrübələr, ruhun bədəni ölüm anında deyil, ölümün 3-cü günü tərk etdiyini düşünməyə müəyyən əsaslar verir ki, bu barədə irəlidə söhbət açılacaqdır. Misal gətirdiyimiz hədislər doğrudursa və ya qismən doğrudursa, bu halda elə çıxır ki, dəfndən sonra ruh bədəni hələ tərk etməmiş olduğundan bəzi sıxıntılarla üzləşə bilər.

Maraqlıdır ki, hədisi-şəriflərdə qəbrin genişlənməsindən də bəhs olunduğu düşünülür və aşağıdakı hədisə istinad edilir:

8. Bir nəfər Mədinədə vəfat edir. Peyğəmbərimiz (s) onun cənazə namazını qıldırır və: “Kaş doğulduğu yerdə yox, başqa yerdə vəfat edəydi”, – buyurur. Orada olan səhabələrdən biri: “Nə üçün, ey Allahın Rəsulu?” – deyə soruşur.

Peyğəmbərimiz (s) də: “Bir insan doğulduğu yerdə deyil, başqa yerdə vəfat edərsə, ona Cənnətdə doğulduğu yer ilə vəfat etdiyi yer arasındakı məsafə qədər yer verilir”, – buyurur (Müsnəd, “İbn Hənbəl”, 2, 177).

Belə hesab edilir ki Qəbir həyatına aid hədisələrdən biri də məzarın ölü ilə danışmasıdır:

10. “Peyğəmbərimiz (s) Məscidi-Nəbəviyə girəndə orada bir-biri ilə gülüb danışan adamları görüb buyurdu:

– Əgər siz ləzzəti acılaşdıran ölümü tez-tez xatırlasaydınız, belə gülüb-danışmazdınız. Ləzzətləri yox edəni, yəni ölümü tez-tez xatırlayın. Çünki bir gün qəbir danışacaq və belə deyəcək: “Mən qürbət eviyəm, mən yalqızlıq eviyəm, mən torpaq eviyəm və mən qurdların eviyəm.

Mömin bəndə dəfn ediləndə qəbir ona deyir: “Salam, xoş gəldin. Sən üstümdə gəzənlərin ən sevimlisi idin. İndi mənə verildin. Sənin üçün nə edəcəyimi görəcəksən”. Sonra qəbir gözün gördüyü məsafə qədər genişlənir

və Cənnətdən bir qapı açılır. Kafir və ya günahkar bir qul dəfn olunanda isə qəbir ona: “Sənə “xoş gəldin” düşmür və heç də xoş gəlmədin. Sən mənim üçün üstümdə gəzənlər arasında ən pisi idin. İndi mənə qayıtdın və mənə əmanət edildin. İndi sənə nə edəcəyimi görəcəksən”, – deyir. Sonra da qəbir onu qabırğa sümükləri bir-birinə keçənədək sıxır”.

Bu hədisin ravisi Əbu Səid deyir ki: “Allah Rəsulu (s.a.s.) barmaqlarını bir-birinə keçirdi və buyurdu: “Allah ona qəbrində yetmiş ilan göndərir. Əgər onların biri yer üzünə üfürsə, dünya durduqca orada heç nə bitməz. O ilanlar həmin münkiri (kafiri) haqq-hesab gününədək narahat edir, sancır”. Peyğəmbərimiz (s.a.s.) dedi ki: “Qəbir ya Cənnətin bir bağçası, ya da Cəhənnəmin bir quyusudur” (Tirmizi, “Sünən”, IV, 639).

Bir daha təkrar etmək istəyirik ki, bu hədissslər nə Qurani-Kərim, nə də Səhih-Buxari və Səhih-Müslim tərəfindən tədiq edilmir. Odur ki, deyilənlərə inanıb-inanmamaq hər bir müsəlmanın şəxsi işidir.

Yuxarıda bəhs etdiyimiz hədislərin 5-cisində “Münkər-Nəkir” ifadəsi ilə rastlaşmaqdayıq. Xalq arasında daha çox “Münkir və İnkir” kimi işlədilən bu ifadə qəbirdə ölüləri sorğu-suala çəkdiyinə inanılan iki mələyin adıdır.

Qurani-Kərimdə bu barədə də heç bir konkret məlumat yoxdur. İnanc hədislərdən qaynaqlanır. Əhli-Sünnənin fikrincə, Münkər və Nəkir (İnkir-Minkir), ölən adama Rəbbini, dinini və peyğəmbərini soruşarlar. Mömin adam bu suallara cavab verər, amma kafir verə bilməz. Bu xüsusdakı hədislər çoxdur. Bu iki mələk ölünün qəbirinə gəlir, Allah ölünü dirildər və mələklər suallarını yönəldərlər.

Hədislərsə aşağıdakılardır:Əbu Hüreyrədən; Hz. Peyğəmbər (s) belə buyurduğu rəvayət

edilmişdir:"Ölü dəfn edildiyində, ona göy gözlü qapqara iki mələk gəlir.

Bunlardan birinə Münkər digərinə də Nəkir deyilir. Ölüyə: "Bu adam (Rəsulullah) haqqında nə deyirsən?" deyə soruşarlar. O da həyatda ikən söyləməkdə olduğu; "O, Allahın qulu və Rəsuludur. Allahdan başqa Allah olmadığına, Məhəmmədin (s) Onun qulu və elçisi olduğuna şahidlik edərəm"sözlərini söyləyər. Mələklər; "Biz də bunu söylədiyini bilirdik onsuz da" deyərlər. Sonra qəbiri yetmiş dəfə yetmiş qədər genişlədilər və işıqlandırılar. Sonra ona "Yat!" deyilir. "Ailəmə dönüb onlara xəbər versəmmi?" deyə soruşar. Onlar da; "Qohumlarından ən çox sevdiyi kimsədən başqası səni oyandırmadan, yat!" deyərlər. Beləcə, Cənabı Allah onu təkrar dirildənə qədər yatar.

Əgər münafiq isə, "İnsanların söylədiklərini eşidib eynisini söyləyərdim, bilmirəm" deyər. Mələklər də, "Belə söylədiyini onsuz da bilirdik" deyərlər. Sonra ərzə: "Onu sıxışdır" deyilir. Ərz onu sıxışdırar da qabırğa sümükləri bir-birinə keçər. Allah onu yatdığı bu yerdən təkrar dirildənə qədər özünə əzab edilər" (Tirmizi, Cenaiz, 70).

Qurani-Kərimdə bu iki mələyin adından söz açılmadığı kimi, qəbirdə ölünün sorğuya çəkiləcəyinə dair açıq bir ifadəyə də rast gəlinməz. Ancaq bəzi ayələrin buna işarə etdiyi, hətta bəzilərinin tamamilə qəbir sualı ilə əlaqədar olduğu Əhli

Sünnə alimlərin tərəfindən qəbul edilmişdir. Ömər Nesefinin "Əqaid"ində: "Münkər və Nəkirin sualı Kitab və Sünnələ sabitdir" deyilməkdədir.

Bu fikirdə olanlar İbrahim surəsinin 27-ci ayəsini misal çəkirlər:

وفي الدنيا الحياة في ابت الث بالقول آمنوا ذين ال ه الل ت يثب

Lك م9ا م م�ا Eك F� م ا� ك$ Wم ل# م م� � م. ة�� ة� مb�ا ا� Eك F� م ا� ك�$ gة ك م� �% ة& م3 ة, آا ل8 ا

Allah, iman edənləri dünyada da axirətdə də dəyişməyən möhkəm söz üzərində sabit edər. Zalımları isə sapdırar. Allah dilədiyini edər.

Bu ayədə söhbət axirətdən gedir və deyilənlərin bilavasitə qəbirdə baş verəcəyini söyləmək, əlbəttə ki, mümkün deyil.

İbn Macə belə deməkdədir: "Allah, iman edənləri sabit bir söz ilə mətanətli edər" ayəsi, qəbir əzabı (sorğusu) haqqında endi. Ölüyə qəbirdə; "Sənin Rəbbin kim?" deyə soruşular. O da; "Rəbbim Allahdır, Peyğəmbərim Məhəmməddir (s) " deyə cavab verər. Mömin ölünün belə cavabı; "Allah iman edənləri sabit söz ilə dünya həyatında və axirətdə mətanətli edər" tərcüməsindəki ayənin ifadəsidir (İbn Macə, Zühd, 32; Ayrıca bax. Buxari, Təfsir, Surə, 14).

Əl-Ğafir surəsinin 46-cı ayəsinə də istinad edilməkdədir:ك� م/ مK�ا ا� ك� ك�� م� م� ل� م م� �% ��ا ث ة9 م/ م� ث��ا ك( mك مBا ل� Fم م/ م� �lك م3 Wل ك ك� �*ا م ا�

fة مHا Wم ل� ا م�( م م�ا م� ل� م/ ل3 ة� Nم آا كF�ا ة, ل- م�ا

Onlar səhər axşam atəşə təqdim edilərlər. Qiyamət çatdığı gün; Fironun adamlarını əzabın ən ağırına soxun, deyilir.

Təfsirçilər bu ayənin də qəbir sualı və qəbir əzabı ilə əlaqədar olduğunu edilmişlər (İbn Kəsr, "Tefsirül-Kuranil-Azim", 40/46. ayənin təfsiri).

Hədislərin bir qisimində ölünün sorğuya çəkiləcəyindən danışılmaqda, ancaq hər hansı bir mələkdən bəhs edilməməkdədir:

"Ölü məzara qoyular. Saleh adam qəbirində narahatlıqsız və qorxusuz oturdular. Sonra ona; "Hansı dində idin?" idiyə soruşular. O; "Mən İslam dinində idim" deyə cavab verər. Sonra ona; "Bu adam (Peyğəmbər) kimdir?" deyə soruşular. O da; "Məhəmməd (s) Allahın Rəsuludur. O, bizə Allah qatından açıq-aşkar ayələr gətirdi; biz də onu təsdiqlədik" deyə cavab verər. Daha sonra bu ölüyə; "Sən Allahı gördünmü? deyə soruşular. O da "Heç bir kimsə Allahı görməyə layiq deyil" deyə cavab verər. Bu sual və cavablardan sonra onun üçün atəş tərəfinə bir pəncərə açılar. Ölü ona baxaraq atəş alovlarının bir-birini qırıb məğlub etməyə çalışdığını görər. Sonra ona; "Allahın səni qoruduğu atəşə bax" deyilir. Daha sonra onun üçün Cənnət tərəfinə bir pəncərə açılar. O da bu dəfə Cənnətin bəzəyinə və nemətlərinə baxar. Özünə; "Bu yer sənin yerindir" deyildikdən sonra; "Sən səmimi iman

üzərində idin, bu möhkəm iman üzərində öldün və inşallah iman üzərində diriləcəksən" deyilir" (İbn Macə, Zühd, 32).

"Bu ümmət qəbirlərində sınanılacaq. İnsan dəfn edilib yoldaşları ondan ayrılınca, əlində toppuzla bir mələk gələrək onu oturdar və; "Bu adam (Rasulüllah) haqqında nə deyərsən?” deyə soruşar. Adam mömin isə; "Allahdan başqa ilah olmadığına və Məhəmmədin (s) Allahın qulu və Rəsulu olduğuna şahidlik edərəm" deyə cavab verər. Mələk də ona; "Doğru söylədin" deyər..." (Əhməd İbn Hənbəl, Müsned, III, 3, 40).

Əhli-Sünnəyə görə, Münkər və Nəkirin qəbirdə ölünü sorğuya çəkmələri haqqdır. Qəbirin sıxması və əzabı haqqdır. Bu bütün kafirlər və üsyankar bəzi möminlər üçün olan bir şeydir (İmam Əzəm, "Fiqhi Əkbər", trc. H. Bəsri Çantay, Ankara 1985, s. 14).

Belə hesab edilir ki, istənilən insan, istər ölərək torpağa basdırılsın, istər boğularaq dənizin dibində qalsın və ya vəhşi heyvan qarınında olsun və ya yanaraq külü havaya qarışsan, mütləq qəbir həyatı keçirəcək. Qəbir əzabı və sorğu sual ruha da ediləcəyi üçün adamın cəsədi qəbirdə olmasa belə qəbir əzabı və sorğu suala tabe olacaq. Onsuz da cəsədlər torpağa basdırılsa belə, müəyyən bir zaman sonra çürüyə bilməkdədir. Bu baxımdan qəbir həyatını, sorğu sualı, mükafat və ya cəzanı torpağa qoyulan cəsədə bağlamamaq lazımdır.

Ölüm canın bədəndən ayrılma hadisəsidir. Ölən ruh deyil, bədəndir. İnsan isə kimlik, şəxsiyyət olaraq ruh deməkdir. Bədən onun paltarı müvəqqəti geyimidir. Paltarın dəyişməsiylə, yaxud parçalanması, yox olmasıyla adamın varlığına bir zərər gəlməz. Bu dünya həyatında bizə bu bədəni geydirən və kainatla olan əlaqələrimizi bu yolla tənzimləyən Allah bizi bu aləmdən köç etdirdiyində ruhumuzu bu paltardan ayırmaqda, bu binadan çıxarmaqdadır.

Söhbətin bu yerində bərzəx aləminin üzərində də durmağa xüsusi ehtiyac var. Bərzəx aləmi ( برزخ,), İslam  inancına görə insanların öldükdən sonra qaldığı müvəqqəti yerdir. Belə hesab edilir ki,  insanlar öldükdən sonra bir başa Cənnət və ya Cəhənnəmə deyil,  Bərzəx aləminə gedirlər. Onların Cənnətəmi, Cəhənnəmi gedəcəkləri Qiyamət günündən sonra müəyyənləşir və ya müəyyənləşəcək. Bərzəx sözünün əsl mənası “iki şey arasında yerləşən” deməkdir. Bəzən bu aləmi qəbir aləmi, bəzən də ruh aləmi kimi təsəvvür edirlər. Qurani-Kərimin Əl-Muminun surəsinin 100-cü ayəsində Bərzax aləmi barədə məlumat verilərək belə deyilməkdədir:

� ه�ا ل� ئ� ة� ها م� Fة م� م� Iفيما  ك تركت ها إن يFي �كلا Wم م� ك$ م� ل/ م�ا ث'ا ة� مZا

م� �Rك Wم Cل ك ة� ل� م ه_ م� ة�ا vة م) ل3 م; ل� Bة ة� م�ا م� ل. ة� م�

Bəlkə, tərk etdiyim yaxşı əməlləri indi edəm. Xeyr! Onun bu dedikləri ancaq boş bir sözdür. Onların arxasında diriləcəkləri günə qədər bərzəx vardır.

Ölmək, sanki yuxuya getməkdir, lakin ölüm halı həqiqətdir, yuxu deyil, sadəcə varlığın digər bir mərhələdəki davamıdır bərzəx həyatıdır. Bu hər kəsi gözləyir! Lakin, ölümün özündən qorxmaq deyil, ondan sonra baş verəcək proseslərdən qorxmaq lazımdır. Bunun üçün ölümə düzgün hazırlaşmaq lazımdır. Lakin bu hazırlıq əvvəlcədən qəbir qazımaq və ya kəfəni həmişə özü ilə daşımaq deyil. Əsl və düızgün hazırlıq öldükdən sonra vəfat edənin başına gələ biləcək hadisələrə hazırlaşmaq, özünü müəyyən dərəcədə onlardan qorumaq və qabaqcadan əmin-amanlıq qazanmaqdır. Bunun üçün isə, Bərzəx aləmi barəsində məlumata sahib olmaq vacibdir.

Ruh bədəndən ayrılır və Bərzəx aləminə köçür və orada Qiyaməti gözləməyə başlayır.Bir çoxları canla ruhu qarışdırır. Ölüm anında bədəni tərk edən candır.

Əl-Vaqeə surəsinin 83-87 – ci ayələrində canın bədəni tərk etməsi barədə belə deyilməkdədir:

م� ك�� Fل ك' ل� ا Uة م4 Fم م; م ا ة�ا م8ا ل� Fم م�

م� ك�3 bك ل* م� Hس ة? م* ة�2 ل� ك6 ل� م�ا م�

م� ك�3 Dة Cل ك� م8ا ل. ة= هم� م� ل� ك= ل* ة� Eة ل� م� ة�ا fك م3 Oل م�ا ك. ل' م� م�

م. �Oة ة- مZا ل� ك6 ل* ك� ل� ة�ا مBا م� �Wك ة� ل3 م�

(Can) boğaza yetişdiyi zaman – həmin an siz (can verən adama) baxırsınız. Biz ona sizdən daha yaxın oluruq, siz isə (bunu) görmürsünüz. Madam ki siz (iddianızagörə) haqq-hesab olunmayacaqsınız və doğru danışanlarsınız, onda, o canı geri qaytarın?

Həmin an ruhun hansı vəziyyətdə olduğu, yəni bədənlə bir olduğu və ya ondan ayrıldığı barədə Quranda heç bir ayə yoxdur. Lakin müəyyən nəticələr çıxara bilməmiz üçün bəzi hədislər vardır:

Əbu Said əl-Hudridən (r) edilən rəvayətdə Peyğəmbər (s) belə buyurub: “Ölən adam onu yuyanı, kəfənləyəni, daşıyanı və qəbirdə uzadanını görür” (İmam Əhməd, Təbarani, «Əvsat»; İbni Əbu Dünya, Mərvizi. İmam Suyuti, «Aləmul Bərzah»).

Mücahiddən edilən bir rəvayətdə bildirilir: “İnsan öldükdə bir mələk onun canını alır. Onu qəbrə qoyuncaya qədər

o hər şeyi - yuyanı, daşıyanı və s. – görür” (İbni Əbu Dünya. İm. Suyuti, «Aləmul Bərzah»)

Abdurrahman bin Əbu Leyladan edilən digər bir hədistə bildirilir: “İnsan öldükdə onun ruhu mələyin əlində qalır. Qəbrə çatdıqda mələk

ruhu ona qaytarır (İbni Əbu Şeybə, İmam Suyuti, «Aləmul Bərzah»).Əbu Hureyrədən (r) rəvayət edildiyinə görə, Peyğəmbər (s.ə.s.) belə

buyurub:

“Cənazəni tez aparın. Salehdirsə onu xeyrə aparırsınız. Saleh deyilsə o, boynunuzdan (daha tez) atılacaq bir şeydir” (Buxari, Müslim, İmam Suyuti, «Aləmul Bərzah»).

İbn Abbasdan edilən rəvayətə görə, Peyğəmbər (s) belə buyurmuşdur: “Hər ölən öz qassalını (qüsl edəni) tanıyır (görür). Əgər ölən kəs cənnətlə müjdələnsə, daşıyanlara yalvarıb deyir ki, – məni tez aparın. Əgər cəhənnəmlə müjdələnsə, tələsməmələrini rica edir”(Əbul-Həsən bin Bərra «Ridvan»; İmam Suyuti «Aləmul Bərzah»).

Bir rəvayətdə bildirilir: “Hər ölənin ruhu mələyin əlində qalır. (Bu ruh) Onu yuyanlarını,

kəfənləyənləri və onların etdikləri digər işlərini görür. Əgər danışmaq iktidarında olsaydı, onların yüksək səslə ağlamalarına manedı”(İbni Əbu Dünya, Bəkir bin Abdullah əl-Müzni).

Hüzeyfədən (r) belə rəvayət edilmişdir: “Ruh mələyin əlində qalır. Qassal (qüsl edən şəxs) cəsədi sağa sola

çevirir. Qəbrə aparılınca, mələk onun ruhu ilə bərabər cəsədini daşıyanları təqib edir. (Cəsəd) Qəbrə qoyulduqda onun ruhunu cəsədinə qeri qaytarır” (Beyhəkki. İm. Suyuti, «Aləmul Bərzah»).

Bu hədislərin doğruluğunu Raymond Moudi və ardıcıllarının klinik ölüm keçirmiş şəxslərdən topladığı bilgilər də təsdiq etməkdədir. Fəqət bu mövzuya keçməmişdən sonra ruhun bədəni ölümdən üç gün sonra tərk etdiyini təsdiqləyən Kirlian effekti barədə bir neçə söz söyləmək lazımdır.

Kirlian effekti dəyişən yüksək tezlikli (10-100 kHz) elektrik sahəsinə yerləşdirilmiş canlı və ya cansız obyektlərin səthində elektrik boşalması nəticəsində müşahidə olunan 5-30 kV-luq şüalanmadır. Metod, bu effekti tədqiq etmiş rus mühəndisi S. D. Kirlianın (1898-1978) şərəfinə adlandırılmışdır. Lakin bənzər təcrübələr hələ XIX əsrin sonlarında Y. O. Narkeviç-Yodko və Nikola Tesla tərəfindən də aparılmışdır.

Təcrübələr nəticəsində məlum olub ki, canlı orqanizmlər üçün şüalanmanın intensivliyi və quruluşu orqanizmin elektrik keçiriciliyindən, psixo-emosional vəziyyətindən, ürək-damar sisteminin fəaliyyətindən asılıdır. Bu xüsusiyyət Kirlian tərəfindən canlı və ya cansız bütün hər şeyin "həyat enerjisi"nə, "aura"ya sahib olmasının bir sübutu kimi irəli sürülürdü. Bu iddianı təsdiq edən fakt kimi bitki yarpağının bir hissəsi kəsilsə də, kirlian fotoşəkillərində yarpağın sanki kəsilməmiş

kimi, bütöv halda şüalanmasını davam etdirməsi göstərilirdi. Bu da S. Kirlianın fikrincə, "şüalanmaların obyektlərin məlum olan fiziki xüsusiyyətlərindən irəli gəlmədiyini isbat edən bir dəlil kimi qəbul edilməlidir".

Məlumat üçün bildirək ki, ayağını, əlini, barmağını və s. onillər öncə itirmiş adamlar üzərində aparılan təcrübələr də onların “aura”sının öz tamlığını qoruduğunu, sözügedən metodlarla çəkilmiş fotolarda itirilmiş bədən üzvlərinin “aura”sının yerində qaldığı məlum olmuşdur. Bu hal cansız cisimlər üçün xarakterik deyil. Alimlərin fikrincə, “aura” müxtəlif canlılarda canın, insanlarda isə həm can, həm də ruhun varlığının dəlalətidir.

Canlılar məhv olduqdan sonra onların “aura”sı da itir. İnsanda isə ölümdən sonra parlaqlığını itirir (can bədəndən ayrıldığı üçün), lakin üç gün müddətində varlığını davam etdirir. Azərbaycanın tanınmış fizik alimlərindən Mahir Qocayevin sözlərinə görə, o, hələ sovet dövründə keçmiş SSRİ-nin başqa fizikləri ilə birlikdə keçmiş DTK-nın (KQB-nin) elmi laboratoriyalarının birində ölmüş insanın üzərində Kirlian effekti ilə aparılan təcrübələrdə iştirak etmiş və meyidin “aura”sının üçüncü gün meyiti tərk etdiyin və onun insan bədənini tərk etdikdən sonra formasını itirmədiyini, yəni ilkin formasını, başqa sözlə, meyitin bədəninin formasını saxladığını müşahidə etmişdir. Doğrudur, alim ölümdən sonra cəsəddən ayrılan və onun da müşahidə etdiyi “aura”nın ruhmu və ya başqa bir şeymi olduğunu söyləməkdə çətinlik çəkdiyini bildirmişdir.

Kirlian effekti və aparılmış təcrübələr barədə daha ətraflı məlumat almaq istəyənlər aşağıdakı qaynaqlara müraciət edə bilərlər:

1. Boyers, David G. and Tiller, William A. (1973). «Corona Discharge Photography». Journal of Applied Physics 44 (7): 3102-3112.

2. Opalinski, John, «Kirlian-Тype Images and the Transport of Thin-film Materials in High Voltage Corona Discharges», Journal of Applied Physics, Vol 50, Issue 1, pp 498—504, Jan 1979.

3. Antonov, A., Yuskesselieva, L. (1985) Selective High Frequency Discharge (Kirlian effect), Acta Hydrophysica, Berlin, p. 29.

4. Petrosyan, V., I., et al. (1996) Bioelectrical Discharge, Biomedical Radio-Engineering and Electronics, № 3.

5. Skarja, M., Berden, M., Jerman, I. (1998) The Influence of Ionic Composition of Water on the Corona Discharge around Water Drops. Journal of Applied Physics, Vol. 84, № 5, pp. 2436—2442.

6. Ignatov, I., Mosin, O. V.(2013) Мethod for Color Coronal (Kirlian) Spectral Analysis, Biomedical Radio electronics, Biomedical Technologies and Radio electronics, No.1, pp. 38-47.

7. Кирлиан В. X., Кирлиан С. Д. В мире чудесных разрядов. М., 1964.8. «Кирлиановские чтения „Кирлиан-2000“. Сборник докладов и

статей» Краснодар 1998.9. Antonov, A., Research of the Nonequilibrium Processes in the Area in

Allocated Systems, Thesis for Awarding of the Degree «Doctor of Physical Sciences», Blagoevgrad — Sofia (1995).

10. Pehek, John O.; Kyler, Harry J and Faust, David L (15 October 1976). «Image Modulatic Corona Discharge Photography». Science 194 (4262): 263—270.

11. Ciesielska, I. (2009) Images of Corona Discharges as a Source of Information About the Influence of Textiles on Humans AUTEX Research Journal (Lodz, Poland) Vol. 9 № 3.

12. В.Адаменко, Сто лет спустя, [zhurnalko.net/=nauka-i-tehnika/tehnika-molodezhi/1983-11 журнал «Техника Молодёжи» № 11, 1983 г.]

13. Adamenko, V. G. (1972) Objects Moved at a Distance by Means of a Controlled Bioelectric Field, In Abstracts,International Congress of Psychology, Tokyo.

14. Lapitskiy V.N., L.A. Pesotskaya V.N. et al., Estimation of Influence of Schungite Room on the State of Human Health by the Method of Kirlian, «Научный вестник Национального горного университета», 2012, № 11.

15. Inyushin, V. M., Gritsenko, V. S. (1968) The Biological Essence of Kirlian effect, Alma Ata, Kazakhstan, State University.

16. Gudakova, G. Z. et al. (1988) Study of Parameters of Gas Discharge Glow Microbiological Cultures, Journal for Application Spectroscopy, V. 49, № 3.

17. Katorgin, V. S., Meizerov, E. E. (2000) Actual Questions GDV in Medical Activity, Congress Traditional Medicine, Federal Scientific Clinical and Experimental Center of Traditional Methods of Treatment and Diagnosis, Ministry of Health, pp 452—456, Elista, Moscow, Russia.

Beləliklə, can bədəndən ölüm anında, ruh isə üç gün sonra ayrılır. Belə olduğu üçün də o bir müddət cəsədlə birlikdə qəbirdə qalır, sonra isə Bərzəx aləminə köçür.

İndi isə Raymond Moudi və ardıcıllarının təcrübələrinə keçək.Raymond Moudi 30 iyun 1944-cü il tarixində Porterdaledə (Corciya ştatı)

anadan olub. Amerikalı psixoloq və həkimdir. Ölümdən sonrakı həyat və klinik ölüm zamanı yaşanan hadisələr haqqında kitabları ilə məşhurdur. Ən populyar kitabı "Həyatdan sonrakı həyat"dır.

Virciniya Universitetində fəlsəfə təhsili alıb, burada da bu ixtisas üzrə bakalavr, magistr və doktorluq dərəcələrini əldə edib. Daha sonra professor olub.

1998-ci ildə Las-Veqasdakı Nevada Universitetində tədqiqatlar aparmış, sonra isə Corciya Dövlət Yüksək Təhlükəsizlik Həbsxanasında məhkəmə psixiatrı olaraq çalışmışdır. Klinik ölüm təcrübələri onun ən erkən araşdırmalarından biri idi və o, klinik ölüm yaşamış təxminən 150 insanın təcrübələrini toplayıb təsvir etmişdir. Araşdırmalarının ilkin nəticələrini 1991-ci ildə nəşr olunan "Geri qayıdış: Bir psixiatr keçmiş həyat səfərlərini araşdırır" kitabında dərc etdirən Moudi hal-hazırda Alabamada yaşayır.

Yaşar Əhmədov özünün “Ölüm də bir fəlsəfədir” adlı kitabında yazır ki, “son vaxtlar bütün dünyada klinik ölüm adlanan vəziyyətdə insanın ruhu ilə nələr baş verdiyi məsələsinə münasibət bildirmək daha da artmışdır - yəni insanı hələ həyata qaytarmağın mümkün olduğu vaxt ruhun özünü necə aparması ciddi müzakirə edilir. Bütün bunlara amerikalı Raymond Moudinin “ Ölümdən sonrakı həyat “ və “ Həyatdan sonrakı həyat “ kitabları bir təkan oldu. Müəllif dediklərinin obyektivliyini təsdiq etmək üçün klinik ölüm

keçirmiş 150 adam arasında apardığı sorğunu sənədləşdirmişdir. Moudiyə görə insan ölərkən ən ağır bədən əzabı yaşayır. Bu fikir prinsipcə düz deyildir, belə ki, ölüm duyğusu,ilk növbədə,insanın nədən ölməsindən asılıdır. Onun ölümü həqiqətəndə ağır ola və güclü, hətta dözülməz ağrılarla müşaiyət oluna bilər - məsələn, xərçəng xəstəliyi vaxtı - ancaq bu sakit və tam ağrısız da ola bilər. Moudiyə görə insan ölən vaxtı xoşagəlməz səs və cingilti eşidir və eyni vaxtda hiss edir ki, hansısa qaranlıq və uzun tunellə irəliləyir. Sonra o sanki bədənindən kənarlaşır, ancaq hələ bədənin yanındadır və bədənə tamaşaçı kimi baxır. Müəllif bunu onunla izah edir ki, ölüm vaxtı adamdan ruh ayrılır və bu dəhlizdə ölmüş yaxınlarının və dostlarının ruhları ilə rastlaşır. Bir az qabaqda onun qarşısında hansısa “ sevən və əzizləyən ruh “ - bütöv nura bələnmiş ruh dayanır. Moudi bu ruhu Allah hesab edir : bu nurlu varlıq ruha suallar verir, onu öz həyatını qiymətləndirməyə vadar edir və həyatdakı mühüm anları yenidən yaşamağa kömək edir. Bununla belə ruh irəliyə doğru getməyini davam etdirir və hiss edir ki. Yer və axirəti ayıran sərhəddə və ya maneəyə yaxınlaşır. Birdən o hiss edir ki, geri qayıtmalıdır, onun vaxtı hələ çatmayıb. Ruh yenidən öz fiziki bədəninə qayıdıb onu dirildir.

