Hazırlayan: Avedis Boyacıhttp://tr.linkedin.com/in/avedisboyaci http://boyacidukkani.wordpress.com

“Yeni Ekonomi Kuantum – Nöroekonomi (Haldun Soydal)”Kitap Özeti

Sunum İçeriği• Kitaba Dair Genel Bilgiler

• Kitap Künyesi, Kitabın İçindekiler, Genel Bilgiler

• I. Bölüm• Klasik İktisat Akımı• Neoklasik İktisat Akımı• Modern (Yeni) İktisat Akımına Doğru• Kavramlar (Ekonofizik, Kaos, Kuantum, Entropi, Belirsizlik, Fraktal Geometri, Kelebek

Etkisi, Oyun Teorisi, Bulanık Mantık, Nörokuantoloji)

• II. Bölüm• Yeni İktisat (Psikolojik İktisat, Mental Muhasebe, Davranışsal İktisat, Evrimci İktisat)• Beyin - Nöroloji (Nöron'lar, Nörotransmiter’ler, Bellek - Bilinç, Karar Verme, fMRI,

İktisadi Bulgular, Nöropazarlama)• Nöroekonmi, Makroekonomi ve Türkiye Üzerine Uygulama

• Yazarın Sönsözünden

Kitap Künyesi

Yeni Ekonomi Kuantum - Nöroekonomi

Yazar: Haldun Soydal

Yayınevi: Palet Yayınları

Basım zamanı: Eylül 2010

Sayfa adedi: 204

Kitabın İçindekiler• ÖNSÖZ 9• GİRİŞ 11• I. BÖLÜM 15• KUANTUM MEKANİĞİ İLE DEĞİŞEN

PARADİGMA VE EKONOMİ 15• EKONOFİZİK 19• ZEİTGEİST - KAOS, KUANTUM VE

EKONOMİ 23• DETERMİNİZM 31• KOMPLEKSİTE 34• FELAKET (Catastrope) TEORİSİ 36• ENTROPI 38• BELİRSİZLİK 41• FRAKTAL GEOMETRİ 49• KELEBEK ETKİSİ 61• OYUN TEORİSİ 66

• Tutukların İkilemi (dilemma) 67• Nash Dengesi 69

• BULANIK MANTIK (Fuzzy Logıc) 72• NÖROKUANTOLOJİ 80

• Il. BÖLÜM 83• NÖROEKONOMİ 83• PSİKOLOJİK İKTİSAT 87• MENTAL MUHASEBE 91• DAVRANIŞSAL İKTİSAT 95• DENEYSEL İKTİSAT 97• EVRİMCİ İKTİSAT 98• NÖROEKONOMİ 98

• Nöroekonomi’ye Yönelik Eleştiriler 106• Literatürde Yer Alan Başlıca Nöroekonomi Uygulamaları 109

• NÖROEKONOMİ VE MAKRO EKONOMİ, TÜRKİYE ÜZERİNE UYGULAMALI ARAŞTIRMA 151

• SONSÖZ 163• EK: DENEY GÖRÜNTÜLERİ 165• EK: DENEYLERDE ELDE EDİLEN (MRI

GÖRÜNTÜLERİNDEN ÖRNEKLER 171• SÖZLÜK 183• AÇIKLAMALAR 173• DIZİN 191• KAYNAKÇA 193

Kitaba Dair Genel Bilgiler I• Kitap, iktisat biliminin diğer bilimlerden ayrı

düşünülemeyeceğinin ve bu nedenle de bilimsel gelişmelerden direk etkilendiğinin vurgulanması ile başlıyor.

• Ardından, iktisat bilimi dünyasında kabul görmüş olan teoriler paylaşılıyor. Bunlar: Klsaik, Neoklasik ve Modern olarak kategorize edebileceğimiz üç akımın öncülüğünde geliştirilmişlerdir.

• Kuantum fiziğinin, nöroekonominin ve davranış bilimlerinin ekonomide yer bulmaya başlamasıyla iktisat biliminde bir devrim yaşandığı iafde ediliyor ve kitap boyunca, çeşitli bilimlerdeki ve kavramlardaki gelişmeler örnek verilerek bu devrimin ne olduğu açıklanıyor.

Kitaba Dair Genel Bilgiler II• Kitabın I. bölümünde; konuya temel oluşturması

için önce klasik iktisat ve neoklasik iktisat teorileri tanımlanmıştır. Ve ardından modern (yeni) iktisada geçiş; gelişmeler ve kavramlar aracılığı ile aktarılıyor. İlgili tüm kavramlar açkılanarak, iktisat bilimine nasıl yansımasına dair fikir veriliyor.

• Kitabın II. bölümünde; ise nöroloji, insan beyni ve insan beyninin işleyişi açıklanarak iktisat bilimi ile ilişkilendiriliyor.

• Kitabın son kısmında Haldun Soydal’ın Türkiye’de yaptığı çalışmalardan da örnekler veriliyor.

Bölüm I > Klasik İktisat Akımı• Klasik fizik; Öklit matematiği, Newton’un (1643 - 1727) ve daha

sonra James Maxwel’in geliştirmiş oldukları teoremlere dayanmaktadır. Newton özgür iradeyi ortadan kaldıran nedensellik temeline dayalı determinist feslefeyi bilim dünyasına sunarak, temel paradigmayı bu felsefe üzerine kurmuştur. Yani bir önceki durumdan bir sonraki durumun tespit edilmesi mantığına dayanmaktadır.

• Klasik fizikteki deterministik felsefenin iktisat bilimine yansıması rasyonellik (akılcılık) şeklinde olmuştur. İnsan rasyonel bir varlık olarak kabul edilmiş ve iktisadi kuramlar bu varsayım üzerine inşa edilmiştir. Psikoloji biliminden sınırlı miktarda faydalanılmıştır.

• Bu kuramın en önemli temsilcileri Adam Smith ve Jeremy Bentham kabul edilebilir. Adam Smith’in “The Theory of Moral Sentimes” isimli çalışmasında birey davranışlarının psikolojik açıdan analizini içermektedir.

