İslami İlimler Dergisi, Yıl lO. Cilt 10. Sayı 1. Bahar 2015 {205/228)

KUZEY AFRiKA'DA YENİ İBADİ E LYAZMALARI*

1. Giriş

Müellif: Amr Halife en-Nfuni Çeviren: Harun YILDIZ ..

İbadi yazmalan, halen az bilinmesine rağmen, İslam literatürünün zengin bir sahasını oluşturmaktadır. İbadi cilmayanlar açısından, İbadi kaynaklan ile ilgili bilgi sahibi olmak zordur; zira İbn Nedim'in ifade ettiği gibi onlar, düşmanlannın zulmünden' korktuklan için eserlerini gizli tutmuşlardır. 1

Bunun bir sonucu olarak, bazı İbadi araştırmacıların kendileri bile, son birkaç yüzyılda bu literatürden faydalanma imkanı bulamamıştır. Salimi'nin söylediği gibi, "zamanın tahribatı, onların çoğunu yakalamıştır" .2 Müslüman­lar arasındaki savaşlarda muhaliflerin literatürünü tahrip etmek, yaygın bir uygulama olmuştu, bu nedenle İbadiler, Tahert'teki el-Ma'süme ile Cebel-i Neffıse'deki Kasr Velam kütüphanelerinde bulunan eserlerini kaybetmişler­dir.

İbadi yazmalan ile ilgili bilgi, geniş biçimde onların tarih kaynakların­dan elde edilmiştir. Berradi, el-Cevô.hiru'l-Müntelcatfi İtmami mô.Ehalle bihi Kitdbu't-Tabalcdt adlı eserine okumuş ya da duymuş olduğu İbadi eserleri­nin bir listesJni eklemiştir.3 Bir başka liste, Şeyh Salimi tarafından el-Lum'a­tu'l-Merdiyye min Eşi'_ati'l-İbddıyye isimli eserinde verilmiştir .

. - .Modem Avrupalı araştırmacılar, ayakta kalan bazı İbadi kütüphanelerine girİneye çalışmışlar ve ulaşmış olduklan bulgulan yayınlamışlar, fakat yine de'keşfedilebilecek bir hayli materyal vardır.

Bu makale. benim Cebel-i Neffıse (Libya). Cerbe adası (Tunus) ile Mizab vadisi (Cezayir) gibi Kuzey Afrika'daki İbadi bölgelerinde 1968 yılının Haziran ile Eylül aylan ru.:-asında yapmış olduğu son gezimde ortaya çıkarılan yeni elyazmalannın .bir yekünunu vermektedir. Görmüş olduğum yazmaların ta­mamı, buraya dahil edilmemiştir, ancak bunların en önemlileri burada ele alınmıştır. Daha sonraki makalelerde bu gezi boyunca gözden geçirilen diğer yazmaların da bir yekünunu vermek. ümit edilmektedir.

Ortjinal ismi, • A Deseziption of New Ibadi Manuscrtpts from North Afıica" olan bu makale, Li­byalı araştırmacı Amr Halife en-Nami tarafından Journal of Semitic Studies dergisinin XV 1 ı. sayısının (Oxford. 1970) 63-87. sayfalan arasında yayınlannuştır.

•• Doç. Dr., O.M.Ü. ilahiyat Fakültesi, İslam Mezheplert Taıihi Anabilim Dalı (hyildiz@omu.edu. tr).

1 İbn 'Nedim, el·Fihrist, Kahire, 1348, s. 258. 329. 2 SaJ.imi, el-Lum'atu'l-Merdiyye min Eşi'ati'l-İbadıyye. s . 76. 3 Berradi, el·CevCıhiru'l·Müntekiit, Utografik Baskı. Kahire, 1302/1885.

206 iswt! İLIMLER DERcısı

Cebel-i Nefüse'de yazmaların olması muhtemel olan her yer, ziyaret edil­mişör. Burada Kebav'da Şeyh Yusuf Ahmed el-Bfuıini, Cadü'da Şeyh Mu­hammed el-Ba.nini ile Mersaven Ruhaybafta Şeyh Ali Milüd olmak üzere üç ana koleksiyon vardır. Yine el yazmalanna sahip olan Cadü'nurı kadısı olan Şeyh Ömer Milü, Cadü'nun Cennavun bölgesinden Eyyüb b. Muham- f

med el-Eyyübi ile yine Cadü'dan Salihel-Maksi gibi diğer bazı kişilerden bir kısmı ile görüşmeyi başardım. Onların koleksiyonlarının tamamını gözden geçirme imitaruna sahip olanıadım fakat gelecek bir fırsatta onların yazma­larının mt.izakeresi için söz alınmıştır. Cebel-i Nefüse'deki gezim boyunca en yardımsever kişi, Ziyaret ettiğim yerlerin çoğurıda bana eşlik eden tanınmış İbadi alimi Ali Yahya Muanımer idi. Cebel-i Nefüse'de gördüğüm yazmalann tamamı, iyi koşullardaydı.

Cerbe adasında üç ana kütüphane Ziyaret edildi. Bunların ilki. Öizen'de yaşayan Şeyh Salim b. Ya'küb'un kütüphanesi idi. O, Kahire'de geç dönem İbadi alimi olan Şeyh Ebü İshak İbnihim Ettafeyyiş'in yanında beş seneden uzun bir süre öğrencilik yapmıştı ve Cerbe adasının tarihi ile ilgilen.iyordu. Müteakip yazmalar, şunlardan elde edilmişör:

ı. Şerhu'n-Nün.iyye, İsmail b. Musa el-Ceytali'den alınmış olup o, eserin üç cildinin ikisine sahipti. ·

2. Tebyinu Efiili'l-Ibdd, Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Bekr'den alınmıştı.

3. Kitiibu Siyeri Nejfi.se el-Kadim. Muhammed b. Mukanin el-Bagtüri'den alırunıştı.

Ziyaret edilen ikinci küt-Qphane, Haşşan'da yaşayan Bfuıini ailesinin olup en az beş yüz yazmayı içermektedir. Bunların yüz yirmiden çoğu, İbadi ya­zarlara aitti. En geniş İba.di eser koleksiyonurıa sahip olan bu kütüphane, kolayca gözden geçirmeye uygun bir durumdaydı. Son kütüphane, Va.Ieğ'de yaşayan el-Ba'tür ailesine aitti. Esasen bu koleksiyon, düzensiz ve dağınık varaklarla birlikte ciltlenmemiş kağıt destelerine sahip olup karmaşık bir durumdaydı; bu durum, tasnif etme ve yeniden düzenleme gibi zor bir işi gerekörecektir.

Ayrıca, Mizab vadisindeki kütüphaneleri ziyaret ettim ve Prof. Josef Scha­cht tarafından daha önce listelenen oradaki koleksiyonlan4 gördüm.

4 Schacht, "Bibllotheques et Manuscripts Abadites", Reuue Afticaine, 100. Algters, 1956. s. 375-398. Ubya Eğitim Bakanlı~ ile Bingazi Oruversitesi tarafından seyahat masraflanını karşılaması için bana verilen maddi destekten dolayı mutluluk duydum. Aynca, bana sağladıklan lşbirli· ği ile göstermiş olduklan yardım ve mlsafirperverliklerinden dolayı bu kuruıniann çalışarıla· nna ve danışmanlığı ile pek çok yararlı Oneıisinden dolayı Dr. R. B. Seıjeant"a şükranlarımı sunanm.

Çeviri/Translation

2) Yazmalar

I) Cabir b. Zeyd el-Ezdi (93 /711)

1-1) Cabir b. Zeyd'in Mektuplan ·

207

Yazmanıİı nitelikleri: 32 sayfa5 olup her sayfada 14 satır vardır. Her sayfa, 15 x 21 cm ebadında olup eski Mağrib hattı ile yazılmıştır. Mektup, karma­şık bir içeriğe sahip olan yazmanın 32 sayfasını oluşturur; yazma tarihsiz­dir, ancak eski olduğu anlaşılmaktadır, muhtemel olarak Hicri VI. yüzyıla aittir. Bu yazmayı Tunus'un Cerbe adasında yaşayan Haşşanlı Şeyh Yusuf Muhammed el-Ba.rüni'den aldım. Diğer nüshanın ise, Mizab vadisinin Beni Yizcin'den olan Şeyh Salih b. Ömer'e ait olduğu söylenmektedir.

İçerik ve notlar. Metin, Cabir b. Zeyd'in arkadaşlan ile takipçilerine gön­dermiş olduğu 18 mektubu içermektedir: İlk varak, eksiktir. Bu mektuplarda Cabir b. Zeyd, takipçileri tarafından kendisine yöneltilen sorulara yönelik görüşlerini ifade etmekte olup böylece her bir mektup, "Côbir b. Zeyd'den falaneaya selam olsun, Allah'a hamdolsun ... " diye başlar. Arkasından dini içerikli bir nasihat ile Cabir b. Zeyd, tek tek sorulara cevap verir.

Bu mektupların önemi, esasen Cabir'in faaliyetleri ve yaşadığı döneiİlin durumu ile ilgili bize bilgi vermesidir. Bu mektuplar, şu isimlere gönderil­miştir:

ll Naşid (R.aşid ?) b. Haysem

2) Osman b. Yesar

3) Tarifb~ Huleyp

4) ........ Gıtrif b . Abdüsselam

5) Hansb.Amr

6) Anife

7) Nafi b. Abdullah

8) Yezid b . Yesar

9) Abdullah b . Sa'd

10) Millik b . Üseyd

ll) Salim b . Zekvan

12) Nu'man b. Selerne

13) Abdilimelik b. el-Mühelleb

14T Habra binti Damra

5 Yazmalann pek çok sayfası. numaralandınlrnamışb.r. Öyle ki Dr. Seıjeant'ın önerisi üzerine onlaı:ı: (Modem Avrupa kültürüne uygwı bir şekilde) "sayfalar" şeklinde numaralandırdım, varaklar halinde değil. Sadece (Aşağıda, 72. sayfada) varak halinde numaralan.mış olan VI-1 numaralı elyazması istisnadır ve bu yüzden bu şekilde göndermede bulwıulmuştur.