Moudi təsdiq edir ki, həyat və ölüm astanasında olan hər kəs bu dünyaya belə bir təsəvvürlə qayıdırlar ki, həyatda ən vacib olan məhəbbətdir - idrak isə ikinci yerdə dayanır. Bütün bu sözləri hər hansı din xadimi yox, tibbin nümayəndəsi - psixiatrın deməsi böyük rol oynadı : Moudi öz kitabının sensasiya xarakterli olmasına baxmayaraq gəldiyi qənaətlərdə ehtiyatlı davranır. O belə güman edir ki, bütün deyilənlərin oradan olması kimi qəbul etmək olmaz. Eyni zamanda o etiraf edir ki, “ölümdən sonrakı həyatın reallığının elmi üsulla təsdiq edilməsinə “şübhə edir. Əgər belədirsə onda 1977-ci ildə nəşr etdirdiyi “Həyatdan sonrakı həyat” kitabının adını və kitabda olan “Bədənin ölümündən sonra həyatının davam etməsi fenomeninin tədqiqi” başlığını reklam - kommersiya düşüncəsi kimi qəbul edək ? Düzdür kitabla tanış olduqda müəllifin elmi obyektivlik təəssürat oyatmaq cəhdini hiss edirik. Doğrudur o buna faktiki materiallara ciddi və elmi yanaşma ilə yox,qələminin gücü ilə nail olmuşdur. Təsvir etdiyi hadisələri bir yerdə “ ölümqabağı təcrübə”, digər yerdə isə “ölüm qabağı fenomen” adlandırmışdır. Moudinin o biri dünyaya baxışına gəldikdə isə O' yaşadığımız dünyanı tamaşa, xəyal adlandıran Platonun ideyalarını qəbul edir. Onun fikrincə “biz müəyyən mənada o biri dünyadan gələnlərik”. Təəssüf ki, Moudinin kitabında heç bir xəstəlik tarixi əvvəldən axıra qədər izlənmir. Müəllif yalnız pasientlərinin dediklərindən ayrı-ayrı parçalar verir - bununla belə bu deyilənlər məlumat xarakterlidir. Can verən adamların həyəcanları haqqında tam təsəvvür əldə etmək üçün məlumat xarakterli hissələri nəzərdən keçirək : onların əksəriyyəti K.İkskulun keçirdiyi hissləri yaşamışlar. “Məndə gözəl hiss yarandı. Mən sakitlikdən, rahatlıqdan, yüngüllükdən başqa heç nə hiss etmirdim - sadəcə olaraq rahatlıq idi. Məni necə diriltməyə çalışdıqlarını görürdüm - bu həqiqətən də qəribə idi. Mən çox da yuxanda deyildim, onlardan bir az yuxanda dayanmışdım, yuxarıdan onlara baxırdım. Mən onlarla danışmağa cəhd etsəm də heç kim məni eşitmirdi”. “Hər tərəfdən

insanlar qəza yerinə axışırdı. Onlar lap yaxınlaşanda mən yana çəkilərək istədim ki, onların yolundan çıxım, ancaq onlar mənim üstümdən keçirdilər”. “Mən heç nəyə toxuna bilmirdim, ətrafda olanlarla ünsiyyət qura bilmirdim. Bu olduqca ağrılı təklik hissi tam təcridlik duyğusu idi. Mən bilirdim ki, tam təkəm, özümlə tək qalmışam”. Mən rentgcnoloqun telefona yaxınlaşıb nömrə yığmasını eşitdim. O, dedi: “Doktor Ceyms, mən sizin pasienti öldürdüm”. Ancaq mən bilirdim ki, mən ölməmişəm. Mən tərpənmək, onlara işarə etmək istəsəm də bacannadım: onlar məni reanimasiya etmək istədilər, hətta nə edəcəklərini müzakirə etdiklərini də eşitdim. Mənə toxunduqlarını duyurdum. “Avtomobil qəzasına düşən cavan oğlanı ölmüş hesab etsələr də 0, hər şeyi eşidirdi: “Mən eşitdim ki, bir qadın “o, artıq ölüb”dedi. Pasientlərin dediklərini şahid həkimlər təsdiq edirlər. Bir həkimin dediklərindən: “xəstənin ürəyi dayandı - mən hələ onun üzərində cərrahiyyə əməliyyatına başlamamışdım. Onun göz bəbəkləri genişlənmişdi. Müəyyən vaxt onu həyata qaytarmaq üçün çalışsaq da bir şey edə bilmədik. Onda mən 0 biri həkimə dedim: “Gəl bir dəfə də yoxlayaq və bununla da qurtaraq”. Bu dəfə ürək döyünməyə başladı. Sonradan xəstədən öldüyünü xatırlamasını soruşdum, o, isə dedi ki, heç nə xatırlamır, yalnız mənim o biri həkimə dediyim: “gəl bir dəfə də yoxlayaq və bununla da qurtaraq” sözlərini xatırlayır.

Klinik ölüm vəziyyətində olanların hamısı eşidir və görürlər. Bir qadının dediklərindən: “mən xəstəxanada idim, ancaq həkimlər məndən baş açmırdılar. Həkimim məni aşağı rentgenoloqun yanına göndərdi ki, ciyərlərimi rentgenə çəksinlər. Əvvəlcə mənə yeridiləcək cihazı əlimdə yoxladılar, çünki, məndə tibbi ləvazimatlara qarşı allergiya var - ancaq reaksiya olmadığından cihazı yeritdilər. Lakin cihazı yeridən kimi ürəyim dayandı. Mən rentgcnoloqun telefona yaxınlaşıb nömrə yığmasını eşitdim. O, dedi: “Doktor Ceyms, mən sizin pasienti öldürdüm”. Ancaq mən bilirdim ki, mən ölməmişəm. Mən tərpənmək, onlara işarə etmək istəsəm də bacannadım: onlar məni reanimasiya etmək istədilər, hətta nə edəcəklərini müzakirə etdiklərini də eşitdim. Mənə toxunduqlarını duyurdum. “Avtomobil qəzasına düşən cavan oğlanı ölmüş hesab etsələr də 0, hər şeyi eşidirdi: “Mən eşitdim ki, bir qadın “o, artıq ölüb”dedi. Pasientlərin dediklərini şahid həkimlər təsdiq edirlər. Bir həkimin dediklərindən: “xəstənin ürəyi dayandı - mən hələ onun üzərində cərrahiyyə əməliyyatına başlamamışdım. Onun göz bəbəkləri genişlənmişdi. Müəyyən vaxt onu həyata qaytarmaq üçün çalışsaq da bir şey edə bilmədik. Onda mən 0 biri həkimə dedim: “Gəl bir dəfə də yoxlayaq və bununla da qurtaraq”. Bu dəfə ürək döyünməyə başladı. Sonradan xəstədən öldüyünü xatırlamasını soruşdum, o, isə dedi ki, heç nə xatırlamır, yalnız mənim o biri həkimə dediyim: “gəl bir dəfə də yoxlayaq və bununla da qurtaraq” sözlərini xatırlayır”.

Beləliklə, həm Kirlian effekti ilə aparılmış təcrübələr, həm də Moudinin ortaya qoyduğu faktlar hədisi-şəriflərdə deyilənləri bütünlüklə təsdiqləyir. Mövzumuz baxımından “Xural” qəzetinin 19 may 2018-ci il nömrəsində dərc edilmiş “Alimlər ölümdən sonra həyat olduğunu təsdiqlədilər” adlı məqalədə söylənilənlər də böyük maraq kəsb edir:

““Ölümdən sonra həyat var”. Alman alimləri 4 il davam edən ciddi araşdırmalarından sonra bu qənaətə gəliblər. Belə ki, Berlin Texniki Universitetinin həkimlərindən ibarət mütəxəssislər qrupu bu günlərdə maraqlı açıqlama verib. Onlar kliniki müşahidələrlə sübut ediblər ki, ölümdən sonra həyat mövcuddur.

Araşdırmalarda çoxlu sayda könüllü şəxslər iştirak edib. Onlar tibbi müşahidə altında 20 dəqiqəlik kliniki ölüm keçiriblər. Həkimlər 4 il davam edən təcrübə müddətində iştirak edən könüllülər qrupuna adrenalin və dimetiltriptamin iynələri vurub. Pasientlərin kliniki ölümü 20 dəqiqə çəkib.

Professor Bertold Akkermanın başçılığı ilə davam edən təcrübə nəticəsində könüllülərin kliniki ölümə dair təəssüratları qeydə alınıb. Nəticələr göstərib ki, qeydlərin çoxu bir-birinə bənzəyir.  944 nəfərdən böyük əksəriyyəti şüurun bədəndən ayrılması, tam sakitlik və rahatlıq, təhlükəsizlik, istilik və hətta ərimə hiss ediblər. Bir çoxu isə gözqamaşdıran işıq gördüklərini iddia edirlər.

Araşdırmanın maraqlı tərəfi ondan ibarətdir ki, bu təcrübədə müxtəlif dindən olan insanlar iştirak edib. Onların gəldiyi qənaətə görə, dinin ölümlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Çünki onların dini görüşlərinin bu prosesə heç bir təsiri olmayıb və bütün insanlar eyni hissləri bölüşüblər.

“Bilirəm ki, bu təcrübəmiz minlərlə insanın ölüm haqda olan fikirlərini alt-üst edəcək. Amma etiraf etmək lazımdır ki, bununla biz insanlığı düşündürən ən dərin sualın cavabını tapa bildik. Bəli, ölümdən sonra da həyat var” deyə Akkerman qeyd edib.

Qeyd edək ki, ölümdən sonrakı həyat haqqında bütün dini kitablarda məlumatlar var. İnanclara görə o biri dünya, ya da axirətə bağlı Bərzəx (Limbus), Cəhənnəm (Hell), Cənnət (Heaven-Paradise) kimi vəziyyətlərin yaşanması üçün ruhun bədənini tərk etmiş olması lazımdır. Bütün bunların ola bilməsi üçün ruhun insan bədənindən ayrılması bir məcburiyyətdir. Dini inanclara görə ölən şəxs bunları həm bədəni və həm də ruhuyla birlikdə yaşaya bilməz. Çünki ölmüş birinin bədəni hələ bu dünyada qalır və illər sonra belə bu şəxsin sümüklərinin olduğu məzarda uzun müddət çürümədən qaldığı və o biri aləmə getmədiyi bilindiyini üçün bütün bunları yalnızca şəxsin ruhunun yaşayacağına inanılır.

Alman alimlərindən öncə də Avstriya, ABŞ, İngiltərə alimləri bu barədə araşdırmalar aparıb, sonda ölümdən sonra insan şüurunun öz fəaliyyətini dayandırmadığını kəşf ediblər. Məsələn, uzun müddət Harvard Universitetində dərs keçən və əla neyrocərrah imici qazanan həkim Eben Aleksandr özünü xristian hesab etsə də, heç vaxt axirətə inanmayıb, hətta Allahın olduğuna inananları ciddi qəbul etməyib. Lakin 2008-ci ilin payızında onun özünün komaya düşməsindən sonra hər şey dəyişib. Məhz o zaman Aleksandr bir həftə ölümlə həyat arasında olub, onun fikirlərə və emosiyalara cavab verən beyin qabığı fəaliyyətini dayandırıb. Tanınmış cərrahın sözlərinə görə, o özü isə axirət dünyasına, eləcə də cənnətə səyahət edib.

Həkim qeyd edir ki, bütovlükdə onun baş çəkdiyi mistik məkan kliniki ölüm və ya başqa sərhəd vəziyyətlərini yaşamış insanların çoxsaylı təsvirlərinə

oxşayırdı. Həkim bu qəribə dünyanın necə göründüyünü təsvir edə bilib. O danışır ki, səyahəti buxara çevrilərək buludlarda yüksəyə qalxmasından və tezliklə “səmada uçan, sayrışan və dalınca xəttə oxşar uzun izlər qoyan şəffaf varlıqları” görməsindən başlayıb. Bundan başqa, həmin varlıqlar çox gözəl mahnıya bənzər qəribə səslər çıxarırdılar və ona elə gəlirdi ki, bu varlıqlar bununla onları əhatə edən sevinci və xoşbəxtliyi ifadə edirdilər”.

Qiyamət

Öncəki bölümlərdə deyilənləri ümumiləşdirərək qeyd etməliyik ki, ruh bədəndən ayrıldıqdan sonra Bərzəx alıminə keçir və Qiyamətə qədər orada qalır. Bu müddət ərzində ruh şəklində, yəni bədənsiz yaşayır. Bədənsiz yaşadığı üçün də nəfsindən – instinktlərdən və reflekslərdən ayrı düşür. Yeməyə, içməyə, yeyib-içdiklərini nəcis, sidik və ya tər formasında ifraz etməyə, sekslə məşğul olmağa, siqaret çəkməyə və s. ehtiyacı olmur. Çünki bunlar cismani bədənlə bağlı şeylərdir. Təbii ki, soyuq və istidən də əziyyət çəkmir, ağrı hiss etmir, xəstələnmir. Bunlar da cismani bədənlə bağlı olan məsələlərdir. Və bu hal Qiyamətə qədər bu şəkildə davam edir və ya edəcək.

Qiyamət nədir? Bir çoxları onu Qiyamətdən öncəki Axirzamanla qarışdırılar.Axırzamanın 10 əlamətindən söz açılan bir hədisdə deyilir ki, bir gün

Peyğəmbərin (s) səhabələri oturub öz aralarında söhbət edirdilər. Bu zaman onlara yaxınlaşan Rəsulillah (s) nə barədə söhbət etdiklərini soruşur. Onlar cavab verirlər:

-Ya Rəsulillah (s), biz “Əlamətu səə” (Axırzamanın əlamətləri) barədə danışırıq.

Peyğəmbər (s) bildirir ki, 10 böyük əlamət olmadan Axırzaman gəlməyəcəkdir. Və Peyğəmbər (s) onlara həmin 10 əlaməti bildirir.

Bu o əlamətlərdir ki, onların gerçəkləşdiyini artıq bu dünyada yaşayan hər bir insan görməkdə və şahidi olmaqdadır.

Həzrət Məhəmmədin (s) səhabələrinə söylədiyi və bu gün hər birimizin müşahidə etdiyimiz birinci əlamət budur: “Geyməyə paltarı olmayan, ayağı yalın çobanlar bir-biri ilə uca binaların tikilməsində yarışa girişəcəklər”.

Bu o deməkdir ki, bir vaxt gələcək, insanlar təqvaları, Allaha olan sevgiləri və Peyğəmbərin (s) yoluna sədaqətləri ilə deyil, mal və mülkləri, tikdikləri sarayları və ucaltdıqları göydələnləri ilə öyünəcəklər. Həmin əlamətin

gerçəkləşdiyini görmək və göydələnləri seyr etmək üçün Nyu-York, Tokio və ya Kuala-Lumpur və Dubaya getməyə ehtiyac yoxdur. Keçmiş ayağıyalın çobaların bu gün xalqdan və dövlətdən oğurlanmış haram pullarla tikdikləri dəb-dəbəli saray və göydələnlər Bakıda da az deyil. Onların sahibləri, şübhəsiz ki, İblisin nökərləridirlər və Dəccala xidmət edirlər.

Qoy, gözü olanlar gözlərini yaxşı-yaxşı açsınlar və qulağı olanlar da eşitsinlər. Bu adamlar Həzrət Məhəmmədin (s) yolunun yox, Təkgöz Dəccalın yolunun yolçularıdırlar.

Sevimli Peyğəmbərimizin (s) səhabələrinə söylədiyi ikinci əlamət budur: “Qadınlar geyinəcək, amma eyni zamanda çılpaq olacaqlar”.

Söyləmək nə qədər acı olsa da, bu əlamətin də gerçəkləşdiyinin şahidiyik. Bu tip qadıları görmək üçün Paris, London və Amsterdama səyahət etməyə ehtiyac varmı? Əlbəttə ki, yoxdur. Onların sayı Azərbaycanda da yetərincədir və hətta ürək ağrıdan səviyyədə çoxdur. Hər dəfə küçəyə çıxanda, çobanların tikdiyi saray və göydələnləri, çobanlara kafe, restoran, masaj salonları və bardellərdə xidmət edən yarı çılpaq qadınları görəndə nə düşünürsünüz?

Bir çox insan bu mənəzərəyə o qədər alışıb ki, olanlara olmalı olan adi hal kimi, müasir inkişaf və tərəqqinin məntiqi məhsulu kimi baxır. Onların bir qismi də bunu Avropalaşma, mədəniləşmə və müasirləşmə hesab edir, yaxşı hal olduğunu düşünür. Yalnız iman sahibləri Peyğəmbərimizin (s) öncədən xəbər verdiyi Axırzamanın artıq yetişdiyini dərk edir, qarşıdan gələn və artıq gəlmiş olan və içinə düşmüş olduğumuz fəlakətin miqyasını görüb narahat olurlar.

Düşündünüzmü, 14 əsr öncə yaşamış, yazı-pozu bilməyən bir insan bütün bunları necə bilmiş və öncədən xəbər vermişdir? Axı, o hardan bilmişdir ki, gün gələcək və geyməyə düz-əməlli paltarı olmayan, ayağı yalın çobanlar bir-biri ilə uca binaların tikilməsində yarışa girişəcəklər? Haradan bilmişdir ki, qadınlar geyinəcək, amma eyni zamanda çılpaq olacaqlar? Və təkcə bunlarımı bilmiş və söyləmişdir?

Əlbəttə ki, yox. Bu deyilənlər 10 böyük əlamətin sadəcə ikisidir. Peyğəmbərimiz (s) bu iki əlamətdən başqa Dəccal, Yəcuc və Məcuc, Həzrət

İsanın (ə) yer üzünə ikinci gəlişi, Duhan, Dəbbət ül-Ərz, Günəşin qərbdən doğuşu, Böyük zəlzələ və Yəməndən yüksələcək atəş barədə də öncədən məlumat vermiş və onları Axırzaman əlamətləri kimi sıralamışdır.

Axırzamanla məşğul olan “esxatologiya” adlı bir elm var. Bu elm sahəsi Axırzamanda olacaqları araşdırmaqla məşğuldur. Bu elm ayrıca xristian esxatologiyası, yəhudi esxatologiyası, İslam esxatologiyası və s. kimi istiqamətlərdən ibarətdir. Hər bir ümmət öz dinmin inanclarına görə özünə aid olan istiqaməti müəyyən və inkişaf etdirir, tədqiqatlar aparır və bu zaman öz dini kitablarına əsaslanırlar. Biz müsəlmanlar da bu istiqamətdə müqabil olaraq, təbii ki, ilk növbədə Qurani-Kərimə və müqəddəs hədislərə əsaslanırıq.

İslam esxatologiyasında (Elmül-Axir üz-Zaman) mərkəzi yerlərdən birini Həzrət İsa (ə), Həzrət Mehdi (ə) və Dəccal tutmaqdadırlar. Bunlardan İsa Məsih (ə) mövzusu həm yəhudu, həm xristian, həm də İslam esxatalogiyalarında ən mərkəzdə duran mövzulardır. Yəhudilər, məlum olduğu kimi, xristian və müsəlmanlardan fərqli olaraq, Həzrət İsanın (ə) Məsih olduğuna inanmır və

Məsihin hələ gəlmədiyini hesab edir və “Maşiah” adlandırdıqları bu şəxsin gəlişini gözləyirlər. Xristian və müsəlmanlarsa İsanın (ə) Məsih olduğunu bilir və onun yer üzünə ikinci gəlişini gözləyirlər.

Müsəlmanlar onun ikinci dəfə gəlişini hədislərdən bilirlər. Məsələn, “Səhih Buxari”də belə bir hədis var:

“Məryəm oğlu İsa yerə, aranıza enib sizi idarə etməyə başlayan anda hansı durumda olacaqsınız?”

Bu hədis bilavasitə müsəlmanlara müraciət etdiyindən tam qətiyyətlə deyə bilərik ki, o müsəlmaların yaşadığı bir yerə enəcək və müsəlmanların arasında nüzul edəcəkdir. Yəni bu hadisə nə Vaşinqtonda, nə Romada, nə Tel-Əvivdə, nə də Pekində baş verməyəcəkdir. Məhz müsəlmanların sıx yaşadığı, müsəlmanların məskun olduğu bir bölgədə baş verəcəkdir.

Və əgər bu kimi hədislər olmasa idi belə, biz bunu Qurandan bilirdik. Allah-Təala bunun baş verəcəyinə Qurani-Kərimdə açıq-aydın işarə etmişdir. İkinci qayıdışa inanmayanların, bunu inkar edənlərin Quranı açıb, Əl-Zuxruf surəsinin 61-ci ayəsinə nəzər salmaları kifayətdir:

“Həqiqətən, (İsanın yer üzünə enməsi) Saatın (yaxınlaşmasının) əlamətidir. (Qiyamətə) şəkk etməyin və Mənə tabe olun. Budur, düz yol!”

İncilin “Vəhy” fəslinin 22 bölümünün 12-ci ayəsində də eyni fikir təkrarlanır. Həmin ayədə Həzrət İsanın (ə) adından belə deyilir:

“Bax, mən tezliklə gələcəyəm. Mükafat da Özümlədir. Hər kəsə əməlinə görə mükafat verəcəyəm”.

Xristianlar İncilə istinadən Həzrət İsanın (ə) gəlişindən öncə, yəni Axırzamanda beş əlamətin gerçəkləşəcəyinə inanırlar:

1. Böyük müharibə, aclıq və zəlzələ2. İsrail dövlətinin bərpası3. İncilin bütün dünyada təlim edilməsi4.Qanunsuzluqların çoxalması və soyuqluğun ürəklərdəki məhəbbəti

əvəzləməsiYalançı “Məsih” və “peyğəmbərlərin” ortaya çıxması.Bunlardan birincisi haqqında Matta “İncil”inin XXIV fəslinin 6-8 – ci

bəndlərində İsa Məsihin (ə) dilindən belə deyilməkdədir: “Siz müharibə səsləri, müharibə xəbərləri eşidəcəksiniz. Təşvişə

düşməyin. Bunlar baş verməlidir, amma bu, hələ son deyil. Millət millətə qarşı, dövlət dövlətə qarşı qalxacaq. Gah burada, gah orada qıtlıq, zəlzələlər olacaq. Bütün bunlar bəlaların başlanğıcıdır”.

İkinci əlamət, yəni İsrail dövlətinin yaranması ilə bağlı əlamət də Matta İncilin eyni fəslinin 32-33 – cü bəndlərində yer almaqdadır. Həmin bəndlərdə özünü “İnsan Oğlu” adlandıran Məsihin (ə) dilindən İsrailin bərpa edilməsi əncir ağacının tumurcuqlamasına bənzədilərək, belə deyilməkdədir:

“Nümunə üçün əncir ağacını götürək. Onun budaqları tumurcuqlayıb yarpaqları görünəndə bilirsiniz ki, yay yaxındır. Siz də bütün bunları görəndə bilin ki, İnsan Oğlu yaxında, qapının ağzındadır”.

Eyni İncilin eyni fəslinin 14-cü bəndində üçüncü əlamətdən bəhs edilir:

“Padşahlıq haqqındakı bu müjdə (İncil) xalqların hamısına şəhadət olsun deyə, bütün yer üzündə təbliğ ediləcək və son o vaxt gələcək”.

Dördüncü əlamət Matta “İncil”inin eyni, yəni XXIV fəslinin 12-ci ayəsində yer alır:

“Hərc-mərclik baş alıb getdiyindən əksər insanlarda məhəbbət soyuyacaq”.

Beşinci əlamət barədə isə Mark “İncil”inin XIII fəslinin 6-cı bəndində belə deyilməkdədir:

“Bir çoxları mənim adımla gəlib “Məsih mənəm”  deyəcək və çoxlarını aldadacaq”. 

Bu sonuncu əlamətin üzərində xüsusi durmağa ehtiyac var. Çünki gəlib “Məsih mənəm”  deyəcək olanlardan biri də xristianların “Antixrist”, müsəlmanların isə “Dəccal” adlandırdıqları şəxs olacaq. Qeyd edək ki, Dəccal (Antixrist) mövzusu da xristian və müsəlman esxatologiyalarının ortaq mövzularından biridir və Axırzaman əlamətlərindəndir.

İncil Antixristdən, yəni Dəccaldan “qanunsuzluq adamı” və ya “qanunsuz adam” kimi bəs etməkdədir. “II Saloniklilərə” kitabının II fəslinin 3-10 – cu ayələrində Həzrət İsannnın (ə) onu belə tanıntdığı deyilir:

“Qoy heç kəs sizi aldatmasın, çünki o gün gəlməzdən əvvəl dönüklük baş qaldırmalı, qanunsuzluq adamı, yəni həlaka məhkum edilmiş şəxs zühur etməlidir. Bu düşmən özünü allah deyilən hər kəsdən və pərəstiş edilən hər bir şeydən üstün tutacaq, Allahın məbədində oturub özünü allah kimi qələmə verəcək. Yadınızdadırsa, sizinlə olanda bunlar barədə sizə danışırdım. Siz yaxşı bilirsiniz, bu adamın vaxtından əvvəl zühur etməsinin qarşısını nə alır. Onun qanunsuzluğu bir sirdir və bu sirr artıq fəaliyyətdədir, ancaq indi onun qarşısını alan keçib gedənə qədər o, sirr olaraq qalacaq. O vaxt qanunsuz adam üzə çıxacaq, ancaq Ağamız İsa öz ağzının nəfəsi ilə onu məhv edəcək, hüzuru aşkar olan vaxt onu yox edəcək. Qanunsuz adamın hüzuru Şeytanın sayəsindədir. Şeytan ona hər cür qüdrətli işlər, saxta əlamətlər, möcüzələr, hər cür yalan və günah üçün güc verir ki, məhvə gedənləri aldatsın”.

Burada yazılanları çox sayda hədis də təsdiqləməkdədir.Müsəlmanlar Dəccal və Həzrət İsa (ə) ilə eyni zamanda ayrıca Həzrət

Mehdinin (ə) də gələcəyinə, onun İsadan (ə) bir qədər öncə zühur edəcəyinə inanırlar və onun gəlişi də çox sayda hədislə müjdələnməkdədir. Həmin hədislərdən belə aydın olur ki, bu iki şəxs yer üzündə zülmün kökünü birlikdə kəsəcək və bütün dünyada İlahi ədalət və səadəti bərpa edəcəklər.

Qiyamət bütün bunlardan sonra qopacaq.“Qiyamət kəlməsi” ərəbcədən dilimizə "Diriliş Günü" ( يوم və ya (القيامة

“Din Günü” // “Hökm Günü” ( يوم (الدين kimi tərcümə edilir. Monoteist (təktanrılı) dinlərə və bir çox inanışa görə, həmin gün dünyanın sonun gələcək, bütün ölülər dirilərək Məşhər meydanında toplananacalar. İnsanlarda kimin Cənnətə, kimin də Cəhənnəmə gedəcəyi Məşhər meydanında müəyyən ediləcək.

Beləliklə, Qiyamət günü bütün dünyanın, yəni kainatın məhv olacağı hesab edilir.

