СИСТЕМСКО ЗАКОНОДАВСТВО ЗА ЛИЦАТА СО ХЕНДИКЕП;...

1

SISTEMSKO ZAKONODAVSTVOZA LICATA SO HENDIKEP

Sistemsko zakonodavstvo za licata so hendikep

2

Naslov:“Sistemsko Zakonodavstvo za licata so hendikep”

Avtor:Polio Plus - Skopje

Izdava~:Polio Plus - Skopje

Za izdava~ot:Zvonko [avreski

Lektor:Slobodan Markovski

Kompjuterska obrabotka:OZ - Dizajn, Skopje

Dizajn na naslovna:Keti Zarefska -Gurmi{evska

Tira`:1 000 primeroci

Pe~at:Jugoreklam - Skopje

3

POLIO PLUS-dvi`ewe protiv hendikep-

SISTEMSKO ZAKONODAVSTVOZA LICATA SO HENDIKEP

Edicija “Justicijana”Skopje, 2006


4

Ovaa publikacija e podr`ana od strana naBritanskata Vlada preku Britanskata ambasada vo Makedonija

Avtori koi go dadoa svojot pridones na dokumentite, napisite i izrabot-kata na ovaa kniga:

Zvonko [avreski, @aneta Stojkova, Nata{a Postolovska, KarolinaOgwanovi} ̂ ukalieva, Aleksandar Kot, Damjan Tati}, Stefan Tromel, ElenaKo~oska, Sowa Dam~evska, Du{ko Hristov, Miodrag Igwatovi}, Tereisa Dagner,Simon Volker, Rafael D’ridmaten, Kirsten Jang, Merita Miftari - Poni,Stamen Filipov, Divna Pen~i}, Du{ko Minovski, Liqana Popovska, Vesna[kuli}, Hald Feziri, Sa{o Klekovski, Slavko Lazovski, Dragi Zmijanac,Lidija Markovi}, Aleksandar Kuzmanovski.

5

BLAGODARNOST

Go drìte vo race poslednoto izdanie na edicijata "Justicijana".Kako i prethodnite i ovaa kniga e rezultat na posvetenosta i

trudot vloèni, vo period od ~etiri godini, od lu|eto koi ja iniciraa,~lenuvaa i ja pomagaa rabotata na prvata otvorena Inter-partiskaparlamentarna lobi grupa za pravata na licata so posebni potrebi(IPPLG).

Polio Plus, kako doma}in na Tehni~kiot komitet na IPPLG,im dolì golema blagodarnost na:

Vladata na Velika Britanija koja preku nivnata Ambasada voRepublika Makedonija (u{te vo 2003-ta godina) go poddrà formira-weto i rabotata na lobi grupata i aktivno se vklu~i vo unapreduvawena rezultatot od nivnata rabota.

Pokraj ovaa glavna pove}egodi{na poddr{ka ne smeeme da ja zabo-ravime aktivnata vklu~enost na Makedonskiot centar za me|unarodnasorabotka, Fondacijata Institut otvoreno op{testvo - Makedonijai Helsin{kiot komitet za ~ovekovi prava na Makedonija koi gipottiknaa organizaciite na licata so hendikep vo izgradbata na "za-edni~ki glas" i vo vklu~uvaweto vo glavnite tekovi na op{testvoto.

Mnogu znajni i neznajni sorabotnici, prijateli i dobronamernicipridonesoa IPPLG da bide uspe{na prikazna vrz ~ii iskustva segradat i }e se gradat aktivnostite na licata so hendikep ne samona Balkanot, vo Evropa tuku i vo Ju`na Amerika.

Na kraj, sakame da im se zablagodarime na porane{nite i sega{-nite ~lenovi na IPPLG koi prifatija uspe{nata ~etirigodi{narabota da ja prodolàt i unapredat vo slednite ~etiri godini. Senadevame deka ovaa kniga }e im bide od ogromna polza vo toa.

Polio Plus - Dvièwe protiv hendikep-


6

7

Vovedni zabele{ki

P R E D G O V O R(pove}e kon procesot - otkolku kon knigata)

Predupreduvawe:Ovoj Predgovor najdobro e

da se pro~ita kako Pogovor!!!

Te{ko, moèbi najte{ko, e da se pi{uva predgovor na kniga vokoja skoro celata sodrìna, site nejzini avtori, vo su{tina samopravat mal nesebi~en napor da di{at, obid da vdi{at zaedno so vetrotkoj go navestuva ona {to treba (ili barem ona {to tie bi sakale) dase slu~i.

Dilemata e: Koja e taa vest, poraka, zavet ({to moàm da im jasoop{tam, dolovam, ukradam) na site tie predvesnici, a i nivni idni,mnogu idni, ~itateli?

Knigava, koja ja drìte vo race ili ja gledate na ekran, ne e slu~ajna.Eden moj drag prijatel znae da kaè: Ni{to ne e slu~ajno!... A jas(bez nitu eden dokaz) postojano, do den denes, nepokoleblivo seraspravam so nego ...

Ova e poslednoto izdanie na edicijata "Justicijana".

Ova e krajot na tematskata zbirka na dostignuvawata (i potfrla-wata) na me|ata koja ozna~uva premin od patekite i }orsokacite odmilosrdie i medicina kon poleto na za{tita i po~ituvawe nadostoinstvoto i ~ovekovite prava na licata so hendikep vo RepublikaMakedonija. I pove}e od toa - ova e eden moèn (prakti~en) na~inkako toa da se napravi, kaj nas!

Namenata na knigava e da posluì kako prira~nik za mo`nareplikacija na edna, spored nas, uspe{na prikazna. Iskreno, navisti-na uspe{na }e bide dokolku go pomine ispitot na vremeto i dokolkuna nekogo mu posluì vo negovite idni obiduvawa.

Ovaa kniga, iako toa "vizionerski" ne be{e planirano, e ñ izvornosvedo{tvo ñ avtenti~en raskaz za prvata uspe{na gra|anska inicija-tiva vo Republika Makedonija i za makotrpniot proces vo preminotod pretstavni~ka vo participativna demokratija.


8

Za Va{a informacija (iako moèbi ne ñ e mestoto vo ovoj pred-govor), edicijata se sosotoi od tri temelni i dve propratni izdanija(3+2 = Petka).

Prvoto, "Me|unarodni normi i standardi za pravata na licataso hendikep - komparativna analiza", se zafati so komparativna ana-liza na trendot vo svetskite standardi i gi analizira{e me|unarod-nite sistemi na za{tita na pravata na ~ovekot (se razbira, od aspektna licata so hendikep). Na ovaa kniga, spored nejzinata priroda isu{tina, rokot za vlijanie (i nekakov rezultat) ñ e pove}edeceniski.No, eve i sega moè da se kaè deka e: prevedena na angliski (inicijal-no za potrebite na misiite na Handicap International) i na srpski (pobarawe na Ministerstvoto za trud i socijalna politika na RepublikaSrbija za izgradba na nivnoto zakonodavstvo). Kaj nas (originalot)e opciona literatura za studentite na Pravniot fakultet "Justi-nijan I".

Vtoroto izdanie, "Zbirka makedonski propisi za licata so hendi-kep - so komentari", ima neobi~na reinkarnacija. Inicijalno, kogago promoviravme (so Ministerstvoto za pravda) izjaviv deka imamgolema nade` deka za godina dena ovaa kniga }e bide bezvredna. Senadevav deka zakonskite promeni }e nastapat brzo. Kakov li strateg,o~ajnik, poet sum bil? Ne samo {to toa izdanie dobiva na vrednost,ne samo {to e najbarano kaj nas, duri ni baraat i prepe~atuvawe,tuku nametnuva i najgolemi dilemi: kako ponatamu vo sistemskipromeni (vidi pove}e vo delot "Ne e sé taka rozovo").

Propratnoto prvo izdanie so naslov "Od ideja do relanost" goobrabotuva i komentira Nacrt-tekstot na integralnata i seopfatnaKonvencija za za{tita na pravata i dostoinstvoto na licata so hendi-kep. Glavna cel na ovaa (sepak propratna) kni{ka be{e da se inicirarasprava (i pridones na Republika Makedonija) kon ovoj svetski pro-ces. A mora da priznaeme deka dopolnitelno, sakavme da pokaème(vo ekot na sobirawe na potpisite za gra|anskata inicijativa) dekapredloèniot zakon "di{i" so odredbite na pretstojnata Konvencija.

Propratnoto vtoro izdanie, "êkor napred kon ednakvi mo`nostiza licata so hendikep - preporaki za harmonizacija na zakonodav-stvoto na Republika Makedonija so zakonodavstvoto na EvropskataUnija" treba{e (vo sorabotka so Sekretarijatot za evropski pra{a-wa na RM) da gi trasira neophodnite potezi {to treba da gi prezemena{ata dràva ako saka da se pridruì na evropskoto semejstvo (vidipove}e za toa vo delot "Preskoknati ~ekori").

9

Tretoto, posledno, izdanie vo edicijata, "Makedonskata prikaznapri izgradbata na sistemsko zakonodavstvo za licata so hendikep",e svoevidna kruna koja sama po sebe nema nikakva posebna vrednost(osven kako memoari na neznajnite borci). Ili, osven ako nekoi idni"nepomirnici" (so seta po~it kon G.Todorovski), pobudeni od zapisite,ne prodolàt nekoja sledna serija ...

Kojznae ...

No da ne predgovaram na predgovorot!

U{te pred ~etiri godini vo "Polio Plus" imavme namera, i sipostavivme za zada~a, ona {to }e se slu~i vo "vremeto koe doa|a" dago napravime dostapno, pristapno i korisno za nekoi idni obiduva~i,replikatori, sledbenici. Dobro znaej}i deka "edna lastovi~ka ne japravi proletta" ovaa kniga ja naso~ivme kon idnite lastovi~ki (ilipak jastrebi) so jasna poraka da ne gi pravat istite gre{ki t.e. nekau~at na na{ite ...

Ovaa kniga e dokumentirano sekojdnevie (koe zapo~nuva pred edici-jata, pa duri i pred ra|aweto na protagonistite) i dopira vo momen-tite na nivnoto dejstvuvawe. Dobro znaeme deka vo godinite na 21-ot vek - ni{to nitu zapo~nalo, nitu pak }e zavr{i so nas ...

Toa e na{ata poraka (ispratena, odvitkana, pro~itana ilisfatena)!

No zo{to e vaka koncipirana?Ne premnogu mudro, nitu inventivno, prikazot na procesot vo

izgradbata na makedonsko sistemsko zakonodavstvo za licata sohendikep go podelivme vo 3+2 (propratni) dela - isto kako i edicijata.

Prviot del, "Vreme minato", se obiduva da gi prikaè glavniteinicijalni kapisli koi dovedoa do fuziono odmotuvawe na potrebatastvarnosta pove}e da ne se "{minka" tuku su{tinski da se menuva.Tuka se prisutni sodrìni koi go razjasnuvaat fenomenot hendikep,pri~inata zo{to go tretirame toj fenomen so zakoni i normi (a ne sohirur{ki skalper), i momentumot koj ovozmoì ra|awe na idejata zapostoewe na Sistemski zakon. Potrebata od izgradba na sistemskozakonodavstvo za licata so hendikep ne e samo hipoteza tuku taa e iosnovna aksioma na ona {to sledi potoa (ili barem taka na avtoriteim se ~ini). Tokmu zatoa tamu se pomesteni delovite: "kratka istorijana hendikepot", "odiseja na hendikepot 2001", "sporedba na zakoniteprotiv diskriminacijata na osnov na hendikepot na globalno nivo","prikaznata za donesuvaweto na Zakonot za Amerikancite so hen-dikep", "prikaznata za Makedonija ili prikazna za dostoinstvoto", i

Vovedni zabele{ki


10

"prikaznata za formiraweto, rabotatata i zna~eweto na prvataotvorena lobi grupa za pravata na licata so hendikep vo Parlamentotna RM (IPPLG)".

Vtoriot del, "Vreme sega{no", e samo op{ta faktografija naklu~nite dokumenti. Ve molam tuka da ne barate kontemplativnisodrìni tuku samo artefakti na verba koi, ete, se obidevme da gipreto~ime vo pravna forma - razbirliva za site. Mnogu dobro znaemedeka, do krajot na ovoj proces, mo`no e ni traga da ne ostane odpo~etnata ideja i re{ivme da gi objavime po~etnite zakonski postu-lati (so na{eto cvrsto stojali{te). Dopolnitelen element, pokrajsvesnosta za procesot vo kontinuitet (malku podolg od o~ekuva-weto), ni be{e potrebata javnosta dobro da razbere i da znae za{to se zalagavme (i za {to go dade svojot potpis i dopolnitelnapoddr{ka). Ne samo za da se amnestirame za popu{tawata vo prego-vorite so vlasta, ne samo za da ja osudime nivnata nepopustlivost,tuku (i ednite i drugite) i da nau~ime ne{to od toj proces ...

Tretiot del, "Vreme idno", e vistinskiot predizvik na ovaakniga. Vo moment koga ni vremeto sega{no ne e zavr{eno, nitu pakefektite se definirani, nie se obidovme da gi prepoznaeme idnite~ekori. [to e ona {to bilo preskoknato, {to treba da se napravi ikako toa se pravi? Otidovme duri i ponatamu - predviduvaj}i gipri~inite (i mo`nosta za nivno nadminuvawe) za nezadovolstvotood uspehot po pobedata. U~ime od istorijata - Kako nesekojdnevnoizvojuvanata bitka da se pretvori vo najsekojdnevno sekojdnevie -obi~en, samostoen, dostoinstven (i ni{to porazli~en od drugite)ìvot na licata so hendikep. Obilno koristej}i se so iskustvataod minatoto i od tu|ite gre{ki i uspesi se obidovme da dolovimeslika na ona {to moè da ni se slu~i, da predupredime i da sepodgotvime da gi nadminime udarite na stvarnosta koja ni nadoa|a(barem psiholo{ki).

No tuka duri i Artur Klark moè da ne obvini za nerazbirlivfuturizam. Zatoa, na golata faktografija i u{te pogoliot futu-rizam, vo ovaa kniga se dodadeni u{te:

Prviot propraten (~etvrt) del "Nekade pome|u" koj e obid zadopolnitelno objasnuvawe na nekoi klu~ni elementi, zabludi i ste-reotipii kon fenomenot hendikep kako {to se ~ineweto na hen-dikepot (kako glaven amortizator na nepoteglivosta na dràvata),nedoma}inskoto rasturawe na i onaka skromnite fondovi, raspre-delbata na "kolnatite" pari (igri na sre}a) kako i momentalniotstav na dràvata.

11

Dodatokot gi prezentira stavovite na klu~nite ~initeli voprocesot na dokaùvawe od potrebata za postoewe na sistemskozakonodavstvo. ûdno e {to i dvete strani imaat ist stav - tukanema {to da se diskutira! Ednite za potrebata a drugite za nepotre-bata. Zatoa gi prezentiravme pro et contra stavovite - pa Vie odlu~ete.

Oddecite na krajot na ovoj del se ehoa na vremeto (ili dokaz zaavtenti~nosta na momentot). Sepak avtorski toa se viduvawe na nekoidrugi avtori koi, namerno ili ne, stanaa del od procesot.

Na kraj e pomestena hronologijata (ili navigatorot niz nastanite)za polesno razbirawe na segmentiranosta na ovaa kniga.

Vtoriot propraten i posleden (petti) del "Aneksi" ne e pomalkuvaèn. Vmetnuvaweto na site aneksi }e ja naprave{e ovaa knigapremnogu neprakti~na (debela) i finansiski neodr`liva (skapa).Zatoa dojdovme do solomonsko re{enie aneksite (zaedno so PDF verzi-jata na knigata) da gi stavime na CD koe e del od izdanieto. Digi-talniot zapis ni ovozmoì na CD-to da dodademe pove}e aneksi, no idel od ikonografijata koja go slede{e ovoj proces. Razberete goprilo-got kako samo mal pridones vo avtenti~nosta na procesot, no ikako dokaz pri ve{ta~eweto vo sudskata postapka "Vo ime na narodot- koj kogo mamit!". Tuka imate primeri, fotografii, klip~iwa i fil-movi - pa uìvajte.

Ne{to {to bi sakal da go izdvojam, kako postignuvawe na ovaaedicija - samo po sebe - se naslovnite strani. Site tri klu~ni knigise ilustrirani so detali od platnata na Keti Zareska-Gurmi{evska,prvata dobitni~ka na nagradata Vulkan za umetnost (se razbira qu-bezno otstapeni za ovaa prigoda). Ubav dokaz kako prikaznata trebada se "turka" od site strani, no i dokaz deka suvoparnoto pravo i in-spirativnata umetnost moàt da se spodelat edni so drugi.

Zbogum na edecijata "Justicijana".U{te na po~etokot na "sinata" znaevme deka posle "crvenata" }e

ima i "`'ta" kniga. Ne{to {to }e go obedini me|unarodnoto i nacio-nalnoto vo sistemsko zakonodavstvo za lu|eto koi ìveat tuka. Dalina krajot stavivme kruna ili frlivme temna senka - ocenete sami.

* * *Vo "dale~nata" 2005-ta, vo moment na tmurno raspoloènie, koga

Republika Makedonija be{e zaveana od sneg a nie na kontoto na polo-vina od dozvolenoto vreme imavme samo 30% od potrebnite potpisi,

Vovedni zabele{ki


12

se obidov da ja bodram malata grupa "partizani" so vizii za svetlaidnina, vo stil:

"Ne se sekirajte, }e vidite, ne samo {to }e gi sobereme potpisitetuku za 20 godini kaj nas }e doa|aat deca i }e pi{uvaat diplomskiraboti za prvata uspe{na gra|anska inicijativa vo Makedonija".

Sega, godina dena potoa, sakam sve~eno da objavam deka sum si giizla`al drugarite. Na samo dva meseci po zavr{uvaweto na inici-jativata ni dojde student koj sakal za toj potfat da pravi seminarskarabota. Osum meseci potoa (232 meseci pred krajniot rok) studen-tkata Elena Mojsovska, od zavr{nata godina na Fakultetot za soci-jalna politika, ja prijavi svojata diplomska rabota na temata koja jaobrabotuva ovaa kniga.

Osven ova, "sre}no samozala`uvawe" za sledot i efektot na id-nite nastani, vo ovaa kniga "ni{to drugo nemat mameno" ... Ostanuvasamo pra{aweto na pogre{na interpretacija, koe vo celost e samona na{a du{a ...

Zvonko [avreski~len na "Golemata rabotna grupa"

13

VREME MINATO

DEL PRVI


14

15

Mnogu, mnogu odamna, eden mlad ~ovek zalutal vo nepoznatkraj. Izgladnet, premrznat, skoro polumrtov, go spasile lovciod edno izolirano pleme koi do toga{ nemalo nikakov kontaktso ostanatata civilizacija. No ovie lu|e, prirodno, se ra|alebez o~i i nemale poim {to e toa setilo za vid. Mom~eto,vozbudeno i mnogu prepla{eno, otkako go nahranile i napoile, goodvele da bide ispitano od strana na cel konzilium nivni lekari.Tie dolgo go pregleduvale, mudruvale i ispituvale i na krajzaklu~ile deka negoviot um e poremeten. A pri~inata zaumstvenata povreda ja na{le vo dve mali i meki depresii nanegovoto lice, koi postojano se dvi`ele i treperele, so {toopasno go voznemiruvale i go nadraznuvale negoviot um. Zatoa,po~ituvaniot konzilium od mudri lekari re{il so edna malahirur{ka intervencija da mu gi otstrani tie dve nadraznuva~kitela. Mu gi izvadile o~ite i na{eto mom~e stanalo sosemazdrav i po~ituvan ~len na zaednicata. Fala mu na Boga za naukata!

