YAHUDİ KAYNAKLARINA GÖRE YAHUDİLiK

Yazanlar: Francine Kaufmann - Josy EİSENBERGl

Türkçesi: Prof. Dr. ıVıehmet AYDIN

Bizzat "Judaisme" teriminin2, Yahudilerin dini olarak özel bir dinianlamı vardır. Ayrıca onun, Yahudi nufusunun topyekün temsilcisi ola-rak sosyo-politik'de bir anlamı vardır. İşte bundan dolayı, dünya yahu-diliğinden veya sadece Fransız yahudiliğinden bahsedilebilir. İşte buikilik, tamamen bir medeniyet ve din olan; veya sadece orijinal bir top-lmo olan Yahudi yaşamının kompleksliğini, gayet iyi bir şekilde ortayakor. Böyle bir müphemiyet, bizzat, çağdaş Yahudiler arasında gcnelolarak "Yahudi Hüviyeti "olarak isimlendirilen şeyin etrafında, birçoktartışmaya da neden oLouştur.

Biz burada Yahudiliğin genel görünümünü tam olarak açıklayacakdeğiliz. Sadece bir uoktrin olarak YahudiIiğin asıl tarifiyle meşgul olaca-ğız. Bu doktrinin, Yahudilerin tarihinden hiçbir zaman ayrılmayan birtarihi vardır. Bir insan grubu tarafından otuz asırdan daha fazla bir za-mandan beri yaşanmış bir din olarak Yahudilik ve onun evrimi, bu insangrubu ile maruz kalınmış tarihi değişikliklere, kesin olarak bağlı kalmış-tır. İşte bunun için biz de, dini düşünce ile beraber bulunan veya onutahrik eden tarihi şartlara, dini düşüncenin evrimini, sürekli olarakbağlamaya gayret göstereceğiz. Yine, mükemmel bir araştırma için-de ele alınması gerekecek bazı konuları veya bir kısım şahısları da,onların çağdaş yahudiliğe olan az tesirleri nedeniyle bir kenara bıra-kacağız. Fakat özellikle, yahudi düşüncesini hiUa besleyen geçmişindoktrinlerini inceleycceğiz.

1 Francine Kaufmnnn, 19.i7'de doğmuştur. İbranice ve modern dillerden Ii"an. diplomasıalmış ve Şark Dilleri !\filli Okulu'ndan mezun olmuştur. Paris (III) de (Censier) İbrnni Dili veEdebiyatı n"istamdır. O, aynı zamnnıln gazetecidir ve televizyon yayınlarında görevlidir.

lo"y Eisenlıerg ise, 1933'de doğmuştur. "Ettlde Ralıbiııiques" den ,liplomalı lıahamdır .."ynı zamanda yazar, teledzyon filim yapıcısıdır.

2 Ru makale 1974 yılında Ven'iers (Belçika'da) de neşredilen "Les Religions" adlı kitabın286. sahifesiRde neşredilmiştir.

268 JOSY EİSE:\BERG - MEmmT AYDIN

Konuyu daha iyi açıklayabilmek ıçın, yahudi evrimini haşlıcadört devreye ayıracağız .. Dinı doktı ini belirtmeden önce bu dörtdevreyi tarihi açıdan işleyeceğiz:

1- İbr~nilerin dini

4- Hahamlık yahudiliği

3- Ortaçağ yahudiIiği

4- Modern ve Çağdaş yahudilik

1- İBRANİLERİN DİNİ: (Hz. İbrahimden birİnci mabedintahribine kadar olan devre)

Yahudilerin tarihinin kökeninde M. Ö: XVIII. asır dolaylarındaKenan ülkesine yerleşmek üzere Kalde'yi terkeden bir SÜID.erlikabi-lenin göçü bulunur. Hz. İbrahim nesli olan "İbraniler" kısa zaman son-ra, Mısır'a yerleşen on iki kabileyi meydana getirmişlerdir. Orada köledurumuna düşen İbraniler, Hz. Musa3 tarafından kurtarılmışlar ve bhlikhaline getirilmişlerdir.

Kenan ülkesinin fethinden sonra, İsrail krallığının kurulmasındanönce; İhraniler, rahipler, prensIer, hakimler tarafından yönetilmiş olan

3 Musa (Moise): Moi.e kelimesi İbranice Moshe'dir. Bu kelime, çıkarmak anlamına gelenMısır kökenli bir kelimeden teşekkiil etmiştir. Çüukü IIIusa, riil'in sulanndan Firavun'un kızlarıtarafından çıkanımıştır. (Çıkış, II, 10). Yahudi inancınagÖre Musa, peygamberdir ve İsrail'inilk başkanıdır. (Tahminen M.O. XIII. yüzyıl). Geleneğe göre Musa, Sina dağında Tora'yı almışve böylece İsrail dininin kurucusu olmuştur. Onun hayatı ve eserini esas olarak Tevratın sahife-leri arasından öğreniyoruz. Babası Amram ve annesi .Iocabed Levi kabilesine men.up olan İb-rani Musa, Firavun'un sarayında yetiştirilmiştir. Delikanlılık yaşında bir İbraniye kötü muameleyapan bir Mısırlıyı öldürdükten sonra kaçmak zorunda kalmış ve Midyan'a iltica etmiştir. Ora-da çobanlık yapımş ve rahip .Iethro'nun kızı, Tsipora ile"evlennuştir. .

Vaktaki Allah ona, ataları İbrahim'in, İshak'ın, Yakub'un Allah'ı olarak görünmüş, onu,İsrail millctini kölelikten ve Mısır'ın zulümlerinden kıırtarmaya göndermiştir. Bir dizi Mucize-ler, yani on fclaket sayesinde Musa, görevinde başan kazanmış, onlan ayaklan ıslanmadan KızılDeniz'den geçirdikten soııra çölde İbranilere rehberlik yapımştır. Sina dağında Musa'nın, Allahadına onlara teslim ettiği kauunu İsrail kabul etmiş, böylece kırk sene müddetle, İsrail'i idareetmiştir.

Tamamen bir hakim, kanun koyucu, ordu kumandam dunımunda olan Musa, İbraniklan inancını, milli sistem ve sosyo-poıitik bir şekle sokmuştur. O, on iki kabileyi. birleştirmefaktörü olarak, dini kanundan yararlanmıştır. O, adil ve örnek bir devlet kurmak ve çevre put-perestliğine karşı, ımzraktan kılıç olmak için Kenan ülkesini fethetmek gibi bir ideal adına ordu-ları savaşa sevketmiştir. Musa, "Vadedilmiş toprağı" seyrettiği (Tesniye, XXXIV, 4) Nebotepesinde ölmeden önce, manevi halefi olarak 'ıo.ue'yi tayin etmiştir. Fakat bugüne kadar hiçkimse, onun kabrini bulamıştır. (Tesniye XXXV, 6). Olümünden sonra, Musa Peygambere karşıhiçbir tapınma olmaımştır. "Artık İsrail'de Musa gibi bir peygamber görülmemiştir. Çünkü Rabonuula yüzyüze konuş~uştur. (Tesniye: XXXIV, 11-12). Bu konu için Bkz. (Les Religioııs,Vervicrs, 1974, s. 366). .