Qurani-Kərimdə Qiyamətlə bağlı çox sayda ayələr bulunmaqdadır. Onları sırası ilə nəzərdən keçirək:

ل. ة� ل� ك= ل* ة� ث�ا ة3 م� م� ك�� ة3 Tل ك� م� ل� ك= Kم ك# ل� م�ا م� �Fك ك6 ل� م� Lة م8ا Mك Iهم ل� ك6 ل� م�ا م�� Xك

ل� ك� ك�� ل�ا م ل� ة�ا م� ة� م�ا ل( Wك ل� م�ا ة� Xل ة�ا ل8 ة;ا ل� Bة ل� Fم م/ م� ك�3 Iم مbا م� ل� Iة ة� م ا ة-

م� ك*� ة� Mل ك6 م� م�ا � ل� Bك ك� م3ا ل, ة�ا ل� ك= ل� Fم م/ ة� م3� م' ك� م� Iك م� ل� Iك ك-� م#ا ك� pه م� مAا ك�ا

Vم ة� هم ك$ Wم ل# م ل. م� Lك م1ا م� م�ا م� � aس Wل Cم ة; م� ك�3 ك# ل= م� م� fة م6ا ة= ل� ا aة Wل Cم ة;

ه_ م� ة�ا م� ك�-� م3 ك ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م م� �% م�ا ل� ك�( ا� ة& م�ا م' ل� ا ة�ي ةي ل1 ة, م8�ا ة�ا ل� ك= ل* ة�

م� �Fك م� Wل م� م��ا م/ س$ ة� م4ا ة; Eك F� م ا� م�ا م� � fة مHا Wم ل� ا ي( م م�ا

Siz o kəslərsiniz ki, bir-birinizi öldürürsünüz, özünüzdən olan bir dəstəni öz yurdundan çıxarırsınız, onlara qarşı pislik və düşmənçilik etməkdə bir-birinizə kömək edirsiniz. Onlar əsir tutulub yanınıza gətiriləndə, fidyə verib onları azad edirsiniz. Halbuki onları (yurdlarından) çıxartmaq sizə haram edilmişdi. Yoxsa siz Kitabın bir qisminə inanıb, digər qismini inkarmı edirsiniz? Sizlərdən bunu edənin cəzası dünya həyatında rüsvay olmaq, Qiyamət günü isə ən şiddətli əzaba məhkum olmaqdır. Allah sizin etdiklərinizdən bixəbər deyildir (Əl-Bəqərə surəsi, 85-ci ayə)..

pه م� مDا م�* ا� Uة م� مOا م� Lس لي م ه_ Fم م/ pه م� مDا م�* ا� Uة Kم ل� م� ك- �Bك م� ل� ا Uة م� مOا م�

م. Hة �� م ا Nم مOا Vم ة� Hهم م� � fم م6ا ة= ل� ا م� �Fك ل6 م ل� Iك م� Lس لي م ه_ Fم م/ ك- �Bك م� ل� ا Uة Kم ل� م�

م�ا ة�� ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� Bك م* ل� م; ك� ك= ل' م Eك F� م م�ا� � ل� Bة ة� ل� Oم م$ Rل ة� م� ك�� Fم Wل م م8ا

م� ك#� Fة م6 Tل م Eة ة�� ك��ا م�ا

Yəhudilər: “Xaçpərəstlər heç bir şeyə əsaslanmırlar!”– deyir, xaçpərəstlər isə: “Yəhudilər heç bir şeyə əsaslanmırlar!”– deyirlər. Halbuki onlar Kitab oxuyandırlar. Cahillər də onların danışdığı kimi danışırlar. Allah ixtilafa düşdükləri şey barəsində Qiyamət günü onların arasında hökm verəcəkdir (Əl-Bəqərə surəsi, 113-cü ayə).

ث*ا م� Xم Eة ة; م� ك�3 م6 ل9 م م� fة م6ا ة= ل� ا م. ة� Eك F� م ا� Nم م1 ل� م�ا م�ا م� ك�� ك6 ل= م م. Hة �� م ا م�� ة�ا

Eك F� م ا� ك� Bك ك� Fي م= ك م8ا م� م� �*ا م ا� م8�ا ة�ا ل� Bة ة� �rك ك; ة�ي م� �Fك ك� ل�ا م م�ا Vم ة? هم� ك�ا� � ث\ا �Fة Oم

ة� ة�� م�ا fة مHا م/ ل� Bك م� م� ل� Bة ي�� م1 ك م8ا م� ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م

Şübhəsiz ki, Allahın nazil etdiyi kitabda olanları gizli saxlayanlar və bununla cüzi miqdarda (pul) əldə edənlər öz qarınlarına oddan başqa bir şey doldurmurlar. Qiyamət günü Allah onları danışdırmaz və onları təmizə çıxarmaz. Onlar üçün üzücü bir əzab vardır (Əl-Bəqərə surəsi, 174-cü ayə).

ك*�ا م� آا م. Hة �� م ا م. ة� م� ك�3 Tم Kل م م� م�ا ل� ك�( ا� ك& م�ا م' ل� ا ك�3ا م# م� م. Hة F� م ة� م. ي ك) �w

ة3 ل� م4 ة; Lك م9ا م ل. م� hك ك) ل3 م Eك F� م م�ا� � ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� Bك Oم ل� م� ل�ا م� �� م ا م. Hة �� م م�ا

fس مKا ة2

Dünya həyatı kafirlər üçün gözəlləşdirildi. Onlar iman gətirənləri məsxərəyə qoyurdular. Halbuki müttəqilər qiyamət günü onlardan üstün olacaqlar. Allah istədiyi kəsə hesabsız ruzi verər (Əl-Bəqərə surəsi, 212-ci ayə).

م. ة� Qم ك3 Bي rم ك� م� م�ي م� ة�ا Vم Wك ة� م�ا م� Vم ي�� م� م6 ك� ي�ي ة�ا ه_ Kم ة/� م ا Eك F� م ا� Nم مOا ل ة�ا

ه_ م� ة�ا ك�3ا م# م� م. Hة �� م ا hم ل� م� Qم �Wك Cم �� م ا م. Hة �� م ا ك$ ة/ م�ا م� ك�3ا م# م� م. Hة �� م ا

Eة ة�� ل� ك6 ل* ك� م�ا ة�� ل� ك= م* ل� م; ك� ك= ل2 م�ا م� ل� ك= Wك ة� ل3 م� م�ي م� ة�ا م�� Xك �% ة� م� م�ا ة� ل� ا ة� ل� م

م� ك#� Fة م6 Tل م�

O vaxt Allah dedi: “Ey İsa! Mən sənin həyatına son qoyub Özümə tərəf qaldıracağam, səni kafirlərdən təmizləyəcək və sənin ardınca gedənləri Qiyamət gününə qədər kafirlərdən üstün edəcəyəm. Sonra sizin dönüşünüz Mənə olacaq. Mən də ixtilafa düşdüyünüz şeylər barəsində sizin aranızda hökm verəcəyəm (Ali-İmran surəsi, 55-ci ayə).

ث\ا �Fة Oم ث*ا م� Xم ل� Bة ة� م�ا ل م�ا م� Eة F� م ا� ة( Bل Wم ة; م� ك�3 م6 ل9 م م. Hة �� م ا م�� ة�ا

م� ل� م ل� Bة ل� م� ة�ا ك3 bك ل* م م8ا م� Eك F� م ا� ك� Bك ك� Fي م= ك م8ا م� ة& م3 ة, آا ل8 ا ة�ي ل� Bك م� hم م\ا م, م8ا Vم ة? هم� � إ

ة� ة�� م�ا fة مHا م/ ل� Bك م� م� ل� Bة ي�� م1 ك م8ا م� ة� م� م�ا ة� ل� ا

Həqiqətən də, Allah ilə olan əhdlərini və andlarını ucuz qiymətə satan kəslər üçün axirətdə heç bir pay yoxdur. Allah onları danışdırmayacaq, Qiyamət günü onların üzünə baxmayacaq və onları təmizə çıxarmayacaqdır. Onlar üçün üzücü bir əzab vardır (Ali-İmran surəsi, 77-ci ayə).

ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م م�$ mم م�ا ة; �ة ل�ا م ل$ Fك ل4 م ل. م� م� � م�$ ك4 م ل� م�ا يي Cة م* ة� م� م�ا م�ا م� �

م� ك�� Fم bل ك م8ا ل� Iك م� Uل Cم Kم م� م�ا س! ل# م� ك�$ ك� ه_ م�� م� ك� م�� Xك

Peyğəmbərə əmanətə xəyanət etmək yaraşmaz. Əmanətə xəyanət edən kimsə Qiyamət günü xəyanət etdiyi şeylə gələr. Sonra da hər kəsə əməllərinin əvəzi tam veriləcək və onlara zülm edilməyəcəkdir (Ali-İmran surəsi, 161-ci ayə).

ث3ا ل� م, م� Iك Eة Fة gل م� ل. ة� Eك F� م ا� ك� Iك م�ا آا م�ا ة; م� �Fك Tم Cل م م. Hة �� م ا م�. Cم Kم ل' م م8ا م�

ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م Eة ة; كF�ا Tة م; م�ا م� �Oك م�� rم ك� Aم �% ل� Bك م� ة3� م م� Iك ل$ م; �% ل� Bك م� �

ة3 �Cة م, م� �Fك م� Wل م� م�ا ة; Eك F� م م�ا� � nة ل� م�ا ل8 م�ا �ة م�ا م�ا K�م ا� yك م3ا ة�� Eة F� م ة� م�

Allahın Öz lütfündən bəxş etdiyini xərcləməyə xəsislik edənlər elə güman etməsinlər ki, bu, onların xeyrinədir. Əksinə, bu, onlar üçün pisdir. Onların xəsislik etdikləri şey qiyamət günü boyunlarına dolanacaqdır. Göylərin və yerin mirası Allaha məxsusdur. Allah nə etdiklərinizdən xəbərdardır (Ali-İmran surəsi, 180-ci ayə).

ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� ك� م� ك�� ك�ا م� ل� �� م م� ك� م�ا �� م ة�ا م� � �ة ل� م� ل� ا ك� م� ة� م ا س! ل# م� ك�$ ك� �%

ك& م�ا م' ل� ا م�ا م� � م) م�ا ل( م� م� م� *� م م+ ل� ا م$ ة, ل- ك�ا م� ة� �*ا م ا� ة. م/ م0 ة1 ل2 ك) ل. م� م�

ة� ك�3 ك4 ل� ا ك5 م6ا م� م8�ا ة�ا م�ا ل� ك�( ا�

Hər bir kəs ölümü dadacaqdır. Lakin Qiyamət günü mükafatlarınız sizə tam veriləcəkdir. Kim Oddan uzaqlaşdırılıb, Cənnətə daxil edilərsə, o uğur qazanmış olar. Dünya həyatı isə aldadıcı ləzzətdən başqa bir şey deyildir (Ali-İmran surəsi, 185-ci ayə).

Vم م�� ة�ا � ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م م�ا ة1 Tل ك� م8ا م� Vم Fة Aك ك� ه_ Fم م/ م*ا م� ل( م/ م� م�ا م*ا ة� آا م� م*ا ;� م م�

م- مWا ة�� ل� ا cك Fة Tل ك� م8ا

Ey Rəbbimiz! Öz elçilərinin vasitəsi ilə bizə vəd etdiklərini ver və Qiyamət günü bizi rüsvay etmə! Şübhəsiz ki, Sən vədindən dönməzsən! (Ali-İmran surəsi, 194-cü ayə).

Eة ة�� iم ل م� م8ا ة� م� م�ا ة� ل� ا ة� ل� م ه_ م� ة�ا ل� ك= *� م Wم م� ل+ م� م� � م� Iك م8�ا ة�ا Eم هم� ة�ا م8ا Eك F� م �ا�

ثRا ة( م2 Eة F� م ا� م. ة� hك م( Zل م�ا ل. م� م�

Özündən başqa ilah olmayan Allah, (baş verəcəyinə) şübhə edilməyən Qiyamət günü sizi mütləq( bir yerə) toplayacaqdır. (Verdiyi) xəbərdə Allahdan daha doğru (söyləyən) kim ola bilər? (Ən-Nisa surəsi, 87-ci ayə).

Eم F� م ا� Nك ة- م+ا ك ل. م� م� م�ا ل� ك�( ا� ة& م�ا م' ل� ا ة�ي ل� Bك ل* م/ ل� ك6 ل� م- م�ا Lة م8ا Mك Iهم ل� ك6 ل� م�ا مIا

ث\ا ة�� م� ل� Bة ل� Fم م/ ك� ك=� م ل. م� ل� م�ا ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� Bك ل* م/

Bax, siz o kəslərsiniz ki, dünya həyatında onlardan ötrü mübahisə edirsiniz. Bəs Qiyamət günü onlardan ötrü Allahla kim mübahisə edəcək və yaxud onları kim qoruyacaq? (Ən-Nisa surəsi, 109-cu ayə).

ل. ك= م� ل� م� م�ا ك��ا مOا Eة F� م ا� م. ة� zة ل6 م� ل� ك= م� م� م�ا ل� ة�ا م� ل� ك= ة; م� �Dك م�; م3 م6 م م. Hة �� م ا

ل� ك= ل� Fم م/ ل ة� ل' م6 Kل م� ل� م� م�ا ك��ا مOا iة �Dة م� م. ة3 ة� م=ا Fل ة� م� م�ا ل� ة�ا م� ل� ك= Wم م�

ل. م� م� � ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� ك= م* ل� م; ك� ك= ل' م Eك F� م م�ا� � م. ة*� ة� Mل ك� ل� ا م. ة� ل� ك= Wل م* ل� م� م�

ث\ا �Cة Aم م. ة*� ة� Mل ك� ل� ا _Fم م/ م. ة3 ة� م=ا Fل ة� Eك F� م ا� م$ Wم ل+ م

Onlar sizə göz qoyurlar (gözləyirlər ki sizə bir bəla gəlsin). Əgər Allahdan sizə bir qələbə gəlsə: “Məgər biz də sizinlə deyildikmi?”– deyərlər. Əgər kafirlərə bir qələbə nəsib olsa: “Məgər biz (möminlərlə birlikdə) sizə qalib gələ bilməzdikmi, sizi möminlərdən qorumadıqmı?”– söyləyərlər. Qiyamət günü Allah sizin aranızda hökm verəcəkdir. Allah kafirlərə möminləri (məğlub etməyə )yol verməyəcəkdir (Ən-Nisa surəsi, 141-ci ayə).

ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م م� �% Eة ة� ل� م� م$ Cل Oم Eة ة; م�. م* ة� Mل ك� م� م8�ا ة�ا fة م6ا ة= ل� ا ة$ Iل م�ا ل. ة� ل� ة�ا م�

ث(ا �Bة م ل� Bة ل� Fم م/ ك� ك=� م

Kitab əhlindən elə kimsə yoxdur ki, (öz ölümündən, yaxud İsanın) ölümündən əvvəl ona iman gətirməsin. Qiyamət günü isə (İsa) onların əleyhinə şahid olacaqdır (Ən-Nisa surəsi, 159-cu ayə).

م��ا ة� ثb�ا م2 كK�ا م* م� ل� Bك Oم مRا ة�� م�ا Hل م, م�ا pه م� مDا م� ��ا م ة�ا ك��ا مOا م. Hة �� م ا م. ة� م�

ة� م� م�ا ة� ل� ا ة� ل� م ه_ م� ة�ا Lم مgا ل4 Cم ل� م�ا م& م� م(ا Wم ل� ا ك� Bك م* ل� م; م*ا ل م3 mل م�ا م� Eة ة; ك�3ا ي� ك �

م� �Wك م* Dل م ك��ا م�ا م�ا ة; Eك F� م ا� ك� Bك ك? Cي م* ك jم ل� Aم م�

“Biz xaçpərəstik!”– deyənlərlə də əhd bağlamışdıq. Onlar da (özlərinə) öyrədilənin bir hissəsini unutdular. Buna görə də onların arasına Qiyamət gününə qədər ədavət və kin saldıq. Allah onlara nə etdikləri barədə xəbər verəcəkdir (Əl-Maidə surəsi, 14-cü ayə).

Eك Wم م� Eك Fم Rل ة� م� ثWا ة�� م� nة ل� م�ا ل8 ا ة�ي م�ا ل� Bك م� م�� م�ا ل� م� ك�3ا م# م� م. Hة �� م ا م�� ة�ا

fة مHا م/ ل� Bك م� م� �% ل� Bك ل* ة� م$ Cي ك� ك� م�ا ة� م� م�ا ة� ل� ا ة� ل� م fة مHا م/ ل. ة� Eة ة; ك(�ا م6 ل# م� ة�

ة� ة�� م�ا

Əgər yer üzündə olan hər şey, üs-təlik bir o qədəri də kafirlərə məxsus olsaydı və onlar bunu Qiyamət gününün əzabından qurtarmaq üçün fidyə versəydilər, onlardan qəbul olunmazdı. Onlar üçün üzücü bir əzab hazırlanmışdır (Əl-Maidə surəsi, 36-cı ayə).

ك��ا مOا م�ا ة; ك*�ا Wة ك� م� ل� Bة ة( ل م�ا Uل F�م mك � ة� م� �Fك ل4 م� Eة F� م ا� ك( م ك- �Bك م� ل� ا Uة م� مOا م� �w

م�ا ل� Bك ل* ة� ث3ا �Rة م� م�� م( ة1 م� م� م� � Lك م9ا م cم ل� م� ك[ ة# ل* ك ة� م6ا Yم �Kك Cل م� Gك م(ا م ل$ م;

م& م� م(ا Wم ل� ا ك� Bك م* ل� م; م*ا ل� م� ل� م�ا م� � ث3ا ل# ك� م� ث�ا م�ا ل4 Yك Vم ي; م� ل. ة� Vم ل� م� ة�ا Nم ة1 ل� ك�ا

مIا م�ا م# Yل م�ا fة ل3 م' Fل ة� ث�ا م�ا ك(�ا Oم ل� م�ا م�ا F� م ك� � ة� م� م�ا ة� ل� ا ة� ل� م ه_ م� ة�ا Lم مgا ل4 Cم ل� م�ا

م. ة( Kة ل# ك� ل� ا i�ك ة' ك م8ا Eك F� م م�ا� � ث-ا مKا م� nة ل� م�ا ل8 ا ة�ي م� ل� Wم Kل م م� � Eك F� م ا�

Yəhudilər dedilər: “Allahın Əli bağlıdır!” Onların öz əlləri bağlandı və dedikləri sözə görə lənətə gəldilər. Əksinə, Onun hər iki Əli açıqdır və O, (Öz lütfündən) istədiyi kimi sərf edir. Əlbəttə, Rəbbindən sənə nazil edilən (Kitab) onlardan bir çoxunun azğınlığını və küfrünü artıracaqdır. Biz onların arasına Qiyamət gününə qədər ədavət və kin saldıq. Onlar hər dəfə müharibə alo--vunu yandırdıqda Allah onu söndürər. Onlar yer üzündə fitnəkarlıq törətməyə səy göstərirlər. Allah isə fitnəkarları sevmir! (Əl-Maidə surəsi, 64-cü ayə).

Gك م( ل* ة/ ث��_ Kم ك� ة$ م� م�ا م� �% ث\ا م� م�ا ه_ gم Oم م�� Xك س. �Yة ل. ة� ل� ك= م� Fم م, ةHي م�� ا م� Iك

م� ك�3 م6 ل� م� ل� ك6 ل� م�ا م�� Xك

Sizi palçıqdan yaradan, sonra da əcəlinizi təyin edən Odur. Onun dərgahında (Qiyamət günü üçün də )bəlli bir əcəl vardır. (Bunu bildikdən) sonra siz yenə də şübhə edirsiniz (Əl-Ənam surəsi, 2-ci ayə).

Eة Kة ل# م� ه_ Fم م/ iم م6 م� � Eة F� م ة� ل$ Oك �%nة ل� م�ا ل8 م�ا �ة م�ا م�ا K�م ا� ة�ي م�ا ل. م� ة� ل$ Oك

م. Hة �� م ا � Eة ة�� iم ل م� م8ا ة� م� م�ا ة� ل� ا ة� ل� م ه_ م� ة�ا ل� ك= *� م Wم م� ل+ م� م� � م� م� ل2 م3� ا�

م� ك*� ة� Mل ك م8ا ل� Bك م� ل� Bك Kم ك# ل� م�ا ك�3ا Kة م,

De: “Göylərdə və yerdə olanlar kimə məxsusdur?” De: “Allaha məxsusdur!” (Allah) Özünə rəhmli olmağı yazmış-dır. (Gələcəyinə) şübhə edilməyən Qiyamət gününə sizi O toplayacaqdır. Özlərini ziyana uğradanlar iman gətirməzlər (Əl-Ənam surəsi, 12-ci ayə).

م\ا م� ة� م? ي� K�م ة;ا� Lم م�ا ل. م� م� �% مBا ة� مRا ل� م�ا ك3 ل9 م/ Eك Fم م� ة� م* Kم م' ل� ة;ا Lم م�ا ل. م�

م� ك�� Fم bل ك م8ا ل� Iك م� مBا Fم Rل ة� م8�ا ة�ا pه م1 ل+ ك

Kim (Qiyamət günü) yaxşılıq gətirərsə, ona gətirdiyinin on qat əvəzi verilər. Kim pislik gətirərsə, ona ancaq gətirdiyinin misli qədər cəza verilər. Onlara haqsızlıq edilməz (Əl-Ənam surəsi, 160-cı ayə).

م. ة� �ة مCا ي� r�م م�ا� Gة ة- مCا Wة ة� م: م3 ل, م�ا ة6ي �� م ا Eة F� م ا� م� م* ة) م� م3� م2 ل. م� ل$ Oك

م� ل� م ث� Dم ة� م,ا م�ا ل� ك�( ا� ة& م�ا م' ل� ا ة�ي ك*�ا م� آا م. Hة F� م ة� مي Iة ل$ Oك � hة ل) ي3 ا�

م� ك�� Fم Wل م س� ل� م� ة� �ة م ا آا ل8 ا ك$ Dي م# ك� Vم ة� Hهم م� � ة� م� م�ا ة� ل� ا

De: “Allahın Öz qulları üçün üzə çıxartdığı zinəti və təmiz ruziləri kim haram etmişdir?” De: “Bunlar dünya həyatında (hamıya), Qiyamət günü isə yalnız möminlərə məxsusdur”. Biz dərk edən adamlar üçün ayələri belə izah edirik (Əl-Əraf surəsi, 32-ci ayə).

ل� Bك ك� �Kك م ل. م� ة� م� م�ا ة� ل� ا ة� ل� م ه_ م� ة�ا ل� Bة ل� Fم م/ م�. Rم Wم Cل م� م� Vم ك�; م� م� م� م�ا م� ل ة�ا م�

ة� ة�2 م� ة� ك#� م4 م� Eك �� م ة�ا م� �% fة م�ا Wة ل� ا kك ة3 Kم م� Vم م�; م� م�� ة�ا � fة مHا Wم ل� ا Lم �Aك

O zaman Rəbbin onlara Qiyamət gününədək ən ağır əzab verəcək kimsələr göndərəcəyini bildirdi. Doğrudan da, sənin Rəbbin tez cəza verəndir. Həqiqətən də, O, Bağışlayandır, Rəhmlidir (Əl-Əraf surəsi, 167-ci ayə).

ل� Iك م( Bم ل م�ا م� ل� Bك م6 � م ي� ك ل� Iة ة� �Bك qك ل. ة� م� م- آا ة*ي م; ل. ة� Vم ك�; م� Hم م, م�ا ل ة�ا م�

م� ل� م ك��ا ك�� م� ل� م�ا � م�ا ل( Bة م � ه_ Fم م; ك��ا مOا �% ل� ك= ي; م3 ة; Uك Kل م� م�ا ل� Bة Kة ك# ل� م�ا ه_ Fم م/

م. �Fة ة� مmا مHا Iهم ل. م/ �*ا م ك� ��ا م ة�ا ة� م� م�ا ة� ل� ا

Bir zaman Rəbbin Adəm oğullarının bellərindən onların törəmələrini çıxarmış və: “Mən sizin Rəbbiniz deyiləmmi?”(– deyə) onları özlərinin əleyhinə şahid tutmuşdu. Onlar: “Bəli, biz şahid olduq!”– demişdilər. (Bu ona görədir )ki, siz Qiyamət günü: “Biz bundan xəbərsiz idik!”– deməyəsiniz (Əl-Əraf surəsi, 172-ci ayə).

Gك ك( �Wة ك م�� Xك م[ Fل Tم ل� ا ك�ا م( Cل م Eك �� م ة�ا � ��ا ث م2 Eة F� م ا� م( ل/ م� �% ثWا ة�� م� ل� ك= Wك ة� ل3 م� Eة ل� م� ة�ا

م. Hة �� م م�ا � tة Kل ة� ل� ة;ا �ة م'ا ة� مD�ا ا� كF�ا ة� م/ م� ك*�ا م� آا م. Hة �� م ا مي ة1 ل+ م� ة�

م� ك�3 ك# ل= م ك��ا م�ا م�ا ة; ة� ة�� م�ا fة مHا م/ م� س� ة�� م2 ل. ة� fة م3ا م ل� Bك م� ك�3ا م# م�

Allahın həqiqi vədi kimi hamınızın dönüşü Onadır. O, məxluqu ilk dəfə yaradır, sonra onu (Qiyamət günü) yenidən dirildir ki, saleh əməllər edənləri

ədalətlə mükafatlandırsın. Kafirlərə gəlincə, küfr etdiklərinə görə onlar üçün qaynar içki və üzücü bir əzab hazırlanmışdır (Yunus surəsi, 4-cü ayə).

ك�ا م( Cل م Eك F� م ا� ة$ Oك � Gك ك( �Wة ك م�� Xك م[ Fل Tم ل� ا ك�ا م( Cل م ل. م� ل� ك= ة� م�ا م3 ك ل. ة� ل$ Iم ل$ Oك

م� ك=� م� Mل ك� ه_ �� م م�ا م� �% Gك ك( �Wة ك م�� Xك م[ Fل Tم ل� ا

De: “(Allaha) qoşduğunuz şəriklərdən eləsi varmı ki, (hər hansı bir) məxluqu ilk dəfə yaratsın, (öldükdən) sonra onu yenidən diriltsin?” De: “Məxluqu ilk dəfə Allah yaradır, sonra onu (Qiyamət günü) yenidən dirildir. Siz necə də (haqdan) döndərilirsiniz!” (Yunus surəsi, 34-cü ayə).

Eم F� م ا� م�� ة�ا � ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م fم Hة م= ل� ا Eة F� م ا� _Fم م/ م� ك�3 م6 ل# م م. Hة �� م ا ك�. qم م�ا م�

م� ك�3 ك= ل9 م م8ا ل� Iك م3 Rم ل� م�ا م�. ة= هم� م� dة م�*ا ا� _Fم م/ س$ gل م� �Hك م�

Allaha qarşı yalan uyduranların Qiyamət günü barədə fikirləri nədir? Həqiqətən, Allah insanlara qarşı lütfkardır, lakin onların çoxu şükür etmir (Yunus surəsi, 60-cı ayə).

�ة مCا ي� r�م ا� م. ة� ل� Iك م*ا Oل م) م� م� hس ل( Zة م�ا �� م Cم ك� م$ ة�� م3ا Aل ة�ا ة*ي م; م�ا ل�ا �� م م; ل( م� م� م�

م� ل� م ل� Bك م* ل� م; ةgي ل� م Vم م�; م� م�� ة�ا � ك� Fل Wة ل� ا ك� Iك Lم م�ا ه_ م6� م2 ك#�ا Fم م6 ل, ا م�ا م�

م� ك#� Fة م6 Tل م Eة ة�� ك��ا م�ا م�ا ة�� ة� م� م�ا ة� ل� ا

Biz İsrail oğullarını gözəl bir yurda sakin etdik və onlara pak ruzilərdən verdik. Onlar özlərinə elm gələnə qədər ixtilafa düşmədilər. Şübhəsiz ki, Rəbbin, ixtilafa düşdükləri şey barəsində Qiyamət günü onların arasında hökm verəcəkdir (Yunus surəsi, 93-cü ayə).

ك�3ا م# م� ث-ا م/ا م�� ة�ا م8ا م�ا � ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م م� ث� م* Wل م� م�ا ل� ك�( ا� Gة Hة Iهم ة�ي كW�ا Cة ل� ك�ا م�

س- �Iك ة� ل� Oم س- مWا ة� ث(ا Wل ك; م8ا م�ا � ل� Bك ;� م م�

Onları həm bu dünyada, həm də Qiyamət günündə lənət təqib edəcəkdir. Həqiqətən, Ad qövmü öz Rəbbini inkar etdi. Məhv olsun Hudun qövmü Ad! (Hud surəsi, 60-cı ayə).

ك- ك�� ل� م� ل� ا ك- ل� ة� ل� ا م! ل? ة; م� �% م� �*ا م ا� ك� Iك م- م� ل� م�ا م� ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م Eك م� ل� Oم ك� ك( ل� م

ك- ك�� ل3 م� ل� ا ك( ل� ي3 ا� م! ل? ة; � ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م م� ث� م* Wل م� Gة Hة Iهم ة�ي كW�ا Cة ل� ك�ا م�

(Firon) Qiyamət günü öz camaatının qabağına düşüb onları Oda aparacaq. Girəcəkləri yer nə pis yerdir! Onları həm burada, həm də Qiyamət

günündə lənət təqib edəcəkdir. Onlara verilən pay nə pis paydır! (Hud surəsi, 98-99 - cu ayələr).

ة( �Wة Aم م� ة�ي ة� م ل� Bك ل* ة� م� � Eة ة� ل ة�ا ة; م8�ا ة�ا ة! ل# م� ك� F� م م= م� م8ا �ة ل�ا م م� ل� م

(Qiyamət) gəldiyi gün Allahın izni olmadan heç kəs danışa bilməz. Onlardan kimi bədbəxt, kimi də xoşbəxt olacaq (Hud surəsi, 105-ci ayə).

م. Hة �� م ا ة� م)ا ل� م�ا ل. ة� م� � ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ث� Fم ة� م�ا ل� Iك م� م)ا ل� م�ا كF�ا ة� ل' م� ة�

م� ك�� ة1 م م�ا Lم مAا م8ا م�ا � س� Fل ة/ ة3 ل� م4 ة; ل� Bك م� �F�ك gة ك

Qoy onlar Qiyamət günü öz günahlarının hamısını və nadanlıqları üzündən azdırdıqları kəslərin günahlarının bir qismini daşısınlar. Bax gör, daşıyacaqları (yük) necə də pisdir (Ən-Nəhl surəsi, 25-ci ayə).