Adam Smith1723 - 1790

Isaac Newton1642 - 1727

Bölüm I > Determinizm• Determinizim, tüm olayları ve evreni,

onların bu şekilde olmalarını zorunlu kılan bir takım yasa ile güçlerin varlığına ve bu yasa ile güçlerden meydana geldiklerini ileri süren doktirne verilen isimdir. Daha açık bir ifadeyle evrende akli bir düzen vardır.

• Felsefi temelli determinizim, nedenselliktir ve bütün olaylarda özgür iradeyi ve insanın başka türlü davranabilme imkanını kabul etmeyen, olay ve olgularda bir takım önceden varolan zorunlu nedenler zincirinin zorunlu olarak benimsendiğini savunan teoridir.

Bölüm I > Neoklasik İktisat Akımı I• Neoklasik iktisat akımı özellikle 20. yüzyılda etkili

olmuştur. Bu akım ile birlikte iktisat biliminde sosyal bilimlerden uzaklaşılmış, sosyolojik – psikolojik faktörlerin dahil edildiği analizler giderek azalmış ve iktisadi faktörler matematiksel olarak ifade edilmeye çalışılmıştır. Yani “etkik” kökenden “mühendislik” kökene doğru bir kayma yaşanmıştır.

• İktisadi bireylerin her durum ve koşulda, rasyonel (akılcı) kararlar alarak, rasyonel seçim ve tercihler yaptıkları, faydasını maksimum yapmaya çalışan davranışlar sergileyecekleri varsayılmıştır. Bu şekilde davranan iktisadi bireye “homo economicus” denilmektedir. Kararlı ekonomik denge durumu olabileceği söylenmekte ve bu durum hedeflenmektedir. Dengesizliğin geçici olduğu kabul edilmektedir.

Bölüm I > Neoklasik İktisat Akımı II• Oysa, zaman içinde görülmüştür ki reel

dünyada; kararlı ekonomik denge durumu, gruplararası çıkar çatışmalarının yaşanmadığı ekonomik sistemler mümkün değildir. İktisadi hayat matematiksel ifadeler dışında çok çeşitli faktörlerden etkilenmektedir.

• Neoklasik iktisat akımının ortaya koyduğu en sosyal sayılabilecek kavram marjinal fayda (bir ürünün son biriminin sağlayacağı fayda) kavramıdır.

Bölüm I > Modern İktisat Akımına Doğru I

• Neoklasik iktisat akımındaki tam rasyonellik varsayımı, iktisat modellerine basitlik ve işlerilik sağlamalarına rağmen tahmin gücü açısından yetersiz kalmaktaydı.

• Neoklasik yaklaşımın gerçek dünyayı yansıtmaktan uzak olan varsayımlarının ekonomi öğretisi ve eğitimine de yansıyarak tekelleşmesi, pek çok eleştiri almasının yanı sıra, 2000 yılında bir grup Fransız iktisat öğrencisi tarafından bir bildiriyle eleştirilmiş ve öğrencilerin deyimiyle “Otistik İktisat” kavramı kamuoyu ile paylaşılmıştır. Ardından özellikle Amerika ve Belçika’da baş gösteren tepkiler modern iktisatın doğumunda önemli adımlar olmuşlardır.

• İktisat biliminin diğer bilimlerle ilişkilendirilmesi gerekliliği zamanla kendisini göstermiş ve yerleşik iktisat kuramlarını etkilemiştir.

Bölüm I > Modern İktisat Akımına Doğru II• Modern (yeni) iktisatta öne çıkan noktalar aşağıdaki şekilde özetlenebilir. (Bu kavramlar ileriki

slide’larda açıklanacaktır.)• Zaman analize girmiştir. (Laboratuvar ortamında somut zamanlı modellerin kurulması mümkün

hale gelmiştir.)• Faydacılık• Marjinalizm• Sınırlı rasyonellik• Yöntemsel bireyselcilik• Çoklu denge• Evrimci oyun kuramı• Ekolojik ekonomi• Psikolojik ekonomi• Yeni ekonometri• Kompleksite kuramı• Simülasyonlar - Fraktallar• Deneysel iktisat• Ekonofizik• Mental muhasebe• Davranışsal iktisat• Nöroekonomi

Bölüm I > Ekonofizik• Tüm bilimlerin kaynağı felsefedir. Tüm bilimler felsefe

kaynaklı olduklarından birbirleriyle de ilişki halindedirler.

• Fizik alanında yapılan her türlü paradigma değişikliği ekonomide de değişimlere yol açmaktadır.

• Fizikçiler tarafından ortaya koyulan teorileri ve metotları ekonomi problemlerini çözmekte kullanan ve iktisadi analizlere dahil eden interdisipliner araştırma alanına «ekonofizik» adı verilmektedir. Eski Yeni

Klasik Mekanik Kuantum Mekaniği

Doğrusal Geometri Fraktal Geometri

Klasik Mantık Bulanık Mantık

Determinizm Belirsizlik

Bölüm I > Kaos I• Kaos, evrenin düzenden önceki karmaşık, şekilsiz,

anlaşılamayan ve kontrol edilemeyen hali olarak ifade edilmektedir.

• Kaos teoremi ilk kez 1889 yılında, Fransız matematikçi Henry Poincare tarafından kullanılmıştır. Evrenin ilk durumunu bilemeyeceğimiz için güneş sisteminin kararlı olup olmayacağını asla öngöremeyeceğimizi ispatlamıştır.

• Kaos teoremi; Kuantum Mekaniği, Heisenberg Belirsizlik İlkesi, atomaltı dünyanın araştırılması, determinizmin eski önemini yitirmesiyle önemli ölçüde kullanılmaya başlamıştır. Kaos teoremi; sürekli bir kararsızlık gösteren yapılardan düzenin (süreli ve çoklu denge) nasıl ortaya çıktığını non-lineer denklemlerle göstermektedir.