.208 IsLAMI İıJ~n.ER DERcisi

Bu yazışmalar, "AUah'a hamdolsun Id böylece Ebii.'ş-Şa'sd Cdbir b. Zeyd'in cevaplan sona erdi" şeklinde bitmektedir. Bu koleksiyandan hemen sonra Cerınav b. Feta lle Fezzan'ın bazı İbadi alimleri arasındaki yazışmalan içeren diğer koleksiyon gellr.6 Her iki yazışma setinin İsmail b. Müsa el-Ceytali'nin Kitabu Cevabati'l-Eimme'sinin bir parçası olduğu kanaatindeyim.7 ı-

Cabir b. Zeyd'in yukanda adı geçen mektupları, sahip olduğumuz Uk İba-di dokümanlan içerirler. ibiidiliğin Uk imaını ve önemli hadisçUerinden biri olanCabir b. Zeyd, arkasından pek çok hadis lle değişik fetvalar bırakmıştır. Bununla beraber, onun yaşamı ve bilgi düzeyi lle ilgili bilgimiz çok yetersiZ­dir; ancak bu mektuplar, onun yaşamı il~ ilgili bazı noktaları ayd.ınlatabulı-."

I-2) Kitabu'n-Nikih · ·

Yazmanın nitelikleri: 2ı sayfa olup her sayfada 24 satır vardır. Her sayfa, 2ı,5 x ı5,5 cm ebadındadır. Yazmanın müstensihi. İsmail b. Şa'ban b. Yid­dar olup 3 Receb ı2ı ı; ı Ocak ı 797 tarihlidir. Bu kitap. karmaşık bir içeri­ge sahip olan yazınarım bir bölümünü oluşturmakla beraber aynı zamanda el-Biirüniyye kütüphanesi yazmalarından biridir. Kitabın başlığı. bölüm baş­lan lle sorularİ ifade eden kelirneler, kırnuzı mürekkeple yazılmıştır. Metin, "Bu kitap, Cabir b. Zeyd'in fetva vermiş olduğu nikahın helal olan kısımlan ile haram olan kısımlarını içerir" cümlesi ile başlar.

İçerik ve notlar. Bu kitabın Cabir b. Zeyd tarafından kime ~önelik olarak yazıldığını bilmiyoruz. Eser, aşağıda görüleceği gibi, yirmi bölüme ayrılmıştır:

'\

ı) Velinin iZni lle nikah ..

2) Küçük yaştaki çocuklarla nikah.

3) Nikah ve mehir.

4) Nikah ve zorunluluk.

5) Zorunluluk halinde olmayan nikah.

6) Şartlı nilcah.

7) Nikah ve birleşme şartı.

8) Nikah ve kadınlar arasında paylaşım.

9) Boşanmış bir eşle nikah ve tahlili.

ıoı Bekleme müddeti içerisinde nikah.

ı ı ı Kayıp birinin nikahı.

ı2) Dört kadın lle nikah ve onların boşarıma~ı.

ı3) Zina eden erkek ve kadının nikahı.

14) Yahudi ve Hıristiyan kadının nikahı.

ı5) İnandığında şirk ehlinin nikahı.

6 Şem.ınaru. Siyer, Kahire, 1303, s. 192. 7 Şemmahi. 556-557.

"

Çeviri/Translation 209'

. 16) Olmayan bir şeyin nikahı.

17) Nikah ve bekleme süresi.

18) İlişkiye girerneyen lcişi ile nilcalı.

19) Ehl~i kıble'nin ve şirk ehlinden eman talep eden kişinin n,ikahı.

Metin, "Allah'a hamdolsun, Cabir b. Zeyd'in nikah konusundaki eseri, sona erdi" şeklinde bitmektedir.

Bu kitap önemli olup kısmen İslam'ın ilk dönemlerinde evlilik konusunda cdri olan görüşleri sunduğu gibi, kısmen de, Abdullah b. Abbas'ın "Cabir b. Zeyd, talak konusunda insanların en bilgili olanıdır"8 dediği gibi, bu sahada-ki en iyi otorite tarafindan meydana getirilmiştir. ·

I-3) Kitabu's-Salat

Yazmanın nitelikleri: 18 sayfa olup her sayfada 24 satır vardır. Her sayfa, 22,5 x 16,5 cm ebadındadır. Yazma metnin bir kısmı karmaşık bir içeriğe sahip (Bakınız, 1-2) olup metin, 21 Muharrem 1211/27 Temmuz 1796 tarih­lidir. Metne başlık olarak "Cabir b . Zeyd'in kitabı" ifadesi verilmiştir.

Metindeki cümleler, "Üslup sahibi Habib b. Ebi Habib söylemiştir ki; Amr b. Harim, namaz ve vakitleri ile ilgili Cabir b. Zeyd'e şöyle ... sorulduğunu bize haber verdi" şeklinde başlamaktadır.

İçerik ve notlar. Bu kitap, Cabir b. Zeyd'den Amr b. Harim'e yönelik olarak y~ş bir eserdir. Namaz ve vakitleri, cenaze namazı, bayram namazlan, sefer orucu ile zıhar orucu gibi konuların yanında diger İslami öğretileri de ele almaktadır. Eserin materyali, güzel bir şekilde düzenlenmemiştir. Bu du­rum, eseri istinsah edene göre, Katade'nin " ... sona errniştir; istinsah eden­lel'ir>; çoğu, ona Cabir b. Zeyd'in Habib b. Ebi Habib'den gelen namaz konu­sundaki eserini eklemişlerdir ve 7. bölümün Katade'nin sözüyle bitmediğini, bililis sonrasının da olduğunu söylemişlerdir" şeklindeki sözlerinin eserin

.. 7. bölilmünde olmasıyla anlaşılmaktadır. Ancak, atfı.n doğruluğu, kesin gö­rünmemektedir.

II) Ebu tibeyde .. Müslim b. Ebi Kerime (11/VIll. yüzyıl)

11-1) Risate fi'z-Zekat

Kitabu's-Salat'ın hemen arkasından gelen aynı hatla yazılmış bir metin­dir. İbadilerin ikinci imaını olan Ebü Ubeyde Müslim b. Ebi Kerime'den, daha önce tanınmayan bir ş;iliıs olan İsmail b. Süleyman el-Mağribi ile taraftaria­rına yönelik yazılmış olan bir risaledir. Metne göre eserin başlangıcı şöyledir:

"Şeyh Ebü Ubeyde Müslim b Ebi Keıime'nin zekat ve zekatı veren ile alma­sı caiz olmayan kimselerle ilgili risalesi".

Yazıpanın nitelikleri: 12 sayfa olup, her sayfada 23 satır vardır. Her say- ·

8 Sa!imi:. Höşiyetu'L·CÔJTÜCs-Sahilı. Kahire. 1326, I , 7.

210 Jsı..Mtl JıJMLER DERClSI

fa, 22 x 16,5 cm ebadındadır. Metin, 30 MUharrem 1211/5 Ağustos ·ı 797 tarihli dir.

Metindeki cümleler, "Ebü Ubeyde şöyle söylemiştir; İçinde çok şey söyle­diğiniz kitabıruz bana geldi. Sözlerinizin tamamından dolayı Allah, size iyilik versin ... M şeklinde başlamaktadır. ·

İçerik ve notlar. Ebü Ubeyde Müslim b. Ebi Kerime tarafından bütün ha­liyle mevcut olarak gelen tek çalışmadır; onun görüşleri, İbadi eserleri içinde serpiştirilmiştir. Gelişen İbadi hareketinin o dönemdeki büyük organizatörü olan Ebü Ubeyde, bu risalede İslami öğretilere uygun olarak kendisinin lru!-. maya çalıştıgı İbadi toplumu ömeginde, zekat sistemi ile ilgili bazı kurumsal düşüncelerini açıklamaktadır. . ·

m) Rabi' b. Habib (ll/VIll. ~)

m-ı) Rivayatu Dumam

Yazmanın nitelikleri: 81 sayfa olup, her sayfada 23 satır vardır. Her say­fa, 21,5 x 16 cm ebadındadır. Yazma metnin bir kısmı karmaşık bir içeri­ge sahiptir (Bakınız, 1-2). 51 sayfa olan ilk bölüm, "Bu ilk bölüm, Rabi'nin Durnam'dan onun da Cabir b. Zeyd'den aktardı@ hadis rivayetlerinden oluş­maktadır" şeklinde başlar. ·

Metindeki cümleler. "Ebü Sufra Abdü'l-Melik b. Sufra, Heysem'in Rabi' b. Habib'den, onun Durnam b. es-Srub'den. onun da Cabir b. Zeyd el-Ezdi'den şöyle .. . söyledigini anlatmıştır" şekliiı.,de başlamaktadır.

Metin, "Ra.bi' şöyle söylemiştir; insan. yürüyen bir hayvanın üıeıinde olan eşini seçtigiiıde ona 'tercih senindir, ister oradan ayrılır, isterse tercih etti­gi yere döner' demiştir. güzel yardım ve muvaffakiyetlerinden dolayı Allah'a ham d ile çalışma sona erdi" cümlesiyle bitmektedir.

Bu bölümün metni, 20 Cemadiyelahir 1206/23 Şubat 1792 tarihli bir metindir.

30 sayfa olan 2. bölüm ise, "İkinci bölüm, Rabi b. Habib'in fetvalarından­dır" şeklinde başlar. Metindeki cümleler, "Ona insanlan anlaşmalı olan kö­yünden sordum, topraklanın taksim ederek ileri gelenlerine yönelik ödeyebi­lecekleri cizyeyi (arazi vergisi) paylaştırdım, bundan sonra onlar, müslüman oldular. Bu durumda onların topraklanndan ya da mallarından artık cizye alınır mı?" şeklinde başlamaktadır:

Metin, "Ona acaba haccı gerektiren mal için bir·süre var mı? diye sordum. O da, 'Belki yüz dirhem veren kişi için belirli bir süre olup olmadıguu bile­meyiz. Bu yüzden hacca gidebilirse, haccetsin" demiştir. İkinci bölüm, sona erdi" cümlesiyle bitmektedir.

Bu bölümün metni, 4 Ramazan 1206/26 Nisan 1792 tarihli bir metindir. Bu bölümde metin, aşagida görülecegi üzere, 25 bölüme aynlmıştır;

ÇeViri/Translation 211 .

1) Cizye toplayan ve onu sultana götürmeyen kişi ile ilgili bölüm.

2) Ramazan ayında gusledemeden sabahlayan kişi ile ilgili bölüm.

3) 'Yerimde çalışınm' diyen ve yapmayan kişi ile ilgili bölüm.

4) Kendi ~efsi üzerine yazdıran köleye insanlar yardım eder.

5) Koyunlan çalınan ya da uyuyan çobanlar ile ilgili bölüm.

6) Günün evvelinde yapılan evliliğin yorumu.

7) Resim ve heykel yapan bir kişi ile ilgili bölüm.

8) Bilginin mükafatını öğreten, sonra tevbe etmeyi isteyeri öğretmen ile ilgili bölüm.

9) Albn, gümüş ve savaşanlarla öşrün zekatı ile ilgili bölüm.