YAHUDt KAYNAKLARıNA GÖRE YAHUDİLtK 269

yerleşik bir kavim haline gelmişl~rdir. M.Ö. 936'da Kral Süleyman'ın4

ölümüyle kuzey ve güney toprakları arasında bir bölünme meydanagelmiş, böylece M.Ö. 722'de yıkılan İsrail Krallığı kuzeyde; M.Ö. 586'yakadar yaşamış olan Yahuda Krallığı ise Kudüs5 çevresinde kurulmuş-tur. İşte bu 586 tarihi Mabedin yıkıldığı tarilidir. Kutsal Kitap (Tev-rat), bu topluluğun tarihi ve inançlarını bize anlatmaktadır. BöyleceTevrat'ın ilk kitabı (Pentateuque) sayesinde, Yahudi durumunu, sadece

4 Davud ve Bethsabee'nin oğlu olan Süleyman (Salomon) M.Ö. 970-930 civarılanndaüçüncü İsrail Kralıdır.' Onun saltanatı paı-Iak ve sulh içinde geçmiştir. Onun devrinde İsrail,Asya'yı Mrika'ya, Mezopotamya'yı Mısır'a birleştiren belli başlı ticaret yollan üzerinde kontrolkuran büyük bir ekonomik güç haline gelmiş ve ülke mamurlaşmış, üretim artnuştır. Müttefikive ortağı olan Fenikelilerle ticar. tema.larda bulunmııştur. Kral Süleyma'ın filosu oldukçameşhurdur. Böylece altın, gümüş, fildişi, değerli ağaçlar, nadir hayvanlar İsrail'e akmıştır. Neticeolarak, lüks ve bollıık, İsrail toplumunun sinesinde belirgin hale gelmiştir. Oldukça pahah vezevkli yedi yıllık bir çalışmadan sonra Kral Süleyman, Küdüs'te S10N tepesine muhteşem ma-bedi inşa ettirmiştir. Monarşi, tanrısallığın bir yankısı olmuş, mutlak krallık (Asker. ve sivilhizmetler, krallık angaryaları, ağır verililer) İsrail patriarkal ve kabilev. cemaatının hür gelenek-leriyle çatışmıştır. Kral Süleyman'ın ölümü üzerine politik karışıklıklar, Krallığın bölünmesineneden olmuştur. Aynca, Kral Süleyman, efsane kanşmış bir şahsiyete bürünmüştür. Birtakımmistik tarihler, Süleyman'ın hikmetini, takvasım, adalet anlayışını överler. "Neşideler Neşidesi"nin, "Ecclesiaste"ın, "Prowerb"in, "Mazmurlar"ın bir kısmımn yazılması Süleyman'a atfediI-miştir. Krş. (Les Religions, Verviers, 1974, s. 560).

5 Kudüs (.Jerusalem), Davud tarafındau M.Ö, X. asırda Jebuseen,lerden fethedilmiş veİsrail Krallığımn başkenti olmuştıır. Daha sonra oraya Süleyman, mabedi inşa ettirmiştir. Stra-tejik bir nokta olarak Kudüs, 70'den çok işgal görmüştür.

Sürgünden ve Yahudi bağımsızlığının kaybedilmesinden itibaren ve manevi bir sembololarak Kudüs, tüm MesiM ümitlerin kalbi olmuştur. Kutsal toprağa dönüşle ilgili birçok kitabikehanet, hakikatte Kudüs'e dönüş (Sion, Arici, v.s. olarak da isimlendirilmiştir) ifadeleri içindeformülleşmiştir. Bu ümit, dini merasim içinde bir ana motif olarak ortaya çıkar. (Bütün dünyayahudileri Kudüs'e doğnı yönelerek dua ederler). Pessah'da (Paque) ve Yom Kippour'un (Mağ-firet günü) sonunda "gelecek sene Kudüs'te" olmayı dileyen ilahi okunur. Yine, "Kutsal şehrin"hatırası her evliliktc ve cenaze mcrasiminde hatırlanır. Nihayet senede yapılan üç perhiz, Ku-düs'ün tahribi olayının hatırasını canlandırır.

Mistik düşünce "yer yüzündeki Kudüs"ü göklerin merkezinde olan "Göksel Kudüs"le aynıhizada kabul eder. Yine onlara göre, Ahirzamanda bütün milletler bir tek Allah'a ibadet içinS10N'A çıkacaklardır. (Bk. Le Livre de Jerusalem, Le trait d'Union (Dergisi), No: 150 (Paris-

1968).

İncillere göre Kudüs, İsa 'nın hayatının büyük dbnemlerinin ge!itiği yeri gösterir. Çünküİsa'da, dOb'Umunrlan az sonra mabede takdim edilmiştir. (Bk. Luka, II, 22-39). Yine o, 12 yaşın-da Tevrat hukuk mütchassıslariyle konuşmak için Mabed'e gelmiştir. (Bk. Luka, II, 41-50).Aynı şekilde İsa, ölüme "Kudüs'te" mahkum edilmiş, şehrin dışında bir tepe üzerinde çarmıhagerilmiş, dirilme, görünmcl.r, yiikselme, Yahudi yortusu (pentecote) hep yer olarak Kudüs'tegeçmiştir. İncil'in bütün milletlere yayılma emri de bu şehirde verilmiştir. "Resullerin İşleri" ve"MektuplarIOdan itibaren görünen göksel Kudüs imajı vahiyle son şeklini alnııştır. (Bk. Les

Religions, s. 281.

2iO JOSY EtSENBESRC - MEHMET AYDIK

i

Musa devrinde değil, ilk krallar olan DAVUD6 ve Süleyman devirlerindede tanıyabiliriz. Aynca İbranieilikten başka bir şeyolmayan Yahudi-1iğe "Musevilik" de denmiştir.

Yahudi milleti, İsrail'in ataları olan İbrahim'e, İshak'a ve Yakuh'agörünen bil' tek Allah 'a inanır. O Allah ki, Sina dağının eteğinde top-lanmış olan İhranilerin önünde Musa'ya, ahlak, din, ekonomi, hukuk v.s.kanunu olan TORA'7 yı vermeden önce, İsrail'in ataları ile ve onlarıntorunları ile bir ittifak8 yapmıştır. İşte bu Allah - İsrail - Torah üçlübağı çözülm.ez hir bağdır.

İbrani Dini, İttifaka Dayanır:

Allah'ı tanıyan İbrahim'e, Allah görünüyor ve ona ~.öylebir vaad debulunuyor: Neslin, gökteki yıldızlar, denizin kumu kadar olacak, bu ülke

6 Davud (David), İsrail'in ikinci kralıdır. (M.O. 1015-975). O, şövalyesi, müzi,yeni, damadıolduğu SA GL'un yerine geçmiştir. Dev Goliatlı'a olan zaferinden sonra Saul, Davud'a kızımvermiştir. Saul gibi o da, Samuel peygamber tarafmdan yağlanmıştır. Savaşçı bir kralolarak,birçok bölgeler fethetmiş, Filistinlilere boyun eğdirmiş, Kenan mukavemetinin son kalıntılarınısilip süpürmüştür. Böylece, Jebuseennelerin (Kenanlılardan iincekiler) küçük şehri, Kudüs'ükuşatmİşlar ve onu ,krallığm politik başkenti yapmıştır. "AInt Sandığı"nı oraya naklettirmiş,Allah'm şanını tebeil etmek üzere de bir mabed inşa ettirmeyi talıayyül etmiştir. O vakit İsrail,Mısır'dan Babil'e kadar uzanıyor ve Kızıl Deniz'e kadar SİNA yarım adasmı ve bugünkü Suri.ye'nin bir kısmını 'kontrolu altında tutuyordu. Davud, İsrail millet.inin lıirliğini tamamlamış,bir hükümet; bir merkezi idare, malıalli bir takım vazifeler ilıdas etmiştir. Onun mabed inşaetme Iıayalini ise oğlu Süleyman gerçekleştirmiştir. (Dk. Les Religions, s. 143).

7 Torah: Öğretmek anlamına gelen İbranice kökenli bir kelime olan Toralı, (dar anlamdailk beş kitabı belirtir.) Allah'm insanlara verdiği bir öğretidir. Geleneğe göre Torah, Sina dağındaMusa'ya sözlü bir tefsirle yani (Torah ehebealpe) olarak vahyedilmiştir. (Sözlü Kanun dahasonra Talmud'da toplanmıştır). Geniş anlamda Tora, pratik ve bilgi açısmdan yazılı ve sözli;konunlar topluluğunu ve onlarm tefsirlerin; ihtiva eder. (Dk. Les Religions, 5. 9).