Bölüm I > Kaos II• Kaos teorminde, iktisadi olaylar tekdüze ve basit ilişkiler

olarak değerlendirilmemekte ve kaotik özellik taşıyan davranışlar olarak varsayılmaktadır. Klasik iktisadi ekolün temel argümanları olan homoeconomicus ve rasyonalizm reddedilmektedir.

• Yapılan araştırmalara göre dünya ekonomisi genel bir döngü olarak 50 yılda bir kırılmakta ve sonuç olarak belirsiz bir döneme girmektedir. Yani kaotik yükseliş ve çöküş döngüleri bulunmaktadır. Bu durum Kaos teoremine uygundur.

Bölüm I > Kuantum• Atom çekirdeğinin etrafında devamlı bir dalga

halinde dolaşan ve her noktada bulunabilen elektronların çok olmasına «kuanta»; tek olmasına ise «kuantum» adı verilir.

• Belirsizliği temel alan Kuantum paradigmasıyla beraber, görecelilik - olasılık gibi durumlar sisteme eklenmiş ve ekonomik sistemin bütünü düzsel değil nonlineer bir çözümleme tekniği ile yorumlanmıştır.

• Önümüzdeki dönemde yeni ekonomi bu kuramlara dayandırılacaktır. Ör: İstihdam, döviz kuru, finans piyasaları harektleri vs...

Bölüm I > Entropi• Yunanca «Entrope» kelimesinden gelen «Entropi» bir

sistemin düzensizliğinin ölçüsü olarak ifade edilmektedir. Evrende kendi haline bırakılan tüm sistemlerin zamanla orantılı olarak düzensizliğe doğru gideceğini savunur.

• Entropi getirdiği fizik dinamiği dışında, «Sosyal Entropi» kavramıyla da iktisat literatürüne girmiştir. Sosyal Entropi, insan ilişkileri ile üretme ve gelir yaratma kapasitesi arasındaki ilişkiyi açıklamaya çalışan bir kuramdır. Ekonomik sistemin öğeleri arasındaki farklılaşma arttıkça Sosyal Entropi azalmaktadır. Sosyal Entropi azaldıkça gelir dağılımının daha homojen sağlanacağı ve toplumun refah düzeyinin artacağı sonucuna ulaşılmıştır.

Bölüm I > Belirsizlik• 1926 yılında Werner Heisenberg tarafından

tanımlanmıştır. Bu ilke Kuantum fiziğinin de temelini oluşturmaktadır.

• «Belirsizlik İlkesine» göre hareket halinde olan bir elektronun hem konumunun hem de hızının aynı anda belirlenmesi imkansızdır. Kuantum fiziğinde her fiziksel niceliğe denk gelen bir reel sayı değil, bir işlemci vardır. Bu işlemciler, deterministik mekanikten ayrı olarak sayısal değerler ile değil matrisler ile temsil edilir. Dolayısıyla, kuantum mekaniğinde ölçülen fiziksel niceliğin ölçüm sırası önemlidir.

• İktisadi dünyda matrisler olasılıkları işaret etmektedir. Dolayısı ile bazı olasılıklar hesaplanabilir. Fakat hiçbir zaman kesin olarak iktisadi bir tahminde bulunulamaz.

Werner Heisenberg1901 - 1976

Bölüm I > Belirsizlik – Schrodinger Deneyi

• Belirsizlik ilkesini temel alan Schrodinger, elektronun atom içindeki hareketini inceleyerek (dalga mekaniği) elektronun bulunduğu yeri bir olasılık olarak ortaya koymuştur. Schrodinger’e göre bütün ihtimaller aynı anda var olmaktadır. Yaptığımız gözlem sırasında bu ihtimallerden algıladığımızı gerçeğe indirgeriz ve gözlemin bir parçası oluruz.

• Schrodinger’in ünlü kedi deneyinde, kapalı bir kutunun içinde bir düzenek ve başlangıçta canlı olan bir kedi vardır. Düzeneğin içinde ise, bozunma olsalığı %50 olan bir parçacık ve bu parçacığın bozunmasıyla ortama yayılacak zehirli gaz vardır. Düzenek bozulursa kedi ölecektir.

• Kutu açılana (yani gözlem yapılana kadar) kedi ölü mü diri mi bilinmemektedir. Yani kuantum fiziğine göre kedi hem ölüdür hem de diridir.

Bölüm I > Fraktal Geometri• 1975’te Polonya asıllı matematikçi Beneoit Mandelbrot

tarafından ortaya atılan Fraktal; çoğunlukla kendine benzeme özelliği gösteren karmaşık geometrik şekillerin ortak adıdır. Kendine benzer bir cisimde cismi oluşturan parçalar ya da bileşenler cismin bütününe benzer. Düzensiz ayrıntılar ya da desenler giderek küçülen ölçeklerde yinelenir ve tümüyle soyut nesnelerde sonsuza değin sürebilir; öyle ki,her parçanın her bir parçası büyütüldüğünde, gene cismin bütününe benzer. Kendileri farklı ölçeklerde tekrar eden motiflerdir.

• Fraktal doğanın gerçek geometrisi olarak da tanımlanabilir. Yakın zamanda yapılan araştırmalar, birey, takım, kurum ve hatta toplum seviyesindeki hareketlerin de fraktal dinamikler gösterdiğini işaret etmektedir.

• Ör: T-Bono piyasalarında dikey eksende fiyat ve yatay eksende de zaman grafiği oluşturulduğunda, uzun vadede kendini tekrar eden fraktal örüntüler görülmesi olasıdır.

Bölüm I > Kelebek Etkisi• Başlangıçtaki koşullara hassaslık olarak bilinen kelebek etkisi,

Lorenzin 1972 yılında yayınladığı «Öngörü: Brezilya’daki bir kelebeğin kanat çırpışı, Teksas’ta bir kasırga başlatabilir mi?» adlı makalesinden ismini almıştır.