10) 'Cartyem hürdür' deyip bunun üzerine onunla evlenen kişi ile ilgili bölüm.

ll) Su ve toptak ile yükselen yer ile ilgili bölüm ve terzinin elbisenin sahi­bini kanştınnasırun yorumu.

12) Kişinin altını ile ipeği, köpek satışı ve müslüman.larla çarpışmaya si-lah götürmek.

13) Kavmimizin zekatı ile ilgili bölüm.

14) Öldüren kişi ile ilgili bölüm.

15) Efendisinin çocuğunu doğuran cartyeyi satma.

16) Bii cartyeyi satan kişi ile· ilgili bölüm.

17) Kadı hüküm vermeden önce içlerinden biri dönen iki şahit ile ilgili bölüm. .

Ü~)~ Hür ve kölenin yaralan ve bunların yorumlarıması ile ilgili bölüm.

19) Maliyet üzerine kar koymadan yapılan satış ile ilgili bölüm .

. . . 20) Fas ık olan kişi ile ortaklık.

21) Savaş toprağında ticaret ve esirlerini sabn alma.

22) Çarşıdan 'köleyim' diyen fakat hür olduğu anlaşılan bir adam satın alma.

23) Müşrik olan velisinin kendisi ile evlendiği müslüman kadın ile ilgili bölüm.

24) Kansına 'ben zina ettim' diyen kişi ya da kocasına 'ben zina ettim' diyen kadın.

25) Adak ile ilgili bölüm9•

Notlar. Bu eser, Bemidi'nin el-Cevôhiru'l-Müntekat adlı eserinde vermiş olduğu lis~ede bizim tarafumzdan Kitabu Durnam olarak bilinen, Salimi'nin

9 Bkz .• Kahire Kataloğu. II. 167. 233.

212 lswd İıJMLER DERcisi

de bu şekilde ifade ettiği10, Hifz Ebi Su.fraAbdü'l-Melik b. Su.fra başlığı altmda 218. sayfada ifade edilmiştir.

IV) Abdülvehhab b. Abdurrahman b. Rüstem (190/ 805)

IV- I) Cevabatu'l-İmam Abdülvehhiib ~

Bu yazmanın hem el-Bfuıiniyye kütüphanesinde, hem de Cerbe adasında' ' olmak üzere iki nüshasını gördüm.

Yazmanın nitelikleri: İlk nüsha (el-Barü.niyye nüshası), 30 sayfa olup, her sayfada 27 sab.r vardır. Her sayfa, 24,5 x 17 cm ebadındadır. Ceb_e~-i

Nefüse'den olan tanınmış İbadi ~ Şeyh Abdullah b. Yahya el-Barüni (1331/1912)'nin açık bir Mağrib hattı ile yazdığı bir metirıdir. Yazma metnin bir losını karmaşık bir içeıiğe sahiptir.

Metirıdeki cümleler, "Bu cevaplar, Abdülvehhab'm beyan ettiği meseleler ile ilgilidir. Onları 40 seneye ulaşan veya bunun biraz altı ya da üstü olan bir sürede ifade ettim" şeklinde başlamaktadır.

Metin, "Bil İd., bu satışı pek çok yönden fasit olarak görüyorum. Bunlar­dan biıi, bir vaad üzere oluşudur. İçinde bir şart ~ulunan satışı, sona erse bile caiZ görmüyorum. Aynca, dünyada senin için herhangi bir şey yok. Diğer yönüyle, bu satışın içinde açık bir aldatma vardır, bu yüzden hiçbir yönden geçerli olmayan bir ~atışb.r. Allah'ın selam ve rahmeti üzerinize olsun. İmam Abdülvehhab'ın cevaplan sona ermiştir" cümlesiyle bitmektedir. . .

Diğer (Cerbe) nüshanın niteukleri: 30 sayfa olup, her sayfada 25 satır vardır. Her sayfa, 15 x 21 cm ebadındadır. Metin, eski bir Mağrib hattı ile yazılmış olup yazma metnin bir losını karmaşık bir içeıiğe sahiptir (Balonız, 1- 1).

Metirıdeki cümleler, "Cevaplar, Abdülvehhab'ın (imam olduğunu düşü­

nüyorum) beyan ettiği meseleler ile ilgilidir. Onlar, bir adam tarafından 40 seneye ulaşan veya bunun biraz altı ya da üstü olan bir sürede sorulınuştur" şeklinde başlamaktadır.

Otuzdan fazla soru ve cevap, bu yazınada kayıpb.r. Metin, aşağıdaki ce­vap ile sona ermektedir; "Müslümanların yoksulları için vasiyet ed1lir, ancak kimseye bir şey verilmezse, vasiyetin üçte biiini müslümanların yoksullarına vermek, onun zengin yakınlan düşer ... ".

İçerik ve notlar. Eser, Tahert'teki İbadi devietirlin ild.nci imamının hukuki görüşlerini içerir. O, Cebel-i Nefüse insanları tarafından kendisine yöneltilen bu sorulara cevap vermektedir.

İbnu's-Sağır el-Miil.ilô, Rüstemi imamları üzerine yazdığı eserinde şöyle söylemiştir:

lO Sıillmi. el·Lwn'atu'l·Merdiyye min Eşi'ati'l-İbadıyye, s. 77.

Çeviri/Translation 213

"Abdülvehhab, Mesailu Nejüse ismiyle bilinen bir kitap yazmıştır. Cebel-i Neruse'nin insanlan, çözümlenemeyen bazı problemleri ona yazmışlar, o da onların yönelttiği sorulan cevaplamıştır. Bu eser, İbadilerin ellerinde olup onlar arasında iyi bilinmektedir. Onlar; günümüze gelinceye kadar bu eseri nesilden nesiİe aktarmışlar ve onu kendileri okumuşlardır". ı ı

,Şemmahl, Siyer'inde bu eseri aşağıdaki notla ifade etmiştir:

"İmam Abdülvehhab'ın fıkıh. hükümler ve usÜlü'd-din gibi konulardaki cevaplarını gördüm". ı2

V) Eflah b. Abdülvehhab (240/854)

v-ı) Cevabatu'l-İmam Eflah b. Abdülvehhab

Aynı yazma içinde olup karmaşık bir içeriğe (Bakınız, I- 1) ve İmam Ab­dülvehhab'ın cevaplan ile aynı karaktere sahiptir. Tahert'teki İbadi devletinin üçüncü imaını olan İmam Eflah b. Abdülvehhab'a atfedilen iki cevap dizisi bulurimaktadır. İlk dizi, 30 sayfadan oluşmakta olup özellikle metnin 6. say­fasında başlayan Bişr b. Muhammed' e verilen cevaplan içerir.

Bu dizideki cümleler, "Rahman ve rahim olan Allah'?Jl adıyla, İmam Eflah b. Abdülvehhab'ın cevaplandır. Allah'tan doğruluk ve muvaffakiyet isteriz. Köylerden gelen bir topluluk, bana sordu, sonra bir yer satın aldılar. Onların bir kısmı. orayı babalarından miras alarak o yeri vatan edindiler. Oraya ağaç dikip ev:Ie~ inşa ettiler. orada yaşamlarını geçirdiler. Onların namazlan nasıl olur?" diye başlamaktadır.

Metin, " ... ve imanın keffaretini ifade ettim. Keffaret için iki dinar, iki dinar da yakınlar için vasiyet edildiğinde akrabalar karşı çıksa bile, imanın keffare­ti y;riİıe gelmiş olur mu? Bunun cevabı, keffaret için iki dinar, yakınlar için de iki· dinar bir araya getirilir ve bunun üçte biri yakın1!ara verilir, kalarn da keffareti yerine getirmiş olur" cümlesiyle bitmektedir.

Diğer dizi ise İmam Eflah tarafından Vesiın (Abdülvehhab döneminde Kantarara valisi olan Ebü Yunus Vesiın en-Nefüsi et-Temzini)'e verilen ce­vaplan içerir. 13 Bu dizi, 20 sayfadan oluşmakta olup bu dizideki cümleler, "Ralıman verahim olan Allah'ın adıyla, Vesim'in İmam Eflah'a yazmış olduğu meselelerin cevabıdır. Allah, bizi ve seni bağışlasın. Bir küp şarap içerı kişiye, şarabının bir saati ondan seni kurtarır mı? diye sordum ya da ona 'bu fasid şarabı neden içtin?' denir ... " şeklinde başlamaktadır.

Metin, " ... ve birini kemik ve sinirinden yaralayan bir adam ile ilgili so­ruldu. :Yaralı olan diyet almayı istemiyor, ancak kısas yapılmasuu istiyordu. Cevap; Kısas, ancak aşikardan içeriye et parçasında olur. Aşikarın üstünde

ll İbn Sa:ğir el-Maliki'nin esertnin yazma nüshası, benim ellmde bulwunak:tadır. Bkz .• s . 7. 12 Şemmahi, Siyer, s. 193. 13 Şemmahi. 195.

. 214 Jsı..Mtl İıJMLER DERGISI

kemik yaralanıalarmda kısas olmaz. Orada ancak diyet olur. Doğrusunu Al­lah bilir" sözleriyle bitmektedir.

Pek çok İbadi kaynağı, Efialı'ın cevaplanndan alınb. yapmaktadır. 14 Şem­

maru, Ebü Zekeriyya Variclaru'den şöyle bir alınb. yapar: ·"Eflah, gençken ' i'

hukuk, gramer ve skolastik teoloji olmak üzere dört farklı alanda öğrerıim görmüştü. Eflah, bunlara yüksek düzeyde astronomiyi de ilave etti". 15

VI) Ebü'r-Rabi' Süleyman b. Yahlef (471/1078)

VI-1) Kitiibu't -Tuhaf

Yazmanın nitelikleri: 106 varak16 olup, her varakta 19 sab.r vardır. Her sayfa, 16 x 21 cm ebadındadır. Metin, açık Mağrib hatb. ile yazılmış olup Muharrem 1271/Ekim 1845 tarihlidir. Yazmanın müstensihi, Said b. Eyyüb et-Tinclinınürti' dir.