8 İttifak (Allianee): Yahudi geleneğine göre dünyanm yaratılmasmda ve diizeltilmesinueAllah ile insan ortaktır. Yine Allah ilc bütün insanlık arasmda "ittifak," uenen bir siizleşme ol.muştur. Buna göre Nuh'a yedi Kanun tn'ui edilmiştir (Putperestliği - zinayı - mahremle evleıı.meyi - Hırsızlı;';" v.s. yasaklayan). Buna karşılık olarak Allah, bir daha tufan ile dünyayı yak-mamayı taahhüd etmiştir. Bu ittifak'm alameti ise, gök kuşağıdır. (Bk. Tekvin, iX, 13). Dahasonra, insanhğın manevi kaderi Allah'ı keşfeden İbrahim'e özel bir şekilde tevdi edilmiştir. Artıkittifak, ebedi olarak onaylanmıştır. Allah'ın Kenan ülkesini vereeeği giiçlii ve çok sayıda miııet.leri, İhrahim meydana getireeektir. Bnna karşılık hu miııet, Allah'a tapacak, hakka ve ahliıkasaygılı olaeaktır. Bir başk,! ahid alaıneti ise, sünnet olın~ktır. (Tck vin, Xii' 1-3, XV, 6-14).Allah bu ittifakı, İshak ve Yakub, daha sonra Sina dağının eteğinde toplannuş olan bütün İbranimilleti ile yenilemiştir: "Eğer gerçekten siizüınii dinleyeeek ve alıdimi tutacaksınız, bana bütünkavim/erden has kavm olacaksınız. Çiinkii bUtiin dünya bcnimdir. Vc ,iz bana kahin/er melekntııve mukaddes millet olaeaksınız." (Çıkış: XIX, 5-6). Net.icede İsrail, yasa olarak Torn'ya saygıyıüstleniyor ve ittifaka söz ahyor. Allah ise İ"ail'i korumayı taahhiid ediyor. Peygamberlerin belir.tecekleri bu ittifak, İsrail'in hatası ne olursa olsun geri uöndürülemez. (ilk. Les Religions, s. 9).

YAHUDi KAYNAKLARl:'iA GÖRE YAHL"DİLİK 2il

bozulm.uş sakinlerini dışarı attığı zaman kısa zamanda nesIin Kenan ül-

kesine varis olacaklardır. Bu ittifak'ın ifadesi, gerçek bir tarih felsefesiriigösterir. Allah İbrahim'e şöyle der: İyi bil ki, senin zürriyetin kendileri.nin olmayan bir memlekette gaıip olacak ve onlara kulluk edecekler.

Kulluk edecekleri millete ben hükmedeceğim ve ondan sonra büyük mal-la çıkacaklardır. Ve dördüncü nesilde buraya (Kenan) döneceklerdir.Çünkü Amorilerin fesadı henüz tamam 0Imamıştll'9.

Bir tek, herşeye kadir, korkunç, dünyanın yaratıcısı, İnsanlık ta-rihinin hükümdarı, İbrahim'in zürriyctiyle ittifak yapmış olan bir tekAllah'a inanç. İşte bu inanç, ilk peygamberlerin hala iyice anlaşılam.amışdini kanaatleridir.

Monoteizm Ortaya Çıkıyor:

İbranilerin "~hlaki monoteizmini" hazırlamak ve formüle etmekgörevi Musa'ya düşm.üştür. Firavun'un sarayında yetişmiş olan Musa,şüphesiz; hayat ve ölümü, tabiatın zıd güçlerini birleştiren "Yüce TanrıGüneş yuvarlağının ufku ATON" etrafında merkezileşm.iş bir dini Mı-Mısır'da yerleştirmeye çalışan Aklıenaton'un geçici teşebbüsündenhaberdardı.

Aslında bir tek ALLAH fikri yeni bir şey değildi. Babilliler, yücebir Tanrı olarak AY'ı tanıyorlardı. Semitik toplumların pantheonu (ilah-lar topluluğu), yüce Tanrı El'in etrafında teşkilatlanmıştı.

Fakat İbrani monoteizminin, nadir şekilde evrimleşm.iş olan anlayış-larla hiçbir ortak yanı yoktur. Orada Allah, hiçbir putperest Tanrı'yabenzemez. 0, açık bir gaye için yarattığı kiiinattan tam olarak ayrılmış-tır. Onun hakimiyeti, mutlaktır, ebedidir ve evrenseldir. 0, "büyük birsaatçi" bir "Düzenleyici" (Demiurge) kaprisIi ve gaddar bir tanrı değil-dir. Aksine o, tarihe müdahele etmiş, mazlumlar ve doğrular tarafınıtutm.uştur. Zaten 0, kendisini sadece dünyanın yaratıcısı olarak takdimetmez, aynı zamanda tarihin hakim.i olarak da takdim eder. İşte bununiçindir ki, İbrahim'e "Ur'dan Kalde'ye seni çıkartan ebedi Tanrın bc-nim." demiştir. İbranilere de, "Seni Mısır'dan çıkartan, Kızıl Deniz'iaçan henim" demiştir.

Tevrat'ta bir takım efsane kalıntıları gürunse de, Allah'ın "Taçgiymesi" veya "doğumu" ile ilgili hiçbir efsane belirtisi yoktur. Putperesttanl'llarının tersine orada Allah, hiçbir tabii veya aşkın (muteal) kanunu.

9 Tekvin, XV, 13-16.

272 JOSY EİsE~ BERG - MEHMET AYDIK

na boyun eğmiş değildir. Allah hiçbir büyüme dönemine, seksücl ihtiyaca,kainatla ilgili düzene zorlanmaya tabi değildir. BiIakis Allah, ahlaki,kişisel, gayri maddi, görülmez, hakim, adil ve iyi, kıskanç fakat merlıa-metli, tam olarak bilinmeyen, herşeye kaadir, ebedi, sadece bir milleteaittir. O, iyiliği ve kötülüğü, aydınlık ve karanlığı yaratmıştır. 0, gayrieismanidir. 0, Musa'ya "Ben, ben olanım"!O demiştir. Daha sonra,hahamlık ve mistik gelenek içinde uzun hir şekilde etüd edilen on üçsıfatla kendini tanıtmıştır:

"Yehova, çok acıyan ve lutfeden, geç öfkelenen ve inayeti vehakikatı çok olan, binlerce inayetini saklıyan, haksızlığı v~ günahı,suçu bağışlayan ve suçluyu asla suçsuz çıkarmayan, babaların günahınıoğullarda ve oğulların oğullaıında üçüncü ve dördüncü nesilde arıyanAllah diye ilan etti"!!. Yine Allah, kıskanç (Jaloux) bir Allah 'tır. Put-

, perestliği (idolatrie) şiddetli bir şekilde yasaklamıştır: "İsrail, Kenan-Lıarın mihraplarını yıkmaIıdırlar. Dikili taşlarını parçalamalıdırlar.Aşerelerini devirm.elidirler. çünkü başka iIaha seede kılmayaeaklar.Çünkü ismi krskanç olan Rab, kıskanç bir Allah'tır"12.

Bununla beraber, Allah herşe)'den önee bir aşk Allah'ı ve adalet

Allah'tır. O, yaratıklarını, İsrail'i, garibi sever. O, hem kendinin sevil-mesini hem de kendinden korkulmasını ister: "Ve Allah'ın Rabbi bütünyüreğinle ve bütün canınla ve bütün kuvvetinle seveceksin. Allah ınRabden korkacaksın ve ona kulluk edeeeksin ..."13.