H. G. Wells, "Slepata zemja"

Citatite na Lenin ve}e odamna ne se vo moda na na{ive prostori,no za potrebata na temava dobro bi ni do{la i edna parafraza naedna zaboravena misla, od negovite rani trudovi.

DEL PRVI

1. HENDIKEP - POZICII, GLEDI[TA ISU[TINA

VREME MINATO

Hendikep - pozicii, gledi{ta i su{tina

1 Materijal od prviot edukativen seminar za IPPLG; Juni, Ohrid 2003

1


16

Originalot glasi:"Lu|eto od sekoga{ bile i }e bidat naivni su{testva na izma-

mata i samoizmamata sé dodeka ne sfatat deka zad sekoja religiozna,ideolo{ka, politi~ka, stru~na izjava, mislewe ili fraza stojatinteresite na ovoj ili onoj poedinec, na ovaa ili onaa grupa!"

Parafrazirano:"Lu|eto nikoga{ nema da moàt da se snajdat vo definiraweto

na ne{tata dodeka ne sfatat deka zad sekoe mislewe, definicija,pristap stoi pozicijata na grupata na koja ñ pripa|a avtorot."

I SEGA: - [TO E HENDIKEP?

Hendikepot vulgarno kaàno e mnogu sli~en na pornografijata!Te{ko e da se definira, no mnogu lesno se prepoznava. Osobeno akose po~uvstvuva na svoja koà. Zloupotrebeniot Leninov citat nemoè da ni pomogne vo definiraweto na ovoj fenomen - toa e moèbinevozmo`no, no moème barem da go iskoristime vo obidot za negovorazbirawe. No, pred da pristapime kon toa, mora da gi odredimegrupite koi ja sledele ~ovekovata istorija, t.e. nivnite gledi{tavrz hendikepot.

Vo osnova se raboti za postoewe na tri golemi grupi, i gledi{tana tie grupi, t.e. (ako sakate) obidi za definicii.

TRADICIONALEN MODEL

Ova e miks na razno-razni pristapi, barawa i razbirawa na hen-dikepot {to ja sledele ~ovekovata civilizacija od najraniot momentdo docniot sreden vek (a nekade i podocna, sé do dene{en den).

Hendikepot za ovaa grupa e breme koe ñ e nametnato na zaednicatapreku nekoj nejzin pripadnik. Pri~inite se razli~ni i glavno neraz-birlivi a re{enieto naj~esto se gleda vo otfrlawe ili izolirawena pripadnikot koj e nositel na problemot.

Tokmu poradi dolìnata na ovoj period i podgrupite se brojni.- Primitiven Darvinizam:Vo najraniot period na osamostojuvawe od prirodata na rodot homo

sapiens (lovec i sobira~ na plodovi), pripadnicite so hendikep koine moèle sami da sobiraat plodovi ili da lovat bile celosnoprepu{teni na principot na prirodna selekcija, {to zna~i mo{nerano, i naj~esto po priroden pat, bile eliminirani od zaednicata.Postojat i ekstremni slu~ai na namerno "~istewe" na problemot sokamenu-vawe, `rtvuvawe ili kako vo primerot na stara Sparta -"nau~no" otstranuvawe.

17

- Religiozen:Religijata, kako pogled vrz svetot, ima svoj odnos i kon hendikepot.

Dijapazonot se dviì od sfa}awata deka: 1. hendikepot e kazna bo`jaza nekoi minati grevovi (naj~esto), 2. preku isku{uvawe na ~ovekova-ta dobrina (Martin Luter), 3. do glasot bo`ji preku ustata nahendikepiraniot (dvorskite {utovi od desnata strana na kralot).Su{tinata na ovoj pristap e vo maksimata "Qubi go bli`niot svoj" -Biblija, ili vo "êtiriesettiot zlatnik" - Kuran, no soàluvawetoe zaedni~ki imenitel na site niv. Politeizmot, oti{ol i ponatamukreiraj}i duri i bogovi so hendikep, kako refleksija na zemniot ̀ ivot(primerot so omileniot hendikepiran bog Hefes, ili Vulkan, vostarogr~kata, odnosno starorimskata mitologija).

- Ideolo{ki:Ideologijata kako sistem na vrednosti i svetogled ne go izosta-

vuva hendikepot kako pra{awe i mu prio|a vo zavisnost od osnovniteideolo{ki principi. I tuka ekstremite se razli~ni, od rimskotoHomo homini lupus est, kade {to i hendikepiraniot e samo u{te edenvolk, do zastapnicite na teorijata za prirodno pravo i vra}awekon prirodata (Didro, Ruso ...).

- Semeen:Tradicionalno semejstvoto e prvata kletka koja se soo~uva, a

podocna i go apsorbira hendikepot kako pojava. Na~inot na koj semej-nata grupa se bori protiv hendikepot na nivniot poedinec sodejstvuvaso globalnite sfa}awa, mo}ta (finansiska ili avtoritativna) iokolinata. Formite na reakcija se najrazli~ni, po~nuvaj}i od~edomorstvoto (kriminogena olesnitelna okolnost!), krieweto ipremol~uvaweto na faktot deka vo semejstvoto ima lice so hendikep,samo`rtvuvawe za potrebite na toa lice, pa duri i do bezrezervnapoddr{ka i neosnovano gordeewe (edinstven naslednik i drugo).

MEDICINSKI MODEL

Koga lu|eto koi go zastapuvaat ovoj pravec raspravaat za hendi-kepot, naj~esta asocijacija so toj zbor im e nekakov iskriven del odteloto koj se obiduva da simulira normalna aktivnost ili pak belimantili, vo zabrzano dvièwe, so pridruèn miris na aceptol. Ovieìvotni sliki ja nametnuvaat definicijata deka hendikepotpretstavuva naru{ena zdravstvena sostojba. Takvata sostojba pak,normalno, pretpo~ita pred sé zdravstven tretman. I toa e taka kajdoktorite na nauki i kaj lu|eto koi i né ~ule za zborot definicija.



18

- Zdravstven:Za pripadnicite na ova sfa}awe (naj~esto pripadnici na medicin-

skata fela ili roditeli koi ne go sfa}aat faktot i neminovnostana ona {to gi sna{lo) hendikepot e bolest, a kako i sekoja bolest,toj moè da se le~i. Zarodi{ot na ova gledi{te e od zlatnoto vremena arapskite kalifati koga, za prv pat, vrz hendikepiranite, namestotradicionalniot pristap, bil primenet metodot na izlekuvawe.Zapadnata misla zaostanuva zad niv skoro eden milenium, no duri itoga{ lutawata se evidentni. (izdvoeni manastirski oddelenija, bol-nici na nasukani brodovi vo Temza ili Sena, ostrovi za leprozni iumobolni, i sl.).

- Defektolo{ki:Ova e razvojno gledi{te na medicinskiot model koj za prv pat ja

uvaùva i vospitnata komponenta. Iniciran od bihejviorizmot, anadgraden so po~etnite uspesi, pripadnicite na ovoj model (naj~estostru~waci, humanitarni rabotnici i nepomirlivi roditeli) smetaatdeka hendikepot kako sostojba moè da se nadmine. Akcentot, pritoa, go stavaat na ranata prevencija, tehnologijata vo slu`ba namedicinata, i specijalnata edukacija so specijalnoto obrazovanie.Posakuvaniot efekt vo su{tina zna~i eliminirawe na potrebataza neposredna poddr{ka (se razbira od nivna strana) no ne i obezbedu-vawe na samostojnost i nezavisnost na hendikepiraniot.

- Rasisti~ki:Ova vo su{tina e varijanta na ideolo{koto gledi{te od tradi-

cionalniot model, no bidej}i vo opravduvaweto silno se potpiravrz izvori na medicinata i Darvinovata teorija, vredi da se razgledavo sklop na ovoj pristap. Su{tinata e prosta i se temeli vrzprincipite na rasizmot kade odredena grupa na lu|e se podvojuvapo rasen kriterium a hendikepot e samo u{te eden od argumentiteza potrebata od rasno podvojuvawe i nihilacija (primer nacizmot).Opasnosta od ova gledi{te ne e samo vo koristeweto na nau~nitefakti za potrebite na nacionalnite frustracii tuku i vo koravostai reinkarnacijata na motivite (primer: formi na pristapot konpripadnicite na romskata zaednica).

SOCIJALEN MODEL

Ovoj model e sé u{te vo svojata primarna faza i te{ko e da sedefinira i razgrani~i. Novite gra|anski dvièwa od po~etokotna 60-tite silno mu pogoduvaat i go razvivaat ova gledi{te koe, od

19

sredinata na sedumdesettite, dobiva i svoja nezavisna forma i silnisledbenici. Avtohtonosta na ovie napori zasluèno gi obeleùvai kako posledno gra|ansko dvièwe.

Iako ovoj model e daleku ponapreden od tradicionalniot, i iakovo su{tina hendikepot proizleguva od svoeviden zdravstvenproblem, i ima zgolemena i postojana potreba od zdravstvena asis-tencija, hendikepot, za sledbenicite na ova gledi{te, nikoga{ nebil zdravstven fenomen.

Za niv hendikepot ednostavno e - socijalno pra{awe.- Inkluzija:Zdravstvenoto poremetuvawe sozdava bolka, nemo`nost i potreba.

No, najprvin goloto ~uvstvo, a potoa i frustracijata predizvikanaod nemo`nosta da se realizira taa potreba, e su{tinata na hendike-pot. Pripadnicite na ovoj model naj~esto ni doa|aat od grupata nasemejstvata na licata so hendikep ili nivnite poddrùva~i (charity).Nivniot povik vo su{tina se temeli na site prethodni obrazloèni-ja od pozitivnite primeri, a baraweto glasi deka nivnite {titenicitreba da participiraat celosno i ramnopravno vo op{testveniotìvot. Baraweto e licata so hendikep da bidat del od zaednicata, aprimarniot motiv e vostanovuvawe na eden zaokruèn sistem {topo nivnata smrt }e treba da se griì za nivnite hendikepiranibliski.

- ôvekovi prava:Za pobornicite na ovoj pravec hendikepot e "kur{lus" vo rela-

cijata poedinec - zaednica, poto~no, kratok spoj vo "integralecot"kade se vkrstuva pravoto na poedinecot da ja zadovoli svojata posebnapotreba i obvrskata na zaednicata da go ovozmoì toa. Pripadnicitena ova gledi{te akcentot na svoeto deluvawe go stavaat vrz obezbe-duvawe na pravna ramka za dostoinstven i ramnopraven ìvot nalicata so hendikep, nadevaj}i se deka forsiraweto na pravnata ramka}e sozdade pogodni uslovi i za brzo menuvawe na mentalitetot nacelokupnata zaednica.

- Samostojno ìveewe:Pripadnici na ova gledi{te se naj~esto licata so hendikep

(poretko nivnite najbliski), koi blagodarenie na nivnata edukacijai ekonomska nezavisnost se osamostoile i se celosno svesni zanivnite sposobnosti i ograni~uvawa. Nivniot povik e deka trebada im se sozdadat uslovi za ednakvi mo`nosti so ostanatata, a vosé drugo treba da bidat prepu{teni sami na sebe. Najgolem problempri toa e {to nivnite barawa, ~estopati, se ogromni i {to e najva`-



20

no od sé - tie toa go baraat sega i vedna{! Eliminiraweto i nadminu-vaweto na hendikepot - zdravstven ili psiholo{ki za niv ne e osobenpredizvik. Tie celosno go prifa}aat faktot deka treba da ìveatso hendikepot. Za niv hendikepot ne pretstavuva kazna, nitu bolest,tuku ednostavno sostojba so koja tie treba da se spravuvaat. Napre-dokot na tehnologijata i komunikacite sé pove}e im pridonesuvaatvo nivnata borba.

SU[TINA

Hendikepot vo svojata su{tina (bez ogled na definicijata) efenomen od fiziolo{ka priroda (fizi~ka ili mentalna), koja pakrezultira so nemo`nost ne{tata da bidat izvr{eni (voop{to ilina normalen na~in, sekojdneven). Taa nemo`nost pak direktnopredizvikuva otfrlawe (od strana na okolinata), frustracija (li~naili na bliskite), ili pak razvoj na nekoja druga mo`nost t.n.sposobnost (ekonomski vulgarizirano - kompenzacija).

Kako i da e, hendikepot realno pretstavuva vistinski predizvik,i toa kako za samiot nositel na hendikepot, za negovite bliski, takai za celokupnata zaednica. No, ne smeeme nikako da zaboravime: ovaatrilogija ne mora zadolìtelno da ima sre}en kraj. Posebnite potre-bi vodat no ne sekoga{ i prerasnuvaat i vo posebni sposobnosti!

MODELI I GRUPI - SINXIR NA POVRZANOST

No, da se vratime kaj Lenin ...Zad sekoe mislewe postojat istomislenici, zad koi pak, prirodno,

postoi interes, neli?Ova podvojuvawe i raslojuvawe na poimot hendikep, vo su{tina,

ima svoj osnov vo postoeweto na tri (podvoeni i rasloeni) golemi~ove~ki grupi, ~ie pak sekojdnevie i egzistencija sé povrzani so nego(hendikepot).

Zna~i, postojat:1. Lu|e koi ìveat pokraj hendikepot2. Lu|e koi ìveat so hendikepot i3. Lu|e koi ìveat od hendikepot.

Prvite (najbrojni) se lu|eto koi hendikepot go gledaat od strana,veruva}i deka toa na niv ne moè da im se slu~i. Se slu~uva tie daimaat duri i pozitiven stav kon negovoto re{avawe, no vo sekoj slu~ajtoa ni oddaleku ne pretstavuva nivno sekojdnevie.

21

Vtorata, (pomalata grupa), se lu|eto so hendikep i nivnitenajbliski koi sekojdnevno se soo~eni so problemite koi im gi nosatposebnite potrebi i nivnoto zadovoluvawe. Tie mnogu ~esto se zagla-veni vo svojata maka i nemaat nitu sluh, nitu pak na~in kako da im gisoop{tat svoite interesi na drugite dve grupi.

Tretata, (najmala), grupa e onaa koja se trudi da ja detektira,nadmine ili ublaì pri~inata koja go nosi hendikepot. Vo sekojdnevi-eto niv moè da gi prepoznaete po titulite: Prim. M-r. D-r. Spec. ipo belite mantili na onie koi postojano i profesionalno se anga-ìrani so niv.

I ovie, tretive, sekojdnevno se sre}avaat so hendikepot no, dodekaza prvite toa e ìvotna kazna, za vtorive toa e ìvot, za tretivetoa e ìvotna profesija.

Ovie tri grupi ne se izmisleni za potrebite na napisov, tuku tiepostojat u{te od pamtivek.

Neolitskiot lovec, povreden vo lovot, za ostanatite lovci pret-stavuval nesre}en slu~aj i samo eden pomalku vo grupata lovci. Noako preìveel, bliskite go nosele da bide le~en od plemenskiot vra~.Vra~ot ne odel vo lov poradi obvrskite so povredenite i bolnite voplemeto. Podocna, so podelbata na trudot, tretata grupa se razvivai disperzira vo mno{tvo profesii dodeka vtorata ostanuva relativ-no homogena i samo ve{ta~ki se podreduva po dijagnozi. Prvata grupa,i do den denes, ostanuva da se nadeva deka toa nim nikoga{ nema daim se slu~i a so hendikepot se zafa}aat parcijalno, kako del od ideo-lo{kite, religiozni ili dràvni~ki opredelbi ili obvrski. Ovietri grupi, poradi svojot razli~en interes i poradi na~inot na koj sezasegnati, vo osnova se nositeli na trite razli~ni poimawa zahendikepot.

No, ovaa gruba i {tura podelba nema za cel da ni nametne nekakvosfa}awe deka se raboti za sosema antagonisti~ki grupi. Voop{to!Od edna strana hendikepiranite imaat postojana potreba od rabotatana eksperite, dodeka pak, od druga strana, tie (ekspertite) ne bi nipostoele bez hendikepiranite. A od treta strana pak, ovie dve grupisvojata sila, kapacitet, opravduvawe, poddr{ka, pa duri i regrutaci-ja ja crpat od prvata grupa. Bez profesionalen, studen i strani~enpristap kon posebnata potreba malku }e moè da se stori za nad-minuvawe ili ublaùvawe na makata. No bez postojana i celosnainformacija za su{tinata na hendikepot ekspertot }e se otu|i vogol stru~wak koj poleka }e go izgubi tloto pod nozete. Na krajot,prvata (i najbrojna) grupa e zaednicata vo celost, koja pak so svojot



22

pristap kon hendikepot }e gi verificira naporite i na ednite i nadrugite.

Mnogu ~esto se slu~uva preminuvawe od edna vo druga grupa - pr-vata so ostanatite dve. Toa e ona {to go nosi ìvotot. Preminuva-weto me|u vtorite dve grupi e poretko. Se raboti za stru~no licekoe se zdobiva so hendikep, ili pak lice so hendikep koj se ostru~uva,vo prirodnite ili vo op{testvenite nauki.

Ovie fluktuacii se korisni i imaat golemo zna~ewe za razbira-we na problemot. Se razbira toa se samo isklu~oci. No kako isekoga{ isklu~ocite se tuka da go potvrdat praviloto! Zatoa oviedve grupi mora najprvin da se osoznaat sebesi, da ja priznaat potreba-ta od postoewe i na ednite i na drugite i da iznao|aat osnov zame|usebna sorabotka. Celta i na ednite i na drugite e ista - ublaù-vawe i unapreduvawe na posebnata potreba. Dokolku sakaat dauspeat vo opredelbite, i dvete grupi, }e mora da gi obedinat svoitenapori. Bez toa nikoga{ nema da se zdobijat so celosnata poddr{kana prvata grupa.

IMENUVAWE

Imenuvaweto, t.e. narekuvaweto na hendikepiranite ne e pred-met na napisov, no moè da go iskoristime kako fakt plus kon tezata,no i kako destilat za razotkrivawe na grupite.

Problemot kako da se nare~at onie koi imaat nekakov hendikepe star kolku {to se stari i grupite i nivnata geneza, spomnati po-gore. Tokmu zatoa imiwata i priodot se razli~ni. Ovoj del }e impomogne na onie koi profesionalno imaat problem so ovj fakt, no ina profesionalcite koi moàt da izvle~at potkrepa kon faktot.

Nomenklaturata za hendikepiranite ja sledi celata prikazna prekunivnoto tradicionalno imenuvawe kako: manlii, sakati, kuci, }ori,gre{eni, idioti, debili, imbecili... Vo su{tinata na site ovie imiwae poimot invalid (in valid - lat. = ne korisen, bez vreden), ne{to od {toop{testvoto ima breme, nema nikakva korist, a ne moè ni da goizbegne. Go prepoznavate prviot model, neli?

Vtoriot model gi koristi terminite: defekt, naru{enost,pre~ki, nedorazvienost. Baza na site ovie imenuvawa e poimothendikep (hand in kept - ang. = lon~e za pitawe) i vo osnova jareflektira potrebata od pomo{, asistencija i poddr{ka na ovielica. Vtor model - jasno!

23

Onie tretite se celosno nejasni i konfuzni, duri i za samitesebe. Go lansiraa poimot "lica so posebni potrebi", pa dodavaatkon toa "onevozmoènost (disabilitys), pa "sposobnosti", a onie orto-doksnite sakaat da gi vikaat duri i "lica so predizvik". Se razbira- celta e istaknuvawe na dobrite strani na lo{ata stvarnost. îsttret model!