ل� ك6 ل* ك� م. Hة �� م ا مي ة� م�ا م3 ك م. ل م�ا Nك ك�� م م� ل� Bة ة1 Tل ك ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م م�� Xك

Lم �K�ك م�ا� م� ل� م� ل� ا مي ل1 Tة ل� ا م�� ة�ا م� Fل Wة ل� ا ك��ا ك�ا� م. Hة �� م ا Nم مOا � ل� Bة ة�� م� �O�ك م9ا ك�

م. ة3 ة� م=ا ل� ا _Fم م/

Sonra Qiyamət günü (Allah) onları rüsvay edəcək və deyəcək: “Haqqında mübahisə etdiyiniz şəriklərim haradadır?” Elm verilmiş kimsələr deyəcəklər: “Şübhəsiz ki, bu gün kafirlərə rüsvayçılıq və əzab üz verəcək!” (Ən-Nəhl surəsi, 27-ci ayə).

م� �Hك Tة م6� م� ثXا م=ا ل� م�ا س& م�� Oك ة( Wل م; ل. ة� مBا م� ل1 mم Uل gم م� م� ة6ي �� م م�ا ك��ا ك=� م� م8ا م�

م�ا �� م ة�ا � س� م�� ك�ا ل. ة� ه_ م; ل� م�ا مي Iة ة� م�� ك�ا م� ك=� م� ل� م�ا ل� ك= م* ل� م; ث\ا م, م- ل� ك= م� م�ا ل م�ا

م� ك#� Fة م6 Tل م� Eة ة�� ل� ك6 ل* ك� م�ا ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� ك= م� م�. م* ي� Cم ك� م� م� � Eة ة; Eك F� م ا� ك� ك� �Fك Cل م

İpliyini möhkəm əyirdikdən sonra (onu) açıb sökən qadın kimi olmayın. Bir camaat digər bir camaatdan (sayca və malca) daha çox olduğu üçün andlarınızı aranızda hiylə vasitəsinə çevirirsiniz. Allah bununla sizi sınayır. O, ixtilafda olduğunuz şeyləri Qiyamət günü sizə mütləq bildirəcəkdir (Ən-Nəhl surəsi, 92-ci ayə).

ك� ك= ل' م� م� Vم م�; م� م�� ة�ا م� � Eة ة�� ك#�ا Fم م6 ل, ا م. Hة �� م ا _Fم م/ Uك Cل K�م ا� م$ Wة ك� م�ا �� م ة�ا

م� ك#� Fة م6 Tل م Eة ة�� ك��ا م�ا م�ا ة�� ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� Bك م* ل� م;

Şənbə günü ancaq o günün barəsində ixtilafa düşənlərə vacib edildi. Şübhəsiz ki, Rəbbin Qiyamət günü, ixtilafa düşdükləri şey barəsində onların arasında hökm verəcəkdir (Ən-Nəhl surəsi, 124-cü ayə).

ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م Eك م� ك: ة3 Tل ك� م� �% Eة ة� ك* ك/ ة�ي Gك م3 ة� مYا Gك م*ا ل� م1 ل� م�ا س� مKا ل� ة�ا م�$ ك� م�

ث�ا ك9� ل* م� Gك م�ا Fل م ث;ا م6ا ة�

Biz hər bir insanın əməlini öz boynundan asdıq. Qiyamət günü isə açıq vəziyyətdə qarşısına qoyulan kitabı ona göstərəcəyik (Əl-İsra surəsi, 13-cü ayə).

مIا ك;� Hي Wم ك� ل� م�ا ة� م� م�ا ة� ل� ا ة� ل� م م$ Cل Oم مIا ك=� Fة Bل ك� ك. ل' م� م8�ا ة�ا س� م ل3 Oم ل. ة� ل� ة�ا م�

ث�ا �rك Kل م� fة م6ا ة= ل� ا ة�ي Vم ة� هم م� م�ا � ث(ا ة( م ث;ا مHا م/

Elə bir məmləkət yoxdur ki, Qiyamət günündən əvvəl Biz onu məhv etməyək və ya onu şiddətli əzaba düçar etməyək. Bu, Kitabda yazılmışdır (Əl-İsra surəsi, 58-ci ayə).

ة� ل� م ه_ م� ة�ا ة. م� ل3 م�, م�ا ل. ة? م� م�ي Fم م/ Uم ل� م3� م� ةHي م�� ا مHا Iهم Vم م6 ل م�ا م� م�ا Nم مOا

ث\ا �Fة Oم م8�ا ة�ا Eك م6 � م ي� ك م�. م= ة* م6 ل2 م�ا م8 ة� م� م�ا ة� ل� ا

(İblis) dedi: “Məndən üstün tutduğuna bir bax! Əgər Qiyamət gününə qədər mənə möhlət versən, az bir qismindən başqa onun (bütün) nəslini özümə ram edəcəyəm” (Əl-İsra surəsi, 62-ci ayə).

ل. ة� Lم م�ا ة� ل� م�ا ل� Bك م� م( ة+ م� ل. Fم م� ل$ Fة gل ك ل. م� م� �% ة( م6 Bل ك� ل� ا م� Bك م� Eك F� م ا� ة( Bل م ل. م� م�

ث�ا ل= ك; م� ث�ا ل� ك/ ل� Bة Iة ك�� ك� ه_ Fم م/ ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� Iك ك3 ك9 ل' م� م� �% Eة ة� ك-�

ث3ا �Wة Aم ل� Iك م�ا ل- ة) Uل Cم م, م�ا F� م ك� �% ك� *� م Bم م� ل� Iك م�ا ل�ا م� �% ث��ا Zك م�

Allah kimi doğru yola yönəldirsə, o, doğru yoldadır. Kimi azdırırsa, onlara Ondan başqa dostlar tapa bilməzsən. Qiyamət günü Biz onları kor, lal və kar olduqları halda üzü üstə bir yerə toplayacağıq. Onların sığınacaqları yer Cəhənnəmdir. (Onun alovu) azaldıqca onlar üçün alovu artıracağıq (Əl-İsra surəsi, 97-ci ayə).

م\ا م� ل� Bك ك� م�ا ل/ م�ا Uل rم Cة م' م� Eة ة� م�ا ة� م� ل� Bة ي; م� �ة م ا آا ة; ك�3ا م# م� م. Hة �� م ا Vم ة? هم� ك�ا�

ث�ا ل) م� ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� Bك م� ك� ة�� ك�

Onlar Rəbbinin ayələrini və Onunla qarşılaşacaqlarını inkar edən, buna görə də bütün əməlləri boşa çıxan kimsələrdir. Odur ki, Qiyamət günü Biz onlara əhəmiyyət verməyəcəyik” (Əl-Kəhf surəsi, 105-ci ayə).

ث�(ا lة ل� Bة ل� Fم م/ م� ك�� ك=� م م� ل� Bة ة� م- مCا Wة ة; م� ك�3 ك# ل= م� Aم � م�\ا م�

Xeyr! (Qiyamət günü o bütlər) onların ibadətini inkar edəcək və onların əleyhinə çıxacaqlar (Məryəm surəsi, 82-ci ayə).

ث-ا ل3 م� ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م Eة ة�� آا ل� Bك F�ك ك� م�

Onların hər biri Qiyamət günü Onun hüzuruna tək-tənha gələcək (Məryəm surəsi, 82-ci ayə).

ث�ا ل) ة� ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ك$ ة� ل' م Eك �� م ة�ا م� Eك ل* م/ nم م3 ل/ م�ا ل. م�

ث\ا ل� ة2 ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� Bك م� Lم مAا م� �% Eة ة�� م. ة( ة� م,ا

Ondan üz döndərənlər Qiyamət günü ağır bir günah yükü daşıyacaqlar. Onlar bu vəziyyətdə əbədi qalacaqlar. Qiyamət günü onların daşıyacağı yük nə pis (yük) olacaqdır! (Ta ha surəsi, 100-101- ci ayələr).

م� ل� م Gك ك3 ك9 ل' م� م� ث=ا ل* lم ث� م9 �Wة م� Eك م� م�� ة�ا م� ة3ي ل� ة ل. م/ nم م3 ل/ م�ا ل. م� م�

Kim Mənim Zikrimdən üz döndərsə, onun güzəranı sıxıntılı olacaq və Biz Qiyamət günü onu kor kimi hüzurumuza gətirdəcəyik” (Ta ha surəsi, 124-cü ayə).

م� ك�3 bم ل* ك ل� Iك م8ا م� مIا م�- م� م� �Wك �rة م6 Kل م م\ا م� ل� Bك ك6 Bم Cل م6 م� ث� م6 ل4 م; ل� Bة ة�� ل�ا م� ل$ م;

Yox, (Qiyamət) onlara gözləmədikləri bir halda gələcək və onları heyrətə salacaqdır. Onlar onun qarşısını ala bilməyəcəklər və onlara heç aman da verilməyəcəkdir (Əl-Ənbiya surəsi, 40-cı ayə).

ث?ا ل� م ة! ل# م� ك� Fم bل ك� م\ا م� ة� م� م�ا ة� ل� ا ة� ل� م� ة� tم Kل ة� ل� ا م. ة) م�ا م� ل� ا kك gم م� م�

م. �Cة Aة م2ا م*ا ة; ه_ م# م� م� � مBا ة; م*ا ل� م� م�ا Nس م- ل3 م, ل. ة� س� C� م م2 Nم م�ا Rل ة� م� م�ا ل� ة�ا م�

Biz qiyamət günü ədalət tərəziləri ilə haqq-hesab çəkəcəyik. Heç kimə hər hansı bir şeydə ədalətsizlik edilməyəcəkdir. (Görülmüş iş) bir xardal dənəsi mislində olsa belə, onu gətirib (tərəziyə) qoyacağıq. Biz haqqı araşdırmağa bəs edərik (Əl-Ənbiya surəsi, 47-ci ayə).

Eك ك� Hة ك� م� �% ةي ل1 ة, م�ا ل� ك�( ا� ة�ي Eك م� �% Eة F� م ا� ة$ �Cة Aم ل. م/ م�$ gة ك� ة� Eة ة# rل ة/ مي ة� مXا

ة[ ة3 م' ل� ا fم مHا م/ ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م

O, başını (təkəbbürlə )o yan bu yana çevirir ki, (insanları) Allahın yolundan sapdırsın. O bu dünyada rüsvay olacaq, Qiyamət günü isə Biz ona Cəhənnəm məşəqqətini nəsib edəcəyik (Əl-Həcc surəsi, 9-cu ayə).

pه م� مDا م�* م�ا� م. ة?� ة; مD�ا م�ا� ك-�ا مIا م. Hة �� م م�ا ك*�ا م� آا م. Hة �� م ا م�� ة�ا

ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� Bك م* ل� م; ك$ Dة ل# م Eم F� م ا� م�� ة�ا ك��ا م3 ل م�ا م. Hة �� م م�ا dم ك+� م� ل� م�ا �

ة( �Bة م Lس لي م ي$ ك� ه_ Fم م/ Eم F� م ا� م�� ة�ا

Şübhəsiz ki, Qiyamət günü Allah möminlər, yəhudilər, sabiilər, xaçpərəstlər, atəşpərəstlər və müşriklər arasında hökm verəcəkdir. Həqiqətən, Allah hər şeyə şahiddir. Çünki Allah hər şeyin şahididir! (Əl-Həcc surəsi, 17-ci ayə).

م� ك#� Fة م6 Tل م� Eة ة�� ل� ك6 ل* ك� م�ا ة�� ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� ك= م* ل� م; ك� ك= ل' م Eك F� م ا�

İxtilaf etdiyiniz məsələlər barəsində Allah sizə Öz hökmünü Qiyamət günü verəcəkdir (Əl-Həcc surəsi, 69-cu ayə).

م� �Rك Wم Cل ك� ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� ك= �� م ة�ا م�� Xك

Sonra da Qiyamət günü dirildiləcəksiniz (Əl-Muminun surəsi, 16-cı ayə).

ث3ا �Wة Aم ة� م/ مK�ا ة;ا� fم H�م م� ل. م� ة� م�ا ل( م6 ل/ م�ا م� �% ة� م/ مK�ا ة;ا� ك;�ا H�م م� ل$ م;

Lakin onlar Qiyaməti də yalan saydılar. Biz də onu yalan sayanlardan ötrü yandırıb-yaxan bir od hazırladıq (Əl-Furqan surəsi, 11-ci ayə).

ث�ا مBا ك� Eة ة�� ل( Fك Tل م م� ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م fك مHا Wم ل� ا Eك م� cل م/ مgا ك

Qiyamət günü onun əzabı qat-qat artırılar və onun içində zəlil olub əbədi qalar (Əl-Furqan surəsi, 69-cu ayə).

ل� Bك ك� Fي م= ك� nة ل� م�ا ل8 ا م. ة� ث� ;� م م-ا ل� Bك م� م*ا ل� م3 ل, م�ا ل� Bة ل� Fم م/ Nك ل� م� ل� ا kم Oم م� م ا ة�ا م�

م� ك*� Oة � ك م8ا م*ا ة� م ا آا ة; ك��ا م�ا dم م�*ا ا� م�� م�ا

O söz (Qiyamət) onların başlarının üstünü aldığı zaman onlar üçün yerdən elə bir heyvan çıxardarıq ki, onlarla danışıb insanların ayələrimizə yəqinliklə inanmadıqlarını söyləyər (Ən-Nəml surəsi, 82-ci ayə).

م� ك�3 Dم ل* ك م8ا ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م م� �% ة� �*ا م ا� م�_ ة�ا م� ك/� ل( م ث� م�� ة� م�ا ل� Iك م*ا Fل Wم م� م�

م. ة� ل� Iك ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م م� �% ث� م* Wل م� م�ا ل� ك�( ا� Gة Hة Iهم ة�ي ل� Iك م*ا Wل Cم ل� م�ا م�

م. ة�2 �Cك ل� م� ل� ا

Biz onları oda çağıran rəhbərlər etdik. Qiyamət günü onlara kömək edilməyəcəkdir. Bu dünyada onları lənətə düçar etdik. Qiyamət günü isə onlar (Allahın rəhmətindən) qovulmuş kimsələrdən olacaqlar (Əl-Qasas surəsi, 41-42 - ci ayələr).

الحياة متاع عناه مت كمن لاقيه فهو حسنا وعدا وعدناه أفمنالمحضرين من القيامة يوم هو ثم الدنيا

Məgər verdiyimiz gözəl bir vədə (Cənnətə) qovuşan kimsə, dünya həyatının keçici zövqünü bəxş etdiyimiz, sonra da qiyamət günü (Cəhənnəmə) gətiriləcək kimsə ilə eyni ola bilərmi? (Əl-Qasas surəsi, 61-ci ayə).

ة� م� م�ا ة� ل� ا ة� ل� م ه_ م� ة�ا ث(ا م� ل3 Aم م$ ل� F� م ا� ك� ك= ل� Fم م/ Eك F� م ا� م$ Wم م� ل� ة�ا ل� ك6 ل م�ا م� م�ا ل$ Oك

aة ة; ل� ك= ة�� ل�ا م Eة F� م ا� ك3 ل� mم Eة هم� ة�ا ل. م� يوم إلى سرمدا هار الن عليكم ه الل جعل إن أرأيتم قل

ة� م� م�ا ة� ل� ا ة� ل� م ه_ م� ة�ا ث(ا م� ل3 Aم م� مBا *� م ا� ك� ك= ل� Fم م/ Eك F� م ا� م$ Wم م� ل� ة�ا ل� ك6 ل م�ا م� م�ا ل$ Oك

م� ك�3 Dة Cل ك� م\ا م� م�ا �% Eة ة�� م� ك*� ك= Kل م� س$ ل� Fم ة; ل� ك= ة�� ل�ا م Eة F� م ا� ك3 ل� mم Eة هم� ة�ا ل. م�

De: “Bir deyin görək, əgər Allah gecəni üstünüzdə Qiyamətə qədər uzatsa, Allahdan başqa hansı məbud sizə bir işıq gətirə bilər? Məgər siz eşitmirsiniz?”

De: “Bir deyin görək, əgər Allah gündüzü üstünüzdə qiyamətə qədər uzatsa, Allahdan başqa hansı məbud dincəldiyiniz gecəni sizə gətirə bilər? Məgər siz görmürsünüz?” (Əl-Qasas surəsi, 71-72 - ci ayələr).

م\ا م� ة� م? ي� K�م ة;ا� Lم م�ا ل. م� م� �% مBا ل* ة� ة3 ل� م, Eك Fم م� ة� م* Kم م' ل� ة;ا Lم م�ا ل. م�

م� �Fك م� Wل م ك��ا م�ا م�ا م8�ا ة�ا �ة م?ا ي� K�م ا� كF�ا ة� م/ م. Hة �� م ا p1م ل+ ك

Kim (Qiyamət günü) yaxşı əməl gətirsə, ona bundan daha yaxşısı verilər. Kim də pis əməl gətirsə, pis iş görənlərə ancaq etdikləri əməllərin cəzası verilər (Əl-Qasas surəsi, 84-cü ayə).

م��ا م/ ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م م�. ك� م�ا Kل ك� م� م� �% ل� Bة ة� م�ا Xل م�ا kم م� ث8ا م�ا Xل م�ا م� ل� Bك م� م�ا Xل م�ا م�. Fك ة� ل' م� م� م�

م� ك�3 م6 ل# م ك��ا م�ا

Onlar həm öz (günah) yüklərini və həm də onlarla yanaşı, neçə-neçə yükləri də daşıyacaqlar. Qiyamət günü onlar uydurduqları şeylər barəsində mütləq sorğu-suala çəkiləcəklər (Əl-Ənkəbut surəsi, 13-cü ayə).

ة& م�ا م' ل� ا ة�ي ل� ك= ة* ل� م; م& م�- م� م� ث�ا مXا ل� م�ا Eة F� م ا� ة� ك-� ل. ة� ل� ك� Hل Tم �� م ا م�ا �� م ة�ا Nم مOا م�

ل� ك= gك Wل م; ك. Wم Fل م م� aس Wل Cم ة; ل� ك= gك Wل م; ك3 ك# ل= م ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م م�� Xك �% م�ا ل� ك�( ا�

م. ة3 Zة م�ا ل. ة� ل� ك= م� م�ا م� ك� �*ا م ا� ك� ك� م�ا ل�ا م� م� ثgا Wل م;

(İbrahim) dedi: “Siz aranızda ancaq dünya həyatına bəslədiyiniz vurğunluğa görə Allahı qoyub bütlərə pərəstiş etdiniz. Sonra isə Qiyamət günü bir-birinizi kafir adlandırıb lənətləyəcəksiniz. Sığınacağınız Od olacaqdır. Sizə yardım edə bilən kəslər də tapa bilməyəcəksiniz” (Əl-Ənkəbut surəsi, 25-ci ayə).

م� ك#� Fة م6 Tل م Eة ة�� ك��ا م�ا م�ا ة�� ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� Bك م* ل� م; ك$ Dة ل# م م� Iك Vم م�; م� م�� ة�ا

Həqiqətən, sənin Rəbbin ixtilafda olduqları məsələlər barəsində Qiyamət günü onların arasında hökm verəcəkdir (Əs-Səcdə surəsi, 25-ci ayə).

ل� ك= م� ك;�ا م+ا م6 Aل ا م�ا كW�ا ة� Aم ل� م� م� ل� ك� Lم م/ا ك- كW�ا م� Kل م م8ا ل� Iك ك/� ل( م� ل� ة�ا

س3 �Cة م, ك$ Rل ة� Vم ك? Cي م* ك م8ا م� � ل� ك= ة� ل3 ة9 ة; م� ك�3 ك# ل= م ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م م�

Əgər siz onları çağırsanız, onlar sizin duanızı eşitməzlər, eşitsələr də cavab verə bilməzlər. Özləri də Qiyamət günü sizin (onlara) ibadət etdiyinizi danacaqlar. Heç kəs (hər şeydən) Xəbərdar olan (Allah) kimi sənə xəbər verə bilməz (Əl-Fatır surəsi, 14-cü ayə).

ك. هم� ل2 م3� ا� م( م/ م� م�ا مHا Iهم � � م�ا ة( Oم ل3 م� ل. ة� م*ا Rم Wم م; ل. م� م*ا Fم ل م� م ا ك��ا مOا

م� �Fك Aم ل3 ك� ل� ا hم م( Zم م�

Onlar deyəcəklər: “Vay halımıza! Bizi yatdığımız yerdən kim qaldırdı? Bu, Mərhəmətli (Allahı)n vəd etdiyi (qiyamətdir). Elçilər doğru deyirlərmiş” (Ya sin surəsi, 52-ci ayə).

م� �Rك Wم Cل ك ة� ل� م ه_ م� ة�ا Eة ة* rل م; ة�ي م{ Cة Fم م�

…balığın qarnında Qiyamət gününə qədər qalardı (Əs-Saffat surəsi, 144-cü ayə).

ك�3ا Kة م, م. Hة �� م ا م. ة3 Aة مTا ل� ا م�� ة�ا ل$ Oك � Eة ة� ك-� ل. ة� ل� ك6 ل? ة م�ا ك(�ا Cك ل/ م�اك. �Cة ك� ل� ا ك� م3ا Kل Tك ل� ا م� Iك Vم ة� هم م8ا م�ا � ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� Bة �Fة Iل م�ا م� ل� Bك Kم ك# ل� م�ا

Siz də Ondan başqa istədiyinizə ibadət edin”. De: “Şübhəsiz ki, ziyan çəkənlər Qiyamət günü özlərini və ailələrini ziyana uğradanlardır. Açıq-aşkar ziyan da elə budur!” (Əz-Zumər surəsi, 15-ci ayə).

م. ة�� ة� مb�ا F�ة م$ �Oة م� � ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م fة مHا Wم ل� ا Lم �Aك Eة Bة ل� م� ة; ة�ي 6� م م ل. م� م� م�ا

م� �Cك Kة ل= م� ل� ك6 ل* ك� م�ا كO�ا ك �

Qiyamət gününün dəhşətli əzabından üzü ilə qorunan kəs (möminlə eynidirmi?) Zalımlara: “Qazandığınızı dadın!”– deyilər (Əz-Zumər surəsi, 24-cü ayə).

م� ك�� Dة م6 Tل م� ل� ك= ي; م� م( ل* ة/ ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� ك= �� م ة�ا م�� Xك

Sonra siz Qiyamət günü Rəbbinizin yanında mübahisə edəcəksiniz (Əz-Zumər surəsi, 31-ci ayə).

Eك Wم م� Eك Fم Rل ة� م� ثWا ة�� م� nة ل� م�ا ل8 ا ة�ي م�ا ك��ا Fم qم م. Hة F� م ة� م�� م�ا ل� م� م�

م�ا Eة F� م ا� م. ة� ل� Bك م� م(ا م; م� � ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م fة مHا Wم ل� ا Lة �Aك ل. ة� Eة ة; ل�ا م( م6 ل� م8ا

م� �Cك Kة م6 ل' م ك��ا ك=� م ل� م�

Yer üzündə olanların hamısı və, üstəlik bir o qədər də əlavə, zalımlara məxsus olsaydı, onlar mütləq hamısını Qiyamət gününün dəhşətli əzabından qurtarmaq üçün fidyə verərdilər. Lakin Allahdan onlara güman etmədikləri (bir əzab) düçar olacaqdır (Əz-Zumər surəsi, 47-ci ayə).

ة& م�- م� Kل ك� ل� Bك Iك ك�� ك� Eة F� م ا� _Fم م/ ك;�ا Hم م� م. Hة �� م ا p3م م� ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م م� �

م. ة3 Cي م= م6 ك� Fل ة� p�ث Rل م� م� *� م Bم م� ة�ي م! ل� م� م�ا

Sən Qiyamət günü Allaha qarşı yalan uyduranların üzlərini qapqara görəcəksən. Məgər Cəhənnəmdə təkəbbürlülər üçün yer yoxdur? (Əz-Zumər surəsi, 60-cı ayə).

ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م Eك ك6 gم Cل Oم ثWا ة�� م� nك ل� م�ا ل8 م�ا Gة ة� ل( Oم م�[ م2 Eم F� م ا� ك��ا م( Oم م�ا م�

م� ك�� ة3 ل9 ك م��ا م/ ه_ م� مWا م� م� Eك م� م'ا Cل Aك � Eة ة* ة�� م� ة; �ة م� ا ة� rل م� �ك م�ا م�ا K�م م�ا�

Onlar Allahı layiqincə qiymətləndirmədilər. Halbuki Qiyamət günü yer bütünlüklə Onun Ovcunda olacaq, göylər isə Onun Əli ilə büküləcəkdir. O, pakdır, müqəddəsdir və onların (Ona) qoşduqları şəriklərdən ucadır (Əz-Zumər surəsi, 67-ci ayə).

ة�ي ه_ م� Fل ك ل. م� م� م�ا � م*ا ل� Fم م/ م� ل� م# Tل م م8ا م*ا ة� م ا آا ة�ي م� ك(� ة' Fل ك م. Hة �� م ا م�� ة�ا

Eك �� م ة�ا �% ل� ك6 ل? ة م�ا كF�ا م� ل/ ا � ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ث*ا ة� آا ة�ي ل�ا م ل. م� ل� م�ا ة3 ل� م, ة� �*ا م ا�

ة3 �Dة م; م� �Fك م� Wل م� م�ا ة;

Sözsüz ki, ayələrimizdən üz döndərənlər Bizdən gizli qalmazlar. Onda (deyingörək) oda atılan kimsə yaxşıdır, yoxsa Qiyamət gününə əmin-amanlıq içində gələn kimsə? İstədiyinizi edin! Həqiqətən, O, nə etdiklərinizi görür (Fussilət surəsi, 40-cı ayə).

م� ك�� ة# ل9 ك� ك*�ا م� آا م. Hة �� م م�ا �% مBا ة; م� ك*� ة� Mل ك م8ا م. Hة �� م ا مBا ة; ك$ ة+ Wل م6 Kل م

ة� م/ مK�ا ا� ة�ي م� ك�� م�ا ك م. Hة �� م ا م�� ة�ا م8ا م�ا � ك�[ م' ل� ا مBا �� م م�ا م� ك�� Fم Wل م م� مBا ل* ة�

(Qiyamətə) inanmayanlar onun tez gəlib çatmasını istəyirlər. Möminlər isə ondan qorxur və onun həqiqət olduğunu bilirlər. Şübhəsiz ki, o Saat barəsində mübahisə edənlər dərin bir azğınlıq içindədirlər (Əş-Şura surəsi, 18-ci ayə).

ل. ة� م� ك�3 bك ل* م Nي H�ك ا� م. ة� م. �Wة ة م,ا مBا ل� Fم م/ م� �lك م3 Wل ك ل� Iك م3ا م� م�

ك�3ا Kة م, م. Hة �� م ا م. ة3 Aة مTا ل� ا م�� ة�ا ك*�ا م� آا م. Hة �� م ا Nم مOا م� � يي ة# م, jس ل3 Yم

س� ة�� ك� fس مHا م/ ة�ي م. ة�� ة� مb�ا ا� م�� ة�ا م8ا م�ا � ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� Bة �Fة Iل م�ا م� ل� Bك Kم ك# ل� م�ا

(Cəhənnəm) qarşısına gətirildikləri zaman sən onların zəlillikdən başlarını aşağı salıb gözucu gizlin-gizlin baxdıqlarını görəcəksən. Möminlər deyəcəklər: “Şübhəsiz ki, ziyana uğrayanlar Qiyamət günü özlərini və ailələrini itirənlərdir”. Həqiqətən, zalımlar daimi əzab içində olacaqlar (Əş-Şura surəsi, 45-ci ayə).

ة~ م3ا Zة مHا Iهم � ة� �Wك Cة �� م م�ا مBا ة; م�� ك3 م6 ل� م� م\ا م� ة� م/ مK�ا F�ة ة� Fل Wة م� Eك �� م ة�ا م�

ة� ة�� م6 Kل ك�

Həqiqətən, (İsanın yer üzünə enməsi) Saatın (yaxınlaşmasının) əlamətidir. (Qiyamətə) şəkk etməyin və Mənə tabe olun. Budur, düz yol! (Əz-Zuxruf surəsi, 61-ci ayə).

ك� Iك Lم م�ا م�ا ة( Wل م; ل. ة� م8�ا ة�ا ك#�ا Fم م6 ل, ا م�ا م� �% ة3 ل� م�ا ل8 ا م. ة� �س م*ا ي� م; ل� Iك م*ا ل� م� آا م�

ك��ا م�ا م�ا ة�� ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م ل� Bك م* ل� م; ةgي ل� م Vم م�; م� م�� ة�ا � ل� Bك م* ل� م; ث�ا ل4 م; ك� Fل Wة ل� ا

م� ك#� Fة م6 Tل م Eة ة��

Onlara dinə dair aydın dəlillər vermişdik. Amma elm onlara gəldikdən sonra aralarındakı paxıllıq üzündən ixtilafa düşdülər. Şübhəsiz ki, sənin Rəbbin ixtilafa düşdükləri məsələlər barəsində Qiyamət günü onların arasında hökm verəcəkdir (Əl-Casiyə surəsi, 17-ci ayə).

iم ل م� م8ا ة� م� م�ا ة� ل� ا ة� ل� م ه_ م� ة�ا ل� ك= Wك م� ل+ م م�� Xك ل� ك= ك6 ة�� ك م�� Xك ل� ك= ة�� ل' ك Eك F� م ا� ة$ Oك

م� ك�� Fم Wل م م8ا dة م�*ا ا� م3 Rم ل� م�ا م�. ة= هم� م� Eة ة��

De: “Allah sizə həyat verir, sonra öldürür, sonra da sizi (gələcəyinə) heç bir şəkk-şübhə olmayan Qiyamət günü (dirildib) bir yerə toplayacaqdır”. Lakin insanların çoxu (bunu) bilmir (Əl-Casiyə surəsi, 26-cı ayə).

