UDK 911.3:711.45 (497.15) = 862

Miloš D. Miškovič*

PROMJENE UNUTRAŠNJE STRUKTURE GRADOVA SOCIJALISTIČKE REPUBLIKE BOSNE I HERCEGOVINE

Od 109 opština SR Bosne i Hercegovine šest pripada užem području grada Sarajeva, a u 103 opštine funkcija opštinskog centra vrše naselja i gradovi koji se veoma razlikuju po broju stanovnika, fizionomiji i društveno-ekonomskom zna-čaju. Neki od gradova kao na primjer Sarajevo, Banja Luka, Tuzla, Zenica i Mo-star u situaciji su da moraju rješavati probleme karakteristične za velike gra-dove, a neka mala naselja u skladu sa društveno-ekonomskim planovima dobija-ju svoje prve urbanističke planove da bi se razvijali kao gradovi. S društvene tač-ke gledišta veoma je značajno kakvom če se dinamikom razvijati postoječa mre-ža gradova i kako če se u njihovom okviru razvijati i prostorsko organizovati funk-cije svakog naselja — s t a n o v a n j e , r a d u s l u g e i o d m o r .

Analiza prostorne strukture gradskih naselja — opštinskih centara SR BiH vršena je na planovima 1:2500 i 1:10000 i na topografskim kartama 1:25000. Po-kazalo se je da i mala i velika gradska naselja ¡maju veoma sličan razmještaj prostornih strukturalnih jedinica baziran na poznatim urbanističkim principima koncipiranim četrdesetih godina ovoga vijeka i nakon II. svjetskog rata. Ovakvo stanje ne odgovora u potpunosti savremenim društveno-ekonomskim kretanjima i organizovanju rada i života stanovništva grada. Evidentne su u gradskom siste-mu črte stihijskog razvoja i planiranja na kratak rok. Prilikom čestih rekonstruk-cija u gradskom sistemu ruše se još neamortizovani objekti i tehnička infrastruk-tura, čime se društvu nanosi velika materijalna šteta. Kao rezultat dosadašnjih urbanističkih rješenja, sem rijetkih izuzetaka, su statističke unutrašnje strukture koje se vrlo teško prilagodjavaju novim funkcijama. Zbog toga bi trebalo nove gradove koncipirati i graditi na bazi dinamičnog modela koji če se razvijati i ra-sti u prostoru i vremenu u skladu sa društvenim potrebama, ekonomskom raču-nicom i najnovijim naučnim saznanjima. U dinarskom prostoru SR BiH gradovi su največim dijelom smješteni u relativno uskim riječnim dolinama i pravci nji-hovog rasta uglavnom su usmjereni na koriščenje aluvijalne ravni. Dolinske stra-ne mahom se ustupaju za individualnu stambenu izgradnju. Pretvaranje velikih površina oranica u gradjevinsko zemljište ima zabrinjavajuče razmjere, jer nije na odgovarajuči način zakonski regulisano i što postoječe takse za gradjevinsko zemljište nisu adekvatno društveno obeštečenje za umanjivanje produktivnog tla. Savremena tehnologija gradjenja uspješno je rješila izgradnju stambenih objekata i tehničke infrastrukture na nagnutom zemljištu. Bilo bi cjelishodno u našim prili-kama pozabavati se modelom savremenog grada srednje veličine u riječnoj doli-lini ali sa strukturalnim jedinicama za stanovanje, odmor i odredjene usluge na

" Dr., docent, Geografski institut PMF, Vojvode Putnika 43, Sarajevo, glej izvleček na koncu zbornika.

dolinskim stranama. Magistralna gradska arterija vodila bi pregibom izmedju alu-vijalne ravni i dolinske strane povezujuči strukturalne jedinice u ¡edinstven grad-ski sistem. U dolinskoj ravni smještale bi se samo one jedinice prostorne struk-ture grada koje se obzirom na svoje funkcije i tehničke uslove moraju tu loci-rati. Na ovaj bi se način razvio linearni sistem grada čiji uzori več postoje na izvjestan način-izraženi nizovima sela u riječnim dolinama i kraškim poljima. Na navedeni način mogla bi se prostorno riješiti i suprotna strana riječne doline što bi dovelo do bilinearnog grada. Prostor aluvijalne ravni izmedju dva pojasa struk-turalnih jedinica bio bi korišten za industrijska postrojenja i objekte za velike sportove i kao poljoprivredno zemljlšte.

