Bəxtiyar Tuncay

IV MÜHƏMMƏD GƏRAY XANIN YARLIQLARI

IV Mühəmməd Gəray Xanın dövründə kəsilmiş sikkə

Tarixi mənbələrdə adı çox zaman “Sofu” (sufi) ləqəbi ilə birlikdə yad edilən IV Mühəmməd Gəray Xan ( كراى və 1654-1666-cı illərdə iki 1644-1641 (محمدdəfə Uluq Orda (Turan) dövlətinin xanı olub. Onun Salamat Gəray Xanın oğlu olduğu bilinməkdədir.

Gənclik illərində, daha dəqiq desək, Canıbəg Gəray Xanın hakimiyyəti dövründə öncə nurəddin (vəliəhd əvəzi, ikinci vəliəhd), sonra isə kalğa (vəliəhd) olan IV Mühəmməd Gəray daha sonra Osmanlı ərazisinə köçmüş, 1641-ci ilə, yəni ilk dəfə xanlıq taxt-tacına oturana qədər orada yaşamışdır. Birinci dəfə hakimiyyətdə sadəcə üç il qalmış, Moskva çarının və Reç Pospolita kralının müstəqilliyə can atmasının qarşısını almaqda çətinlik çəkdiyinə, Moskvaia bağlı kazakların Quzey Qafqazı öz nüfuzu altına almasını önləyə bilmədiyinə görə taxtdan endirilmiş, İstanbula çağırılaraq Rodos adasına sürgün edilmişdi. Əvəzinə qardaşı III İslam Gəray Xan yeni xan seçilmişdi.

IV Mühəmməd Gəray Xan Rodosda düz 10 il sürgün həyatı yaşamalı oldu. Onun birinci hakimiyyəti dövründə kalğa vəzifəsinə Fətih Çoban Gəray, nurəddin vəzifəsinə isə böyük qardaşı Mübarək Gərayın oğlu Qazi Gəray təyin edilmişdi. İkinci dəfə hakimiyyətə gələndə isə sonuncunu kalğa, kiçik qardaşı Adil Gərayı isə nurəddin təyin etdi. 1659-cu ildə Adil Gərayın ölümündən sonra onun yerinə qardaşı oğlu Murad Gərayı, daha sonra isə oğlu Əhməd Gərayı yeni nurəddin təyin edən IV Mühəmməd Gəray Xan ikinci dəfə, yəni 1654-cü ildə rəhmətə gedən böyük qardaşı III İslam Gəray Xanın yerinə xan seçilərək, taxt-taca sahib oldu. O, hakimiyyətə gələr-gəlməz, müstəqilliyə can atam və bac-xərac ödəməkdən yayınmağa çalışan Moskva çarı Mixail Fyodroviçi cilovlamaq və yenidən Uluq Orda (Turan) dövlətinə tabe etmək üçün hərəkətə keçdi. Bunun üçün yeni xan, Boğdan Xmelnitskinin başçılıq etdiyi üsyan nəticəsində önəmli dərəcədə zəifləyən Reç Pospolita dövlətinə, eləcə də Moskvaya qarşı savaşan kazak atamanı İvan Vıqovskiyə dəstək vermək yolunu tutdu.

1659-cu ildə xanın və atamanın başçılıq etdikləri birləşmiş kazak və tatar qoşunları Kontop ətrafında knyaz Aleksey Trubetskoyun başçılıq etdiyi Moskva qoşunlarını darmadağın etdilər. Beləcə, Moskva yenidən Uluq Ordadan (Turandan) asılılığı qəbul etmək və bac-xərac verilməsini bərpa etmək məcburiyyətində qaldı.

1666-cı ilin martında Avstriya ilə Osmanlı arasında Macarıstan uğrunda gedən savaşa qatılmaqdan yayınan IV Mühəmməd Gəray Xan İslam xəlifəsinin – Osmanlı sultanı IV Mühəmmədin əmri ilə baş verən üsyan nəticəsində taxtdan salındı. Xəlifə onun əvəzinə xan seçilən Adil Gəray Xanı Uluq Ordanın yeni xanı kimi tanıdı.

Taxt-tacını tərk edən IV Mühəmməd Gəray bundan sonra Kırımı tərk edərək Dağıstana gəldi və ömrünün geridə qalan 8 ilini sufi dərvişi kimi keçirdi. Burada böyük məhəbbətlə qarşılanan keçmiş xana Qumuq şamxalı Surxay tərəfindən Pirbay kəndi hədiyyə edldi. Kəndin adı onun vətəninin şərəfinə Baxçasaray olaraq dəyişdirildi. Ömrünün sonuna qədər bu kənddə yaşayan IV Mühəmməd Gəray Xan Kamil və Xani ləqəbləri ilə dini-fəlsəfi mövzuda çox sayda şeir yazdı və 1674-cü ildə vəfat etdi.

IV Mühəmməd Gəray Xanın Mixail Fyodroviçə göndərdiyi birinci yarlıq (1642-ci il)

IV Mühəmməd Gəray Xandan dövrümüzədək 29 yarlıq yetişmişdir. Onlardan birincisi rus çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmışdır. Həmin yarlıq 1642-ci ildə qələmə alınıb və Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 62” şifrəsi altında qeyddən keçirilib.

Yarlığın qısa məzmunu belədir:Xanın çara göndərdiyi əhdnamə. Elçi Aleksey Çubarov və katib İvan

Baybakovun xan tərəfindən qəbul edilməsi. Qərəçi Canteymur bəyin almaşuva (təhvil-təslim yerinə) göndərilməsi. Elçi İslam Mirzənin xanın məhəbbətnaməsi ilə çara göndərilməsi. Xanın çardan almaşuvda göndərilməli olan xəzinə (bac-xərac), bölək (böyük hədiyyə), qoltqa (xeyir-dua hədiyyəsi) və tiyişləri (hədiyyələri) göndərməyə hazır olub-olmaması barədə öncədən məlumat verməsini istəməsi.

Xanın çardan dəftərə uyğun olaraq xanın xidmətçilərinə də 20 tiyiş (hədiyyə) göndərməsini xahiş etməsi. Moskva elçilərinin tərsliyi və xandan əhdnaməni qəbul etmək istəməmələri. Tatar əyanlarının Moskva üzərinə yürüş təşkil etmək barədə təklifi. Əhdnamənin xanın əmrinə əsasən elçilərə zorla qəbul etdirilməsi. Xanın andı. Dəftərdar üçün nəzərdə tutulmuş tiyişin (hədiyyənin) samur xəzi ilə əvəzlənməsi barədə xahiş. Tiyiş (hədiyyə) göndərilməsi tələb edilən 20 əməkdar xidmətçinin siyahısı.

Xanın əmrinə əsasən 9 əsirin qarşılıq istənilmədən Moskvaya göndərilməsi.Yarlığın orijinal mətni belədir:Hu, əl-müin.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Uluğ Orda, uluğ Yurtnıñ, Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və sansız

köp çerüniñ və sağışsız Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tav ara Çərkəsniñ

uluğ Xan-i əzim ali-şan mədələt-nişanı Mühəmməd Gəray Xan həzrətlərindin uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyannıñ və köp məmləkətlərniñ padişahı və hükümdarı bolğan mühəbbətlü qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Mixayla Fyödraviç, barça Urusnıñ padişahı və köb yerlər və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itib, nədir halıñuz, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdın soñra elam yarlığ-i şərif mühəbbət-rədif xani oldır ki, halyə siz uluğ qardaşımız milən ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıq və mühəbbətlik içün altun baysalı əhdnamə-i Hümayunım birüb, uluğ elçiñüz və sipahiñüz Aleksay Çubarav və yazıçı İvan Bayqavnı barça yoldaşları milən yaxşı sıy və riayəti milən mübarək körünüşimizgə alub mühəbbətlik tatuv sözümizni söyləb yaqın qulumız, qərəçimiz Cantemir biyni almaşuvğa çıqarub, siz qardaşımız uluğ padişah, xan və həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç, barça Urusnıñ padişahı və hükümdarına uluğ ilçimiz və yaxşı sıy sipahimiz qulum İslam Mirzə zidə qadruhunı yatur ilçi təyin qılub, mühəbbətnamə xəttımizni birüb cibərgənmiz.

İmdi siz uluğ qardaşımız taqı kün ilkərü dostluq və qardaşlıq itüb, şərtnamədə yazılğan barça sözümizniñ və şərtlərimizniñ üstündə mühkəm və turı taymay turğay irdiñüz dib və barça böləklər və qoltqalarıñuznı və barça xəzinə və tiyişlərni her yıl almaşuv zamanında hazır qılub, kün ilkərü çapqun və xəbər cibərüb eksiksiz tamam dəftər mücibi üzrə cibərürgə buyurub və halyə Qazaqdaş əməkdar qullarım içün dib, ötil qılub yazılğan yigirmi tiyiş içün atlı-atı milən yazılğay irdi digəniñüz səbəbli yigirmi kişiniñ atları yazılub, öz mührimiz birlə dəftəri cibəriləndir.

Şol dəftər üzərinə ötülimizni tamam birürgə buyurğay irdiñüz dib və halyə ilçiñüz və sipahiñüz Aleksay Çubarav ve yazıçı İvan Bayqav hiç mundın burun yazılmağan söz səbəbli köb inad itüb əhdnamə-i Hümayunımıznı almağan səbəbli qarındaşlarım sultanlar və qərəçilərımiz və barça əskər kişilərimiz baş urub, halə ustümizdə ant və şart yoq ikəndə bizgə dəstur ötilimiz Məsqva məmləkətlərinə cavlay barayıq dib, köb taqaza qıldılar. Alay da bolsa, min uluğ Mühəmməd Gəray Xan həzrətlərimiz iki yurtnıñ arasında fitnə bolmasun dib, dostluq və qardaşlıq tartıb tüzənlik tiləb dəstur birmədik.

Taqı əhdnamə-i Hümayunımnı mühəbbət birlə yazub altun baysa ilüb, barça sözni anda əyan qılub Quran üstündə ant içüb cibərgənmiz ilçiñüzniñ aytqan sözi səbəbli bizim öz müslüman dinimizçə yazmaq oxşamasdır. Anday söz nə bolur. Anıñçün ilçiñiz və sipahiñüz bir dəxi inad itməsün dib, yaxşı tənbih itüb cibərgəy irdiñüz dib və halə bu ilçiñüzgə küç birle birüb cibərdik. Almasa, əlbəttə, bir fitnə bolur idi. Az söz içün köp iş boladır idi. Anı yaxşı bilüb, kün ilkərü inad etdirməy sımar qılğay irdiñüz dib və barça sözümiz əhdnamə-i Hümayunımızdadır. Anıñ üstündə biz turarmız.

Siz taqı turğay irdiñüz. Hiç bir sözdə qüsur bolmasun dib, mühəbbətlik və dostluq və qardaşlıq üstündə xətt bitildi Rəcəb ayında, tarix miñ əlli ikidə, Bağçasaray taxtında.

Bi-məqam Bağçasaray əl-mahrusə.Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan.

Və halyə dəftərdarımıznıñ tiyişi zərdəva bolğan içün yaqın kişimiz idi. Samur bolurğa buyurğay irdiñüz dib, ötül qılamız vəs-səlam. Səhih.

Halyə ötül qılub yazılğan yigirmi əməkdar qullarımızdır:Dayı bikiç – samur Toğay Mirzı – samur Osman əfəndi – samur Osman kətxuda – samur Qırımğazi ağa – samur Zal – zərdəvaƏbdülhəlim Çələbi – zərdəvaƏməldəş Mustafa – zərdəvaƏbdi əfəndi – zərdəvaİbrahim Mirzə – zərdəvaSuleyman ağa – zərdəvaToqtamış Bəg – sırt Arslan Mirzə – sırt Hacı Givan – sırt Muradğazi Atalıq – sırt Çanaq Əhməd – sırt Çərkəs Əli – sırtMustafa Çələbi – sırtMurtaza Çələbi – sırtBəg Atalıq – sırtCəmi yigirmi nəfərdir. Səhih.Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan.Halyə yuluğsız Məsqva Vilayətinə ilçi birlə cibərilgən əsirlərdir. İlkərü

dəxi qolğa kirgəni cibərilür. Beş Qazaq bunda təslim olundı. İki dükə iki çora ordadır. Anda təslim bolur cümlə toquz baş əsirlərdir.

Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 129-131).

IV Mühəmməd Gəray Xanın kral Vladislava göndərdiyi birinci yarlıq (1642-ci il)

IV Mühəmməd Gəray Xandan dövrümüzədək yetişmiş 29 yarlıqdan ikincisi kral Vladislava ünvanlanmış 1642-ci il tarixli birinci yarlıqdır. Həmin yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 66” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu belədir:Elçi Qüvvət bəyin uzun müddət Polşada bulunması. Polşa elçisinin Krıma

hədiyyə və vergi ilə birlikdə gəlişi. Hədiyyə siyahısında əksikliklər. Polşa səfirinə dəftərin təqdim edilərək yola salınması. Xanın elçisi İbrahim Mirzənin məhəbbətnamə yarlığı ilə Polşaya yola düşməsi.

Xanın tatar və noqayları cilovlaması, Beş-Baş kazaklarının Polşa torpaqlarına yürüş etmələrinin yasaqlanması. Xərər verənlərin və günahkarların cəzalandırılması. Dnepr kazakları tərəfindən xana aid mal-qaranın qaçırılması və

bu səbəbdən xanın bunu önləməyən Polşa kralına giley-güzar etməsi, kazakları cilovlamasını xahiş etməsi.

Yarlığın orijinal mətni belədir:Hu, əl-muğanni əl-müin.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Halyə Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ, Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ

öñ qolnıñ və sol qolnıñ və barça Noğay və Çərkəsniñ ulu Xanı Mühəmməd Gəray Xan həzrətlərindin uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və barça Lih Vilayətniñ və cümlə millət-i Məsihanıñ uluğ qıralı, mühəbbətlü dostumız və qardaşımız Viladislav, cümlə Lih Vilayətniñ və Litvanıñ və Jivmayutnıñ və Mazavşanıñ və sair köb məmləkətlərniñ padişahı və hükümdarına nədir halıñuz, yaxşımısız-xoşmısız, daim səfada olasız dib, köpdin köb səlamdin soñra qədimdən əcdad-i əzəmimiz zamanlarında siz qardaşımız birlə dostluq və qardaşlıqda çin göñül birlə mühkəm bolub, barça dostuñuzğa dost və düşmənləriñüzə düşmən olı-kəlmişlərdir. Aña binaen sizdə ilçimiz və sipahimiz Qüvət biy xeyli zaman əglənüb bizim zaman dövlətimizdə mütad-i qədim üzrə virgü və hədəyəñüz birlə ilçi və sipahiñüz kəlüb səlamıñuz yetişdirdikdə hədəyəñüziñ qanun-i qədimdən qüsurı var idi. Öylə isə də məqbul-i şəhanəmiz olub ilçiñüz və sipahiñüz yedinə məmhur dəftəri təmsik virilüb riayət birlə vilayətiñüzə yollanmışdır və halyə yenə ilçimiz və yaqın qulumız fəxirül-əqran İbrahim Mirzəyi mühəbbətnaməmiz birlə köndərmişüzdir.

Barça dostuñuza dost və düşmənləriñüzə biz dəxi düşmənmiz hiç sözimizdə xilaf bolmasdır. Tatar və Noğay əskərin mühkəm zəbt idüb, Beş Baş cibərməy ziyadə yasaq və tənbih itkənmiz. Hırsızlıq birlə vilayətiñüzə varan Noğaylə və Tatarıñ mühkəm haqqından kəlüb siyasət ideyüriz. Hiç bir zamanda böylə zəbt olmuş degildir. Lâkin Özi Qazağı vilayətimizdin çoq mal sürmüşlərdir. Hiç zəbt itmədiñüz. İmdi bizdə hiç xilaf olmaz. Siz dəxi haramzadəyi zəbt idüb, səadətlü və əzəmətlü və şövkətlü padişah Hünkar həzrətləriniñ əhdnamə-i Hümayunları üzrə mühkəm turub sülhə müğayir bir nəsnə itməyəsiz və tərəfimizə virgü və hədəyañuzı hər yıl vaqıt və zamanıylə köndərüb dostluq eyləyəsiz. İlçiyi əgləndirməyəsiz. Dostluq və qardaşlıq bunıñ üzərinədir. Şöylə məlüm bolğay dib, xətt bitildi tarix miñ ılli ikidə, Şəban ayında.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusəXan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Han Xan (Документы

Крымского Ханства.., 2017, s. 131-132).

IV Mühəmməd Gəray Xanın kral Vladislava göndərdiyi ikinci yarlıq (1642-ci il)

IV Mühəmməd Gəray Xandan dövrümüzədək yetişmiş 29 yarlıqdan üçüncüsü də kral Vladislava ünvanlanmışdır. Reç Pospolita kralına ünvanlanmış

1642-ci il tarixli bu ikinci yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 67” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu belədir:Kırımda saxlanılan Polşa elçisinin buraxılması və krala xanın

məhəbbətnamə yarlığını aparan tatar elçisi ilə birlikdə yola salınması. Çapar Dərvişin sonrakı hadisələr barədə məlumat verməsi məqsədilə göndərilməsi. Dosta dost, düşmənə düşmən. Xanın dostluğa sadiq qalması.

Yarlığın orijinal mətni belədir:Hu, əl-ğani əl-müin.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ, Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ ulu Xanı

Mühəmməd Gəray Xan həzrətlərindin uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və barça millət-i Məsihanıñ padişahı və hükümdarı, mühəbbətlü dostumız və qardaşımız Viladislav, cümlə Lih məmləkətniñ və sair köp vilayətlərniñ ulu qıralına köpdin köb səlam dib, nədir halıñuz, yaxşımısız-xoşmısız daim səfada olasız deyü, hal və xatrələrin sorağanımızdın soñra halyə bunda olan ilçiñüzi yollayub, yanınca büyük ilçimizi qoşub, səlamımız və mühəbbətnaməmiz ile siz uluğ qardaşımızğa cibərgənmiz aña binaən çapqun ilçimiz Dərviş zidə qadruhu ilərü xəbər bildirməkçün köndərilmiş barça dostuñuza dost və düşmənləriñüz düşmən bolub, ömür axrınadək dostluqda mühkəm turarmız.

Siz dəxi şulay qılıb, ilçimizi tiz cibərgəy irdiñüz dib, xətt bitildi tarix biñ əlli iki yılında Şaban ayında, taxtgahımız Bağçasarayda.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Han Mehmed Geray bin Selâmet Geray Han (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 132).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Mixail Fyodroviçə göndərdiyi ikinci yarlıq (1643-cü il)

IV Mühəmməd Gəray Xandan dövrümüzədək yetişmiş 29 yarlıqdan dördüncüsü də rus çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmışdır. Həmin yarlıq 1643-cü ildə qələmə alınıb və Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 69” şifrəsi altında qorunmaqdadır.

Yarlığın qısa məzmunu belədir:Çarın məhəbbətnaməsini gətirmiş elçi Boris Priklonskiy və katib Gerasim

Lavrovun xan tərəfindən qəbul edilməsi. Xanlığa gələn xəzinə və hədiyyələr. Xanın 20 kazakdaş qulluqçu üçün hər il hədiyyələrin göndərilməsi barədə çardan xahişi. Xanın Moskva elçiləri ilə anlayışla davranacağı barədə söz verməsi.

Boyarın göndərdiyi qoşunların Buzuk çayını keçməsi, almaşuvda (təhvil-təslim yerində) səhv, Canteymur bəyin həmin yeri keçiddən tərk etməsi.

Tatar elçilərini məlumatlandıran Qara donlu cəsus keşişin məqsədyönlü şəkildə dezinformasiya ötürməsi. Xanın çardan Qara Donu nəzarətə götürməsi barədə xahişi. Moskva arabaçı və quşçularının Kırımda sərbəst buraxılması və Laçın bəyin onlarla birlikdə göndərilməsi.

