KANCELARIA SEJMU

BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ

WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH

Rodzaje zanieczyszczeń

emitowanych przez poszczególne

środki transportu

Wrzesień 1994 Dorota Stankiewicz, Elżbieta Berkowska

Informacja

Nr 243

W wyniku spalania paliw płynnych w silnikach różnych środków

transportu emitowane są do środowiska liczne substancje zanieczyszczające, które mają negatywny wpływ na wszystkie elementy środowiska naturalnego, tj. na wody powierzchniowe i podziemne, powietrze, glebę, florę i faunę. W ten sposób związki te wpływają ujemnie na zdrowie człowieka. Niepokój budzi fakt, że grupą szczególnie wrażliwą na emisje ze środków transportu są dzieci i młodzież.

W niniejszym opracowaniu zaprezentowano rodzaje zanieczyszczeń emitowanych przez poszczególne środki transportu oraz ich wpływ na śro-dowisko naturalne i człowieka. Uwzględniono także poziomy skażenia gleb i płodów rolnych metalami ciężkimi emitowanymi z tras komunikacyjnych (w zależności od odległości od drogi).

BSE 1

W wyniku spalania paliw płynnych w silnikach różnych środków transportu emito-wane są do środowiska następujące substancje: tlenek węgla, węglowodory, tlenki azo-tu, ołów, sadza, dwutlenek siarki. Do innych substancji zanieczyszczających atmosferę, pochodzących z motoryzacji należą: azbest, kadm, chrom, fenol, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, wanad, olefiny, dioksyny i ozon.

W ogólnym bilansie emisji azotu, siarki, pyłów i dwutlenku węgla zanieczyszczenia komunikacyjne nie stanowią przeważającej grupy (tabela 1), jednak ruch samochodowy jest najpoważniejszym źródłem zanieczyszczeń na obszarach gęsto zaludnionych miast.

Tabela 1. Całkowita emisja dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i pyłów w 1992 r. (tys. ton)1

Wyszczególnienie dwutlenek siarki

dwutlenek azotu

pyły

ogółem energetyka zawodowa energetyka przemysłowa technologie przemysłowe inne źródła stacjonarne*

2820 1310 420 250 750

1130 370 115 145 100

1850 420 520

*Kotłownie lokalne, paleniska domowe, warsztaty rzemieślnicze, rolnictwo i inne.

Odnośnie emisji gazów tzw. szklarniowych, tj. dwutlenku węgla i metanu sytuacja

przedstawia się inaczej. O ile udział transportu w emisji dwutlenku węgla do atmosfery jest stosunkowo niewielki, to udział ten w przypadku metanu jest znaczny (tabela 2).

Tab. 2. Emisja gazów szklarniowych z różnych źródeł w 1992 r.2

Wyszczególnienie dwutlenek węgla metan (w mln ton) (w tonach) Ogółem 393,1 14355,6 przemysł 291,3 2726,4 w tym paliwowo-energetyczny 2188,1 transport

256,4 25,0 9504,7

pozostałe źródła* 76,8 2124,5

* Rolnictwo, gospodarstwa domowe i inne.

1 Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 1994. 2 Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 1994,

2 BSE

Podstawowe substancje emitowane do atmosfery przez silniki spalinowe pre-zentuje tabela 3.

Tab. 3. Emisja zanieczyszczeń z silników spalinowych (1992 r.)3

udział w % sil-ników o zapłonie

Nazwa związku Emisja tys. t/r

iskrowym samoczynnym

Tlenek węgla Tlenek azotu Węglowodory Dwutlenek siarki Związki ołowiu Sadza

1512 424 478 54 1,16 20

83 86 25 b.d b.d

17 14 75 b.d b.d

100

b.d - brak danych.

* Dane za rok 1990.

Na wysokość tej emisji miało wpływ użytkowanie 10 207 tys. pojazdów mecha-nicznych uciążliwych dla środowiska (1992 r.) w tym:

- 6505 tys. samochodów osobowych, - 86 tys. autobusów i mikrobusów, - 1212 tys. samochodów ciężarowych, - 1134 tys. motocykli i skuterów, - 1183 tys. ciągników4. Udział środków transportu, w szczególności pojazdów samochodowych w za-

nieczyszczeniu powietrza w miastach szacuje się na 45-69%, z tym że dla niektórych substancji (np. ołowiu) udział ten może dochodzić prawie do 100%.