İsrail, Aııah'ın İmtiyazlı Milletidir:

İbrahim'e yapılmış olan vaadden beri, birtek ve mutlak olan Allah,İsrail milletiyle imtiyazlı münasebetlere girişmiştir: "Ve siz bana kahin-ler melekiltu ve mukaddes millet olacaksızınız"!4. "Bütün İsrail oğul-ları cemaatine söyle, onlara de: Mukaddes olaeaksınız. Çünkü ben Al-lah'ınınz Rab mukaddesim"!5.

Böylece anlaşılıyor ki, İsrail, ahit cemaatidir. Fakat bu özel aşkalayık olabilmek için Allah taşıyıcısı (portem de Dieu) millet, Tora'yayani kanuna riayet etmesi gerekir. Musa'ya verilen vahyedilen buyruk-

10 Çıkış, III, 14.II Çıkış, XXXiV, 6-7.12 a.g.k., XXXIV, 13-14.13 Tesniye, VI, 5, 13.B Çıkı~, XIX, 6.15 Levililer, XIX, 2.

YAHUDI KAY:"AKLARIl'iA GÖRE YAHUDlUK 273

ruklar topluluğu olan hu kanun, ahlaki, politik, sosyal ve ekonomikhayatın tüm alanlarıyle alakahdır.

Bu kanunun hedefi, İsrail'i kutsal (Kadoeh) bir millet halin~ ge-tirmek~ir. Yani, aynı zamanda ayrı, değişik ve kutsal seçkin, fakat seçi-miylc birçok mesuliyetlerle yükümlü bir millet haline getirmek ...

Mademki İsrail'in toprağı kutsaldır (Kadoeh) öyleyse onun mahsul.leri, özel kumUara tabidir. Tora/ı tarafından konmuş olan kurallarınçoğu, esas olarak temiz ilc pisi, kutsalla kutsalolmayanı ayırma hedefinigürler. Ölü pistir, ona y-aklaşan, ayb"lşı olan ve hazı hastalıklar geçicide olsa bir pisliğe neden olurlar. Birtakım gıda! kanunlar, eti yenentemiz hayvanları temiz olmayan hayvanlardan (etoburlar, leş yiyenler,v.s.) ayırmıştır.

Her cins, tck olarıı.k kalmalıdır. Ve birbaşkasına benzem.emelidir.Bunun için, yünden ve ketenden karışık dokunmuş elbiseleri giymeme1i,huğday ile bağ birlikte kesilmemeli, çift sürmek için eşek ile öküz bera-ber koşulmamalıdırl6. Yine erkek, kadııı kıyafeti giymemeli, kadında erkek kıyafeti giymemelidirl7• Aile namusu korunmalıdır. Seksolojikkanunlar zinayı, iffetsi~liğj, homoseksüelliği, adet hallerinde cinsel ilişki-yi ve cinsel sapkınlıkları yasaklamıştırIS. Zaman kutsallaşmı~tır. Bir ta.kım imtiyazlı vakitleri, haftaları ve mevsimleri göstemıİşlerdir. Yedincigün, "Cumartesi" (Shabatt)dır. İnsan, karısı, çocuklan, köleleri, hayvan-ları; o gün kendilerini istirahata vermek için hiçhil iş yapmayacaklar-dır19•

Bayramlar, kilinatla ve tarihle ilgili büyük olayları ve mevsimlerikutlamaktadır. Böylece bayramlar, istirahat ve sevinç günleridir. On-lar, tamamlayıcı birtakım kutsıı,llıklara neden olmaktadır. çünkü her-gün, kahinler (cohanim), İsrail'in hataları için, kefaret kurbanları' tak.dim etmektedirler.

Sosyal Adalet, Ferdi Himaye Üzerinde Toplanmışlll':

Fakat bütün Im kanunların arasında en orijinali adil bir cemiyetkurn1l1.yıhedef alan kanunlardır. Mesela, Haınmourahi yasasının aksineburada ferd mülkiyetten, daha iyi muhafaza edilmiştir. Burada vahye-dilmiş bir ahlak olarak ahlak ve aşk, kişiler arası ilişkileri. idare eder.

16 Tcsniye, XXII, 9-1 L17 Tcsniye, XXII, 5.18 Levililer, XXIII ve XX.19 Çıkış, XX, 10-11.

274 JOSY EtSEl'iBESRG . ~fEHMET AYDIN

Tora, elliye yakın yerde garibi sevmeyi tavsiye eder. Bu konuda şöyledenir: " ... Komşunu kendin gibi seveeeksin"20, "Sizinle misafir olan ga-rip, aranızda yerli gibi olacak ve onu kendin gibi seveceksin, çünküMısır diyarında gariptiniz"21. Yine Tora'ya göre, başkasiyle rn.ünasebetteİbraniye, tolerans, anlayış, cilm.ertlik rehber olmalıdır. Ebevenylere,.ihtiyarlara,kilrlere, zayıflara, dul vc yetimlerc saygılı olunmalıdır. Yine,tarlanın, bağın bir kilşesi terk edilmeli ve başaklar yoksullar için bırakıl-malıdır. Gündelikçiuin yevmiyesi akşamdan önce ödennıelidir22.

Ayrıca zamanla oluşan sosyal dengesizlikleri düzetlmek için heryedi yılda bir borçların kaldırılması kanunu23 ve eğer sahibi bir talihsiz-lik sonucu satmaya mecbur kalmışsa, her elli senede bir toprakların eskisahiplerine dönderilmesi kanunu konm.uştur.

Hahaınlar. Ahdi Garanti Ediyorlar:

Teorik olarak her İbranibir hahamdır ve Allah'ın huzurunda ahid-den mesuldur. Fakat, özelolarak kutsallık, Levi kabilesine ve Harun'unnesli olan Levili1ere, kilhinlere tevdi edilmiştir. Yahudilikte Hahamlar,takdimelere başkanlıl>:ederler ve Ahit sandığmın muhafazasını sağlarlar.

Daha sonra Krallar devrinde, putperestliğin reddine bağlı olarak,kült yerlerinin birliği üzerinde durulacak bunun içinde, birçok kutsallıksahaları meydana gelecektir. İşte o zaman, mabed yapmak ve içine"Ahit sandığını" koymak üzere KUDÜS seçilecektir. Kısaca, Süleymandevrinde din duygusu esas olarak KUDÜS mabedi etrafında ağırlaşankuralların tatbiki ve muayyen sayıdaki yasakların uygulanışı içinde;

imüşterek bir geçmişte oluşan inanç üzerine kurulmuştu. Bununla beraberİbraniler, Kenanlılarm tesiri altında belirli bir dini senteze gitmektende kendilerini kurtaramamışlardır. Politik ve sosyal durwn daha daistikrarsızlaştıkça budini sentez, Museviliğin büyük tanrılarını tehlikeyedüşürmüştür. İşte bunun içindir ki, bu dini sentezeilikle M.Ö. VIIIasırdan itibaren muhtelif İsrail Nebileri, özellikle Eli (İlya) savaşm.ıştır24.

Nehiler Devri Başlıyor:

İşte o zaman, çok verimli spirituel bir hareketin doğumuna nedenolan bir takım dini fikirlerin büyük gelişmesine şahit olunmuştur.

20 Levililer, XiX, 18.21 a.g.k., XIX, 34.22 a.g.k., XIX, 13.23 Tesniye, XV, 1-6.24 Bu konuda Bk. i. Krallar, XVII; II. Krallar, II.

YAHUDt KAY:'1AKLARJNA GöRE YAHUDtLtK 275

HakimIere (lıem dini hem de savaş rehberi olan) halef olan Nebiler,önce büyük ilham sahibi kimselerdil. Hahamlar sınıfı, takdim.derin vemabed kültünün, bir çeşit teknik, mekanik ve büyülcyici bir hal almasıiçin, tüm manevi anlammı kaybetmek tehlikesiyle karşı karşıya bulun-duğu kuralcı, donmuş bir dini hayatı devam ettiriyorlardı.