Koncentracija dobara i usluga u gradovima na dosadašnji način dovodi u kon-fliktne odnose osnovne gradske funkcije, štetno se odražava na fizičko i psihič-ko zdravlje gradjana. Radni dan savremenog čovjeka je iscrpljujučl, te hrana i san u toku jednog dana nisu dovoljnl sa stanovišta nauke da bi se obnovila psihofizič-l<a snaga za naredni dan i u petodnevnoj radnoj sedmici. Prema tome, u koncep-ciji budučeg grada uz strukturalne jedinice za stanovanje trebalo bi da budu i jedinice za masovno bavljenje športa i drugim aktivnostima. Sa žaljem se može konstatovati da su ovakva rješenja veoma rijetka i u gradovima koji su za to ima-li i f inansijske i prostorne uslove. Strukturalne jedinice za odmor i rekreaciju te kulturne potrebe gradskog stanovništva moraju se planirati Imajuči u vidu slo-bodno vrijeme i njegovo osmišljeno rješavanje. Zabrinjava pojava da se u nekim malim gradovima koji se upravo sada intenzivno razvijaju zahvaljuči oživotvorenju policentričnog modela privrednog i društvenog razvitka, ističu u strukturalnim je-dinicama brojni ugostiteljski objekti gdje se jedna kategorija gradjana zadržava i provodi veliki dio slobodnog vremena.

Srednjoročno, a naročito dugoročno planiranje razvitka gradova je veoma složena djelatnost, jer analizi podliježe mnoštvo činilaca čiji razvitak nije moguč ekstrapolirati na bazi postoječeg stanja. Več sada bi se u planovima razvoja gradova morale uzimati u obzir i buduče potrebe gradjana — kakve če biti za pet, deset ili dvadeset godina. U sadašnje vrijeme urbanisti i prostorni planeri suočeni su sa tri veoma izražene pojave čije je prostorno rješenje izmicalo sve do skoro potpunoj društvenoj kontroli. Radi se o motorizaciji, neplanskoj izgradnji stambe-nih prostornih jedinica na periferiji gradova i izgradnji kuča za odmor u bližini gradova, na morskoj obali i uz rijeke i jezera. Nepostojanje regionalnih planova ima za posledicu da se neki gradovi več sada šire na prostor koji je samo prije tri — četiri godine ustupan za izgradnju kuča za odmor. Ovo je registrovano u okolini Banja Luke, Bihača, Zenice, Sarajeva i Travnika. Zanemarivanje i ne uva-žanje posljedica kakve je donijela motorlzacija može biti poučan primjer. Tim pri-je što se je pouka mogla dobiti u onim zemljama koje su sadanju našu fazu mo-torizacije imale prije deset — petnaest godina. Gradovima koji su zaskočeni ovim teškočama ostaje da isključuju sve više ulica iz automobilskog saobračaja ili da preduzimaju veoma radikalne rekonstrukcije komunalne infrastrukture uz velika finansijska sredstva. Kritički osvrt na prostorni razvitak Sarajeva bio bi drago cjen višestruko. Svakako on bi ukazao na ozblljne propuste u planiranju učinje-ne u proteklih dvadeset godina. Ukazačemo samo na ne prostudirano rješenje saobračajnica, dislokaciju i lokaciju industrijskih pogona vršenih u poslednjih dvadeset godina, generalno regulisanje privatne stambene izgadnje bez dozvola i zapostavljanje prostornog rješenja i odgovarajučeg privrednog aktiviranja okoli-ne Sarajeva. Svakako da če pouka izvučena i sada dobro doči za buduče vrijeme

U našem sistemu planiranja reguliran je način uskladjivanja planova razvo-ja nosilaca planiranja počevši od osnovne organizacije udruženog rada i mjesne zajednice. Buduči da svaka investiciona aktivnost Izaziva odredjene reperkusije

u prostoru, uskladjivanja plonova razvoja u okviru grada i regije vrši se integral-no i društvenim dogovorimo izmedju nosilca planiranja. To je izuzetno važna te-kovina našeg društveno-poiit ičkog sistema i očekuje se da njene primjene budu vidljive u prostoru grada i regije kao izraz samoupravnog planiranja.