Konfuzijata e jasna i, bi rekle, sosema prirodna (barem za Lenin).Tokmu zatoa za potrebata na napisov (koj treba da komunicira sosite tri grupi) koristime eden od zastarenite, malku modificiran,moèbi sé u{te omaloùva~ki, no kaj nas prepoznatliv termin -lica so hendikep.

I na kraj, za poddr{ka na tezata, sakame da ja parafraziramestarata makedonska pogovorka "Grne vikaj me - ama, ne kr{i me!", -{to pak ne vra}a na po~etokot, na preispituvawe na stavot iodnosot kon licata so hendikep.

REKAPITULACIJA

Da se bide sovr{en?Ete toa e najstariot problem {to go ma~i ~ove{tvoto, u{te od

negovite prapo~etoci. Edinstveno, moèbi, zadovoluvaweto naseksualniot nagon mu go zema primatot, no i vo toj slu~aj ovie dvaproblemi tesno sorabotuvaat vrz atakot na psihata na nesovr{enhomo erektus - sapiens.

Na{iot pra-predok nemal ni{to vo sporedba so silnite pesjacina predatorite. Negovite race bile ni{to vo sporedba so silnite{epi na progonitelite, nitu pak moèl da potr~a kako brzitegazeli. Hendikep pogolem od sé! No, uspeal da gi iznajde svoiteposebni sposobnosti, da gi razvie i da zagospodari so prirodata.

Hendikepot vo svojata primarna su{tina e iskonskata borba na~ovekot da go nadmine svoeto nesovr{enstvo. ôve{tvoto, ~estopati,dlaboko zatalkuvalo pri re{avaweto na edno od najprostite pra{a-wa, ~ie re{enie, pak, od druga strana - go ìveelo katadnevno. Pri-merite za tie talkawa moèbi se povredni od mnogu suvoparni lekcii?

Slika prva: Spartancite gi frlale svoite deca za koi smetaledeka nema da moàt da bidat dobri hopliti (oklopna anti~ka pe{a-dija). Koj znae, moèbi me|u frlenite izgubile nekoj golem strateg?Kako inaku da go razbereme faktot deka silnata Sparta, osvennekolku voeni prikazni, ne mu ostavila re~isi ni{to na ~ove{tvoto.Ni od daleku kako, vo toa vreme, vojni~ki inferiornata Atina.



24

Slika vtora: Mra~niot Sreden vek, pokraj drugoto, e mra~en iporadi odnosot kon bolnite i kon invalidite, koi bile zatvorani,getoizirani i prisileni da nosat yvonci i klopotarci za da go najavatsvoeto nepoèlno prisustvo. No, vo toa isto vreme, za naprednatamuslimanska kultura ova e najsvetliot period. Moèbi, zatoa {tona hendikepot gledale kako na bolest koja moè da se lekuva i da senadmine?

Slika treta: [to sé ne izmislija nacistite vo namerata dasozdadat sovr{en ~ovek, ~ista rasa. Onie, ne~istite i nesovr{eni-te, duri bea sobirani i fizi~ki uni{tuvani na najsvirep na~in.Primerite se brojni. Bukvalno sé vo ime na sovr{enosta. No, voisto vreme, ~istata rasa be{e pobedena od "ne~isti" lu|e, od koieden od najva`nite voda~i "ode{e" so invalidska koli~ka (Ruzvelt).

Slika ~etvrta: Denes, ~ovekot se soo~uva so sebekreirawe ilinau~no kaàno so klonirawe. Opravduvaweto e deka na toj na~inklonot }e bide podobar od originalot. So eden zbor - sovr{en.

Kako da ne bea dovolni site istoriski lekcii deka nesovr{en-stvoto e, vsu{nost, ~ovekovata prednost nad sé ìvo i divo na ovaaplaneta, a verojatno i podaleku.

Nikoj ne e sovr{en!No, vo toa e sovr{enstvoto na ~ovekoviot rod. Borbata te tera

da istrae{, da pobedi{, da bide{ podobar. Na toa se temeli~ovekovata civilizacija. Na posebnite potrebi - koi polekastanuvaat posebni - sposobnosti.

Prosto kako boza.Samo treba da se potsetime na toa vo sekoj poedine~en slu~aj,

zatoa {to sovr{enite NIE - sme sostaveni od mnogubrojni neso-vr{eni JAS!

25

Na po~etokot be{eneboto, zemjata i ednakvosta.

(Nenapi{anata biblija)

Za qubitelite na nau~nata fantastika postoi eden kulten filmna Stenli Kjubrik (a i kniga) nare~eni "Odiseja vo svemirot 2001"od 1968 godina. Vo toj film, na mnogu sugestiven na~in e prestavenaidejata deka ~ovekovata civilizacija po~iva na porakite od nekoinapredni vonzemjani koi gi skladirale svoite upatstva vo monolitirastureni po kosmosot. Pronao|aweto na eden takov monolit vo 2001godina na mese~inata }e go odvede ~ove{tvoto do novi soznanija inova evolucija. Podocna Artur Klark napi{a u{te tri odiseji, notoa za nas ne e va`no.

Va`no e poklopuvaweto so edna druga odiseja, so odisejata na lica-ta so hendikep, stara kolku i ~ove{tvoto.

Kako voop{to se slu~ilo hendikepot kako fenomen da prerasnevo stigmatizacija, otfrlawe i onevozmoènost za vklu~uvawe voop{testvoto na milioni i milioni ~ove~ki du{i i toa nasekade, kajsite i za celo vreme. Da ne se zalaùvame - ~ovekoviot civilizaciskipat e poln so primeri na isklu~ivost i stigmatizirawe. Da se potseti-me samo na podredenata uloga na ènata, robovladetelstvoto, reli-gioznite anatemisuvawa i rasnata diskriminacija. No za razlika odhendikepot toa se samo epizodi vo dolgometra`niot film za ~ovekot.@enite go imale svojot matrijahart i seksualna revolucija, robovitesvoite vostanija i dekolonizacija, naciite svoj razvoj i dràvotvor-nost, vernicite verska tolerancija ...

Kako samo hendikepot da ostanal ve~en evergrin na diskrimina-cijata.

Kako toa se slu~ilo?Spored Karl Segan ako celoto vreme od Golemata eksplozija do

2. DISABILITY ODISSEY 2001(Odiseja na hendikepot 2001)

Odiseja na hendikepot 2001

1

1 Materijal koristen na treningot LSM vo Bawa Luka 2005; - Lobirawe za konvencija - Sega!


26

denes go stavime vo edna godina homo sapiensot se pojavil na 31 de-kemvri vo 22 ~asot i 30 minuti a pi{anata istorija e smestena voposlednite 10 sekundi na godinata. Na po~etokot, vo mugrite na~ove{tvoto, nekade odolu dva ~asa pred Nova godina vo eden edin-stven (i zamislen mig) site na{i predci bile ednakvi. Toa eEDNAKVOST I (na grafikonot). I vedna{ od sledniot mig poddejstvo na t.n. vi{a sila (VIS MAJOR) predokot bil podloèn naprirodnite i op{testvenite zakoni koi sekojdnevno ja naru{uvaleednakvosta na edinkite.

Slikite na ìvotot bile osnov za kreirawe na pretstavata zazemniot i "nebesniot" ìvot. Taka se sozdavale mitovite a so niv ilegendite za vrednosta i relaciite na individuite. Vekovite senièle eden po drug i nekoi ~udni i neprovereni prikazni i veruva-wa stanale osnov za cvrsti predrasudi kon malku poinakvite ~leno-vi na zaednicata (STEREOTIPI). Na tie predrasudi se gradenisekojdnevnite NAVIKI i OBIÂI, ceremonii, religii i odnosi.I taka na desetina sekundi pred Nova godina sudbinata na licataso hendikep e zape~atena vo STANDARDI i sistem na veruvawekoj gi isklu~uva od op{testvoto kako pomalku vredni, bezvredni(in valid) pa duri i opasni (demonologija). Koga do{lo vremestandardite da se preto~uvaat vo zakon nepi{anata diskriminacijase pretvorila i vo normirana (NORMI).

I koj znae kolku dolgo ovie 10 sekundi }e traeja ako vo 2001 go-dina (na predlog na Meksiko) Generalnoto sobranie na OON nedonese odluka da se premine kon donesuvawe na seopfatna i inte-gralna Konvencija za za{tita na pravata i dostoinstvoto na licataso hendikep. Pet godini se "kr~ka{e" toj dokument i ete tekstot eusoglasen i podgotven za usvojuvawe.

[to o~ekuvame da se slu~i?Sigurno deka pravoto ne e edinstven, no e priznato za najbrz i

najefikasen mehanizam za menuvawe na odnosite vo op{testvoto.Zatoa so polno pravo o~ekuvame deka, otkako ovoj me|unaroden doku-ment se potpi{e i ratifikuva, }e predizvika redica normativniizmeni vo nacionalnite zakonodavstva i }e bide katalizator zaunapreduvawe na samosvesta kaj individuite za potrebata od edna-kvi mo`nosti za site.

Mnogu brzo (za necela sekunda) sevkupniot mileniumski proces}e se vrati nazad so izgradba na novi standardi, obi~ai i naviki ipreku ru{ewe na stereotipiite }e dovede do vospostavuvawe naednakvi mo`nosti za licata so hendikep - nova i vistinskaEDNAKVOST II koja }e potrae pove}e od mig.

27

Odiseja na hendikepot 2001

ODISEJA NA HENDIKEPOT 2001

(10 000 godini vra}awekon idninata)

Vo svetot postojat samo dve sili - me~ot i duhot.

Na dolgi pateki me~otsekoga{ e pobeden od duhot.


28

Na nacionalno nivo, vo poslednive nekolku decenii vo mnogudràvi zakonite {to ja reguliraa problematikata na hendikeppretrpea zna~ajni promeni. Denes, 44 ~lenki na OON imaat usvoenozakoni za antidiskriminacija na licata so hendikep. Zakonite voovie dràvi, se razlikuvaat vo golema mera od aspekt na domen,koncept za diskriminacija i ednakvost, za{titeni grupi, merki zasporoveduvawe i dr. Nekoi zakoni ja definiraat diskriminacijatakoja se zasnova na hendikep i jasno i nedvosmisleno gi zabranuvaattie akti na diskriminacija; drugi pak go izostavaat pra{aweto{to, spored sudovite i drugite monitoring tela, pretstavuva dis-kriminacija. Nekoi zakoni go poddrùvaat principot za ednakvost,no ne davaat jasen predlog {to treba da bide promeneto za da sepostigne taa.

I dodeka ovie pra{awa se ~esto re{avani preku posebni propisikako amandmani na zakonot, jazikot i strukturata na zakonot moàtda ja otkrijat negovata namena. Nekoi zakoni oddavaat vpe~atokdeka, i pokraj toa {to koristat antidiskriminatorna terminolo-gija, tie se pove}e od tipot na zakoni za socijalno zgriùvawe koipoddrùvaat programi {to nu`no nemaat za cel potpolna socijalnaednakvost.

Sepak, va`no e da se napomene deka donesuvaweto na zakoniprotiv diskriminacija vrz osnov na hendikep e navistina nov razvoenmomement vo politikata kon hendikepot niz celiot svet. Oviezakoni pravno manifestiraat promena vo paradigmata, od medicin-ski kon socijalen pristap kon hendikepot. Pravnoto tretirawe nahendikepot kako predmet na diskriminacija podrazbira priznavawedeka licata so hendikep se lica so prava, a ne problemi.

3. SPOREDBA NA ZAKONITE PROTIVDISKRIMANCIJATA NA OSNOV NAHENDIKEPOT NA GLOBALNO NIVO

1 Materijal koristen za edukativniot seminar za IPPLG -Kakov sistemski zakon ni treba - Bansko, mart 2004

1

29

êsto, doma{nite organizacii protiv hendikep èstoko se boratza zakoni za ednakvost i ne se zadovolni od finalnite verzii usvo-eni od nacionalnite zakonodavni tela. Istorijata na zakonot protivdiskriminacija na SAD ni govori deka zakonskata borba za ednak-vost e dolga, i deka od strana na zakonodavecot treba da bidatusvoeni pove}e zakoni za da se dostigne celta za seoptfatna za{-tita protiv diskriminacija. Od prvite obidi hendikepot da se vklu-~i vo Zakonot za gra|anski prava (Civil Rights Acts) od 1964 godina, pasé do donesuvaweto i usvojuvaweto na Aktot za licata so hendikepvo Amerika (Americans with Disabilities Act- ADA) vo 1990 godina pominaanekolku decenii i vo toj period Kongresot usvoi pet federalnizakoni protiv diskriminacija vrz osnova na hendikep.

Golema raznolikost vo zakonskite modeli - razli~ni pristapi

Zakonite protiv diskriminacijata ne se edinstveniot pat konednakvosta na licata so hendikep, tie se samo eden od pristapitebazirani na pravata na ~ovekot i prifateni deneska od mnogu drà-vi vo svetot. Dràvite koi do denes imaat usvoeno nekakov vid naZakon protiv diskriminacijata koristat razli~en pristap, od koise izdvojuvaat ~etri pravni pristapi/modeli. Odredbite protivdiskriminacija na licata so hendikep se regulirani preku: krivi~enzakon; ustaven zakon - ustav; gra|anski zakon; i, zakon za socijalnaza{tita2.

1. Krivi~ni zakoni

Francija, Finska, [panija i Luksemburg vo svoite krivi~nizakoni propi{uvaat zabrana na diskrimnacija na licata so hendikep.[panskiot zakon zabranuva diskriminacija na osnov na hendikepkoga se raboti za horizontalna ili vertikalna promena na rabotnomesto ili pri postapka za vrabotuvawe ako rabotnikot so hendikepe sposoben da ja izvr{uva taa rabota. Luksemburg i Francija zabra-nuvaat diskriminacija na osnov na hendikep pri vrabotuvawe,delovni aktivnosti i pri obezbeduvawe na stoki i uslugi za nasele-nieto. Kaznata e maksimum od dve do tri godini zatvor ili pari~nakazna. Finskiot krivi~en zakon predviduva kazni za diskriminacija

2 Vidi podetalno: Theresia Degener, Disability Discrimination Law: A Global ComparativeApproach Paper presented at Disability Rights in Europe: From Theory to Practice, 25-26September 2003, University of Leeds.

Sporedba na zakonite protiv diskriminacijata na osnov na hendikepot


30

po osnov na vrabotuvawe i diskriminacija vo pogled na stoki i uslugiza celokupnoto naselenie.

Drugi dràvi pak, koi imaat usvoeno ne krivi~ni tuku gra|anskiili socijalni zakoni po odnos na diskriminacija vrz osnov na hen-dikep, imaat predvideno krivi~ni i administrativni kazni vo sklopna tie (gra|anski ili socijalni) zakoni. Na primer, avstraliskiotzakon protiv diskriminacija go sankcionira pottiknuvaweto nadiskriminacija ili {ikanirawe/maltretirawe kako prekr{okkazniv so {est meseci zatvor ili pari~na kazna. Zapla{uvawetona lice koe si gi ostvaruva pravata propi{ani so zakon isto takase smeta za prestap. Sli~ni odredbi ima i vo Uredbata protiv dis-kriminacija na Hong Kong (Hong Kong Discrimination Ordinance). Licekoe pottiknuva omraza protiv, seriozen prezir za ili ismevawe nalica so hendikep po~inuva seriozen prekr{ok na nepo~ituvawe ipodleì na pari~na kazna ili kazna zatvor vo traewe od dve godini.

Zakonot na Mauricius sankcionira izvesni povredi na odlukiteprotiv diskriminacija preku krivi~ni ili administrativni kazni.Istoto vaì i za respektivnite zakoni na Izrael, Filipinite,Zambia i Zimbabve.

2. Ustavni zakoni

Vo odreden broj zemji postojat ustavni odredbi protiv diskrimi-nacija koi eksplicitno go naveduvaat hendikepot. Toa se: Avstrija,Brazil, Kanada, Finska, Fixi, Gambija, Gana, Germanija, Malai,Nov Zeland, Ju`na Afrika, [vajcarija i Uganda. Ovie klauzuligeneralno ja zabranuvaat diskriminacijata na lica so hendikep bezprecizno da definiraat {to to~no se smeta pod poimot diskrimi-nacija. Nekoi klauzuli za ednakvost spomenuvaat direktni i indi-rektni formi na diskriminacija. Osobeno ekstenzivna e klauzulataza ednakvost stipulirana vo Ustavot na Fixi, koja pokriva nepra-vedna direktna ili indirektna diskriminacija i glasi: "... sekoelice bez diskriminacija zasnovana na zabrana (kako na primer - hen-dikep) ima pravo na pristap do prodavnici, hoteli, ìveali{ta,javni restorani, javni mesta za zabava, javni transportni uslugi,taksi prevoz i drugi javni mesta".

Gorenavedenite ustavi, isto taka, mu ovozmoùvaat ili mudavaat pravo na zakonodavecot da prezeme afirmativna akcija voborbata protiv diskriminacija vrz osnova na hendikep. Afirmativ-nata akcija, spored toa, celi kon strukturnata diskriminacija, {topak e edna od najgolemite pre~ki za izedna~uvawe na mo`nostite

31

na licata so hendikep. Na poleto na vrabotuvaweto, mnogu dràviimaat vovedeno kvoti za predimstvo na licata so hendikep. Vo mnoguzemji rabotodavcite imaat obvrska da vrabotat odreden procentna rabotnici so hendikep. Vo po~etokot, ovie kvoti za vrabotuvawe,koga bea vovedeni vo politikata kon hendikep po Vtorata svetskavojna, bea klasi~en primer za za{titni merki. Tie se zasnovaa naidejata deka licata so hendikep ne moàt da se natprevaruvaat sorealniot svet.

So jaknewe na dvièweto za gra|anski prava vo kontekst na ras-nata i polova pripadnost, politikata na kvoti dobi novo zna~eweod aspekt na ednakvosta. Ova, pak, vlijae{e na planiraweto kvotina poleto na hendikepot. Od ovoj aspekt, intersno e da se napomenedeka nekoi od gorenavedenite ustavi predviduvaat planirawe nakvoti na poleto na vrabotuvaweto, kako na primer Brazil, od aspektna vrabotuvawe vo javniot sektor (~len 37 od Ustavot).

Drugi, pak, predviduvaat kvoti od oblasta na politi~ka pretsta-venost i zastapenost. Na primer, Ustavot na Malai predviduva dekaSenatot, koj e zakonodavno telo, treba da vklu~i pretstavnici odrazli~ni interesni grupi, me|u koi i grupi na lica so hendikep (del68 (2)). Sli~no na ova, Ustavot na Uganda propi{uva Parlamentotda vklu~uva odreden broj na pretstavnici na licata so hendikep(~len 78 (1) (v)). Vo me|uvreme, Parlamentot na Uganda ima rezer-virano pet mesta za prestavnicite na zaednicata na lica so hendikepi prviot minister za hendikep (èni i stari lica), Florence NayigaSekabiro e lice so hendikep.

Vrz osnova na klauzulata za afirmativna akcija vo Ustavot, vlas-tite vo Uganda usvoija nekolku zakoni za pogolema zastapenost nalicata so hendikep vo javniot ìvot. Primer e Zakonot za lokalnavlast (Local Government Act) od 1997 godina, spored koj odreden brojna mesta vo izbranite politi~ki tela na site nivoa se rezerviraniza lica so hendikep. Kako rezultat na toa, na site nivoa, do sega seizbrani pove}e od 2.000 oficijalni pretstavnici, koi imaat nekakovvid na hendikep3.