İçerik ve notlar. Bu eser , Şeyh Yusuf Ahmed Baruru'nin elindeki yazmalar koleksiyonundadır. Bu koleksiyon. onun tanınmış alim olan büyük derlesi Abdullah b. Yahya el-Barü:İli'nin Cebel-i Nefüse iç savaşı esnasında (1920-22~ tahrip olmuş ve dağılmış olan kütüphanesinin sol kısmının bir bölümü olarak görünmektedir. Yukarıda belirtilen yazmaları fotokopi yapmak için ödünç aldım. Muhtemeldir ki yazmalann diğer koleksiyonu, Libya hüküme­tinin eski Endüstri bakanı Tank el-Barüni'ye ait olan aynı kütüphanedendir. Kitabu't-Tuhafın bir diğer nüshasuu Cerbe'de el-Barüni.yye kütüphanesinde görd~. Bu yazınada esere, Kitôbu;&-Tuhaf.fi'l-Usül başlığİ verilmişti. Berra.di, bu eseri listesinde Kitdbu Ebi.'r-Rabi' Süleyman b. Yahlef el-Mezati.fi'l-Kelam olarak iki cilthalinde ifade etmiştir. O, ilk cildi görmediğini de ilave etmiştir. 17

Diğer eseri, el yazması" olan Kitô.bu'l-Bahsi's-Sadık ve'l-İstUcşdf .fi Şerhi Kitôbi'l-Adl ve'l-İnsdj'b.r. Berradi, bu eserden et-Tuhaju'l-Mahzüne ve'l-Cevd­hiru'l-Ma'süne başlığıyla söz etmiştir (II, 22b, 26a). Şemmaru'ye göre bu kita­bın ismi, Kitdbu'l-Müthaffi'l-Usürdür18 , ancak doğru isim, Berradi tarafından aktarılandır. O, bu eserin İbadi teolojisindeki tanınmış eserlerden biri oldu-ğunu da söylemektedir. 19 -

Eserin ilk bölümü, "Kitabu't-Tuhaf, şer'i asılları ve anlamlarını bir araya getirerek, ihtiyaç olduğu ölçüde bölüm bölüm açıklamaktadır" şeklinde baş­lamaktadır.

Metin, "Denildi ki: İlim talebesi, kendisi için tüm kuru hurmaları, h atta denizdeki balıkları ister" cümlesiyle sona ermektedir.

14 Örnek olarak Ceytali'nin Kavtıid (Lıtografik baslo. Kahire. el-Barüniyye): Şerhu'n-Nı1niyye, (Sailm b. Ya'küb'un ellndeki yazma nüsha), s. 61, 92; Şemmaru. Siyer. s . 119.

15 Şemmahi. 193. 16 Bu yazma nüshası, daha önce varak olarak numaralandınlınış!lr. 17 Bemidi, Cevahir, s. 219-220. 18 Şemma.hi, 412. 19 Bemldi. Ceudhlr, 22b.

Çevili/Translation 215

Eserin ikinci bölümü , "Allah'ın zilai ile başlıyor ve ondan yardım istiyoruz, ondan işlerimiz için muvaffakiyet ve doğruluk istiyoruz. Hatalardan uzak ol­mak, ona yakışır. Kovulmuş şeytanın adımlarından O'na sığınınz. Güç ve kuvvet, sadece Allah'ındır. Tevbe ile ilgili bölüm" cümleleriyle başlamaktadır.

Metin, "Allah, manalardan bir mana ile yarattığı varlıklara benzemekten u_zaktır. Yüce Allah, en iyi bilen ve hüküm verendir, çalışma sona ve kemale erdi" şeklinde bitmektedir.

Hiçbir modem araştırmacı tarafından, hatta İbadllerin kendileri tarafın­dan bile, bu kitabın hala var olduğu bilinmemektedir. Ebü'r-Rabi' Süleyman b. Yahlefin çok bilinen eseri ise, Kitô.bu's-Siyer (Litografik baskı, Tunus, 1321)'dir. Cerbe el-Ba.rüniye kütüphanesinde bu eserin Risô.le.fi TalebCl-Ilm ismini taşıyan elyazması bir nüshasını gördüm. Bu son elyazması nüshanın konusu, ismiyle uyuşmaktadır. Beni düşündüren şey, Ebü'r-Rabi' Süleyman b. Yahlefin Kitabu's-Siyer'i gerçekte bir kitap olarak yazmış olsa bile, onun halen kayıp olmasıdır.

Vll) Ebu'I-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Bekr (504/1110)

VTI-1) Kitabun fihi Mesiillu't-Tevhid mimma la :y:eseu'n-nase cehluhu ve ğayru zillike min Mesalli.'l-kel~

Araştırma yaptıktan sonra bu kitabın iki nüshası bulunmuştur. İlk yaz­ma. Cerbe el-Barü.n:iyye'de; ikinci yazma ise, Cerbe Valeğ'de el-Ba'tür ailesi­nin ycızx:naları arasındadır. ·

Yazmanın nitelikleri: İlk yazma, 16 sayfa olup, her sayfada 29 satır vardır. Her sayfa, 20 x 15 cm.ebadındadır. Metin, zarif bir Mağrib hattı ile yazılmış olup tarihsizdir, muhtemelen hicri IX. yüzyıla aittir. Eser, Öaryan bölgesin­d~~ \Mclliki mezhebine mensup birinin Cebel-i Nefüse'deki Azzabekuruluşu­na yöneltmiş olduğu bir soruya verilen cevapla ilgilidir . .

Y~a metin, "Hamd, hamid, mecid, mübdi ve muid olan, sınırsız bir şe­

kilde tek olan Allah içindir" diye başlamaktadır.

Metin, " ... evleJ:1nden çıktıklarında namaz kıldılar. İşte bu, şurat (Hartci­ler)'ın halidir. Alemierin rabbi olan Allah'a hamdolsun" şeklinde bitmektedir.

İkinci yazma ise, 30 sayfa olup, her sayfada 21 satır vardır. Her sayfa, 21 x 15,5 cm ebadındadır. Yazmanın bir bölümü karmaşİk bir içeriğe sahip olup eski bir Mağrib hattı ile yazılmıştır. Yazma, hicri IX. yüzyıla aittir.

Yazma metin, "Hamd, h;ınüd, riıecid, mübdi ve muid olan, sınırsız bir şe­kilde }ek olan Allah içindir ... " şeklinde başlamaktadır.

Metin, " ... evlerinden çıktıklarında namaz kıldılar. İşte bu, şurat (Hartci­ler)'ın halidir. Alemierin rabbi olan Allah'a hamdolsun" diye bitmektedir.

İçerlk ve notlar. Bu küçük risale, İslam inancının müslümanların bilmesi gereken temel unsurları ile ilgilidir. İbadi teolojisinin güzel bir örneğidir. Bu

216 iswıı İıJ.~n.ER DERGisi

rtsalenin edisyon kritigi, yukarıda ifade edilen iki yazmaya dayanarak benim tarafınıdan tamamlanmıştır.

vn-2) _Kitabu Tebyini Ef'aıi'l-lbiid

Yazmanın nitelikleri: Cilili biçimde üç bölüm olup ilk bölüm, 51 sayfa;: ikinci bölüm, 48 sayfa: üçüncü bölüm ise 58 sayfadır. Her sayfada 20 satıi ' vardır. Her sayfa, 24,5 x 17 cm ebadındadır. Metin, Şa'ban-Şewaı 1329/ Ağustos-Ekim 1911 tarihli olup müstensihi, Ömer b. el-Hac İsa b. Salih et-Tindimmirti'dir. Bu yazma nüsha, Cerbe Gizin'de Şeyh Salim b. Ya'küb'a aittir. Diğer nüsha, Mizab Beni Yezcin'de et-Tafeyşiyye kütüphanesindedir.

İçerik ve notlar. Bu kitabın ana' konusu, aşağıdaıki içerik listesinde de görülebileceği gibi, ahlak'tır. Bu eser, Mağrib İbadi literatüründe türünün ilk ömeğidir; Ceytali' tarafindan yazılan Kanatıru'l-Hayrat gibi diğer eserler, sonrasında onu izlemiştir.

Eserin ilk bölümü, "Hamd, doğruya muvaffak kılan, doğru düşüneeye ulaştıran ve farzlarının edasına yardımcı olan Allah içindir ... " şeklinde baş­lamalrta ve "Kötü zan, küfür olduğu gibi; Allah için hüsnü zan'da bulunmak farzdır" diye sona ermektedir.

Eserin ikinci bölümü, "Sevgi ve nefret ile ilgili bölüm: Sevgi, kalbin fiilidir, diğer uzuvlara ondan herhangi bir şey, nisbet edilmez ... " şeklinde başlayıp "Geldikleri anda musibet ve belayı sevmek, hamd ve övgü zorunlu değildir; bilakis o anda Allah'ın kazasına._ razı olmak. O'nun erririne teslim olmak ve tevekkül etmek gerekir" şeklinde biter.

Eserin üçüncü bölümü, "Sakınma ve tevbe ile ilgili bölüm: Tevbe, gerek­lidir ve günahlardan kaçınmak, kullara farzdır ... " diye başlayıp "Bu sözün üzerine onun için sattığı şeyi verınesi gerekir; eğer ondan bunu alamazsa değerini ödemesi gerekir" şeklinde sona erer.

Aşağıdaki içerik listesi, eserin konulan ile ilgili açık bir fikir verecektir:

Birinci Bölüm:

1) İnsanların fiilierinin açıklarıması.

2) Günahların açıklarıması.

3) Riya ile ilgili kısım.

4) Suni işler ile ilgili mesele.

5) Hamdederıi sevmek.

6) Gurur ve kibir.

7) Şöhret ve makamı sevmek.

8) Süslenmeyi yasaklamak.

9) Şeref sevgisi.

10) Dünya sevgisi.

Çeviri/Translation

ll) Kıskançlık

12) Kin ve nefret.

13) Merhametsizlik

14) Müslümanlara ve işlerine önem vermek.

15) Dünya sahibinin müslüman kardeşi için fedak:arlıgı.

16) Gizli şehvet.

17) Küfrün rükünleri.

18) Korku.

19) Terkedilmesi gereken şeyler.

20) Asabiyet (Aşın taraftarlık). .21) Hile ve entrika.

22) Azgınlık ve zulüm.

23) Ahireti unutmak.

24) Küstahlık ·ve şımanklık.

25) Gıybet ve bozgunculuk.

26) Acziyet ve tembellik

27) Mehimet.

İkinci Bölüm:

1) ·. Sevgi ve nefret.

2) Kişi, nefsi için hak alınamalı.

3) Ayıplamak, alay etmek, iftira atmak.

··4), İkiyüzlülük, güzel ve yumuşak sözlerle kandırmak.

5) Korku ve ümit.

6) Şüphe ve güvensizlik.

7) Öriyargı

8) · Suçlamak ve sonuçları. -

9) Dinin rük:ünleri.

10) Sorumluluğunu devretmek.

ll) İhlas (Samimiyet)

12) yakınlık

13) Niyet

14L Tefekkür

15) Adak

16) Şükür

17) Sabır

217

218 İsW.II İılMLER DERGISI

Üçüncü Bölüm:

1} Sakınmak ve tevbe.

2) Bağışlama ve terketme ile ilgili mesele.

3) Dogru olan şeyleri onayiayıp yanlış olan şeylerden vazgeçmek.

4) Yurt ve yaşam konusunda hüküm.