Wpływ zanieczyszczeń emitowanych przez środki transportu na zdrowie i ży-cie ludzkie

Wyróżnienie chorób spowodowanych przez emisje z tras komunikacyjnych w ogól-nej puli schorzeń powodowanych skażeniem środowiska przez emisje z zakładów prze-mysłowych jest niezwykle trudne. Na terenach zurbanizowanych wysokim poziomom emisji z tras komunikacyjnych towarzyszą bowiem często wysokie emisje szkodliwych substancji ze źródeł przemysłowych. Według informacji uzyskanych z Państwowego Zakładu Higieny w Polsce nie prowadzi się monitoringu zapadalności na choroby wynikające z zanieczyszczenia środowiska spa-linami. Nie były również wykonane badania epidemiologiczne (na określonej populacji

3 Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 1994. 4 Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 1994.

BSE 3 osób zamieszkałej przy wytypowanej trasie komunikacyjnej przez okres kilkudziesięciu lat). Badania takie są bardzo kosztowne, a polegają na wyselekcjonowaniu reprezenta-tywnej grupy mieszkańców danego terenu i śledzeniu ich losów przez np. 30 lat. Podczas takich badań należy równolegle rejestrować i poddawać analizie wszystkie parametry skażenia środowiska substancjami toksycznymi oraz warunki meteorologiczne, przy czym pojawia się problem wpływu "tła" (skażenie środowiska pochodzące z przemysłu, tryb życia, warunki socjalno-bytowe, model odżywiania się i rodzaj pracy wykonywanej przez osoby badane, uwarunkowania genetyczne badanych, itp.) na wiarygodność uzy-skiwanych korelacji.

Substancje powstające podczas ruchu pojazdów, uszeregowane według ich tok-sycznego działania na zdrowie ludzi to:

- sadza, a w niej wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, - kadm, - azbest pochodzący z okładzin sprzęgieł i hamulców, - tlenki azotu (NOx), - tlenek węgla (CO), - węglowodory alifatyczne i aromatyczne, - aldehydy i inne gazy, - ołów pochodzący z czteroetylku ołowiu5. Węglowodory (CmHn) i tlenki azotu (NOx) mogą reagować ze sobą w obecności

promieniowania słonecznego. W wyniku tej reakcji powstaje ozon (O3). Emitowane z pojazdów substancje zanieczyszczają powietrze, co wpływa nie-

korzystnie na organizm człowieka. W poniższym rozdziale zamieszczono informacje dotyczące efektów oddziaływania ww. związków na zdrowie ludzi, niezależnie od te-go, z jakiego źródła substancje te są emitowane.

Grupą najbardziej narażoną są dzieci i młodzież. Zanieczyszczenie ujawnia się po-przez wzrost zachorowalności na astmę, bronchit, chroniczne choroby dróg od-dechowych, długotrwałymi efektami takimi jak nowotwory (np. rak płuc) oraz wzro-stem śmiertelności niemowląt. Ozon - O3 i tlenki azotu - NOx odpowiedzialne są przede wszystkim za choroby dróg oddechowych. Pozostałe zanieczyszczenia: metale ciężkie, CO, rozpuszczalniki organiczne oddziałują na układ nerwowy, powodują choro-by serca, zwiększoną zachorowalność na nowotwory złośliwe.

Do grup zwiększonego ryzyka, przy oddziaływaniu O3 i NOx należą: - chorujący na astmę, bronchit, inne chroniczne choroby dróg oddechowych, - palący wyroby tytoniowe, - dzieci i niemowlęta (inny rozwój płuc w atmosferze o zwiększonych stężeniach

O3). Ozon odpowiedzialny jest także za włóknienie płuc, podejrzany jest o powo-

dowanie rozedmy i wzrost infekcji dróg oddechowych (zapalenie płuc, oskrzeli, gry-pa), co z kolei może być przyczyną astmy. Zauważono oddziaływanie na drogi oddecho-we ozonu i innych zanieczyszczeń np. SO2, NOx.

5 Jarosz W., Marchwińska E., Wpływ emisji z tras komunikacyjnych na skażenie gleb i żywności, materiały pre-zentowane na konferencji "Ekosystemy żywicielskie i żywność", Warszawa, kwiecień 1991.