Yarlığın orijinal mətni belədir:[………………………………………………………………………]Mühəmməd Gəray Xan həzrətlərindin Uluğ Ordanıñ

[……………………] və barça millət-i Məsihanıñ padişahı və hükümdarı bolğan uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç, cümlə Urusnıñ padişahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarına mühəbbətlik birlə səlam dib, nədir halıñuz, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdın soñra elam yarlığ-i şərif mühəbbət-əncam xani oldur ki, halyə siz uluğ qardaşımız, barça Urusnıñ padişahı və hükümdarınıñ mühəbbətlik və tatuvlıq içün hər yıl cibərə kəlgən uluğ xəzinə və böləklər və qoluqtalar və barça tiyişlərni iki yıllıq birdən uluğ elçiñüz və sipahiñüz Boris Priqlonsqoy və yazıçı Ğurasim Lavravnı barça yoldaşları milən mübarək körünüşimizgə alub mühəbbətnamə xəttıñüzni tamam tiñləb, her nə kim mühəbbətlik səlamlarımuznı dostluq və qardaşlıq və tatuvlıqğa qəbul qılub, dostluq və qardaşlığımıznı mundın burun əhdnamə-i Hümayunda yazılğan şərt üzərində mühkəm və ziyadə müstəhkəm qılğanmız. Dostluğımızbutündir. Hiç xilâf bolmastur. Kün ilkərü taqı şulay-oq iki yaqdın mühəbbətlik və qarındaşlıq mühkəm bolsun dib və siz uluğ padişah dəxi hər yıl uluğ xəzinə və böləklərni və barça tiyişlerni şulay-oq qüsursız tamam cibərürgə buyurğay irdiñüz dib və nə kim yeñidən ötül qılub, yigirmi Qazaqdaşımızğa taqı birürgə vədəñüz bolğandır. Anı dəxi bu yıl cibərgəiıñüzni cümləsin şulay nəzəsız hər yıl tamam birürgə buyurğaysız dib və halyə ilçi və sipahiñüzgə hiç sıysızlıq bolğanı yoqdur. Niçük kim, mundın burun bola turğan ikəndir. Kün ilkərü taqı bolmasdır. Zamanımızda hiç xilaf iş itməsmiz. Sizdin dəxi xilaf iş bolmasun dib, taqı hər yıl almaşuv bolğanda aqalınçayıñuz əskər qoşub, Buzuq Suyın birye keçürüb qayturlar ikəndür.

Bu yıl taqı mərhum qulumız Cantimur biy yaxşı söyləşüb, qaytqanında ozatqan əskər kişiləriñüz Buzuqnı keçkəninə baqmay taşlab ketkən səbəbli köb xəta bolub. Taqı Buzuq Suyında sizniñ bir Qara-Ton keşiş bar imiş. Hər zaman elçilərimiz andan sorub, haramzadə barmı-yoqmı andan xəbər alurlar imiş. Halə ol Qara-Ton haramzadə hırsızlar milən ortaq bolub kişilərimiz andın sorağanlarında hiç kimsə yoqdır. Bar bolsa, min sizgə aytur idüm dib, inandırub kişilərimizni ğafil tüşürüb. Şulay hilələr etkənləri yaxşı tügüldir.

Siz uluğ qardaşımızğa məlüm bolsun. Kün ilkəri əskər kişiləriñüzgə və ol Qara-Tonğa dəxi mühkəm tənbih itkəy irdiñüz dib, hər zaman Buzuq Suyında fitnə boladur. Siziñ sərhəd yiriñüzdir. Zəbtli məmləkətlərdə andaq iş ohşamasdır. Müqayd bolğaysız, inşəallahür-Rəhman. Anı etkən kim irsə biz taqı anuñ milən yaxşı söyləşürmiz. Siz uluğ qardaşımız əhdnamə-i Hümayunda yazılğan barça dostluq şərtin riayət itkəy irdiñüz dib, halə uluğ elçiñüz və sipahiñüz birlə kəlgən quşçı və arabaçılarnı qaytarub çapqun ilçimiz və sipahimiz Laçın bəgni cibərgənmiz.

Siz uluğ qardaşımız milən ömür axırğaçə mühkəm dost və qardaşmız. Siz dəxi mühəbbətlik kağıdıñuz ve səlamıñuz milən qayta tiz cibərürgə müqayd bolğaysız dib, xətt bitildi tarix miñ əlli ikidə, Zilqədə ayında taxtgâhımız Bağçasarayında.

Bi-məqam Bağçasaray əl-mahrusə.Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan Han (Документы

Крымского Ханства.., 2017, s. 133-134).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Mixail Fyodroviçə göndərdiyi üçüncü yarlıq (1643-cü il)

IV Mühəmməd Gəray Xandan dövrümüzədək yetişmiş 29 yarlıqdan beşincisi də rus çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmışdır. Bu onun Moskva çarına ünvanladığı üçüncü yarlıqdır. Həmin sənəd də 1643-cü ildə qələmə alınıb və Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 71” şifrəsi altında qorunmaqdadır.

Yarlığın qısa məzmunu belədir:Çarın elçisi Qriqoriy Neronov və katib Nikita Qolovninin gəlişi. Xəzinə,

bölək və tiyişlərin gətirilməsi. Xanın əski əhdnaməyə uyğun olaraq əhdinə və andına onları pozmadan sadiq qalması. Çarın məmləkətinə ziyan vurulmaması ilə bağlı öhdəlik. Bununla bağlı tatar və noğaylara, eləcə Beş Baş kazaklarına göstərişin verilməsi. Göstərişə tabe olmayanların cəzalandırılacağı barədə qərar.

Xanın icazəsi olmadan Moskva sərhədlərinə - Baş Başa düzənlənmiş səfər barədə çarın məhəbbətnamə məktubu. Beş Baş kazaklarının qaçaraq gizlicə Polşa torpaqlarına geçmək niyyəti. Xanın əmrinə əsasən bəzi pis niyyətli Beş Baş sakinlərinin cəzalandırılması. Xanın Beş Başda götürülmüş əsirləri qarşılıqsız olaraq almaşuva göndərmək barədə niyyəti. Xanın bu barədə öncəki məktubu. Xanın çardan inciklik saxlamamaq barədə xahişi.

Çarın elçisi Borisin əvvəlki şərtnaməyə uyğun olaraq xəzinə və hədiyyələri gətirməsi. Çardan öz elçilərinə gələcəkdə də xəzinə və hədiyyələrin vaxtında və əksiksiz çatdırılması barədə göstəriş verməsi haqqında xahiş.

Xanın hədiyyələrlə bağlı narazılığı. Elçilərin gətirdikləri hədiyyələrdəki əksikliklər, məsələnin müzakirəsi və mübahisələrdən sonra əksikliklərin ödənilməsi. Xanın çardan bu tip anlaşmazlıqların səbəbinin araşdırılması barədə xahişi. Xanın çarın elçilərini qəbul etməsi və onları dinləməsi. Dost salamlarının, xəzinə, bölək və tiyişlərin qəbul edilməsi.

Çarın nökər, quşçu və arabaçılarının qaytarılması və onların Osman Çələbi ilə birlikdə yola salınması. Tatar elçisinin cavab məhəbbətnaməsi ilə birlikdə geri yola salınması barədə xahiş. Elçini uzun müddət və xəbər-ətərsiz əyləməmək barədə xahiş. Almaşuvun (təhvil-təslimin) erkən gerçəkləşdirilməsi. Almaşuvun oktyabrda həyata keçirilməsi barədə əvvəlki qərar və onun sonraya saxlanılması. Geçikməni yaratdığı ziyan və çətinliklər. Almaşuvun tezliklə həyata keçirilməsi barədə məlumat verilməsinin istənməsi. Əskikliklərin ödənilməsi barədə dəftər. Yeni xahişlərin qəbul edilməsi. Don kazakları tərəfindən İstanbuldan gələn elçinin tutularaq Razdor qalasında saxlanılması. Don sahilində danışıq aparmaq üçün Don kazakları və kalmıkların göndərdikləri elçilər.

Don kazaklarının xəzinəni qəbul etmək xahişi ilə çara elçi göndərmələri. Don kazaklarının çıxartdıqları üsyan. “Dil”dən xan üçün məlumatlar. Xanın çardan Don kazaklarını cilovlamasını xahiş etməsi.

Don kazakları və kalmıklar arasında ittifaq və üsyan. Xanın üsyanı yatırtmaq barədə çara məxsus torpaqlara hərbi səfər təşkil etməyə hazır olması. Xanın hər iki yurda dinclik və hüzur arzulaması.

Yarlığın orijinal mətni belədir:Hu.Uluğ Ordanıñ, Uluğ Yurtnıñ, Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və

sansız köb çerüniñ və sağışsız Noğaynıñ və Tat birlən Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəsniñ uluğ Xan-i əzim ali-şanı Mühəmməd Gəray Xan həzrətləri.

Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyânnıñ və barça millət-i Məsihanıñ uluğ padişahı, həm uluğ biy dostumız və qarındaşımız Mixayla Fyodaraviç, barça Urusnıñ və köb yerlər və köb məmləkətlərniñ və cümlə xristiyânnıñ uluğ padişahığa köbdin köb səlam mühəbbətlik və qarındaşlıq birlə nidür halıñuz, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdan soñra elam tövqi rəfi xanı oldur ki, halə miñ illi üç yılında uluğ xəzinə, böləklər və barça tiyişlerni nitak-kim burunğı adətçə, dostluq və qarındaşlıq üstünə uluğ ilçileriñiz və sipahileriñiz Grigoriy Nironov və yazıçı Nikita Ğolavnin birlən cibərgən irdiñiz.

Biz taqı mühəbbətlik və qarındaşlıq üzərinə mühkəm və turı taymay turub kün ilkəri dəxi burunğı əhdnamə-i Hümayun üzərinə hər nə kim ant və şərt qılğanmız, bu canibdin hiç xilâf bolmastur. Barça dostuñuzğa dost və düşməniñizgə düşmənmiz dib və vilayətiñizgə və sərhədlərıñızgə hiç bir türlük zərər və ziyan bolmastur. Qırım Tatarındın və zəbtimizdə bolğan barça Tatar və Noğay əskərindin, qaysılar bizdin qaçüb ketkən Noğaylulardan başqa, cümlə əskər kişilərimizni mühkəm zəbt və ziyadə tənbih idüb, kimsə Biş-Baş barmasdır. Hər kim dostluqın bozub qarışdur bolsa, hiç rəhim itməy öltürüb, kün ilkəri anday fəsad işdə bolğanlarnı özimizgə düşmən bilib, siyəsətin və cəzasın berürgə göñül birlə əhd və qərar qılğanmız dib, inşəallahu Təala əhdimizdə rast turub, hiç uyatlu və hilaf iş bolmastur.

Özgən işlər, qaysılar vilayətiñizgə Beş-Baş barub, dəstursız sərhədlərıñizni cavlağan səbəbli mühəbbətnamə xəttiñizdə yazğan irdiñiz, biz taqı alarnıñ haramzadəlik itüb, kimisi qaçüb və kimisi Leh Vilayətinə baramız dib, gizlü haramzadəliq birlən sərhədləriñizgə barğanın işidüb, köb ələm çəküb, niçə haramzadəsi vilayətimizdin qaçüb, körünməy ketkəndir ve niçesin siyasət buyurub, ol kişilərniñ yol ağaların öltürüb və mirzələrinə dəxi köb xorluq qılğanımız.

Bir işdir, bizdin xəbərsiz və əsla rizasız bolub, barçasın öltürmək və talamaq bolmadı. Əsirlərin dəxi hər biri bir yergə qaçırub qolğa tüşməyüb, özgə vilayətlərgə kitədürlər. Az da bolsa, culuvsız qaytarub yibərəmiz. Yenə de bolsa, ilçiləriñiz və sipahiləriñizni almaşuvğa cibərgənde boş itməy, az da bolsa cibərürmiz dib, bu səbəbdin mundın burun dəxi siz uluğ qarındaşımızğa yazğanmız. Həb məlümiñiz bolğandır və halə dəxi yazamız. Hiç göñlüñizgə nimə kiltürməy, kün ilkəri dostluqımızğa nəzər qılub, siz dəxi adət üzərinə xəzinə və tiyişlərni şərtnaməmiz üzrə, niçük kim, sipahiñüz Boris birlən cibərgən irdiñiz, şulay qüsursız cibərib, ilçiləriñizgə dəxi tənbih buyurğay irdiñiz. Kəm itməy ol səbəbli cəfalar olmayub, yaxşılıq bolğay irdi dib və ötül

qılub yazğan tiyişlərni qəbul qılub, birürgâ buyurğay irdiñiz. Ol tiyişlərni taqı köb xəzinəñüzdən ümid itkən irdik. Hiç billü cevabın bilmədük. Halyə uluğ ilçiləriñiz və sipahiləriñiz bu xəzinədə köb niməni əksik tutub, kiçkən sənədə hiç nizğsiz berilgən billü tiyişlərdin köb niməni əksik berein dib, nizə itüb, ol səbəbli cəfalar birlən soñra bergənine taacib qılamız.

Siz uluğ padişahğa taqı məlüm bolsun. Əslin və səbəbin yaxşı sual buyurub kün ilkəri anday iş bolmasun dib, çinliq birlə rahatlık bolurğa buyurğay irdiñiz dib və halə uluğ elçiləriñiz və sipahiləriñizgə adət üzrə riayet və hürmət qılub, mübarək körünüşimizgə alub, siz uluğ padişah qarındaşımıznıñ barça mühəbbətlik söziñizni tamam tiñləb dostlıq və qarındaşlıq üzərine barça söziñizni və mühəbbətlik səlamıñıznı və köb xəzinə, böləklər və barça tiyişlər dostlıq və qarındaşlıqğa qəbul idüb, sipahiləriñizni barça yoldaşları birlən rahat tutub və quşçı və arabaçılarnı çapqun ilçimiz Osman Çələbi birlən qaytarub cibərgənmiz.

Siz uluğ qarındaşımız dəxi nə kim mundın burun yazğanmız halyə də bolsa, yazğan sözlərimizni qəbul qılub çapqun ilçimizni dəxi mühəbbətnamə cəvablarıñız bilə toqtatmay qaytarub, cibərgəy irdiñiz. Ara yerdə köb zaman xəbər kəlməy turmağay irdi. Çapqun tiz kilüb xəbər bəllü bolğannıñ iki yurtqa bolsa, faidəsi köbdür və almaşuv vədəsi dəxi kün ilkəri irtə bolurğa buyurğay irdiñiz. Gerçi kim mundın burun Aqtâbr aynıñ əvəl küni vədə təyin qılınğan irdi. Lakin andın dəxi kiç qaladır. Ol səbəbli sizniñ və bizniñ əskər kişilərimizgə və ilçilərimizgə də bolsa köb zəhmətlər və ziyanlar boladır. Kün ilkəri almaşuv vədəsin təyin qılub xəbərni irtə bildirgəy irdiñiz dib və halyə adət və qanundın əksik kəlüb, soñra alınğan alınmay qalğanı da bolsa, dəftər itkənmiz.

İlçiləriñiz və sipahiləriñiz siz uluğ padişahğa ərz itər bolğay alarnı tamam qılurğa buyurub yəñidən ötül qılğanımıznı dəxi qəbul buyurğay irdiñiz dib və halə Azavda bolğanlardın xəbər kelüb, mundın burun İstanbuldın çıqğan uluğ ilçiləri Razdor digən kerməndə Tın Qazaqları şimdigədik tutub özləri Qalmığ digən tayfa birlən ilçi cibərüb Tın boyuna çağırub, söyləşdilər.

Siz uluğ padişahğa dəxi Tın Qazaqları kişi cibərüb xəzinə tiləydirlər, göñüllərində fitnə və bulğaqlıq bar imiş dib, bu xəbərlərni til alub bizgə ərz itdilər.

İmdi Al-i Osman padişahı və biz dəxi Al-i Cengiz padişahı ikimiz dəxi muslümanlıq vilayətlərniñ padişahlarımız anıñ barışqanı bizniñ içün və bizim barışqanımız anıñ içün bolub, bir-birimizgə zərər tiləməsmiz. Ol Qazaqları siz uluğ padişahdın bilgüsiz hiç niməgə qadir tügüldir. Zəbtiñizdə bolğanın bilürmiz. Ol səbəbli uluğ fitnə bolmağay irdi. Alarnı zəbt buyurğay irdiñiz və bu səbəbli dəxi Bizgə cəvab yazub mühəbbətlik söziñizni bildigəy irdiñiz. Ol Tın Qazaqları Qalmıq birlən söyleşüb fitnə başlağan soñra bu canibdin dəxi Haq Təalaniñ inayəti birlə barça muslüman əskəri atlanur. Soñra uluğ işlər bolurnı fikir qılğay irdiñiz.

Şimdi ol xəbərgə köblik inam dəxi qılmaymız. Alay da bolsa, dostlıq və qardaşlıq səbəbli bildirəmiz, iki yurt rahat bolurını tiləymiz və hər nə də

bolsa, inşəAllahu Təalâ hazırmız. Ğafil tugulmiz. Haq Təala həzrətidin ümidimiz köbdir. Xeyirlü işlərni nəsib qılğay yazıldı tarix miñ eəlli üçdə, Mühərrəm aynıñ əvəl künündə, Bağçasarayda (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 134-137).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Mixail Fyodroviçə göndərdiyi dördüncü yarlıq (1643-cü il)

IV Mühəmməd Gəray Xandan dövrümüzədək yetişmiş 29 yarlıqdan altıncısı da Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmışdır. Bu onun Moskva çarına ünvanladığı dördüncü yarlıqdır. Həmin sənəd də 1643-cü ildə qələmə alınıb və Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 74” şifrəsi altında qorunmaqdadır.

Yarlığın qısa məzmunu:Çardan uzun müddət heç bir xəbərin gəlməməsi səbəbilə çapar

Dostmühəmmədin göndərilməsi. Xanın iki adamının Kırımdan Azaka qaçması və onların Moskva vilayətinə yürüş təşkil etməsi. Onların tutuqlanması və mirzələrin cəzalandırılması. Xanın çardan qarşı tərəfdən də bu cür iş görənləri cəzalandırmasını xahiş etməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ, Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız

köb çerüniñ və sağışsız Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tav ara Çərkəsniñ uluğ Xan-i əzim ali-şanı Mühəmməd Gəray Xan həzrətlərindin uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyânnıñ və barça millət-i Mesihanıñ padişahı və hükümdarı bolğan padişah, xan, həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç barça Urusnıñ və köb məmləkətlərniñ də bolsa, uluğ padişahı ve hükümdarına nədir halıñuz, yaxşımısız-xoşmısız dib, köbdən köb səlam və mühəbbət qılğanımızdın soñra elam tövqi-rəfi xani oldur ki, mundan əqdəm barça sözümiz milən və almaşuv vədəsi milən çapqun elçimiz Dostmühəmmədni köb zaman sizdin xəbər kəlməgən səbəbli cibərgən irdik. Qırımdın Azavğa dib, qaçüb, dəstursiz çıqğan iki bölək kişi barub sərhəd yerləriñüzni cavlab kəlüpdir dib, xəbərdar bolğanımızda ol haramzadələrni tələb baş bolğan mirzələrın hiç mərhəmət qılmay, siyasət birlə tutub cəzaların birgənmiz bunda bolğan elçiñüz və sipahiləriñüz taqı kördilər-bildilər.

Həmən siz qardaşımıznıñ xətriyçün kün ilkəri dəxi şulay mühkəm tənbih və siyasət buyurğanmız əhdimizdə-şərtimizdə hiç xilaf bolmasdır. Haramzadəsiz yurt bolmas anday dəstursiz kəzgən xeyirsüzlərni biz mühkəm haqqından kələmiz.

Siz taqı şulay itkəysiz dəxi əhdimiz və şərtimiz üzərinə taymay turğanımıznı bilüb, inam qılub, ol haramzadələr səbəbli göñlüñüzgə hiç nəmə keltürməgəysiz dib, xətt bitildi tarix miñ əlli üçdə, Rebiül-axır aynıñ onuncı künündə taxtgah şəhrimiz Bağçasarayında.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.

Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 137-138).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Mixail Fyodroviçə göndərdiyi beşinci yarlıq (1643-cü il)

IV Mühəmməd Gəray Xandan dövrümüzədək yetişmiş 29 yarlıqdan yeddincisi də Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmışdır. Bu onun Moskva çarına ünvanladığı beşinci yarlıqdır. Həmin sənəd də 1643-cü ildə qələmə alınıb və Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 79” şifrəsi altında qorunmaqdadır.

Yarlığın qısa məzmunu:Moskva elçilərinə vurulan ziyan və Azakdan qoşun. Tatar və noqayların

xanın rizası olmadan özgə torpaqlarına hücumları. Qaraş Mirzə mal-qarasının oğurlanması və Qutlusaatın oğlu Mühəmmədşah Mirzənin başını götürün qaçması. Xanın ziyan verənləri tapıb cəzalandırnaq barədə vədi, əsirlərin qarşılıqsız qaytarılması. Moskva elçilərinə hörmətsizlik edilməməsi barədə xanın öz yaxınlarına göstəyişi. Xanın çardan 20 kazakdaş-xidmətçiyə göndərilməli olan hədiyyələr barədə məlumat verməsini xahiş etməsi.