5) Şirk yurdunda yaşam ve hüküm ile ilgili mesele.

6) Hz. Muhammed ile ikrarın ortaya çıktığı yurt ve bölge.

7) Tevhid yurdunda yaşam ve hüküm ile ilgili mesele.

8) Cizye ile ilgili mesele.

9) Rasulullah'ın tebliği.

10) Müslümanların dini ile ilgili kötü konuşmak

ll) Müslümanlar ile ilgili kötü konuşmak.

12) Kötü konuşan kişinin öldüıülmesi ile ilgili mesele.

13} Haklan engellenmesi.

14) Müslümanların eksikliklerine işaret etmek.

15) Cani ile ilgili mesele.

Vll-3) Kitabu'l-kısme ve Usiilü'l-Eradin

Yazmanın nitelikleri: 357 sayfa olup, her sayfada 23 şatır vardır. Her say­fa, 24 x 17 cm ebadındadır. Metm, açık bir Mağrib hattı ile yazılmış olup miistensihi. Salim b. el-Hac Ebü'l-K.asım Muhammed el-Cerbi el-Cericni'dir.

Bu yazma nüsha, Ce~el-i Nefüse'nin Ruhaybat bölgesınden Mersavenli Ali b. Milüd el-Mersaveni'ye aittir. Dedesi Muhammed b. İsa b. Said el-Mersa­veıü'den değerli bir el yazmalar koleksiyonu, ona miras kalmıştır.

İçerik ve notlar. Bu eser, detaylı biçimde İslam'ın ticaret ve ziraat huku­kunu ele almaktadır.

Kitabu'l-Kısme (Ortaklar arasında paylaşım), kitabın iİk 37 sayfasıru oluş­turur; eserin Cerbe adası el-Biirüniye kütüphanesindeki yazma nüshası, bağımsız bir eseri oluşturur; fakat hem Mersaveni'nin, hem de Şeyh Ömer Melliv'irı yazma nüshası ikisi birlikte, Kitabu'l-Usül'ü meydana ge~şler­dir.

Kitabın başlangıç cümlelerinin ardından "Bize gelen ticari ortaklık ile ilgili meseleler ile bunların gerekleri, cezalandırılması gereken hususlar ile ortak­lar arasında gereken taksimatı şerh etmeyi istiyoruz ... " cümlesi gelir.

Metin, UDenildi ki; Kuyudaki suyu. dirsek ve kanşlarla paylaştırdılar. Al­lah, doğrusunu daha iyi bilir. Kitabu'l-Kısme. Allah'a hamd ve onun güzel yardımı ile sona erdi" şeklirıde bitmektedir.

Çeviri/Tı:anslation 219

Ardından Kitabu'l-Usül gelir. Kitabu'l-Usül, ilk iki bölümün eksik olduğu izlenimini uyandıran 3.' bölümle başlar. Tam olarak aynı durum, Cadü kadısı olan Şeyh Ömer Melliv'in yazmasında da vardır.

Aşağıdaki tablo, eserdeki bölümleriniki yazma arasındaki karşılıklı ilişki­sini ortaya koymaktadır:

Ali Milüd'un yazması

3. bölüm s. 38-98

4. bölüm s. 98-145

5. bölüm s. 145-209

6. bölüm s. 209-260 .

7. bölüm s . 260-319

8. bölüm s . 319-401

Ömer Melliv'in yazması

s. 40-92

s. 93-147

s. 149-205

s . 206-260

s . 260-327

s. 329-373

Yazınarım 3. bölümü, " .. . Yollar ve mecralan ile ilgili söz ve onların mes­lekİerlııın çeşitliliği ... " şeklinde başlayıp "Kiraya veren kişi isabet ederse, onu satsın. Allah, en doğrusunu bilir" diye sona ermektedir.

4. bölüm, "Evinin çevresini çit ile çevirmeyi isteyen kişi ... " şeklinde baş­layıp, "eğer o~arın ürününü kesip kopanrsarıız ya da olgunlaşmadan önce kopanrsa, onların bazısını taksim edin. Onların bazısı da, 'ürün, olgunlaşın­caya kadar taksim etmeyiz' der" diye bitmektedir .

. 5 . '·bölüm, 'Yağmur suyu ile ilgili söz . .. " diye başlayıp " ... şüphesiz yere verdigi zarardan engellerneyi saglar ve istedigi gibi taneleri toplar" şeklinde bitmektedir.

_... ~- bölüm, "ortalc toprağı eken kişi ile ilgili bölüm" şeklinde başlayıp "on­lar~an fiyatını düşüren kişi, herhangi bir zarara uğramadığı sürece ... " diye bitmektedir.

T bölüm, "zararın ispatı ile ilgilidir" diye başlayıp "her hızlı bir şekilde adım. atıp kalelerini ıslah etmek için bunu yaptıklarında, o mağarada yapar­lar" şeklinde bitııiektedir.

8. bölüm, "Bu kitapta b~ ifade ettiğimiz ilk şey, kim ağaç diker ve onun­la toprağı imar ederse, ... " şeklinde başlayıp "toprak, bir delil ya da hükü­metin hakimi ile topluluk arasında paylaştınlıp sonrasında ~ yerin-başka bir topluluğa ait olduğuna dair başka bir delil ortaya çıkarsa, onların iddia ettiği gibi değildir ... " diye bÜ:mektedir.

Kitabu'l-Usül, geç dönem alimlerinden Şeyh Abdülaziz es-Semini tarafın­dan özetlenmiş ve et-Tekmilli ba'dı md ehalle bihi Kitii.bu'n-N"ıl ismiyle yayın­

lanmıştır (Tunus 1344/ 1925).

220 İsLAMI İLIMLER DERcisi

Vll-4) Kitabu'l-Elvah

Yazınanın nitelikleri: Yazmanın 41 ile 106. sayfalar arası kannaşık bir içeriğe sahip olup her sayfada 23 satır vardır. Her sayfa, 23 x 16,5 cm eba­dındadır. Yazma, Rabi'ul-Evvel 1276/Ar~ 1850 tarihli olup müstensihi, r

Kahire'deki taşbasma el-Bfuüniyye matbaasının kurucusu olan Muhammed -· Yusuf el-Barüni'dir. Diğer nüshanın Tunuslu Şeyh Muhammed es-Semini'nin elinde olduğu söylenmektedir. Kitabın başlığı, Kitabu'l-Elvah, Te'lifu'l-Alim el-Allame Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Bekr el-Füresettai'dir.

Yazma metin, MHamd, Rububiyyeti ile' tek olan, kullarına ubudiyyeti ile · üstün gelen, en büyük ayetlerini de yer ve yüksek gökler olarak kılan ve Ahi­ret için azık hazırlamanın dünyadan daha hayırlı olduğunu açıklayan Allah içindir ... " şeklinde başlamaktadır.

Metin, " ... köle geceleyin istihdam edilmez diyen kişinin, gündüz onlardan hizmet beklemesinde bir sakınca yoktur. İşte bu, davet ehlinin alimlerinin haberlerinden bize ulaşan şeydir. Başarı, Allah'tandır" diye bitmektedir.

Bu kitap, bazı edebi ve tarihsel bilgiler ile İbadi alimlerinin bazı geleneksel kuralıarını vermektedir. Eser, yazarı bilinmeyen Kitabu'l-Muallekat fi Ahba: n Ehli'd-Da've'deki20 materyalin aynısını aşağı yukarı sunmaktadır. Her iki kitabın önerisi, tek ve aynı çalışmanın nihai bir sonuç ortaya koyamayacağı, ancak dikkatli bir incelemenin muht~mel olarak bizi böylesi bir spnuca götü­rebUeceği yönündedir.

\

vm) Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed el-Binsivi {el-Bisyani)

vm-1) Siratü'ş-Şeyh Ebi'I-Hasan el-Binsavi hucceten ala men yubtilu's-Suale'l-Vakıa bi:uman

Yazmanın nitelikleri: 64 sayfa olup, her sayfada 20 satır vardır. Her sayfa, 24,5 x 17 cm ebadındadır. Yazmanın bir kısmı, kannaşık bir içeriğe sahip olup (bakınız, 9-2) 1329/1911 taiihlidir. Müstensihi, Ömer b. İsa et-Tin­dimrnirti' dir.

İçerik ve notlar. Bu kitaba verilen başlık, Siratü'ş-Şeyh Ebi'I-Hasan Ali b. Muhammed el-Bisyaru hucceten ala menyubtilu's-Suale'l-Vakıa bi-Uman'd.ı.r.

Eser, "Hamd, İslam'ın kanunları, helal ile haramın açıklanması üzere Al­lah içindir. Hz. Muhammed'e salatu selam olsun. Şüphesiz Allah, dinini doğ­ru bir biçimde açıklamıştır.- Kim onu takip ederse hanif bir Müslüman olur" şeklinde başlamaktadır.

Giriş'ten sonra yazar, bu kitabı yazmasının sebeplerini şöyle ortaya koyar: "Umanlılardan biri, müslümanları soru babında karalanuş ve kitaba ve sün­nete dayanmadan soruyu benimseyen bazılarını delilsiz bir şekilde suçlamış-

20 Bu eser. Şeyh Muhammed Yüsuf Ettafeyyiş tarafından yeniden dÜZenlenmiş ve Kalılre el-Barüniyye matbaasında litografi.k (taşbasması) baskısı yapılmıştır (Tarthsiz).

Çevırt/Translatıon 221 .

lardır. Allah izin verirse biz, Müslümanlardan soruyu benimseyen kimselerin kusunınu açıklayacağız ... ".

Eser, "Size ona temas etmeyen şeyleri yazdım, çünkü kelfunın bir kısmı bir kısmına bağlıdır. Belki de konuşandan sonra hızlı bir şekilde aynlık olur. Hiç bir şey yoktur ki, bir şey ona muhtaç olmasın. Halil b. Ahmed'den şöyle dedigi rivayet edilmiştir: 'İhtiyaç duymadığınız şeyleri öğrenin, zira ona üı­tiyaç duyacaksınız'. Yazdığım şey üzerinde duran kişiye onu düzeltm~k de düşer. Eğer onda bir hata varsa. onu düzeltsin; benim eksiği.J;ni düzeltsin ve açıklasın, zira onu çok meşgul bir durumda hızlı bir şekilde ve aceleyle yazdım. Eğer onda bir doğruluk varsa, onu da takip etsin ... " şeklinde bit­mektedir.