U{te eden interesen podatok za ovie ustavi, koi bea izmeneti zada go vklu~at hendikepot kako osnov za diskriminacijata, e toa dekatie go priznavaat pravoto na koristewe na znakoviot jazik. Finska(del 17), Ju`na Afrika (del 6) i Kanada (del 14 vo koj e vklu~eno

3 Ovie podatoci bea izneseni od Nayiga Sekabiro na Me|unarodniot seminar zapravata na mladite ̀ eni so hendikep odràn vo Wujork od 1-7 juni 2000 godina.



32

pravoto na tolkuva~ na koja bilo gluva stranka ili svedok pri zakonskapostapka) imaat takvi odredbi vo svoite Ustavi.

Ustavnite klauzuli protiv diskriminacija se ~ini deka imaatpogolem efekt otkolku krivi~nite klauzuli protiv diskriminacijavo zemjite vo tranzicija. Bidej}i vo pove}eto zemji Ustavot e najvi-sok zakon vo zemjata, ustavnite amandmani dobivaat pogolemo javnovnimanie i moàt da gi tolkuvaat poniskite zakoni za protivus-tavni i nevaè~ki. Ustavnite amandmani treba, isto taka, da bidatpo~ituvani od sudstvoto {to pak moè da dovede do reformi vozakonite {to ja reguliraat problematikata na hendikepot.

Sepak, postojat pove}e pri~ini zo{to ustavnite zakoni protivdiskriminacijata na hendikepot imaat limitirani efekti. Predsé, vo zavisnost od pravniot sistem, nekoi ustavi ne davaat neza-visni prava na gra|anite, {to pak zna~i deka liceto so hendikep nemoè da se povika na klauzulata protiv diskriminacija pri sudskatapostapka. Potoa, pravata regulirani so ustavite se primenlivi samovo takanare~enite vertikalni zakoni, odnosno, ustavnite odredbigi za{tituvaat licata so hendikep protiv diskriminacijata odstrana na dràvnite slu`bi, no ne i od privatnite lica. Kone~no,ustavnite odredbi naj~esto se {iroki i neodredeni. Nitu hendi-kepot nitu diskriminacijata ne se precizno definirani so koja bilood ustavnite odredbi, osven vo Ustavniot zakon na Nov Zeland.Ova im dava golemo diskreciono pravo na sudovite, a sudskite odlu-ki vo golema merka se opredeleni od pravnata kultura.

Na primer, vo Germanija ne postoi tradicija na legislativa zagra|anski prava, a ustavnata klauzula protiv diskriminacija soogled na odlukata na Federalniot Ustaven sud od 1996 godina pret-stavuva "tigar bez zabi". Vo slu~ajot pokrenat od edno devoj~e voinvalidska koli~ka na koe mu bil onevozmoèn pristap vo redovnou~ili{te, Sudot odlu~il deka ustavnata klauzula protiv diskrimi-nacija ne bila povredena od strana na {kolskite vlasti. Zaklu~okotna germanskiot Federalen Ustaven sud potsetuva na slu~ajot kojbil procesuiran pred pove}e od 150 go-dini od strana na Vrhovniotsud na SAD a so koj bila poddràna rasnata poddvoenost vou~ili{tata.

Kako vo slu~ajot Plessy v. Ferguson4 od 1896 godina, germanskiotsud zaklu~il deka obrazovnata segregacija na decata so hendikep nee diskriminacija bidej}i toa (obrazovanieto) e posebno, no ednakvo.

4 Vidi: 163 U.S. 537 (1896).

33

Klauzata "posebno no ednakvo" od slu~ajot Plesi be{e otfrlena voSAD vo 1954 godina so nova odluka vo slu~ajot Braun v. Odborot zaobrazovanie vo Topeka5 so koja Vrhovniot sud kone~no prizna dekaodvoenite obrazovni ustanovi vo kontekst na rasnata pripadnost se,vo su{tina i vo osnova, neednakvost.

Germanskiot Federalen Ustaven sud me|utoa ne be{e volen daja tretira ekskluzijata od obrazovanieto vo kontekst na diskrimina-cijata. Iako prifati deka bi se smetalo za diskriminacija ako nastudent so hendikep, komu ne mu se potrebni kakvi bilo prilagodu-vawa ili posebni uslugi, mu se odbie priem, Sudot ne be{e volentuka da gi vklu~i i studentite so hendikep na koi im e potrebanapristapna rampa, liftovi, tolkuva~i na znakoviot jazik, alternativ-nite formi za ~itawe ili kakvi bilo drugi posebni edukativniuslugi. Na toj na~in, medicinskiot model na tretirawe na hendike-pot be{e u{te pove}e zajaknat so prvata odluka vrz osnova na novatagermanska klauzula protiv diskriminacijata na licata so hendikep.

I dodeka ovie nedostatoci na ustavnite odredbi protiv dis-kriminacijata naveduvaat na zaklu~ok deka ustavnite amandmanise beskorisni, primerot na Irska naveduva tokmu na sprotivnoto.Bidej}i klazulata za ednakvost vo irskiot ustav (Irish Constitution)od 1937 godina e osobeno slaba, irskiot Vrhoven sud vo 1997 godinadonese dve zakonski odrebi protiv diskriminacijata, vo koi, me|udrugoto, be{e opfaten i hendikepot. Sudot zaklu~i deka zakonskotobarawe da se obvrzat na razumno prilagoduvawe na rabotnite prosto-rii gi povreduva imotnite prava na rabotodava~ite6. Zakonitetreba{e da bidat revidirani i modifikuvani od aspekt na hendike-pot. Spored toa, ustavnite amandmani bi mo`ele da poslu`at kakova`na osnova za statutarnite antidiskriminacioni zakoni.

Kone~no, pozitiven primer kako da se tolkuva op{tata ustavnaklauzula za ednakvost be{e onoj od 1997 godina po odlukata na Vrhov-niot sud na Kanada. Vo slu~ajot Eldrix v. Britanska Kolumbija7,

5 Vidi: Brown v. Board of Education of Topeka, 349 U.S. 294 (1955).6 In the matter Article 26"of the Constitution of Ireland and in the Matter of the EmploymentEquality Bill, Judgement of the Supreme Court May 1997; Re Article 26 and the Equal StatusBill, judgement of the Supreme Court, May 1997. Vidi: G Quinn, From Charity to Rights -TheEvolution of the Rights-Based Approach to Disability: International and Irish Perspectives,CPI Handbook of Services (Dublin, 2000), Dostapno na: http://www.enableireland.ie/accesswest/intros/essayindex.html7 Vidi: Eldridge v. British Columbia (Attorney General) (1997) 151 D.L.R. (41&) 577(S.C.C.).



34

tuìtelite go iznesoa nivniot slu~aj pred Vrhovniot sud na BritanskaKolumbija bidej}i provincijata (lokalnata zaednica) ne im ovozmo-ìla usluga za znakova interpretacija pri pruàweto na medicinskatausluga na liceto so o{teten sluh (tuìtelite). Robin Eldri~ ne bilavo sostojba da komunicira so svojata doktorka, a Xon i Linda Vorenbile podloèni na maki pri poroduvaweto na nivnite blizna~iwabidej}i ne moèle vo celost da go razberat ona {to im go kaùvalenivnite doktori i sestri. Tuìtelite ja podvele svojata tu`ba podklauzulata za ednakvost (del 15 od Povelbata), tvrdej}i deka legisla-tivata na lokalnite bolnici vr{i diskriminacija na licata so o{te-ten sluh so toa {to ne im obezbeduva tolkuva~i na znakoviot jazikkoga efikasnata komunikacija pretstavuva va`na i nephodna komponen-ta za davaweto na medicinskite uslugi. Dodeka, apelacionite sudovija odbile ovaa tu`ba, Vrhovniot sud na Kanada presudil deka e izvr{e-na povreda na klauzulata za ednakvost.

Tolkuvaj}i ja klauzulata za ednakvost na na~in so koj se priznavadeka odredeni grupi moàt da imaat potreba od nekakvo prilagodu-vawe za da ostvarat ednakvost, slu~ajot Eldrix ja otvori mo`nostaspored delot 15 od Kanadskata povelba, vladite da prezemat pozi-tivni i nezavisni ~ekori so koi, na licata so hendikep i drugitegrupi koi se izloèni na diskriminacija, }e im se garantira ednakvaza{tita i ednakvi beneficii pred zakonot. Sepak i pokraj ohrabru-va~kite tolkuvawa na zabele{kite (obiter dicta), Vrhovniot sud naKanada prodolì da gi ostava otvoreni pra{awata za pozitivniteobvrski vrz osnova na klauzulata za ednakvost8.

3. Gra|anski zakoni

Tretiot pristap opfa}a donesuvawe na gra|anski zakoni protivdiskriminacijata na licata so hendikep. Odreden broj na dràviimaat doneseno vakvi zakoni, i se zabeleùva tendencija pogolembroj da ja sledat ovaa linija, na primer: Avstrija, Germanija, Holan-dija, Portugalija i [vajcarija. Dràvi orientirani kon gra|anski

8 Vriend v. Alberta [1998] 1 S.C.R.493. Za podetalna analiza vidi: B Porter, Substan-tive Equality and Positive Obligations After Eldridge and Vriend, (1998) 9/3 ForumConstitutionnel 71-82; DM Lepofsky, The Charter's Garantee of Equality to People withDisabilities- How well is it working?, (1998) 16 Windsor Yearbook of Access to Justice155-214; M Jackman, Giving real effect to equality: Eldridge v. British Columbia (Attor-ney General) and Vriend v. Alberta, (1998) 4/2 Rev of Constitutional Studies 352-71

35

zakoni protiv diskriminacija na hendikepot se slednive: Avstralija,Belgija, Kanada, île, Kosta Rika, Etiopija, Finska, Gana,Gvatemala, Hong Kong, Ungarija, Indija, Irska, Izrael, Korea,Madagaskar, Mauricius, Namibija, Holandija, Nigerija, Filipinite,Ju`na Afrika, [panija, [ri Lanka, [vedska, Velika Britanija,SAD, Zambia i Zimbabve.

So isklu~ok na île, site ovie zakoni pokrivaat diskriminacijapri vrabotuvawe na lica so hendikep. Nekoi zakoni se trudovi zako-ni i pokrivaat samo diskriminacija pri vrabotuvawe (Kanada, Etio-pija, Irska, Korea, Madagaskar, Mauricius, Namibija, [panija,Ju`na Afrika i [vedska). Vo pogled na drugite oblasti, zakonitese razlikuvaat vo golema merka.

Najseopfatni zakoni protiv diskriminacijata vrz osnov na hen-dikepot se onie na Avstralija, Kanada, Hong Kong, Filipinite,Velika Britanija i SAD. Sprotivno na toa, dràvite so kontinenta-len praven sistem nemaat aplikativno iskustvo vo ovaa oblast zarazlika od dràvite so anglo-saksonski praven sistem. Od tiepri~ini, naporite na organizaciite za pravata na licata so hendikepvo lobiraweto za donesuvawe na lex generalis (sistemski zakon) zapravata na licata so hendikep vo Republika Makedonija e zna~aeninicijalen impuls vo podobruvaweto na ovaa slika na globalno nivo.

Avstraliskiot Zakon protiv diskriminacija vrz osnov na hendi-kepot zabranuva diskriminacija vo oblasta na vrabotuvaweto,domuvaweto, obrazovanieto, pristapot do imoti, klubovi i sportskii drugi objekti, poseduvawe na imot i obezbeduvawe na stoki i uslu-gi (Del 3, 15, 22-30). Kanadskiot zakon za pravata na ~ovekot od1985 godina, opfa}a za{tita od diskriminacija pri obezbeduvawena stoki, uslugi, objekti ili prilagoduvawa koi im se dostapni nacelokupnata javnost (vklu~uvaj}i go i transportot). Voedno, tojzabranuva diskriminacija pri vrabotuvawe, kupuvawe deloven imotili domuvawe (delovi 5-11).

Uredbata protiv diskriminacijata vrz osnov na hendikepot naHong Kong od 1995 godina, gi pokriva oblastite na vrabotuvawe,obrazovanie, imot, stoki i uslugi, objekti od javen karakter, kance-lariite na pravobranitelot, klubovi i vladini aktivnosti (delovi11-20, 24, 25-29, 33-37). Vo filipinskata Magna Karta za licata sohendikep od 1992 godina, se zabranuva diskriminacijata vrz osnovana hendikep na poleto na vrabotuvawe, transport, javno smestuvawei stoki i uslugi (Poglavje III, glava I-III). Britanskiot Zakon protivdiskriminacija na hendikepot od 1995 godina, {titi od diskrimina-



36

cija pri vrabotuvawe, pri obezbeduvawe na stoki, objekti (sredstva)i uslugi i vo odredena mera ja pokriva oblasta na obrazovanieto ijavniot transport (delovi 4, 19, 22, 29, 30, 32-39, 40-47).

Kone~no, amerikanskiot zakon protiv diskriminacijata vrz osnovna hendikepot od 1990 godina zabranuva diskriminacija vo oblastana vrabotuvaweto, vladinite aktivnosti na dràvno i lokalno nivo(vklu~uvaj}i obrazovanie, transport, socijalni uslugi), javni stokii uslugi, i telekomunikacii (Poglavje I-IV).

Gra|anskite zakoni vo drugite zemji, isto taka, imaat {irok delo-krug, odnosno legislativata pokriva {irok spektar na oblasti odsekojdnevniot ìvot, me|utoa ne se site oblasti pokrieni so odredbi-te od zakonite protiv diskriminacija. Na primer, Zakonot za ednakvimo`nosti na licata so hendikep na Kosta Rika od 1996 godina opfa}apristap do obrazovanieto, vrabotuvaweto, javniot transport, javniteuslugi, informaciite i komunikaciite, kulturnite, sportskite i slo-bodnite aktivnosti. No, eksplicitno zabraneta e diskriminacijatasamo od aspekt na vrabotuvawe, javni zdravstveni uslugi i partici-pacija vo kulturni, sportski i slobodni aktivnosti (~len 24, 31 i 55).

Zakonot na Indija za licata so hendikep (ednakvi mo`nosti,za{tita na pravata i celosna participacija) od 1995 godina serazlikuva od drugite zakoni za gra|anski prava po toa {to ima dostaslabi odredbi protiv diskriminacijata, no zatoa pak, obezbeduvakvoti vo razli~nite oblasti. Odredbite protiv diskriminacijatapokrivaat transport, pati{ta, grade`na sredina i vladino vrabotu-vawe (isklu~uvaj}i go procesot na najmuvawe), (Glava VIII, del 44,45, 46 i 47). Obvrskite da se ovozmoì pristap na licata so hendikepse odnesuvaat samo "... vo granicite na ekonomskite mo`nosti irazvojot" i, spored toa, mnogu lesno moàt da se izbegnat.

Sistemot na kvoti od 3% se odnesuva na vrabotuvaweto vo vladi-nite institucii, obrazovnite institucii poddràni od vladata istrategijata za olesnuvawe na siroma{tijata (Glava VI, del 33-40).Sistemot na kvoti za vrabotuvawe vo vladinite institucii obezbe-duva eden procent za lica so hendikep, posebno gluvi lica ili licaso vizuelen i fizi~ki hendikep (Glava VI, del 33 (1)-(3)). Interesnoe deka sekoe slobodno mesto pod tri procenti od sistemot na kvotiza vrabotuvawe vo vladinite institucii }e bide preneseno vo nared-nata godina (Glava VI, del 36). Teoretski, ova moè da dovede dosituacija vo koja vladinata agencija moè da vraboti ili da unapredivraboteni koi imaat hendikep.

Mnogu drugi stranski zakoni imaat odredbi za kvoti, osobeno pri

37

vrabotuvaweto vo javniot sektor. Kako {to pokaà kratkiot kompa-rativen pregled na evropskite zakoni za hendikep, sistemot na kvotipri vrabotuvaweto ima dolga tradicija i ne sekoga{ e povrzan so na-~elata i principite na antidiskriminacija.

Sporedena so krivi~nite i ustavnite zakoni protiv diskrimi-nacijata na licata so hendikep, gra|anskata legislativa protiv dis-kriminacijata e podetalna vo odnos na domenot na zakonot. Pove}etozakoni davaat definicija za toa {to pretstavuva diskriminatorskoodnesuvawe ili ednakvost. Osven toa, site gra|anski zakoni protivdiskriminacijata vrz osnov na hendikepot imaat odredbi za mehaniz-mite za sproveduvawe.

4. Zakoni za socijalna za{tita

Kone~no, nekoi zemji odbrale pristapot kon pra{aweto za zabra-nata na diskriminacijata vrz osnov na hendikepot da go re{a-vaatna tradicionalen na~in, odnosno preku zakonite za socijalna za{titana licata so hendikep. Takvi zemji se: Bolivija, Kina, Kosta Rika,Germanija, Korea, Nikaragva, Panama i [panija. I RepublikaMakedonija, iako stihijno i necelosno, sepak go ima prifateno tradi-cionalniot na~in. Od navedenoto moème da zaklu~ime deka dràviteso kontinentalen praven sistem ~esto, inkliniraat kon ovoj na~inna regulirawe na pra{awata povrzani so hendikepot.

Vo ovie zakoni, odredbite protiv diskriminacija se nao|aat ved-na{ do onie potradicionalnite za prevencija od hendikep i rehabi-litacija. Osven, finskiot Zakon za statusot i pravata na pacientiteod 1992 godina, so koj se garantira deka sekoj ìtel na Finska imapravo na zdravstvena i medicinska grià bez nikakava diskriminaci-ja, glavniot fokus na ovie zakoni e pove}e naso~en na socijalniteuslugi i na~elata za integracija otkolku na pravata zasnovani naodredbite protiv diskriminacijata.

Odredbite protiv diskriminacijata vo legislativata za socijal-na za{tita imaat tendencija da bidat nejasni i se limitirani naedna oblast na primer: vrabotuvaweto vo javniot sektor ili javnotoobrazovanie. Taka, {panskiot Zakon za socijalna integracija nalicata so hendikep od 1982 godina se zanimava so prevencijata odhendikep, dijagnoza i procenka, sistem na beneficii vo pari~na imaterijalna forma, medicinska i stru~na rehabilitacija, javniservisi i integracija na rabotnoto mesto. Edinstvenata odredbaprotiv diskriminacija veli deka sekoja diskriminaciona odredbazasnovana vrz hendikep vo odnos na trudovite uredbi, kolektivnite



38

dogovori, individualnite dogovori ili unilateralnite odluki }ebide nevaè~ka i ni{tovna (Poglavje VII, del 38-2).

Zakonot na Narodna Republika Kina od 1990 godina sodrìklauzula za generalna zabrana na diskriminacijata (Glava I, ~len 3),me|utoa, ne pojasnuva {to zna~i toa od aspekt na organizacijata naop{testvoto. Tekstualnata analiza na Zakonot oddava vpe~atok dekatradcionalniot, medicinski model na hendikepot - institucionaliza-cijata i segregacijata, e ramkata na zakonot. Na primer, vo ~lenot29 kako osnoven princip se utvrduva praviloto za koncentrirano vra-botuvawe na licata so hendikep. Toa zna~i deka mo`nostite za vrabo-tuvawe se obezbedeni vo specijalnite za{titni firmi i institucii.Vo ovie specijalni institucii diskriminacijata na licata so hendi-kep vo odnos na popolnuvaweto na rabotnite mesta, vrabotuvaweto,unapreduvaweto, odreduvaweto na profesionalni ili tehni~kitituli, zarabotuva~kata, blagosostojbata i od drugi aspekti, e zabra-neta (~len 34).