ه_ م� ة�ا Eك م� iك ة+� م6 Kل م م8ا ل. م� Eة F� م ا� ة� ك-� ل. ة� ك/� ل( م ل. م�� ة� ك�$ lم م�ا ل. م� م�

م� �Fك ة� مmا ل� Bة ة� م/ا ك- ل. م/ ل� Iك م� ة� م� م�ا ة� ل� ا ة� ل� م

Allahı qoyub Qiyamət gününədək özünə cavab verə bilməyən əşyalara yalvaran kimsədən daha çox azmış kim ola bilər? Halbuki (o bütlər) onların yalvarışından xəbərsizdirlər (Əl-Əhqaf surəsi, 5-ci ayə).

ك� م� ة) آا ل8 ا Uة م� ة) م�ا

Yaxınlaşan (Qiyamət günü) yaxınlaşdı (Ən-Nəcm surəsi, 57-ci ayə).

م�ا �%nة ل� م�ا ل8 ا ة�ي م�ا م� �ة م�ا م�ا K�م ا� ة�ي م�ا ك� Fم Wل م Eم F� م ا� م�� م�ا م3 م� ل� م� م�ا

م� Iك م8�ا ة�ا س� Kم ل� م, م8ا م� ل� Bك Wك ة; م�ا م� Iك م8�ا ة�ا س� Xم م\ا Xم pه م� ل+ م� ل. ة� ك� ك=� م

م�ا م. ل م�ا ل� Bك Wم م� م� Iك م8�ا ة�ا م3 Rم ل� م�ا م8ا م� Vم ة� هم ل. ة� ه_ م� ل- م�ا م8ا م� ل� Bك Aك ة- مAا

Lس لي م ي$ ك= ة; Eم F� م ا� م�� ة�ا � ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م كF�ا ة� م/ م�ا ة; ل� Bك ك? Cي م* ك م�� Xك �% ك��ا م�ا

ة� �Fة م/

Məgər Allahın göylərdə və yerdə olan hər şeyi bildiyini görmürsən? Üç nəfərin arasında gedən elə bir xəlvəti söhbət yoxdur ki, (onların) dördüncüsü, beş nəfərin də altıncısı O olmasın. İstər bundan az, istərsə də çox olsunlar – harada olursa olsunlar, (Allah) onların yanındadır. Sonra Qiyamət günü onlara nə etdiklərini xəbər verəcəkdir. Allah hər şeyi bilir (Mücadilə surəsi, 7-ci ayə).

ل� ك= م* ل� م; ك$ Dة ل# م ة� م� م�ا ة� ل� ا م� ل� م � ل� ك� ك- م8ا ل� م�ا م8ا م� ل� ك= ك� م2ا ل� م�ا ل� ك= Wم م# ل* م� ل. م�

ة3 �Dة م; م� �Fك م� Wل م� م�ا ة; Eك F� م م�ا�

Nə qohumlarınız, nə də övladlarınız sizə bir fayda verə bilər. Qiyamət günü Allah sizi bir-birinizdən ayıracaqdır. Allah nə etdiklərinizi görür (Mümtəhinə surəsi, 3-cü ayə).

م�ا م� ل� ك= م� م�� ة�ا � ة� م� م�ا ة� ل� ا ة� ل� م ه_ م� ة�ا ة� م4 ة� م;ا م*ا ل� Fم م/ ة� م�ا ل م�ا ل� ك= م� ل� م�ا

م� ك�� ك= ل' م�

Yaxud Bizimlə Qiyamət gününədək əhd bağlamısınız ki, istədiyiniz hər şey sizin olacaqdır? (Qələm surəsi, 39-cu ayə).

ك� O�م م'ا ل� ا

ك� O�م م'ا ل� ا م�ا

ك� O�م م'ا ل� ا م�ا Qم م�ا ل- م�ا م�ا م�

ة� م/ ة� م�ا ل� ة;ا ة- م/ا م� ك- ك�� Xم Uل م; H�م م�

Haqq olan (Qiyamət)! Nədir haqq olan (Qiyamət)? Sən nə biləsən ki, nədir haqq olan (Qiyamət)? Səmud və Ad (tayfaları) (qəlbləri) qorxuya salan (Qiyaməti) yalan saydılar (Əl-Haqqə surəsi, 1-4 – cü ayələr).

ة� م� م�ا ة� ل� ا ة� ل� م� ة; ك� Kة Oل ك�ا م8ا

And içirəm Qiyamət gününə! (Əl-Qiyamə surəsi, 1-ci ayə).

ة� م� م�ا ة� ل� ا ك� ل� م م� ا� م م�ا Nك م�ا Kل م

O: “Qiyamət günü nə vaxt olacaq!”– deyə (rişxəndlə) soruşur (Əl-Qiyamə surəsi, 6-cı ayə).

kة Oة م�ا م� م� ك(� م/ ك�� م�ا �� م ة�ا

Sizə vəd edilmiş (Qiyamət )mütləq vaqe olacaqdır (Mursələt surəsi, 7-ci ayə).

م. ة;� Hي م= ك� Fل ة� Hس ة? م� ل� م ة$ ل م�

(Qiyaməti) yalan sayanların o Gün vay halına! (Mursələt surəsi, 15-ci ayə).

Eyni fikir sözbəsöz eyni surənin 19, 24, 28, 34, 37, 40 və 45-ci ayələrində də təkrarlanmaqdadır. Həmin surənin 47-ci ayəsində isə belə deyilir:

م. ة;� Hي م= ك� Fل ة� Hس ة? م� ل� م ة$ ل م�

O gün (Qiyaməti) yalan sayanların vay halına!

Ən-Nəbə surəsinin 4-cü ayəsində belə buyurulmaqdadır:

م� ك�� Fم Wل م� Aم م�\ا م�

Xeyr, onlar (Qiyamətin həqiqət olduğunu) hökmən biləcəklər!

Naziat surəsi, 46-cı ayə:

مIا م'ا lك ل� م�ا ث� �� م ة9 م/ م8�ا ة�ا كR�ا Cم Fل م ل� م� مBا م� ل� م3 م م� ل� م ل� Bك �� م م�ا م�

Onlar Qiyaməti gördükləri an (dünyada) yalnız bir axşam çağı və yaxud bir gündüz qədər yaşadıqlarını güman edəcəklər!

Qurani-Kərimdə Qiyamətdən söz açılan sonuncu ayə Ən-Naziat surəsinin 46-cı ayəsidir:

مIا م'ا lك ل� م�ا ث� �� م ة9 م/ م8�ا ة�ا كR�ا Cم Fل م ل� م� مBا م� ل� م3 م م� ل� م ل� Bك �� م م�ا م�

Onlar Qiyaməti gördükləri an (dünyada) yalnız bir axşam çağı və yaxud bir gündüz qədər yaşadıqlarını güman edəcəklər!

Bütün bu ayələrdə söylənilənləri aşağıdakı kimi ümumiləşdirə bilərik:1. Qiyamət haqqdır və Allahın müəyyən etdiyi vaxtda mütləq baş

verəcəkdir.2. Onun vaxtını Allahdan başqa kimsə bilmir və bilə bilməz.3. Qiyamət günü bütün kainat, o cümlədən bizim qallaktikamız, günəş

sistemi və təbii ki, həm də Yer kürəmiz sarsılaraq məhv olacaqdır.4. Qiyamətdən sonra ruhlar yenidən bədənlərinə qovuşaraq, Məşhərdə

toplanacaq və bu dünyadakı əməllərinə görə sorğu-suala tutulacaqlar.

Qiyamətin qara müjdəsi qara dəlik

İslam alimləri haqlı olaraq qeyd edirlər ki, Qiyamət, yer də daxil olmaqla, kainat sisteminin dəyişikliyə məruz qalıb, insanların yenidən dirildiləcəyi hadisənin adıdır.

Belə hesab edilir ki, Qiyamətin meydana gəlməsi iki mərhələdən keçəcək. Bu mərhələlər Qurani-Kərimdə belə anladılır:

ة�ي ل. م� م� �ة م�ا م�ا K�م ا� ة�ي ل. م� م[ Wة Dم م� ة� �D�ك ا� ة�ي م� ة# ك� م�

ة� م�ا Oة ل� Iك م ا ة�ا م� pه م3 ل, ك�ا Eة ة�� م� ة# ك� م�� Xك �% Eك F� م ا� Lم ا م ل. م� م8�ا ة�ا nة ل� م�ا ل8 ا

م� ك�3 bك ل* م

Sur üfürüləcək və Allahın istədiyi kimsələrdən başqa göylərdə və yerdə kim varsa, hamısı öləcəkdir. Sonra bir daha ona üfürülən kimi onlar qalxıb baxacaqlar (Əz-Zumər surəsi, 68-ci ayə).

Beləliklə, dörd böyük mələkdən biri olan İsrafil (ə) tərəfindən sur birinci dəfə çalınacaq, göylərdə və yerdə hamı öləcək. Bu zaman baş verəcək hadisələr Əl-İnfitar” surəsinin  1-4 – cü ayələrində belə təsvir edilir:

�ل م3 rم م# ل� ا Lك م�ا K�م ا� م ا ة�ا

�ل م3 Rم م6 ل� ا iك ة� م�ا م= ل� ا م ا ة�ا م�

�ل م3 ي+ ك� ك� م'ا Cة ل� ا م ا ة�ا م�

�ل م3 Rة Wل ك; ك� �Cك ك� ل� ا م ا ة�ا م�

Göy parçalanacağı zaman, ulduzlar dağılıb səpələnəcəyi zaman, dənizlər (qaynayıb bir-birinə) qarışacağı zaman. qəbirlər çevriləcəyi (qəbirlərin altı üstünə çevrilib ölülər oradan çıxacağı) zaman… 

Meydana gələcək başqa hadisələr Əl-Məaric surəsinin 8-9 – cu ayələrində bu şəkildə diqqətə çatdırılır:

ة$ Bل ك� ل� م�ا Lك م�ا K�م ا� ك� ك=� م� م� ل� م

ة. Bل Wة ل� م�ا Nك مCا ة+ ل� ا ك� ك=� م� م�

O gün göy göyərmiş mis kimi olacaq; Dağlar da didilmiş (rəngbərəng) yun kimi olacaqdır. 

Əl-Həcc” surəsinin 1-2 – ci ayələrində isə belə xəbər verilir:

ة� �bة م/ Lة لي م ة� م/ مK�ا ا� م� م� م1 ل� م) م�� ة�ا � ل� ك= ;� م م� ك��ا �� م ا dك م�*ا ا� مBا ك� م�ا م ا

ك�$ ك� kك gم م� م� Uل Wم lم ل� م�ا م��ا م/ س� Wم lة ل3 ك� ك�$ ك� ك$ Iم Hل م� مBا م� ل� م3 م� م� ل� م

pه م� م=ا Kك ة; ل� Iك م�ا م� pه م� م=ا Aك dم م�*ا ا� p3م م� م� مBا Fم ل� م2 س$ ل� م2 �ة م ا

ة( ة( م Eة F� م ا� fم مHا م/ م�. ة= هم� م�

Ey insanlar! Rəbbinizdən qorxun. Həqiqətən, qiyamət gününün (axır saatın) zəlzələsi dəhşətli şeydir! O  gün əmzikli qadın əmizdirdiyi uşağını unudar, hamilə qadın bari-həmlini (vaxtından əvvəl) yerə qoyar (uşaq salar). İnsanları sərxoş görərsən, halbuki onlar sərxoş deyillər. Ancaq Allahın əzabı çox şiddətlidir! 

Qurani-Kərim Qiyaməti anlatmağa davam edərək belə deyir:

ة� م� م�ا ة� ل� ا ك� ل� م م� ا� م م�ا Nك م�ا Kل م

ك3 Dم Cم ل� ا hم ة3 م; م ا ة�ا م�

ك3 Dم Cم ل� ا hم ة3 م; م ا ة�ا م�

ك3 م� م� ل� م�ا ك! ل� م9� ا� kم ة� ك� م�

ك3� م# م� ل� ا م. ل م�ا Hس ة? م� ل� م ك� مKا ل� ة�ا ل8 ا Nك ك�� م

م� م) م� م8ا م�\ا م�

ك3� م� م6 Kل ك� ل� ا Hس ة? م� ل� م Vم ي; م� ه_ م� ة�ا

م3 م�, م�ا م� م� م�( Oم م�ا ة; Hس ة? م� ل� م ك� مKا ل� ة�ا ل8 ا ك�ا C� م م* ك

Və (istehza ilə): “Qiyamət günü nə vaxt olacaqdır?” – deyə soruşar. Göz (heyrətdən) bərələcəyi, Ay tutulacağı, Günəşlə ay birləşəcəyi (hər ikisinin qərbdən çıxacağı, nurunun gedəcəyi) zaman məhz o gün insan: “Qaçıb can qurtarmağa yer haradadır?” – deyəcəkdir. Xeyr, (o gün) heç bir sığınacaq olmayacaqdır! O gün (ey insan!) duracaq (pənah aparılacaq) yer, ancaq Rəbbinin hüzurudur! O gün insana öncə etdiyi və sonraya qoyduğu nə varsa (sağlığında dünyada gördüyü işlər və öləndən sonra qoyub getdiyi yaxşı, pis nə varsa, hamısı) xəbər veriləcəkdir! (Əı-Qiyamə surəsi, 6-13 – cü ayələr).

Beləliklə bu hadisələr surun ilk üfürülməsi ilə baş verəcək. Əhli-Sünnənin mötəbər hesab etdiyi hədislərdən birində deyildiyinə görə, Peyğəmbərimiz (s) buyurub:

“Qiyaməti ancaq pis insanlar və kafirlər görəcək” (Müslim, “Səhih”, 131).

Deməli, Qiyamətdən bir müddət öncə Allah yaxşı adamların Qiyamətin dəhşətini yaşamamaları üçün canlarını alacaq, sona ən pisləri saxlayacaq ki, o dəhşətli anı görə bilsinlər.

Qiyamətin ilk mərhələsindən sonra İsrafil (ə) sura ikinci dəfə üfürəcək və insanlar yenidən dirildiləcək. Bu barədə Quranda belə bəhs edilir:

Vم ة? هم� ك�ا� م� Eة ة* ة�� م� ة; Eك م; م6ا ة� مي ة� ك�ا� ل. م� م� �% ل� Bة ة� م�ا ة�ا ة; dس م�ا ك�ا م�$ ك� ك/� ل( م� م� ل� م

ث\ا ة�6 م� م� ك�� Fم bل ك م8ا م� ل� Bك م; م6ا ة� م� �Lك م3 ل� م

Bir gün (qiyamət günü) bütün insanları öz imamları (ardınca getdikləri rəhbərləri, yaxud peyğəmbərləri və ya əməl dəftərləri) ilə birlikdə (hüzurumuza) çağıracağıq. Əməl dəftərləri sağ əllərinə verilənlər onu oxuyar (şad olarlar). Onlara tük (xurma çəyirdəyinin yarığındakı tel) qədər haqsızlıq edilməz (Əl-İsra surəsi, 71-ci ayə).

ة3 ة9 م6 ل* ك� ة- م3ا م� ل� Bك �� م م�ا م� yة م(ا ل� م�ا ل8 ا م. ة� م� ك�� ك3 Tل م ل� Iك ك� مDا ل; م�ا ثWا م9� ك,

ة3 Kة م/ ة� ل� م مHا Iهم م� ك�3 ة� م=ا ل� ا Nك ك�� م �% ة5 م�(ا ا� م�_ ة�ا م. �Wة rة Bل ك�

Onlar (o gün) gözlərini zəlilanə aşağı dikib (ətrafa) səpələnmiş çəyirtkələr kimi qəbirlərindən çıxacaqlar. Kafirlər (boyunlarını qabağa uzadıb) carçıya tərəf tələsərək: “Bu, nə çətin bir gündür!” – deyəcəklər (Əl-Qəmər” surəsi, 7-8 – ci ayələr).  

Eة ة,� م�ا ل. ة� Lك ل3 م� ل� ا ك3� ة# م م� ل� م

Eة ة;� م�ا م� Eة ي� ك�ا م�

Eة ة*� م; م� Eة ة6 Cم ة2 مZا م�

Eة ة*� ل4 ك ة� ل�ا م Hس ة? م� ل� م ل� Bك ل* ة� س� ة3 ل� ا ي$ ك= ة�

ة& م3 ة# Kل ك� Hس ة? م� ل� م Gة ك�� ك�

ة& م3 ة9 Cل م6 Kل ك� ة� م= ة2 مlا

ة& م3 Cم mم مBا ل� Fم م/ Hس ة? م� ل� م Gة ك�� ك� م�

ة& م3 م6 Oم مBا ك� Iم ل3 م�

ك& م3 م+ م# ل� ا ك& م3 م# م= ل� ا ك� Iك Vم ة? هم� ك�ا�

O gün insan qaçacaq öz qardaşından; anasından, atasından; zövcəsindən və oğullarından! O gün hər kəsin dərdi başından aşacaq! (Hər kəs öz hayında olacaq, heç kəs heç kəsin halından xəbər tutmayacaqdır). O gün bir çox üzlər güləcək, sevinəcəkdir. O gün bir çox üzlər isə toz-torpaq olacaq, onları zülmət bürüyəcək. Onlar (pis əməllərə uyan) kafirlər, haqdan azanlardır! (Əbəsə surəsi, 34-42 – ci ayələr).

Surun ikinci dəfə üfürülməsi haqqında Əhli-Sünnənin mötəbər saydığı bir hədisdə, Həzrət Aişəyə (r) belə nəql edir:

“Peyğəmbərimiz (s.):− İnsanlar qiyamət günü (ilk yaradıldıqları kimi) yalın ayaq, çılpaq və sünnət

edilməmiş dirildiləcək, – buyurdu.

Mən də:− Ey Allahın Rəsulu, kişi-qadın bir yerdə? Axı bir-birinin ədəb yerinə

baxarlar. Bu necə olacaq? – dedim.Peyğəmbərimiz də:− Ey Aişə, həşr çox çətindir. İnsanların bir-birinə baxmağa halı olmayacaq,

– deyə buyurdu”.Peyğəmbərimizə (s) qiyamətin nə zaman qopacağını soruşan səhabəyə

verdiyi sual çox maraqlıdır:−Sən oraya nə hazırlamışsan? (Buxari, Riqaq, 45; Müslim, Kitabul-Cənnəh,

14).

Qiyamət barədə dövrümüzədək bir çox başqa hədis də yetişmişdir. Şiələrin mötəbər hesab etdiklər və “Əhli-Beyt” İnternet qəzetindən götürdüyümüz bir neçə hədisi həmin qəzetdə dərc edilmiş şəkillərində, yəni əlavəsiz, əksiksiz və dəyişdirilməmiş halda gözdən keçirək:

Həzrət Peyğəmbərdən (s) gələn hədisdə buyurulur: "Qiyamət günü bir insanı gətirəcəklər və onu Allah dərgahı qarşısında saxlayacaqlar. Əməl dəftərini ona verəcəklər. Ancaq öz yaxşı əməllərini orada görməyəcəkdir.

Deyər: Allahım! Bu mənim əməl dəftərim deyildir. Çünki mən burada öz itaətimi görmürəm. Ona deyiləcəkdir: Sənin Pərvərdigarın nə səhv edər, nə də unudar. Əməlin insanların qeybətini etdiyin üçün bada getmişdir.

Sonra başqa bir insanı gətirərlər. Əməl dəftərini ona verərlər. Orada çox sayda itaəti müşahidə edər. Deyər: İlahi! Bu mənim əməl dəftərim deyildir. Çünki mən bu itaətləri yerinə yetirməmişəm. Ona deyilər: Filankəs sənin qeybətini etmişdir, onun yaxşı əməlləri sənə verilmişdir”.

Peyğəmbərdən (s) gələn hədis: "Hər kim bir müsəlmanın haqqını dirçəltmək üçün haqlı şəhadət verərsə, Qiyamət günü elə halda gətiriləcəkdir ki, simasının nuru gözlər görənə qədər görünəcəkdir. Məxluqlar onu ad və nəsəbi ilə tanıyarlar”.

İmam Hüseyndən (ə) gələn hədis: "Heç kim Qiyamətdə amanda deyildir, məgər o kəs ki, dünyada olan zaman qəlbində Allah qorxusu olsun”.

İmam Rzadan (ə) gələn hədis: "Hər kim möminin qəm və çətinliyini aradan qaldırarsa, Allah Qiyamət günü qəmi qəlbindən aparar”.

Əziz Peyğəmbərimizdən (s) gələn hədis: "Nə zaman sizlərdən biriniz ölsə, Qiyaməti bərpa olar, yaxşı və pisliklərini görər”.

Həzrət Peyğəmbərdən (s) gələn hədis: "Qiyamət günü bəndələrin əməl tərəzisinə qoyulacaq ilk şey - onun gözəl əxlaqıdır”.

İmam Sadiqdən (ə) gələn hədis: "Qiyamət günü ən peşman insan o kəsdir ki, insanlara ədalətdən danışar, ancaq özü başqalarına ədalət rəva bilməz”.

İmam Baqirdən (ə) gələn hədis: "Qiyamət günü Allah Təaladan ən uzaq insanlar - üsyankar təkəbbürlülərdir”.

İmam Rzadan (ə) gələn hədis: "Ey insanlar! Oruc tutmağa əmr edilmisiniz ki, aclıq və susuzluq dərdini dərk edəsiniz. Onun vasitəsilə axirət çarəsizliyinizi başa düşəsiniz”.

İmam Əlidən (ə) gələn hədis: "Qiyamət günü ən böyük təəssüf - o insanın təəssüfüdür ki, nalayiq şəkildə mal toplayar, cəhənnəmə gedər. Bu malı isə o kəs üçün irs qoyar ki, Sübhan Allahın yolunda xərcləyər və behiştə gedər”.

Ayə və hədislərdən aydın olduğu kimi, Qiyamət bütün kainatda qopacaq. Təkcə bizim qalaktikamızda deyil, bütün kainatı əhatə edən hadisələr baş verəcək. Göy parçalanacaq, ulduzlar dağılıb səpələnəcək. Bütün kainatı zülmət bürüyəcək. Qiyamət gününün ən başlanğıcında Yer kürəsində dəhşətli zəlzələ baş verəcək. O gün göy göyərmiş mis kimi olacaq; Dağlar da didilmiş (rəngbərəng) yun kimi olacaqdır. Dənizlər qaynayıb bir-birinə qarışacaq.

İman əhli bütün bunlara zərrə qədər də şübhə etmir, Quranda yazılıbsa, demək ki, elə belə də olacaq. İmanı zəif olanlar və imansızlar isə istər-istəməz belə bir sual verəcəklər:

Belə bir şey necə ola bilər, bu mümkünmüdür, elm bu barədə nə deyir?Elm deyilənləri birmənalı şəkildə təsdiqləyir və hətta təsvir edilən

mənzərəyə səbəb olacaq hadisəni də öncədən bildirir və kainat miqyaslı fəlakətə səbəb kimi qara dəlikləri göstərir. Bəli, Qiyamətin qara müjdəsi olan qara dəlik...

Vikipediyada verilən məlumata görə, Qara dəlik fəza və zamanın zərrəciklər və işıq kimi elektromaqnit dalğalarının belə  içindən qaça bilmədiyi, güclü qravitasiyaya sahib bir nahiyəsidir. Ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə görə, kifayət qədər kompakt kütlə fəza-zamanı deformasiya edərək bir qara dəlik formalaşdıra bilər. Heç bir obyektin qaçışının mümkün olmadığı bu bölgənin sərhədinə hadisə üfüqü deyilir. Hadisə üfüqü onu keçən obyektin vəziyyətinə böyük ölçüdə təsir

göstərməsinə rəğmən, lokal olaraq aşkar edilə bilən xüsusiyyətlər müşahidə edilmir. Bir çox cəhətdən, qara dəlik işığı əks etdirmədiyi üçün ideal qara cisim kimidir. Üstəlik, əyri fəza-zamanda kvant sahə nəzriyyəsinə görə, qara dəlik kütləsi ilə tərs mütənasüb şəkildə, qara cismin şüalandırdığı istilik ilə eyni spektrdə Houkinq radiasiyası yayır. Bu temperatur ulduz qara dəliklərdə milyardlarla kelvinə  bərabər olduğuna görə onların müşahidə edilməsini imkansızlaşdırır.

Qara dəliklərin sinqulyarlıqlarına görə üçölçülü olmadıqları və sıfır həcmli olduqları qəbul edilir. Qara dəliklərin daxilində zamanın yavaş irəlilədiyi və ya ümumiyyətlə irəliləmədiyi təxmin edilir. Qara dəliklər Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsi ilə təsvir edilir.

Qara dəlik “sinqulyar qravitasiya” adlanan bir nöqtəyə cəmlənmiş kütləyə sahibdir. Bu kütlə mərkəzi sinqulyar qravitasiya olan və “qara dəliyin hadisə üfüqü” adlanan bir kürəni yaradır. Bu kürə qara dəliyin fəzada tutduğu yer kimi də başa düşülə bilər. Kütləsi Dünəşin kütləsinə bərabər olan bir qara dəliyin radiusu təxminən 3 km-dir.

Bir çox qara dəlik növü mövcuddur. Bir ulduzun  daxilinə (öz içinə) çökməsi ilə yaranan qara dəliyə ulduz qara dəliyi deyilir. Bu qara dəliklər qalaktikaların mərkəzində olsa, bir neçə milyardlıq günəş kütləsi kimi nəhəng bir kütləyə sahib ola bilər və bu vəziyyətdə nəhəng qara dəlik (və ya qalaktik qara dəlik) adını alar.

Qurani-Kərimin Ət-Tariq surəsinin 1-3 cü ayələrində ulduzun öz içinə çökməsi ilə yaranan qara dəliyə işarə edilərək belə deyilir:

hة ة� مr�ا م�ا� Lة م�ا K�م م�ا�

hك ة� مr�ا ا� م�ا Qم م�ا ل- م�ا م�ا م�

iك Oة �Rا م ا� ك� ل+ *� م ا�

And olsun səmaya və gecə yolçusuna! Sən nə bilirsən ki, gecə yolçusu nədir? Dəlib keçən bir ulduzdur.

Kütləsi ədədi qiymətcə bu iki növ qara dəliyin kütlələri arasında olan (yəni, kütləsi təqribən bir neçə min günəş kütləsinə bərabər olan) üçüncü növün mövcud olduğu düşünülür və bu növə orta kütləli qara dəlik deyilir. Ən aşağı kütləli qara dəliklərin isə kainat tarixinin başlanğıcındakı Böyük Partlayışla yarandıqları düşünülür və bunlara da ilkin qara dəlik adı verilir. Lakin ilkin qara dəliklərin varlığı hal-hazırda təsdiqlənmiş deyil.

Qara dəlik digər astrofiziki cisimlər kimi bir cisimdir. Qara dəlik birbaşa müşahidəsinin çox çətin olması və mərkəzi bölgəsinin fiziki qanunları ilə qənaətbəxş formada təsvir edilə bilməməsi ilə xarakterizə edilir. Mərkəzi bölgəsinin təsvir edilə bilməməsindəki ən vacib faktor mərkəzində bir sinqulyar qravitasiyanın olmasıdır. Bu sinqulyar qravitasiya ancaq bir kvant cazibəsi qanunu ilə təsvir edilə bilər, amma hal-hazırda belə bir qanun yoxdur. Buna baxmayaraq, tətbiq edilən müxtəlif dolayı üsullar sayəsində ətraf-mühitdə hökm

sürən fiziki şərait və ətrafındakı sahəyə və cisimlərə təsiri mükəmməl bir formada təsvir edilə bilir.

Bir qara dəliyin bütün xüsusiyyətlərini müəyyən edən üç amil vardır: kütləsi, impuls momenti və elektrik yükü. Bir qara dəliyin kütləsi hər zaman sıfırdan böyükdür. Digər amillərin sıfır ya da sıfırdan böyük olmasına görə qara dəlikləri dörd sinifə ayırmaq mümkündür.

Qara dəliyin elektrik yükü sıfırdan fərqli, impuls momenti isə sıfıra bərabər olsa, Reysner-Nordström qara dəliyi növü ortaya çıxır. Elmə məlum olan heç bir proses daxilində belə davamlı elektrik yüklü sıxılmış bir cisim yaratmaq mümkün olmadığına görə bu cür qara dəliklər varsa belə astrofizikanın maraq dairəsinə daxil deyil. Qara dəlik ətrafındakı əks elektrik yüklərini udaraq zaman keçdikcə elektrik cəhətdən neytrallaşa bilər. Nəticə olaraq, Reysner-Nordström qara dəliyi kainatda mövcud olmaq ehtimalı az olan nəzəri bir cisimdir.

Qara dəliyin impuls momenti sıfırdan fərqli olarsa (yəni öz oxu ətrafında dönərsə) və elektrik yükü olmazsa, Kerr qara dəliyi növü ortaya çıxır. Reysner-Nordström və Şvartsşild qara dəliklərinin əksinə Kerr qara dəliyi astrofiziklərin maraq dairəsinə daxil olmuşdur. Çünki qara dəliklərin yaranma və təkamül nümunələri onların ətraflarındakı maddəni bir böyümə diski vasitəsilə udmaq meylində olduqlarını və maddələrin böyümə diskinə qara dəliyin fırlanma istiqamətində spiral cızaraq düşdüklərini göstərir. Beləliklə, maddə özünü udan qara dəliyin impuls momenti ilə əlaqə qurur. Bu vəziyyətdə astronomiyanın maraqlana biləcəyi qara dəliklər yalnızca Kerr qara dəlikləridir.