Neriješena pitanja zemljišne politike na odredjen način pogoduju dislokaciji Industrijskih objekata i magazinskog prostora na seoski teritorij u okolinu gra-dova. Gradovi se veoma rado oslobadjaju one industrije koja zagadjuje vazduh i vodu ili izaziva buku. Ne može se izbječi zaključak da gradovi ovako jenostranim postupcima prema okolnom seoskom prostoru postupaju jednostrano i rješavaju samo neka svoja, možda kratkoročna pitanja.

Ove navode potvrdjuju i površne analize urbanistlčkih planova gradova i eko-nomski aneksi koji su njihov sastavni dio. Tretman grada u prostornim planovi-ma odvojen od njegove okoline posljedica je dominantne uloge u Izradi urbani-stičkih planova gotovo isključivo tehničkih stručnjaka kroz duži period vremena. U odnosu grada i regije mogle su se konstantovati paradoksalni primjeri. Naime, trgovačke organizacije sa snabdevanjem gradova na veliko još opterečene uskim ekonomističkim kategorijama iz prošlosti nisu bile spremne ulagati sredstva u ak-tiviranje proizvodnje prehrambenih proizvoda potrebnih gradu. Radije su se odlu-čivali isključivo na otkup i dovoz iz veoma udaljenih dijelova zemlje ili na uvoz iz inostarnstva. Za privredno aktiviranje nekih prigradskih dijelova u okolini Sa-rajeva, Travnika, Banja Luke i Tuzle dovoljno bi bilo investirati sredstva u putnu mrežu, medjutim i to je izostajalo. Vid povezivanja grada sa regijom pokazuje i analiza prigradskog saobračaja.

U skladu sa samoupravnim planiranjem izbječi če se klasičan način izrade urbanističkih planova gradova i gradskih naselja. Planovi gradova če se donositi i ostvarivati samoupravno kao integralni dijelovi regionalnih planova i plana Re-publike što če ¡mati bitnog odraza i na unutrašnju strukturu grada na što je u os-novnim črtama ukazano u ovom prilogu.

Miloš D. Miškovič

CHANGES IN THE INTERNAL STRUCTURE OF THE TOWNS OF THE SOCIALIST REPUBLIC OF BOSNIA AND HERZEGOVINA

Out of 109 communities of B&H, six belong to the Greater Sarajevo and 103 communities have as their centres towns and urban setlements which greatly differ with respect to the number of inhabitants, physiognomic and social-eco-nomic significance.

Sarajevo, Banja Luka, Mostar, Tuzla, and Zenica are already faced with sol-ving problems characterist ic of big towns, while small community centres pre-destined to develop into towns are only just getting their urbanization plans.

From the social point of view, it is of great importance how to organize the internal structure of function in each community centre, both old and new, such as work, residential quarters, services and recreation.

The analysis of the internal structure of towns has been carried out on maps 1:2,500 and 1:10,000 and 1:25,000.

This cartographic material has made it possible to distinguish the basic struc-tural characteristics of the towns. It is evident that both small and big towns ha-ve similar spacial structure units based on well known urban principles conceived in the thirties of the present century and after the Second World War. Unplanned development and short term planning in urbanization of Bosnian and Herzegovinian towns are evident features, so that some vital buildings and the communal infra-structure have to be destroyed for the sake of urban development which entails great material losses.

The expert urbanists and people who go in for urbanization are faced with the problem of conceiving a dynamic town model which Will be able to develop without conflicts and in which people will be able to live comfortably, rest, have on easy access to their work place and a meaningful life.