Aynı ~ekilde bir. takım Hakimler de Orta-Şark'ın hikmet edebiya-tının hazinelerini naklediyorlardı. Allah ise, itibara alınmıyordu. Devrindini hayatını ilham aydınlatıyor. o şekil veriyor, o yüceltiyordu. İlham,sosyo-politik hayatın ortadan kaldırma tehlikesiyle karşı karşıya kaldığıdeğerler olan, adalet, kerde~lik, aşk üzerinde duruyordu. O, monoteiz-min mutlak ve inhisareı kolTaktel'i üzerinde ısrar ediyor, komşu Kenan-lıların tesiriyle alınmış olan Fetişist ildetlerine, büyücülere, sihirbazlara,kilhinlere yardım için baş vur~ayı kınıyordu. Yine o, ölüler kültünü,kutsal fahişelik, safahat, verimlilik, insan kurbanlaıı gibi _putperestayinleri eleştiriyordu. 0, tüm dini sentezciliği reddediyor, İSr'iil'i, temizbir din! uygulamak :çin, yüksek yerleri, putları, aşerdeıi yok etmeyedavet ediyordu.

Hakikatte askeri güç ve refah İsraillilere ve Yahudilere daİına gü-ven vermiştir. Bunun için onlar, kendilerine uygun gelen, mağlub mil.letlerin putlarını benimsemişlerdir. Fakat Mika ve İşaya, gazab günün-de, Allah'ın "Arabaları ve kaleleri" yıkacağım, İsrail'den; kilhinleri,büyüeüleri ve putları kökünden yok edeceğini itiraf ediyorlar.

Sosyal Adalet~izlik Bir Cezayı Gerektirir:

Refah, aynı şekilde lüks zevkini ve vurdmn duymazlığı doğurmuş-tur25. Bir takım sosyal ahlaksızlıkların, adaletsizliğin, sefahatin, bozul-manın çirkinleştirdiği kutsal millete, Nebi; bir cezanın yakın olduğunuhaber veriyordu. İşte jŞAYA gayri menkul biriktiricilerine, bunun içinşöyle karşı çıkar: "Yer kalmayıncaya kad,ar evi eve katanların, tarlayıtarlaya birleştirenlerin vay başına! Memleket içinde oturan yalmz sizkaldınız"26. Yine o, sefahati ve adaletin tefessühünü şöylece kınar:"Şarap içmekte yiğit olanların ve içkileri karıştırmakta zorlu olanların,rüşvet için kötüyü haklı çıkaranların ve haklı adamların hakkını elin-den çekip alanların vay başına"27.

Bu inatçı ve gururlu milleti, Nebiler, "Dik başlı bir millet olmaya"çağırıyorlar. Bu millet, aklı dinlem.iyor ve "İsrail yenilmez, mabed yı-

25 Mika, V, 9-]3; Amos, VI, 4-7.26 tşaya, V, 8.27 a.g.k., V, 22-23.

276 JOSY EtSENBEHG • ~fEHMET AYDIN

kılmaz. çünkü Allah, İbranilerle ebedi akdini yapmıştır" kuruntularıyleoyalanıyor. Bu akdin ifadesine göre, İsrail, Tora'ya riayet edecektir.Fakat mesele sadece bundan ibaret değildir. Ayrıca İsrail; takdimelersunacak, Cumartesiye, bayramlara, oruçlara saygılı olacak, hertürlühaksızlıktan sakınaeaktır"28.

İşte Nebiler bu riyakarlığı kınamışlardır. Onlara göre İsrail akdinmilletidir. Fakat yine de cezadan kurtulamıyaeaktır.

Kuralcı1ık, İbadeti Zayıflatıyor:

Mnsa tarafından İsrail'e emredilen ayinler ve tapınmalar, hiç değil-se belirli bir kesim için, mekanik ve kupkuru bir şekileilik haline gel-mişti: çünkü üç asra yakın bir zaman Nebiler, bu tutumu yaymışlardır.Oysa yerli halkı aldatmak ve onlara dolap çevirmek için iyi bir vasıtaolduktan sonra, Cumartesi ve bayram merasimlerine iştirakın anlamı neolacaktı29? çünkü samimiyetle icra edilmeyen bayramların ve takdi-melerin hiçbir anlamı yoktur: "Önümde görünmeğe geldiğiniz zamanelinizden bunu kim istedi de, avlularıma ayak basıyorsunuz. Artık boştakdim.e getirmeyin Birçok dualar ettiğiniz zaman da dinlemiyeeeğim.Elleriniz kanla dolu yıkanın, temizleilin, gözümün önünden i~lerinizinkötülüğünü atın, kötülük etmekten vaz geçin"30.

İşte İsrail'in bu riyakarlığı, haksızlığı, putperestliği onu helakegötürecektir. Bunun içindir ki Nebiler, onlar için hazırlanan savaş, kıt~lık, tahrip, salgın hastalık, tenkil, sürgün gibi birtakım büyük felaket-lerIe, İsrail'i daima uyannışlardır.

Günahkarı, Sadece Nedamet Kurtarabilir:

Tarili. peygamberlik felsefesine göre, günah-ceza dönemini Mısır'daveya Hakimler döneminde olduğu gibi sadece Allah'a yalvarma ile veyabazılarının inandığı gibi kefaret kurbanlariyle durdurmak mümkün de-ğildir. Onun önüne, sadece bir tek faktör olan topyekün nedamet ve ih.lasla geçilebilir. Bu, cemaatin kendi kendine icra edeceği ve Allah'akarşı' bir dönüşüdür. Çünkü Allah, İsrail'i seviyor, onu kaybetmek de-ğil, kurtaımak istiyor. Bunun için de tehditten sonra, daima bir teselligeliyor. İşte sadece bunun için tahribden az önce (M.Ö. 722 de İsrailKrallığımn tahribinden) Hoşea, İsraillilere şöyle ricada bulunur: "Eyİsrail, Allah'm Rabbe dön; çünkü kendi günahınla yıkıldın. Nedamet

28 Amos, VIII, 4-6.29 a.g.k., VIII, 4-6.30 lşaya, I, 12-16. Aynea bak. Amos, 21-24 H:oşea, VI, 6; Mika, VI, 6-18.

YAHUDi KAY:\'AKLARIl\'A GÖRE YAHUDİLİK 277

sözleriyle gelin ve Rabbe dönün. Onadeyin: Her fesadı bağışla vehiziinayetle kabul et, o zaman boğalar yerine dudaklarımızlD takdimeleriyleödeyceeğiz... Onları gönülden seveceğim, İsrail'e çığ gibi olacağım.Zambak gibi çiçeklenecek ve köklerini Libmin gibi salacak"3!.

Yine de Akd, Geri Döndürülemez:

Hoşca'nın bu ikazları tesirsiz kalıyor. Yine de, İsrail'in körlüğü,onun alçalışı bir akd bozulmasıdır, şeklinde karar vermek biraz acelecilikolacaktır. Çünkü bütün Nebiler", akdin ebedi olduğunu, geri döndürii-lemez olduğunu" tekrar etmişlerdir. Allah, İsrail'i seviyor, onu eskişanına yeniden iade edecektir. Böylece Allah, muhteşem bir şekilde ak-dini yenileyecektil': "Ve seni ebediyyen kendime nişanlayacağım, evet,seni doğrulukla ve hakla, inayetle, rahmetle keııdiıne nişanlayaeağnnve o zaman Rabbi tanıyacaksın"32.