Buna baxmayaraq, bu qara dəliklərin impuls momentlərinin hərtərəfli zəiflədiyi hallarda, təbii olaraq, Şvartsşild qara dəliklərini xatırlatmaları mümkündür.

Dördüncü növ qara dəlik Kerr qara dəliyinin elektrik yükünə sahib olan növüdür. Buna Kerr-Nyumen qara dəliyi deyilir. Kerr-Nyumen qara dəliklərinin də var olmaq ehtimalı çox zəif olduğuna görə bu növə elə də çox maraq göstərilmir.

Qara dəliklər bəzi parametrləri (impuls momenti (L), elektrik yükü (q) və həmişə sıfırdan böyük olan kütləsi (m)) vardır ki, bunlara görə müəyyən edilən fərziyyəyə əsasən qara

dəliklərin dörd növü vardır.

  m > 0

  L = 0 L ≠ 0

Q = 0 Şvartsşild qara dəliyi Kerr qara dəliyi

Q ≠ 0 Reysner-Nordström qara dəliyi Kerr-Nyumen qara dəliyi

İşığın qara dəlik tərəfindən cəzb edilməsi faktında bir gücdən əlavə, "Eynşteyn balansı", "qırmızı yerdəyişmə" və ya "cazibə qırmızı yerdəyişməsi" kimi adlarla göstərilən işığın (fotonların) cazibə sahəsinin təsiri ilə məruz qaldığı bir dəyişiklikdən danışılır. Cazibə sahəsi təsiri ilə yaradılan bu balans və ya dəyişiklikdə işıq bir qara dəliyin potensial quyularından çıxmağa çalışarkən enerji tamlığını itirir. Burada kainatın genişlənməsindən danışıla bilər.

Kainatın genişlənməsi hadisəsi Qurani-Kərimdə öz əksini belə tapmışdır:

م� �Wك Aة ك�� م� ��ا م ة�ا م� س( ل م�ا ة; مIا م*ا ل� م* م; Lم م�ا K�م م�ا�

Biz göyü qüdrətlə yaratdıq və Biz onu genişləndiririk (Əz-Zəriyyət surəsi, 47-ci ayə).

Kainatın genişlənməsi deyəndə, yəni uzaq qallaktikalarda müşahidə edilən və çox dərin potansial quyuların olmadığı bir kainat genişlənməsindən yaranan genişləməyə nəzərən bir az fərqli təbiətdə bir qırmızılaşma dəyişikliyi nəzərdə tutulur. Bu xüsusiyyət də qara dəliyin "qara" cəhətinə çox uyğun gəlir, çünki bir qara dəlik işıq yaya bilmir. Buna görə də "qara dəlik" adına "qara" sifəti əlavə edilmişdir. Bu, işıq üçün olduğu qədər, maddə üçün də əsaslıdır; çünki bir dəfə qara dəlik tərəfindən çəkilməyə başladıqdan sonra heç bir hissəcik o qara dəlikdən qaça bilmir. Bu da qara dəliyə "dəlik" adının verilməsinin səbəbidir.

İşıq və maddənin artıq qaça bilmədiyi bölgəni sərhədləyən qurşağa hadisə üfüqü[ deyilir. Hadisə üfüqü hər hansı bir fiziki araşdırma edə bilmədiyimiz bir kosmik parçadır. Nə hadisə üfüqünün ətrafını məlum olan qanunlarla izah etmə imkanı var, nə də orada nə olub bitdiyini bilməyin bir yolu var. Bir hadisə üfüqü ulduzun çökməzdən əvvəlki kütləsi ilə düz mütənasibdir. Məsələn, kütləsi 10 günəş kütləsi olan bir ulduz içə çöküb qara dəlik halına gəldiyində diametri 60 kilometr olan bir hadisə üfüqünə sahib olur. Qara dəlik maddə udduqca hadisə üfüqünü genişləndirir. Hadisə üfüqü genişləndikcə daha güclü cazibə sahəsinə sahib olur. Qara dəliyin hadisə üfüqündə, nəzəri olaraq, zaman tamamilə dayanır. Bəzi qara dəliklərdə iki hadisə üfüqü vardır.

Bəziləri "hadisə üfüqü" termini yerinə qara dəliyə çox da uyğun olmayan “qara dəliyin səthi” terminindən istifadə edirlər. Terminin uyğun olmamasının səbəbi bir qara dəliyin planet və ya ulduzdakı kimi qatı və ya qazlardan təşkil olan bir səthinin olmamasıdır. Lakin burada bəzi xüsusi xüsusiyyətlər göstərən bir bölgədən danışılmır; bir müşahidəçi qara dəliyə üfüqü aşacaq qədər yaxınlaşsa, özünə səth təəssüratı verə biləcək heç bir xüsusiyyət və ya dəyişiklik hiss edə bilməyəcək. Buna görə də geri dönmə cəhdini edəndə, artıq bu bölgədən qaça bilməyəcəyini anlayacaq. Bu sanki "dönüşü olmayan nöqtə"dir. Bu vəziyyət dənizdəki güclü burulğandan xəbərsiz bir üzgüçünün vəziyyətinə bənzədilə bilər.

Uzaqdakı bir müşahidəçinin bir obyektin qara dəliyə doğru düşməyini müşahidə edəndə müşahidəçiyə görə "cazibə qırmızı yerdəyişməsi" və "zamanın genişlənməsi" təsirləri birləşəcək: obyektdən çıxan işarələr get-gedə qırmızı, get-gedə sönük (uzaqdakı müşahidəçiyə çatmazdan əvvəl get-gedə artan enerji itkisi ilə

çıxarılan işıq) və get-gedə aralıqlı olacaqdır. Yəni, praktikada müşahidəçiyə çatan işıq fotonlarının sayı sürətlə azalacaq və obyektin qara dəliyə basdırılıb görünməz olduqdan sonra tükənəcək. Obyektin hələ hadisə üfüqü sərhədində hərəkətsiz durduğunu görən uzaqdakı müşahidəçinin onun düşməsinə mane olmaq üzrə hadisə üfüqünə yaxınlaşması mənasız olacaq.

Qara dəliyin sinqulyarlığına yaxınlaşan bir müşahidəçiyə təsir etməyə başlayan faktora qabarma-çəkilmə təsiri deyilir.[  Bu təsir cazibə sahəsinin homogen olmayan bir quruluşa sahib olması səbəbi ilə obyektin qeyri-formallaşmasına (təbii formasını itirməsinə) səbəb olur. Bu qabarma-çəkilmə təsiri bölgəsi böyük qara dəliklərdə tamamilə hadisə üfüqündə yerləşir; lakin xüsusilə ulduz qara dəliklərində hadisə üfüqünün sərhədini də aşaraq təsir edir. Bu səbəbdən ulduz qara dəliyinə yaxınlaşan bir planet və yaqalaktika daha hadisə üfüqünə keçmədən parçalanacaq. Nəhəng qara dəliyə yaxınlaşan bir göy cismi, məsələn, Yer kürəsi və ya Günəş isə hadisə üfüqünə asanlıqla giriş edə biləndən sonra qabarma-çəkilmə təsiri ilə qarşılaşaraq yox olacaq.

Qara dəliklərin mərkəzində qravitasiya sahəsinin və kosmik bükülmələrin (əyilmələrin) sonsuz hala gəldiyi bir bölgə var. Bu bölgə sinqulyar qravitasiya adlanır. Bu bölgə ümumi nisbilik nəzəriyyəsi çərçivəsində çox yaxşı müəyyən edilməmişdir. Çünki ümumi nisbilik nəzəriyyəsi fəza-zaman bükülməsinin sonsuz olduğu bölgələri təsvir edə bilmir. Onsuz da ümumi nisbilik nəzəriyyəsi kvant mənbəli cazibə təsirlərini ümumi olaraq nəzərə alan bir nəzəriyyə deyil. Fəza-zaman bükülməsi sonsuza doğru meyillənəndə məcburi olaraq kvant təbiətli təsirlərə tabe olur. Nəticədə sinqulyar qravitasiyanı düzgün bir formada izah edə biləcək tək nəzəriyyə bütün kvant təsirlərini nəzərə alan bir cazibə nəzəriyyəsi ola bilər.

Sinqulyar qravitasiya sirlərini hələ də qoruyur. Çünki bu tam olaraq təsvir edilməyib və ümumi nisbilik nəzəriyyəsi bütün cazibə fenomenlərini təsvir etməkdə kafi deyil. Bütün bunlar qara dəliyin bizim tərəfimizdə yerləşən hadisə üfüqünə görə onları təsvir etməyimizə bir maneə yaratmır.

Ulduzların ölümü

Ulduzun kütləsi Diametri Sıxlıq Son məhsul

M* < 0,8 Mʘ 10-103 qr/sm3 Qəhvəyi cırtdanlar və ya qara cırtdanlar 

0,8 Mʘ < M* < 1,44 Mʘ 7000 km 106 qr/sm3 Ağ cırtdanlar

~1,35 Mʘ < M*< ~2,1 Mʘ10–20 k

m8x1013-2x1015 qr/sm3 Neytron ulduzu

M* < ~3 Mʘ 4 km > 1016 qr/sm3 Qara dəlik

Qara dəliklərin reallıqda olması ehtimalı ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə aid bir nəticə deyil, qravitasiyadan bəhs edən, demək olar ki, bütün digər real fiziki qanunlar da onların varlığının ehtimalının böyük olduğunu göstərir. Digər qravitasiya qanunları kimi ümumi nisbilik nəzəriyyəsi də qara dəliklərin varlığını proqnozlaşdırmaqla kifayətlənməyib onların kosmosun bir bölgəsində sıxılmış maddədən yaranmış ola biləcəyi fikrini irəli sürür. Məsələn, Günəş diametri təxminən 3 kilometr olan bir kürə içinə (yəni həcminin 4 milyonda biri qədər həcmi olan bir kürəyə) sıxışdırılmış olsa, bir qara dəlik halına gələr. Hətta Günəşi 1 sm³ (kub-santimetr) həcminə sıxışdıra bilsək, bu dəfə 1 sm³-lik bir qara dəlik düzəltmiş olarıq. Lakin bu vəziyyətdə Günəş sistemindəki planetlərin orbit hərəkətlərində bir dəyişiklik olmayacaq; yəni sistemimizdəki planetlər bu 1 sm³-lik qara dəliyin Günəşinkinə bərabər cazibə qüvvəsi ilə orbitlərində fırlanmağa davam edəcək. Bir başqa nümunədə Dünya bir neçə kub-santimetrlik bir həcm içinə sıxışdırılmış olsa, o da bir qara dəlik halına gələcək.

Astrofizikada qara dəlik bir cazibə içə çökməsinin son mərhələsi olaraq nəzərə alınır. Ulduzların təkamül müddətinin sonu sahib olduqları kütləyə görə müəyyən edilir. Təkamül müddətinin son mərhələsinə yaxınlaşmış ulduzlarda maddənin sıxılması sonunda kütlələrinə görə iki hal yaranır: bunlar ya ağ cırtdan, ya da sonradan qara dəliyə çevrilə biləcək neytron ulduzudur. Ağ cırtdanı qravitasiyaya qarşı tarazlıq halında tutan şey elektronların reqressiya (geriləmə, tənəzzül) təzyiqidir. Neytron ulduzu halındadırsa, nukleonların reqressiya təzyiqindən danışılmır, çünki tarazlıq halını saxlayan təsir güclü qarşılıqlı təsirdir.

Süd Yolu (Saman Yolu) qalaktika sistemi qalaktikamızın mərkəzində yerləşən nəhəng qara dəliklərdən bizə daha yaxın olan bir neçə ədəd ulduz qara dəliyi namizədi ehtiva edir. Bu namizədlərin hamısı rentgen şüası ikili sistemlərdəki kompakt maddələrindən çöküntüsü və bunun sayəsində onun qonşusu vasitəsi ilə böyümə diskindədir. Bu aralıqdakı ulduz qara dəliklərinin kütlələri 3 ilə bir neçə düjün arasındakı günəş ağırlığına bərabərdir (1 düjün = 12).

Ad

Qara dəlik kütləsi(günəş

kütləsi ilə)

Qonşunun kütləsi(günəş

gütləsi ilə)

Orbit periodu

(günlərlə)

Yerdən məsafəsi

(işıq ili ilə)Məkan

A0620-00/V616 Mon 11 ± 2 2.6–2.8 0.33 təqribən 350006:22:44 -00:20:45

GRO J1655-40/V1033 Sco

6.3 ± 0.3 2.6–2.8 2.8 5000−1100016:54:00 -39:50:45

XTE J1118+480/KV UMa

6.8 ± 0.4 6−6.5 0.17 620011:18:11 +48:02:13

Cyg X-1 11 ± 2 ≥18 5.6 6000–800019:58:22 +35:12:06

GRO J0422+32/V518 Per

4 ± 1 1.1 0.21 təqribən 850004:21:43 +32:54:27

GRO J1719-24 ≥4.9 ~1.6 0.6 ola bilər təqribən 850017:19:37 -25:01:03

GS 2000+25/QZ Vul 7.5 ± 0.3 4.9–5.1 0.35 təqribən 880020:02:50 +25:14:11

V404 Cyg 12 ± 2 6.0 6.5 7800±460[ 20:24:04 +33:52:03

GX 339-4/V821 Ara 5–6 1.75təqribən 15000

17:02:50 -48:47:23

GRS 1124-683/GU Mus

7.0 ± 0.6 0.43təqribən 17000

11:26:27 -68:40:32

XTE J1550-564/V381 Nor

9.6 ± 1.2 6.0–7.5 1.5təqribən 17000

15:50:59 -56:28:36

4U 1543-475/IL Lupi 9.4 ± 1.0 0.25 1.1təqribən 24000

15:47:09 -47:40:10

XTE J1819-254/V4641 Sgr

7.1 ± 0.3 5–8 2.8224000 – 40000

18:19:22 -25:24:25

GRS 1915+105/V1487 Aql

14 ± 4.0 ~1 33.5təqribən 40000

19:15;12 +10:56:44

XTE J1650-500 9.7 ± 1.6 . 0.3216:50:01 -49:57:45

GW150914 (62 ± 4) M☉

36 ± 4 29 ± 4 . 1.3 milyard

GW151226 (21.8 ± 3.5) M☉

14.2 ± 6 7.5 ± 2.3 . 2.9 milyard

GW170104 (48.7 ± 5) M☉

31.2 ± 7 19.4 ± 6 . 1.4 milyard

Nəhəng qara dəliklər bir neçə milyon ilə bir neçə milyard günəş kütləsi arasında dəyişən bir kütləyə sahibdir. Qalaktikaların mərkəzində yerləşirlər və varlıqları bəzən “axış”ların və rentgen şüasının  yaranmasına yol açır. Buna görə bu qalaktika nüvələri ulduzların üst-üstə yer almasından yaranan normal parlaqlıqla müqayisədə daha parlaq hala gəlir və “aktiv qalaktika nüvələri” adını alır. Saman Yolu (Süd Yolu) qalaktikası da belə bir qara dəlik ehtiva edir və bu qara dəliyə yaxın ulduzların son dərəcə sürətli hərəkət etdiklərinin müşahidə edilməsi bu tapıntını təsdiqləyər.

Orta kütləli qara dəliklər yaxın zamanlarda kəşf edilib. Kütlələri 100 günəş kütləsi ilə 10.000 günəş kütləsi aralığında dəyişir.[49] 1970-ci illərdə orta kütləli qara dəliklərin qlobal ulduz qruolarında yarandığı fərziyyəsi ortaya atılmışdır. Lakin bu fərziyyəni dəstəkləyəcək heç bir müşahidə əldə edilməmişdir. 2000-ci illərdə illərin müşahidələri ifrat parlaq və ya “ifrat parlaq rentgen şüası mənbələri”nin varlığını ortaya qoydu. Bu mənbələr heç də nəhəng qara dəliklərin olduğu qalaktika nüvələrinə bağlı görünmürlər. Həmçinin müşahidə edilən rentgen şüaları  “Eddinqton limiti”nə (ulduz qara dəliyi üçün maksimum sərhəd) bərabər bir nisbətlə maddə əlavəsi nəzərə alınanda 20 günəş kütləli bir qara dəlik tərəfindən istehsal edilə bilməyəcək dərəcədə çoxdur.

Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi kainatdakı qara dəliklərin bir-birləri ilə hansısa bir yolla əlaqəli olduqlarını göstərir. Bu quruluşda qara dəlikləri bir-birlərinə bağlayan dəhlizlər öyrəşdiyimiz adı ilə soxulcan dəlikləri və ya daha az istifadə edilən adı ilə Eynşteyn-Rozen dəlikləri olaraq adlandırılır.

1000 və ya 50000 il çəkəcək “bir gün”ün sirri

Beləliklə, qara dəliklər bir başqa kainata açılır və ya bu qara dəliklər ikinci kainata keçid qapılarıdır. Bu barədə Qurani-Kərimin İbrahim Surəsinin 48-ci ayəsində belə deyilməkdədir:

Eة F� م ة� ك)�ا م3 م; م� �% �ك م�ا م�ا K�م م�ا� nة ل� م�ا ل8 ا م3 ل� mم nك ل� م�ا ل8 ا Nك م�( Cم ك� م� ل� م

ة� مB�ا م� ل� ا ة( ة2 م�ا ل� ا

O gün yer başqa bir yerlə, göylər də (başqa göylərlə) əvəz olunacaq (və insanlar) Tək olan, (hər şeyə) Qalib gələn Allahın hüzurunda duracaqlar.

Eyni məlumata “Əhdi-Cədidə” daxil olan və xristianlar tərəfindən müqəddəs hesab edilən “Vəhy” kitabının 21-ci fəslinin 1-ci bəndində də rast gəlməkdəyik:

Sonra mən yeni göy və yeni yer gördüm. Çünki köhnə göylə köhnə yer yox olmuşdu, dəniz də artıq yox idi.

Deyilənləri ümumiləşdirrərək deyə bilərik ki, Qurani-Kərimdə “Ət-Tariq” adlandırılan qara dəlik kainatımızı udduqdan sonra onu yenidən arxasındakı ağ dəlikdən yeni bir Böyük Partlayışla “qusacaq” və əski kainatın maddəsindən yeni bir kainat yaranacaqdır. “O biri dünya” adlandırdığımız yeni bir dünya meydana gələcəkdir. Ruhlar bu yeni dünyada yenidən bədənlərinə qovuşacaq və Məşhərə toplaşacaqlar. Bütün bu proses sadəcə bir gün çəkəcəkdir:

cك Fة Tل ك م8ا Eم F� م ا� م�� ة�ا � Eة ة�� iم ل م� م8ا س� ل� م� ة� dة م�*ا ا� kك ة� م�ا Vم م�� ة�ا م*ا ;� م م�

م- مWا ة�� ل� ا

Ey Rəbbimiz! Həqiqətən, (gerçəkləşəcəyinə) şübhə edilməyən bir gündə insanları (bir yerə) Sən yığacaqsan. Həqiqətən, Allah vədinə xilaf çıxmaz! (Ali-İmran surəsi, 9-cu ayə).

م�ا س! ل# م� ك�$ ك� Uل م� ي� ك� م� Eة ة�� iم ل م� م8ا س� ل� م� ة� ل� Iك م*ا Wل م� م� م ا ة�ا cم ل� م= م�

م� ك�� Fم bل ك م8ا ل� Iك م� Uل Cم Kم م�

(Baş verəcəyinə) Şübhə edilməyən bir gündə onları topladığımız və hər kəsə qazandığının əvəzi ödəniləcəyi, özlərinə də heç bir haqsızlıq edilməyəcəyi zaman (onların halı) necə olacaq? (Ali-İmran surəsi, 25-ci ayə).

ة5 ك�� ل+ م� ة� ل� م Vم ة� هم � ة& م3 ة, آا ل8 ا fم مHا م/ jم م,ا ل. م� ة� ث� م آا م8 Vم ة� هم ة�ي م�� ة�ا

ة- �Bك ل9 م� ة� ل� م Vم ة� هم م� dك م�*ا ا� Eك م�

Həqiqətən, bunlarda axirət əzabından qorxanlar üçün bir ibrət vardır. Bu, insanların bir yerə toplanacağı bir gündür. Bu həm də hamının şahid olacağı bir gündür (Hud surəsi, 103-cü ayə).

ل� Iك م*ا Oل م) م� م��ا ة� ك��ا ة# ل* ك م� م& م\ا D�م ا� ك��ا ة�� ك ك*�ا م� آا م. Hة �� م ا مي ة- مCا Wة ة� ل$ Oك

Nة م\ا ة, م8ا م� Eة ة�� kة ل� م; م8ا ة� ل� م مي ة� ل�ا م ل� م�ا ة$ Cل Oم ل. ة� ث� م� ة� م\ا م/ م� ث3�ا Aة

İman gətirən qullarıma de ki, namaz qılsınlar, alış-verişin və dostluğun olmayacağı bir günün gəlməsindən əvvəl onlara verdiyimiz ruzidən (Allah) (yolunda) gizli və aşkar xərcləsinlər (İbrahim surəsi, 31-ci ayə).

م8�ا ة�ا ل� ك6 Rل Cة م� ل� ة�ا ث� م� ة3 Yم ل� Bك Fك Rم ل� م�ا Nك ك�� م ل ة�ا م� ك�� ك�� م م�ا ة; ك� Fم ل/ م�ا ك. ل' م�

ث�ا ل� م

Biz onların nə deyəcəklərini də yaxşı bilirik. Onların ən ağıllısı: “(Dünyada) cəmisi bir gün qaldınız!”– deyəcək (Ta ha surəsi, 104-cü ayə).

ك� م/ مK�ا ا� ك� Bك م� ة� ل�ا م� ه_ 6� م م2 Eك ل* ة� س� م ل3 ة� ة�ي ك�3ا م# م� م. Hة �� م ا Nك م1ا م م8ا م�

س� ة�� م/ س� ل� م fك مHا م/ ل� Bك م� ة� ل�ا م ل� م�ا ث� م6 ل4 م;

Kafir olanlar isə, o Saat qəflətən onların başlarının üstünü alanadək, yaxud səmərəsiz bir günün əzabı onlara gəlib yetişənədək, (Quran) barəsində şəkk-şübhə içində qalarlar (Əl-Həcc surəsi, 55-ci ayə).

م. ي- مWا ل� ا Nة م�ا Aل م�ا س� ل� م aم Wل م; ل� م�ا ث�ا ل� م م*ا Rل Cة م� ك��ا مOا

Onlar: “Bir gün yaxud bir gündən də az qaldıq. Sən (günləri) sayanlardan soruş”– deyəcəklər (Əl-Muminun surəsi, 113-cü ayə).

ة& م\ا D�م ا� ة� مOا ة�ا م� Eة F� م ا� ة3 ل� ة ل. م/ kة ل� م; م8ا م� ة& م� م+ا ة� ل� Bة �Bة Fل ك� م8ا Nة م�ا ة�

ك� مDا ل; م�ا ل8 م�ا fك �Fك ك� ل� ا Eة ة�� iك F�م م� م6 م� ث�ا ل� م م� ك�� مTا م � ة& م�ا م1� ا� Lة م6ا ة�ا م�

O kişilər ki, nə ticarət, nə də alış-veriş onları Allahı zikr etməkdən, namaz qılmaqdan və zəkat verməkdən yayındırmır. Onlar qəlblərin və gözlərin çevriləcəyi bir gündən qorxurlar (Ən-Nur surəsi, 37-ci ayə).

م. ة3 ة� م=ا ل� ا _Fم م/ ث�ا ل� م م� م�ا م� � ة. هم� ل2 م3� F�ة ك�[ م' ل� ا Hس ة? م� ل� م Vك Fل ك� ل� ا

ث3ا �Kة م/

Həmin gün gerçək hökm vermək ancaq ər-Rəhmana məxsusdur. O, kafirlər üçün çətin bir gün olacaqdır (Əl-Furqan surəsi, 26-cı ayə).

س� �bة م/ س� ل� م fم مHا م/ م� م�ا Eك �� م ة�ا � ة� F� م b�ك ا� ة� ل� م fك مHا م/ ل� Iك Hم م, م�ا م� Gك ك;� H�م م= م�

Onlar isə onu yalançı saydılar və buna görə də kölgəli günün əzabı onları yaxaladı. Həqiqətən, o, böyük bir günün əzabı idi (Əş-Şuarə surəsi, 189-cu ayə).

م� ك�� ة( ل� م6 Kل م� م8ا م� ث� م/ مAا Eك ل* م/ م� ك�3 ة, ل�ا م6 Kل م� م8ا س� ل� م ك- مWا ة�� ل� ك= م� ل$ Oك

De: “Sizə vəd edilmiş bir gün vardır ki, siz onu nə bircə saat belə yubada, nə də tezləşdirə bilərsiniz” (Əs-Səba surəsi, 30-cu ayə).

ة3 Kة م/ ة� ل� م مHا Iهم م� ك�3 ة� م=ا ل� ا Nك ك�� م �% ة5 م�(ا ا� م�_ ة�ا م. �Wة rة Bل ك�

Kafirlər carçıya tərəf tələsərək: “Bu nə çətin bir gündür!”– deyəcəklər (Əl-Qəmər surəsi, 8-ci ayə).

ي3 ة� م6 Kل ك� س! ل' م� ة� ل� م ة�ي ث3ا Zم ل3 Zم ث'ا ة� ل� Bة ل� Fم م/ م*ا Fل Aم ل� م�ا ��ا م ة�ا

Biz uzun sürən uğursuz bir gündə onların üstünə çox soyuq külək göndərdik (Əl-Qəmər surəsi, 19-cu ayə).

س� �Fك Wل م� س� ل� م �ة م�ا ة�� ه_ م� ة�ا م� ك/� ك�� ل+ م� م�

...bəlli bir günün müəyyən vaxtında mütləq toplanılacaqlar (Əl-Vaqiə surəsi, 50-ci ayə).

ث3ا ة3 rم ل� Oم ثAا �Cك م/ ث�ا ل� م م*ا ي; م� ل. ة� jك مTا م� ��ا م ة�ا

Əslində, biz, Rəbbimizdən gələ bilən çox kəskin və ağır bir gündən ehtiyat edirik!” (İnsan surəsi, 10-cu ayə).

مIا م'ا lك ل� م�ا ث� �� م ة9 م/ م8�ا ة�ا كR�ا Cم Fل م ل� م� مBا م� ل� م3 م م� ل� م ل� Bك �� م م�ا م�

Onlar Qiyaməti gördükləri an (dünyada) yalnız bir axşam çağı və yaxud bir gündüz qədər yaşadıqlarını güman edəcəklər! (Naziat surəsi, 46-cı ayə).

س� �bة م/ س� ل� م� ة�

(Həm də) əzəmətli bir gündə (Mutaffifin surəsi, 5-ci ayə).

“Bir gün” dedikdə, bizim Yerdə alışdığımız bir gündən, yəni 24 saatdan yox, Allah qatındakı bir gündən gedir. Həmin bir gün haqqında isə Allah-Təala Qurani-Kərimdə belə buyurmaqdadır:

م( ل* ة/ ث�ا ل� م م�� ة�ا م� � Gك م( ل/ م� Eك F� م ا� cم Fة Tل ك ل. م� م� fة مHا Wم ل� ة;ا Vم م� �Fك ة+ Wل م6 Kل م م�

م� ك�(� Wك م� م��ا ة� س� م* Aم cة ل� م�ا م� Vم ي; م�

Onlar səndən əzabın tez gəlməsini istəyirlər. Allah Öz vədinə əsla xilaf çıxmaz. Rəbbinin yanında olan bir gün sizin saydığınızın min ili kimidir! (Əl-Həcc surəsi, 47-ci ayə).

س� ل� م ة�ي Eة ل� م� ة�ا ك: ك3 Wل م م�� Xك nة ل� م�ا ل8 ا م�_ ة�ا Lة م�ا K�م ا� م. ة� م3 ل� م�ا ل8 ا ك3 ي; م( ك

م� ك�(� Wك م� م��ا ة� س� م* Aم cم ل� م�ا Gك ك� م(ا ل� ة� م� م�ا

O, göydən yerə qədər olan bütün işləri idarə edir. Sonra da (bu işlər) sizin saydığınız (illərdən) min ilə bərabər olan bir gündə Ona doğru yüksəlir (Əs-Səcdə surəsi, 5-ci ayə).

Deməli, söhbət bizim hesabla 1000 illik bir zaman kəsimindən gedir? Nəticə çıxarmağa tələsməyək. Çünki Əl-Məaric surəsinin 4-cü ayəsində başqa bir önəmli məlumat verilməkdədir:

م. �Kة ل� م, Gك ك� م(ا ل� ة� م� م�ا س� ل� م ة�ي Eة ل� م� ة�ا ك0 ك�3� م�ا� ك� م= ة� م\ا م� ل� ا ك: ك3 Wل م�

Mələklər və Ruh (Cəbrail) Ona doğru sayı əlli min ilə bərabər bir gün ərzində qalxırlar.

Çox güman ki, Qiyamətin birinci mərhələsi, yəni kainatımızın qara dəliyin hadisə üfiqinə daxil olaraq udulması prosesi bizim Yer hesabı ilə 1000 il, qara dəliyin udduqlarını “qusması ilə” yaranacaq yeni kainatın qurulması və insanların Məşhərə ayağına çəkilməsi isə Yerdəki hesabla 50000 il çəkəcək. Doğrusunu, əlbəttə ki, Allah bilir.