• Dünya ekonomisi artık, kürselleşmenin getirdiği boyut ile başta finans piyasaları olmak üzere birbirine o kadar entegre hale gelmiştir ki; dünyadaki herhangi bir yerdeki eknomik sistemde meydana gelen çok küçük olaylar, çok büyük değişikliklere neden olabilmektedir.

• Örneğin; mortgage kredirlerinde kanat kırçpan kelebek dünya ekonomilerinde kasırgalara yol açmıştır veya 1929’da borsadaki çıkışlar büyük buhrana neden olmuştur.

Bölüm I > Oyun Teorisi I• Amerikalı matematikçi Jon Von Neuman 1928

yılında yayınladığı makale ile oyun teorisinin temelini atmış, ekonomist Oscar Morgenstern ile de 1944 yılında basılan «Oyun Teorisi ve Eknomik Davranış» isimli kitapta, bu teoriyi ekonomi alanı üzerinde uygulamıştır. 1950 yılında John Forbes Nash, yayınladığı çalışmalar ile teoriyi geliştirmiş, rekabetçi ve işbirlikçi oyunlarda kullanılabilecek bir denge kavramını ortaya atmıştır.

• Oyun teorisi «Akıllı karar vericilerin çatışmalarının veya işbirliklerinin matematik modelleri» olarak adlandırılabilecek bir teoridir.

Jon Von Neuman1903 - 1957

John Forbes Nash1928 - ...

Bölüm I > Oyun Teorisi II• Mahkumlar Açmazı: Delilleri yetersiz bir

suçtan iki zanlının hapse atıldığını düşünelim. Eğer zanlılardan hiç biri herhangi bir itirafta bulunmazlarsa mevcut delillerle ikisi de 2’şer yıl yatacaklardır. Eğer zanlılardan biri diğeri aleyhine itirafta bulunursa o serbest kalacak, diğeri 10 yıl hapse mahkum olacaktır. Her ikisi birbirinden habersiz diğerini ele verici itirafta bulunursa, suçu ikisinin birlikte işlediği sabit olacağı için ikisi de 5’er yıla mahkum olacaklardır. Zanlılar için ikilem burada başlamaktadır. Sonuçları, diğer zanlının tavrına bağlı olarak değişen bir çok seçenek bulunmaktadır.

Bölüm I > Oyun Teorisi III• Nash Dengesi: Bütün oyuncuların kendine göre en yüksek

kazancı getirecek bir stratejisi olduğu, fakat oyundaki yegane oyuncu olunmadığı için bu ‘dominant stratej’inin uygulanamayacağı ve bir ‘denge durumu’na razı olunacağıdır. Nash dengesi stratejisi, bir oyuncunun karşısındaki oyuncunun stratejisini tahmin edip, buna yönelik izlediği ‘en iyi’ stratejidir.

• Sonraki yıllarda; ekonomiden hukuka,

politikadan uluslararası ilişkiye kadar birçok

sosyal bilim alanında uygulanmış ve stratejik

karşılaşmaların incelenmesinde ortak dil

haline gelmiştir.

Bölüm I > Bulanık Mantık• Bulanık mantık, 1965 yılında Azeri asıllı ABD’li Lütfi Askerzade'nin yayınladığı

bir makalenin sonucu oluşmuş bir mantık yapısıdır.

• Bulanık mantığın temeli bulanık küme ve alt kümelere dayanır. Klasik yaklaşımda bir varlık ya kümenin elemanıdır ya da değildir. Matematiksel olarak ifade edildiğinde varlık küme ile olan üyelik ilişkisi bakımından kümenin elemanı olduğunda "1", kümenin elemanı olmadığı zaman "0" değerini alır. Bulanık mantık klasik küme gösteriminin genişletilmesidir. Bulanık varlık kümesinde her bir varlığın üyelik derecesi vardır.

• Bulanık mantık sistemlerinde NLP (doğal dil işleme) kullanımaktadır. Bu yapısı ile özellike yapay zeka sistemleri için olduka uygundur.

• Bulanık mantık sistemleri kesinlik yerine üyelik derecesi yaklaşımını benimsedikleri için ekonomi ve finansta da analizlerde sıklıkla kullanımaktadır. Yönetim karar destek sistemlerinde, fabrika yeri seçimi ve satış stratejilerinin belirlenmesinde önemli hale gelmiştir.

Bölüm I > Nörokuantoloji• Nörokuantoloji; nöroloji ve kuantum fiziği arasındaki

etkileşim sonucu ortaya çıkmış bir çalışma alanıdır.

• Kuantum mekaniğinde gerçeklik nedir sorusu önemli bir tartışma alanıdır. Bir fiziksel olayı kendin gözlüyorsan bunun gerçek olduğunu algılıyorsundur. Fakat bir olayı kaydedecek gözlemci yoksa gerçek nedir? Kuantum mekaniği tartışmayı daha da karmaşık hale getirmiş. Çünkü kuantum mekaniğinin gelişiyle gözlemci, gözlenen, ölçme kavramları iyice ön plana çıkmıştır.

• Nörokuantoloji, kuantum mekaniğindeki ölçme sorununa farklı bir bakış açısı ile yanıt aramaktadır. Ölçmede bilincin devreye girip girmediği, hangi aşamada devreye girdiği tartışılmaktadır.

• İnsan beyninde sinirler arası iletim elektriksel ve kimyasal değişimlerle olmaktadır. Bu değişimler ne kadar kuantum mekaniği özelliği taşımaktadırlar? Nörokuantoloji bu konuda da araştırma yapmaktadır.

Bölüm II > Yeni İktisat• İktisat bilimi insanı konu edinmesine rağmeN; uzunca

bir süre, insandan bağımsız düşünülmesi mümkün olmayan psikoloji faktörünü (insanı tam rasyonel kabul ederek) analizlerine dahil etmemiş, iktisadi birey olarak sınırlandırdığı homoeconomicus modelinin ötesine geçememiş, sonuçta da karşılaşılan gerçeklikler ile teorilerde ulaşılan sonuçlar birbirleriyle tutarsız kalmıştır.