Bu kitapta yazar, dini meseleler (İbadi doktrini) üzerinde bazı sorularm gerekliliğine dair İbadiliği itibarsızlaştırrnaya çalışan bazı Umanlılarm saldı­nlannı çürütmüştür. O. müslümanlarm mezheplerini ele aldıktan sonra İba­dilerin doğru yolda olan tek grup olduğu sonucuna gelir. O. vilaye ve berae konu.suna da temas etmiştir (Arapça bir kelime olan viiiiye'nin anlamı, yakın­lıktır; fakat İbadi literatürde vilaye, Allah'tan Müslümarılar için merhamet ve bağışlanma isterneyi ifade eder. Diğer bir ifadeyle, gönülden sevmek ve dil ile bağışlanma dilemektir. Arapça bir kelime olan el-Berae ise. uzaklık demektir. İbadi kaynaklarda ise, dışlamak anlamına gelir). Bu eserde Şeyh Bisyaru, Ta­libu'l-HakkAbdullah b. Yahyael-Kindi dönemine kadar müslüman toplumda meydana gelen ilk bölünmeler üzerinde konuşur. O, Müslüman gruplar ara­sındaki· teolojik farklılıklardan da söz eder, sonra iyiliği emredip kötülükten sakındırmak isimli özel bir bölüm ortaya koyar ve yazar. İslam mezheplerinin göze çarpan doktrirılerinin eleştirisiyle kitabını tamamlar.

IX) Ebü Ya'kiib b. Halfiin el-Mezati

IX-1) Risiiletu Yilsufb. HalfUn el-Mezati (2 yazma)

İlk yazma nüsha. 48 sayfa olup. her sayfada 2 ı -22 satır vardır. Her sayfa. 2ı x ı5,5 cm ebadmdadır. Yazmanın bir kısmı. karmaşık bir içeriğe sahiptir (bakınız, 9-I) .. Bu riüshayı Cerbe adasında Va.J.eğ'de yaşayan el-Ba'tür ailesin­den ödünç aldım. Sayfaların sol kısımlannı, solucan yemiş olup yazma, su ile bozulmuştur, fakat yazma, hala okunabilir mahiyettedir. ı 7. cevabın son paragrafı, kayıptır.

İkinci yazma nüsha, 29 sayfa olup. h er sayfada 29 satır vardır. Her sayfa, 24,5 x ı 7 cm ebadmdadır. Yazmanın bir kısmı. karmaşık bir içeriğe sahiptir (bakınız, 4-I). Şeyh Abdullah·b. Yahya el-Barüni (ö. ı912} tarafından açık bir Mağrib_ hattı ile ya.zı.lnp.ştır. Bu nüshayı Cerbe adasındaki el-Biirü.niyye kü­tüphanesinden ödünç aldım. İlk nüshaya Kitabunfihi Risdletu Yüsuf b. Hal­fün el-Mezati ismi verilmiştir. İkinci nüshanın ismi ise. Ecuibetu Ebi Ya'laib b. Yüsuj.b. Haljün. eı-Mezd.ti'dir.

222 isr.J.MJ İıJMLER DERGISI

Her iki nüsha. "Allah. bizi muvaffak kılsın ve razı olacagı yola ulaştırsın. bize şerh edilmesi ve taraftarlanmızın itimad ettiği selef ile halef fakibierin ihtilaflarının açıklanması istenen bazı meseleler yazıldı ... " şeklinde başla­makta olup yine her iki nüsha, " ... İşte bu bizim eskilerden olmayıp önüne geçilen, tabi olunan şeydir. Şüphesiz Allah, muvaffakiyetimizin sahibidir, güç ı­

ve kuvvetiyle beraber tüm başarımızın sorumlusudur. Allah'ın selamı ve ralı­roeti üzerine olsun. İbn Halfün'un nsalesi sona erdi" şeklinde bitınektedir.

İçerik ve notlar. Ebü Ya'küb'un bu risalesi, Cebel-i Nefüse'den ona gele~ sorulara verdiği cevaplan içerir. Soruyu soran kişi, bu sorularda İbadi gö­rüşlere ve İbadi alimierin ortaya koyduğu kanıtıara ek olarak, müslüman· mezhepler arasındaki farklı görüşleri bilmeyi istemiştir. İbadi kroniklerine göre Ebü Ya'küb, İbadi olmayan müellifler tarafından okunan ve Azzabe ku­ruluşuna da bir süre için kılavuzluk eden21 kitaplara (Kütüb Ehli'l-Hılaf) düş­kündü. Bununla birlikte Ebü Ya'küb, İbadiler içirı İslam'da tartışmalı düşün­eeye kapılan açan tek alim değildi. Bu noktada Ebü Ya'küb Vartclaru, Ebü Arnmar Abdü'l-IWi, Ebü Amr Osman b. Halife es-Süfi, Ebü Tahir İsmail b. Musa el-Ceytali ve Ebü Sakin Amir b. Ali eş-Şemmahi gibi büyük alimler de vardı. Onların eserlerinde ortadan kaybolarılan da içeren tüm İslam mezhep­lerinin farklı görüşlerini ele alıp ortaya koyan mukayeseli çalışmalar buluruz. İbn Halfün'un bu risalesi, yukarıda ifade edilen müellifler tarafından izlenen metodun çok güzel bii ömeğidir. Ben bu iki yazma nüshaya dayanan bu ri­

salenirı edisyon kritiğini hazırlamakla meşgulüm.

X) Amnis b. Feth (283/ 896) ....

X-1) Usülü'd-Deyniineti's-Safiye

Yazmanın nitelikleri: ll ~ayfa olup. her sayfada 27 satır varcın:. Her sayfa, 15 x 21 cm ebadındadır. Eski Mağrib hattı ile yazılı olup tarihsizdir. Yaz­manın bir kısmı, karmaşık bir içeriğe sahiptir (bakıruz, 1-l). Yazmanın bir başka nüshasını Mizab bölgesu:ıın Beni Yezkın'den olan Şeyh Muhammed Babanü'nun kütüphanesinde gördüm.

Metin, "İçinde Usülü'd-Deynüneti's-Safiye olan eser. imam ve fakih Amrüs b. Feth tarafından telif edilmiştir. Delilleriyle problemleri açıklığa kavuşturan ve boş konuşarıların eksikliğini ortadan kaldıran aydınlatıcı delillerle yohuıu açıklayan Allah'a hamdolsun ... " diye başlamalrta olup "... Müslümanların hülanü ile ilgili bir hususta endişe edilebilecek bir kötülük ortaya çıkarsa, Allah içirı asiler, dünya ve ahirette Allah'ın vereceği cezadan korkarlar. Bun­dan dolayı tevbe etmeleri ve korkmaları gerekir. Eğer aynı· şekilde devam eder ve tevbe etmezlerse, dalalete düşer ve kafir olurlar. İ ddia edilmiştir ki bu du­rum, onlar için bir yücelik olup onların devam eden küfürlerini daha da ar­tırır. Burada Usülü's-Sira ve ed-Deynünetü's-Safiye'yi tasvir ettim. Allah'tan muvaffakiyet dilerim" şeklinde biter.

21 Şeınmahi. 445.

Çeviri/Transtatton 223

İçerik ve notlar. Bu risale, Amıı1s b. Feth'e atfedilir ve putperestlere, Ki­tap ehline (Hıristiyanlar ve Yahudller), Mecusiler ve münafıklara yönelik ola­rak İslam'ın tutumunu İbadilerin bakış açısına göre açıklar. Ayrıca yazar, Hciıiciler, Sufriyye, Mu'tezile, Mürcie ve Şiiler gibi bazı Müslüman gruplar tarafından benimsenen hatalı görüşleri çürütür. Yazar, inancın belirli temel prensiplerini bildirerek risalesini sona erdirir.

X-2) er-Raddu ale'n-Nakise ve Ahmed b. el-Huseyn

Yazmanın nitelikleri: 36 sayfa olup, her sayfada 26 satır vardır. Her sayfa, 20,5 x 14,5 cm ebadındadır. Eski bir Mağrib hattı ile yazılmış olup taıihsiz­dir. Abdullah b. İsa b. Zekeriyya en-Nefüsi tarafından transkiibe edilmiş olup esere "Kitabun fihi er-Raddu ale'n-Nilise ve Ahmed b. el-Huseyn" başlık ola­rak verilmiştir.

Metin, "Hamd, izzet, güç, büyüklük ve delil sahibi olan Allah'a aittir. O, dinini ortaya koymuş ve açıklamış ve öğrettiği kimselerin çoğundan, insanla­ra açıklasınlar ve gizlemesinler diye söz almıştır. Yüce Allah buyurur: 'Allah, kendllerine Kitap verilenlerden, 'Onu mutlaka insanlara açıklayacaksınız, gizlemeyeceksiniz' diye söz almıştı ... " şekl..in,de başlamakta olup " ... eğer ahi­retten herhangi. bir şey üzere bitiş cereyan eder mi? denilirse, kalıcı olan ni­hayetsiz ve gayesiz olandır. Onun için herhangi bir sona eriş yoktur. Allah'a hamd ve ona minnetle Abdullah b. İsa b. Zekeriyya b. Muhammed b. İsa b. Malımüd b. Süleyman b. Yahya'nın yazdığı kitap tamamlanmış oldu. Allah, ona malın ve evlatların fayda veremeyeceği, ancak selim bir kalp ile gelenle­riri istisna olduğu günde bununla fayda vermiştir. Onu sadece Allah nzasına ulaşmak için yazmıştır" diye bitmektedir.

İbaı:ü kaynaklarda bu eserin, Amıı1s'un meslektaşı Abdullah b. Halı.k el-Feziaru--22 için yazdığı kitap anlamında el-Arnıılsi şeklirıde ifade edlldiği gö­rülmektedir.

· Bu eser, İslam Hukuku ve teolojisinin temellerine yönelik İbadi bakış açı­sını ortaya ko~aktadır. Bu eserin önemi, Kuzey Afrika Theidiliğin günümüze ulaşan en eski eseri oluşudur.

Amıı1s, İbadiliğin Kuzey Afrika'daki en büyük alimlerinden biridir. o. ibei­dilerin ikinci imamı olan Ebü Ubeyde'nin öğrencilerinden gelen hadis riva­yetlerini eseri el-Ganimiyye'de kaydetmiş olan Doğu'nun tarıınmış ib~di ali­

mi Bişr b. Ganim el-Horasaru ile bir araya gelme imkanına sahip olmuştur. Bişr, Amıı1s ile birlikte Taheı:t'e giderken eserinin bir İıüshasını bırakmış ve böylece ikincisi, Amıı1s'un elinde transkiibe olan kitap olma avantajını elde etmişfu. Ayrıca o, doğu İbadileıinin o dönemde müftüsü olan Muhammed b. Mahbüb ile Mekke'de Hac esnasında bir araya gelmiştir. Aınrüs, dördün-

22 Bkz .. Şemmillii. 225; Visyam, Siyer, v. 2; Bemid.i. el-Ceudhir, s. 219.

224 İsW.ıtfıJ~ILER DERClSI

cü Rüsterrü imaını Muhammed b. Eflah döneminde Cebel valisi olan Ebü Mansür İlyas tarafından Cebel-i Nefüse kadısı olarak atanmıştır.