Zemaj}i predvid deka ova e ednistvenata detalna odredba protivdiskriminacija vo celiot Zakon, se ~ini deka ovoj zakon ima dostaneobi~na pretstava za ednakvosta. Pristapot kon medicinskiotmodel na ovoj zakon se pokaùva i preku nekoi odredbi vo vrska soobvrskite na licata so hendikep. Spored ~len 10, ìtel na Kina koje lice so hendikep "... treba da pokaè optimisti~ki i pretpriema~-ki duh", {to pak go implicira sfa}aweto deka hendikepot generiranegativen odnos i depresija.

Nekoi zemji, kako {to se Filipinite, imaat zakoni koi bi moèleda se karakteriziraat i kako socijalni, no i kako zakoni za gra|an-skite prava. Filipinskata Magna karta sodrì jasna postavka kojaja odrazuva namerata na zakonodavecot da premine od medicinskiotmodel na tretman na hendikepot kon tretman od aspekt na pravata na~ovekot. Poglavjeto 1, Glava 1 del 2 (b) predviduva deka "... pravatana licata so hendikep ne smeat nikoga{ da se smetaat kako uslugi nadobro~initelstvo od strana na vladata".

Istorijata na Zakonot protiv diskriminacija na hendikepot naSAD pokaùva deka dràvite ~esto po~nuvaat so odredbi protivdiskriminacijata vrz osnov na hendikepot vo zakonite za socijalnaza{tita. Ova e oblasta na zakonodoavstvo vo koja zakonot za hendikepse razviva. Vo SAD najprvo se zabranija odredeni formi na diskrimi-nacija na hendikepot vo Zakonot za rehabilitacija od 1973 godina.Poznatiot del 504 predviduva deka sekoj entitet koj prima federalnafinansiska pomo{ ili e voden od koja bilo federalna agencija ne

39

smee da vr{i diskriminacija protiv "... na drug na~in kvalifiku-vanoto" lice so hendikep. Vo 1988 godina, amandmanot vo Zakonot zadomuvaweto, koj zabranuva diskriminacija vo oblasta domuvawe, be{eprv ~ekor kon vklu~uvaweto na hendikepot vo zakoni-te za gra|anskiteprava vo SAD. Kone~niot ~ekor vo toj pravec be{e napraven sousvojuvawe na Amerikanskiot zakon za licata so hendikep (ADA).

Sli~no ne{to imaat Kosta Rika i [panija, kade {to odredbiprotiv diskriminacijata na licata so hendikep ima i vo zakoniteza socijalna za{tita i vo gra|anskite zakoni.

Kako rezime, bi zaklu~ile deka odredbite protiv diskriminaci-jata vo zakonite za socijalna za{tita ne se seopfatni i reformskiorientirani. Pomestuvaweto na paradigmata od medicinskiotmodel na tretirawe na hendikepot kon tretman od aspekt na pravatana ~ovekot se ~ini pote{ko vidlivo vo ovoj vid na legislativa.



40

4. BE[E EDNA[ VO AMERIKA ...

Momentot na pobedaZakonot za Amerikancite so hendikep (Americans with Disability Act

– ADA), koj {to se donese na 26 juli 1990, stana pravno oru`je voracete na nad 50 milioni Amerikaci koi ̀ iveat so hendikepot - oru`-je koe zabranuva diskriminacija vrz osnova na hendikep i garantiraza{tita na nivnite gra|anski prava. Ovoj Zakon, na site lica so hendi-kep im garantiraa ednakvi mo`nosti vo sferata na vrabotuvawe,domuvawe, transport, telekomunikacii i pristap do javnite vladinisrvisi.

Zakonot stana simbol i zname na slobodata za edna ogromna grupaobespraveni amerikanci. Namesto Tomas Xeferson, Xon Henkok,Benxamin Franklin i Benxamin Harison, ovie lu|e vo svoite redovigi imaa Xastin Dart, Evan Kemp, Patri{a Rait i Senatorot TomHarkin da rabotat za nivnata kauza. Namesto Martin Luter Kingi Roza Parks, ovoj pat Xudit Hjuman, Hju Galager i Robert Bergdorfbea glasnogovornicite koi zastanaa vo odbrana na pravata na licataso hendikep i baraa korenite promeni. Ovaa grupa ne ostana sama.I se pridruìja golem broj istomislenici, {to kone~no ovozmoìovoj zakon, so pravo, da si go zazeme svoeto mesto me|u zakonskiteakti, kako {to se Deklaracijata za nezavisnost, Proglasot za eman-cipacija i sekako Zakonot za gra|anski prava od 1964 godina, koi gipostavija osnovite za pravata i slobodite na site amerikanci.

Od vremenska distancaDonesuvaweto na ADA e storija za politi~ki lideri od dvete

strani na "oskata" koi gi stavija nastrana li~nite i politi~kiterazliki za da go napravat ona {to veruvaa deka e ispravno i potrebnoda se napravi.

Vaèn moment vo celiot ovoj proces na donesuvawe na Zakonot esekako sposobnosta na ADA koalicijata da gi konsolidira i zajaknesvoite redovi. Istoriski gledano, zaednicata na licata so hendikepbe{e vnatre{no podelena, vo golema merka poradi konfliktite

41

okolu limitiranite sretstva od javnite pari. Povrzani okoluZakonot, golem broj organizacii na lica so hendikep gi zdruìjasilite da rabotat na ostvaruvawe na zaedni~kite celi. Slepitelica i licata so o{teten vid zastanaa zad barawata na licata voinvalidski koli~ki. Licata so epilepsija ja vodea istata borba kakoi gluvite i onie so o{teten sluh. Povrzanosta i odlu~nosta na orga-nizaciite na licata so hendikep da deluvaat kako edinsven, obedinetglas, im pomogna da go so~uvaat Zakonot kako delotvoren i da onevoz-moàt isklu~uvawe na posebnite podgrupi na hendikep.

Zakonot za amerikancite so hendikep, od aspekt na legislativakoja go tretira pra{aweto na hendikep e poseben ne tolku poradiindividualnite odredbi koi gi sodrì vo sebe, (pogolem del od nivvo nekakva forma ve}e postoea vo pravnite akti na nekoi od dràvi-te vo SAD, pa i na lokalno nivo) tuku vo negovata seopfatna priro-da i aplikativnost, kako na javniot taka i na privatniot sektor.

Uspehot na ovoj Zakon vo nikoj slu~aj ne se dolì samo na edenfaktor. Cel splet na okolnosti rabote{e vo korist na negovotokreirawe i donesuvawe: efikasno liderstvo, pobornici na klu~nipozicii vo vlasta, ni{ka od legislativni uspesi koi{to go kreiraamomentumot, pravni eksperti i lobisti od redovite na licata sohendikep, voqata na licata so hendikep da se obedinat pod znametona zaedni~kite interesi, moèbi "srame`livo i pretpazlivo", nosepak, so poddr{ka od biznis zaednicata, ideolo{kata opravdanostkoja ja uvide i levicata i desnicata. Vremeto be{e vistinsko -kauzata pravedna.

Vsu{nost, del od pri~inite {to ovoj nacrt stana zakon leì votoa {to toj be{e izgraden na cvrsti osnovi zasnovani na pravniprincipi, mreì i koalicii, i sekako zasilena aktivnost na licataso hendikep. Bez ovie osnovi, koi vo najgolema merka bea postavenivo tekot na ’70 i ’80 godini na dvaesettiot vek, donesuvaweto naADA }e be{e nevozmo`no.

Za da se razbere ADA, potrebno e da se navratime na kontekstotvo koj ovoj zakon se sozdava{e.

Vo imeto na Zakonot - vreme e za akcija!Gledano niz prizmata na pravni akti koi na ekspliciten na~in

gi tretiraa pra{awata koi neposredno gi zasegaat licata so hendi-kep, ’50 godini gi donesoa izmenite okolu stru~nata rehabilitacija,so {to se pro{ri domenot na sorabotka me|u federalnite i dràv-nite vlasti vo nasoka na pomo{ i poddr{ka na licata so hendikepokolu nivnoto rabotno osposobuvawe i vrabotuvawe. Zakonot za

Be{e edna{ vo Amerika ...


42

gra|anski prava od 1964 godina gi postavi osnovite za suzbivawena diskriminacijata po osnov na rasnata pripadnost i vo golemamerka pretstavuva{e model vrz koj aktivistite za pravata na licataso hendikep }e go gradat Zakonot za amerikancite so hendikep, done-sen dveipol decenii podocna. U{te nekolku drugi zakonski akti,me|u koi Zakonot za arhitektonski barieri od 1968 godina, Paragra-fot 504 od Zakonot za rehabilitacija i Zakonot za obrazovanie nadecata so hendikep od 1975, se vo golema merka zaslu`ni za toa{to dveipol denceniskata borba na licata so hendikep za svoiteprava }e bide krunisana so donesuvaweto na ADA. Edno, poradimaterijata koja ja tretiraat i na~inot na koj ja tretiraat, no moèbiu{te pove}e poradi burata koja }e ja predizvika obidot za nivnosuspendirawe od strana na dràvnite administracii na pretseda-telite Ri~ard Nikson, Ximi Karter i Ronald Regan, kaj se posilnatai poglasna koalicija na licata i roditelite na licata so hendikep{irum SAD.

Avtor na nacrtot za Zakonot za arhitekstonski barieri od 1968be{e politi~kiot konsultant Hju Galager, mnogu ~esto narekuvan"tatko na dvièweto na licata so hendikep". Kako lice koe vo svojata19-ta godina zaboluva od polio, Galager e besen {to, kako ~ovek kojpogolemiot del od svojot ìvot go pominuva rabotej}i vo vladiniinstitucii, vo zgradi koi se totalno nepristapni, svoite fiziolo{-ki potrebi treba da gi obavuva vo "kan~e". So donesuvaweto na ovojzakon se naloùva site objekti koi {to se izgradeni so federalnipari, da bidat pristapni za licata so hendikep. Sepak negovotovlijanie e ograni~eno - se odnesuva samo na objektite proektirani,izgradeni, rekonstruirani ili iznajmeni so federalni pari poseptemvri 1969 godina.

Vo 1970 godina, Kongrestot donese akt so koj se zabranuva diskri-minacija vo federalnite prgrami i servisi, no pretsedatelotNikson, stavaj}i veto, go suspendira istiot. Toa gi razbesna akti-vistite za pravata na licata so hendikep, koi na toj ~in odgovorijaso protesti i blokirawe na soobra}ajot vo Wujork. Efektot od ovaablokadi be{e preminuvawe preku vetoto na pretsedatelot Niksonod strana na Kongresot i donesuvawe na Zakonot za rehabilitacijavo 1973. Ovoj zakon, osobeno Paragrafot 504, so koj se zabranuvadiskriminacija zasnovana na hendikep od strana na instituciite,rabotodava~ite i site drugi organizacii koi {to dobivaat finan-siska pomo{ od federalnite oddelenija i agencii, pretstavuva{eprva pozna~ajna izvojuvana bitka vo borbata za pravata na licata

43

so hendikep. So nego zapo~na "brakot" pome|u federalnite zakoni imerkite protiv diskriminacija na hendikepot. Iako neseopfaten,so nego se privle~e javnoto vnimanie za kauzata.

Koga vo 1977 dràvniot sekretar na SAD za zdravstvo, obrazova-nie i socijalna za{tita, g-dinot Xozef Kalifano odbi da gi potpi-{e odredbite za implementacija na Paragrafot 504 od Zakonot zarehabilititacija, aktivistite na dvièweto na licata so hendikepse odlu~ija da prezemat podrasti~ni i radikalni merki, so koi }ego privle~at vnimanieto na mediumite i na celata amerikanskajavnost. Na 5 april, organizirani demonstracii pred federalnitekancalarii na Oddelenijata za zdravstvo, obrazovanie i socijalnaza{tita, vo znak na protest protiv ovoj ~in na Kalifano zapo~naaistovremeno vo pove}e gradovi niz zemjata: Atlanta, Boston, îka-go, Dalas, San Francisko, Va{ington, Sietel ... Najdolgi bea pro-testite vo San Francisko, kade grupa od stoipedeset demonstranti- lica so hendikep, odbi da ja napu{ti zgradata na Oddelenieto zazdravstvo, obrazovanie i socijalna za{tita, se dodeka odredbatane bide potpie{ana. Tie ostanaa vo prostoriite na zgradata re~isicel mesec, so {to postavija rekord za najdolgo "okupirawe" na fede-ralna zgrada vo istorijata na SAD. Kako i vo Va{ington, i tukaslu`benite lica od Oddelot se obidoa da go zamol~at protestot soizgladnuvawe na demonstrantite koi {to ja okupiraa zgradata i soprekinuvawe na telefonskite vrski za nivno otse~uvawe od nadvo-re{niot svet. Lu|eto, ~ija zdravstvena sostajba iziskuva{e dopol-nitelna asistenicija od drugo lice, medikamenti i razni medicinskipomagala, kako na primer katetri i drugo, go rizikuvaa svojot ̀ ivot.Sepak, ovoj pritisok, namesto da gi obeshrabri, pridonese za u{tepogolema obedinetost i istrajnost na demostrantite, da uspeat vosvoite nameri. So pomo{ na lokalnata zaednica, koja {to ima{edolga tradicija na protesti za ednakvi prava, "neposlu{nite" borciza pravata na licata so hendikep uspeaa da gi odrùvaat vrskiteso nadvore{niot svet preku ispi{uvawe na baneri, so pomo{ nagestoviot jazik i voki-toki uredite prokrium~areni vo zgradataod strana na aktivistite na lokalnata organizacija na homoseksu-alci, Baterflai Brix. Lokalnite bakalnici im pomagaa so hrana,a ogranokot na Crnite Panteri po povod Veligden, na demonstran-tite im podgotvi i im dostavi prazni~en ru~ek. Ona {to tie denovise slu~uva{e vo prostoriite na zgradata na Oddelenieto za zdrav-stvo, obrazovanie i socijalna za{tite vo golema merka nalikuva{ena eden "mini Vudstok". Zaedni~kiot ìvot gi zbliì i gi zdruì



44

lu|eto so razli~en vid na hendikep, {to pridonese za pogolemo raz-birawe na potrebite koi gi imaat i kultivirawe na zedni~katavizija za podobruvawe na sostojbite. Upornosta na ovaa grupa licaso hendikep be{e silno svedo{tvo za nivnata opredelenost da sigi ostvarat svoite gra|anski prava. Nivnata akcija ne mu ostavidrug izbor na Sekretarot Kalifano osven da gi potpi{e odredbite,vo nivnata izvorna forma, bez izmeni, {to na 28 april i be{enapraveno od negova strana. Dva dena po potpi{uvaweto, demon-strantite ja napu{tija zgradata.

Bitkata okolu Paragrafot 504 pridonese za izmena na federal-nata politika kon sva}aweto na pristapnosta kako gra|ansko pravo,a ne socijalna priviliegija za licata so hendikep. U{te pove}e,toj prestavuva{e prv federalen zakon za gra|anski prava koj gi{titi pravata na ovie lica i ja reflektira nacionalnata oprede-lenost protiv diskriminacija vrz osnova na hendikep. ]e ostanezapametana slikata - lica vo invalidski koli~ki kako gi "zazemaat"federalnite zgradi, praktika koja }e stane model za brojnite protes-ti koj }e sledat na patot na donesuvaweto na ADA.

Kako rezultat na donesuvaweto na Zakonot za rehabilititacija,vo 1975 godina be{e donesen u{te eden vaèn zakon za licata sohendikep - Zakonot za obrazovanie na site deca so hendikep. Soovoj zakon se garantira{e pravoto na besplatno {koluvawe na sitedeca so hendikep vo dràvniot obrazoven sistem. Pred negovotodonesuvawe, na golem broj deca so hendikep ne im be{e ovozmoènoda se vklu~at vo javniot obrazoven sistem od razni, naj~esto neizdr-àni, pri~ini.

Edno od takvite deca be{e i Xudit Hjuman, na koja, poradi posle-dicite od bolesta polio, ne i be{e dozvoleno da posetuva nastavavo redovnoto {kolstvo, se do ~etvrto oddelenie, poradi toa {tonejzinata invalidska koli~ka bila oceneta kako opasen potecijalenpredizvikuva~ na poàr! Na po~etokot na ’70, Xudit Hjuman so u{tenekolku nejzini istomislenici }e go formiraat "Hendikepiranitevo akcija" (Disabled in Action) so cel da se borat za pogolemo u~estvona licata so hendikep vo politi~kiot ìvot na zemjata. Kako {tosamata }e kaè "Hendikepiranite vo akcija be{e sostaveno od mladilica so hendikep - sonuva~i koi veruvaat deka nivnata borba zapravata na licata so hendikep e nivna obvrska".

Koga vo 1981 godina pretsedatelot Ronald Regan, koj dojde navlast so poddr{ka na biznis koalicijata, re{i da i se oddolì sosproveduvawe na merki, so koi }e im gi olesni uslovite preku

45

namaluvawe na danocite za smetka na reducirawe na sretstvata vosferata na socijalnite uslugi, se odlu~i da otpo~ne so izmeni nanad 150 zakoni me|u koi i Zakonot za obrazovanie na decata so hendi-kep, Paragrafot 504 i Zakonot za arhitektonski barieri. Vo toavreme Paragrafot 504 be{e poznat u{te ñ kako "Zakon za gra|anskiprava na licata so hendikep". Bilo kakvi izmeni na ovie zakoni bipretstavuvale poraz i zaguba na postignatoto, i bi imale golemiposledici vrz drugite odredbi za gra|anski prava. Kako {to nekoiod advokatite za gra|ski prava imaa navedeno, "administracijatana Regan im se nameri najprvin na ovie zakoni, bidej}i smeta{e de-ka zaednicata na licata so hendikep e najneorganizirana i dekalesno }e se provle~at so ovie izmeni, koi {to podocna bi gi koris-tele kako opravduvawe za site drugi koi treabaa da sledat". Sopredvidenite izmeni na odredbite od Zakonot za obrazovanie nadecata so hendikep, se zagrozuvaa perspektivite za obrazovanie nalicata so hendikep, a so toa ñ mo`nosta za nivno idno vrabotuvawe.Administracijata predviduva{e da vovede zakonski ograni~uvawana uslugite i individualnata grià za licata so hendikep voprocesot na obrazovanieto. Ova gi razgnevi roditelite na decataso hendikep, i gi obedini so drugite aktivisti i organizacii na li-ca so hendikep vo zaedni~ka borba protiv ostvaruvawe na nameritena pretsedatelot Regan. Licata so hendikep organiziraa {irokanacionalna kampawa na pi{uvawe pisma do vlastite - do krajot na1983 Belata ku}a be{e preplavena - 40.000 pisma stignaa na nejzi-nata adresa. Rezultatot na ovaa kampwa be{e: site ovie zakoniostanuvaat nepromeneti.

Ova be{e ogromna i mnogu va`na pobeda. Ne samo poradi sodrì-nata i materijata {to ja ureduvaa ovie zakoni. Ona {to zapo~nakako zakana da gi uni{ti pridobivkite od dolgogodi{nta borba nalicata so hendikep, se pretvori vo faktor na obedinuvawe. Za prvpat licata i roditelite na licata so hendikep, zaedno so golembroj organizacii za gra|anski prava, se zdruìja vo odbrana na zaed-ni~ka kauza - pravata na licata so hendikep. Ovaa zdruèna akcijaim pokaà na licata so hendikep deka imaat pri~ina za zaedni~konastapuvawe, no u{te pove}e im pokaà na lu|eto od vlasta dekazaednicata na licata so hendikep e politi~ka sila, kako i sekojadruga vo dràvata. Edno e sigurno - ovaa kampawa pridonese mnoguvo procesot na jaknewe i obedinuvawe na licata so hendikep.