4 BSE

Tlenek węgla (CO) powoduje zablokowanie centrów aktywnych hemoglobiny. Ob-jawia się bólami głowy, kołataniem serca, dusznością itp. Przy niskich stężeniach, przewlekła ekspozycja na CO ujawnia się bólem głowy, ogólną depresją i obniżeniem dynamiki życiowej.

Dwutlenek siarki (SO2) drażni narządy krwiotwórcze (szpik kostny, śledzionę) i powoduje zaburzenia w przemianie węglowodorów. Małe dawki objawiają się bólem głowy, bezsennością, uszkodzeniem błony śluzowej, zapaleniem oskrzeli oraz ich nie-żytem.

W Polsce notuje się znaczny wzrost zachorowań na choroby nowotworowe, szcze-gólnie raka płuc. Do szczególnie rakotwórczych związków należą wielołańcuchowe wę-glowodory aromatyczne (głównie benzo(a)piren) zawarte w sadzy, smole i pyle emi-towanym ze spalania paliw.

Poza właściwościami rakotwórczymi węglowodory aromatyczne oddziałują na układ krwionośny, ośrodkowy układ nerwowy oraz narządy miąższowe.

Bardzo niebezpieczne dla zdrowia człowieka są metale ciężkie, takie jak ołów. Głównym źródłem zanieczyszczenia ołowiem są paliwa płynne spalane w silnikach sa-mochodowych. Stąd pochodzi większość ołowiu znajdującego się w atmosferze. W przypadku kolei elektrycznych i spalinowych nie stwierdza się emisji ołowiu.

Zatrucie ołowiem może wywoływać konwulsje, niedokrwistość, zmiany neuro-logiczne i encefalograficzne i zaburzenia enzymatyczne. Podejrzewa się również działa-nie mutagenne6. U dzieci żyjących w dużych miastach poziom ołowiu jest podwyższo-ny w stosunku do dzieci wiejskich. Wykazano opóźnienie rozwoju u dzieci, spadek odporności i choroby tarczycy (wole) jako wynik podwyższonej zawartości np. ołowiu. Kumulacja w okresie dziecięcym prowadzi do długotrwałego inwalidztwa i upośledze-nia sprawności umysłowej7.

Najbardziej podatne na zatrucie ołowiem są dzieci do lat 5 zamieszkałe w mia-stach. Wpływ poziomu ołowiu we krwi na organizm człowieka przedstawia się następu-jąco:

- 10 - 20 µg/dl występuje u mieszkańców miast; pochodzi z farb, motoryzacji, prze-mysłu; %

- 20 - 30 µg/dl powoduje zahamowanie wydzielania enzymów niezbędnych w syn-tezie hemoproteiny (która jest wiązana z hemoglobiną, molekułami przenoszącymi tlen w czerwonych krwinkach); niemniej jednak organizm jest wciąż zdolny produkować hemoglobinę i nie zauważa się zakłóceń w funkcjonowaniu organizmu;

- 30 - 35 µg/dl powoduje uszkodzenie układu nerwowego oraz trwałe obniżenie sprawności umysłowej;

- 40 - 55 µg/dl spowalnia prędkość przekazywania impulsów nerwowych; jednak 6 Norska-Borówka J. i inni, Wpływ zanieczyszczenia środowiska i skażenia żywności w woj. katowickim na umieralność i zachorowalność dzieci, materiały prezentowane na konferencji "Ekosystemy żywicielskie i żywność", Warszawa, kwiecień 1991. 7 Pietraszkiewicz T., Śliwa R, Lukas W., Rudkowski Z., Stężenie wybranych metali we krwi i stan zdrowia dzieci zamieszkałych w rejonach uprzemysłowionych, materiały prezentowane na konferencji "Ekosystemy żywicielskie i żywność". Warszawa, kwiecień 1991.

BSE 5 osoba nie jest świadoma zagrożenia; efekt może być wykryty przez specjalne badania; poziom szkodliwy dla kobiet w ciąży;

- ok. 60 µg/dl powoduje zmęczenie, podenerwowanie, kłopoty z koncentracją, kłopoty z pamięcią, obniżenie szybkości kojarzenia;

- ok. 80 µg/dl powoduje anemię, brak apetytu, depresje, bóle żołądka, obniżenie sprawności fizycznej, spóźniony czas reakcji, a przy bardzo wysokich stężeniach konwulsje i śmierć8.