Yarlığın orijinal mətni:[….] ilçilərimizə ziyan bolub və Azavdın əskər çıqub […………………][…………………………] Tatar və Noğay dostluqnı bilməy bizdin

dəstursiz baz haramzadəler vilayətiñüzgə barıpdırlar. Azavdın və Mazuqdın barğanlarğa bizgə söz diməssız. Alar başqadır. Qırımdan barğanlarğa dünya cəfasın eylədik. Qaraş Mirzıniñ malın talab siyasət buyurub və Qutlusaat oğlı Mühəmmədşah Mirzə başın alub qaçüb. Ğayrı məmləkətlərgə ketkəndir. Qolğa kirsə, hiç rəhim qılmay öltürürmiz. Ölümgə müstəhaq bolğandır. Andın ğayrı hər birisinə cəzaları berilür və kəltürgən esirləri hər birisi qaçırub ötə yaqağa Türkkə tüşkəndir. Çapqun ilçimiz kiç kəldi. Xəbər bilmədik. Alay da bolsa, şimdi qolğa tüşkənin cıluvsız qaytarub cibərəmiz dib və bundan ğayrı barça cəvabımız uluğ ilçimiz birlə barır. Dostluqda ve qardaşlıqda nə kim əhdnamə-i Hümayunımda yazılğan üzrə mühkəm və turı turamız dib və ilçiñüz və sipahiñüzgə qarşu barğan sərraclar və qapuçılar və kilərcilərgə dəxi tənbih idüb, kün ilkəri öz mürüvvətlərindən aşa cəfa etdirməsmiz dib və bundın burun ötül qılub yigirmi tiyişni Qazaqdaşlarımıznıñ atlu-atı milən yazılub, siz dəxi cibərürgə vədə buyurğan irdiñüz. Halə mühəbbətnaməñüzdə əyân qılmaysız. Ol tiyişlər bu xəzinədə barmudır, məlüm bolmaydır. Anı taqı bildirgəy irdiñüz və cibərgəy irdiñüz dib və ilçiñüzgə dəftərdən aşa hiç kimərsəgə cəfa etdirməymiz və kün ilkəri dəxi hiç sıysızlıq bolmasdır.

Zaman-i dövlətimizdə anday sıysızlıq bolğanı yoqdur dib, barça dostluq və qardaşlıq üzərinə xətt bitildi tarix miñ əlli üçdə, mübarək Şəban aynıñ beşinci künündə.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы

Крымского Ханства.., 2017, s. 138-139).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Mixail Fyodroviçə göndərdiyi altıncı yarlıq (1643-cü il)

IV Mühəmməd Gəray Xandan dövrümüzədək yetişmiş 29 yarlıqdan səkkizincisi də Moskva çarı Mixail Fyodroviçə ünvanlanmışdır. Bu onun Moskva çarına ünvanladığı beşinci yarlıqdır. Həmin sənəd də 1643-cü ildə qələmə alınıb və Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 325” şifrəsi altında qorunmaqdadır.

Yarlığın qısa məzmunu: Xanın əhdnaməsi. Çarın elçisi Boris Priklonski və katib Gerasim Lavrovun Kırımda hörmətlə qarşılanması, çarın arabaçı və quşçularının ona xandan məhəbbətnamə aparan çapar Laçına qoşularaq geri qaytarılmaları. Xəzinə və almaşuv barədə çarın öncədən məlumat verməsinin istəndiyi məhəbbətnamənin çapar və sipahi Dostmühəmmədlə göndərilməsi.

Xəzinə, bölək və tiyişlərin əksiksiz göndərilməsi barədə xanın xahişi. Almaşuvun payızın əvvəlinə, sərhəddəki Valuyka qalasına yətin edilməsi. Xəzinənin almaşuva gəlişinin gecikməsinin tatar elçiləri, əsgərləri və xanın xidmətçiləri üçün çətinliklər yaratması. Buzuk Su keçidində şox sayda haramzadə və oğrunun (Don kazakları, Qara Ton) olmasının ayaqlanmalara səbəb olması. Xanın çardan öz qoşunlarına Buzuk çayı keçidindəki Turdan qayıtmasını əmr etməsini xahiş etməsi. Qapıçıbaşı və kilərci başı üçün tiyişlər (hədiyyələr). Xanın Bahadır Gəray Xan dövründə tərtib edilmiş dəftərə müqabil olaraq kürklərin cüt-cüt göndərilməsini istəməsi.

Qapıçıbaşı, qapıçılar kətxudası və saracbaşı üçün də hədiyyələr göndərilməsinin istənməsi. Moskva elçisinin özbaşına və şəsxi məsrəfləri üçün kabaladan götürdüyü pulların artıqlaması ilə qaytarılmasının istənməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hüvə əl-ğani əl-müin.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ, Təxt-i Qırımnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız

köb çerüniñ və sağışsız Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ və Tav ara Çərkəsniñ uluğ Xan-i əzim ali-şanı Mühəmməd Gəray Xan həzrətlərindin uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyânnıñ və barça millət-i Mesihanıñ padişahı və hükümdarı bolğan padişah, xan, həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç barça Urusnıñ və köb məmləkətlərniñ də bolsa, uluğ padişahı ve hükümdarına nədir halıñuz, yaxşımısız-xoşmısız dib, köbdən köb səlam və mühəbbət qılğanımızdın soñra ilam tövqi mühəbbət-əncam Xani oldur ki, mundın əqdəm dostluq və qardaşlıq biz iki uluğ padişahnıñ aramızda turı və mühkəm bolub, barça əhd və şərtimiz və mühəbbətlik sözlərimiz əhdnamə-i Hümayunda ayan və bəyan qılınğan irdi və uluğ ilçiñüz və sipahiñüz Boris Priqlonsqoy və yazıçı Ğarasim Lavravnı barça yoldaşları milən yxhşı sıy və riayətimizdə rahat tutub quşçı və arabaçılarnı tutqavsız qaytarıb, mühəbbətnamə xəttimiz birlə çapqun ilçimiz Laçinni cibərgən irdik.

Halyə ikinçi almaşuv zamanı yaqın-yıraq degildür. bu zamanğadək sizdin xəbər kəlmədi. Cəvabıñuznı bilmədik. Aslı və səbəbi nədir bilmək içün

mühəbbətnaməmiz birlə çapqun ilçimiz və sipahimiz Dostmühəmmədni cibərgənmiz.

İmdi siz uluğ qardaşımız barça Urusnıñ padişahı və hükümdarı, taqı dostluq və mühəbbətlik və qardaşlıqda turı və mühkəm bolsañuz əhdnamə-i Hümayunımda yazılğan barça sözümizniñ üstündə taymay turub xəzinə və böləklərimizni və barça tiyişlərni şol söz üstünə bi-qusur tamam cibərgəy irdiñüz və almaşuv vədəsin səmən kün, küzniñ əvəl ayda sərhad yiriñüz və çit kərməniñüz Valükada hazır bolurğa təyin qılub şol vədəgə xiləf bolmasun dib, buyurğay irdiñüz. Zira burunğı almaşuv vədəsi dəxi şulay ikəndir. Xəzinəñüzni kiç birmək səbəbli almaşuvğa barğan qullarımız ve ilçilərimiz və əskər kişilərimizgə köb cəfa və mihnət ve düşməndın zərər boladır və halyə Buzuq Suynıñ keçüv yirlərində haramzadə və hırsuz köb bolub, hiç bir zamanda bolmağan oxşavsız işlər boladır. Burunğı adət üzərinə əskər kişiləriñüz Buzuqnı kiçürməy qaytadır və türlü-türlü hilələr və bəhanələr itədirlər və Buzuqda bolğan sizniñ Qara-Ton bizgə düşmən yoqdur dib, ant içüb kişilərimizgə barıda və kəlürdə ğəflət birüb mundaq fəsadlargâ səbəb boladırlar.

Dostluq şulaymu bolur? Sizniñ xəbəriñüz barmı? Əgər bilür bolsañuz, zəbtli və padişahlı məmləkətlərdə munday işlər əcəb layiqsiz, oxşavsız, yaman işdir. İki yurtnıñ arasında ilçi cürmək bolmasa, əskər cürüb köb fitnələr bolur. İmdi əskər kişiləriñüzgə mühkəm tənbih buyurğay irdiñüz, Buzuqnı kiçürüb, Turdan qaytğaylar irdi və kün ilkəri almaşuv vədəsi milən bu çapqun ilçimizni tiz cibərgəy irdiñüz və halyə qapuçı başımıznıñ və kilərçi başınıñ sammur tiyişlərin də birər taxta sırt və birər taxta qarın ton dimək birlə qüsurın ilçiñüzdin əmrimiz birlə aldılar. Zira ki, ağaçamız mərhum Bahadır Gəray Xannıñ mühürli dəftərində ikişər yazılğandır. İkişer bolurğa buyurğay irdiñüz və ilçiñüz və sipahiñüz kəlgəndə qapuçı başımız və qapuçılar kethüdası və sarac-başı qullarımız qarşu barğanda dəftərdəki tiyişləri qədər birər tiyiş birə kəlgənlər irdi və otuz qapuçı ve on sayıs milən sarac qullarımızğa taqı ol qarşu barğanda birər yeñli-yaqalı sırt və birər cift samur birə kəlgənlər irdi. Anı tamam birürgə buyurğay irdiñüz və halyə anda bolğan qabala aqçalarnı ilçiñüz öz irki və öz xərcinə alğanlarnı cibərmay fəqir rəəyamızğa zərər bolğan səbəbli alarnı taqı tamam bitürüb, ilçi qulumız birlə cibərgəy irdiñüz və bundın burun əhdnaməmizdə və soñra mühəbbətnaməmizdə bolğan barça sözümizni xilâf itməy dostluq ve qardaşlıqnı mühkəm tutub mühəbbətlik kağıdıñuz milən bizgə xəbər ve cəvabıñıznı tiz bildirgəy irdiñüz dib, sizniñ barça dostuñuzğa dost və düşməniñuzğə düşmənliqgə hazırmız.

Siz taqı şulay-oq dostluqnı riayət qılğaysız dib, xətt bitildi tarix miñ əlli üçdə Rəbiül-əvvəl aynıñ axırında taxtgah şəhrimiz Bağçasarayında.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə. Xan Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan (Документы

Крымского Ханства.., 2017, s. 166-168).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Reç Pospolita kralının naziri pan Osolinskiyə göndərdiyi yarlıq (1644-cü il)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Reç Pospolita kralının naziri pan Osolinskiyə göndərdiyi 1644-cü il tarixli yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 89” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan doqquzuncusudur.

Yarlığın qısa məzmunu:İbrahim Mirzənin Polşadan Kırıma əliboş qayıtması. Kazaklar tərəfindən

Kırım vilayətinə ziyan vurulması. Xanən Polşanın keçmiş günahlarını bağışlaması və vəziyyətin düzəldilməsini cahiş etməsi. Xanın tatarları və Akermanı nəzarət altına alması. Xan tərəfindən Polşa torpaqlarına müdaxilə olmayacağı barədə öhdəlik götürməsi. Elçi Baqi Çələbinin yola salınması.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Qıdvətül-üməra-i əl-millətül-Məsihiyə zübdət-i kübra-i ət-tayfətül İsuyə

sədaqət-nişan müxaləsət-ünvan qıral qarındaşımızıñ vəziri Pan Osolinski tərəfınə səlam və mühəbbət birlə hal və xətrin sorub, elam yarlığ-i şərif Xanı oldur ki, əvəl və axır qarındaşımız qıral ilə və siz dostlarımız ilə mabəynimizdə sülh və salah və əzim dostluq müqərrar idi. Yenə dostluq üzərindəyüz bozulmış degildir. İlçimiz İbrahim Mirzəni boş döndürüb, Qırım malına Qazaqlarıñuz çoq zərər etdükdən xətrimiz qalıb, yenə dostluğı bozmuş degilüz. Qış tışarıda mal üzərindəki Tatardan xeyli Tatar varmışlar. Mal sevgəndən Tatar tayfası atəşə kirir zəbtı qabil degildir. Malıyçün acıtmaq əcəb degildir. İmdi neyləyəlim, keçən keçdi. Şimdən soñra Qazaqlarıñuzı zəbt idüb dostluğa binaən virilə kəlmiş hədəyə və səlamıñızı virüb bizə dostluğı aşkarə idəsiz ki, biz dəxi siziñ dostuñuza dost və düşməniñüzə düşmənimiz Tatar tayfasın mühkəm zəbt eylədik və Aqkermanda olanları dəxi sürüb və kətürüb mühkəm zəbt etmək müqərrardır. Min-bəd Tatarı vilayətiñüzə ayaq basdırmazız. Siz dəxi dostluğıñuzı bildirəsiz deyü, ilçi qulumız qıdvətül-əqran Baqi Çələbi köndürülmişdir. Cümlə ahvalımızı ol qulumıza bildirgənmiz. Onıñ sözi bizim sözümizdir. Oña etdigiñiz riayət bizədir vəs-səlam ali min etbə əl-Xuday, tarix biñ əlli dört, Rəbiül-əvvəl.

Mühəmməd Gəray Xan.Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства..,

2017, s. 139).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Mixail Fyodroviçə göndərdiyi yeddinci yarlıq (1644-cü il)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Moskva çarına göndərdiyi 1644-cü il tarixli bu yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 90” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan onuncusudur.

Yarlığın qısa məzmunu:Elçi Qriqoriy Neronov və katib Nikita Qolovnin Kırımda. Çapar Osman

Çələbənin Moskvaya məhəbbətnamə ilə yola salınması. Xəzinənin gecikdirilərək qışda göndərilməsi və bununla bağlı yaranmış çətinliklər barədə xanın məlumatlandırılması.

Almaşuvun vaxtı, xanın almaşuva sentyabrın əvvəlində gəlinməsi barədə xanın xahişi. Sultanın elçisinin Razdor qalasında saxlanılması və xanın bunun səbəbini aydınlaşdıra bilməməsi. Tatar çaparının qayıtmaması və çapar Qazi bəyin Moskvaya yola salınması. Elçi Arslan ağanın gecikdirilməməsini və maneəsiz olaraq Kırıma qayıtmasını təmin etmək üçün çarın Don kazaklarına göstəriş verməsi barədə xanın xahişi. Xan və sultanın Moskvaya dost yekdilliklə dostluq münasibəti bəslədiyi barədə xanın sözləri. Xanın çardan Osman Çələbi tərəfindən çatdırılmış məhəbbətnaməyə cavab yazmasını xahiş etməsi. Xanın xahişlərinin yerinə yetirilməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ, Təxt-i Qırımnıñ, Dəşt-i Qıpçaqnıñ və sansız

köb çerüniñ və sağışsız Noğaynıñ və Tat yemilən Tavgaçniñ və Tağ ara Çərkəsniñ uluğ Xan-i əzim ali-şanı Mühəmməd Gəray Xan həzrətləridin Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyânnıñ və barça millət-i Məsihanıñ padişahı və hükümdarı bolğan mühəbbətlü dostumız və qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç, barça Urusnıñ və köp məmləkətlərniñ uluğ padişahı və hükümdarına köpdin köb mühəbbətlik səlam birlə nədir halıñuz, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdın soñra ilam tövqi-rəfi xani oldur ki, halyə munda bolğan uluğ ilçiñüz və sipahiləriñüz Grigoriy Neronav və yazıçı Nikita Ğolavnin barça yoldaşları milən adət və qanun üzrə sıy və riayətimizdə rahat turub mundan burun çapqun ilçimiz Osman Çələbi milən mühəbbətnaməmizni yazub barça sözümizni əyan və hər muradımıznı və tiləklərimizni anda bəyan qılğan irdik və quşçı və arabaçılarnı dəxi anuñ milən adət üzrə qaytarub cibərgən irdik və almaşuv vədəsin kiç bolğan səbəbli əskər kişilərimizgə və siz uluğ padişah, xan və həm uluğ biy qardaşımıznıñ taqı ilçiñüz və sipahiləriñüz və quşçı və arabaçılarğa ol səbəbdin köb ziyan boladır.

Xəzinə kiç kəlüb yollarda qattı qışlar yaman suvuqlar bolub atları zəbun bolub, küç milən kələdir və köb atlar yolda zayi bolub, qaladır və düşməndin həm əmin bolmaylar və çapqun ilçimiz dəxi quşçılar ve arabaçılar qayta vilayətiñüzgə baralmay, qış qışlab kiç qaladırlar. Ol səbəbdin mundın burun taqı yazğan irdik. Halə dəxi yazamız. Almaşuv vədəsin Santəbr aynıñ ilk küni bolurğa buyurğay irdiñüz dib və mundın burun çapqun ilçimiz Osman Çələbi milən köb əhval yazub və bir qaç ötülimiz dəxi yazğan irdik və Al-i Osman padişahı cibərgən ilçini Orazdor digən kerməniñüzdə tutub, şimdigə degin cibərməy tutqanlarnıñ səbəbin soray köb söz yazğan irdik. Cəvabı kəlməy ilçimiz kiç qalğan səbəbli əcəba sağ-əsən bardılarmı və şimdigə

degin çapqun ilçimiz kəlmədi. Dostluq üstündə mühəbbətlik cəvablarıñuznı işitmədik dib, ol sözlərgə cəvab tiləy halyə çapqun ilçimiz Qazı bəgni cibərgənmiz siz uluğ padişah qarındaşımız dəxi ilçimizni barça mühəbbətlik cəvabıñuz və tatuvlıq səlamıñuz milən təcil qaytarub, cibərgəy irdiñüz dib və ol Tan Qazaqlarına mühkəm tənbih qılub ilçi Arslan ağanı taqı tutmay cibərtgəy irdiñüz dib, ol səbəbdin dostluq və qarındaşlıq arasında nezə və fitnə bolmağay irdi.

Al-i Osman padişahı və biz həm Al-i Cengiz padişahı ikimiz bir müslümanlıq məmıəkətlərniñ padişahlarımız siz uluğ padişah və qarındaşımız milən dostluq və mühəbbətlik üstündəmiz sülh və salah və rahatlık bolurın tiləymiz. Ol ilçini cibərtdirüb yaxşılıq bolurın tiləb dostluq və qardaşlıq itkıy irdiñüz dib və her ne kim burunğı çapqun ilçimiz Osman Çələbi milən mühəbbətnaməmizdə yazılğandır, təcil üzrə cəvabın yazub bildirgəy irdiñüz və ötül qılğanımıznı qəbul buyurğay irdiñüz dib və hər nə kim qəbul qılub birürgə buyursañuz, mühəbbətnamə xəttiñizdə əyan qılub bildirgəy irdiñüz dib ve biz uluğ Xan həzrətlərimiz taqı siz uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Mixayla Fyodraviç, barça Urusnıñ padişahı və hükümdarına dost və qarındaşmız niçük kim əhdnamə-i Hümayunımızda yazılğandır, hiç xilaf bolmasdır. Halə ol əhdniñ üstündəmiz. Barça dostuñuzğa dost və düşməniñüzgə düşmənmiz.

İmdi siz uluğ qardaşımız dəxi ol sözlərniñ üstündə mühkəm və taymay turub kün ilkəri dostluq və qardaşlıq üzərinə mühəbbətlik səlam birlə tatuvlıq cəvablarıñuznı çapqun ilçi milən bildirüb və almaşuvğa vədə təyin qılub təcil üzrə xəbər bildirgəy irdiñüz dib, mühəbbətnamə xətt bitildi tarix miñ əlli dört sənəsində, Rəbiül-əvvəl aynıñ ortasında, taxtgâh şəhrimiz Bağçasarayında.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Geray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 140-141).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi birinci yarlıq (1654-cü il)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1654-cü il tarixli birinci yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 160” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan on birincisidir və əvvəlki yarlıqlardan fərqli olaraq, onun ikinci xanlıq dönəmində qələmə alınmışdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Sipahi Timofey Xotunskiy və katib İvan Fominin keçmiş xan İslam Gəray

Xanın hüzuruna rus çarının məhəbbətnaməsi ilə gəlişi. Mühəmməd Gəray Xanın hakimiyyəti və onun Moskva çarı ilə keçmiş xan arasındakı münasibətlər barəsində məlumatlı olması. Kırım bəylərinin və ağsaqqallarının çara Polşa üzərinə yürüş təşkil etməyi təklif etmələri. Moskvanın və Dnepr kazakları Polşaya qarşı ittifaq qurmaları. Moskvanın Polşaya qarşı kömək istəməsi. Xanən çardan əhdə və andına sadiq qalmasını xahiş etməsi.