Dvièweto za pravata na licata so hendikep be{e rodeno. Iakotoa se razviva{e i se grade{e po primerot i tradicijata na socijal-



46

nite dvièwa od ’60 godini, sepak ima{e niza faktori {to goote`nuvaa negovoto vtemeluvawe. "Hendikepiranite" kako klasane gi delea istite kohezivni sili, koi {to gi manifestiraa dviè-wata za ènskite prava i rasnata ednakvost. Licata so hendikepvo osnova ne bea naseleni vo isti fizi~ki zaednici, {to be{evrzuva~ko za dvièweto za gra|anskite prava. Segregacijata nalicata so hendikep zna~e{e ne samo nivno izdvojuvawe od glavnitetekovi vo zaednicata, tuku i me|usebna izdvoenost. Aktivnostitena edna grupa ~esto ne im bea poznati na drugite ~lenovi na zaedni-cata na licata so hendikep, a ne retko, namesto edni za drugi, lica-ta so hendikep bea edni protiv drugi.

Najverojatno niedna druga grupa poedine~no ne uspea tolku vozasliluvivawe na aktivizmot na zaednicata na licata so hendikepkolku lu|eto koi sebesi se narekuvaa ~lenovi na "Amerikancite sohendikep za pristapen javen transport" (American Disabled for Accessi-ble Transportatiot-ADAPT). Vo periodot pome|u 1984 i 1988, koristej}iradikalni i dramati~ni taktiki, kako {to be{e onaa so samo-vrzu-vawe za avtobusite vo javniot transport, aktivistite na ADAPTimaa silno vlijanie na izborite na gradona~alnicite koi {to japoddrùvaa nivnata kauza. Nivna meta bea i ~lenovite na bordovitena transportnite organizacii. Mnogu od niv bea prinudeni da sepovle~at i da dadat ostavka od taa pozicija. Napredokot za vovedu-vawe pristapen javen transport, iako baven, be{e realnost. [to eu{te pozna~ajno, aktivistite ja pokaàa silata na zedni~kite akcii.

I od prijatelite i od neprijatelite, kone~no licata so hendikepbea sfateni seriozno. Stanaa politi~ka sila koja treba da ja imaatpredvid i vo Kongresot, i na glasa~kite mesta, i vo mediumite.

Aktivistite za pravata na licata so hendikep u{te edna{ re{ijada pribegnat kon poradikalni demonstracii za da izvr{at pritisokvrz Kongresot i Bu{ovata administracija da go usvojat zakonot. Edenod pozna~ajnite protesti be{e organiziran vo septemvri 1989 godinakoga pove}e od sto aktivisti na ADAPT od celata zemja, pove}etood niv vo invalidski koli~ki, se sobraa pred platoto na Federalnatazgrada Ri~ard Rasel i go blokiraa glavniot vlez. Nekoi od nasobrani-te se vrzaa so sinxiri okolu vratot i gi zaka~ija za ra~kite na vrati-te, za obezbeduvaweto da ne moè ednostavno samo da gi digne odnivnite koli~ki i da gi otstrani od protestot. Ako sakaat da gi trg-nat, }e treba da gi ise~at sinxirite. Baraa od Sekretarot Skinerda potpi{e itno izvr{uvawe na uredbata so koja se naloùva sitenovonabaeni prevozni sretstva/avtobusi da bidat pristapni za

47

licata so hendikep. "Nie ostanuvame tuka dodeka naredbata ne bidepotpi{ana. Za da ne trgnete, }e trba da né odnesete ili da né uap-site". Toa i se slu~i. Policijata so bonseci gi se~e{e lancite sokoi licata vo koli~ki se bea vrzale za vratite. Golem broj od demon-strantite bea uapseni. Na intervencija do pretsedatelot Bu{,lu|eto bea oslobodeni, i im be{e dozvoleno da ostanat na platoto.Auberger i drugite ja pozdravija zalo`bata na pretsedatelot, nose zakanija deka }e prodolàt so blokadite dodeka Skiner ne japotpi{e odredbata. Protestot zavr{i naredniot den otkako se pos-tigna dogovor pome|u Administracijata za javen urban transport iliderite na ADAPT. Be{e odlu~eno da se posreduva i da se vlijaevrz transportinite operatori, koi brzaa da nabavat nepristapniavtobusi pred usvojuvaweto na ADA.

Iako ovie demonstracii ja reflektiraa obedinetosta pome|uzadnicata na licata so hendikep, sepak postoea nesoglasuvawa.Nacionalnata federacija na slepite, na primer izrazi rezervira-nost kon zakonot i najavi deka }e se sprotistavi na negovoto donesu-vawe dokolku ne se vmetnat odredeni izmeni koi }e im garantiraatna licata so hendikep pravo da odberat da ne u~estvuvaat vo progra-mi ili aktivnosti posebno prilagodeni za lica so hendikep. Nivnitekomentari bea deka odredeni odredbite, kako na primer onie koipredviduvaa koristewe na posebno opremeni sobi vo hotelite zalica so hendikep, }e gi onevozmoàt slepite lica da bidat zaednoso svoite prijateli. Kone~no zabele{kite na Federacijata beavgradeni vo zakonot, i tie go poddràa zakonot.

Vo me|uvreme, Zakonot seu{te go ~eka{e soveto usvojuvawe ...Potrebna be{e nova akcija i pritisok da se zabrza donesuvaweto

na ADA. Aktivistite za pravata na licata so hendikep trgnaa vou{te edna masovna kampawa so ispra}awe pisma. Toa se slu~i pome|u100-tata i 101 vata sednica na Kongresot, vo zimata 1989-1990. Kam-pawata be{e naso~ena kon ~lenovite na Domot na pratenici, koiso svoeto odolgovlekuvawe (za razlika od Senatot, koj{to se poka-à poekspeditiven) i namerata da go "omeknat tekstot na Zako-not", ja nalutija zednicata na licata so hendikep. Iljadnici novogo-di{ni ~estitki bea isprateni {irum zemjata so porakata "Pret-sedatelot go odobri. Senatot so polno srce go usvoi. Na vas e redot.Ne oslabuvajte go zakonot {to }e ja zajakne Amerika".

Pet i pol meseci po protestot pred Federalnata zgrada Ri~ardRasel, ADAPT organizira{e novi protesti pod mototo "Trkalatana pravdata". Aktivistite od celata zemja se sobraa pred zgradata



48

na Kapitol da go izrazat svoeto nezadovolstvo poradi nedonesu-vaweto na ADA. Demonstrantite gi izvikuvaa svoite barawa: "[tosakame?" "ADA!" - "Koga?" "Vedna{!". Xastin Dart, koj vo toa vremestana pretsedava~ so Komisijata za vrabotuvawe na licata so hendi-kep, formirana od strana na pretsedatelot, im se obrati na nasobra-nite lu|e so zborovite "I nie sme gra|ani na Amerika. Sakame dabideme del od amerikanskiot son". Posledniot govornik na ovojsobir be{e Auberger. "Nema da dozvolime nikakvi prepreki da japopre~at na{ata ednakvost na koja imame polno pravo!". Otkakozavr{i so svojot govor i povik kon aktivistite da ostanat istrajnivo svojoata borba za pravata na licata so hendikep, se spu{ti odsvojata koli~ka i lazej}i trgna po skalite kon vlezot na Kapitol.Go sledea i drugi. Nivnoto iska~uvawe po skalite pred zgradatana Kapitol stana simbol na nivnata determiniranostst vo borbataza nadminuvawe na barierite.

Kampawata "Trkalata na pravdata" ne rezultira{e so itno usvoju-vawe na ADA, no sepak poka`a deka licata so hendikep bea spremnida odat do kraj za da uspeat vo svojata borba. Od toj aspekt, kampawa-ta ja postigna svojata cel.

Donesuvaweto na ADA be{e na dofat ...

EpilogZakonot za amerikancite so hendikep be{e prvata "deklaracija

za ednakvost" na licata so hendikep vo svetot. Pove}e od tri iljadilica so i bez hendikep se sobraa pred Belata Ku}a toa utro na 26juli. Toa be{e najraspeana ceremonija dotoga{ odr`ana pred ovojDom. Ovoj pat i mediumite bea me|u nasobranite lu|e.

Licata so hendikep imaa pri~ina da bidat gordi. Bitkata kone~nobe{e izvojuvana.

* * *

49

Govorot na amerikanskiot pretsedatel Xorx Bu{, postariotpo povod potpi{uvaweto na ADA

Pred tri nedeli go proslavivme Denot na nezavisnosta na Amerika(4-ti Juli). Denes se sobravme ovde za da pozdravime i da proslavimei vtor "Den na nezavisnosta" koj dolgo be{e odloùvan.

So dene{noto potpi{uvawe na Aktot na Amerikancite so hendi-kep (ADA) sekoj ~ovek, ma`, èna i dete so hendikep otsega }e moèda pomine niz odamna zatvorenite vrati i da trgne kon edna novasvetla era na ednakvost, nezavisnost i sloboda.

Dodeka gi gledam site ovie radosni lica pred mene, jasno se se}a-vam na nizata godini na posvetenost i zalo`bi koi se vloèni voovozmoùvaweto ovoj istoriski, nov Akt za gra|anski prava, da stanerealnost.

Vo pra{awe e trud i rabota na vistinska koalicija, jaka i inspira-tivna koalicija na lu|e koi me|usebno go delea sonot i svoite opredel-bi na koi celosno im bea posveteni, za da napravat toj son da stanevistinit. Toa be{e koalicija, obedineta vo najfin duh, zdruùvawena demokratite i republikancite, na zakonodavnite i izvr{niteorgani, na federalnite i dràvnite agencii, na javnite li~nosti igra|anite, na licata so i licata bez hendikep.

Aktot na gra|anskite prava od 1964 godina napravi ogromenis~ekor kon popravawe na ona {to be{e pogre{no. No, toj népotsetuva{e deka licata so hendikep se sé u{te `rtvi na segretacijai diskriminacija, a toa ne moè{e da se dopu{ti.

Denes, zakonodavstvoto ne vodi poblisku do denot koga na nitueden Amerikanec nema da mu bidat uskrateni garanciite za ìvot,sloboda i potragata po sre}a.

Ovoj zakon e mo}en poradi svojata ednostavnost. Toj }e garantiradeka na licata so hendikep im se dadeni osnovnite garancii za koimnogu dolgo i naporno rabotele - nezavisnost, sloboda vo izborot,kontrola vrz svoite ìvoti, mo`nost za celosno i ramnopravnovklu~uvawe vo mozaikot na amerikanskite glavni tekovi.

Isto taka, sakam da im upatam posebni zborovi i na na{ite prija-teli od biznisot: Vie vo Va{ite race go imate klu~ot za uspeh naovoj Akt. Vie moète da gi "otklu~ite" prekrasnite resursi naneotkrieniot ~ove~ki potencijal koj, koga e osloboden, moè da nézbogati site nas.



50

Znam deka postoe{e zagriènost deka ADA e moèbi nejasen,mnogu skap ili deka moè da ne odvede vo beskrajni sudski parnici.No, jas sakam vedna{ da ve razubedam deka mojata administracija iKongresot na SAD vnimatelno go razrabotija ovoj Akt (stanaa maj-stori za ovoj Zakon). Site bevme vodeni od toa da ovozmoìme Aktot(ADA) da ovozmoùva fleksibilnost, osobeno od aspekt na vremen-skite rokovi za negova implementacija, i bevme zadolèni daopfatime tro{oci koi moàt da bidat pokrieni.

Na{ite problemi se golemi, no na{ite obedineti srca se u{tepogolemi. Na{ite predizvici se golemi, no na{ata volja e mnogu pogo-lema. Na{ata Amerika, najblagorodnata optimisti~ka nacija na ovaaPlaneta, ne smee i nema da se odmora, sé dodeka sekoj ma` i èna soson, ne se zdobijat so sredstva (instrumenti) da go dostignat toj son.

Denes Amerikancite im posakaa dobredojde vo glavnite tekovina ìvotot na gra|anite so hendikep. Ve prifa}ame zaradi Va{itesposobnosti i va{iot hendikep, na{ite sli~nosti i sekako, na{iterazliki, zaradi va{ata izminata hrabrost i va{ite idni soni{ta.

Minatata godina ja proslavivme pobedata na me|unarodnata slobo-da. Duri i najsilnite lu|e ne moèa da go odmerat Berlinskiot yidza da razberat {to vetuva aluzijata na nezavisnost koja leè{e nadofat na rakata, vedna{ zad yidot. Koga ja urnavme taa bariera, zae-dno se raduvavme.

Potpi{uvam legislativa {to pretstavuva ~ekan so koj urivameu{te eden yid, onoj koj vo tekot na mnogu generacii, Amerikancite sohednikep gi razdeluva{e od slobodata {to moèa da ja gledaat, no nei da ja dofatat. U{te edna{, se raduvame na pa|aweto na ovaa bariera,izjavuva}i deka vo Amerika nema da prifa}ame, nema da opravduvamei nema da tolerirame diskriminacija.

U{te edna{, golema blagodarnost do ~lenovite na Senatot na SAD,od koi mnogumina se denes ovde so nas, i do onie koi neumorno raboteana ova zakonodavstvo na dvete strani od "brodot", kako i na ~lenoviteod Belata Ku}a koi se so nas denes, demokratite i republikanicite.

Vo Va{e ime kako i vo imeto na celata dràva, sega, go podigamsvoeto penkalo za da go potpi{am Aktot na Amerikancite so hendikepi da kaàm:

Ajde kone~no neka se sru{i sramniot yid na isklu~enost!

51

5. PRIKAZNA ZA MAKEDONIJA ILIPRIKAZNA ZA DOSTOINSTVOTO

Koj prv po~na?Po~etokot na noviot milenium vo Republika Makedonija be{e

ozna~en so edno novo dvièwe - Dvièwe protiv hendikep. PolioPlus kako pove}esektorska organizacija zastana na barikadite i gipovika gra|anite da gi otstranat barierite i da go otvorat umot isrceto. Kako op{testvo koe e vo proces na gradewe na demokratskivrednosti, makedonskoto op{testvo pokaà sluh za potrebite na lica-ta so hendikep. No, za toa be{e neophodno da se izodi odreden pat, dase dopre do zasegnatite i nezasegnatite i istite so zaedni~ki silida pridonesat za celosno vklu~uvawe na licata so hendikep vo sev-kupnoto op{testveno ìveewe ...

Do koj stepen e razviena svesta na gra|aninot, kolku e otvorenazaednicata, {to pravi dràvata za za{tita na pravata i dostoinstvo-to na licata so hendikep e prikazna ~ij {to kraj treba da go napi{emesite zaedno ...

A prv po~na ...Polio Plus so edna mala, no posvetena grupa na lu|e, verni na

svoite ideali, gi postavi temelite na eden poinakov pristap konhendikepot. Ne deka izmisli ne{to novo, no esencijalno va`no be{enekoj da go pokaè patot po koj Makedonija, kako dràva vo razvojkoja gi sledi svetskite trendovi, mora da se dviì.

No Makedonija, vo periodot na post-kosovskata kriza i voeniotkonflikt vo zemjava, ne go tretira{e hendikepot kako krucijalnopra{awe i ne go postavi kako prioritetno za re{avawe.

Zatoa, se pristapi kon kampawi za podignuvawe na svesta, akciipo koi }e ostane prepoznatliva ovaa grupa na lu|e. Ovie akcii dopiraado site, od 7 do 77 godi{na vozrast!

Se se}avate li na sloganite:"Neednakov pristap - ednakvo na prestap". Toa be{e inovativna

i masovna akcija za podigawe na javnata svest okolu problemite

Prikazna za Makedonija ili prikazna za dostoinstvoto


52

predizvikani od arhitektonskite barieri i potencirawe na li~nataodgovornost na sekoj poedinec od zaednicata vo obezbeduvawe usloviza fizi~ki priod do objektite koi{to se od javen interes, Akcijatase pro{iri na teritorijata na celata dràva i bea izgradeni vkupno85 rampi, a be{e veteno deka i drugi 40 }e bidat izgradeni vo bliskaidnina.

Filmot "Toni mora da {eta" i spot za poemata "Dvoboj". Svedo{-tvo za odekot od kampawata protiv arhitektonskite barieri.

"Smislata na ìvotot". Toa be{e serija od sedum uli~ni teatri- simulacii preku koi, koristej}i ja parodijata i cinizmot, obi~niot~ovek moè{e da uvidi kako e denes vo Makedonija da ima{ hendikep,a da se obiduva{ da go ìvee{ svojot ìvot kako normalen ~ovek.Ona {to moèbi e najva`no - onie, na koi im bea nameneti, prinudnoili od ubeduvawe, po~naa da prezemaat akcija.

"Nikoj ne e sovr{en". Posterite so likovite na ikonite naubavina na site vremiwa: Mona Liza, Venera Miloska, Merlin Monroi Spajderman, no pretstaveni so ortopedski pomagala ... No i takapretstaveni, tie ne gubat ni{to od svojata ubavina.

"Postoi li drugo re{enie?" - Samo za komparacija, se pretstavenire{enijata koi razni podnebja i avtoritatarni li~nosti gi prakti-kuvale za "spravuvawe" so licata so hendikep: Hitler i negoviotgenocid, Sovetot na starci od Sparta, frlaj}i gi decata vo voditena Egejot ... sevo ova be{e vo nasoka da se razmisli za tretmanot nalicata so hendikep vo na{evo op{testvo ...

Edukativniot centar {to Polio Plus go oformi vo izminatiotperiod i olesnuvawata za koristewe na internet za licata so hendi-kep koj za seto vreme na funkcionirawe obezbeduva{e obuka na licataso hendikep: koristewe na kompjuteri, kursevi po angliski jazik, kakoi nivna obuka za dizajnirawe publikacii i internet-stranici.

Pravnata ambulanta - Justicijana vo ~ij domen na rabota be{edavawe besplatna pravna pomo{ na licata so hendikep za problemipovrzani so vrabotuvaweto, (problemi so rabotodava~ite, povreda narabotno mesto ...), zdravstvenata za{tita (lekarskite gre{ki koipredizvikale hendikep, nesoodveten zdravstven tretman ...) i drugiproblemi so koi se soo~uvaat vo sekojdnevieto (centri za socijalnaza{tita ...).

Magazinot "Vulkan" za licata so posebni sposobnosti"Vulkan" nagrada. So cel stimulirawe na kreativnosta i tvore{-

tvoto na licata so i bez hendikep, za osobeni dostignuvawa i pridonesvo razni oblasti na ~ovekovoto tvore{tvo: muzikata, literaturata,likovnata umetnost, fotografija ...

53

Konkurs i izlo`ba na fotografii na tema: HENDIKEP. Regionalenkonkurs, a potoa i izlo`bata na najuspe{ni objaveni fotografiinapraveni na tema hendikep i objaveni vo mediumite vo zemjite odregionot. Na konkursot pristignaa 86 fotografii od site zemji odregionot.

Maraton 704 - Potfatot na Mile Stojkovski od Prilep, patuvawe-to do Grcija na Olimpiskite igri vo Atina so invalidska koli~ka ...

"Parking nare~en èlba" - obeleùvawe i pravno regulirawe naparkirali{ni mesta za avtomobilite na licata so hendikep. So ovaaaktivnost, vo po~etokot na 2005, se prodolì onaa {to be{e zapo~natavo 2002 so kampawata "Neednakov pristap - ednakvo na prestap".