Działanie NO na organizm ludzki nie jest jeszcze dokładnie zbadane. Prawdo-podobnie działa on na układ nerwowy oraz blokuje hemoglobinę. NO2 powoduje obrzęki płuc. Ludzie zamieszkujący tereny silnie zanieczyszczone NO2 znaczniej czę-ściej zapadają na ostre choroby układu oddechowego. Tlenki azotu działają także drażniąco na błony śluzowe, oczy, płuca i powodują nieodwracalne zmiany w syste-mie sercowo-naczyniowym oraz wywołują patologiczne stany niepokoju. Szkodliwość koncentracji dla tlenków azotu wynosi:

- próg zapachu – 200 µg NO2/m3 , - silny zapach - 1000 µg NO2/m3, - szkodliwy przy dłuższym kontakcie 1000-2000 µg NO2/m3 , - niebezpieczny po kilkudziesięciu minutach - 8-24 mg NO2/m3, - zatrucie śmiertelne - powyżej 400 mg NO2/m3 9.

Wpływ zanieczyszczeń emitowanych przez środki transportu na roślinność

Zanieczyszczenie komunikacyjne metalami ciężkimi, głównie ołowiem stanowi ogromne zagrożenie dla roślin - ich wzrostu, rozwoju, a nawet przetrwania.

Związki ołowiu i kadmu są trudno rozkładalne w glebie. Według szacunkowych ocen, ołów i kadm zmagazynowane obecnie w glebie, pozostaną w niej przez najbliższe kilkaset lat i przez cały ten czas będą dostępne dla roślin uprawnych. Wraz z przesią-kającą wodą i z plonami ubywa z gleby rocznie ok. 0,08 mg ołowiu/kg gleby i 0,0025 mg kadmu/kg gleby10. Do tej pory nie są znane żadne sposoby skutecznego usuwania metali ciężkich ze skażonych terenów.

Ołów może dostawać się do roślin przez liście, z aerozoli spalin bezpośrednio osa-dzających się na częściach nadziemnych roślin, albo też może być pobierany przez system korzeniowy z gleby. Ilość ołowiu w roślinach zależy od wielu czynników, np: od odległości od emitora, kierunku wiatrów, pory roku, natężenia ruchu samochodowego i wynosi od kilkunastu do kilkuset mg Pb/kg suchej masy11.

Metale ciężkie, w tym ołów, łatwo pobierane przez rośliny, powodują zaha-

8 Greenberg M.R., Public Health and the Environment, The United States Experience, The Guilford Press, New York 1987. 9 Ocena stopnia zanieczyszczenia powietrza przy Alejach Krasińskiego w Krakowie, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, Kraków 1992.

10 Marchwińska E., Kucharski R., Stan i prognoza zanieczyszczenia metalami ciężkimi gleb uprawnych woj. katowickiego, Ochrona Środowiska, 1/1991. 11 Jarosz W., Marchwińska E., Wpływ emisji z tras komunikacyjnych na skażenie gleb i żywności, materiały prezentowane na konferencji "Ekosystemy żywicielskie i żywność", Warszawa, kwiecień 1991.

6 BSE mowanie wzrostu roślin, obniżenie plonu suchej masy, redukcję wydłużania korzeni oraz zachwianie procesów metabolicznych. Powszechnym objawem działania nadmiaru me-tali ciężkich na roślinę jest żółknięcie liści i spadek zawartości w nich chlorofilu.

Rośliny poprzez zdolność do kumulowania ołowiu w swoich tkankach mogą włą-czać coraz większe ilości ołowiu w łańcuch pokarmowy i obieg biologiczny, przyczynia-jąc się do pobierania go przez ludzi i zwierzęta.

Do innych substancji pochodzących z motoryzacji należą związki azotu, które mogą wpływać na roślinność poprzez:

- przyśpieszony opad liści, - chlorozę i nekrozę liści, - zmniejszenie powierzchni i ilości liści, - osłabienie przyrostu lub całkowite jego zahamowanie, - deformację koron drzew aż do całkowitego zniszczenia. Ponadto wpływ tlenków azotu na roślinność może być pośredni - wynikający ze

zmian metabolicznych w glebie: zmniejszenie odporności na choroby, mróz, suszę, za-solenie gleby i szkodniki, zakwaszenie gleby, a co się z tym wiąże zwiększone pobiera-nie toksycznych pierwiastków, niedobór składników pokarmowych.