1000 və ya 50000 və ya da birlikdə 51000 il çəkəcək hərmin “bir gün” Əl-Müdəssir surəsinin 9-cu ayəsində deyildiyi kimi;

ة3 �Kة م/ ة� ل� م Hس ة? م� ل� م Vم ة� Hهم م�

Çətin bir gün olacaq.

Və ya Əl-Mürsəlat surəsinin35-ci ayəsində buyurulduğu kimi;

م� ك�� rة ل* م م8ا ك� ل� م مHا Iهم

Bu, (günahkarların) danışa bilməyəcəkləri bir gündür.

Həmin gün:

ث;ا آا م� Eة ي; م� ه_ م� ة�ا Hم Tم �� م ا Lم ا م ل. م� م� �% ك�[ م' ل� ا ك� ل� م� ل� ا Vم ة� هم

O (gün), gerçək bir gündür. Kim istəsə öz Rəbbi yanında sığınacaq tapar! (Ən-Nəbə surəsi, 39-cu ayə).

Axirətin Qiyamətdən sonrakı növbəti mərhələsi və ya Qiyamətin ikinci mərhələsi hesab edilən Məhşər, artıq qeyd etdiyimiz kimi, insanların bir yerə toplaşıb əməllərinə görə haqq-hesab veriləcəkləri yer və gündür. Bu barədə Quranda aşağıdakı ayələrdə məlumat bulunmaqdadır.

م*ا Fل Oك ل. م� ةG ة� ة( Wل ة*ي م; Cم م$ ة� ة�� م3ا Aل ك*�ا ة�ا ك= Aل مn ا ل� م�ا ل8 م ا ا ة�ا مL م� ك( م�ا ل/ م�

ة& م3 ة, آا ل8 م*ا ا ل? ل� ة� ك= ث#ا ة; ة#� م�

Bundan sonra İsrail oğullarına: “Bu yerdə yaşayın! Axirət vədi gəlib yetişdiyi zaman sizin hamınızı (məhşərə) gətirəcəyik”– dedik (Əl-İsra surəsi, 104-cü ayə).

ل� ك6 Fل Fم lل م�ا ل� ك6 ل� م�ا م�ا Nك ك�� م� م� Eة F� م ا� ة� ك-� ل. ة� م� ك(� Cك Wل م م�ا م� ل� Iك ك3 ك9 ل' م م� ل� م م�

م$ �Cة K�م ا� كF��ا lم ل� Iك ل� م�ا Lة م8ا Mك Iهم ة-ي مCا ة/

O gün (Allah) onları və onların Allahdan başqa sitayiş etdiklərinin hamısını məhşər ayağında cəm edərək deyəcək: “Mənim bu qullarımı (haqq )(yoldan) sizmi azdırdınız, yoxsa onlar özləri azdılar?” (Əl-Furqan surəsi, 17-ci ayə).

ل� Bك م� م*ا ة� م ا آا ة; fك Hي م= ك ل. م�� ة� ث�ا ل� م� س� م�� ك�ا ي$ ك� ل. ة� ك3 ك9 ل' م� م� ل� م م�

م� ك/� م) � ك

Həmin gün hər ümmətin ayələrimizi yalan sayanlarından bir dəstə toplayarıq. Sonra da onlar bir yerdə (məhşərə) sürüklənərlər (Ən-Nəml surəsi, 83-cü ayə).

مBا م� ل� م2 ل. م� م� pه م3 ك� ل� ا م�� ك�ا م� Hة ل* ك6 ة� ��ا ث ة; م3 م/ ث�ا آا ل3 Oك Vم ل� م� ة�ا م*ا ل� م2 ل� م�ا Vم ة� Hهم م� م�

ة�ي ة[ ة3 م� م� ة� *� م م+ ل� ا ة�ي ة[ ة3 م� � Eة ة�� iم ل م� م8ا kة ل� م+ ل� ا م� ل� م م� Hة ل* ك� م�

ة3 �Wة K�م ا�

Beləliklə, Biz sənə ərəbcə Quran vəhy etdik ki, şəhərlər anası (Məkkə) (əhlini) və onun ətrafındakıları xəbərdar edəsən və barəsində heç bir şübhə doğurmayan məhşər gününü yadlarına salasan. (İnsanların) bir qismi Cənnətdə, digər qismi isə Odda olacaqdır (Əş-Şura surəsi, 7-ci ayə).

ة( �Bة م م� ة[ ة� مAا مBا Wم م� س! ل# م� ك�$ ك� �ل Lم م�ا م�

Hər kəs onu qova-qova (məhşərə) gətirənlə və bir də (əməllərinə) şahidlik edənlə (birlikdə) gələcəkdir (Qaf surəsi, 21-ci ayə).

ة� م� ة� م,ا ل� ك= ل* ة� ه_ م# Tل م� م8ا م� �lك م3 Wل ك� Hس ة? م� ل� م

O gün siz (məhşərə) gətiriləcəksiniz və heç bir sirriniz gizlədilməyəcəkdir (Əl-Haqqə surəsi, 18-ci ayə).

Deyilənləri ümumiləşdirərək bir şeyi xüsusi qeyd etməyi vacib sayırıq. Əgər ruhun varlığı Kirlian effekti vasitəsiylə, Bərzəx alıminin varlığı Raymond Moudi və Bertold Akkerman kimi alimlərin ekspermentləri ilə təsdiqlənibsə, Qiyamət, yəni kainatın qara dəlik tərəfində udulacağı və hazırki kainatın məhv olaraq, yeni kainatla əvəzlənəcəyi də astrofiziklərin hesablamaları ilə təsdiqini tapmaqdadır. Fəqət elm o biri dünyada, yəni yeni kainatda həyatın hansı formada davam edəcəyini söyləməkdə acizdir. Odur ki, Məşhər, Cənnət və Cəhənnəm barədə məlumatları yalnız və yalnız dini qaynaqlardan almaqdayıq.

Cənnət və Cəhənnəm

Axirətin sonrakı və sonuncu mərhələsi Cənnət və Cəhənnəmdir. Çox güman ki, Cənnət və Cəhənnəm o biri dünyada, yəni yeni kainatda mövcud olan planetlərdə mövcud olacaqdır. Ruhlarımız yeni bədən əldə edərək həmin planetlərdən birinin sakininə çevriləcəklər. Doğrusunu, əlbəttə ki, Allah bilir.

Bunlardan Cəhənnəm Allahın günahkar bəndələrini cəzalandıracağı yerdir. “Zikr” saytında dərc edilmiş 11.10.2017 tarixli “Cəhənnəm haqqında” adlı müəllifi göstərilməyən məqalədə haqlı olaraq bildirilir ki, Allahı inkar edən və ya Ona şərik qoşanlar orada əbədi, müsəlman olub böyük günahlar edənlər isə orada günahları təmizlənənə qədər qalacaqlar. Allah-Təala Ta ha surəsinin 74-cü ayəsində buyurur: 

مBا ة�� �ك ك�� م م8ا م� *� م Bم م� Eك م� م�� ة�ا م� ث�ا ة3 ل+ ك� Eك ;� م م� �ة ل�ا م ل. م� Eك �� م ة�ا

ه_ م� ل' م م8ا م�

Kim Rəbbinin hüzuruna günahkar kimi gələrsə, onu Cəhənnəm əzabı gözləyir. O, Cəhənnəmdə nə ölər, nə də yaşayar. 

Əl-Əhzab surəsinin 64-65 – ci ayələrində isə belə buyurulur:

ث3ا �Wة Aم ل� Bك م� م�( م/ م�ا م� م. ة3 ة� م=ا ل� ا م. Wم م� Eم F� م ا� م�� ة�ا

ث3ا �Dة م� م8ا م� ��ا ث ة� م� م� ك(� ة+ م م8ا �% ث(ا م; م�ا مBا ة�� م. ة( ة� م,ا

Şübhəsiz ki, Allah kafirlərə lənət eləmiş və onlar üçün yanar od hazırlamışdır. Onlar orada əbədi qalacaqlar, nə bir hami, nə də bir yardımçı tapa biləcəklər.

Uca Kitabımızın Ət-Tin surəsinin 4-6 – cı ayələrində belə deyilir:

س� ة� ل� م� ة. Kم ل2 م�ا ة�ي م� مKا ل� ة�ا ل8 ا م*ا ل� Fم م, ل( م� م�

م. �Fة ة� مAا م$ م# Aل م�ا Gك م�ا ل- م- م� م�� Xك

س� ك*� ل� م� ك3 ل� mم ة3 ل� م�ا ل� Bك Fم م� �ة م'ا ة� مD�ا ا� كF�ا ة� م/ م� ك*�ا م� آا م. Hة �� م ا م8�ا ة�ا

Biz insanı ən gözəl surətdə yaratdıq! Sonra isə onu aşağı qatların ən aşağısına (Cəhənnəmin dibinə) qaxacağıq.

Hədislərin birində Peyğəmbər (s) Cənnət və Cəhənnəmdən bəhs edərək buyurur: 

“...Uca Allah Cənnətə buyurdu: “Sən Mənim rəhmətimsən, Mən sənin vasitənlə qullarımdan dilədiyim kimsəyə rəhm edərəm”. Sonra Cəhənnəmə buyurdu: “Sən də Mənim əzabımsan, Mən sənin vasitənlə qullarımdan dilədiyim kimsəyə əzab verərəm...” (əl-Buxari, 4472, 4569, 4850).

Peyğəmbər (s) buyurdu: “O, gün Cəhənnəm gətriləcək. Cəhənnəmin yetmiş min yüyəni

(tutacağı) olacaq. Hər bir yüyəndən yetmiş min mələk tutacaq. Mələklər (bu yüyənlərdən) tutub Cəhənnəmi çəkib gətirəcəklər” (Muslim, 2184, 2842).

Rəvayət edilir ki, Əbu Hureyra (Allah ondan razı olsun) demişdir: “Bir gün biz Peyğəmbərlə (salləllahu aleyhi və səlləm) birlikdə idik.

Birdən düşən bir şeyin səsi eşitdik. Bu zaman Peyğəmbər (salləllahu aleyhi və səlləm) “Bunun nə olduğunu bilirsinizmi?” deyə buyurdu. Biz: “Doğrusu Allah və Elçisi bilər!” dedik. Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun) belə buyurdu: “Bu, yetmiş il əvvəl Cəhənnəmin içinə atılmış bir daşdır. İndiyə kimi Cəhənnəmin dibinə düşürdü. Nəhayət dibinə indi çatdı” (Muslim, 2844, 5078, 7346).

Qurani-Kərimdə bildirilir:

أجمعين لموعدهم م جهن وإن

ة� �Kك ل� م� Lة ل1 ك� ل� Bك ل* ة� fس م;ا ي$ ك= ة� fس م�ا ل; م�ا ك� Wم Cل Aم مBا م�

Həqiqətən, Cəhənnəm onların hamısına vəd olunmuş yerdir. Onun yeddi qapısı vardır. Hər qapı üçün onlardan müəyyən bir dəstə təyin olunmuşdur” (Əl-Hicr surəsi, 43-44 – cü ayələr).

Eyni fikir Ubeyy ibn Kəbdən (r) nəql edilən aşağıdakı hədisdə də ifadə edilmişdir:

“Cəhənnəmin yeddi qapısı vardır. Bunlardan biri Hərurilər (xəvariclər) üçündür” (İmam Əhməd, 2/ 94).

Həmin qapılar aşağıdakılardır:1. Cəhənnəm2. Səir3. Səqər4. Cəhim5. Ləza6. Hütəmə 7. Haviyə.Bu qapıların 7 ayrı planetimi, bir planetin 7 ayrı qitə və ya materikini təmsil

etdiyini bilmirik, bilə bilmərik, çünki bu, yalnız Allahın bildiyi şeylərdir. Biz yalnız onun bildirdiyi qədər bilirik.

Bu qapılardan Hütəmənin adı Huməzə surəsinin 4-cü ayəsində yad edilməkdədir:

ة� م� rم ك' ل� ا ة�ي م�� Hم Cم ل* ك� م� �% م�\ا م�

Xeyr! O, mütləq Hütəməyə atılacaqdır.

Haviyyənin adı isə Qariə surəsinin 8-11 ayələrində keçməkdədir:

موازينه ت خف من ا وأمهاوية ه فأم

هيه ما أدراك وماKimin tərəziləri yüngül gələrsə, anası Haviyə olacaqdır. Sən haradan

biləsən ki, o nədir?

Məryəm surəsinin 59-cu ayəsində Cəhənnəmlə bağlı Ğəyy dərəsinin adı da çəkilməkdədir:

�ة م�ا Bم م9� ا� كW�ا Cم �� م م�ا م& م\ا D�م ا� ك/�ا مlا م�ا cة Fل م, ل� Iة ة( Wل م; ل. ة� cم Fم Tم م�

ث��ا mم م� ل� م� Fل م jم ل� Kم م�

Onlardan sonra namazı tərk edib şəhvətə uyan bir nəsil gəldi. Onlar (Cəhənnəmdəki) Ğəyy dərəsinə düşəcəklər.

Eyni ifadə ilə İbn Abbasdan (r) nəql edilən aşağıdakı hədisdə də keçməkdədir:

“Ğəyy - Cəhənnəmdə bir vadidir”.Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun)

demişdir: “Təkəbbürlülər Qiyamət günü insan qiyafəsində, həm də qarışqa boyda olduqları halda məhşərə toplanılacaqlar. Onları hər tərəfdən zillət bürüyəcək və onları Cəhənnəmdəki Buləs adlı zindana sürükləyəcəklər. Onları alovların alovu qaplayacaq və onlara Cəhənnəm əhlinin bədənindən axan irindən içirdəcəklər” (əl-Buxari “Ədəbul-Mufrad” 557; ət-Tirmizi, 2492).

Uca Kitabımızdan əldə edə bildiyimiz məlumata əsasən Cəhənnəm qaynamanın baş verdiyi və dəhşətli bur uğultunun olduğu, Allahın qəzəbinin təcəssüm etdiyi bir yerdir: Məsələn, Əl-Furqan surəsinin 12-ci ayəsində bildirilir:

ث3ا ة�� م) م� ثbا ك�� م4 م� مBا م� كW�ا ة� Aم س( �Wة م; س� م=ا م� ل. ة� ل� Bك ل� م�ا م� م ا ة�ا

Onlar Cəhənnəm odunu uzaq məsafədən gördükdə belə onun necə qəzəblə qaynamasını duyacaq və xışıltısını (uğultusunu) eşidəcəklər.

Əl-Mulk surəsinin 6-11 – ci ayələrində Cəhənnəmdən belə bəhs edilir:

ك3 �Dة م� ل� ا م! ل? ة; م� �% م� *� م Bم م� fك مHا م/ ل� Bة ي; م3 ة; ك�3ا م# م� م. Hة F� م ة� م�

ك� ك#� م� مي Iة م� ث�ا �Bة م مBا م� كW�ا ة� Aم مBا ة�� ك��ا ل� ك�ا م ا ة�ا

ل� م� م�ا مBا ك6 م� م1 م, ل� Bك م� م�ا Aم ة: ل� م� مBا ة�� مي ة� ل� ك�ا م�ا F� م ك� �% sة ل� م4 ل� ا م. ة� ك1 �� م م� م� ك- م=ا م�

ة3 Hة م� ل� ك= ة� ل�ا م

ل� ة�ا Lس لي م ل. ة� Eك F� م ا� Nم م1� م� م�ا م*ا Fل Oك م� م*ا ل; H�م م= م� ة3 Hة م� م�ا Lم م�ا ل( Oم ه_ Fم م; ك��ا مOا

س3 �Cة م� Nس م\ا lم ة�ي م8�ا ة�ا ل� ك6 ل� م�ا

Rəbbinə qarşı çıxanlar Cəhənnəm əzabına düçar olacaqlar. Ora nə pis dönüş yeridir. Onlar oraya vasil ediləndə onun dəhşətli uğultuyla (uğultu ilə) qaynadığını eşidəcəklər. Cəhənnəm, qəzəbindən az qala parçalansın. Hər dəfə bir dəstə oraya atılarkən Cəhənnəmin gözətçiləri onlardan soruşacaqlar: "Məgər sizə xəbərdarlıq edən bir peyğəmbər gəlməmişdi?" Onlar deyəcəklər: "Əlbəttə, bizə qorxudan bir peyğəmbər gəlmişdi. Amma biz onu yalançı sayıb: "Allah heç bir şey nazil etməyib, siz də ancaq böyük bir azğınlıq içindəsiniz"– demişdik. Onlar deyəcəklər: "Əgər biz dinləsəydik və ya anlasaydıq alov şölələri saçan od sakinlərinin içində olmazdıq!" Onlar öz günahlarını etiraf edəcəklər. Rədd olsun alovlu od sakinləri! 

Mövzu ilə bağlı bir hədisi nəzərdən keçirək:Cənnət haqda uzun bir hədisi danışdıqdan sonra Kəb (r) dedi: “Canım

əlində olan Allaha and olsun ki, həqiqətən də, Qiyamət günü Cəhənnəmin bir gurultusu var. Allaha yaxın olan elə bir mələk və göndərilmiş elə bir peyğəmbər olmayacaq ki, (bu gurultunun qorxusundan) dizi üstə yerə düşməsin, hətta Allahın sevimlisi İbrahim belə deyəcək: “Ey Rəbb! Ah canım, ah canım!” (Ət-Tabərani “Mucəmul-Kəbir” 9763).

Əl-Kəhv surəsinin 29-cu ayəsində Cəhənnəm əhlinə veriləcək cəzadan belə bəhs edilməkdədir:

م��ا ة�ا � ل3 ك# ل= م� Fل م� Lم ا م ل. م� م� ل. ة� Mل ك� Fل م� Lم ا م ل. م� م� �% ل� ك= ي; م� ل. ة� ك�[ م' ل� ا ة$ Oك م�

كR�ا ة�4 م6 Kل م ل� ة�ا م� � مBا Oك ة- م3ا Aك ل� Bة ة; م~ م2ا م�ا ث�ا م�ا م. ة�� ة� مb�ا F�ة م�ا ل( م6 ل/ م�ا

�ل Lم مAا م� fك م3ا م9� ا� م! ل? ة; � Gم ك�� ك� ل� ا ة�ي ل9 م ة$ Bل ك� ل� م�ا Lس م�ا ة; كX�ا م4ا ك

ث�ا م# م� ل3 ك�

De: "Haqq Rəbbiniz tərəfindəndir. Kim istəyir inansın, kim də istəyir inanmasın". Biz zalımlar üçün elə bir Od hazırlamışıq ki, onun divarları onları əhatə edəcəkdir. Onlar kömək dilədikdə əridilmiş metal kimi üzlərini qovuran bir su ilə kömək ediləcəkdir. Nə pis içkidir! Nə pis məskəndir!

Cənnətdə veriləcək cəzadan Əl-Məaric surəsinin 15-18 – ci ayələrində də söz açılmaqdadır:

ه_ bم م� مBا �� م ة�ا �% م�\ا م�

pه م� م9� F�ة ث� م/ م1�ا م�

ه_ م�� م� م� م� م3 م; ل- م�ا ل. م� ك/� ل( م�

ه_ م/ ل� م�ا م� kم م� م� م�

Xeyr! Bu, alovu şölələnən Oddur – başın dərisini sıyırıb çıxaran bir od. O od çağırır haqqa arxa çevirəni, ondan üz döndərəni və mal-dövlət yığıb saxlayanı.

Əl-Həcc surəsinin 19-22 – ci ayələrində isə belə deyilir:

Uل Wم rي Oك ك�3ا م# م� م. Hة �� م م�ا �% ل� Bة ي; م� ة�ي ك��ا Dم م6 ل, ا ة� م�ا Dل م, ة� مHا Iهم

ك� ة�� م' ل� ا ك� Bة Aة �Lك ك� hة ل� م� ل. ة� i�ك Dم ك س� م�ا ل. ة� fة م�ا Xة ل� Bك م�

ك- �Fك ك+ ل� م�ا ل� Bة ة� �rك ك; ة�ي م�ا Eة ة; ك3 Bم Dل ك

س( ة( م2 ل. ة� kك ة� م�ا م� ل� Bك م� م�

كO�ا ك � م� مBا ة�� ك(�ا ة/� ك�ا ي� mم ل. ة� مBا ل* ة� ك��ا ك3 Tل م ل� م�ا ك-�ا م�ا م�ا م�ا F� م ك�

ة[ ة3 م' ل� ا fم مHا م/

Kafirlər üçün oddan paltar biçiləcək, başlarına da qaynar su töküləcəkdir. Bununla, olanların bətnlərindəkiləri və dərisi əridiləcəkdir. Onlar üçün dəmir toppuzlar da hazırlanmışdır. Onlar hər dəfə oradan çıxmaq, qəmdən qurtarmaq istədikdə yenidən oraya qaytarılacaq və onlara: "Dadın odun əzabını!"– deyiləcəkdir.

Əl-Muminun surəsinin 104-cü ayəsində buyurulur: 

  كالحون فيها وهم ار الن وجوههم تلفح

Cəhənnəm odu onların üzlərini yandırar. Onlar orada dişləri ağarmış vəziyyətdə durarlar.

Ən-Nisa surəsinin 56-cı ayəsində belə deyilir:

Uل م+ gة م� م�ا F� م ك� ث�ا م�ا ل� Bة �Fة Dل ك� jم ل� Aم م*ا ة� م ا آا ة; ك�3ا م# م� م. Hة �� م ا م�� ة�ا

م� م�ا Eم F� م ا� م�� ة�ا � fم مHا Wم ل� ا كO�ا �Hك م� ة� مIا م3 ل� mم ث-ا �Fك ك� ل� Iك م*ا ل� م�( م; ل� Iك ك- �Fك ك�

ث�ا ة=� م2 ث1ا ة1 م/

Onların dəriləri yanıb bişdikcə əzabı (həmişə) dadsınlar deyə o, dəriləri başqası ilə əvəz edəcəyik. 

Əl-Haqqə surəsinin 30-32 – ci ayələrində isə oxuyuruq:

Gك �F�ك ك4 م� Gك �Hك ك,

Gك �F�ك Zم م� ة'� م+ ل� ا م�� Xك

Gك ك=� Fك Aل م�ا ث/ا م�ا ة م� �Wك Cل Aم مBا ك/ ل� م س� Fم Kة Fل Aة ة�ي م�� Xك

(Mələklər deyəcək:) “Onu tutub qandallayın! Sonra da Cəhənnəmə atın! Daha sonra onu yetmiş arşın uzunluğunda zəncirlə bağlayın! Çünki o, böyük olan Allaha inanmırdı”. 

Qurani-Kərimdə Cəhənnəm əhlinin yemək-içməyindədn də söz açılmaqdadır. Məsələn, İbrahim surəsinin 16-17 – ci ayələrində buyurulur:

صديد ماء من ويسقى م جهن ورائه من

م� Iك م�ا م� س� م=ا م� ي$ ك� ل. ة� �ك ل� م� ل� ا Eة ة�� ل�ا م م� Eك ك4 �Kة ك ك- م=ا م م8ا م� Eك ك/ م3� م+ م6 م

sة �Fة mم fة مHا م/ Eة ة� م�ا م� ل. ة� م� �% Uس ي� م� ة;

Qabaqda onu Cəhənnəm gözləyir; orada ona irinli su içirdiləcək. O bunu qurtum-qurtum içəcək, amma onu uda bilməyəcəkdir. Ona hər yandan ölüm gələcək, lakin o, ölməyəcəkdir. Bunun ardınca da ağır bir əzab gələcəkdir. 

Ən-Nəbə surəsi, 24-25 – ci ayələr:

ث;ا م3ا م م8ا م� ث-ا ل3 م; مBا ة�� م� �Oك �Hك م م8ا

ثOا مK�ا mم م� ث�ا ة�� م2 م8�ا ة�ا

Onlar orada nə bir sərinlik, nə də içməyə bir şey tapacaqlar. Qaynar sudan və irindən başqa. 

Əl-Kəhf surəsi, 29-cu ayə:

ا إن شاءفليكفر ومن فليؤمن شاء فمن كم منرب الحق �وقل �

كR�ا ة�4 م6 Kل م ل� ة�ا م� � مBا Oك ة- م3ا Aك ل� Bة ة; م~ م2ا م�ا ث�ا م�ا م. ة�� ة� مb�ا F�ة م�ا ل( م6 ل/ م�ا

�ل Lم مAا م� fك م3ا م9� ا� م! ل? ة; � Gم ك�� ك� ل� ا ة�ي ل9 م ة$ Bل ك� ل� م�ا Lس م�ا ة; كX�ا م4ا ك

ث�ا م# م� ل3 ك�

Onlar imdad istədikdə onlara qətran (yaxud yaradan axan irin qan) kimi üzlərini büryan edən bir su ilə kömək ediləcəkdir. O, nə pis içki, o (Cəhənnəm) necə də pis məskəndir!

Əl-Vaqiə surəsi, 51-57 – ci ayələr:

م� ك;� Hي م= ك� ل� ا م� ك��� مg�ا ا� مBا ك� م�ا ل� ك= �� م ة�ا م�� Xك

س� �O�ك م) ل. ة� س3 م+ م ل. ة� م� �Fك ة� آا م8

م� �rك Cك ل� ا مBا ل* ة� م� ك?� ة� م�ا م�

ة� ة�� م' ل� ا م. ة� Eة ل� Fم م/ م� ك;� ة� م9ا م�

ة� �Bة ل� ا fم ل3 ك م� ك;� ة� م9ا م�

ة. ي( ا� م� ل� م ل� Bك ك� ك1 ك� مHا Iهم

م� �Oك ي( Dم ك� م8ا ل� Fم م� ل� ك� م*ا ل� Fم م, ك. ل' م�

Sonra, siz ey (haqq) yoldan azanlar, (haqqı) dananlar! Şübhəsiz ki, zəqqum ağacından (onun meyvəsindən) yeyəcəksiniz, qarınlarınızı onunla dolduracaqsınız. Üstündən də (sizə bərk yanğı gəldiyi üçün) qaynar su içəcəksiniz. Özü də onu susuzluq xəstəliyinə tutulmuş (dəvə) kimi içəcəksiniz. Bu onların haqq-hesab günündəki ziyafətidir. (Ey kafirlər!) Biz sizi (yoxdan) yaratdıq. Məgər (qiyamət günü yenidən dirildiləcəyinizi) təsdiq etməzmisiniz?

Xeyir şərin, yaxşı pisin, savab günahın əksi olduğu kimi, Cənnət də Cəhənnəmin əksidir. Pis və günühkar adamlar əzab çəkmək və günahlarından təmizlənmək üçün Cəhənnəmə yerləşdiriləcəkləri kimi yaxşı və xeyirxah insanlar da Cənnət sakini olacaqlar.

Dinimizə görə, eləcə də digər səmavi dinlərə görə, Cənnət haqq yolunda olanların əbədi olaraq qalacaqları bir hüzur və səadət məkanıdır. İbn Abbasdan (r) nəql edilən bir hədisə görə, Cənnətin 7 təbəqəsi vardır. Bu halda söhbətin yeddi fərqli planetdənmi və ya bir planetin 7 fərqli qitə və ya materikindənmi getdiyini söyləmək çətindir. Bu barədə bilgimiz çox azdır. Doğrusunu isə, əlbəttə ki, yalnız Allah bilir.

Cənnətin 7 təbəqəsindən birincisi Nəim cənnətidir ki, onun adına Qurani-Kərimdə bir neçə dəfə rast gəlirik. Məsələn, Əş-Şuəra surəsinin 85-ci ayəsində deyilir:

ة� �Wة *� م ا� ة� *� م م� ة� Xم م� م� ل. ة� ة*ي Fل Wم ل� م�ا

Məni Nəim bağının varislərindən et!

Eyni adla Əl-Maidə surəsinin 65-ci ayəsində də rastlaşırıq:

ل� Bة ة� م?ا ي� Aم ل� Bك ل* م/ م�ا ل3 م�# م= م� ل�ا م� �� م م�ا ك*�ا م� آا fة م6ا ة= ل� ا م$ Iل م�ا م�� م�ا ل� م� م�

ة� �Wة *� م ا� �ة م�*ا م� ل� Iك م*ا Fل م, ل- م�ا م8 م�

Əgər Kitab əhli iman gə-tirib (Allahdan) qorxsaydı, əlbəttə, Biz, onların təqsirlərindən keçər və onları Nəim bağlarına daxil edərdik.

Ət-Tövbə surəsinin 21-ci ayəsində deyilir:

ة� �Wة م� مBا ة�� ل� Bك م� �س م�*ا م� م� س� م�ا lل ة� م� Eك ل* ة� س� م� ل2 م3 ة; ل� Bك ك�; م� ل� Iك ك3 ي9 Cم ك

ة� ة�� ك�

Rəbbi Öz tərəfindən onları bir mərhəmət, razılıq və içərisində onlar üçün tükənməz nemətlər olan Nəim bağları ilə müjdələyir.

Yunus surəsinin 9-cu ayəsi də bu qəbildəndir:

ل� Bة ة� م�ا ة�ا ة; ل� Bك ك�; م� ل� Bة ة( Bل م �ة م'ا ة� مD�ا ا� كF�ا ة� م/ م� ك*�ا م� آا م. Hة �� م ا م�� ة�ا �%  

ة� �Wة *� م ا� �ة م�*ا م� ة�ي ك� مBا ل� م�ا ل8 ا ك� Bة ة6 ل' م� ل. ة� ة3ي ل+ م�

İman gətirib saleh əməllər işlədənləri Rəbbi imanlarına görə doğru yola yönəldər. Nəim bağlarında onların (ayaqları) altından çaylar axar.