Xəzinənin qışa qədər, dəftərə uyğun şəkildə, əski adət əsasında almaşuva göndərilməsinin xahiş edilməsi. Mühəmmədşah bəyin xəzinənin ardınca yola salınması.

Kazakların şayqalarda sultanın məmləkətinə reydlər təşkil etməsi. Xanın bundan narazılığı və kazakların cilovlanmasını xahiş etməsi. 4 sultana (xanzadəyə) samur başlıq və 5 xidmətçiyə (əməkdar ağaya) tiyiş (hədiyyə) göndərilməsi barədə xahiş. Xanın çaparı Şabah ağanın dəftərlə Moskvaya göndərilməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən qardaşımız uluğ

padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñdə bolsa, padişahı və hukümdatığa köpdin köp səlam itib tatuvlıq yemilən xətriñüz sorağanımızdan soñra ilam və inhay xani budır ki, mərhum və məğfur ağaçamız İslam Gəray Xan əleyehi ər-rəhmətür-Rıdvan həzrətləri tərəflərinə sipahiləriñüzdən Timafiy Ğavrilaviç Xatunsqay ve yazıçı İvan Fomin nam adamlarıñuz mühəbbətnamə xəttıñüzlə yibərilgən ikəndir. Ol vaqıtdan bəri Qırımda alı-qonub halə min uluğ Mühəmməd Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətləri Qırım Yurtuna Xan olub dövlət ilə kəlüb, maqarr-ı xilafətimizə cülus-i hümayunımız olduqda mərhum ağaçamız kələn mühəbbətnamə xıttıñüz manzurımız olub, barça yazdığıñuz məlümımız olduqdan soñra cəmi Qırım bəgləri və ixtiyarlarından təfahhus olunduqda, müqəddəma Lih qıralı üzərinə yüriyəsiz deyü, niçə dəfə Məsqva məktüb yazdıqlarından ğeyri elçilərinə dəxi sipariş itmişlər idi. Ol zamanda hərəkət itməyüb bədə mərhum ağaçañuz Lih qıralı üzərinə əskər ilə varub Lih qıralın qapatdıqda ayaqına yıqılıub, rəhin virdikdə həllərinə mərhəmət idüb, barışub, rəhinlərin alub mabəynlərdə bu qədər əhd və yəmin olub avdət idüb, Qırıma kəldikdən soñra Məsqva əskəri Özi Qazaqı ile birləküp Lih üzərinə yüriyüb bu tərəfdən dəxi əskər və yardım tələb idüb, elçi köndərdilər deyü, cəvab virdilər.

Hədd-i zatında bu qədər səfərlər və yüz aqlıqalrı olduqda hərəkət itməyüb, mərhum ağaçamız barışdıqdan soñra Özi Qazaqı ile ittifaq idüb, yürimişsiz. Bu tərəf ilə barışmazdan müqəddəm yürsəñüz, bu tərəfə yardım itmiş olurdıñuz.

Səadətlü ağaçamız həzrətləriniñ əhd və yəmin bizim dəxi əhdimizdir. Lih tərəfındən nəqz-i əhd olmadın, səbəbsiz bizim tərəfimizdən əhdimizi bozmaq padişahlara düşəcək iş tügüldir. Haq Təala həzrətləri dəxi layıq körməzdir. Zahra Lih qıralı ilə olan əhdimizdə qərar itməyüb nəqz-i əhd itdigimizdən soñra artuq siz qardaşımızda və ğayrılarda itimad itməmək lazim kəlür. Səbəbsiz və xeyirsiz nəqz-i əhd itmək padişahlara layıq tügüldir və siz qardaşımız ilə dəxi müqədəmma Qırım Yurtuna Xan olduğumızda itdügimiz əhd və yeminimiz bozulmaq ihtimalı yoqdur. Nəqz-i əhdə səbəb olaçaq iş olmış degildir. Yenə də ol əhdimiziñ üzərindəyüzdir. Siz qardaşımız dəxi ol əhdıñüzdə qərar idüb, bizüm ilə dostluq və qardaşlıq itmək murad və maqsudıñuz bolsa, uluğ xəzinəmizi ötkən yıl mərhum ağaçamız Xan-i əzəm

həzrətlərinə köndərilgən dəftəriñüz üzərinə yibərilüb və qanun-i qədim üzrə mübarəkbad itmək namında köndərilə kələn hər nə isə anı dəxi məan köndərgəysiz burunğı əhdiñüzdə qərar idüb, uluğ xəzinəmizi qış olmazdan müqəddəm ixrac idüb, almaşuv yerinə yetkürgəysiz. Bu tərəfdən almaşuva varan Mühəmmədşah bəg və siziñ elçiñüz bəkləyüb, turıp, zəhmət çəkməyəliz taqı nəhr-i Tanda vaqi Qazaq eşqıyaları vilayətiñüzdən çıqub kəlüb hər zaman şayqa ilə dəryaya çıqub, səadətlü və əzəmətlü padişah ruy-i zəmin həzrətləriniñ Leb dəryada olan vilayətlərin incitmədən hali degillər imiş. Mabəynimizde bu qədər dostluq və qardaşlıq olduqdan soñra ol haramzadələr zəbt olunmamaq rəva və layiqmidir? Ol maqulə əşqya dəryaya çıqub yalılardan bir qaç tutsaq almaq ilə yurt alınmazdır.

Siziñ tərəfiñizdə olan əşqıya zəpt olunmaya və bu tərəfdə olan zəbt olunmaya böylə dostluq ve qardaşlıq olurmı? Zəptinə qadir degilim dirsəñüz ol dəxi büyük ayibdir. Padişahlıqa layıq iş tügüldir. Anıñlə bir nəsnə hasil olmaz həmən mabəyində bir suvuqlığa səbəb olub, bu tərəfdən bir dəxi haramzadəyi təqayyüd itməyüb, çit yerləriñüzə və sərhədləriñüzə qattı. Çoq zərər olmaq müqərrardır. Bu xüsusda bir vəchilə əzar itməyüb dostluq murad idüb, yurtıñuzıñ rahatını istərsəñüz. Nəhr-i Tandan ol əşqyaları qaldırasız. Bundan soñra dəryaya bir şayqa çıqarsa, nəqz-i əhd tərəfiñizdən olmuş olur. Xəzinəmizi köndərüb Tandan ol haramzadələri qaldırsañuz. İnşəAllahu Təala bu tərəfdən vilayətiñüzə və sərhədləriñüzə asla zərər və ziyan olmaq ihtimalı yoqdur.

Taqı dostluq ve qardaşlıqımıza binaən büyük oğlumız Əhməd Gəray Sultan və İvaz Gəray Sultan və Canibəd Gəray Sultan və Mübarək Gəray Sultan işbu dört oğullarımız sultanlara başlıqları samur tiyiş rica idüb və oğullarımız sultanlardan ğeyri əməkdar ağalarımızdan beş nəfər ağamız içün dəxi tiyişləri rica idüb, cümləsi mütad-i qədim üzrə dəftər olunub, çapqunımız Şəban ağa könderilmişdir. İnşəAllah Təala vüsul bolduqda qardaşlıq idüb, dört oğullarımız sultanlara və beş nəfər əməkdar ağalarımıza köndərilən məmhur dəftər üzrə tiyişlər yazdırub kün ilkəri kəsilməyüb, kəlmək içün buyurğay irdiñüz, dostluq və qardaşlıqımız ziyadə olmasına bais və badidir qardaşlıq idəsiz, yazıldı taxtgâhımız Bağçasarayında biñ atlmış dört tarixı Zilhiccə on altınçı künündə.

Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan.Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства..,

2017, s. 141-143).

IV Mühəmməd Gəray Xanın kral Yan Kazimirə göndərdiyi birinci yarlıq (1654-cü il)

IV Mühəmməd Gəray Xanın kral Yan Kazimirə göndərdiyi 1654-cü il tarixli birinci yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 165” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan on ikincisidir.

Yarlığın qısa məzmunu: Keçmiş xan İslam Gəray Xan tərəfindən elçi Süleyman ağanın kral Yan Kazimirəin hüzuruna göndərilməsi. İki dövlət arasında

dostluq və hərbi yardım. Moskva üzərinə birgə yürüşlər, Polşanın Uluq Ordanın (Turanın) daxili işlərinə qarışmaqdan və tatar torpaqlarına hücum etməkdən imtina etməsi. Kamenetsə illik peşkəşlərin göndərilməsi. Polşa əyanlarının Süleyman ağa qarşısında and içməsi. Elçi Mariuş Stanislav Yaslavskinin polşalılardan əhdnamə gətirməsi. Mühəmməd Gəray Xanın xanlığı. Xanın altun baysalı əhdnaməsi. Xanın kraldan Moskva çarları ilə ittifaq qurmamasını və Xanlığın daxili işlərinə qarışmamasını xahiş etməsi. Qarşılıqlı hərbi yardım və ticari əlaqələr. Dnepr kazaklarının Moskva ilə əlaqələrini kəsəcəyi halda onlara ziyan vurulmaması barədə xanın kraldan xahişi. İllik peşkəş və hədiyyələr. Xanın andını pozmayacağı və sultanların (xanzadələrin), mirzələrin (bəyzadələrin) və digər zadəganların Polşa torpaqlarına ziyan vurmayacaqları barədə təminatı.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Həmd-i fi rəvan və şükr-i bi-payan ol Xaliq biçün və Rəzzaq Rabbi

məskün Cəlle Şənə və Təala və Ammə Nəvalühu və Tevali həzrətlərinə olsun! Taqı salavat bi-ədd və təxiyyət bi-hədd ol məfahir-i mövcüdat və sərvər-i kainat xətəmül-ənbiya şafi ruz-i cəza əni həzrət-i Muhammedül-Mustafa səlli-Allahu Təala əleyhi və səllim üzərinə olsun və Al-i və övlad və ashab-i güzin Rıdvanullahi Təala aleyhim əcmain üzerinə olsun kim, Allah Təbarək və Təala müyəmmün və mübarək eyləyə kəmal qüdrətiylə məniñ zat-i səadet-alüdəmi cümlədən bertir idüb, xilət-i xilafəti düş-i Hümayunıma kiyürüp və tac-i kiyaseti qıraq mübarəgimə urup təxt-i ədalət bəxtimi vücud-i behbud ədalət-i nümud ilə müzəyyin ve mürəttib eylədi. Alə bolsa, Uluğ Orda, Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-ı Qırımnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köp Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəsniñ və Tat bilə Tavgaçniñ uluğ padişahı olan ali-həzrət məali rütubət Xurşid-i Tələt ütarid-i fətanət min uluğ Mühəmməd Gəray Xan damə dövlətühu ali yövmül-Mizan həzrətlərindin uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və Lihnıñ və Litvanıñ və Mazaveznıñ və Çerniqavnıñ və cümlə millet-i Nəsraniyətniñ qıralı olan qardaşımız Yan Qazimir qıral müsələhətiştimal damə müsələhətə əli yövmül-Mizan tərəfinə mühəbbətlik ilə səlam idüb, nədir halıñız və xətriñiz, eyümısız-xoşmısız deyüb, sorağanımızdan soñra ilam və inhay Xanı budır ki, mərhum və mağfur qardaşımız İslam Gəray Xan əleyhi ər-rəhmətü’r-Rıdvan həzrrətləri tərəfindən siz qardaşımız canibinə Süleyman ağa qulları köndərilüb. Bu kündən soñra Qırım xanları ilə dost və qardaş olduq.

Qırım xanlarnıñ dostuna dost və düşmənlərinə düşmənliq idüp, siziñ düşməniñüz olup, bu tərəfdən yardım içün əskər tələb itdikdə bu canib deb, əskər virilüp və Qırım xanlarnıñ düşmənı olub sizdən əskər tələb olunduqda, siz dəxi əskər virüb, ömrüñüz axır oluncayâ degin, Qırım xanlarından ayrılmayub dost və qardaş olub birlik idecəgiñüzə ve sizdən soñra kələcək qırallar dəxi üzərində dostluq ve qardaşlıq idəcəklərinə və Məsqva üzərinə əskər çəküb Haq Təala həzrətləri lütf və ehsan idüp, hər nə zaman fətih nasib olduqda, Əcdərxan və Qazan və Terek və Tura və her nə qədər müslüman

vilayətleri və Tatar və Noğay xalqı var isə, siz qardaşımız və Lih bəgləri qarışmayub bizim olacaqına və qədimi pişkəşiñüz hər sənə vaqıt və zamanıylə Qamaniseye köndərüp bu tərəfdən adam varup kətürüp, əsla Qırım tərəfinə yamanlıq sanmayüp, qardaşlıq və dostluq idəcəgiñüze siz qardaşımız və cümlə Lih bəgləri və ruhbanları Süleyman ağanıñ ögündə əhd və yəmin idüb, bunıñ üzərinə əhdnaməñüz yazdırıp, Qırım tərəfinə elçiñüz Mariyüş İstanislav Yaslavski təyin olunduqda, əmr-i Haq ilə biradərimiz İslam Gəray Xan rəhmət-i Haqqa vasıl olup.

Lütuf-i Haq ilə babamız taxtı bizə nəsib olduqda siziñlə dəxi əhd və yəminimiz budır deyü, yeñidən əhd və yəmin idüp, tərəf-i Xanıyə köndərmişsiz, kəlüp vasıl olup və əhdnaməñüz mənzurımız olup və elçiñüzlə lisana ısmarladığıñuz cəvablarıñuz ərz idüp, hər nə qədər cəvabıñuz oldı isə, məqbul-i Hümayunım olup.

Bu tərəfdən dəxi altun baysalu əhdnaməmiz yazdırılup könderilmişdir. Siz əhd və yəminiñüzdə sadıq olup, ömrüñüz axır oluncaya degin, Məsqva padişahı ilə barışmayüb, üzərinə əskər çəküp Haq Təala həzrətləri lütuf idüp, fəthi mısr olursa, Məsqva zəbtində olan, Qazan və Əcdərxan və Terek və Tura və ol vilâyətdə hər nə qədər Tatar və Noğay xalqı var isə, siz qardaşımız və Lih bəgləri qarışmayüb, bizim olub ve bundan ğeyri hər qanda bizim düşmənimiz olub, sizdən əskər tələb olunduqda bilə, tərəddüd əskər virüb və sizə əskər lazim olunduqda bu tərəfdən əskər birilüp hasıl-i kəlam bir-birimiziñ dostuna dost və düşməninə düşmənlıq idüb, siziñ vilâyətiñüziñ tüccarı Qırıma kəlüb və bizim tüccarımız siziñ vilayətiñüzə varup və kəlüp ortalıqda qatnav olub, mühəbbət və məvəddət üzrə olayüz və Özi Qazaqı itdüklərinə nədim və peşiman olup, Məsqvadan ayrılup, kelüp ayaqımıza yıqılup, xidmət və übudiyət qəbul idərlərsə anlara siz qardaşımızdan və bəgləriñüzdən zərər və ziyan olmayüb və hər sənə Qırım xanlarına virilü kələn pişkəş və hədəyəñuz vaqıt və zamanıylə köndərilüp, kəndi tərəfiñizdən və cümlə Lih bəgləri cinibindən nəqz-i əhd olmaduqdan soñra bu əhdnaməmizdə yazılan cəvablarımız da xilaf olmaq ehitmalı yoqdur.

Dostluquñuzda və qardaşlıqıñuzda bulunup, dostuñuza dost və düşməniñüzə düşmən olacaqımıza biz dəxi əhd və yəmin idəriz. Madam ki, siziñ tərəfiñizdən və bəgləriñüz tərəflərindən nəqz-i əhd olamyup, əhd və yəminiñüzdə sadiq olasız, inşəAllahu Təala. Bizim əhd və yəminimiz təğayyir olunmayüb. Əgər bizim tərəfimizdən və əgər Qalğa Sultan və əgər Nurəddin Sultan tərəfindən və sair sultanlar tərəflərindən və cəmi Qırım bəgləri və mirzələrindən və ağalarından, Ulu Noğay və Küçük Noğay və Oraq oğulları və Şeydaq oğulları və Mamay oğulları mirzələrindən və Ormühəmməd biy oğulları mirzələri və Toquz Çabar mirzələrindən və Aqkerman və Cankermanda olan Tatar və Noğay əskərimizdən siziñ vilayətiñüzə və sərhədd qalalarıñuza zərər və ziyan olmaq ihtimalı yoqdur. Baqi ved-dua ali min ətbə əl-Xuday taxrira fi Mühərrəm əl-axırə, sənə 1065.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 144-146).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi ikinci yarlıq (?)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Moskva çarına göndərdiyi tarixi dəqiq bilinməyən ikinci yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 166” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan on üçüncüsüdür.

Yarlığın qısa məzmunu:Krımdakı Moskva elçisinə əhdnamənin təqdim edilməsi və onun tatar elçisi

ilə birlikdə yola salınması. Mühəmmədşah bəyin qoşun və qardaşları ilə birlikdə almaşuva göndərilməsi, çapar Alis bəyin yola salınması. Xəzinə və qolqaların verilməsi barədə xanın xahişi. Xəzinənin qışa qədər göndərilməsi barədə çarın öz aklıncasına göstəriş verməsi barədə xanın xahişi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti yəmilən Uluğ Orda, Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və barça Tatarnıñ və köb Noğaynıñ uluğ padişahı olan səadətlü və dövlətlü min uluğ Mühəmməd Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam itip, tatuvlıq yəmilən xətriñüz sorağanımızdan soñra ilam ve inhay Xanı budır ki, Qırımda bolğan elçiñüzə altun baysalu əhdnamə xəttimiz berilüb və uluğ elçimiz birgə çıqarub yibərüb və almaşuvğa əskər birlən Mühəmmədşah biy qardaşları ilə köndərilməkle çapqunımız qıdvətül-əqran Alis bəg köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala varduğı kibi uluğ xəzinəmiz və qolqañıznı olı-kələn mübarəkbadıñuzı çıqarub almaşuv yerinə yetkürüp, Mühəmmədşah biy damə məcduhu təslim idüb, köndərməyə aqlınçañuza mühkəm tənbih itkəy irdiñüz.

Şimdən soñra qışdır. Əskər kişiləri ol yerlərdə saqlayup turmaya qadir olmazlardır. İki tərəfdən əskər zəhmət çəkər Mühəmmədşah biy bundan vardıqda xəzinə almaşuvda hazır olmaq kərəkdir. Bu xüsus içün ziyadə tənbih etkəy irdiñüz.

Yazıldı taxtgâhımız Bağçasarayında, Mühərrəm aynıñ yigirmi yedinçi künündə.

Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства..,

2017, s. 146).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi üçüncü yarlıq (1654-1655-ci illər)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Moskva çarına göndərdiyi 1654-1655-ci illər arası tarixli üçüncü yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 167” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan on dördüncüsüdür.

Yarlığın qısa məzmunu:Mühəmməs Gəray Xanın hakimiyyəti. Moskva elçilərinin gəlişi.

Mühəbbətnamə ilə xan çaparı. Altun baysalı əhdnamənin Moskva elçisinə təqdim edilməsi. Şahteymur Mirzəsən xana məxsus məhəbbətnamə. Dostluq və qardaşlıq. İslam Gəray Xanın dövrünə aid dəftərlər üzrə xəzinənin və hədiyyələrin göndərilməsi. Çara tabe olan quldurların nəzarətə götürülməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-ı Qırımnıñ və barça Tatarnıñ və köb Noğaynıñ uluğ padişahı olan min uluğ Mühəmməd Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam itip, tatuvlıq yəmilən xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam və inhay Xanı budır ki, bihəmd-Allahu Təalâ Qırım taxtı bizgə mısr olub, babamız taxtına cülus itdigimizdə Qırımda olan ilçiləriñüz kəlüb, siz qardaşımız yəmilən kəl-əvvəl dost və qardaş olmamız içün rica və tilək idüb, uluğ xəzinəmizi boyunlarığa aldıqlarında mühəbbətnamə xəttımız yazdırılub, çapqunımız yibərilgəndən soñra yeñidən altun baysalu əhdnaməmiz yazdırılub, elçiñüzə virilüb və mühəbbətnamə xəttimız yəmilən yaqın qullarımızdan Şahtimur Mirzə zidə qadruhu tərəfimizdən elçi təyin olunub köndərilmişdir.