Yine bilhassa, yeryüzünün dört bir yanına süıgüne gönder\lmişmilletinden kalanları Allah, SiON'a geri gönderecektir: "Şehirden hira~iretten ilk olarak sizi alıp SiON'a getireceğim ... O günlerde Yahudaevi, İsrail evi ile beraber yüıüyecekler ve şimal diyarından atalarımızamiras olarak vermiş olduğum diyara birlikte gelecekler... Beni babadiye çağıracaksınız ve ardımdan dönmiyeeeksiniz ..."33.

Br Mesihcilik tHin Edilmiştir:

Bu ruya devri (Mesihcilik) İsrail'in Allah yolunu yeniden bulacağıMesih'e34 ait bir devirdir. O ualde Mesih'e ait rüya, herşeyden önce çok

31 Hoşca, XIV, 2, 6, yine bak. Yeremya, III, 12, 13.32 Hoşca, ır, 19-20.33 Yeremya, III, 14-19.34 lIIessie (Messiah) kelimesi, "Kutsal yağ" anlamına gelen İbranice lIIachiah kelimesinden

alınmıştır. Yunanca bunun karşılığı yağ 'anlanuna gelen christos'tur. Tevrat'ta Mesih kelimesi,önce İsrail Krallarını veya büyük kfıhinleri belirtir. (Bk. ı. Samuel, XXIV, 6; i. Tarihler, XVI,22). Aynı şekilde Pcrs İmparatoru Cyrus da Allah'ın Mesihi olarak görülmüştiir. (Bk. İşayaXLV, I). Özellikle Mesih kelimesi, peygamberler içinde teeridi olarak, ahir zamanda Sion sürgün-lerini bir araya getirecek olan Allah elçisine tahsis edilmiştir. Hıristiyan çağı dönemindeFilistin, Romalılann egemenliği altında ike;;', lIIesihi ümit ateşlenmiştir. Neticede ahir zamananit yazılar çoğalmıştır. Artık, milletini kurtaracak, İsrail'in düşmanlanın cezalandıracak, Dias-. poraya 80n verecek bir kurtancı iyice beklenir hale gelmiştir. Bütün Yahudi tarihi boyunca,özellikle zulum devirlerinde, Kitabi metinlere dayandırılmış bilginlerin hesaplariyle Mesih'ingelişi "Davlld oğlunun (İsa'nın) gelişinin tarihiyle tesbit edilmeye teşehbiis edilmiştir.

Bu arada bir takun sahte mesihler de ortaya çıkmıştır. Bunların en tanınmışlan şurılarılır:Simeon Bar KochLa (II. nsır), David AI Rohi (X. asır), David Hareouveni (XVI. asır) ve Sab-baatai Zyi (XVII. asır).

27R JOSY ElsEl'iHESRG - !tJEHMET AYDI:\'

kuvvetli bir milliyetçilik ümididir. Fakat Mesihcilik, Evrensel bir idealve ahlak olarak gelişmiştir. Gt:rçckten VIII. asırdıın itibaren Nehiler,tüm insanlığı kendi tarih görüşlerinin için{~sokmu~lardıı. Onlara göre,Allah, mademki kainatın \c tarihinin mutlak hükümdarıdır. Öyleyse0, aynı zamanda milletleI'in de hakimdir. Allah ile İsrail'i biribi,ine bağ-lıyan vazgeçilmez, ihtiraslı özel münasebetleri inkılI' etmeksizin Nebiler,Allah'ın, tüm yaratıklan için olan sürekli endişesinden söz etmişlerdir.Yine Allah'ın, İsrail'i cezalandırdığı ve kurtardığı gibi başka milletleride kurtaracağı H cezalandıracağına işaret edilm.iştir. İşte Aııah'ın, baş-ka milletlere peygamberlerini göndermesinin sebebi de budur. Bununiçin Amos, Obadya, Yunus, İşaya, Yeremya; Mısır'ı, Asur'u, Babi!'i,Arabist~n'ı, Tyr'i, Edom.'u, Moab'ı, Am.mon'u V.s. korkutmuş ve kurtuluşyolunu göstermiştir. Yunus, Ninova halkını nedamet, gidişatıarını teb.dil konusunda ikna etmiş ve böylece onları tehdit eden ce:>:adan sa.kın-dınmştır.

~jhayet Nebiler, millertlerin iç ve dış politikalarını yönetecek ev~rensel bir ahlakın zaruretine kanaat getirmişlerdir. Onlara göre, tckbaşına adalet bile bir m.illetin m.utlu olmasına ve hayatta kalmasına mü-saade edebilir. Her millet, başarılı veya başarısı:>: hayat tar:>:ından, Al-lah önünde mesuldür. Buna göre; kısaca, Evrensel tarihin yegane hedefi,yer yü:>:ünde "Allahın Kırallığını" kurmaktır. Ahir zıı.manda insanlık,adaleti icra etmeyi başaracak, böylece Allah'ı tanıma evrenselleşecektir.Artık o zaman şiddete gerek kalmayacaktır. Bunun neticesinde "İnsan-lar, kılıçlarını saban demirleri, mızraklarını bağcı bıçakları yapacaklar.Millet, milete karşı kılıç kaldırmayacak ve artık cengi öğrenmeyecek- .ler"35.

Bununla beraber Mesih, sadece "Yahudileriıı Krah" değildir. Peyııamber ve Talınııd, Me_sihi devre; Mesilı'in şahsiyetinden daha çok iinem vermişlerdir. Onlara 'güre Allah ,dünyaY'tMesihi devrin olacağım düşiinerek yaratmıştır. O halde Mesih veya "İnsan oğlu" insanhk tarihi-nin bir sonucu, bir ürünüdür. Yine Mesihi toplum, insanların gayretleriyle meydana getirilmişideal bir toplumdur. İnsanlık bunda başarı göstereınezse bile Allah yine derhal Mesihini gönde;e-cektir. Talmud'un şu hikmetinin de anlamı budur: "Mesih, insanlık tam olarak iyi veya tam ola-rak kötü olduğu zaman gelecektir." (Sanhedrin 98). Mesih, "Yarp;ı günü", "Ölülerin Dirilmesi",Allah'ın krallığının kurulması ve evrensel barış ile aynı zamana rastlıyan iihir zamanda görüne-cektir. Antik Yahudilik ise, Mesihi çağla gelecek dünya ve übür alem arasıııı biraz ayırmıştır.Gelcneğe görc Mesih, ILLI dünyaya p;elmeye yiinelmiş ruhlar dizisinin tiikendiği veya israil tanı-fından dökülen göz yaşlarının topİandığl bardağın dolnıuş olduğu and,ııı itibaren gelecektir.Hahanılar devrinde Mesih inancı, Yahudiliğin temel inançlarınılan biri durumundadır. Fakatbuzı dini çevreler, ısrail devletinin yaratılması, siirgünlerin toplan'ma'! hadisesini, Mesih devriüncesi bir olayolarak telakki etmişlerdir. Hıristiyan toplumuna göre Mesih, iihir zaman çağımbaşlatacak olan Isa-Mesih'ıir. (Bk. L.es Rcligions, s. 636).

35 İşaya, Il, ı..5.

YAlıt'DI 1,XY:\"AKLARl~:\ GÖnE YAHUDILIK 27'1

İşte bu evrensel ahenk içinde lsrail, rehberlik rolünü oynıyacaktır.O zaman, bütün milletler, Allah'ın sözünü dinlemek için S10N'a çık~.-caklar, İsrail de tüm insanlığa TORA'yı öğretecektir: "Ve milletler ara-sında hükmedecek ve çok kavimler hakkında karar yereeek ..."36.

Hahamlık Yahudiliği: (Birinci m.abedin yıkımından Talmud'untam.amlanmasına .kadar olan devre):

M.Ö. 586 yılındıı. BahilIi Buhtunnasır (Nabuchodonosor), Yahuda.Krallığını istila etmiş, Kudüs mabedini tahrip etmiş ve nüfusun büyükbir kısmını .sürgün etmiştir. Bu yıkım, Yahudi milletinin tarihi için kesinbir dönüm noktasıdır.