• Fakat bugün, iktisat bilimi, yeni teknik ve yöntemleri analizlerine dahil ederek sınırlarını aşmaya başlamıştır. Fizik, sosyoloji ve nöroloji başta olmak üzere diğer sosyal ve fen bilimlerinden faydalanmaktadır. Bu interdisipliner anlayış «Yeni İktisat» olarak adlandırılmaktadır.

Bölüm II > Yeni İktisat – Psikolojik İktisat

• Bu noktada devreye, insan psikolojisi odaklı; psikolojik, davranışsal ve deneysel iktisat akımları girmiştir.

• Psikoloji ve iktisat biliminin sentezi olarak tanımlayabileceğimiz “psikolojik iktisat”; “mevcut iktisadi kuramlara ve çözümlemelere psikoloji dahil edilmesi, başka bir deyişle «iktisadi analizlerde psikoloji biliminden yararlanılması» şeklinde ifade edilebilir.

• Bireylerin ekonomik tercihlerini ve bu tercihlerin altında yatan psikolojik nedenleri araştırmaktadır. Marjinal fayda hedonik (haz) psikoloji varsayımları çerçevesinde psikolojik iktisat içerisinde yer alan bir kavramdır.

Bölüm II > Yeni İktisat – Mental Muhasebe

• Son dönemlerde yapılan deney ve araştırmaların ortaya koymuş olduğu gibi insanlar, mental hafızalarına birçok olay ve olgu ile ilgili bilgiyi bilinçaltı seviyede kaydetmektedirler.

• Bireyler, mental hafızalarına kaydetmiş oldukları her türlü olay, olgunun farkında olmasalar bile etkisi altındadırlar.

• Bu nedenle kararlarında her zaman akılcı değil; aksine çoğu zaman hissel ve deneyimledikleri doğrultusunda davranışlar sergilemektedir.

• Mental muhasebe; bireylerin nesnelere ve eşyalara değer biçerken zihninde oluşturduğu fayda / kazanç karşılaştırmasıdır.

Bölüm II > Yeni İktisat–Davranışsal İktisat

• Risk algılaması, belirsizlik altında karar verme, beklenen fayda, seçim, rasyonellik vb. konuların ele alındığı davranışsal iktisat Wagner tarafından; «ekonomik karar alma sürecinde, bilişsel bilimin uygulanması» şeklinde tanımlanmaktadır. Analizlere insan sosyopsikolojik unsurların dahil edilmesidir. (Ör: Oyun teorisi)

• Deneysel iktisat ise; kısmen kontrol edilebilen laboratuvar ortamında karşılıklı etkileşen insanların karar ve davranışlarınI inceleyen bilim dalıdır. Davranışsal iktisat teorilerinin test edilmesi şeklinde yorumlanabilir. Son dönemde deneysel iktisat kapsamına biyoloji ve nöroloji bilimi de dahil edilmiştir.

Bölüm II > Yeni İktisat – Evrimci İktisat

• Darwin’in doğal seleksiyon teorisinin iktisada uyguLanmasıdır. Evrim teorisi, iktisadi hayatta kalmak isteyen, güç ve rekabet üstünlüğü elde etmek amacı güden ekonomik birimler açısından da söz konsudur. Nitekim; ekonomik koşullara uyum sağlayamayan iktisadi birimler diğerleri ile rekabet etme gücünden yoksun olacaklardır.

Bölüm II > Yeni İktisat – Nöroekonomi• Nöroeknomi kavramı, literatürde ilk kez, Prof. Kevin

McCabe tarafından 1998’de kullanılmıştır.

• Ekonomik ortamlarda insan kararlarının biyolojik temellerini anlamak için biraraya gelmiş interdisipliner çalışma alanı olarak tanımlanmıştır. Tüm ekonomik birimlerin karar verirken rasyonalitenin yanısıra gösterdikleri davranış ve bunların neden – sonuç ilişkisi konularını oluşturmaktadır.

• Temelinde Bölüm II’de anlatılan tüm modeller yer almaktadır. Yani nöroekonomi; nöroloji, ekonomi ve psikolojinin sentezidir.

Bölüm II > Nöroloji – Beyin• Ortalama 1,36 kg ağırlığında, beyaz ve boz

renkte olan, sürekli değişebilme, güncellenebilme ve milyonlarca bilgiyi aynı anda işleme, kaydetme, saklama özelliğine sahip olan beyin, bugünkü halini yaklaşık 5 milyar yıllık bir evrimin sonucunda almıştır.

• Ön, arka ve orta beyin olmak üzere 3 bölümden oluşur. 1 cm3’lük parçasında 1 trilon bağlantıya sahip 100 milyar nöron hücresi bulunur. Ve bu nöronlar arasında saniyede 10 milyon x milyar kez uyarı gerçekleştirebilir.

Bölüm II > Nöroloji – Beyin• Sol ve sağ yarımkürelerden oluşan beyinde

iki yarımküre arasındaki tek bağlantı, altta, yarığın tabanında uzanan ve corpus collum denen geniş sinir demetidir.

• Sinir demetini oluşturan lifler, soğan ilikte (omurilikte) çaprazlanarak yön değiştirdikleri için, sol yarımküre vücudun sağını, sağ yarımküre de vücudun solunu denetlemektedir.

• Beyni oluşturan 3 temel kısım (arka, ön, orta) beyin, kendi içinde birbirleri ile haberleşebilmelerinin yanısıra, birbirlerinden bağımsız görevleri yerine getirmektedir.

Bölüm II > Nöroloji – Beyin• Soğanilik, beyincik ve varol

köprüsünden oluşan arka beyin; otonom sinir sistemini kontrol etmekte ve kas faaliyetlerimizi koordine ederek hareketlerimizi düzgün ve akıcı bir hale getirmektedir.

• Orta beynin içinde işitme ve görme ile ilgili önemli işlevler gören nöronlar vardır. Beyin sapı, beynin her üç kısmıyla ilişki halinde olan bir yapıdadır.

• Ön beyin ise; talamus, hipotalamus, limbik sistem, serebrum ve beyin kabuğundan oluşmaktadır.