Amrüs'un İslam Hukuku ve teolojisinin temellerini Kur'arı, sünnet ve Müslümarı alimlerin bireysel hükümlerinden çıkardığı üç gruba ayıran bir kitap yazmaya karar verdiği söylenmiş; fakat o. arzusunu yerine getiremedet1, ölmüştür. 23 Amrüs, aslında, Manü savaşında İbrahim b. Ağleb tarafından öldürülmüştür (283/896).

XI} Ebü Hazr Yeğld b. Zeltöf (380/ 990)

XI-1) Kitabu'r-Radd ala Cemiı'l-Muhiilifin . İlk yazma nüsha, 40 sayfa olup, her sayfada 27 satır vardır. Her sayfa,

20,5 x 15,5 cm ebadındadır. Eski bir Mağrib hattı ile yazılmış olup tarih­sizdir. Müstensihi. Abdullah b. İsa en-Nefüsi'dir. el-Ba'tür ailesirıe ait olan yazmanın bir kısmı, karmaşık bir içeriğe sahiptir (bakınız, 12-2). Metirı, 36. sayfada sona erer ve sonrasında aynı müellifin ek teolojik görüşlerini içeren beş sayfa daha ta.Jtip eder.

İltinci yazma nüsha, 63 sayfa olup. her sayfada 19 satır vardır. Her sayfa, 2 1,5 x 15 cm ebadındadır. Abdullah b. Yahya el-Bfuüni' tarafından açık_ bir Mağrib hattı ile yazılmış olup 1273/1856 tarihlidir. Kebav'daki Yüsuf Ahmed el-Barüni'ye ait olan yazmanın bir kısmı, karmaşık bir içeriğe sahiptir.

Her bir nüsha. ~Allah'ın isimlerinin yarablmış olduğunu ·ileri sürenlere . red diye; onlara denilir ki, 'yarat:ı.lılıış olduğ~u ileri sürdüğünüz bu isimlelin neler olduğunu bize haber verin?' ..... diye başlamaktadır.

Her bir nüsha, • ... işte iki yüz dirheme sahip olanın durumu böyledir, kendi mülkünden ya da· mülkünün dışında beş dirhem versirı, ben de ona verirtın. Böylece gölgede ya da güneşte olsun, gölgede olan güneşe çıkmış olur. Bu meselelerden birine verilen cevap, hepsine verilmiş gibidir~ şeklirıde bitmektedir.

İçerik ve notlar. Başlığına göre yazmanın metni, Allah'ın isimleri yaratma­sı, Müslümarıların öteden beri bilmediği dini meseleler, Mu'tezile'nin reddi, istitaat (fiili yapma güç ve yeteneği) , ilahi irade, iman ve yaratmak gibi tealo­jik problemler hususunda İlıadiliğin tüm karşıtıarına yönelik tekzibleri içerir. Bu kitabın yazan olan Ebıi Hazr, özellikle teoloji sahasında İbadiliğirı seçkin alimlerinden biridir.

XII) İbn Sellam (ID/ IX. yüzyıl)

Xll-1) Bed'u'l-İslam ve Şeraiu'd-Din

Yazmanın nitelikleri: 63 sayfa olup, her sayfada 21 satır vardır. Her sayfa. 20,5 x 14,5 cm ebadındadır. Eski bir Mağrib hattı ile yazılıdır. Bu yazma nüs-

23 Visyfuıi, v. 2.

Çeviri/Translation 225

ha, esasen, el-Ba'tfu'un koleksiyonundaki nüshalardan biridir; onu yazmayı keşfeden Şeyh Sa.Iiı:n b. Ya'küb'dan ödünç aldım.

Yazma metin, "İman ve İslam. İzzet ve İlısari kelimelerinin tefsiri ... "şek­linde başlayıp. " ... onlan tefsir ettik, d.inimizin ilkelerine sarılın, Müslüman­Iann görüşlerini açıklıyoruz ... " diye bitmektedir .

. İçerik ve notlar. Bu kitap, Kuzey Afrika'da hicri ın. yüzyıla kadar çıkan İbacli tarihi ile ilgili sahip olduğumuz en eski kaynaktır. Müellif, Mekke ile Tfızır arasındaki İbacli şehirlerini gezmiş ve farklı yerlerdeki pek çok ünlü İbacli alimie görüşmüştür. Babası, Abdülyehhab b. Rüstem döneminde Sirt'in valisi idi.24 Bu kitap, Şemmahi'nin Siyer'inde söz konusu dönem ile ilgili pek çok alıntı yaptığı ana kaynaklardan biridir.25

Müellif, İslam ve İman'ın doğruluğu üzerine yazdığı girişten sonra mezhe­bin ilk imamlarını, yani Peygamber'in arkadaşlannın seçme bir listesini verir. Bu kitapta iki liste daha vardır. Biri, doğuda yani, Mekke, Medine, Yemen, Uman, Küfe, Basra ve Şam'da yaşayan İbacli alimierin isimlerini içerir. Diğeri ise, Kayravan ve o çevredeki İbadi alimierin isimlerini içerir . . Müellif yine, Ebü'l-Hattab Abdu'l-A'Ia tarafından Libya ve Tunus'ta kurulan devletle ilgili faydalı bilgiler verir. Ayrıca, Ebü Hatim el-Melzüzi ile ve onun bu devletin yaşaması için verdiği mücadele ile ilgili bilgi verir.

Bu kitapta iki önemli belgeden alıntı yapılmaktadır. Birincisi, ikinci Rüs­temi imaını olan Abdülvehhab b. Abdurrahman'ın Tripali'de yaşayan insan­laragönderdiği mektuptur. Diğeri ise. Ebü İsa İbrahim b. İsmail el-Horasaru ile doğu İbadilerinin kardeşleri olan Mağrtb İbadilerine, Halef b. es-Semh'in Tahert'teki Rüstemi devletine yönelik isyanı ile ilgili yazdıklan bir mektuptur.

Blf elyazması nüsha, bildiğim en iyi ve eşsiz bir eserdir.

xım Mukartin b. Muhammed el-Bağturi (VI/Xfi. yüzyıl}

. ~-1) Siyeru Meşaihi Cebel-i Nefôse

Yazı:nanın nitelikleri: 153 sayfa olup, her sayfada 24 satır vardır. Her say­fa. 21 x 15 cm ebadındadır. Eski bir Mağıib hattı ile yazılıdır (800/1397'den sonra). Bu yazma nüsha, Cerbe adasının Valeğ bölgesinde yaşayan el-Ba'tür ailesine aittir. Bu nüshayı fotokopi yapmak için ödünç aldım. Kötü bir du­rumda idi, ıslak oluşundan dolayı bozulmak üzereydi ve tüm sayfalan, kötü biçimde işaretlenmişti fakat hala okunaklı idi.

Kitaba verilen başlık, "Kitabun fihi Siyeru Meşcühi Cebel-i Nefüse ve Menıikıbihim" dir.

24 Şemmahi, 204. 25 Örnek olarak bkz .. Şemmahi, Siyer, s. 133, 135, 137, 141·42, 161·62, 164, 187, 188, 260·

62; aynca bkz., Tadeusz Lewicki. "Une chronique ibadite, 'I<ttab as-Sıyar' d'Ahü'l-'Abbas Ah­mad as-Sammıili!", Revue des Etudes Islamiques, Vlll, Paris, 1934, s. 73.

226 Jswd iı.ır.ıu:R DERClSI

Yazma metin, "Rivayet edildi ki bu davetın taraftarları. birbirlerini karşı­lıklı ziyaret ediyorlar. Doğu ehli, bab ehlini; bab ehli de doğu ehlini ilim ba­kmıından birbirlerinden faydalanmak amacıyla ziyaret ediyor. Doğu ehlinin liderleii, asırlar boyunca konuşmuşlardır. Onlardan Cabir b. Zeyd, ... " diye başlamaktadır.

Yazma metin, • ... evinde yiyeceği şey bulamayan kişinin özellikle süte çık­masına izin verdiler. Evinde yiyeceği şeyi bulan kişiye gelince. bu onun içirı caiz değildir. Allah, en doğrusu ve sağlamını bilir. O, bize yeter; O, ne güzel vekildir ve muvaffakiyet onunladır. Böylece, daha önce yaşayan, muhabbet­lelinden faydalandığuniz. mezheplerine ve delilleline yönelik kötü şeyler söy­leyeniere hemen cevap veren ve güvenilir isnatlarla telifyapan Cebel-i Nefüse alimlerinin Iivayetleiiyle bilinen kitap böylece tamamlandı. Tek olan Allah'a hamd, nebisi Hz. Muhammed'e, tüm nebilere ve meleklere de salatu selam olsun" şeklinde bitmektedir.

Aşağıdaki not, modem Mağrib hatbile yazılmıştır: "0, Mukartin b. Mu­hammed el-Bağtfui en-Nefı1si'nirı telifidir. Kitabın sonunda 599 yılının Ra­bi'u'l-Ahır ayında Cennavun'da Şeyh Ebü Yahya Tevfik b. Yahya el-Cenna­vurü'nirı huzurunda kitabı tamamladığını ifade etmiştir".

İçerik ve notlar. Bu kitap, iki yıl öneeye kadar Şeyh Salim b. Ya'küb'un el-Ba'tür ailesirlin koleksiyonunda onunla karşılaşıncaya kadar kayıp olarak düşünülüyordu. Diğer yazma, Libya Hün'da ortaya çıktı, fakat şl.mdlye kadar onu görebilmiş değilim. .,

Eser, özellikle Cebel-i Nefüse alimlerinin biyoğrafileıini ele almaktadır. Hicri VI. yüzyıla (XII. yüzyılın başlan) kadar olan dönemi kapsamaktadır. Eser, açık bir el yazısı ile yazılan ve eksiksiz bir şekilde noktalanan Berbe­Ii metirıleiinirı büyük ve önemli bir koleksiyonunu içerir. Ne Berracli ne de Salimi, bu kitaptan listelerinde bahsetmezler; fakat bu eser, Şemmcihi içirı Nefüse alimleri ile ilgili eserirıin ana kaynağıdır. O, bu kitabın yazarı olan Mukartin b. MuJ"ıammed el-Bağtüri ile ilgili kısa bir biyoğrafi de yazİnıştır.26

XIV) Ebü'r-Rabi' Süleyman b. Abdi's-Seliim el-Visyini (VI/Xll. yüzyıl)

XIV-1) Siyeru'l-Visyam

Yazmanın nitelikleri: 121 sayfa olup, her sayfada 36 satır vardır. Her say­fa, 20,5 x 15 cm ebadındadır. Güzel bir eski Mağiib hattı ile yazılıdır; sön beş sayfası, modern Mağrib hatb ile tamamlanmış olup farklı sayfalarda metnirı, Ramazan 1067 /Mart 1666 tarihli olduğu kaydedilir.