İnşıAllah Təala vüsulı mısr olduqda, mühəbbətnamə xəttimoz oqudub yaxşı tiñləb qədimdən idə kəldigiñüz dostluq və qardaşlıqı idüb, uluğ xəzinəñüzi ötkən yıl mərhum və mağfur ağaçamız İslam Gəray Xan əleyhi ərrəhmetür-Rıdvan həzrətləri tərəfinə köndərilgən deftərləriñüz üzərində köndərüp, dostluq və qardaşlıqda sabit-i qədim bolub, dostumıza dost və düşmənimizə düşmən olup, hər sənə çıqa kələn xəzinəñüzi ötkən yıl kəldügi dəftər üzərinə çıqarub və mübarəkbad namında olı-kələn hədəyəñüz dəxi qoşub bi-qüsur kəlürgə buyuruğıñuzda olan qullarıñuza buyurğay irdiñüz. Uluğ xəzinəñüz qüsursız kəlüb və zir-i hükümətiñüzdə olan əşqıyañuz zəpt idüp, dostumıza dost və düşmənimizə düşmən olsañuz, bu tərəfdən dəxi inşəAllah Təala muradıñuzdan artuq dostluq və qardaşlıq itməmiz müqərrardır.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında miñ altmış beş tarixindı.Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan.Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства..,

2017, s. 147).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi dördüncü yarlıq (1655-ci il)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Moskva çarına göndərdiyi 1655-ci il tarixli dördüncü yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 168” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan on beşincisidir.

Yarlığın qısa məzmunu: Sipahi Dmitriy Jariçev və katib Semyon Titovun gəlişi və xana xəzinə və

məhəbbətnamə gətirmələri. Arabaçı, quşçu və yol ağalarının qaytarılması və onları çapar Batır Mirzə tərəfindən müşayiət edilməsi. Xanın çardan xəzinəni əvvəlki xan İslam Gəray dövründə tərtib edilmiş dəfətərə uyğun həcmdə, vaxtından əvvəl, qışa qədər göndərilməsi barədə xahişi.

Moskva elçisinin tərsliyi və onun 4 sultan (xanzadə) və 4 ağaya dəftərdə göstəriləndən az tiyiş (hədiyyə) çatdırmaq cəhdi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz. Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən qardaşımız uluğ

padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam itip, tatuvlıq yəmilən xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam və inhay Xanı budır ki, yaqın sipahiləriñüzdən Dimitray Jariçev və yazıçı Simön Titabirlen yibərilgən mühəbbətnamə xəttıñüz və uluğ xəzinəñüz vasıl olup, barça ısmar qılğan sözləriñüz yetkürüb və xəzinəñüz təslim itdikdən soñra çapqunımız Batır Mirzə yəmilən arabaçı və quşçı və yol ağalarnı qaytarup yibərdik. İnşəAllahu Təala vüsulında kün ilkəridə bolsa, bu cıl yibərilgən dəftəriñüz üstünə uluğ xəzinəmizni burunğı ağaçamız zamanında çıqara kəlgən vaqıtdan özdürməyüb çıqarğa buyurğay irdiñüz. Qışqa qalsa, bundan varan əskərimiz və siziñ də əskəriñüz zəhmət çəkədirlər. Xaqtın özdürməy almaşuvğa yetkürgəy irdiñüz və şimdi dört oğlumız sultanlar və beş ağalarımıza yeñidən olan tiyişlərin naməñüzdə tamam köndərilgənin yazubsız. Elçiñüz əksik virmək istəyüb, köb inad itdilər. Ol tiyişlərni dəxi xəzinə dəftərinə yazdırb kün ilkəri munday söz bolmağay irdi iki yurtnıñ aralıqında dostluq və qardaşlıq içün yürgən adamlar naməñüzdə yazılğan üstünə birməyüb, öz naməñüz yalan çıqarmaq oxşavsız idi. Kün ilkəri munday söz bolmayüb, ağaçamız İslam Gəray Xan dəftəriylə kəlürgə buyurğay irdiñüz.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında miñ altmış beş Şəbanında.Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan.Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства..,

2017, s. 148).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi beşinci yarlıq (1656-cı il)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Moskva çarına göndərdiyi 1656-cı il tarixli beşinci yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 172” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan on altıncısıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Çapar Kökəy Əməldaşın çara, Danila Potapov və Stepan Tonkaçeyevin

məhəbbətnamə və yüngül hədiyyələrlə xana göndərilməsi. Xəzinənin oktyabrda göndərildiyi barədə çarın məlumatlandırılması. Almaşuvda xəzinəni qəbul etmək üçün Mühəmmədşah bəyin elçi təyin edilməsi. Çaparın ilkin xəbərlər gətirməsi məqsədilə yola salınması. Xəzinənin almaşuva tezliklə, vaxtında, hər iki tərəfin qoşununa əziyyət olmaması üçün yaxşı havada və gündüz vaxtı göndərilməsi barədə xanın çardan xahişi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz. Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən qardaşımız uluğ

padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam itip, tatuvlıq yəmilən xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam və ifərman Xanı budır ki, bu tərəfdın barğan çapqunımız Kökəy Əməldaşka adamlarıñuzdan Danila Patapovnı, Stepan Tkaçövnı qoşub mühəbbətnamə xəttıñüz və yeñgil böləkləriñüz yibərübsiz.

Mühəbbətnamə xəttıñüz oqutub tiñlədiğimizdə Sentəbr aynıñ axırında və yxhud Aktabr aynıñ iptidə künləridə uluğ xəzinəmiz Məsqvadan çıqarub, almaşuv yerinə varub hazır tabılur. Aña körə almaşuvğa adamlarıñuz təyin idüb, xəzinəñüz aldırğay irdiñüz dib, yazdığıñuzdan qıdvətül-üməra-i əl-kiram zübdətül-kübra-i əl-fəhham Mühəmmədşah bəg damə mecduhu qulumız əskər ilə tyin və irsal olunub, ilkəri xəbər içün çapqunımız [.......] zidə qadruhu köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala vüsulında ata və dədəñüzdən bəri idə kəldügüñüz riayətlərində qüsur itməyüb uluğ xəzinəmizi rəvan, təcil Məsqvadan çıqarıb tutqavsız almaşuvğa yetkürüb tərəfimuzdən varan Mühəmmədşah biy qulumıza yavunsaçın olmazdan əvvəl təslim itdirip, iki tərəfiñdə əskəri zəhmət çəkməyüb alub qaytarub, açıq carıqda kelgəy irdilər.

Etkən vədeñüzdə xəzinə kəlüb almaşuvda hazır tabılmağuday bolsa, əskərimiz bəkləyüb zəhmət çəkərlər. Əskərimizə zəhmət çəkdirməyüb tez kəlürgə buyurğay irdiñüz.

Yazıldı taxtgah şəhrimiz Bağçasarayında padişahanə qoruğımızda, Zilhiccə ayında, tarix peyğəmbər Mühəmməd əleyhis-səlam, sene 1066.

Bağçasaray əl-məhrusə.Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы

Крымского Ханства.., 2017, s. 149).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi altıncı yarlıq (?)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Moskva çarına göndərdiyi naməlum tarixli altıncı yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 173” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan on yeddincisidir.

Yarlığın qısa məzmunu:Çarın qulluqçuları Danila Potapov və Stepan Tonkaçeyevin məhəbbətnamə

ilə xanın hüzuruna gəlmələri. Xəzinənin sentyabrın sonu və oktyabrın əvvəllərində çatdırılacağı barədə çarın xana məlumt göndərməsi. Almaşuva (təhvil-təslim yerinə) göndərilmək üçün Mühəmmədşah bəyin elçi və Moskvadakı daimi elçi olaraq Ömər ağanın böyük elçi təyin edilmələri, sonuncunun çarın elçisi Andrey Akinfovu və katib Qriqoriy Aberdanovu Moskvaya məhəbbətnamə ilə birlikdə müşaiyət etməsi. Xəzinənin keçən ilki dəftər əsasında göndərilməsi barədə xanın xahişi. Bəzi əməkdar ağalara kürk əvəzinə xəz verilməsi. Xanın tikilmiş kürklərin göndərilməsi barədə xahişi. Təəbələrin nəzarətə alınması barədə qarşılıqlı razılaşma.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz. Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda, Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və barça Tatarnıñ və köb Noğaynıñ və Tat yemilən Tavgaçniñ və Tağ turaqlay Çərkəsniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Mühəmməd Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam itip, tatuvlıq yəmilən xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam və ifərman və inhay Xanı budır ki, tərəf-i dövlətnümüdimizgə yibərilgən mühəbbətnamə xəttıñüz yumuş kişiləriñüzdin Danila Patapov, Stepan Tankaçöv yemilən vasıl bolub manzur-i şahanəmiz bolduqda uluğ xəzinəñüz Sentəbr ayında və yaxud Aktəbr aynıñ iptidasında Məsqvadan çıqarıb almaşuv yerinə yetkürürmiz dib, yazıldığından rəvan, təcil əskərimiz çıqarub, almaşuvğa qanun-i qədim üstünə qıdvətül-üməra-i el-kiram, zəbitətül-kübra-i əl-fəhham Mühəmmədşah biy təyin və irsal olunub, Qırımda bolğan elçiñüz Andrey Akinfav və yazıçı Girgoray Aberdana birlən yatur elçimiz Ömər ağa təyin olunub, Məsqvağa mühəbbətnamə xəttimiz yəmilən yibərilgəndir.

İnşəAllahu Təala əsənlik yəmilən varılmaq mısr olduqda, mühəbbətnamə xəttimiz yaxşı tiñləb kün ilkəri xəzinəmizni ötkən yıl kəldügi dəftər üstünə kəlürgə buyurğay irdiñüz. Özümiz dövlət ilə Xan olduğumızda dostluqa binaən bir qaç əməkdar ağalarımız tiyiş rica itdikdi, bir qaç ağamıza tikilgən ton kəlməyüb ton yerinə danə samur və zərdəva kəlüb, küç boladur. Alarnı kün ilkəri ton tikdirib kəlürgə buyurğay irdiñüz.

Taqı dostumızğa dost, tüşmənimizğə tüşmənliq idüb, iki yurtnıñ və iki məmləkətniñ fəqir-füqaraları rahat və tinç bolğuday qılıqnı etkəy irdiñüz. Bu tərəfdın inşəAllahu Təala bozğaqlıq bolmaq ihtimalı yoqdur. Zir-i hükümətimizdə bolğan xalqımıznı zəpt və raptda qüsurımız bolmasdır. Siz qardaşımız da bolsañuz, hükümətiñüzdə olan xalqıñuzı mühkem zəbt etkəy irdiñüz.

Yazıldı taxtgâh şəhrimiz Bağçasarayında, Mühərrəm aynıñ ibtidasında.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 150-151).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi yeddinci yarlıq (1657-ci il)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Moskva çarına göndərdiyi 1657-ci il tarixli yeddinci yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 178” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan on səkkizincisidir.

Yarlığın qısa məzmunu:Sipahi Roman Jukov və katib Larivan Paşin xəzinə və hədiyyələrlə. Moskva

arabaçı və quşçuların Kırımdan geri qaytarılması, onların çapar Şahbazla yola salınması. Xanın xəzinənin gecikdirilməsi ilə bağlı şikayəti və bu işin, ordu çətinlik çəkməsin deyə, qışa qalmamasını xahiş etməsi. Don kazaklarının şayqalarla sultanın torpaqlarına yürüşlər təşkil etməsi. Don kazaklarının cilolanması barədə xanın çardan xahişi. İsveç kralının Polşa torpaqlarını işğal etmək istəməsi və onun Moskva ilə düşmənçiliyi. Xanın düşmənlərlə mübarizədə Moskvaya kömək barədə öhdəliyi. Sultandan asılı olan Erdel (Yransilvaniya) kralının hiyləgərliyi və isveçlilərə kazaklarla birlikdə kömək etməsi. Sultanın Erdelə yürüş təşkil etmək niyyəti və qoşun toplaması. Xanın Moskva ilə dostluğu və Moskva torpaqlarına hücum etməmək barədə vədi.

Əməkdar xidmətçilərə göndərilmiş hədiyyələrdəki əskiklik və elçi Muradın çarın ünvanına işlətdiyi təhqiramiz sözlər barədə xanın məlumatlandırılması. Deyilənlərin doğru olduğu halda elçinin cəzalandırılacağı barədə xanın vədi.

Almaşuva gedən yolda atların oğurlanması. Qar və gücdən düşən atlar. Dilmanc və tatarlar tərəfindən itmiş atların axtarışı. Dilmancın yoxa çıxması. Mühəmmədşah bəy tərəfindən tutularaq əl qolu bağlanılan tatarın qaçması və həmin adamın axtarışı. Xanın haramzadənin tapılması və cəzalandırılması barədə vədi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz. Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda, Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və barça Tatarnıñ və köb Noğaynıñ və Tat yemilən Tavgaçniñ və Tağ turaqlay Çərkəsniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Mühəmməd Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam itip, tatuvlıq yəmilən xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam və ifərman və inhay Xanı budır ki, yaqın sipahiləriñüzdən Raman Juqav və yazıçı Larivan Paşin birlən Qırımğa yibərilgən uluğ xəzinə və böləkləriñüz kəlüb divan-i Hümayun mədələt-unvanımızda aldımızdan ötkərib, təslim qılub, min uluğ Mühəmməd Gəray Xan damə nüsrətühu yövmül-Mizan həzrətləri də bolsaq, uluğ xəzinəñüz

məqbul tutıb dostluq və qardaşlıqıñuzda öngəliksiz mühkəm turub, quşçı və arabaçılarıñuzı çapqunımız Şəhbaz birlən qaytarub Məsqvağa yibəirdik.

İnşəAllahu Təala çapqunımız varğaç buyuruqıñuzda bolğan qullarıñuza mühkəm tənbih qılub kələçək xəzinəñüzni bu yılğı xəzinə kibi qışqa qaldırmağay irdiñüz. Bir qaç yıldır xəzinə keç çıqub, qışdan əskərimiz zəhmət çəkədir iptida küz ayında Məsqvadan çıqub, almaşuvğa kəlsə iki tərəfdə əskəri zəhmət çəkməzlərdi.

Taqı nəhr-i Tan Qazaqı zəptıñüzdə bolğan Məsqva məmləkəti içindən Tana kəlüb dəñizə çıqub, səadətlü padişah Hünkâr həzrətləriniñ dəñiz kənarında olan vilayətlərni incitmədən hali degillərdir. Allah Təala həzrətləriniñ lütuf və inayəti yəmilən bizim vilayətimiz anday hırsız və haramzadədən almaları yoqdur. Anday hırsızlar bizim məmləkətimizdən suvdan ğeyri bir nəsnə almaya qadir degillərdir. Niçə kərə yalılarda çıqub, qırılub, rüsvaylıq ilə ketmişlərdir nihayət Al-i Osman padişahı uluğ padişahdır. Məsqva ilə barışıqsız və qardaşlıq idərsiz. Böylə barışıqmı olur ki, Məsqvadan çıqub kələn haramzadələrin zəpt itməyüb, hər yıl şayqaları dəñizə çıqa deyüb, yazdıqlarından hicab çekiyüriz?

Bu maqulə haramzadə və hırsız yurt alaçaq degildir. Həmən bulğaqlıqa səbəb olur. İki padişah arasında bu maqulə hırsız zəpt olunmayüb, rühsət virilmək eyü hal degildir. Muradıñuz dostluq olursa, Tana adam yibərib haramzadeñüzi zəpt idüb bir dəxi dəñizdə çıqmadan mani idəsiz bir qaç dəfə bu xüsus içün yazdıq.

Təqayyüd itmədiñüz vilayətindən çıqan hırsızı zəpt itməyüb, uzr itmək padişahlığa layıq iş degildir və zəptinə qadir degilim dimekdə nə qədər oxşavsız söz idügi məlümiñizdir.

Taqı Şved qıralı kəndi Yurtuna qənaət itməyüb Lih məmləkətinə qıral olmaq içün çalışub, siz qardaşımıza dəxi tüşmən olduğı xəbəri olunmışdır. Siz qardaşımıza tüşmən olduqdan soñra bizim dəxi tüşmənimizdir. İnşəAllahu Təala siz qardaşımıznıñ intiqamını almaq içün çalışurmız. Taqı Erdel qıralı Al-i Osman padişahınıñ reayası ikən riayətlikdən baş çəküb, Özi Qazaqından ənvə hilə ilə bir miqdar əskər alub, Şved əskərinə yârdım idərim deyü, çıqub ol dəxi kəndi Lih qıralı olmaq sevdasında olduğın səadetlü və dövlətlü padişah ali-vaqar həzrətləri ələm çəküb Erdel məmləkətin cavlamaq içün köb əskərlər təyin itmişlərdir inşəAllahu Təala cəzasın bolur. Bənim qardaşım bizə və sizə layiq olan siziñ tüşməniñüzə biz tüşmənliq idəyüz və bizim tüşmənimizə siz tüşmənliq idəsiz.

İnşəAllahu Təalâ bu tərəfdən ömrümiz axır olunca dostluq və qardaşlıqdan taymay dostuñuza dost və tüşməniñüzə tüşmən bolub vilayətiñüzə və çet yerləriñüzə bizdən zərər və ziyan olmazdır və siz qardaşımız dəxi qoluñız altında əskəriñüz və Tan Qazaqı haramzadələrin zəpt idüb, ömriñüz axır olunca dostluq və qardaşlıqda mühkəm turğay irdiñüz.

Taqı dostluqa binaən siz qardaşımızdan əməkdarlarımızdan Səfərğazı yazıçı və Süleyman ağa və Həsən Atalıq içün Qırım taxtına cülus itdigimizdə dəftər yazub başlıqı zərdəva tiyiş rica itmişdik. Hər zaman kələn elçileriñüz virə kəlmişlər ikən, şimdi kələn elçiñüz əksik berdilər.

Siz qardaşımızdan ötil qılamız kim, buyuruqda bolğan qullarıñuza tənbih idüb, kün ilkəri kələçək xəzinə dəftərinə başlıqı zərdəva tiyiş yazdırıp əksiksiz kəlürgə buyurğay irdiñüz. Taqı elçilərimizdən adamımız Murad nam kimsənə tənhada siz qardaşımıza layiqsiz söz itdi deyü, alı-qomışlar padişahları dilinə aldığına haşa ki, bizim rizamız ola, öylə söz anıñ ağzından çıqdığı müqərrar olursa, haqqından kəlməz tügüldik. Hiç bir zaman olmamış ikən elçi alı-qomaq layıq degildir. Ol adamı bu tərəfə köndərgəy irdiñüz.

Taqı almaşuvda xəzinə əskərimiz vardıqda bir qaç atları oğurlanub at sahibləri Tatar ilə bir tilmaç coyılğan atlarnı aramaq içün varub tilmaç ğayıb olur. Soñra Mühəmmədşah bəd yoldaşı Tatarı tutıb temirgə urub kətürken yolda qış ziyade və qar teren olub cüt olduqda atları zəbun olub. Arabaları qalmağlə ol haramzadəyi kəfil virüb, Qırıma kəldikdə canı qorqısından qaçupdır.

Aratmayâ qullarımız [.....] inşəAllahu Təala qurtulmaq ihtimalı yoqdur. Hər qanda olursada tapdırıp haqqından kelinür. Anday haramzadəyə haşa ki, rizamız ola yazıldı taztgâhımız Bağçasarayında, miñ altmış yedi tarihi mah-i Rəcəbül-mürəccəbdə.

Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 151-153).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi səkkizinci yarlıq (1657-ci il)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Moskva çarına göndərdiyi 1657-ci il tarixli səkkizinci yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 181” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan on doqquzuncusudur.

Yarlığın qısa məzmunu:Ercsl (Transilvaniya) kralının Polşanı işğal etmək məqsədilə Dnepr kazakları

ilə ittifaq qurması. Kazaklardan 20 minlik qoşun uardımı. İsveç qoşunlarının Krakov yaxınlarında müttəfiqlərə qoşulması. Polşa qoşununun müqavimət göstərə bilməməsi və xana kömək üçün elçi göndərilməsi. Erdel və İsveç qoşunlarının polşalıları Litva sərhədlərinə qədər təqib etməsi. Xanın yürüşə çıxması. Polşa qoşunlarının Litvadan çıxaraq, Varşava üzərindən düşməni təqib etməsi. Düşmənlərin tatar qoşunlarının yaxınlaşmasından xəbər tutması. İsveç qoşununun aurılması. Erdel və kazak qoşunlarının Macarıstan üzərindən geri dönməsi.