Bölüm II > Nöroloji – Beyin• Talamus duyu organlarından gelen nöronların beyin kabuğu ile

ilişkisini sağlamakla görevli olan kısımdır. Hipofiz salgı bezi ile Talamus arasında yer alan Hipotalamus, “heyecan” ve “arzuların” yönetildiği merkezdir.

• Beyin kabuğu (korteks) üzerinde 100 milyar sinir hücresini barındıran, “gri madde” olarak adlandırılan dokudur. Bilinçli zihinsel işlevlerin önemli bir kısmı bu bölgede üretilmektedir. Yarım kürelerin en dış katmanı olan beyin kabuğu, daha çok sinir hücrelerini ve destek hücreleri içeren bozmaddeden (3,2 mm), iç katmanları ise sinir hücrelerinin uzantıları olan aksonları ya da sinir liflerini içeren akmaddeden ve bazal gangliyonlardan oluşmaktadır. Beyin kabuğu, sinirler tarafından, duyu organlarından beyine aktarılan bilgilerin alındığı kısımdır. Bozmadde altında milyonlarca sinir lifinden oluşan akmadde bulunmaktadır.

Bölüm II > Nöroloji – Beyin• Limbik Sistem: Beyin kabuğunu oluşturan frontal, parietal ve oksipital

lobların altında bir kıvrım şeklinde yer alan bu sistemde; hipotalamus, singulat girus hipokampus ve amigdala sinir hücreleri gruplarıyla infra orbital frontal bölgeler bulunmaktadır. Uyku, açlık, cinsellik, heyecan, korku gibi fizyolojik olayların düzenlenmesinde limbik sistemin yeri çok önemlidir.

• Beynimize duyu organlarımızdan gelen uyarılar, tamaus’a gelip süzülür ve beynin ilgili bölgesine yönlendirilir. Fakat, koku duyusunu taşıyan sinir hücreleri bilgisi filtrelenmez. Bu nedenle koku duyusunun duygular üzerinde önemli etkisi varıdır.

• Hipotalamusun ön bölümü bedenimize sakinleştirici sinyaller gönderirken, arka bölümü (özellikle amigdal sinir hücreleri) endişe verici ve korkutucu durumlarda çarpıntı, kızarma, titreme, gerginIik gibi sinyaller gönderir.

Bölüm II > Nöroloji – Beyin – Nöron’lar

• Vücudumuzdaki kaslara, organlara ve salgı bezlerine bilgiler göndererek çalışmalarını kontrol eden sinir hücrelerine «nöron» adı verilir. Çoğu, beynin dış kabuğundaki gri bölgede yer almaktadır.

• Beynin en karmaşık işlemlerinden biri, bilginin kodlanmasıdır. Bu süreçte beyindeki nöronlar (sinir hücreleri) zarlarının dışında elektrik akımı oluşturmaktadır. Bu elektrik akımları, ‘akson’ adı verilen uzantılara ulaşarak, onlar vasıtasıyla gerekli olan kimyasal sinyallerin açığa çıkmasını sağlamakta ve bu akımlar sayesinde bilgiler beynimize aktarılmaktadır.

Bölüm II > Nöroloji – Beyin – Nöron’lar

• Nöronlar büyük bir gövde ve bunun uzun ince kuyruk şeklindeki uzantısı olan «akson»dan oluşmaktadır. Nöronlarda oluşan elektrik sinyalleri aksonlar tarafından saniyede 100 metre hızla diğer hücrelere iletilmektedir. Aksonlar miyelin adı verilen kılıfla çevrilidir. Bu kılıf elektrik sinyallerinin çok hızlı taşınmasını sağlar.

• Sinir hücrelerinin gövdesinden çıkan ve «dendrit» denen anten benzeri uzantılarsa diğer sinirlerden gelen sinyalleri algılamaktadır. Nöronlar arasındaki bu bağlantılara «sinaps» adı verilmektedir. Elektrik sinyalleri aksonun ucuna ulaştığında buradan «nörotransmiter» denen özel kimyasal mesajcı moleküllerin salgılanmasına yol açmaktadır. Beynin işleyişi; bu bağlantılarla bilgilerin diğer hücrelere ve vücuda taşınması ile sağlanır.

Bölüm II > Nöroloji – Beyin – Nörotransmiter’ler

• Haberci moleküller olan «nörotransmiter»ler farklı tiplerde ve işlevlerdedir. Ör: Katekolamin (dopamin, noradrenalin) beyin ve sinir işlevleri için çok önemlidir. Kalp hızı, solunum gibi işlevlerin yanısıra çeşitli düşünce ve davranışları da kontrol edebilmektedir.

• Hormonlar da beynin işlevlerinde (üremeden duygusal durumlara kadar) önemli rol oynamaktadır. Dopamin, hormonal sinyallerin ve hareketlerin kontrolünde görev almaktadır. Aşırı salgılanması şizofreni gibi hastalıklara yol açmaktadır.

• İnsan psikolojisini etkileyen bir diğer molekülse «serotonin»dir. Uyku, depresyon ve endişe gibi durumlar bu molekülün düzeyiyle ilişkilidir.

• Öğrenme ve bellekle ilişkili mesajcı molekülse «noradrenalin»dir.

Bölüm II > Nöroloji – Beyin – Bellek - Bilinç

• Beynin işleyişinde temel özlliklerden birisi de, bilgileri geri dönüşümlü biçimde işleyebilmesidir. Her aşamada lif ve sinir bağlantılarının bir bölümü bir önceki aşamaya geri dönerek, bilgilendirme ve yeniden kontrolü sağlamaktadır.

• Duyulardan toplanan uyarıların geldiği ilk yer (ilk depo) «duygusal kayıt» bölümüdür. Bu bölümün kapasitesi çok geniştir. Bu bölüm zihnin deposudur ve bilinçaltı olarak da bilinmektedir.