Cənnətin təbəqələrindən ikincisi Ədn (Ədən, Edem) cənnətidir ki, Bibliyaya görə, Həzrət Adəm (ə) və Həvva Yerə qovulmamışdan öncə məhz orada sakin idilər. Ədən cənnətinin adı Əl-Bəyyinə, Ət-Tövbə, ər-Rəd və Ən Nəhl surələrində çəkilməkdədir.

Əl-Bəyinnə surəsi, 8-ci ayə:

ك� مBا ل� م�ا ل8 ا مBا ة6 ل' م� ل. ة� ة3ي ل+ م� س� ل( م/ �ك م�*ا م� ل� Bة ي; م� م( ل* ة/ ل� Iك ك� م1ا م�

ل. م� ة� Vم ة� هم � Eك ل* م/ كl�ا م� م� ل� Bك ل* م/ Eك F� م ا� مي lة م� �% ث(ا م; م�ا مBا ة�� م. ة( ة� م,ا

Eك ;� م م� مي ة9 م,

Onların Rəbbinin yanındakı mükafatı (ağacları) altından çaylar axan, içində əbədi qalacaqları Ədn bağlarıdır. Allah onlardan razıdır, onlar da Ondan razıdırlar. Bu (nemətlər), Rəbbindən qorxan kimsələrdən ötrüdür!

Ət-Tövbə surəsi, 72-ci ayə:

مBا ة6 ل' م� ل. ة� ة3ي ل+ م� �س م�*ا م� �ة م*ا ة� Mل ك� ل� م�ا م. ة*� ة� Mل ك� ل� ا Eك F� م ا� م( م/ م�

س� ل( م/ �ة م�*ا م� ة�ي ث� Cم ي� Yم م. ة� مKا م� م� مBا ة�� م. ة( ة� م,ا ك� مBا ل� م�ا ل8 �ا

ك� �bة Wم ل� ا ك) ل� م# ل� ا م� Iك Vم ة� هم � ك3 Cم ل� م�ا Eة F� م ا� م. ة� ة� م�ا lل ة� م�

Allah mömin kişilərə və mömin qadınlara (ağacları) altından çaylar axan, içində əbədi qalacaqları Cənnət bağları və Ədn bağlarında gözəl məskənlər vəd etmişdir. Allahın razılığı isə daha böyükdür. Bu, böyük uğurdur.

Ər-Rəd surəsi, 23-cü ayə:

ل� Bة ة� م�ا ل) م�ا م� ل� Bة ة� م;ا آا ل. ة� zم Fم Zم ل. م� م� مBا م� �Fك ك, ل( م س� ل( م/ �ك م�*ا م�

fس م;ا ي$ ك� ل. ة� ل� Bة ل� Fم م/ م� �Fك ك, ل( م ك� م= ة� م\ا م� ل� م�ا �% ل� Bة ة� ا� م ي� ك م�

...əməlisaleh ataları, zövcələri və övladları ilə birlikdə daxil olacaqları Ədn bağları hazırlanmışdır. Mələklər bütün qapılardan onların yanına daxil olub( deyəcəklər)...

Nəhl surəsi, 31-ci ayə:

م�ا مBا ة�� ل� Bك م� �% ك� مBا ل� م�ا ل8 ا مBا ة6 ل' م� ل. ة� ة3ي ل+ م� مBا م� �Fك ك, ل( م س� ل( م/ �ك م�*ا م�

م. ة�� 6� م ك� ل� ا Eك F� م ا� ة1ي ل+ م Vم ة� Hهم م� � م� �Lك م9ا م

Onlar (ağacları) altından çaylar axan Ədn bağlarına girəcəklər. Orada onların ürəklərinin istədikləri hər şey vardır. Allah müttəqiləri belə mükafatlandırır.

Cənnətin 3-cü təbəqəsi “Firdovs cənnəti” adlanır. Onun barədə Əl-Kəhf və Əl-Muminun surələrində bəhs edilir.

Əl-Kəhf surəsinin 107-ci ayəsində deyilir:

�ك م�*ا م� ل� Bك م� Uل م� م�ا �ة م'ا ة� مD�ا ا� كF�ا ة� م/ م� ك*�ا م� آا م. Hة �� م ا م�� ة�ا

نزل الفردوس

İman gətirib xeyirxah əməllər işləyənlərin məskəni isə Firdovs bağları olacaqdır.

Əl-Muminun surəsi, 11-ci ayə:

م� ك(� ة� م,ا مBا ة�� ل� Iك dم ل� م- ل3 ة# ل� ا م� �Xك ة3 م م. Hة �� م ا

Firdovs cənnətinə varis olanlar orada əbədi qalacaqlar.

Məva cənnəti 4-cü təbəqədir. Onun da adına Əs-Səcdə və Ən-Nəcm surələrində rast gəlirik.

Əs-Səcdə surəsi, 19-cu ayə:

ث8ا ك1 ك� pه م� ل�ا م� ل� ا �ك م�*ا م� ل� Bك Fم م� �ة م'ا ة� مD�ا ا� كF�ا ة� م/ م� ك*�ا م� آا م. Hة �� م ا م��ا م�ا

م� �Fك م� Wل م ك��ا م�ا م�ا ة;

İman gətirib əməlisaleh olanları etdikləri əməllərə görə Məva bağlarında (əbədi) ziyafət gözləyir.

Ən-Nəcm surəsi, 15-ci ayə:

pه م� ل�ا م� ل� ا ك� *� م م� مIا م( ل* ة/

Məva bağı da onun (Sidr ağacının) yanındadır.

5-ci təbəqə “Dar üs-Səlam” adı ilə məşhurdur. Haqqında Yunus və Əl-Ənam surələrində bəhs edilir.

Yunus surəsu, 25-ci ayə:

س~ م3ا Zة ه_ م� ة�ا Lك م9ا م ل. م� ة(ي Bل م م� ة� م\ا K�م ا� ة� م-ا ه_ م� ة�ا ك/� ل( م Eك F� م م�ا�

س� ة�� م6 Kل ك�

Allah Dar üs-Səlama çağırır və istədiyini doğru yola yönəldir.

Əl-Ənam surəsi, 127-ci ayə:

م� �Fك م� Wل م ك��ا م�ا م�ا ة; ل� Bك ك�� ة� م� م� Iك م� �% ل� Bة ي; م� م( ل* ة/ ة� م\ا K�م ا� ك� م-ا ل� Bك م�

Onlar üçün Rəbbinin dərgahında Dar üs-Səlamı hazırlanmışdır. Gördükləri (yaxşı) işlərə görə onların Himayəçisi Odur.

Dar ül-Huld kimi tanınan 6-cı təbəqə barə Əl-Fatır surəsinin 35-ci ayəsində məlumat verilir:

م8ا م� iة Dم م� مBا ة�� م*ا K�ك م� م م8ا Eة Fة gل م� ل. ة� ة� م� م�ا ك� ل� ا م� م-ا م*ا F� م م2 م�ا ةHي م�� ا

fة ك4� ك� مBا ة�� م*ا K�ك م� م

Öz lütfü ilə bizi Dar ül-Huldda yerləşdirən Odur. Orada bizə nə bir yorğunluq üz verəcək, nə də bir üzgünlük toxunacaqdır!”

7-ci təbəqə İlliyyundur. Adı Mutaffifin surəsinin 18-28-ci ayələrində keçməkdədir:  

م. ي�� Fي ة/ ة#ي م� ة� م3ا ل; م�ا ل8 ا fم م6ا ة� م�� ة�ا م�\ا م�

م� ك��� Fي ة/ م�ا Qم م�ا ل- م�ا م�ا م�

ة� �Oك ل3 م� fة م6ا ة�

م� ك;� م3� م� ك� ل� ا Gك ك( Bم ل9 م

س� �Wة م� ة#ي م� م� م3ا ل; م�ا ل8 ا م�� ة�ا

م� ك�3 bك ل* م Vة ة� م�ا م�ا ل8 ا _Fم م/

ة� �Wة *� م ا� م& م3 gل م� ل� Bة Iة ك�� ك� ة�ي jك ة3 Wل م�

س� ك6� Tل م� س[ ة�2 م� ل. ة� م� ل� م� Kل ك

م� �Kك ة� م*ا م6 ك� ل� ا ة! م� م*ا م6 م� Fل م� Vم ة� هم ة�ي م� � Vة Kل ة� Eك ك� م6ا ة,

س� ة*� Kل م� ل. ة� Eك ك� م1ا ة� م�

م� ك;� م3� م� ك� ل� ا مBا ة; fك م3 ل9 م ث*ا ل� م/

Xeyr! Həqiqətən, itaətkarların kitabı İlliyyundadir! Sən haradan biləsən ki, İlliyyun nədir?! O, elə bir yazılı kitabdır ki, onu yalnız (Allaha) yaxın olanlar görürlər! Həqiqətən, itaətkarlar nemətlər içində olacaqlar. Onlar taxtlar üstündə seyrə dalacaqlar. Sən onların çöhrəsində səadət parlaqlığı görəcəksən. Onlara möhürlü şərabdan içirdiləcəkdir. Onun möhürü müşkdür. Qoy çalışanlar onun üçün səy göstərsinlər! Onun qatışığı isə təsnim (bulağındandır). (O təsnim elə) bir bulaqdır ki, ondan (Allaha) yaxın olanlar içərlər.

Cənnətlə bağlı Qurani-Kərimdə bir çox ayə vardır. Onlardan biri də Ali-İmran surəsinin 133-cü ayəsidir. Həmin ayədə Cənnətin genişliyinin göylər və yer qədər olduğu qeyd edilərək belə deyilməkdədir:

�ك م�ا م�ا K�م ا� مBا lك ل3 م/ س� *� م م� م� ل� ك= ي; م� ل. ة� س& م3 ة# ل4 م� ه_ م� ة�ا ك/�ا ة� مAا م�

Rəbbiniz tərəfindən bağışlanmağa və müttəqilər üçün hazırlanmış, genişliyi göylər və yer qədər olan Cənnətə tələsin.

Ət-Tövbə surəsi, 111-ci ayə:

م� *� م م+ ل� ا ك� Bك م� م�� م�ا ة; ل� Bك م� م�ا ل� م�ا م� ل� Bك Kم ك# ل� م�ا م. ة*� ة� Mل ك� ل� ا م. ة� pه م3 م6 ل ا Eم F� م ا� م�� ة�ا �

ة�ي ��ا ث م2 Eة ل� Fم م/ ث(ا ل/ م� �% م� �Fك م6 ل� ك م� م� �Fك ك6 ل� م� م� Eة F� م ا� ة$ �Cة Aم ة�ي م� �Fك ة� م�ا ك

Eة F� م ا� م. ة� Gة ة( Bل Wم ة; ه_ م� ل� م�ا ل. م� م� � ة� آا ل3 ك� ل� م�ا ة$ ة+� ل� ة�ا ل8 م�ا ة& م�ا ل� 6� م �ا�

ك� �bة Wم ل� ا ك) ل� م# ل� ا م� Iك Vم ة� هم م� � Eة ة; ل� ك6 Wل م م;ا ةHي م�� ا ك� ك= Wة ل� Cم ة; ك�3ا ة9 Cل م6 Aل م�ا

Doğrudan da, Allah möminlərdən, Cənnət müqabilində onların canlarını və mallarını satın almışdır. (Çünki) onlar Allah yolunda vuruşub öldürür və öldürülürlər. (Bu, Allahın) Tövratda, İncildə və Quranda Öz öhdəsinə götürdüyü bir vəddir. Allahdan daha yaxşı əhdini yerinə yetirən kimdir? Elə isə sövdələşdiyiniz alış-verişə görə sevinin. Məhz bu, böyük uğurdur.

Ən-Nisa surəsi, 124-cü ayə:

ة. ة� Mل ك� م� Iك م� ه_ Rم ل� ك�ا ل� م�ا س3 م� م ل. ة� �ة م'ا ة� مD�ا ا� م. ة� ل$ م� Wل م ل. م� م�

ث3ا ة�� م� م� ك�� Fم bل ك م8ا م� م� *� م م+ ل� ا م� �Fك ك, ل( م Vم ة? هم� ك�ا� م�

Həm kişilərdən, həm də qadınlardan mömin olaraq yaxşı işlər görənlər Cənnətə girərlər və onlara xurma çərdəyinin qırıntısı qədər haqsızlıq edilməz.

Məryəm surəsi, 63-cü ayə:

ث��ا ة� م� م� م�ا ل. م� م�ا ة- مCا ة/ ل. ة� yك ة� ك�� ة6ي �� م ا ك� *� م م+ ل� ا Vم Fل ة�

Qullarımızdan olan müttəqilər üçün miras edəcəyimiz Cənnət budur.

Ali-İmran surəsi, 142-ci ayə:

ل� ك= ل* ة� ك(�ا Iم م�ا م. Hة �� م ا Eك F� م ا� ة� Fم Wل م م��ا م� م� م� *� م م+ ل� ا كF�ا ك, ل( م� ل� م�ا ل� ك6 Cل Kة م2 ل� م�ا

م. ة3 ة; مD�ا ا� م� Fم Wل م م�

Yoxsa elə güman edirdiniz ki, Allah içərinizdən cihada çıxanları və səbr edənləri bəlli etmədən siz Cənnətə daxil olacaqsınız?

Allah-Təala Ona şərik qoşanlara Cənnəti haram qəlmışdır. Bu o deməkdir ki, onlar əbədi olaraq Cəhənnəmdə qalacaqlar. Bu barədə Əl-Maidə surəsinin 72-ci ayəsində belə buyurulur:

Nم مOا م� �% م� م ل3 م� ك. ل; ا zك �Kة م� ل� ا م� Iك Eم F� م ا� م�� ة�ا ك��ا مOا م. Hة �� م ا م3 م# م� ل( م� م�

ل. م� Eك �� م ة�ا �% ل� ك= ;� م م� م� ي;ي م� Eم F� م ا� ك(�ا Cك ل/ ا م$ ة�� م3ا Aل ة�ا ة*ي م; م ا zك �Kة م� ل� ا

م�ا م� �% ك� �*ا م ا� Gك م�ا ل�ا م� م� م� *� م م+ ل� ا Eة ل� Fم م/ Eك F� م ا� م� م3� م2 ل( م� م� Eة F� م ة;ا� Qل ة3 ل9 ك

س� مDا ل� م�ا ل. ة� م. ة�� ة� مb�ا F�ة

Şübhəsiz ki, Allah Məryəm oğlu Məsihdir”– deyənlər artıq kafir oldular. Məsih isə demişdir: “Ey İsrail oğulları! Rəbbim və Rəbbiniz olan Allaha ibadət edin! Həqiqətən də, Allaha şərik qoşan kimsəyə, Allah Cənnəti haram etmiş və onun sığınacağı yer Oddur. Zalımlara kömək edən olmayacaqdır”.

Uca Kitabımızda Cənnət əhli belə vəsf edilmişdir:

حياة فلنحيينه مؤمن وهو أنثى أو ذكر من صالحا عمل من

م� �Fك م� Wل م ك��ا م�ا م�ا ة. Kم ل2 م�ا ة; ل� Iك م3 ل� م�ا ل� Bك *� م م ة1 ل+ م* م� م� �% ث� Cم ي� Yم

Mömin olub yaxşı işlər görən kişi və qadına xoş həyat nəsib edəcək və etdikləri yaxşı əməllərə görə mükafatlarını verəcəyik (Ən-Nəhl surəsi, 97-ci ayə).

ل. م� م3 ل� م�ا kك �gة ك� م8ا ��ا م ة�ا �ة م'ا ة� مD�ا ا� كF�ا ة� م/ م� ك*�ا م� آا م. Hة �� م ا م�� ة�ا

ث\ا م� م/ م. Kم ل2 م�ا

مBا ة�� م� ل� F� م م' ك ك� مBا ل� م�ا ل8 ا ك� Bة ة6 ل' م� ل. ة� ة3ي ل+ م� س� ل( م/ �ك م�*ا م� ل� Bك م� Vم ة? هم� ك�ا�

dس ك( ل* Aك ل. ة� ث3ا gل ك, ث;ا م�ا Xة م� �Kك Cم Fل م م� iس Iم م ل. ة� م� ة� مAا م�ا ل. ة�

Uل م* Kك م2 م� fك م�ا R� م ا� م� Wل ة� � Vة ة� م�ا م�ا ل8 ا _Fم م/ مBا ة�� م. ة?� ة= 6� م ك� hس م3 Cل م6 Aل ة�ا م�

ث�ا م# م� ل3 ك�

İman gətirib yaxşı əməllər edənlərə gəldikdə isə Biz (o cür) yaxşı işlər görənlərin mükafatını zay etmərik! Onları (ağacları) altından çaylar axan Ədn cənnətləri gözləyir... (Əl-Kəhf, 30-31 – surələr).

Əl-Kəhf, 2-3 – cü ayə:

م. Hة �� م ا م. ة*� ة� Mل ك� ل� ا م3 ي9 Cم ك م� Eك ل� ك( م� ل. ة� ث(ا ة( م ثAا ل�ا م; م� Hة ل* ك� ة� ث�ا ي� Oم

حسنا أجرا لهم أن الصالحات يعملون

ث(ا م; م�ا Eة ة�� م. �Rة ة� م�ا

(Allah, ) Öz tərəfindən gələcək şiddətli bir əzabla (günahkarları) qorxutmaq, yaxşı işlər görən möminləri gözəl mükafata nail olacaqları ilə müjdələmək üçün (bu Kitabı) dopdoğru şəkildə (nazil etdi). (Möminlər) orada əbədi qalacaqlar.

Əl-Ənkəbut, 58-ci ayə:

ث�ا م3 mك ة� *� م م+ ل� ا م. ة� ل� Bك *� م م� ي� Cم ك* م� �ة م'ا ة� مD�ا ا� كF�ا ة� م/ م� ك*�ا م� آا م. Hة �� م م�ا

م. �Fة ة� مWا ل� ا ك3 ل� م�ا م� Wل ة� � مBا ة�� م. ة( ة� م,ا ك� مBا ل� م�ا ل8 ا مBا ة6 ل' م� ل. ة� ة3ي ل+ م�

İman gətirib xeyirxah işlər görənləri (ağacları) altından çaylar axan Cənnətdəki otaqlarda yerləşdirəcəyik. Onlar əbədi olaraq orada qalacaqlar. (Yaxşı) əməl sahiblərinin mükafatı necə də gözəldir!

Ən-Nisa, 124-cü ayə:

ة. ة� Mل ك� م� Iك م� ه_ Rم ل� ك�ا ل� م�ا س3 م� م ل. ة� �ة م'ا ة� مD�ا ا� م. ة� ل$ م� Wل م ل. م� م�

ث3ا ة�� م� م� ك�� Fم bل ك م8ا م� م� *� م م+ ل� ا م� �Fك ك, ل( م Vم ة? هم� ك�ا� م�

Həm kişilərdən, həm də qadınlardan mömin olaraq yaxşı işlər görənlər Cənnətə girərlər və onlara xurma çərdəyinin qırıntısı qədər haqsızlıq edilməz.

Deyilənlərə Ta ha surəsinin 75-76 və Ğafir surəsinin 40-cı ayələrini də əlavə etmək lazımdır. Eyni fikir Əl-Bəqərə surəsinin 82-ci ayəsində də təkrarlanır:

ل� Iك �% ة� *� م م+ ل� ا fك م'ا Zل م�ا Vم ة? هم� ك�ا� �ة م'ا ة� مD�ا ا� كF�ا ة� م/ م� ك*�ا م� آا م. Hة �� م م�ا

م� ك(� ة� م,ا مBا ة��

İman gətirənlər və yaxşı işlər görənlər isə behiştlikdirlər və orada əbədi olacaqlar.

Yaxşı iş görənlərin Cənnətdə əbədi qalacaqlarını Hud surəsinin 23-cü ayəsi də təsdiqləməkdədir:

Vم ة? هم� ك�ا� ل� Bة ي; م� ه_ م� ة�ا ك6�ا Cم ل, م�ا م� �ة م'ا ة� مD�ا ا� كF�ا ة� م/ م� ك*�ا م� آا م. Hة �� م ا م�� ة�ا

م� ك(� ة� م,ا مBا ة�� ل� Iك �% ة� *� م م+ ل� ا fك م'ا Zل م�ا

İman gətirib yaxşı işlər görənlər və ümidlərini Rəbbinə bağlayanlar isə cənnətlikdirlər. Onlar orada əbədi qalacaqlar!

Məryəm surəsinin 63-cü ayəsi Cənnətin məhz təqvalı insanlara məskən olacağını bəyan edir. Eyni fikir Əd-Duxan surəsinin 51-52, Əl-Mürsəlat surəsinin 41, Ər-Rəd surəsinin 35, Ən-Nəhl surəsinin 31, Əl-Hicr surəsinin 45, Əl-Furqan surəsinin 15-ci ayələrində və s. təkrarlanmaqdadır. Əz-Zumər surəsinin 20-ci ayəsində isə bunun Allah-Təalanın vədi olduğu vurğulanılır:

ة� �� م ة* Cل م� jة م3 mك مBا Oة ل� م� ل. ة� jة م3 mك ل� Bك م� ل� Bك ;� م م� ل�ا م� �� م ا م. Hة �� م ا ة. ة= هم�

م- مWا ة�� ل� ا Eك F� م ا� cك Fة Tل ك م8ا �% Eة F� م ا� م( ل/ م� �% ك� مBا ل� م�ا ل8 ا مBا ة6 ل' م� ل. ة� ة3ي ل+ م�

Lakin Rəbbindən qorxanları (cənnətdə) bir-birinin üstündə tikilmiş otaqlar (behiştin yüksək məqamları) gözləyir. Onların altından çaylar axar. Bu, Allahın vədidir. Allah vədə xilaf çıxmaz!

Mövzumuz baxımından ən maraqlı ayələr içərisində Əl-Əhqaf surəsinin 13-14 – cü ayələrini də qeyd etmək lazımdır:

ل� Iك م8ا م� ل� Bة ل� Fم م/ jة ل� م, م\ا م� ك��ا م�ا م6 Aل ا م�� Xك Eك F� م ا� م*ا ك�; م� ك��ا مOا م. Hة �� م ا م�� ة�ا

م� ك�� م1 ل' م

م� �Fك م� Wل م ك��ا م�ا م�ا ة; Lث م1ا م� مBا ة�� م. ة( ة� م,ا ة� *� م م+ ل� ا fك م'ا Zل م�ا Vم ة? هم� ك�ا�

Şübhəsiz: “Rəbbimiz Allahdır!” – deyənlərin, sonra da (sözünün üstündə) möhkəm duranların (qiyamət günü) heç bir qorxusu yoxdur və onlar qəm-qüssə də görməyəcəklər! Belələri cənnətlikdirlər, onlar (dünyada) etdikləri (yaxşı) əməllərin əvəzi olaraq orada əbədi qalacaqlar!

İnsan surəsinin 12-ci ayəsindən belə məlum olur ki, insanı Cənnətə aparan əxlaqi dəyərlər və bu dəyərlərdən biri də səbirdir:

وحريرا جنة صبروا بما وجزاهمVə onları etdikləri səbr müqabilində Cənnətlə və (geyəcəkləri) ipəklə

mükafatlandıracaq.

Bu fikir Ər-Rəd surəsinin 23-24-cü ayələrində də təsdiqlənir və bildirilir:

ل� Bة ة� م�ا ل) م�ا م� ل� Bة ة� م;ا آا ل. ة� zم Fم Zم ل. م� م� مBا م� �Fك ك, ل( م س� ل( م/ �ك م�*ا م�  

fس م;ا ي$ ك� ل. ة� ل� Bة ل� Fم م/ م� �Fك ك, ل( م ك� م= ة� م\ا م� ل� م�ا �% ل� Bة ة� ا� م ي� ك م�

ة� م�(ا ا� _Cم ل� ك/ م� Wل ة* م� � ل� ك� ل3 Cم Zم م�ا ة; ل� ك= ل� Fم م/ ة� م\ا Aم

Əməlisaleh ataları, zövcələri və övladları ilə birlikdə daxil olacaqları Ədn bağları hazırlanmışdır. Mələklər bütün qapılardan onların yanına daxil olub( deyəcəklər): “Səbir edənlər cənnətdə sakin olacaq və mələklər onları salamlayacaqlar”.

Allahın və Peyğəmbərin (s) düşmənləri ilə düşmən olan, onlardan üz döndərənlər və onlara qarşı cəbhədə yer tutanlar da Cənnətdə sakin olacaqlar. Bu barədə Əl-Mücadilə surəsinin 22-ci ayəsində xəbər verilir:

Eم F� م ا� م�- م2ا ل. م� م� ك�-� م�ا ك ة3 ة, آا ل8 ا ة� ل� م� ل� م�ا Eة F� م ة;ا� م� ك*� ة� Mل ك ث�ا ل� Oم ك( ة+ م� م8ا

ل� م�ا ل� Bك م� م�ا ل, ة�ا ل� م�ا ل� Iك Lم م*ا ل; م�ا ل� م�ا ل� Iك Lم م;ا آا ك��ا م�ا ل� م� م� Eك م� �Aك م� م�

Eك ل* ة� س0 ك�3 ة; ل� Iك م( � م م�ا م� م� م�ا ة�ا ل8 ا ك� Bة ة; �Fك Oك ة�ي iم م6 م� Vم ة? هم� ك�ا� � ل� Bك م� م3 ة�9 م/

مBا ة�� م. ة( ة� م,ا ك� مBا ل� م�ا ل8 ا مBا ة6 ل' م� ل. ة� ة3ي ل+ م� �س م�*ا م� ل� Bك Fك ة, ل( ك م�

م�� ة�ا م8ا م�ا � Eة F� م ا� fك ل1 ة2 Vم ة? هم� ك�ا� � Eك ل* م/ كl�ا م� م� ل� Bك ل* م/ Eك F� م ا� مي lة م�

م� ك'� Fة ل# ك� ل� ا ك� Iك Eة F� م ا� fم ل1 ة2

Allaha və axirət gününə inanan heç bir tayfanın Allah və Onun Peyğəmbəri əleyhinə çıxanlarla – öz ataları, oğulları, qardaşları, yaxın qohumları olsalar belə - dostluq etdiyini görməzsən. Onlar elə kimsələrdir ki, Allah onların qəlblərinə iman yazmış və Öz dərgahından onlara ruh (güc) vermişdir. (Allah) onları (ağacları) altından çaylar axan cənnətlərə daxil edəcəkdir. Onlar orada əbədi qalacaqlar. Allah onlardan, onlar da Allahdan razıdırlar. Onlar Allahın firqəsidirlər. Bilin ki, Allahın firqəsi, məhz onlar nicat tapıb (əbədi) səadətə qovuşanlardır.

Ali-İmran surəsinin 169-cu ayəsində bildirilir ki, şəhidlər və haqq uğrunda savaşanlar cənnətə düşəcəklər:

م( ل* ة/ Lة م�ا ل2 م�ا ل$ م; � ث�ا م�ا ل� م�ا Eة F� م ا� ة$ �Cة Aم ة�ي كF�ا ة6 Oك م. Hة �� م ا م�. Cم Kم ل' م� م8ا م�

م� �Oك م) ل3 ك ل� Bة ي; م�

Allah yolunda öldürülənləri əsla ölmüş sanma. Əksinə, (onlar) diridirlər; özlərinin Rəbbi yanında onlara ruzi verilir.

Dövrümüzədək bu mövzuda bir çox hədis də yetişmişdir.Onlardan bir neçəsinə göz salaq:

Cənnət qılıncların kölgəsindədir. Cənnətə daxil olan heç kəs, hətta bütün dünyanın nemətləri ona verilsə

belə, cənnətdən çıxıb bir daha bu dünyaya qayıtmaq istəməz. Yalnız şəhid

Allahdan o qədər mükafat görər ki, bunları daha da artırmaq üçün 10 dəfə dünyaya qayıdıb öldürülməyi arzu edər“. Islam Peyğəmbəri cənnətə hamıdan tez girəcək dəstənin içində şəhidlərin də olacağını xəbər verirdi: “Cənnətə hamıdan əvvəl girəcək bu üç nəfər (meracda) mənə göstərildi: şəhid, iffətini qoruyan adam və ibadətini gözəl şəkildə yerinə yetirən, ağasına qarşı xeyirxah olan kölə” (Sünənüt-Tirmizi, hədis 1642).

Səhih-Buxaridə yer alan Xalq içində hörməti olan və öləndən sonra xoş sözlərlə yad edilən adamlar da cənnətlikdir:

Bir gün Peyğəmbər öz səhabələri ilə söhbət edərkən, camaatın bir cənazəni dəfn etmək üçün qəbristanlığa apardığını gördülər. Səhabələr mərhumu xoş sözlərlə yad etdilər. Peyğəmbər buyurdu: “Ona vacib oldu”. Daha sonra başqa bir cənazə mərasimi göründü. Bu dəfə səhabələr mərhumun barəsində mənfi fikir söylədilər. Peyğəmbər yenə buyurdu: “Ona vacib oldu”. Səhabələr bu sözlərin mənasını soruşduqda o həzrət cavab verdi: “Siz birinci cənazəni xeyirlə andınız; buna görə ona cənnət vacib oldu. Ikinci cənazə haqqında pis fikir söylədiniz; buna görə də ona cəhənnəm vacib oldu. Siz Allahın yer üzündə şahidlərisiniz” (Səhihül-Buxari, hədis 1367).

13. 08. 2020.