Ova be{e samo malo potsetuvawe kakov be{e pristapot na oniekoi ja zemaa sudbinata vo svoi race ...

Pred sistemot bea lu|eto, a pred lu|eto idejata ...Esenta 2002-ta godina dojde do promena na politi~kiot e{alon

vo Makedonija, {to zna~e{e mo`nost za podolgotrajni rezultatiako "zakonodavcite" i kreatorite na politikata vo makedonskotoop{testvo se senzibiliziraat za problematikata na hendikepot.

Pretstavnici na Polio Plus bea primeni vo makedonskiot parla-ment od strana na potpretsedatelot na Sobranieto, g-|a LiljanaPopovska, koja od samiot po~etok ja prezema ulogata na dvigatel izna~aen ~initel na promenite koi }e dojdat podocna.

Tema na sredbata be{e mo`nosta za konstituirawe na neformalnagrupa na pratenici od razli~ni politi~ki partii koi{to imaat voljada sluàt kako primer na ostanatite pratenici, a i po{iroko - nagra|anite na RM. Istata, podocna go dobi imeto Inter-partiska par-lamentarna lobi grupa za pravata na licata so hendikep (IPPLG).

Idejata mnogu im se dopadna na pretstavnicite od Britanskaambasada vo RM i vo maj 2003-ta, uviduvaj}i deka so soodvetna edukaci-ja i poddr{ka na pratenicite }e se postignat u{te podobri rezultati,go ovozmoìja formiraweto i funkcioniraweto na Tehni~kiot i naSovetodavniot komitet na IPPLG, koi ponatamu celosno }e ja oprav-duvaat celishodnosta na postoeweto na Grupata.

Pratenicite dadoa sve~ena zakletva obvrzuvaj}i se deka }e sefokusiraat na promovirawe na pravata i interesite na licata sohendikep, kako i na promena na relevantnata zakonska regulativa.

I ostanaa dosledni na vetenoto. Vo periodot koga ja imaa mo}taza promeni vo svoi race, ovie pratenici, bez razlika na svoite poli-ti~ki i ideolo{ki razlikuvawa, deluvaa zaedno vo nasoka na podignu-vawe na svesta i promena na negativniot imix kon licata so hendikep.



54

Tie im sluèa za primer na site koi ja znaeja, no gi zatvoraa o~itepred surovata stvarnost deka licata so hendikep se na dnoto na make-donskoto op{testvo. Pratenicite go priznaa postoeweto, ja potvr-dija potrebata od akcija i otpo~naa ... so srce, du{a i razum, posveteno,idealisti~ki, humanisti~ki ... No, gi o~ekuva{e naporna i dolgotraj-na borba so "skrienite" neprijateli na licata so hendikep, oti neprav-data ima mnogu lica ...

Promenite kon koi se te`nee{e ja imaa krajnata cel "Op{testvovo koe site, pa i licata so hendikep, u~estvuvaat celosno, kako ednak-vi gra|ani". No, za da se ovozmoì u~estvoto vo site sferi na op{tes-tvenoto ìveewe, neophodno e vospostavuvawe na pravna ramka, vokoja }e se nadograduva makedonskata legislativa vo odnos na licataso hendikep.

Trgnuvaj}i od postojnite propisi, IPPLG, vo sorabotka so nejzi-niot Tehni~ki komitet, ima podneseno pove}e uspe{ni inicijativiza izmeni i dopolnuvawa na postoe~kite zakonski re{enija so celpodobruvawe na statusot i polo`bata na ovaa marginalizirana grupana gra|ani. Do krajot na svojot mandat vo ovoj sostav (do parlamen-tarnite izbori vo 2006 godina) grupata vo akcioniot plan si zacrtapromena i na zaokruùvawe na zakonskata regulativa za za{tita napravata i dostoinstvoto na licata so hendikep vo RM.

Prvo pozna~ajno ostvaruvawe na IPPLG be{e podnesuvaweto iusvojuvaweto na Deklaracija za za{tita na pravata na licata so hen-dikep (26.06.2003 godina) vo Sobranieto na RM. Ponatamu, ~lenovitena po{irokata lobi grupa, odnosno Sovetodaven komitet na IPPLG,poznati i priznaeni intelektualci, biznismeni i ~initeli na nevla-diniot sektor so javno priznaeniot pridones i vlijanieto {to go imaatvo oblasta vo koja rabotat i tvorat, lobiraa i "vrevea", sesrdno davaj-}i go svojot pridones kon pointenzivna promocija i unapreduvawe napravata na ovie lica i nivno vklu~uvawe vo op{testveniot ìvot.

No, sevo ova ne dovede do pogolemi promeni vo fakti~katapolo`ba na licata so hendikep. Sloènite proceduri i vremetrae-weto na istite, kako i nemaweto sistem vo zakonodavstvoto na RM,se vsu{nost i osnovnite pri~ini poradi koi IPPLG od samiot po~e-tok, uviduvaj}i gi nedostatocite na istiot, go zapo~na procesot napodgotovka za vospostavuvawe na celosno, zaokruèno zakonodavstvovo oblasta na hendikepot, koe pak, ponatamu, preku svoite mehanizmi}e ovozmoì efikasno re{avawe na problemite na licata sohendikep. I procesot na gradewe na seopfaten zakon (lex generalis) edel od ovaa prikazna, no treba da znaete kako dojde do toj moment ...

55

Zdruùvawe na lu|e so ista vizija i ista celInstiktot za zdruùvawe na sli~nite me|u sebe, na site onie koi

imaat ista vizija, cel, potreba i ~uvstvo za pravi~nost, dovede dospontano formirawe na rabotna grupa koja posveteno }e raboti nazaokruùvawe na makedonskoto zakonodavstvo koe se odnesuva nalicata so hendikep.

No, za da ostvari definirawe na normite koi realno moàt dazaìveat vo sekojdnevieto, ovaa grupa ima{e svoja strategija. Za{to,celta ne be{e samo da se stavi "slovoto" na hartija, tuku da se napravii temelna analiza na doma{nata zakonska regulativa koja gi tretirapra{awata {to gi zasegaat licata so hendikep, vo komparacija solegislativata i "dobrite praktiki" na univerzalno nivo so posebenakcent na Evropa. Ovie ~ekori rezultiraa so nekolku publikaciiintegralno povrzani vo takanare~ena edicija "Justicijana". Publika-ciite se pojdovna osnova vo procesot na kreiraweto i izrabotkatana predlogot na zakon za za{tita na pravata i dostoinstvoto na lica-ta so hendikep vo Makedonija.

Vo "Me|unarodni normi i standardi za pravata na licata so hendi-kep", Komparativna analiza, (edicija "Justicijana", 2005, ISBN 9989-2357-0-8),se koristeni iskustva od 44 zemji, pove}e od 60 zakoni i 40 me-|unarodni dokumenti koi sodràt odredbi za licata so hendikep, kakoi 54 slu~ai postaveni pred Evropskiot sud za ~ovekovi prava i ICJ.

Vo "Zbirka makedonski propisi za licata so hendikep", Sokomentari, (edicija "Justicijana", 2005, ISBN 9989-2357-1-6), se izd-voeni 26 zakoni i redica podzakonski akti koi vo pogolem ili pomalobem ja ureduvaat odnosnata oblast.

Preku periodi~nite istraùvawa na javnoto mislewe, koi imaaza cel da se sogledaat promenite i konkretnata sostojba {to se odne-suva na mo`nostite za vklu~uvawe na licata so hendikep vo sitesferi na op{testvenoto ìveewe i podignuvawe na javnata svest,se identifikuva{e potrebata za sistemsko zaokruùvawe na legi-slativata {to se odnesuva na licata so hendikep. Prvoto istraùva-we se sprovede vo maj-juli 2002-ta a po povod 3 dekemvri, Me|una-rodniot den na licata so hendikep, so naslov "Da se pogledneme voo~i", dodeka vtoroto istraùvawe "Da se zapra{ame zaedno" se spro-vede vo maj-septemvri 2005-ta. Rezultatite od istite, komparativnose pretstaveni vo publikacijata "Sogleduvawe na sostojbata i mo`-nostite za vklu~uvawe na licata so hendikep vo op{testvenotoìveewe" (edicija "Justicijana", 2005, ISBN 9989-2357-1-6).

Nacrt-tekstot na Konvencijata za za{tita na pravata na licataso hendikep koja {to vo periodot na kreirawe na sistemot be{e vo



56

faza na donesuvawe vo Obedinetite nacii, be{e konsultiran prikreiraweto na zakonot. Za taa cel, istata be{e prevedena i komenti-rana od strana na ekpert od rabotnata grupa i otelotvorena vo publi-kacijata "Od ideja do relanost". (edicija "Justicijana", 2005, ISBN9989-2357-3-2).

Publikacijata "Kakov zakon za pravata na licata so hendikep ni epotreben?", vsu{nost, Predlogot za donesuvawe na zakon za za{titana pravata na licata so hendikep so komentari, be{e vo slu`ba na za-poznavawe na site zaiteresirani subjekti, organizacii i instituciiso tekstot na zakonot. (edicija "Justicijana", 2006, ISBN 9989-2357-5-9).

Publikacijata "Vodi~ kon idnata implementacija na lokalno nivona zakonot za za{tita na pravata na licata so hendikep", koj pret-stavuva Primeneta Agenda 22 (operacionalizacija na Standardnitepravila na ON za izedna~uvawe na mo`nostite za licata so hendikep,od 1993 godina - Rezolucija 48/49), gi dava nasokite za kreirawe naedna dobra politika za hendikep i nejzina primena na lokalno nivo,kako i preporaki za podgotovka na plan za akcija vo sorabotka sosite lokalni avtoriteti i aktivisti za za{tita na pravata na licataso hendikep.

A vo me|uvreme, se podgotvuva{e tekstot na zakonot.

Revolucijata po~na ...Gra|anskata inicijativa zapo~na so podnesuvaweto na inicija-

tivata za sobirawe na potpisi za predlog za donesuvawe na Zakon zaza{tita na pravata i dostoinstvoto na licata so hendikep do make-donskoto sobranie, na 16.09.2005 godina. Od momentot na otvorawena podra~nite oddelenija i mesni kancelarii (04.11.2005), Polio Pluskako inicijator, zaedno so 23 zdruènija na gra|ani, ja otpo~na gra|an-skata inicijativa koja vo istorijata }e ostane vpi{ana kako prvauspe{na gra|anska inicijativa vo Makedonija.

Vo kampawata za sobirawe na potpisi se vklu~ija nad 100 nevladi-ni organizacii, pratenicite i gradona~alnicite gi povedoa svoiteistomislenici i sogra|ani masovno da ja poddràt inicijativata,mediumite kontinuirano gi informiraa gra|anite, pove}e web-stra-nici ja istaknaa informacijata za tekovnite aktivnosti i voop{to,se razbudi makedonskata javnost. Od momentot koga javnosta slu{naza inicijativta, nekade okolu sredinata na periodot predviden zasobirawe na potpisi, za dvapati pokuso vreme se sobraa dvapati pove-}e potpisi. Se ~ine{e deka gra|anite èlno ja o~ekuvale mo`nostada go izrazat svoeto mislewe, kako za poddr{ka na gra|anska inicija-tiva, taka i za stavot kon licata so hendikep!

57

Kampawata "Mojot potpis e zakon" be{e prosledena i "zasilena"so karavanot {to go predvode{e Mile Stojkovski na svojata invalid-ska koli~ka. Na svojata "obikolka" niz Makedonija, na{iot maratonectrgna na 10.10.2005 godina od Kru{evo a ja zavr{i vo Gevgelija na24.11.2005, pominuvaj}i okolu 1.500 kilometri niz bezbroj naselenimesta i sretnuvaj}i se so golem broj gra|ani.

Vo tekot na ovoj golem i zna~aen maraton, na "trasata" od Berovodo Strumica, na Mile mu se priklu~ija u{te dvajca korisnici nainvalidski koli~ki. Site niv, zaedno, gi pre~ekaa pretstavnici odPolio Plus, od lokalnite nevladini organizacii na licata so hendi-kep, od mediumite, lokalnite vlasti i od biznis-sektorot na krajotod ovaa promotivna obikolka, vo Gevgelija.

Dodeka te~e{e karavanot, postojano bea organizirani sredbi sogra|ani, redovno prosleduvani od lokalnite mediumi.

Maratonot niz Makedonija be{e svoevidna najava i lobirawe kajlokalnata samouprava, gra|anite i medumite da ja poddràt pretstoj-nata inicijativa.

Bez ogled na toa dali i kakov zakon }e se donese, celokupniotproces i "pra{inata" koja se krena okolu nego dovede do zna~ajnopodignuvawe na svesta kaj po{irokata populacija vo Makedonija zamarginalizacijata i diskriminacijata so koja se soo~uvaat licataso hendikep, i za faktot deka sekoj e odgovoren i sekoj moè da storine{to za toa. Pred se so sopstveniot potpis. Nesekojdnevna ve`bakako nacionalnata volja moè da e posilna od koj bilo zakon. I potvrdana podzaboravenata verba deka, i pokraj sé - Mo}ta e vo narodot!!!

Sobrani se vkupno 18.968 potpisi.Najmnogu potpisi bea sobrani vo 10 op{tini, TOP 10 op{tini.

Rezultat na toa be{e inicijativnosta i sorabotkata so pove}e ~ini-teli: poddr{kata od lokalnite vlasti, aktivnosta na gra|anskiotsektor, pristapot na mediumite i golemata zainteresiranost nalokalnoto naselenie. Tie op{tini se rangirani spored podra~niteoddelenija: Prilep, Karpo{, Struga, Del~evo so Makedonska Kame-nica, Berovo so Peh~evo, Gostivar, Negotino, Ko~ani, Veles i Kise-la Voda. Toa ne zna~i deka drugite op{tini se pomalku uspe{ni, noso rezultatot od spomnative bea sobrani 10.564 potpisi.

Kako {to vo procesot na kreirawe na zakonot bea zapra{ani zaseg-natite za toa kakov zakon sakaat za sebe i za onie za ~ie dobro rabotat,taka, vo periodot na sobirawe na potpisi, bea zapra{ani od niv siterelevantni ~initeli vo lokalnite sredini vo koi ìveat i deluvaat.Zatoa, pove}e organizacii koi rabotat na poleto na za{tita i promo-cija na ~ovekovite prava organizaraa javni debati so cel zaedni~ki



58

da go procenat svojot kapacitet i potrebite vo svoeto opkruùvawe.30-ti dekemvri be{e den koj }e ostane zabeleàn vo dvièweto

protiv hendikep na na{ive prostori od edna ednostavna pri~ina:18.968 gra|ani go iskoristija svoeto ustavno pravo da predloàt zakoni pokaàa deka imaat sluh za potrebite na licata so hendikep. Podr-ùvaj}i ja ovaa inicijativa, ja izrazija svojata volja licata so hendi-kep da imaat ednakva mo`nost za uìvawe na fundamentalnite~ovekovi prava i slobodi, ja pokaàa svojata svest deka vo op{tes-tvoto site, pa i licata so hendikep, treba da u~estvuvaat celosno,kako ednakvi gra|ani.

Vo o~i na Boì}, na 6 januari 2006-ta, potpisite simboli~no beaodneseni so invalidska koli~ka vo Sobranieto na RM. Na 3 martpratenicite so aklamacija ja izglasaa potrebata od donesuvawe navakov zakon. Ponatamu, ovlasteniot pretstavnik na predlaga~otbe{e zadolèn, vo period od 3 meseci, da podnese predlog na zakon.

Vo ovoj period, zainteresiranite vladini i nevladini institu-cii i organizacii organiziraa serija javni debati na koi smetaa zapotrebno da se izjasnat, sé so cel da se kreira koncizen, implementi-ra~ki zakon koj soodvetno na kapacitetot na dràvata }e gi tretiraproblemite koi prizleguvaat od hendikepot. No, sudej}i po reakciitena vladinite pretstavnici koi, vo najgolem del, pokaàa nepodgot-venost i otpor, mora da se priznae deka vo nivnite redovi vladee{estrav od donesuvawe na zakon koj, {to spored niv, iako e kreiran so-glasno me|unarodnite normi i standardi, sepak }e ja ~ini dràvavaotkaùvawe od odredeni finansiski sredstva koi pak dosega, iakopostoi zakonska osnova za nivna namena, sepak necelosno bea isko-ristuvani za onie za koi "ìvot" zna~at.

... I ni{to ne moè da ja zapre!I sega, kade sme?Vo momentot e formirana rabotna grupa pri Ministersvoto za

trud i socijalna politika koja zaedno so pretstavnici od Vladata,resornite ministerstva i drugi faktori vo ovaa oblast temelnoraboti na komentirawe na zakonskiot tekst, sé so cel da gi presme-taat buxetskite implikacii i da se napravi strategija i vremenskaramka za implementacija na zakonot po negovoto usvojuvawe.

Prikaznata go ~eka svojot kraj ...

59

Od vremenska distanca - Momentot vo koj se formira{eIPPLG

Gledano od vremenska distanca od ~etiri godini, krajot na 2002-ta, koga se zapo~na so idejata pra{aweto za pravata na licata sohendikep da se postavi otvoreno na "dneven red", pred onie koineposredno donesuvaat odluki i kreiraat politiki, vo izvesnasmisla pretstavuva{e najava deka vremeto za edna poinakva akcijae sozreano.

Kolku za potsetuvawe, dodeka bevme del od SFRJ, za pravata nalicata so hendikep se griè{e dràvata (vpro~em kako i za sî drugo).So osamostojuvaweto na Republika Makedonija vo 1991 godina iperiodot na tranzicija i streme` za priklu~uvawe kon Evropskataunija, mnogu ~esto po~navme da gi slu{ame deklarativnite zalo`biza promeni. Najavite deka se zalagame za gradewe socijalna dràva,demokratija, po~ituvawe na ~ovekovite prava, vetuvaa unapreduvawei na korpusot na prava na licata so hendikep. No, {to se slu~i?Namesto tie da se unapredat, doìveavme nevidena erozija na ve}esteknatite prava i beneficii, a novi ne se usvoija.

Po~etokot na noviot milienium najavi pomestuvawa vo pozitiv-na nasoka. Sî poglasni bea aktivnostite za alarmirawe i podigawena svesta na zaednicata za sostojbata vo koja se nao|aat licata sohendikep. Vo izvesna smisla, toa ozna~i deka desetgodi{nataerozija e zaprena. No, toa ne be{e dovolno. Izgubenoto treba{enajprvin da se povrati, a potoa i da se unapredi, soglasno evropskitestandardi i regulativata {to ja ureduva ovaa materija.

Od druga strana, makedonskiot Parlament vo svojata kratkaistorija ima{e premnogu primeri, koga poradi razli~nite partiskiinteresi i neprijatelstva, se ko~e{e donesuvaweto na regulativa{to vo drug slu~aj voop{to ne bi bila sporna. Mnogu ~esto li~notoi grupnoto gi jadea zaedni~koto i op{to-korisnoto. Lobirawe sekako

6. INTER-PARTISKA PARLAMENTARNALOBI GRUPA (IPPLG)

Inter - partiska parlamentarna lobi grupa (IPPLG)


60

deka postoe{e i vo ovoj period, no nikoga{ javno, {to naveduva napomislata deka najverojatno se rabotelo ili za ne tolku ~istimotivi, ili pak za skrieni grupni interesi.