Tatar qoşunlarının Kamenetska gəlişi. Kazakların Zaporojyeyə qayıtması və onların tatar qoşunları tərəfindən darmadağın edilməsi, kazakların qaçması. Erdel kralının qorxuya düşməsi və polyaklardan onları tatarlardan qorumaq barədə xahişi.

Tatar qoşunlarının qənimətlə geri dönməsi. Moskvada, Polşa darvazası yaxınlığında qarışıqlıq, fiymə və qarşıdurma. Tatar elçilərinin döyülməsi və Mühəmməd Emildeşin öldürülməsi. Xilas olan elçilərin çardan məktub gətirmədən gəlməsi. Elçi Toxtamışın Moskvaya göndərilməsi. Əvvəllər heç vaxt baş verməyən həmin hadisə ilə bağlı xanın tövsiyyə və təəssüfü. Keçmişdə çar boyarının

Mühəmmədşah bəylə hörmətsiz davranmasının çara xatırladılması. Tatar elçisinin alçaldılamsı və xanın bunu tərədənlərin cəzalandırılması və xəzinənin payızda göndərilməsi barədə xanın xahişi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz. Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda, Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və barça Tatarnıñ və köb Noğaynıñ və Tat yemilən Tavgaçniñ və Tağ turaqlay Çərkəsniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Mühəmməd Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam itip, tatuvlıq yəmilən xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam və ifərman və inhay Xanı budır ki, Erdel qıralı didikləri bədbəxt Özi Qazağı birlən ittifaq idüb Lih məmləkətinə qıral olmaq sevdasıylə əskər yazub və Özi Qazaqı dəxi qıralğa qəbul idüb, yigirmi biñ Qazaq yardım virüb, qış içində varub qoşılub, Lih Vilayətinə kirübŞ Qraqovi şəhrinə vardıqda Eşved qıralı dəxi kəlüb Erdel və Qazaq əskərinə qoşılub. Polkları bu qədər əskərə qarşu durub uruşmaya qüdrətləri olmaduğından yardım içün bizə elçi yibərib, kəndiləri salt əskər olub, Litva canibinə kidüb. Erdel Eşved əskəri ardlarına düşüb ketdükləri xəbəri alındıqda min uluğ Mühəmməd Gəray Xan dəxi əskərimizlə mütəvvəkələ ali-Allah çıqup, Lih məmləkəti hududına vardığımızda Lih əskəri Litva tərəfindən qaytub Varşava köçüb, Erdel və Özü askəride ardlarına düşüb Varşava kəldiklərində Tatar əskəri kəldügi xəbərin alub, dərunlarına qorqu tüşüb.

Eşved qıralı ayrılub kidüb. Erdel əskəriylə Qazaq Macar yoluna dönüb kəlür ikən Tatar əskəri Qamaniseye kəlüb, yoluñuz aldı deyü, xəbər aldıqda içlərine lərzə düşüb, Özi Qazaqı vilayətinə ketdükleri xəbəri alınub ve Lih bəgləri də bizim yaqın keldigimiz xəbərin aldıqda Tatar əskəri qüvəti ilə ardlarından toqunub yerli-yerlərinə kəldikçə niçə əskərlərin qırub doymalıqların bıraqdırub, Özi Qazaqı vilayetine yaqın kəldikləri xəbəri kəldigində biz dəxi əskərimizlə ilğərle varub öglerinə çıqaçaqımızı Özi Qazağı xəbər aldıqda Qazaq əskəri kəndilərindən ümidlərin qat idüb, bozulub kidüb.

Erdel əskəri şaşub qıral bəd-ayyində ərlikdən əsər qalmayüb tərk-i namus-i ar idüb, Lih bəgləri ayaqına yıqılub həmən Tatardan kəndi başımı xilas idiñ, ömrüm aldıqça, siziñlə dostluq idüb, qadir olduğum qədər əskərimlə düşməniñüz üzərinə varayım, alduğım qalaları sizə virəyim deyü, əhd və yəmin itdikdə Lih bəgləri de yol virüb, dönüb Macar dağlarına köçdikləri xəbəri alındıqda dönüb ardlarına düşüb, bir yerdə qapadıb, bi-lütuf Allah Təala yetmiş-səksən biñ əskərindən bir fərd xilas olmayüb, qılıçdan keçüb və əsir düşüb.

Nihayət, biz irişməzdən müqəddəm on beş adamlə giçe ile qıral qaçüb, nabud olmuşdır. Andan ğeyri bir adam qurtulmayüb. Bu qədər əskər qırılub. Xəzinə və cəbəhanə və tobların alub bu qədər ğanaim ilə dönüb, maqarr-i

hükümətimizə kəldigimizdən soñra bu tərəfdın Məsqvaya köndərilən çapqunımız Mühəmməd Əməldəşniñ yoldaşları milən siz qardaşımıznıñ bir-iki adamıñuz kəlüb, xəbeər sual olunduqda Məsqvada elçilərimizə təyin olunan Vratanıñ yaqın yerində ğavğa olub ısıtrpçılar üzərimizə yaraq və alətül-hərb ilə kəlüb, elçi olduğı Vrata bu zamana degin basılmış degil ikən Vratayı basub, elçileri dögüb dünyada olmaz haqaretlər itdilər və ol ğavğada Mühəmməd Əməldəşi öldürdilər. Bir qaç zamandan soñra məktüblər yazdırup Məsqvadan bizi qaytarıp Qırıma kətürdilər irdi. Məsqvanıñ çit yerlərinə kəldigimizdə giçə ile bir qaç Qazaq kəlüb, şəbhunlıq idüb, barça malımızı yağma eyləyüb, həmən birər atlarımız ilə qurtulub keldik deyü cevab virdiler.

Qollarında siz qardaşımızdan xəttuñüz yoq və yaxud bizim uluğ elçimizdən bir kağıd yoq. Xəbər alamadığımızdan xəttimiz yazdurub çapqunımız Toqtamış köndərilmişdir. Uluğ atalarıñuzdan hiç padişah zamanında munday oxşavsız iş bolub Qırımdan barğan elçi öldügi yoqdur. Əger elçilərimizniñ suçı bolsa, tutdırıp elçi başımızğa bergəy irdiñüz. Biz haramzadəniñ haqqından kəlməz degildik. Munday işlər müqərrar bolsa, eyü hal degildir. Bundan ğayrı ötkən yıllarda almaşuva kələn aqalınçayıñuz bundan xəzinə içün varan Mühəmmədşah biygə hiç bir tarafdan olmayan xorluq və sıysızlıq itmiş bu yıl isə elçimiz öldi. Munday dosltluq və qardaşlıq olurmı? Bu tərəfdən naqz-i əhd olmayüb, iki yurtnıñ rahatlıgı içün çalışub, dostluq itdikçə, siz əhdiñüzdə durmayüb uluğ atalarıñuzdan bu zamana degin olmayan işlərni idüb, elçimiz öldürmək çit qalalarıñuz yanında adamlar basılmaq padişahlıqa və dostluqa düşəçək işmidir?

Dostluq muradıñuz olsa, elçimiz öldürən haramzadəyi tutub, haqqından kəlüb və yolda elçi basqan haramzadələri tabdırub, haqlarından kəlinüb. Bir dəxi munday işə kimsə cürət itməz kibi haramzadələrə cezasın virüb, atañuz zamanında elçilərimizə olı-kələn riayəti və almaşuva varan bəglərimizə idə kəldikləri riayətləri idüb, xəzinəñüzi vaqıt ve zamanı ilə küzniñ orta ayında almaşuvğa köndərip, təslim itdirəsiz. Bir dəxi nəqz-i əhd olaçaq işlərni itməyəsiz. Munday işlər itmək əhdiñüzdə durmayüb, nəqz-i əhd itməkdir. Böylə işlər olduqdan soñra əhdiñüzdə durmamış olursız.

Bir dəxi mundan elçi də varmaq olmazdır. Bu işdən fərağat idüb, dostluq və qardaşlıq eyləyəsiz yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında miñ altmış yedi Zilhiccəayında.

Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan.Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства..,

2017, s. 153-155).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi doqquzuncu yarlıq (1657-ci il)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Moskva çarına göndərdiyi 1657-ci il tarixli doqquzuncu yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 183” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan iyirmincisidir.

Yarlığın qısa məzmunu:Moskva elçisi və sipahisinin Lırıma gəlişi. Elçilərə hörmət, qaftan və

hədiyyələr. Suleşoğullarından Bahadırşah Mirzənin almaşuva elçi təyin edilməsi. Elçi Səfər ağanın çara məhəbbətnamə ilə yola salınması. Krım səfirlərinə hörmətsizlik və alçaqlıq. Çar çaparlarının və Mühəmməd Əməldəşin yoldaşlarının Moskvadan gəlişi. Tatar elçilərinə gecə basqını. Məktub və hədiyyələrin müsadirə edilməsi. Darvaza yaxınlığında qarışıqlıq və qarşıdurma, Mühəmməd Əməldəşin qətli. Tatar elçilərinin döyülməsi. Xanın çardan haramzadələri cəzalandırılması barədə xahişi.

Yarlığın orijinal mətni:Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda, Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və barça Tatarnıñ və köb Noğaynıñ və Tat yemilən Tavgaçniñ və Tağ turaqlay Çərkəsniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Mühəmməd Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam itip, tatuvlıq yəmilən xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam və ifərman və inhay Xanı budır ki, Qırımda bolğan uluğ elçiñüz və sipahiləriñüzni divan-i ədalət-i ünvanımızga kəltürüb mütad-i qədim üzrə riayət idüb, ikişər qat xilətlər yabub yazşı sıylab Məsqvaga qayatub almaşuvğa Suleş oğullarındın Bahadırşah Mirzə yəmilən qardaşları mirzələr təyin olunmaq ilə işbu mühəbbətnaməmiz yazdırılub uluğ elçimiz Səfər ağa damə məcduhu köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala əsən və aman Məsqvaa varmaq mısr olduqda yaxşı riayət idüb, mühəbbətnamə xəttimiz yaxşı tiñləb ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıqdan taymay mühkəm turub dostumızga dostluq idüb, tüşmənimizgə tüşmənliq etkəy irdiñüz. İki yurtnıñ və iki məmləkətniñ fəqir və füqarasınıñ rahat və tinç bolğuday etkəy irdiñüz.

Taqı uluğ xəzinəmiz ötkən yıl kəldügi kibi qışqa qalmayüb orta küz ayında almaşuvğa kəlüb bundan varan əskərlərimiz əglənməyüb barğaçdan tizlik ilə alub qayturğa buyurğay irdiñüz.

Taqı uluğ ata və dədələriñüz zamanlarında Qırımdan barğan elçilerimizə bolmağan sıysızlıq oldı deyüb, oxşavsız sözler işidəmiz. Çapqun elçimiz Mühəmməd Əməldəşniñ yoldaşları yəmilən siz qardaşımızıñ çapqunıñuz kəlüb Məsqvadan xəbər soraduq və siz qardaşımıznıñ məmləkəti Məsqvanıñ ....... Məsqvanıñ çet yerlərinə kəldigimizdə giçə ilə bizi basdılar, yoldaşımız öldürdilər. Barça xəttlərimiz və böləklərimiz [......................................................] Voratamız altında bir kün ğavğa oldı. Ğavğa içində Mühəmməd Əməldəşni urub öldürib [.......] kəlüb barça elçiləri yatqarıb tayaqladılar deyüb, xəbər virdilər.

Əgər bu iş çin bolğuday bolsa, munday qardaşlıq və dostluq olmaz. Elçilərimiz ğavğa etsələr tutdırub baş elçimizə virüb, həbs itdirib, bizgə cibərgəy irdiñüz, haqlarından kəlürdik. Şulay xorlıq itmək layıq tügüldir.

Dostluq və qardaşlıq muradıñuz [.............................] və yolda elçiləri basan haramzadələri tapdırıp haqlarından kelgəysiz. Munday haramzadələr böylə iş etüb [....................................]ləriñüzden bəri olmayan işlər olmaq padişahlığa lâyıq iş tügüldir. Əlbəttə, ol haramzadələri [.................................]ñüz. Taqı munday oxşavsız işlər bolmağay irdi, yâzıldı taxtgahımız Bağçasarayında miñ altmış sekizinçi tarixı Mühərrəm ayında.

Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 156-157).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi onuncu yarlıq (1657-ci il)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Moskva çarına göndərdiyi 1657-ci il tarixli onuncu yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 187” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan iyirmi birincisidir.

Yarlığın qısa məzmunu: Xəzinə və hədiyyələrin Kırıma çatdırılması. Arabaçı və quşçuların çapar

Osman və məhəbbətnamə ilə birlikdə Moskvaya yola salınması. Növbəti xəzinənin payızın əvvəllərində göndərilməsi barədə xanın xahişi. Dilmancı öldürmüş qatilin qaçışı və kazakların əlinə keçərək öldürülməsi. Haramzadə tərəfindən günahlarının etiraf edilməməsi və şahidlərin də olmaması. Moskvadan hər il almaşuva gətirilən əsirlərin alınması. Moskva tərəfindən Kırım və Noğaydan alınmış əsirlərin almaşuvda alınması. Zaporojye kazaklarının Kırım və Noğaydan əsirlərin alınması və onların Moskva tacirlərinə satılması. Xanın həmin əsirlərin almaşuva göndərilməsi barədə xahişi.

Bayram ağaya çatmalı olan tiyişin (hədiyyənin) əskik gəlməsi və xanın göndərilən xəzlərin dəftərə əsasən göndərilməsini xahiş etməsi. Xanlıq və sultanlıq ərazilərinə daxil olan Don kazaklarıtərəfindən mal-qara oğurluğu və qaçırması. Xanın Don kazaklarını nəzarət altına almaq barədə xahişi. Buna qarşılıq olaraq xanın da ona tabe olan tatar, noğay və kalmıkları nəzarətə almaq barədə öhdəliyi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz. Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda, Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və barça Tatarnıñ və köb Noğaynıñ və Tat yemilən Tavgaçniñ və Tağ turaqlay Çərkəsniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Mühəmməd Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam itip, tatuvlıq yəmilən xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam və inhay Xanı budır ki, sipahiləriñüz yəmilən yibərilgən uluğ xəzinə ve böləkləriñüz təslim qılub, taqı barça ısmar qılğan sözləriñüz divan-i Hümayun mədələt-i ünvanımızda yetkürdilər.

Min uluğ Mühəmməd Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətləri də bolsaq, barça söziñüz tiñləb dostluquñuzdan taymay mühkəm turğanmız inşəAllahu Təala kün ilkəridə bolsa, biz dostluquñuzda tabılurmız. Siz qardaşımız bolsañuz, ömür axırğaçə dostluqdan taymay iki yurtnıñ rahatlıgı içün çalışqay irdiñüz.

Taqı halə xəzinə milən kəlgən quşçı və arabaçılarnı çapqunımız Osman ilə qoşub Məsqvaa köndərdik. Bilütuf Allahu Təalâ vüsulında mühəbbətnamə xəttimizni tiñləb dostluq və qardaşlıqda mühkəm turup kələçək xəzinəni küz aynıñ iptidasında Məsqvadan çıqarıb almaşuv yerinə kəlürgə buyurğay irdiñüz. Taqı ol tilmaç qətl etkən haramzadəyi tutdırmağa yibərgən qullarımızdan qaçüb, Özüyə varır ikən Qazaq rast kəlüb öldürüb, cəzasın bulmışdır və bir erməni səbəbli yazubsız. Ol haramzadəni ələ kətürüb sual itdigimizdə söylədügi sözi inkar idüb və şahid bulunmadı. Bizim dinimizdə və Kitabımızda iqrar və yaxud iki şahid bulunmazsa, adam qatl itmək olmazdır. Kitabımızdan tışarı itmək olmayüb. Öylə olursa da ölüm mərtəbəsinə varınça həqarətlər itdirilmişdir.

Taqı bu zamana degin Məsqvadan bizim vilayətimizə tüşkən tutsaqları hər yıl almaşuva yibərib, aqçasıylə virürlər irdi və Qırımdan və Noğaydan dəxi Məsqvaa tüşkən tutsaqları siziñ adamlarıñız da bolsalar, almaşuva kətürüb satarlar irdi. Bir qaç yıldır Özi Qazaqından bəz hırsızlar Qırımdan və Noğay xalqımızdan hırsızlıq yəmilən aldıqları tutsaqı Məsqva bəzirganlarına satub və Məsqvaa köndərüp, sizde olduğı məlümımız olmuşdır. Dostluq olduqdan soñra bizim tutsaqımız sizdə qalmaq layiqmidir? Siz ol tutsaqları almaşuva köndərməzsiñüz bizdə yasaq idüb, Qırımdan tutsaq virməzizdir. Tutsaq çıqsun dirsəñüz, bizim tutsaqlarımızı almaşuva köndərəsiz.

Taqı dostluğa binaən əməkdarımız Bayram ağa içün başlıqı samur bir tiyşin rica itdikdi cəvabı kəlmədi. Padişahlar arasında qardaşlıq içün munday işlər bola kəlgən dostluq və qardaşlıq idüb, bir samur ton və bir zərdeva ton və bir sırt ton və bir qarın ton, iki taxta sırt, iki taxta qarın, iki cift samur, bir tilki bürk yoq diməyüb, xəzinə dəftərinə yazılmaya buyurub kün ilkəri kəlürgə buyurğay irdiñüz.

Taqı siz qardaşımız bilə iptida əhdləşüb altun baysalı əhdnamə-i Hümayunımız yazıldıqda zir-i dostuñuz da yəni qoluñız altında bolğan əskəriñüz zəpt idüb və biz də bolsaq, alay-oq zəpt idüb, sizdən bizgə və bizdən sizgə zərər və ziyan olmamaq içün əhd idüb, söz anıñ üzərində qərar bolmışdı. Siz qardaşımız ol əhddə durmayüb nəhr-i Tan Qazaqı Məsqva içindən çıqub, kəlüb hər yıl ol haramzadə ulüfə virüp, zahirə və cəbəhanə yibərib, çıqardılar. Bizim vilayətimizə dərya kənarlarına çıqsalar, hırsızlıq ilə bir qaç tuvar olur. Amma niçə qılıçdan keçər. Anıñlə yurt alınmzadır. Nihayət, səadetlü Hünkar həzrətleriniñ dərya kənarında bolğan vilayətlərinə hırsızlıq yəmilən varub zərər itdikdə Məsqva ilə barışıq idüb, bizim vilâyetimizə bu qədər zərər ideyürlər. Munday barışıq olurmı didiklerinde anlardan utanmaz siz qardaşımız haramzadəñüzi zəpt itməyə qadir degilim dimek padişahlara layıq söz degildir. Çünki siz haramzadəñüzi zəbt itməzsiz nəqz-i əhd siziñ

tərəfiñizdə olmış olur. Bizim də bolsa, səhrada yürgən Noğay və Tatarmız az tügüldir. Qalmuq dəxi lütuf-i Haq ilə bizim bolğandır. Alay da biz zəbt idəyüriz. Siz bu yıl zəpt itməyüp, dəryaya çıqğuday bolsa, biz də bolsaq, ol xalqımızı zəbt itməzizdir. Bu xüsusda nəqz-i əhdi siz itmiş olursız.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında miñ altmış səkiz tarixində.Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan Han (Документы

Крымского Ханства.., 2017, s. 158-159).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi on birinci yarlıq (1658-ci il)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Moskva çarına göndərdiyi 1658-ci il tarixli on birinci yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 190” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan iyirmi ikincisidir.

Yarlığın qısa məzmunu: Çarın fəaliyyətinin, - “əlqab” (Qərbin və Şərqin padşahı) titulunun

götürülməsinin, çarın Zaporojye kazaklarından ona tabe olmalarını və xidmət etmələrini tələb edən məktub göndərməsinin, - xanın narazılığına səbəb olması. Polşaya tabe olan kazakların tərsliyi və üsyankarlığı barədə xanın sözləri. Xanın Polşanı tutmaq arzusu. Çarın hərəkətlərinin müsəlman və xristian hökmdarlarında narazılıq doğurduğu barədə xanın xəbərdarlığı. Xanın çardan özgə sərhədlərini pozmamaq barədə xahişi.