Babil Sürgününden SOlll'a, Diaspora Oluşlii':

70 yıl sonra, Babil, Pers ve Medie Kralı Cyrus taraf)nda.n feth edi-lir ve sürgünde olan Yahudilere dönüş izni verilir. Çok küçük bir azınlıkFilistin'e dönmekle ve mabedi yeniden inşa etmekle beraber, Yahudi-lerden büyük bir çoğunluk Babil'de kalır ve Diaspora'yı oluşturur. Bun-dan böyle ya Yahuda'da ikamet ederek, mabed etrafında merkezileşeneski dini hayatı devam. ettirerek, ya da, bir Sinagog etrafında teşkiHıt-lanmış Diaspora cem.?atına aid olunarak iki ayrı şekilde Yahudi oluna-caktır. İşte on asra yakın bir zaman bu iki din duygusu birlikte ya~ayacakve pııralel olarak gelişeccktir.

İbrani akd anlayışı, milli yapılarla, dini karakterleri biribirine bozul-m.azcasına bağlıyordu. Kutsal ve adil bir toplum yaratmak sadece İsıailtoprağı üzerinde düşünülebilirdi. A1lah'a ise, sadeee Kudüs ma.bedindetapınılabilirdi.

Milli köklerinden kopmuş olmasına rağmen Diaspora, yeni hir dingeliştirmiştir. lbadet ve Kanun etüdünde onun çok önemli bir yeri var-dır. Sinagogla ilgili kurallar kısmen, mabed kültünün yerine geçmiştir.Yahuda bölgesi bizzat, bu değişiklikleri tescil etmiş, lbranicilik, Yahu-dilik haline gelmiştir. Neticede, çevre medeniyetlerle temas eden Yahudidüşüncesi, iyice belirginleşmiştir. O, Şark ınefhumlarını, sonra Yunr.ntesirlerini ya kabul etmiş, benimsemiş veya şiddetle reddetrn.iştir. Ayrıcaİskender'in fetihleıiyle Diaspora, eşsiz bir gelişme kaydetmiştir. Yahudihidayeti, egemen durumdadır. Tevrat Yunancaya tercüıne edilmiş veputperestler üzerinde derin bir tesir icra etmiştir. Fakat Filistin deGrek baskısı, Asmoneensler (Makabi diye lakaplanan rahipler ailesi)

36 a.g.k., II, 4.

~80 JOSY EtSE~BERG • MEHMET AYDIN

savaşı ile sonuçhman şiddetli ve dini bir reaksiyonu doğurnı.uştur. :Ma-kabilcr, iki asra yakın bir süre bağımsız Yahuda bölgesi, Romanın eya-leti haline gelmiştir. Ancak Yahuda'nın vatandaşları (Zdotes) tarafın-dan başlatılan kurtuluş savaşı ,başarısızlıkla sonuçlanmıştır. NeticedeM.S. 70'de Titiis ordusu tarafında.n Kudüs tahrip edilmiş ve mahed y~kıl-mıştır. Simeon Rar Koehba tarafından başlatılan son bir isyan da M.S.130'da bastırılmıştır.

Artık, Diaspora, hcrgeı;en gün önem kazandıkça merkezi Filistin,batmaktan geri kalmayacaktır. Bu tarihlerde, Homa İmparatorluğuiçindeki Yahudilerin nüfusu, genel nüfusun % 7 ile 10 'unu teşkil ediyor-du,. Oysa en verimli manevi bir merkez olan Babil'de ise, hir milyonayakın bir Yahudi topluluğu politik bir şefin (ExiIarque) veya (ReehGalouto) nun idaresinde yaşıyordu. Poumhedita ve Sura'daki ikibiiyük Talmud akademisinin idarecileri (Gaonim) ise o şefin yanındaidiler. Ancak İslam'ın itişi, Yahudiliğin miınevi merkezinin yerini batı-ya doğru değiştirecektir. Yine de Babil ve Filistin merkezleri Yahudili-ğe, ahlaki ve hukuki bir yasa olan Tahuud tatbikatına dayalı hir hayatstili kazandırmıştır.

İkinci Mabed Yahudiliği:

M.Ö. 538'de Cyrus'un fermanından sonra Babil sürgünleri Filis-tin'e yerleşince; Yazıcı Ezra'nın etrafıııda toplanmışlardı. Tarihin ilk"Haham" olan Ezra, gerçek anlamda bir dini restorasyona teşebbüs et-miştir. TaInı.ud Ezra için şöyle der: "Eğcr Musa, ondan önce geInı.iş ol-masaydı, Ezra Tora'nın vahyine muhatap olabilirdi".

Ezra, Yahudi ocağının kutsaUığl üzerinde durmuş ve putperesteşlerini boşayan bir takım müntesipler elde etmiştir. Yine o, Mabed hiz-metini yeniden tesis etmiş, İsrail ile Allah arasındaki itiCakl ciddi birşekilde yenilemiştir. Bu iuifaka göre İsrail, yeminle Tora'ya itaat i yük-leniyor; Cumartesi ve bayramlara, sosyal ve ziraı kanunlara titiz şekilderiayeti üstleniyordu (İlk ürünler, yedi yılda bir toprağın dinlendirilmesi)Fakat Ezra'nm, özellikle Tora etüdüne önemli bir yer verdiğini görüyoruz. Bunun için o, Paza~tesi, Perşembe (alış veriş günleri), Cumartesigünleri kutsal metni halka okumayı ihdas etmiştir. Aynı şekilde, oidare ettiği topluluğun (Kensseth Haguedola) yardumyla ay in ve si-nagogla ilgili Kural'ı da tespit etmiştir. O halde bugünkü şekliyle mev-cud olan Yahudilik, Ezra ilc doğmuştur. Yahuda hükümeti, ilk defa,bir krala veya rahiplere değil, bilakis bilgin ve haham topluluğuna tevdiedilmiştir. .

YAHUDİ KA Y:'lAKI.AHı~A GÖRE YAHUDİLiK 281

Knesseth Haguedola'nın 120 üyesi (Bu Knesseth, İskender'in fet-hinden sonra Sanhedl'in'e dönüşmüştür), Tevrat'a ait yasayı tesbit et-miş (İbranice Tevrat 'ın içinde 24 Kitap kabul edilmiştir), günlük dualarıve kutlama formüllerini kaleme almışlardır. Ayrıca onların:Tora öğreti-mi, muhtelif emirlerin tatbik: gibi de görevleri vardı. Yine onlar, yüksekmahkemeyi oluşturuyorlar ve takvimi tesbit ediyorlardı. Vahyin kesil-mesinden sonra onlar, Hayyolan Allah'ın sözünün şarihleri olarak kal-mışlardır. Aslında, son nebilcrin t()hliğlcri uzun şerhlerin konusudur.

Kıyiimetle İlgili Tasavvurlaı':

Nehiler, Yahudi felsefe tarihini açıklamışlardır. Buna göre, sürgün,kurtarıcı bir roloynamış, Mesihi çağ yaklaşmıştır. "Rahhin Günü"hazırlanıyordu. Orada dürüstler, dinsizler, güçlüler ve küçük Krallık-lar amellerinin mükafaatını adil şekilde alacaklardır. Kuinatın alt üstolmasından ve korkunç savaşlarılan (Gog, Magog Kralı Savaşları gibi)sonra, Allah'ın Krallığı yeryüzünde kurulmuş olacaktır. Ezekiel'in ha-ber verdiği gibi, kurumuş kemiklerin şaşılacak görünümü içindc, ölülerdirileeektir37•

Yahudi Düşüncesi Babil Mitolojisinin ve Yunan Felsefesinin Tesi.rinde Kalmıştır:

Bütün bu kıyamede ilgili tasavvurlar, İsrail milletindeki gerçekmistik ateşten söz ediyorlar. Daniel kitabında olduğu gibi, Kıyamedeilgili yazılar oldukça çoktur. Melekler, iblisler, şeytan dikkate alınırsa;Allah'ın tüm yaratıkları kendi hedeflerine hizmet ediyorlar.