Ozon powoduje uszkodzenia roślin widoczne, zarówno ostre jak i chroniczne. Do najważniejszych zmian tego typu należy zaliczyć: uszkodzenia liści, zahamowanie wzrostu, spadek plonów owoców i obniżenie ich jakości.

Wpływ różnych rodzajów środków transportu na środowisko (powietrze, woda, gleba)

Pomiary zanieczyszczeń powietrza, spowodowanych motoryzacją są prowadzone sporadycznie, ograniczając się do pomiarów jednego zanieczyszczenia lub pomiarów chwilowych. W Polsce nie ma w zasadzie jednolitego systemu monitoringowego do pomiaru zanieczyszczeń pochodzących z komunikacji.

Tabela 4 prezentuje procentowy udział poszczególnych grup (kategorii) pojazdów i ich emisję całkowitą substancji zanieczyszczających w 1992 r.

BSE 7

Tab. 4. Udziały (%) poszczególnych grup (kategorii) pojazdów, urządzeń i ma-szyn z silnikami spalinowymi w ich emisji całkowitej substancji zanieczyszczają-cych w 1992 r. w Polsce oraz ta emisja całkowita (w nawiasach) ww. substancji z powyższych grup (tys. ton/rok)12

199EGrupa urządzeń z silnikami spalinowymi

Lp CO CH NOx C Pb SO2

Pojazdy samochodowe i motoro-wery - samochody osobowe - samoch. o dopuszcz. ma- sie całkowitej do 3500kg (dostawcze) - samoch. o dopuszcz. ma- sie całkowitej powy- żej 3500 kg - motocykle i motorowery

1 2 3 4 5

87 48

(608) 26 6 7

82 44

(158,5)11 6

21

80 6

(74,6) 11 52

<0.3

55 4

(0,665) 3 59

96

63 (O,55)

27 6

76 13

(7,05)8 54 1

Ciągniki i maszyny roi. 6 4 e ii EO - 1 4

Inne 7 9 16 9 14 4 10

8 100 (1277)

100 (364)

i 00 (457)

100 (16,8)

100 (0,87)

100 (54)

Do gleb, a następnie wód powierzchniowych i podziemnych przedostają się zanie-czyszczenia pochodzące z motoryzacji, do których należą przede wszystkim: ciekłe składniki paliwa, jak i składniki stałe i półpłynne usuwane z wodą podczas mycia po-jazdów. Przyjmuje się, że w jednym metrze sześciennym wody zużytej do mycia pojaz-dów samochodowych znajduje się ok. 300 g olejów i smarów13.

W tabeli 5 przedstawiono roczne zanieczyszczenie wód powierzchniowych i pod-ziemnych szkodliwymi substancjami przez krajową motoryzację (w wyniku mycia i wy-cieków z pojazdów) w 1992 r.

12 Prognoza rozwoju motoryzacji a środowisko, Instytut Transportu Samochodowego, Warszawa 1993.

13 Kręgielski R., Prognoza zmian w poziomie negatywnych skutków oddziaływania transportu na środowisko, Ośrodek Badawczy Ekonomiki Transportu, Warszawa 1989.

8 BSE

Tab. 5. Roczne zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych szkodli-wymi substancjami przez krajową motoryzację (w wyniku mycia i wycieków z pojazdów) w 1992 r14.

Kategoria pojazdu Zanieczyszczenie wód w t

samochody osobowe samochody o dopuszczalnej masie całkowitej do 3,5 t samochody o masie całko-witej powyżej 3,5 t motocykle i skutery ciągniki rolnicze

14 050

3 990

6 740 205 840

Razem 25 825

Z powyższej tabeli wynika, że w 1992 r. samochody osobowe stanowiły największe źródło zanieczyszczeń wód powierzchniowych i podziemnych szkodliwymi substancjami na skutek mycia i wycieków z pojazdów (około 54%).

Dodatkowym źródłem zanieczyszczeń są spływy powierzchniowe z dróg, takie jak metale ciężkie i substancje ropopochodne. Tabela 6 prezentuje wyniki badań spływów powierzchniowych z dróg.