• Zihnimiz gördüğümüz, duyumsadığımız, düşündüğümüz herşeyi ses veya resim olarak depolar. 70-100 trilyon arasında imaj kapasitesine sahiptir. Fakat bunları yeniden çağırmak güçtür. Kontrol edilebilir değildir.

• Bilinçaltı, slonum, kalp atışı gibi işlevleri de sağlarken hiç uyumaz.

Bölüm II > Nöroloji – Beyin – Bellek - Bilinç

• Düşünceler bilinçli zihinden bilinçaltına doğru beyin hücreleri tarafından bir imaj gibi aktarılmaktadır.

• Bellek türleri; kısa süreli bellekte açık bellek ve örtülü bellek olarak ikiye ayrılmaktadır. Açık bellek; anlamsal geri çağırmaları, örtülü bellek ise; koşullama, beceriler ve alışkanlıkları kapsamaktadır.

• Beyinde; idrak ve etki süreci olmak üzere iki süreçten bahsedilebilir. İdrak süreçleri doğru/yanlış cevaplarını arar, etki süreçleri ise motivasyoneldir (korku, kızgınlık, ...) ve kaçış davranışıdır. İdrak süreçleri, etki sistemi ile birlikte hareket etmektedir. Etki süreçlerini yöneten kısım amigdala’dır.

Bölüm II > Nöroloji – Beyin – Karar Verme

• Beyinde idrak ve etki süreçleri yani limbik korteks ile frontal korteks sürekli bilgi alışverişindedir. Herhangi bir anda, herhangi bir olayda insan karar verirken, ilk anda etki süreçleri ve sistemleri devrede olsa da, beynin iki büyük mekanizması aynı anda çalışmaktadır.

• Ör: Limbik sistemde tetiklenen panik duygusu mantıklı kararlar almamızı engelleyebilir. Çünkü, frontal korteks, limbik sistemden gelen verileri değerlendirmektedir. Kumar masasında çok para kaybeden kişi panik duygusu ile, kaybettiklerini kazanmak hedefiyle daha fazla para ile oyun oynayabilir.

Bölüm II > Nöroloji – Beyin – fMRI• Son yıllarda fMRI (fonksiyonel manyetik rezonans

imaj) teknolojisi, olaylar, durumlar, düşünceler ve duygular karşısında beynin hangi bölgelerinin işlevl kazandığını görüntülemek için kullanılmaya başlanmıştır. Deneklere görüntüler gösterilmekte veya sorular sorulmakta ve bu sırada beyin görüntüleri çekilmektedir.

• Bu teknik sonucunda elde edilen beynin işlevlik kazanan bölgesi verilerini inceleyen bilimadamları, aktive olan bölgelere bakarak, kararların ne kadarının bilinçüstü seviyede ne kadarının bilinçaltı seviyede verildiğini tespit edebilmektedir.

• Görünen odur ki kararlarımızın çoğunluğunu bilinçaltı seviyede vermekteyiz. Sandığımız gibi rasyonel olmadığımız beyin görüntüleriyle de ispatlanmıştır. Sınırlı rasyoneliz.

Bölüm II > Nöroloji – Beyin – İktisadi Bulgular

• Nörolojinin bulguları; duyguların, ekonomik karar ve tercihlerde oldukça etkili olduğu sonucuna ulaşmaktadır. Bu şekilde; neoklasik iktisat teorisinde yer alan rasyonellik kabulü geçerliliğini yitirmekte ve sınırlı rasyonelliğe doğru kaymaktadır.

• Kaybetmek, beynimiz için kazanmaktan daha önemli bir olaydır. Karar verme sırasında beynimizi sekteye uğratan bu olguya «kayıp komplosu» adı verilir. Herhangi bir olay kayıp olarak algılandığında, amigdala kuvvetli sinyaller yollamaya başlar. Bu durumda panik oluşabilir ve risk alınabilir. «Var mısın? Yok musun?» programında büyük miktarlarda paraların riske edilmesinin sebebi budur.

Bölüm II > Nöroloji – Beyin – İktisadi Bulgular

• Yatırım oyunu: Yatırım oyununda, birbirlerini tanımayan iki katılımcı, 10 farklı deneme için eşleştirilmiştir (her denemenin başlangıcında her iki katılımcıya da 10 tane para birimi verilmiştir ve birine yatırımcı diğerine de para veya malın emanet edildiği kişi(vasi) rolleri verilmiştir. Oyuna göre; ilk eylemi yatırımcı gerçekleştirmekte ve birbiri ardına üç ayrı karar almaktadır.

• İlk olarak yatınmcı, vasi atadığı kişiye kaç birim göndereceğine karar vermektedir. Yollayacağı herhangi bir miktarın uzman tarafından üçe katlanıp daha sonra vasi atadığı kişnin eline geçeceğini bilmekte olan yatırmcı, ikinci adımda, vasiden geri isteyebileceği para miktarına karar vermektedir.

• Son olarak ise, yatırımcı maddi bir yaptırım ile gözdağı verip vermeyeceği kararını almaktadır. Eğer yatırımcı, maddi bir yaptırım uygulama kararı alırsa ve paranın emanet edildiği kişi, bu parayı geri istendiğinde yatırımcı kişiye aynı miktarda teslim edemezse, o zaman emanetçi kişinin hesabından, sabit miktarda para (4 birim) düşülmektedir. Yatırımcının bu üç kararı da para veya malın emanet edildiği kişi(vasi)’ye açıklanmakta ve sonra da vasi yatırımcıya geri vereceği miktara karar vermektedir.

Bölüm II > Nöroloji – Beyin – İktisadi Bulgular

• Yatırım oyunu devam: Bu oyunda ilk seferde taraflar birbirlerine güvendiklerinde ve yatırımcı ceza (yaptırım) uygulamadığında vasi daha fazla geri ödeme yapmaktadır. Yatırımcı ceza uyguladığında vasinin geri ödeme miktarı önemli ölçüde azalmaktadır.

• fMRI ile yapılan gözlemlerde, ceza (yaptırım) olan durumlarda, beyin aktivitelerinin ekonomik kararlar üzerinde olumsuz etkilerinin bulunduğu görülmüştür.