Yarlığın orijinal mətni:Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz. Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda, Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və barça Tatarnıñ və köb Noğaynıñ və Tat yemilən Tavgaçniñ və Tağ turaqlay Çərkəsniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Mühəmməd Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam itip, tatuvlıq yəmilən xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam və inhay Xanı budır ki, ata ve dədələriñüzdən bu zamana degin Qırım Yurtı ilə barışıq olub, hiç bir zamanda ecdadıñuz naməqul hərəkət və munday oxşavsız iş etkən tügül irdi. Əcdadıñuzdan artıq oldıñuzmı bilmeyüriz? Babalarıñuz Məsqva Yurtına qənaət idüb, ətraflarında olan padişahlara öz layıqlarınça məktüb yazarlardı. Anlardan artıqlıq dəvasın idüb, öziñizni məğrib və məşriq padişahı yazdığıñuzdan ğeyri Özi Qazaqına yazdığıñuz kağıdıñuzda bənim sözümi tiñləb qullıq etməzsəñüz, suçlı olursız və bu qıralda soñra [........................................] kimdir anı bilürsiz deyü [................] kağıdıñuz manzurımız olmuşdır.

Ol Özi Qazaqı da bir yurtdır. Miñ yıllıq qırallarnıñ rəəyəlığını [....................................] qəbul itməzlərdir. Qazaqda bolsalar inanların kimsəyə virməyüb, yurtlarnı özləri zəpt itmək istərlər. Qazaqa böylə yazarsız və Lih Yurtı dəxi öziñüz kibi qədimi və uluğ yurt ikən Məsqva Yurtnı öziñüzə az

körüb, Lih Yurtnı dəxi zəpt idüb, Lih Vilayətinə malik olayım dimək hiç məqul degildir. Siz bizim qədimi dostumız və qardaşımızsız munday oxşavsız işlərə mübaşərət itdügiñüzdən yazdıq. Munday oxşavsız işiñüz Al-i Osman padişahı bolsun və əgər öz diniñizdə bolğan qırallar da bolsa, buña hiç birisi qayil olmazlardır və bizim dəxi rizamız yoqdur.

Masqva Yurtuna qənaət itməyüb Lih məmləkətinə dəxi tələb olduğıñuza İslam padişahları və barça Məsih dinində olan qırallar dəxi qayil olmayüb barçaların öziñüzə [..................................................] məmləkətiñüzə qənaət idəsiz.

Babalarıñuz və dədələriñüz qənaət itdükləri Məsqva Yurtı kibi bu qədər uluğ Yurta qənaət itməyüp [........... ] Yurtına tamə itmek eyü hâl degildir. Bu qədər zamandan bəri mabəynimizdə olan sülhimiz bozulmasına səbəb olaçaq bir işdir. Bizim bu yazdığımız nəsihətdir. Yaxşı tiñləyüb munday oxşavsız işlərdən fərağat idəsiz. Fərağat itməyüb, inadıñuzda mısr olsañuz, barça dünyayı öziñüzə tüşmən idərsiz.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında tarix miñ altmış səkizinçi mah-i Ramazanül-mübarək ğürrəsində.

Bi-məqam Bağçasaray.Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 160-161).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi on ikinci yarlıq (1661-ci il)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Moskva çarına göndərdiyi 1661-ci il tarixli on ikinci yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 192” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan iyirmi üçüncüsüdür.

Yarlığın qısa məzmunu: Polşaya qarşı mübarizə aparan Zaporojye kazaklarına xanlıqdan yardım. Zaporojye Seçası ilə Polşa arasında barışıq. Moskva qoşunlarının Zaporojyeyə müdaxiləsi və Moskvanın Polşaya uğursuz yürüşü. Zaporojye kazaklarının yenidən xandan kömək istəmələri. Moskva qoşunları Kiyev, Pereyaslav və Nijnada. Don kazaklarının Don sahillərinə və Çərkəskermana reydləri. Çarın Don kazaklarının ona tabe olmamalarını bildirməsi. Çarın qoşunlarının dənizlə 500 qayıqla gəlişi.

Xanın göstərişi ilə qalaların qurulması. Çarın Çərkəskermana qoşun göndərilməsi. Sultanın 5 minlik atıcı qoşununun və Kəfə paşasının 10 minlik qoşununun Azak qalasına göndərilməsi. Çarın Polşa torpaqlarını işğal etməsi. Xanın Polşa kralı ilə dostluğu.

Xanın çardan Polşa torpaqlarına girməməsini və xəzinəni göndərməsini xahiş etməsi. Xanın çardan kazakların işinə qarışmamasını və qoşunlarını Zaporojyedən çıxarmasını istəməsi. Ehtiyac yaranacağı halda xanın Moskvaya qarşı savaşa hazır olması. Xanın yalan barədə ittihamları. Xanın çar elçisinin göndərilməsini xahiş etməsi. Kazak-Moskva qoşunlarının (7 min kazak) Don

üzərindəki Seferislam qalası yanında məğlub olması. Məğlub olan tərəfin döyüş bölgəsində bayraqlarını atıb qaçması. “Dil”lərin ələ keçirilməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz. Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda, Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və barça Tatarnıñ və köb Noğaynıñ və Tat yemilən Tavgaçniñ və Tağ turaqlay Çərkəsniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Mühəmməd Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam itip, tatuvlıq yəmilən xətriñüz sorağanımızdın soñra yarlığ-i şərif Xanı budır ki, Özi Qazaqı bizim arqamız milən Qazaq bolub Lih məmləkətinə bu qədər camanlıq itüb, soñra bizim sözümiz milən barışub, biz dəxi Lih qıralı ilə əhd-yəmin idüb, dost və qardaş olduq.

Sən antıñda turmayüb Qazaq içinə əskər yibərüb Lih məmləkətinə yürdüñ. Haq Sübhanə işiñ qolay kətriməyüb, ant bozduğuñuz içün əskəriñ bu qədər bəlayə colıqdı. Qazaq yenə də bolsa, ayaqımıza cıqıldı. Qazaqdan qoluñ tartmayüb Kiyevdə və Preslavda və Nejində birər miqdar əskəriñ var. Qapanub durırlar.

Iknçi sözümiz bizgə məktüb yazub uluğ padişahımın dib, yazarsın. Tan boyunda və Çərkəskermanda bolğan Qazaqıñuzı götür. Al-i Osman padişahınıñ və bizim çit məmləkətimizdə köb zərərlərı toqunadır didigimizdə, ol bir alay hırsızdır. Bən alarğa icazət virməm və küçüm yetməzdir və sözümi tutmazlardır deb, cəvab yibərdiñ və yalan söz milən itimad virdiñüz. Soñra öziñüz beş yüz dəñiz qayığı yapdırıb məmləkət almaq sevdasına düşdüñüz. Ol xəbəri işidüb, biz dəxi tədarik idüb, Allah Təala qolay kətürüb, varıp hisar yapub, yolların bağladıq.

Al-i Osman bir padişahdır ki, murad etkədəy bolsa, Tan Suyı üstünə səd-i əzim itməyə qadirdir. Ol qayıqlarlə bir miqdar əskər Çərkəskermana yibəribsin. Bizim andan qorqumız yoqdur. İş İlahiñdir. Şimdi əzəmətlü padişah tərəfindən Azaq qalasına beş miñ tüfənklə qul yibərdi və on miñ çerü taqı Kəfə paşası milən yibərdilər. İnşəAllah Təalâ halə varmışlardır. Mən ulu Yurtman köpmən deyüb, köblikke işanub, yazarsın.

Sən köblikkə işanursañuz. Biz az da bolsaq, Allah Təala həzrətlərinə sığınurız. Saña qarşu turarmız. Yalan söyləb kəndi yurtuña qənaət itməyüb Al-i Curtuna suqlandıñ. Ant üstüñə düşdi.

Üçünçi sözümiz. Lih qıralı dostumız-qardaşımızdır. Anıñlə andım və sözüm bardır. Aña danışmayınça işləməmdir. Andım bozmamdır. Ant bozmaq yaxşı tügüldir. Antıñ bozduğıñçün bu qədər məmləkətniñ viran oldı. Allah Təalz saqlaya, bizdə yalan olmazdır. Lih qıralnıñ bu qədər məmləkətni zəpt eylədiñ. Bizim dostumızdır. Anıñ curtın zəpt eylədigiñ biziə dəxi namusdır.

Sən bizə elçi köndərdikdə xəzinə və mal yazarsın. Biz səniñlə barışdığımız xəzinə içün tügüldür. Curt içündir. Ol curt sözi bitsün. Soñra xəzinə və mal söyləyüriz. Qazaqdan qolıñ tartıp Preslavda və Kiyevdə və Nejində olan əskəriñi öz yanıñuza alub, Qazaqa min-bəd qarışmayasız. Hasıl-i kəlam Qazaq hisarına min-bəd qarışmayasın. Sən ulu padişah və köb yurt padişahı deb, yazubsın, biz nə qədər zəif olsaq da, Allah Təala həzrətlərigə sığınub, əlimiz yetüşdügi Qırım və Noğay və Aqkerman və barça Rum İli və Təmir-Qapudan Çərkesdə bolğan əskərimiz və barça Lih əskərləri və Qazaq əskərimiz barça mühəyya olub at üstündədir. Allah Təalaya sığınub, üzeriñüzə yürüriz. Virmək İllahıñdır. Ümidimiz budır ki, Allah Təala bizə yardım idər. Sən yalan söyleyüb, antıñ bozdıñ. Bizdə yalan olmazdır.

Bu xətt saña vardıqda inşəAllahu Təala ata binüb, yürdigimizdir. Əgər sözümiz qəbul idüb elçiñüz yibərür bolsañuz, bizni yolda tabar bizgə yarı yolda rast kəlür və adamlarıñuzdan Simön Saveliyeviç və İvan Savişyan üç adam Çərkəskermana köndərmişsiz. Ol adamlarıñuz yedi miñ Qazaq Tan üzərində ötkən yıl yapdırdığımız. Səfərislam digən, hisarımıza əzim tədarik üzrə kəlüb lütuf-i Haq ilə bozulub-qırılub, qaçüb ketdilər və üç bayraqların taşlab ketdilər. Dilləri və bayraqları alub kəldilər.

Yalan söyləyənni Allah Təala sevməzdir və işi rast kəlməzdir. Çərkəskermana adam köndərüb, barça Qazaqı çıqarub və Lih qıralından alduğıñ məmləkətləri yenə kəndüyə bergəysiz. Sözümiz qəbul idüb, elçiñüz kəlür bolsa, barışurmız.

Baqi yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında təxrirə fi mah-ı Şəbanül-müəzzəm sənə əhdi və səbin və əlf.

Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 161-163).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi on üçüncü yarlıq (1662-ci il)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Moskva çarına göndərdiyi 1662-ci il tarixli on üçüncü yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 194” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan iyirmi dördüncüsüdür.

Yarlığın qısa məzmunu: Moskvaya məktublar aparan elçilər. Çarın yalanı. Xanın çardan Dnepr

kazaklarından kənarlaşmasını və Polşadan işğal etdiyi torpaqları qaytarmasını istəməsi. Çarın Barabaş kazaklarını ələ alması. Romdanovskinin vasitəçiliyi ilə Dnepr kazakları üzərinə yürüş. Dnepr kazaklarının xana sülh təklifi məktubu, kazakların xandan kömək istəmələri. Xan qoşunlarının kazakların düşmənlərini darmadağın etməsi, Romdanovskinin qaçması. Elçi Səfərəli Atalığın çara yola salınması.

Xanın çardan dəqiq cavab və niyyətləri barədə dəqiq söz istəməsi. Polşa səfirinin gəlişi, Polşa – Tatar qoşunlarının birgə yürüşü. Şayqalarda üzüb gələn Don kazakların sultana məxsus torpaqlara ziyan vurması. Sultanın 3-4 paşanı Azak

qalasına göndərməsi. Tatarların Don kazaklarını darmadağın etməsi, kazakların şayqalarını atıb qaçması. Don kazaklarının çarın razılığı ilə hücüm təşkil etmələri və boyarın şayqada olması barədə xanın məlumatlı olması.

Səfərəli Atalığın geri göndərilməsi barədə xahiş. Buna qarşılıq olaraq xanın Moskva elçisini buraxmaq istəməsi, lakin elçinin gözlənilmədən ölməsi. Xanın göstərişi ilə çarın adamlarından birinin azad edilməsi, pul və axçadan imtina edilməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz. Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda, Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və barça Tatarnıñ və köb Noğaynıñ və Tat yemilən Tavgaçniñ və Tağ turaqlay Çərkəsniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Mühəmməd Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam itip, tatuvlıq yəmilən xətriñüz sorağanımızdın soñra yarlığ-i şərif Xanı budır ki, bir-iki dəfədir siz qardaşımızğa naməmiz birlən xəttimiz yazılub, yaqın kişilərimizdən elçi köndərmişdik. Tərəfiñizdən bir nəticə və çin söz və cevab kəlmədi. Barça yalan sözlər və cəvablar yazub köndürmişsiz. Bu naməmizdə, ol köndərdigimiz xətt-i şərifimizdə Özi Qazağından qol çək və Lihlidən alğan yurtnı yenə Lihkə vir, səniñ milən burunğuday dost və qardaş bolayıq dib, köndermiş idik. Sizde olsa, bir nəticə, cəvab və söz yoq.

Bizgə bir olmaz və oxşavsız sözlər yazub köndərmişsiz. Soñra sözüñüzgə turmayüb, hilə birlə Barabaş Qazağına aqçalar köndərüb, əskər düşürüp Radamanski ilən Özi Qazağınıñ üstünə köndərüb bu qədər hristiyânnıñ həlak və mərg olmasına səbəb olduñ. Bir taqı şimdi elçisi milən məktübi kəldi murad və maqsudı barışmaqdır deyüb, öz halimizdə turup xəbər və agahımız yoq ikən, Özi Qazağından adam kəlüb, vilayetimiz qolumızdan çıqdı deyüb, imdad və yardım istədi. Biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimiz dəxi tərəfimizdən bir kəsək əskər köndərdük. Bihamdülillahi Təala əvn-i Haq birlə bu qədər əskəriñiniñ yarusı qılıçdan keçüb. Radamanskiniñ özi küç milən başın qurtarub, yenə öz məmləkətinə tüşdi. Hilə və çinsizliq bilən yürgən qulun Haq Təala həzrətləri süyməz və işin qolay kətürməz. Söz toğrı və çin kərək, hər zaman şöylə fitnə milən yaqşı tügüldür.

Şimdi taqı zəttimiz birlə siz qardaşımızğa yaqın adamlarımızdan Səfərəli Atalıq elçimiz köndərildi. İmdi bizim birlən dost və qardaş murad iderseñ, Özi Qazaqından qol çək və Lihliden alğan yurtnı yenə Lih qıralına vir, səniñlə burunğuday ömür axırğaçə dost ve qardaş olayıq. Bu sözlərimizni qəbul etməz olsañuz, bizgə şafi və çin cəvab könderüñ. İnşəAllahu Təalâ biz taqı Haq Sübhanə ve Təala həzrətlərniñ lütuf və ihsanına sığınub qadir olduğumız qədər çalışırmız.

Şimdi Lihdən elçi kəldi. Lih dəxi barça əskəri milən kələdir. Lihlə milən biz həzrət-i Haq Təalâyâ təvəkkül idüb, ustüñə səfər idüp varırmız. Əvvəl niçün bildirmədiñiz diməgəysiz. Burun kəlgən naməñüzdə bizgə yalan və çinsiz söz yazub, soñra Barabaşqa aqçalar köndərüb, kimisin Radamanskiye qoşub və kimisin Özi Suvuna tüşürmiklən iş bitməzdir. Sözni çin itüb, hilə və çinsizliq itməy, aşkarə söyləmək kərəkdir və bir sözimiz dəxi budır ki, bizim yəmilən tüşmən bolduñuz ise, nə güzəl. Amma orta küzdə dərya və deñiz bolğan Al-i Osman padişahığa Məkkə və Mədinə sahibi uluğ padişah milən tüşmən olmağıñızğa səbəb nədir? Dəryaya şayqa çıqarub, vilayətinə niçün zərər və ziyan idərsiz? Bir uluğ və qutlı və qüdrətlü padişahdır. Azaq qalasına bu yıl üç-dört paşa köndərdi ve bu dəñlü qul köndərdi. Yaz dəxi nə işləycəgin anlarnıñ kimsə bilməz. Dəryaya çıqan şayqalarıñ ötə yaqaya varub bihəmdülillah ol qədər iş taqı körmədi və Vilayətimiz Qırım yalılarından içməgə suv taqı virmədik və bir miqdar əskər köndərdik. Qazağıñnıñ başına bu qədər bəlalar ketürdük. Kəlgən əskəriñniñ yarusı qırılub, yarısı taqı küç milən qurtuldı və şayqaların alub ketməyə qadir bolmayüb, müyüşdə burağub, özləri dəxi bəladan bəlaya oğradı. Səniñ dəryaya şayqa çıqarğanıñ bizgə zərərli dügüldür.

Qırımdan inşəAllah almulı suv içmək tapmazlar. Lakin Al-i Osman padişahı bir qut sahibi məmləkəti və əskəri çoq padişahdır. Səniñlə söyləşür. Əgər Tan Qazağı hırsızdır, mənim iznim yoq, deryaya çıqdı dirsəñ. Şayqadan Qazaqlar tüşüb səniñ dəstbiriñ və icazətiñ yəmilən kəlgənlərinə və şayqa içində boyarıñ olğanına aslı ilə bəklənməz və şimdi taqı ol Qazaqlar qolumızdadır. Əgər bu namə və xəttimizdə yazılğan sözlərimizni qəbul idüb və çin-toğrı cəvab virüb, baba və dədələriñüz zəpt itkən vilayətinə qayil olub, qani olsañ, səniñ yəmilən burunquday dost və qardaş olurmız. Sözimizni qəbul etməgəy bolsañuz, bizgə naməñüz birlə elçimiz Səfər Atalıqnı toqtatmay köndərəsiz. Həzrət-i Haq Cəlle və Əlaniñ kim lütfi və inayəti olursa, biz daim həzrət-i Haqqa sığınub, sözümizni çin aytub yazarmız. Yalan və çinsiz söz bizgə və sizgə tüşməzdir. Haq Təala həzrətləri eyiliklər və xeyirlər nəsib eyleye, lazim və layıq bolğan çin sözdir və burun kelgən naməñüzdə elçimiz cibərgəydiñüz dib, rica itmişsiz. Biz taqı cibərirgə buyurğan ikən hikmət-i Rəbbani əcəl irişüb, murad olmağın halə diyəgi ilə təvabin çapqun elçimiz Səfərəli Atalıqğa qoşub köndərdik. Siz dəxı Səfərəli Atalıqnı toqtatmay köndərəsiz və siz dostumuz və qardaşımıznıñ xətriyçün aqça və pul almay biz uluğ Xan-i əzam həzrətləri başımızdan bir adamıñuz azad idüb köndərdik.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında biñ yetmiş üçünçi tarix,Şəhr-i Rəbiül-əvvəl ayında.

Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan.Bi-məqam Bağçasaray (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 163-

165).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi on dördüncü yarlıq (?)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Moskva çarına göndərdiyi dəqiq tarixi məlum olmayan on dördüncü Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 324” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan iyirmi beşincisidr.

Yarlığın qısa məzmunu:Elçi Boris Priklonckiy və katib Gerasim Lavrov xanın qəbulunda. Çarın

göndərdiyi məhəbbətnamı və salam-böləklər (salam-dua hədiyyələri). Qərəçi Mühəmmədşah bəyin almaşuva göndərilməsi.