Tab. 6. Średnie stężenie zanieczyszczeń w spływach opadowych z dróg15

Wyszczególnienie w g/m3 zawiesina ogólna ChZT BZT5 wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne ołów azot amonowy fosfor

339 457

0,0069 0,19 1,02

—

Emisja poszczególnych zanieczyszczeń pochodzących z motoryzacji powoduje ponadto ograniczenie przydatności gruntów przylegających do dróg do celów rolnych, hodowlanych i leśnych oraz ich degradację. Zanieczyszczenia te powodują m.in. za-kwaszania gleb, zakwaszenie wód i wymieranie lasów.

Rozchodzenie się spalin zależy od otoczenia drogi. Na otwartych przestrzeniach

14 Prognoza rozwoju motoryzacji a środowisko, Instytut Transportu Samochodowego, Warszawa 1993. 15 Prognoza rozwoju motoryzacji a środowisko, Instytut Transportu Samochodowego, Warszawa 1993.

BSE 9 w miarę oddalania się od drogi stężenie spalin szybko się zmniejsza. Najwyższe stężenia występują w odległości kilkunastu metrów od osi jezdni, a przy niesprzyjającej pogodzie nawet do 50 m.

Cechy klimatyczne, takie jak siła i kierunek wiatru, wilgotność powietrza, za-chmurzenie i opady mają duże znaczenie dla rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń. Na przykład pomiary tlenku węgla dokonane w dniu pochmurnym przy natężeniu ruchu pojazdów około 50 pojazdów na godzinę, dały następujące wyniki w zależności od od-ległości od jezdni (tabela 7):

Tab. 7. Stężenie tlenku węgla w powietrzu w zależności od odległości od drogi16

Odległość od jezdni stężenie CO [w µg/m3 ] 4m 12 400

43 m 9 200 88 m 8 300

150 m 4 100 200 m 4 000 250 m 3 800

Do zanieczyszczeń motoryzacyjnych kumulujących się w glebie należą przede

Do zanieczyszczeń motoryzacyjnych kumulujących się w glebie należą przede wszystkim metale ciężkie, zwłaszcza ołów. O zanieczyszczeniu gleb ołowiem mówimy wówczas, gdy przekroczone są poziomy uznane za naturalne. W przypadku gleb Polski dla ołowiu wartość ta wynosi ok. 20 mg/kg gleby. Wartości dopuszczalne ołowiu wyno-szą 50 mg/kg gleby lekkiej i 100 mg/kg gleby ciężkiej.

W Polsce za zanieczyszczenie gleby ołowiem odpowiedzialne są przede wszystkim samochody osobowe, napędzane silnikami o zapłonie iskrowym i zasilanymi w dużym stopniu benzyną ołowiową. W tabeli 8 przedstawiono zawartość metali ciężkich w rośli-nach i w glebie w zależności od odległości od drogi.

16 Ocena stopnia zanieczyszczenia powietrza przy Alejach Krasińskiego w Krakowie, Wojewódzki In-spektorat Ochrony Środowiska, Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, Kraków 1992.

10 BSE

Tab. 8. Zawartość metali ciężkich w trawie i glebie w zależności od odległości od drogi17.

Koncentracje [ppm]w glebie na głębokość (m)

Metal Odległość od drogi [m]

w trawie

0 - 5 5 - 10 10-15 Cd Ni Pb Zn

8 16 32

8 16 32 8 16 32

8 16 32

0,75 0,63 0,48

3,8 2,5 1,3

51,3 30,0 18,5

40,0 34,5 30,3

0,94 0,68 0,24

7,4 4,4 2,4

540 202 140

162 110 44

0,70 0,44 0,18

5,6 1,6 1,2

300 109 60

0,30 0,18 0,12

1,4 0,79 0,57

98 60 38

Zawartość ołowiu i kadmu w glebach gruntów ornych sąsiadujących bezpośrednio z trasami komunikacyjnymi, przebiegającymi przez tereny o różnym charakterze zagospo-darowania (rejony rolnicze, rolniczo-przemysłowe i przemysłowe zestawiono w tabeli nr 9). Z tabeli tej wynika, że najwyższe poziomy skażenia występowały na terenach uprze-mysłowionych.

Najniższe wartości stężeń ołowiu w glebie stwierdzono na polach położonych na terenach typowo rolniczych. Zarazem można stwierdzić, że na tych terenach w odległo-ści do 150 m od trasy komunikacyjnej nie ma różnic w stężeniu ołowiu w glebie. Spo-wodowane jest to łatwiejszym przenoszeniem się zanieczyszczeń na odkrytej przestrzeni pól uprawnych. Natomiast w przypadku terenów przemysłowych wzrost zawartości meta-li ciężkich w glebie w odległości 100-150 m od drogi jest spowodowany wpływem emi-torów przemysłowych.