Bu yazma nüsha, Cerbe adasının Haşşan bölgesiriden olan Mahfüz b. All el-Bcirüni'ye aittir. Bu nüshayı fotokopi yapmak amacıyla ödünç aldım. Kita­ba verilen herhangi bir başlık yoktur.

26 Şeınmabi. 548.

Çevirt/Trarısla tion 227

Yazma metin, uşeyh Ebü'r-Rabi' Süleyman b. Abdi's-Selam b. Hasan el-Visyani demektedir. Muvaffakiyet, Allah'tandır. Hamd, ilimierin kendisiyle yanşamayacağı ve eşyanın onun kudretine üstün gelemeyeceği ve varlıklan bildiği şey üzere yaratan Allah, içindir. Hiçbir şey, onun gibi değildir ve O, işi­ten ve görendir. Gözler, onu göremez fakat O, gözleri görür. O, çok merhamet eden ve her şeyden habe:ı;-dar alandır. Davetimiz taraflarlannın haberlerine bakb.m, mahvoldum, bu yüzden sizin için bir kitap yazmayı istedim ... " diye başlamaktadır.

Yazma metin, " ... ona 'ı:;en, hayırlı bir insansın, onlar için isabet edecek şekilde kuşluk rüküsunu, Cuma orucunu, Allah'ın sana verdiği şeylerden sa­daka'yı yerine getir' dedi. Allah'a çokça hamdolsun. Bu arada bozulan şey ile ilgili olarak 'gerçekten çokça kopye ettim' dedi. 1067 yılmm Ramazan ayının onuncu günü bu iş, bitti, bununla bu nüshanın tama:mlaruşuu kastediyo­rum. Hamd, alemierin Rabbi olan Allah içindir. Efendimiz Hz. Muhammed'e, ailesine ve ashabına da salatu selam olsun" şeklinde bitmektedir.

İçerik ve notlar. Bu kitap, iki bölümden oluşmaktadır. hk bölüm, müellif Şeyh Ebü Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Asımi tarafından Ebü Muhammed Maksin b. el-Hayr (28 Cemaziyelahir 528/15 Ocak 1134}'dan nakledilen başlıca bilgileri içerir. İkinci bölümdeki bilgiler ise. Ebü Amr Osman b. Halife es-Süfi, · Ebü Sehl İbnlhim b. Süleyman ile Ebü Nüh'tan nakledilmiştir.

İlk bölümde verilen hayat hikayeleri, aşağıda göı:ü].düğü gibi, bölgelere göre sıraya kompuştur;

1) Cebel-i Nefüse allmleri, s. 2-12.

2f Cerbe bölgesi alimleri, s. 12-23.

3) Kastaliye, Nefzafe gibi kale topluluklaruun alimleri, s. 23-28.

4) Sii.f ve Eriğ bölgelerinin alimleri, s. 28-46.

5) Variclan alimleri, s. 46-58.

6) Çeşitli hayat hikayeleri, s. 58-68.

İkinci bölüm, İbadi toplulukların büyük değerleri, alimleri, Azzcibe ku­ruluşlan27, faaliyetleri ve sosyal yaşamı ile ilgili bilgiler içerir. İbadilerin Ta­hert'teki devletinin yıkılışından VI/XII. yüzyıla kadar olan dönemin tarihi açısından önemli bir kaynaktır.

27 Az:ıabe kuruluşlan. Kuzey Afrika• da İMdi devletinin yılo.lışından sonra ortaya çıkmıştır. A2-:ılibe kuruluşlan. toplumdaki en iyi Insanlardan meydana gelmelidir. Üyellk Için gerekli şart­lar arasında üyenin. Kur·an·ı ezbere bUen ve İbadi sistemine göre çalışmalarını tamamlayan ldşUerden olması vardır. "Açık davet" ya da savunma döneminde bu kuruluş, Imarnın Şura Meclisi'ni oluşturur. fakat gizlilik dönemi (kitman merhalesl) boyunca Az:ıabe kuruluşu, İba­di toplumunun dini ve sosyal işlerini yürütme noktasında Imarnın tüm otoritesini kullanır.

228 lswtt İılMLER DERcisi

Kitabın diger nüshası, Lwow Üniversitesi Kütüphanesindedir (No: 277).28

XV) Ebii Ammiir Abdü'l-Kafi b. Ebi Ya'kiib el-Varlclani {VI/XII. yüzyıl)

XV-1) Muhtasaru Tabakati'l-Meşüh f

Yazmanın nitelikleri: 3 sayfa olup, her sayfada 23 satır vardır. Her say-fa. 21,5 x 15,5 cı:n ebadındadır. Açık modem bir Magnb hatbile yazılı olup 1271/1854 tarihlidir. Müstensihi, Said b. Eyyüb et-Tindimmirti'dir. Yazma nüshanın bir losmı, karmaşık bir içerige sahiptir (bakınız, 6-1).

İçerik ve notlar. Bu vesikada Ebü Arnmar Abdü'l-Ka.fi, kendisi aracılı­gıyla yayıldıgı İlıadi doktrininin otoriteler zincirini açıklar. O, İbadi alimleri on bir sınıfa ayırır; her bir sınıf, elli yılı kapsar ve aynı dönemde yaşayan çok sayıda alimi, onların bu dönemin başlangıç ya da sonunda gelip gelme­digme bakmaksızın, içine alır. Ebü'l-Abbas Ahmed b. Said ed-Dercini, Ta­bakatu'l-Meşclih adlı eser!Tide bundan alırıtı yapar ve zinciri kendi dönemine kadar getirir.29

Yazma metin, "Sözdeki isabet ve arneldeki doğruluktan dolayı Allah, bizi muvaffak kıldı. Şüphesiz Şeyh Ebü Ammar, Azzabe'nirı tek tek ve şüpheden uzak güvenle, dinlerinin emrine uyduğunu gördüğünde, güzel bakışından dolayı bunun birlik içinde kuşaktan kuşağa olduğunu anladı ... " diye başla-

\ maktadır.

Yazma metin, " ... onlar ve diğ_erlerinden hareketle ilim, Allah korkusu, zühd ve ibadet anlatılmaktadır. Bu kitap, istesek de bundan başka bir şeyi içine almaz, kelimesi kelimesine artık tamamlandı" şeklinde bitınektedir.

28 Nüshanın nltellklen, Tadeusz l..ewlcki tarafından ve.rtlm1ştlr. Bkz., Lewick:l, "Quelques textes lnedits en vteux herbere provenant d'une chrontque lba.dite anonyme", REI .. Vlll, (1934). s .' 276-279.

· 29 Dercini. Tabaklit (el!mdeki yazma nüsha), v. 2-3.

234 (127) İSLAM] İLIMLER DERClSI

~aynakça

el-ASKALANİ, ibn Hacer Ahmed b. Ali. Lisdnü'l-mizdn, thk. Dairetü'l-maartfi'n­Nizamiyye: Hindistan, Beyrut: Müessesetü'l-a'lemi li'l-matbfıat. 1406/1986.

İbn BEREKE, Ebu Abdullah Muhammed el-Behlevi, Kitlı.bu'l-cdmi, thk. İsa Yahya el-Baruni, Beyrut: Daru'l-feth, 1394/1984. ~

BOULERV AH, İbrahim b. Ali, Müsnedü'l-İmdm er-Rebi' b. Habib ve kitô.bu'l-cdmi' li ibni Bereke, Beyrut,.2013.

el-CÜRCANİ, Abdullah ibn Adiy. el-Kdmilfi duajdi'r-ricôl, thk. Yahya Muhtar Gazzavi, Beyrut, 1409/1988.

ed-DAREKUTNİ, Ali b. Ömer ebu'l-Hasen. Sünenü'd-ddrekutni, thk. Abdullah Haşim Yemani, Beyrut: Darü'l-Ma'rife, 1386/ı966.

Delilu a'llımi Uman, Umman: SultanKabus Universitesi, Maskat. 1412/1991. ed-DIMEŞKİ, Şemseddin Muhammed, Tavdihü'l-müştebehfi dabti esmai'r-rüvvdti ve

ensdbihim ve elkdbihi ve lcendiim, thk. Muhammed Naim el-Arksusi, Beyrut: Müessesetü'r-Risale, 1993.

İbn HABİB, er-Rebi', el-Cdmiu's-Sahih. yay. haz. Ebu Yakub el-Vercilani, Kahire: Matbaatü's-Selefiyye, h. 1349.

el-HÜSEYiN, Velid Ahmed ve diğerleri, Mevsüatü'l-Hô.jız ibn Hacer el-Askalani.'l­Hadisiyye, Britanya: Daru'l-hikme, 1422/2002.

İbn MAKULA, Ali b. Habbetillah b. Cafer, el-İicrndlfi refi'l-irtibdti ani'l-mü'teUfi ve'l­muhtelif, thk. Abdurrahman b. Yahya el-Muallimi el-Yemani, Beyrut: Darü'l­Kütübi'l-İlmiyye, h, 1411.

el-Kütübü's-sitte, yay. haz. Salih b. Abdiliaziz Al-i Şeyh, Riyad, 1421/2900. es-SA'Dİ, Cabir b. Ali b. Hammud, ibn Be_reke ve ô.rauhu'l-usüliyye, Ürdün Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi'ne sunulmuş Yttksek Lisans Tezi Danışman Dr. Abdülmuiz Abdiliaziz Hureyz. 1994.

es-SALİMİ. Abdullah b. Hamid, Thhjetü'-A'yan bi sireti ehl-i Umiin, thk. Ebu İshak

İbrahim Atfiş, Kahire: Matbaatü'ş-Şebab, h. 1350. es-SUUDİ, Zelıran b. Hamis b. Muhammed, el-İmdm ebu Muhammed Abdullah b. Mu­

hammed b. Berelee ve devruhu'l:fıkhifi'l-medreseti'l-İbô.diyye min hildli kitô.bihi "el-Cdmi'", Ürdün Al-i Beyt Üniversitesi'ne siınulmuş yılksek lisans tezi Danış­man Dr. Kahtan ed-Düri, 1998.

ez-ZEHEBİ. Şemseddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed, M'rziinü'l-i'tiddlfi nakdi'r­ricôl, thk. Ali el-Bicavi, Şam: Daru'l-fikr, t.y.