Çapar Qaytasın çara xəbərlərlə göndərilməsi. Keçən ilin yayından heç bir xəbərin olmaması və çaparın geri dönməməsi. Don ətrafından şayqaların gəlişi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz. Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda, Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-i Qırımnıñ və barça Tatarnıñ və köb Noğaynıñ və Tat yemilən Tavgaçniñ və Tağ turaqlay Çərkəsniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Mühəmməd Gəray Xan damə dövlətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və köp xristiyannıñ və barça millət-i Məsihanıñ uluğ padişah, xan və həm uluğ biy qarındaşımız Aleksay Mihaylaviç barça Urusnıñ və köp məmləkətlərniñ də bolsa, uluğ padişahı və hükümdarına köpdin köp səlam qılıb və mühəbbətlik və çinliq birlə nədir halıñuz, yaxşımısız-xoşmısız dib, sorağanımızdın soñra ilâm tövqi-rəfi Xan-i oldur ki, halyə munda bolğan uluğ ilçiñüz və sipahiñüz Baris Briqlonsqoy və yazıçı Gerasim Lavravnı barça yoldaşları milən mübarək körünüşimizgə aldırup, çapqun ilçilərimiz birlə cibərgən mühəbbətnamə xəttiñüz və sipahiñüzniñ öz qolındın alup, barça sözüñüzni tamam söylətdirüb, cibərgən səlam və böləkləriñüzni mühəbbətlikkə qəbul qılub və mühəbbətnaməñüzdə yazılğan barça sözni başdın axrına barğança cümləsin oqutdurub, yaxşı tiñləb hər xüsus məlüm və xatir nişanımız bolub, sıy və riayətimiz birlə uluğ ilçiñüz və sipahiñüzni barça yoldaşları milən almaşuvğa yaqın bolğan kişimiz, qərəçimiz Mühəmmədşah biyni çıqarub kün ilkəri xəbər bildirməkçün çapqun ilçimiz Qaytasnı cibərgənmiz.

İmdi siz uluğ qarındaşımız, cümlə Urusnıñ uluğ padişahı və hükümdarına məlüm bolğay kim, əhdimizdə və şərtimizdə bütünmiz. Hiç xilaf bolmasdır. Bu yıl yazdın bəri sizdən xəbər bilmây və çapqun kəlməgən səbəbli və bəz Tandın şayqalar çıqub və yollarda sınurıñuzda [.......................................] əskər çet qalalarıñuzğa barğan səbəblərdin [.........................] (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 165-166).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Aleksey Mixailoviçə göndərdiyi on beşinci yarlıq (?)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Moskva çarına göndərdiyi dəqiq tarixi məlum olmayan on beşinci yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 324” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan iyirmi altıncısıdır.

Yarlığın qısa məzmunu:Çarın özünə “Qərbin və Şərqin padşahı” titulunu götürməsindən xanın

narazılığı. Moskoviyada müsəlmanların incidilməsi, Quran, məscid və mədrəsələrin yandırılması. Xanın çardan öz adamlarını cilovlamasını tələb etməsi. Çarın Don kazaklarını cilovlaya bilməməsi barədə yalanı. Tatar elçilərinin öldürülməsi. Çarın əmri ilə Polşaya səfər təşkil edilməsi. Dnepr kazaklarının xana qulluq etmələri və Polşa ilə xoş münasibətləri. Xanın Polşa və kazak torpaqlarına girməmək barədə çoxsaylı yarlıqları. Moskva qoşunlarının Kiyev qalasına daxil olması. Kazakların xandan kömək istəməsi. Xanın Moskva üzərinə səfərə çıxması. Çara Moskvalı dilmancla məktub göndərilməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz. Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən qardaşımız uluğ

padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mihaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köbdən köb səlam qılıb xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam və inhay Xan-i budır ki, bir niçə cıldan bəri babañuz və dədəñüz yolundan çıqub məktübləriñüzdə öziñüzni büyütub, alqabıñuza məğrib və məşriq və şimal tərəfniñ padişahı dib, yazmağa başladığıñız. Məğrib və məşriq mabəynində Məkkə və Mədinə padişahı bir əzim ali-şan padişah ikən bunı yazamızdır. Dəxi niçə uluğ padişahlar vardır munday oxşavsız sözni yazmazlardır və biz də bolsaq, siziñ yəmilən gahı sülh bolub, gahı cavlayü kəlmişüzdir, munday yazmazız. Taqı bizim vilayətimizdə və səadətlü Məkkə və Mədinə padişahı həzrətləri vilayətlərində millət-i Nəsara köbdir. Hər birləri dinlərinçə ibadət idərlər kimsəyə söz yoqdur.

Səniñ vilayətiñdə bolğan müslümanları tutdırub, arqalarından qayış çıqarub bənim dinimə “kir” dib, əskəncələr idüb, Kəlam-i Şərif və məscid və mədrəsələrin yaqub munday uluğ günah idtiñüz. Haşa ki, Haq Cəllə və Əla həzrətləri bu [.........] körə taqı altun baysalu əhdnaməmizdə Təxt-i hükümətiñüzdə olan xalqıñuzı zəpt etməzsəñüz nəqz-i əhd tərəfiñüzdə olmaq üzrə ikən nəhir-i Tan əşqıyaların zəptə qadir degilim deyü, əhdiñüzi bozdıñuz.

Taqı hiç bir millətdə elçi öldügi yoq ikən bir elçimizi vilayətiñdə öldürüb və birin də ardından köndərib öldürdiñüz. Səniñ babalarıñdan munday iş etkən varmıdır? Taqı Məsqva Vilayəti babalarıñ qanaət idər ikən sən Lih Vilayətinə tamə itdiñ. Özi Qazaqı kəndi əfəndisi ilə açınçışub, ağaçamıza kəlüb qulluq idərkən Allah Təala babamız taxtını bizgə mısr idüb, bizə kəlüb, qul oldılar mabəynləri Lih qıralı ilə islahda olmış ikən Qazaq mülkünə tamə idüb, üzərinə əskər köndərdigiñdə qaç kərə saña naməmizdə yazduq. Sözümiz tiñləməyüb, Kiyev qalasına əskər qoyub və cümlə Qazaq mülküni zəbt itmək içün küçlükkə işanub, bu qədər əskər köndərdiñ. Qazaqdan niçə kərə fəryadçılar kəlüb, ayaqımıza yıqıldıqlarında üləmamızdan sual itdik, nəqz-i əhdı Məsqva itmişdir. Kitablarımızda yazılmşdır didiklerində məzlum olan Qazaq Vilayətni zalım əlindən xaləs içün mütəvəkkəla ali-Allah atlanub kəlüb bi-lütuf Allah Təala yolumız vilayətiñüzə

[.............]yüb ketdik. Bizim daima təvəkkülimiz ol Xuday bi-Zəval həzrətlərinədir. Siziñ bu itdügüñüz işlərni İslam padişahlarından və əgər Nəsara padişahlarından hiç biri itmiş degildir. Munday oxşavsız işləriñüzi İslam padişahlarından və əgər Nəsara padişahlarından hiç biri məqul körməzlərdir və bu işləriñüz səbəbli əskəriñüzə və məmləkətiñüzə xəsarət olmışdır. Bizim kimsəyə zərər və ziyanımız yoqdur. Hər kim zərər qəsd idərsə Rəbbil-izzetühu ısmarladıq.

Müin və nasirimiz Allah Təala həzrətləridir, atı üzrə olmaq ilə məktübimiz mühtəsarı yazdırub, öziñüzdən kələn tilmaç yəmilən köndərilmişdir.

Yazıldı şəhr-i Zilhiccə-i Şərife yigirmi sekizinçi küni.Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 168-169).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Yan Kazimirə göndərdiyi ikinci yarlıq (?)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Yan Kazimirə göndərdiyi dəqiq tarixi məlum olmayan ikinci yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 364” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan iyirmi yeddincisidir.

Yarlığın qısa məzmunu:Macar kralının Polşa üzərinə yürüşü. Həmin ordunun məğlub olması.

Marşankanın knyazlarla birlikdə Krıma gəlişi. Polşanın salamat qalan düşmənlərinə qarşı yürüşə tatarların da qoşulması barədə saziş. Qapıçılar kətxudası Osman ağanın Yan Kazimirə göndərilməsi. Köməyin xan üçün önəmi.Kraldan cavabın olmaması. Xanın qoşunlarının hazır vəziyyətə gətirilməsi, kalğanın Akkermana göndərilməsi. Xanın yürüşə çıxmaq niyyəti.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Məvəddət-qərar sədaqət disar qardaşımız Yan Qazimir huzurına ənva

mühəbbəti müştəməl səlam bi-nihayə ithafından soñra inhay Xani budır ki, məmləkeətiñüzə qıral olmaq sevdasiylə əskər cəm idüb üzəriñüzə varan Macar qıralnıñ əskəri bi-lütuf Allah Təala bil-külliyə qılıçdan keçüb bəqayi-i seyüf əsir və bənd-i zincir olduqdan soñra bəkləriñizlə Marşanqa kəlüb kəndiləriylə müşavərə olunub qalan düşmənləriñiz üzərinə varılmaq içün söyləşüb, tərəfiñüzə məktüb yazub qapuçılar kəthüdası Osman ağa köndərilmişdi.

Bu zamana degin sizdən və yaxud hatamanlarıñuzdan və bəkləriñüzdən bir məktüb dəxi kəlməyüb. Nə tədarikdə və nə işdəsiz? Ol canibdə bir işiñüz düşdümi? Əhvalıñuz nəyə münəcir olmuşdır? Xəbəriñüz olunmadı. Bu xidmətiñüz hiç xidmətə qıyas degildir.

Bu qışdan qalursa, soñra qati sarblanur. Bizim bu mərtəbə təqdirimiz həmən siziñ xətriñiz içündir. Qırıma kəldigimiz kibi səfərimiz vardır. Hər kəs atnı bəsləyüb səmirdin deyü, dəllallar çağırdıb, qardaşımız Qalğa Sultan mənzil başında sizə yaqın bulunmaq içün Aqkermana köndərilmişdir. Xidmətıñüzə hazır və mühəyyadır. Həmən Haq Təalâ əsan kətürə xəbəriñüz

tafsil üzrə yazub, köndərəsiz ki, xəbəriñüzə müntəzərlərdir. İqtiza idərsə, inşəAllahu Təala, kəndimiz də atlanurız, həman iqdam və ğeyrət idüb, xəbəriñüz əksik itməyəsiz.

Baqı ved-dua ali min etba əl-Xuday.Xan Mühəmməd Gəray bin Selamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 169-170).IV Mühəmməd Gəray Xanın Yan Kazimirə göndərdiyi üçüncü yarlıq (?)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Yan Kazimirə göndərdiyi dəqiq tarixi məlum olmayan üçüncü yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 364” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan iyirmi səkkizincisidir.

Yarlığın qısa məzmunu:Kral Yan Kazimirin elçisinin məhəbbətmaə ilə gəlməsi, Osman ağanın

Krıma dönüşü. Polşa-İsveç və Polşa-Prussiya münasibətlərində gərginlik. Xanın həmin məsələləri yoluna qoymaq barədə məlumatı və yayada Şərqə səfərlər. Xanın kraldan baharda Şərq istiqamətindəki işlərə hazırlıq barədə xahişi. Elçi əl-Həcc Qazinin krala göndərilməsi, xanın qışa doğru xəbər gözləməsi.

Yan Kazimirin Moskva ilə sülh bağlamaq niyyəti. Moskvanın kazak qalalarına hakim olmaq və kazaklarla əməkdaşlıq etmək istəməsi. Xanın kralı Moskva ilə sülh fikrindən daşındırmağa çalışması. Xanın öz məktublarında Çasar (Avstriya) və Danimarka krallarının Uluq Orda ilə Polşa arasında dostluq, eləcə də həmin kralların da Polşa ilə dost olmasının lazım olduğu barədə xəbərdar etməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu əl-müin.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Cənab-i sədaqət-mab mühaləsət-nisab qardaşımız Lih qıralı Yan

Qazimir savbına səlam-səlamət rəsan və pəyam, məsərrət-nişan iblağıylə ilam yarlığ-i şərif Xani budır ki, Osman ağa qulumız ilə köndərilən elçiñüz və mühəbbətnamə xəttiñüz vasıl olup.

Ol tərəflərdə Əşvəd və Purus ilə mabəyniñüz nizam bolmayüb, bu yıllıq o caniblər xidməti körülmek içün kidüb yaz olduqdan soñra bu tərəfə kəlüriz deyü yâzmışsız. Ol tərəfdə və əgər bu tərəfdə köriləcək xidmət kəndi xidmətıñüzdir. Bizim bu mərtəbə çalışdığımız bilürsiz ki, həman siziñ məmləkətiñüz nizam ve tüzənligiñüz kəz içündir. Çünki ol xidmətləri körməkçün vardığuz xidmətiñüz körüp, əvəl bahar hücəstə asarda bu tərəfə kəlüb, bu xidmətiñüzi dəxi körməyə bəzl məqdur idəsiz və halyə elçimiz əl-Hacı Ğazı köndərilmişdir. Nə vaqıtda və ne zamanda kələcəksiz? Əşvəd və Purus ilə işiñüz niçə oldı? Elçimiz ile bu qış bizi xəbərdar idesiz. Ol xidmətləriñüz bitüb, rahat olduqdan soñra dəxi nə işə mübaşərət idərsiz, muradıñuz bizə bildirəsiz.

Qaraşımızsız, siziñ tüzənligiñüzi istər diləriz. Böylə yazmadan muradımız Məsqva ilə barışmaq istər imişsiz. Məsqva bu qədər vilayətiñüz almışdır və halə Özi Qazaqına təkrar-bitəkrar elçi köndərib, cümlə qalalara

qol qoyub, zəbt idəyim deyüri, Qazaq da virəcək oldı deyürler. Biz sizi kəndi məmləkətiñüz degil, bizim qüvətimizlə dəxi niçə vilayətlər almaya çalışur sanurdık.

Məsqva ilə barışdıqdan soñra Məsqva nə qədər çoq bilür, haramzadə qəvimdir bilməzmisiz? Bu barışıqıñuz kerçək isə, niçə olacaqdır? Biz sizi kəndi qardaşımız bilib, halə Çasara və Daniya qıralına köndərdigimiz məktüblərimizdə Lih qıralı bizim dostumız və qardaşımızdır, bizim xətrimiz içün siz dəxi dostluq və qardaşlıq idəsiz deyü yazdıq. Hər xüsusıñızda dostluq idüb, muradımız siziñ eyiligiñizdir. Daima siziñ eyiligiñüz içün çalışurız. Siz qardaşımız dəxi ğeyrət idüb, ol tərəfıñ xidmətin bitürüb, bu tərəfə kəlməyə bezl məqdur idəsiz deyü bitildi.

Bi-məqam Bağçasaray.Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 170-171).

IV Mühəmməd Gəray Xanın Polşa kralına göndərdiyi tarixi bilinməyən yarlıq (?)

IV Mühəmməd Gəray Xanın Polşa kralına göndərdiyi dəqiq tarixi məlum olmayan bu yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 369” şifrəsi altında qorunmaqdadır. Bu sənəd sözügedən xana məxsus 29 yarlıqdan sonuncusudur.

Yarlığın qısa məzmunu:Mühəmmədşah Mirzə və Telşinin məktubla Krıma gəlmələri. Marşalkanın

günahı və onun vəzifəsindən alınması. Marşalkanın xana günahsız olması və şərlənməsi barədə məktubu. Elçi Dədəş ağanın Polşaya Marşalkanın bağışlanması və əvvəlki vəzifəsinə bərpa edilməsinin yazıldığı məktubla yola düşməsi. Maraşalkanın guya pis niyyətləri olduğu barədə kralın xanı xəbərdar etməsi. Xanın Marşalkaya zamin durması və Marşalkanın düz xidmət etdiyinə əminliyini bildirməsi. Günahkarın cəzalandırılmasının düşmənə xeyir verə biləcəyi. Xanın qulluqçusunun Marşalkanın yanına gələrək xanın ondan yolundan sapmamasını və Polşa kralına sədaqətlə xidmət etməsini tələb etdiyini bildirməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Mühəmməd Gəray Xan bin Səlamət Gəray Xan. Sözümiz.Cənab-i dövlət-mab rifət-nisab dostumız və qardaşımız qıral

dövlətiştimal damə müsələhata ilə yövmül-Qərar savbına səlam-səlamət rəsan və peyam məsərrət-nişan iblağıyle hal və xətrələri sual olunduqdan soñra ilâm yarlığ-i şərif Xani budır ki, Mühəmmədşah Mirzə və Telşin qulumız ilə tərəf-I səadətimizə köndərdigiñiz məktüb vasıl olub, hər nə cəvab yazmış isəñüz, olsana sözləriñiz məlüm-i şərifimiz olmuşdır.

Dostumız və qardaşımız, sizüñ vilayətiñüziñ dostluqlarında və eyüliklərində bulunduğımızı söyləmək lazim degil, məlümıñızdır. İnşəAllah Təala, bundan soñra dəxi muradımız dostluqda və eyüliklərdə bulunmaqdır. Haq Sübhanə və Təalaya məlümdır və lakin bundan əsbaq Marşalqa quluñıza

hatriñiz qalub, üzərində olan mənsubnı alduğıñız istima olunmış idi. Halə iki tərəfə əskər cəm olunub bir ğeyri işə mübaşərət eylədügiñiz mösmümız olmuşdır. Məqul və layıq iş degildir. Zira Lih Vilayəti düşmən qəhrin az körmiş degillərdir. Layıq olan bədül-yövm asudə hal və rahat olmalarına sıy olunmaqdır və qullarıñ işi daim xətadır. Əfəndisi olanlar olur-olmaz sözə qulaq urmayüb, əfv etmək kərəkdir. Qul nüqsansız olmaz, suçundan vazkelinməzsə, qul kəzdirmək qəbul degildir.

Dostumız və qardaşımız, eyüligiñiz istəriz. Vilayətiñüzə əməgimiz səbqat itməklə fəsad olur deyü, canımız açıyür və Marşalqa quluñız cənab-i səadətimizə məktüb köndərüb, qıral əfəndimdir, bəndə xəta yoqdur deməm, lakin məfasid söziylə baña xətri qaldı, əfəndisindən xəvf etməz qul olmaz, qıral qardaşıñızdan suçmı rica idərsəñüz, əfv idər olunca xidmətində bulunub oğurunda can və başım fəda idər quluyım diməklə, filvaqi bir işə yarar ve lazim quluñız olduğundan məktüb-i məvəddətimizlə qulumız Dədəş ağa köndərilmişdir. Bu xüsusda bizim dəxi xətrimiz körüb, Marşalqanıñ nə qədər suçı var isə dəxi, əfv idüb, kəl-əvvəl qulluqıñıza qəbul idəsiz.

Mühəmmədşah Mirzə və Telşin ilə irsal eylədigiñiz məktübdə Marşalqanıñ suçın əfv etmək muradımız idi və lakin xiyənəti kün-kündən ziyadə oluyür dimişsiz. İnşəAllah Təala, şimdən soñra xiyənət etməzdir və bir dəxi xiyanət etməyəcəginə biz kəfil olduq. Kəfalətimizə itimad idəsiz, tərəf-i xilafıñızda bulunmayüb, toğrulıq ilə xidmət idər. Bir quluñızdır, al sözinə uyüb qəhr idərsəñüz, məqul degildir. iİki tərəfdən fitnə və fəsad olub, niçə yâramaz işlər olur və ətrafıñızda olan düşmənlər həz idüb və yurtuñıza hus idərlər. Dört tərəfdə düşmən bir furca bolmasına bais olur, eyü iş degildir və ihtiyat olunacaq mahəlldir. Əgər cərmən əfv idüb və qulluqa qəbul idərsəñiz inşəAllah Təala, düşməndən intiqam alınub, niçə fətih bab olunur ümidindəyüz.

Bu ricamız siz qardaşımızıñ yânında qəbul olur məmuliylə məktüb təhrir olunmışdır. Tərəddüd etməyüb suçundan keçməñüz murad-i şərifimizdir. Bu ricamızı diriğ etməyəsiz. Bizim çalışdığımız siziñ və yurtuñızıñ eyüligi içün olduğı məlümıñızdır və halə Marşalqa tərəfinə dəxi bir qulumızı köndərüb tənbih etmişüzdir, sözümiz qıral qarındaşımız kəndü əfəndiñdir, biz suçkə rica eylədik, zinhar bir dəxi müxalifətdə bulunmadan hazr ilə və al sözüne əməl etmə, əfəndigə bir xoş doğrılıq və xidmət ilə qıral qardaşımız bizim ricamız qəbul idüb və səniñ suçünı bağışlar, sədaqət ve qulluq ile deyü, bu yüzden köndərmişizdir. Ğeyri söz söylərlərsə itimad etməyəsiz.

Baqı cəvab lisana Dədəş ağa qulumıza sipariş olunmışdır.Xan Mühəmməd Gəray bin Səlamət Gəray Xan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 171-173).

Qaynaqça

Гайворонский O. Повелители двух материков, том 1, Киев-Бахчисарай, 2007 г.

Документы Крымского Ханства из собрания Хусейна Фейзханова / Составитель, транслитерация: Р. Р. Абдужемилев. Симферополь, 2017. 872 s.