17 Prognoza rozwoju motoryzacji a środowisko, Instytut Transportu Samochodowego, Warszawa 1993.

BSE 11

Tab. 9. Zawartość metali w próbach gleby pobranych z pól uprawnych leżących w sąsiedztwie tras komunikacyjnych18.

Rodzaj drogi i rodzaj Odległość Zawartość

zagospodarowania terenu od krawędzi metali drogi

[m] (mg/kg gleby)

ołów kadm

4-pasmowa nr 1

Katowice-Warszawa

- rolnicze (Kruszyna) 5 10,1 1,07 10 10,2 1,28

30 14,6 0,92 50 14,2 1,23 100 15,3 1,12 150 15,5 0,36 2-pasmowa nr 903 10 23,6 1,41 Katowice-Strzelce Op. 30 23,4 1,16 - rolniczo-przemysłowe 50 21,6 0,91

(k. Grabowa) 100 20,6 0,82 150 20,7 0,81 2-pasmowa nr 4A 5 165,3 4,10 Katowice-Kraków 10 127,3 0,83 - przemysłowe 30 93,4 3,52

(Jaworzno-Chorzów) 50 23,9 1,27 100 101,5 4,57 150 102,5 3,62

Natomiast zawartość ołowiu w różnych gatunkach roślin uprawnych zmienia się znacznie w zależności od odległości od trasy komunikacyjnej. Wraz ze wzrostem od-ległości od trasy spada zawartość ołowiu w roślinie.

Koncentracja ołowiu zależy poza tym od rodzaju rośliny. Najmniejsze ilości oło-wiu gromadzą się w ziarnie zbóż, nasionach (mak, rzepak, rośliny motylkowe), orze-chach leszczyny, jabłkach, gruszkach, porzeczkach. Wysokie stężenia ołowiu wystę-pują natomiast w warzywach liściastych: w kapuście, sałacie, pietruszce, selerze, w liściach buraków pastewnych oraz w słomie i plewach zbóż (tabela nr 10 przedstawia zmiany w zawartości ołowiu w różnych gatunkach roślin uprawnych w zależności od odległości od drogi).

18 Jarosz W., Marchwińska E., Wpływ emisji z tras komunikacyjnych na skażenie gleb i żywności, materiały prezentowane na konferencji "Ekosystemy żywicielskie i żywność", Warszawa, kwiecień 1991.

12 BSE

Tab. 10. Zawartość ołowiu w różnych gatunkach roślin uprawnych19

Zawartość ołowiu (mg/kg s.m.)

Odległość od drogi Gatunek

roślin 10 m 20 m 30 m 50 m 100 m 150 m

żyto: słoma ziarno

12,7-21,3 0,71-0,78

7,1-16,2

0,81-1,03

5,2-10,6

0,56-0,72

4,1-6,1

0,62-0,7

1,8-3,1

0,51-0,6

1,3

0,49

rzepak oz nasiona

8,4

0,72

0,80

0,50

0,53

0,48

bobik: ziarno

0,89

0,92

1,02

0,88

0,82

b.d.

kukurydza łodygi ziarno

16,7 1,12

12,3 0,80

12,5 0,78

6,2 0,7

4,2 0,78

3,1

0,68

buraki pastewne: liście korzeń

14,8-21,8 2,3-3,1

15,1-20,3 1,8-2,9

11,7-20,2 1,2-4,1

7,4-12,1 1,31

4,3-6,7 0,07-1,3

4,3 1,0

ziemniaki miąższ

0,98-1,2

0,82-1,3

0,88-1,0

0,97-1,2

0,76-0,8

b.d.

jabłka: skórka nie myta miąższ

1,8-3,3 0,87-1,8

1,7-2,6 0,45-1,1

1,5-3,0 0,58-1,2

1,3-2,5 0,48-1,1

1,2-1,9 0,42-0,7

1-1,7 0,49-0,9

Uwaga: W roślinach jadalnych zawierających do 20% suchej masy dopuszczalna zawar-tość ołowiu wynosi 0,3 mg/kg świeżej masy. Przy zawartości suchej masy od 20 do 50 % dopuszczalna zawartość ołowiu wynosi natomiast 0,5 mg/kg, a przy zawartości po-wyżej 50% suchej masy - 1,0 mg/kg20. Przy wynikach badań podawanych w mg oło-wiu na kg suchej masy rośliny (mg/kg s. m.) przyjmuje się (wg Kabata - Pendias) do-puszczalną zawartość ołowiu poniżej 5 mg/kg suchej masy (norma EWG dopuszcza maksymalną zawartość ołowiu w paszy równą 10 mg/kg suchej masy paszy bez wzglę-du na jej rodzaj). Uzupełnieniem powyższej tabeli jest diagram nr 1.