• Yapılan başka bir fMRI araştırmasının sonucuna göre; kişilerin bir şeyi tüketmeden önce sağlamayı umdukları faydanın beyinlerinde yarattığı aktivasyon, tüketim sonrasındaki aktivasyondan şiddetlidir.

Bölüm II > Nöroloji – Beyin – Nöropazarlama

• Bugüne kadar beynin işleyişine dair keşfedilenlerin ışığında pazarlama faaliyetleri de yeniden şekillenmektedir. Özellike bilinçaltını etkilemek ve kişileri bilinçsiz bir şekilde istenen ürünü tüketmeleri için pazarlama faaliyetlerinde değişikliker yapılmaktadır.

• Bu faaliyetler içerisinde; beynin istenen bölgelerini tetikleyecek özel logo, renk, koku kullanımı, gözün fark edebileceği veya edemeyeceği (beynin fark edebileceği) şekil, yazı kullanımları, flash görüntü öne çıkmaktadır.

• İşte bu pazarlama şekline «Nöropazarlama» adı verilmektedir.

Bölüm II > Nöroekonomi, Makroekonomi ve Türkiye Üzerine Uygulama• Makroekonominin artık sadece reel rakamlar, istatistiksel göstergelerin

dışında; bireylerin, toplumların, milletlerin davranışlarına, beklentilerine, algılamalarına ve alışkanlıklarına bağlı olduğu görülmüştür.

• Son küresel kriz göstermiştir ki; krizin etkileri toplumdan topluma, insanların kriz algılarına göre değişmektedir. Örneğin; 7-8 yılda bir kırılan Türkiye ekonomisindeki kriz alıgısı ve tepkileri ile ABD’deki kriz algısı ve tepkileri çok farklıdır. Ör: Türkiye’de kriz çevirmi sık olduğu için tepki düzeyi diğer ülkelere göre çok aşağıda kalmaktadır. Risk alma oranı yüksektir. Genel bir değerlendirme ile Türkler, duygusal, pratik zekalı karar alıcılardır.

• Toplumların nörolojik, sosyolojik ve psikolojik durumların tepsiti ile oluşturulacak iktisadi programlar çok daha verimli olacaktır. Bu da nöroekonominin ana konusudur.

Bölüm II > Nöroekonomi, Makroekonomi ve Türkiye Üzerine Uygulama• Kitapta, Türkiye’deki iktisadi hayata dair geçmişten başka

örnekler de verilmiştir.

• Türkiye’deki örneklerden çıkan bir tespit de şudur: İstikrarsızlıkların temel faktörleri, ekonomik realitelerden ziyade; bunların neden olacağı beklenen risk ve endişelerdir. Dolayısı ile nöroeknominin mikro ve makro düzeydeki politikaları bunu temel alacak şekilde kurgulanmalıdır. Ör: Güven ortamı yaratma.

Bölüm II > Nöroekonomi, Makroekonomi ve Türkiye Üzerine Uygulama• Yazar Haldun Soydal, Türkiye üzerine

yapılmış ilk örnek olan ve kendisinin de proje yöneticisi olduğu «Nöroekenomi: Uygulamalı Araştırma» projesinin iki temel noktada devam ettiğini iletmiştir. Bu noktalardan;

• ilki, gelir dağılımı mesleki statüleri birbirinden farklı olan 60 ayrı deneğin Türkiye’deki makro ekonomik göstergelerden parasal ve reel olarak iki ayrı grupta oluşturdukları istatistiki verilerin hangilerinden daha çok etkilendiklerini ortaya koyarak bir nöroekonomik araştırma yapmak,

• ikincisi ise; aynı denek grubunun nöropazarlama açısından müzik, renk, marka, reklam, boyut gibi faktörlerden en fazla hangisine göre tercih davranışını gösterdiğini ortaya koymak.

Bölüm II > Nöroekonomi, Makroekonomi ve Türkiye Üzerine Uygulama• Deney aşamasında, deneklerin deney öncesi, deney anı ve deney sonrası olmak

üzere üç farklı zaman diliminde tercih, beğeni, hatırlama, algılama, tepki gibi fonksiyonlarını nasıl or taya koyduklarını ve değiştirdiklerini belirlemeye yönelik araş tırma planlaması yapılmıştır. Elde edilen bulgular, radyoloji ve nöroloji uzmanının beynin hangi bölgesinde ve ne tip bir tepki verdiği fMRI cihazı görünülerine göre raporlanmış ve iktisadi değerlendirme içinde yorumlanacaktır.

• Deney, 2010 yılı Mart ayında başlatılmış ve proje süresi 12 ay olarak belirlenmiştir. Nöroekonomi deneyleri için bir takım materyallere ve uzmanlara ihtiyaç duyulmaktadır. Araştırma, Konya Selçuk Üniversitesi Meram Tıp Fakültesi Araştırma Hastanesi’nde, 1 nörolog, 1 radyolog ve her deneyde 1 ya da 2 denek eşliğinde yapılmaktadır. Görüntüleme cihazı olarak ise fMRI cihazı kullanılmaktadır. Her biri minimum 25dk. - maksimum 35 dk. süren deneyler yapılmaktadır.

• Deneklere, deney aşamasırıdan önce sosyolog ve psikolog yardımıyla hazırlanmış olan anket soruları sorulmakta ve ayrıca makro ekonomik olaylarla ilişkili kısa bir brifing verilmektedir.

Yazarın Sönsözünden• Üzerinde durulması gereken temel nokta; bilimsel

devrimlerin, iktisat biliminin çehresini değiştirmesi ve böylelikle yeni bir paradigmaya doğru kaydırmasıdır.

• Kitapta anlatılan tüm bilimsel gelişmeler ve kavramlar (ör: belirsizlik, kuantum, kaos, nöroloji) yeni ekonomiyi şekillendirmektedir.

• Geleneksel iktisat kuramları yerini

nöroekonomi kuramlarına bırakacaktır.

Teşekkürler...