Öbür dünya, yani gelecek dünya üzerinde bir takım tasarılar yaıHI-mıştır. İşte devTin Yahudiliğine uygun gelen bu nazariyelerin gelişme-sinde şark inançlarının ve Bahil mitolojilerinin büyük tesiri inkar edi-lem.ez. Aynı şekilde Yunan etkisi de yahııdiliği daha belirginleşIDeyedorğu yöneltmiştir. Yine de ne mitolojinin gayrı ahlaki ve kaprislitanrıları,ne de filozoflarıngayri müşahhas, soğuk, entellektüel tanrılarıyahudilere eazip gelmemiştir.

Fakat genel fikirler çerçevesinde, en ortodoks yahudiler arasındabile, helenleşnıenin bir takım izlerini tesbit mümkündür. Qllohelet'inkitabı bu fikirlerle doludur. Tevrat'ın Anımiee tercümesi (Targoum),Antropomorfizm.i yuınuşatmıştır. Böylece, Sina üzerine inen Allah de-ğil, "Allah'ın Şahsiyetidir".

37 Ezckicl, XXXVII.

]OSY EİSE:'IllESUG . MEHMET AYDli\

Ilikmetin çok sayıdaki övgüleri, Talmid Ha'ham'.,. (HakimlerinTalebesi) olan hayranlık, öz değerlerin alt-üst olduğunu gösterir. Aynışeyi, yahudiliğin iç evriminde Yunan medeniyeti içindeki filozofa veri-len önemle, takviye edilmiş olarak görüyoruz. İşte bunun için, Ben Sira'-nın Hikmet Kitabı, yahudi unsurları ile Yunan unsurlarını karıştırmış-tır. Buna göre Hikmet, Allah'ın bir ihsanıdır. ° halde o, yine bir bilgive araştırma konusudur. Fakat diğer taraftan hikmet, düşüncenin birzilı.in yeteneğidir ve hayatı, mantık ve zihne göre düzenler.

İlk Yahudi filozofu İskenderiyyeli Filon (Philon) bu fikirleri dahada ileri götürerek din ve felsefeyi, vahiy ve a.klı, hikm.et ve kela~.ı (Logos)uzlaştırmaya teşebbüs etmiştir. Ona göre dini buyruklar ve kurallar darasyoneldirler ve gerçekte Stoisyen ve Platonisyen doktrinin ahlakisonucuna varırlar. Fakat yine de Filon, geleneksel ya.hudiliğin kenarındakalır. 0, önemli rolü, doğmuş hıristiyanlığın gelişmesinde oynamıştır.

Gerçekten, Yunan düşüncesi hahaırı.lara, zararlı görünmüş, bununıçın haharolar, kendi içlerine yani Tevrat kurallarının içiı:ı:ekapanmış-lardır.

Yahudi Mezhepleri:

Yine de Yahudi düşüncesi donmam.ıştır. Aksine, fikirlerin kaynaş-ması öylesnie olmuştur ki, birçok küçük mezhep teşekkül etmiştir. Resmibir düşünce çizgisi .veya doğma olmadığı için bu mezheplerin hiçbiriİtizal'da olmamıştır. Ancak onlardan herbiri, kendine göre kutsal kitap-ları yorumlaro.ış ve ondan dini, ahlaki, metafizik ve hatta politik bir dav-ranış çıka.rm.lştır. Bu davranış, milliyetçi Yahudilerin (Zclotes) aşırımilliyetçiliğinden, Sadukilerin uyguladıkları "ortak 'çalışmaya", Feıisi-lerin eyyameıIığına kadar uzanır.

Bu Yahudi mezheplerinden sadece döreIü, Yahudiliğin tekamülüiçin öncm taşlı'. Bu mezhepler şunlardır:

1- Esseniler (Esseniens): Kumran yazmaları, onların; Yahudi -Hıristiyanlarla akrabalıklarını bize göstermiştir.

2- Ze/otlar (zelotes); Dindar ve milliyetçiler.

3- Sadukiler (Saduceens): Bunların düşüncesi, Karailer itizalindeyeniden ortaya çıkacaktır.

4.- Ferisiler (Plıarisiens): Büyük kitlelere sahip olan bir mezhep-tir. 1. asır, Ferisilerin hakimiyet çağıdır.

....

YAHUDi KAY;"üKLARI:'\A GÖRE YAHtmİL1K 28.3

Önce tarihi birtakım sebeplerden, sonra da mabedin tahrihindensonra; Mabed küItü üzerinde merkezileşmiş olan klasik dini duyguyudevam ettiren rahiplerin ve Sadukilerin varlıklarının artık nedeni kal.m.amıştır.

Milli bağıDlsızIığl koruma savaşı veren Zelotes'lar ise Yahudi renas-sansının son ümidi ile birlikte yok olur.

Zulüm.lerin' kırıp geçirdiği Esseniler'e gelince; onların mist:k vezilhidilne mezhepleri hiç bir zaman eemaatleri etkilememiştir.

Ferisiler, . şayet tahripten sonra. yaşamışlarsa; bu onların uzunzamandan heri bu ihtimale hazır olmalarından ve bilhassa orada cemaatıhazırlamalarındandır. Çünkü onlar, uzun zamandan beri, Tora'nın, dev-letten, İsrail toprağından daha öneınli olduğunu Ye Tora'nın ahid alilmetibulunduğunu kahul ediyorlardı. Onlara göre, zulüm giderse şeriatyaşar.

Ferisiler İçin Tevrat, En Büyük Değerdir:

YahudiIiği, yeni duruma (Diaspora) uygulamak ıçın Tevrat'ı dik.katli şekilde okumak kafidir. Çünkü "Herşeyonda. bulunmaktadır",Musa'dan, Knesseth Baguedola hahamlarına varıncaya dek, nakledil-miş olan şifahi gelenek, Yahudilere Allah aşkı ve hizmetine doğru rehherolmak İçin çok titiz haya.t çerçevelerİ koyan yazılı kanunun yorumunaİzin vermiştir, O halde şeriatin etüdü yüce hiI' değerdir. Dünya, sadece"Tora okuyan çocukların nefesleriyle, onun emirlerinin tatbiki ile vemenfaat karşılığı olmayan lutufla devam. etmektedir".

İşte hunun için HiJurı.~t, tevazu ve alçak gönüllülük, gerçek Yahu-dinin fazİletlcridir. O, sevaplarının mükafatını gelecck dünyada alacak-tır. Çünkü bil' amel, bu dünyada ve öbür dünyada mükiifatlandırllmJ:,;tır.Bu dünya, iibür dünyanın giriş odasından başka bir şcy değildir.

Ferisi Yahudiliğinin kuvvet çizgileri, okullarda gelişmiş ve şerhedilıniştir. Fakat kısa hir zaman sonra, sözlü nakil şartlarının güvenilir-liğinin olmadığı düşünülerek (Yahudi merkezlerinin dağılması, zulüm-ler, giivensizlik nedenleriyle) Mukaddes Haham Yuda, Filistin okulların-da tedris edilen kanunların tümünü yazmaya karaı' vermiştir. İşte butcdvinden de Mişna (Michna) doğumuştur.

Mişna'nın yorum ve derleme çalışması V. asra kadar Tiberiadc veözellikle SURA ve Poumbediat'daki iki büyük Bahil akademisinde de-vam etmiştir. İşte Mişİıa'nın şerhi olan Gemara (Guemiha) hııralardakaleme alınmıştır. Böylec.~ Mişna "C Gemar:., Talmudu meydana getir-mişlerdir.