19 Jarosz W., Marchwińska E., Wpływ emisji z tras komunikacyjnych na skażenie gleb i żywności, materiały prezentowane na konferencji "Ekosystemy żywicielskie i żywność", Warszawa, kwiecień 1991 20 Gzyl J., Marchwińska E., Piesak Z, Skażenia gleb metalami ciężkimi i innymi związkami toksycznymi i ich wpływ na skażenia żywności, materiały prezentowane na konferencji "Ekosystemy żywicielskie i żywność", War-szawa, kwiecień 1991

BSE 13

14 BSE

Źródła:

1. Baszyński T., O pośrednim mechanizmie działania metali ciężkich na reakcje fotochemiczne chlo-roplastów roślin wyższych, Konferencja: Zanieczyszczenie środowiska a fizjologia rośliny, Polskie Towa-rzystwo Botaniczne, Warszawa 1991.

2. Dominiak A, Przeobrażenia antropogeniczne środowiska przyrodniczego a zdrowie ludzi, Aka-demia Ekonomiczna, Katowice 1987.

3. Greenberg M.R., Public Health and the Environment, The United States Experience, The Guil-ford Press, New York 1987.

4. Gzyl J., Marchwińska E., Piesak Z., Skażenia gleb metalami ciężkimi i innymi związkami tok-sycznymi i ich wpływ na skażenia żywności, materiały prezentowane na konferencji "Ekosystemy ży-wicielskie i żywność", Warszawa, kwiecień 1991.

5. Jakubowski X, Motoryzacja i ochrona środowiska, WKiŁ, Warszawa 1976. 6. Jarosz W., Marchwińska E., Wpływ emisji z tras komunikacyjnych na skażenie gleb i żywności,

materiały prezentowane na konferencji "Ekosystemy żywicielskie i żywność", Warszawa, kwiecień 1991.

7. Kręgielski R., Prognoza zmian w poziomie negatywnych skutków oddziaływania transportu na śro-dowisko, Ośrodek Badawczy Ekonomiki Transportu, Warszawa 1989.

8. Marchwińska E., Kucharski R., Stan i prognoza zanieczyszczenia metalami ciężkimi gleb uprawnych woj. katowickiego, Ochrona Środowiska, 1/1991 r.

9. Norska-Borówka J. i inni, Wpływ zanieczyszczenia środowiska i skażenia żywności w woj. ka-towickim na umieralność i zachorowalność dzieci, materiały prezentowane na konferencji "Ekosys-temy żywicielskie i żywność", Warszawa, kwiecień 1991.

10. Ocena stopnia zanieczyszczenia powietrza przy Alejach Krasińskiego w Krakowie, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, Kraków 1992.

11. Ochrona Środowiska, GUS, Warszawa 1994. 12. Pietraszkiewicz T, Śliwa R, Lukas W., Rudkowski Z., Stężenie wybranych metali we krwi i

stan zdrowia dzieci zamieszkałych w rejonach uprzemysłowionych, materiały prezentowane na konfe-rencji "Ekosystemy żywicielskie i żywność", Warszawa, kwiecień 1991.

13. Prognoza rozwoju motoryzacji a środowisko, Instytut Transportu Samochodowego, Warszawa 1993.

14. Stan zanieczyszczenia atmosfery w Polsce w 1989 roku, IOŚ, Warszawa 1989. 15. Surmacz A i inni, Wpływ środowiska na stan zdrowia ludności, Śląski Instytut Naukowy, Ka-

towice 1987. 16. Watson A., Air Pollution, the Automobiles and Public Health, National Academy Press,

Washington, D.C. 1988. 17. Wierzbicka M., Skażenie roślin ołowiem. Konferencja: Zanieczyszczenie środowiska a fizjologia

rośliny, Polskie Towarzystwo Botaniczne, Warszawa 1991.