Kone~no, bidej}i Republika Makedonija i otvoreno se izjasnideka e za brzo priklu~uvawe kon Evropskata unija, kako eden odelementite vo toj proces ni pretstoe{e i harmonizacija na na{etozakonodavstvo so ona na Unijata. A pravata na ranlivite grupi,tuka sekako vleguvaat i licata so hendikep, stojat visoko vo korpu-sot ~ovekovi prava koi gi bara priklu~uvaweto kon EU.

Formiraweto na Inter-partiskata parlamentarna lobi grupa(IPPLG), prva od vakov tip, ne samo kaj nas, tuku i po{iroko,pretstavuva{e dobra mo`nost procesot na harmonizacija da otpo~neso adaptirawe na na{eto zakonodavstvo vo edna oblast koja ne e obre-meneta so razli~ni politi~ki, nacionalni i kulturni interesi.Fenomenot na hendikep ne razlikuva ni pol ni vozrast, nitu verskaili partiska pripadnost. Nau~enoto od tuka, treba{e da ni pomognevo procesot koj {to ni sledi.

Ne smeeme da zaboravime deka 2003-ta ve}e be{e proglasenakako Evropska godina na licata so hendikep, {to be{e dopolnitelenakcelerator za po~etok na rabota na edna vakva lobi grupa

Na 19-ti maj 2003 godina, vo zgradata na Parlamentot na Republi-ka Makedonija, vo prisustvo na golem broj gosti, vladini pret-stavnici, ~lenovi na diplomatskiot kor, nevladini organizacii ilica so hendikep (se slu~i i toa: koli~ki vo Parlamentot!) se odr`asve~enata konstitutivna sednica na koja be{e oficijalno promovi-rana prvata Inter-partiska parlamentarna lobi grupa za pravatana licata so hendikep. Na ovaa sednica, pokraj drugite, svoe obra}a-we imaa toga{niot prv spiker na Parlamentot na RepbulikaMakedonija, gospodinot Nikola Popovski, a vo ime na Ambasada-ta na Velika Britanija, na{iot poddr`uva~ na ovaa ideja, seobrati gospodinot Xorx Edgar, koj vo toa vreme be{e ambasadorvo Republika Makedonija. Simboli~no, kako poraka deka e krajnovreme otvoreno da se postavi pra{aweto za pravata na licata sohendikep za da ne ostane i ponatamu na marginite na agendata navlasta, sednicata zapo~na vo pet do dvanaeset.

No, ne samo figurativno, tuku i realno, momentot be{e pet dodvanaeset. Akcija!

61

Koncepcija i vizijaZa toa kakva be{e koncepcijata i vizijata na idejniot tvorec na

ovaa prva otvorena lobi grupa za promovirawe i unapreduvawe napravata na licata so hendikep, organizacijata Polio Plus, mo`ebinajubavo zboruva sve~enata izjava koja, na denot na oficijalnoto pret-stavuvawe na grupata vo Parlamentot na Republika Makedonija, jadadoa nejzinite 15 ~lenovi, pretstavnici na razli~ni politi~kipartii, pozicija i opozicija, pratenici vo Parlamentot.

Sve~ena izjava na ~lenovite na IPPLG

Nie, pratenici vo makedonskiot Parlament,po sopstvena volja i ubeduvawe

pristapuvame vo prateni~kata lobi grupakoja }e se bori za

promocija i unapreduvawena pravata na licata so posebni potrebi.

Nie, narodnite izbranici,od razli~no poteklo, so razli~ni ubeduvawa

i od razli~ni politi~ki partii,no site zaedno,

po~ituvaj}i gi pravata na drugitei uva`uvaj}i gi pravilata na parlamentarna borba,}e ja {titime ovaa ranliva grupa na{i sogra|ani,

gradej}i so toapopravedno op{testvo.

Vo motivite za vklu~uvawe na pratenicite vo IPPLG nema danavleguvame. Bez ogled dali se raboti za ~ista filantropija, li~napovrzanost so hendikepot ili obid za sebepromocija, edinstvenoto{to na inicijatorot mu be{e va`no e tie motivi da ne bidat ne~esnii IPPLG da ne se pretvori vo instrument za nadmudruvawe ime|upartiska borba, vo koja pra{aweto za unapreduvawe na pravatana licata so hendikep }e bide iskoristeno i zloupotrebeno. Kone~no,vizijata za formirawe edna vakva lobi grupa be{e taa da pretstavuvasprega pome|u organizaciite na lica so hendikep i vlasta, glasno-govornik koj }e gi artikulira potrebite na ovaa marginaliziranagrupa gra|ani pred narodnite izbranici, i }e pomogne tie potrebi dase oblikuvaat vo konkretni zakonski odredbi koi }e garantiraatostvaruvawe na pravata i kreirawe na uslovi za ednakvi mo`nosti.I sekako, lobiranite, ~lenovite na srcevinata na IPPLG, da stanatlobisti za na{ata kauza.



62

Struktura i su{tinaIPPLG ne be{e zamislena da ima stroga formalna struktura,

delovnici i pravilnici. No, sepak, zaradi zapazuvawe na potrebniotformalen minimum za funkcionirawe na grupata, mora{e da imadefinirano ~lenstvo, voda~ na sednicite i tehni~ki sekretar.Smetavme deka sednicite na IPPLG, kako princip, treba da seodrùvaat vo prostoriite na Parlamentot, a za site ostanatiraboti pratenicite, ~lenovi na IPPLG, da se dogovorat me|u sebena svojata konstitutivna sednica.

Rabotata na IPPLG be{e koncipirana kako sprega na koncen-tri~ni krugovi, koi gi opfa}aat site segmenti na op{testvoto.

Vo fokusot na rabotata se nao|aat pratenicite, srcevinata naIPPG i ostanatite pratenici lobirani od svoite kolegi. Toa eprviot krug. Smetavme deka e poèlno od sekoja parlamentarnapoliti~ka partija da ima barem po eden pretstavnik. Ne postoilimit za goleminata na grupata, nitu pak ima limit kolku ~lenoviod edna partija moè da ima. Pratenicite re{avaat za toa sami posvoite sopstveni ubeduvawa.

Vtoriot krug koj go opkruùva prviot e Tehni~kiot komitet.Ulogata mu e da gi opsluùva pratenicite so potrebniot materijal,da napravi komparativni sogleduvawa, da obezbedi edukacija,soveti, zakonski predlozi, tehni~ka asistencija i sî ona {to napratenicite im e potrebno vo nivnata rabota. Polio Plus ima{euloga na logisti~ka poddr{ka na Tehni~kiot komitet, zaradi negovanepre~ena rabota.

Tretiot krug e [irokata lobi grupa sostavena od pretstavnicina razli~ni oblasti od op{testveniot ìvot: vladata, lokalnatasamouprava, biznis sektorot, ekspertite, nevladiniot sektor, me|una-rodnata komponenta i mediumite. Ovie sektori se aktiviraat popotreba, zavisno od predmetot na rabota na IPPLG. Celta e da japomognat rabotata na IPPLG so svojata stru~nost, da dadat teìnana lobiraweto kaj pratenicite, no i samite da bidat lobirani, {to eosobeno va`no vo delot koga novousvoenite zakonski re{enija }etreba da se primenat vo praksa.

Vsu{nost, preku edna vakva strukturna postavenost celevme {topogolem broj oficijani institucii, eksperti, klu~ni li~nosti no iobi~ni gra|ani, sekoj vo svojot domen na nadle`nosti i kompetencii,da se vklu~i i da bide del od procesot vo koj site zaedno }e rabotimei }e u~ime da gradime sistem na vrednosti i po~ituvawe. Da ìveemeedni so drugi, a ne edni kraj drugi.

63

AktivnostiVo tekot na ovie ~etri godini od svoeto postoewe, IPPLG so

svojata rabota stana prepoznatliv sinonim za promovirawe iunapreduvawe na pravata na licata so hendikep, ednakvo respekti-rana, i od tradicionalnite i od novite organizacii na licata sohendikep vo RM.

Vistinskata rabota na IPPLG se odviva{e na sednicite naParlamentot i so neposredni kontakti so ostanatite nivni kolegi.No za toa da moè da se odviva bez pre~ki i da zeme pogolem zamav,odnosno za lobiranite da stanat lobisti, potrebno be{e najnapred~lenovi na IPPLG da se "educiraat" teoretski, no i prakti~no zaproblemite so koi se soo~uvaat, i uslovite vo koi ìveat, licataso hendikep vo Republika Makedonija. Za taa cel, za lobi grupatabea organizirani seminari i ednodnevni poseti na nekolku odspecijalnite institucii, (Zavodot vo Demir Kapija, Kostoz-globnata bolnica Sv.Erazmo vo Ohrid, Zavodot Bawa Bansko) vokoi se "zgriùvaat" licata so hendikep. Edno e koga }e ti kaàt,drugo e koga }e vidi{ so svoi o~i.

Naporedno so edukativnata komponenta, se rabote{e i na podgo-tovka na komparativni sogleduvawa na zakonskite re{enija koi jatretiraat problematikata na hendikep, kako vo doma{nototo zako-nodavstvo, taka i vo zemjite vo Evropa i svetot. Ovie komparativnianalizi pretstavuvaa pojdovna osnova za podnesuvawe inicijativiza izmeni i dopolnuvawa na postojnite zakonski re{enija, no u{tepove}e za izrabotka na eden seopfaten zakon koj }e gi garantirapravata i nivnoto ostvaruvawe vo praksa.

Edna od prvite konkretni aktivnosti na lobi grupata be{e podne-suvawe na Deklaracijata za za{tita na pravata na licata sohendikep vo Republika Makedonija. Ovaa Deklaracija be{eednoglasno usvoena od Parlamentot na 28 juli 2003 godina. Sledeabrojni inicijativi {to lobi- grupata gi podnese na pove}e postoe~kizakoni i pravilnici koi tretiraat materija {to direktno gi zasegalicata so hendikep. Tuka bi spomenale samo nekolku od onie koibea usvoeni i vgradeni vo zakonskite akti: izmenite i dopolnuva-wata vo Zakonot za vrabotuvawe na invalidni lica (zasega edinstvenlex specialis kaj nas), potoa zakonite za gradba i prostorno i urbani-sti~ko planirawe, zakonot za socijalna za{tita, pravilnikot zaortopedski pomagala, zakonot za bezbednost vo soobra}ajot.

Sekako, "vi{ni~ka na {lagot" vo rabotata na lobi grupata be{edonesuvawe na eden seopfaten zakon - matica za za{tita na pravata



64

i dostoinsvoto na licata so hendikep vo Republika Makedonija, koj}e generira donesuvawe drugi posebni zakoni za specifi~ni oblas-ti. Konsenzus za toa kakov zakon ni e potreben be{e postignat nasredbata odràna na 15 mart 2004 godina vo Bawa Bansko, na koja,kako ~lenovi na Tehni~kiot komitet, prisustvuvaa pretstavnici odZaednicata na invalidski organizacii na Makedonija. Sledea mesecina intenzivna rabota: analizi na brojni me|unarodni dokumenti,podgovka i izrabotka na nacrt-verzija na Zakonot, konsultacii isugestii so i od brojni doma{ni i stranski eksperti, javni debati zatekstot na nacrt-Zakonot, sî so cel da se stigne do {to poefikasenZakon koj }e obezbedi mehanizmi za negova primena vo praksa.

Za strategijata kako ovoj predlog Zakon da stigne pred narodniteizbranici, se diskutira{e na sostanokot odràn vo mart 2005 godina,na koj lobi-grupata ednoglasno odlu~i da ja poddrì inicijativataza sobirawe 10.000 potpisi od gra|anite, so {to ovoj Zakon bi dobilna teìna: voljata na narododot! Site ~etirinaeset ~lenovi na lobi-grupata, prisutni na toj sostanok, izrazija podgotvenost sekoj vosvoite partiski redovi da "pritisne" za poddr{ka na Zakonot kogatoj }e se najde na dneven red na Parlamentot. I sekako, nivna aktivnauloga vo tekot na gra|anskata inicijativa za sobirawe na potpisitekoi ovoj Zakon }e go dovedat pred Parlamentot.

I se slu~i! Na dnevniot red na 122-ta sednica na Parlamentotkoja zapo~na na 7 fevruari 2006 godina, Zakonot, kako predlog od18.968 gra|ani na Republika Makedonija, se najde pred pratenicite.Na 3 mart 2006 godina be{e ednoglasno odlu~eno za potreba oddonesuvawe eden vakov Zakon. Sepak, poradi pred-vremeniteparlamentarni izbori, zakaàni za juli 2006 godina, negovoto done-suvawe }e se slu~i so noviot parlamentaren sostav i sekako, sopoddr{ka na novata lobi-grupa.

Vlijanie - na doma{en i me|naroden planPokraj glavnata rabota, lobirawe vo Parlamentot za promena

na zakonskata regulativa koja gi tretira pravata na licata so hendi-kep, lobi grupata be{e vklu~ena i vo niza aktivnosti naso~eni konpo{iroko promovirawe na pra{aweto za pravata na licata so hendi-kep, kako na doma{en, taka i na me|unaroden plan.

Iako vo mo{ne delikaten moment (vo tek be{e glasawe na doverbana toga{nata vlada i promena na zamenik-spikerot na Parlamentot),~lenovite na IPPLG u~estvvaa na otvaraweto i vo rabotata naRegionalnata konferencija, na tema "Inicirawe zakonski promeni

65

vo Makedonija i vo regionot od aspekt na licata so hendikep, baziranivrz dostignuvawata i perspektivite na Sovetot na Evropa", {to seodrà od 5 do 7 noemvri 2003 godina vo Skopje.

Od golema va`nost e poddr{kata {to ~lenovite na lobi-grupataja dadoa so svoeto prisustvo i u~estvo na promocijata na publikacijata"Od ideja do realnost", posvetena na procesot i tekstot na Konvenci-jata na Obedinetite nacii za za{tita na pravata i dostoinstvotona licata so hendikep. Sekako, zna~ajna }e bide poddr{kata na novatalobi-grupa vo procesot na ratifikacija na Konvencijata od stranana makedonskiot parlament, {to se o~ekuva da se slu~i vo tekot na2007 godina.

Moèbi u{te pozna~ajno e vlijanieto {to lobi-grupata goostvari vo zemjite od regionot: Srbija, Crna Gora, Bosna i Herce-govina, Hrvatska, Bugarija, Albanija. So cel razmena na iskustva ipromovirawe na konceptot na IPPLG, pretstavnici na lobi grupatazedoa aktivno u~estvo na Regionalnata konferencija na tema"Procesot na pristapuvawe vo EU na zemjite od Jugoisto~na Evropa"{to se odrà vo mart 2005 godina vo Saraevo. Ova be{e dobramo`nost na{ite lobisti da se sretnat so g-dinot Ri~ard Hovit,pretsedava~ na Disability Inter-group, edinstvena grupa vo svetot sli~nana makedonskata IPPLG, koja dejstvuva pri Evropskiot parlament.

Deka dobriot glas daleku se {iri be{e dokaz i prisustvoto napretstavnik od dale~niot Honduras, na proslavata na vtoriotrodenden na IPPLG, {to se odrà na 19 maj 2005 godina vo zgradatana Parlamentot, vo istata onaa sala vo koja pred dve godinioficijalno se promovira formiraweto na lobi-grupata. DianaMartinez, samata lice so hendikep i iden pratenik vo Parlamentotna Republika Honduras, saka{e neposredno da se zapoznae so rabo-tata i na~inot na deluvawe na lobi grupata.

I deka ne se raboti samo za akcii vrzani za izmeni na zakonska-ta regulativa, eve samo eden primer. Pove}egodi{noto lobirawei pritisokot koj ~lenovite na IPPLG go napravija zgradata namakedonskiot Parlament, kako dom na site gra|ani, da stane pri-stapna navistina za site, rezultira{e so plod: pristapni rampi navlezot, lift i platformi vnatre vo zgradata, pristapni toaleti,obeleàno parking-mesto za lica so hendikep... so {to, najverojatnoso polno pravo, moème da se pofalime deka dobivme najpristapenParlament (barem od aspekt na fizi~ka pristapnost).



66

Nau~eni lekciiKoga bi trebalo so eden zbor da se opi{e uspehot i va`nosta na

IPPLG, moèbi najsoodvetno bi bilo da se kaè dvièwe za prava-ta na site lu|e za eden pristoen ìvot, dvièwe koe im davanade` na site onie {to se neposredno zasegnati, no vo isto vremepret-stavuva obvrska za site onie koi se opredelile vistinski iiskreno da go poddràt.

Za ovie ~etri godini rabotewe i obezbeduvawe logisti~ka poddr-{ka na lobi-grupata, nau~ivme deka i lobistite treba postojano dabidat lobirani, odnosno deka im e potrebna motivacija da si gi "dopol-nat bateriite" za da prodolàt ponatamu so svojata rabota. Ni{tone e edna{, pa za navek.

Se pokaà deka najkusiot pat ne e sekoga{ garancija za brzostignuvawe do celta. So cel da se vlijae vrz doma{nata javnost, dane se oglu{uva na barawata za pozitivni zakonski promeni, neophod-na be{e sorabotka so me|unarodniot faktor prisuten vo Republi-ka Makedonija. Vo taa smisla, golema blagodarnost do BritanskataAmbasada za otvorenata poddr{ka na celiot proces okolu Zakonot.

Koga zapo~navme so idejata za formirawe na IPPLG, nemavmenikakov somne` deka "i nekolku lu|e moàt da go promenat svetot".Konceptot za IPPLG e baziran na grupa. No, grupata e sostavenaod poedinci. Se pokaà deka posveteni poedinci se klu~nata alkavo promovirawe na pravata na licata so hendikep. Idejata soIPPLG be{e, sekako, da se "regrutira" {to pogolem broj vakvipoedinci koi }e rabotat na sozdavawe na edno pohumano op{testvoza site, vklu~uvaj}i gi i licata so hendikep.

I deka ne e sé taka lesno i mazno, deka osven rozi ima i trwe,pokaàa promenite na politi~kite opcii vnatre vo samiot Parla-ment kon krajot na 2005 i vo tekot na 2006 godina, koga klu~nite~lenovi od lobi grupata preminaa vo novoformirnite politi~kipartii, so {to, realno, be{e namaleno nivnoto vlijanie. Se potvrdinau~enoto deka posvetenite poedinci se klu~ni za na{ata kauza.

Da ne ja zaboravime silata na mediumite, kako instrument "da sepoturne koga nekade }e zapne i }e se zaglavi", za javnosta da bideinformirana i po potreba "mobilizirana" koga vlasta i nadle`nite}e odlu~at da bidat "gluvi" za pra{awa za koi se direktno odgovorni.

Lobi grupata vo noviot Parlamentaren sostavKako {to se o~ekuva{e, del od ~lenovite na prviot sostav na

IPPLG prodolìja da bidat pratenici i vo noviot parlamentaren

67

sostav, {to ni dava za pravo da o~ekuvame IPPLG da prodolì daraboti, se razbira so izvesno osveùvawe so potrebnata "sveà krv".

I ponatamu ostanuva pretpazlivosta od mo`ni stapici i opas-nosti. Najgolema opasnost za samoodr`livosta na ovaa akcija e do-kolku IPPLG stane plen na samo edna politi~ka partija, ili pak,na vnatre-partiska grupa. Vtorata opasnost e ako IPPLG se identi-fikuva samo so pozicijata vo Parlamentot, so {to bi se dovelo vopra{awe prodolùvaweto na zapo~natata akcija.

Sepak, steknatoto iskustvo i nau~enite lekcii ni davaat za pravoso doza na golema sigurnost da veruvame deka ona {to go zapo~navmekon krajot na 2002 godina }e prodolì i }e prerasne vo na{e parla-mentarno sekojdnevie: otvoreno lobirawe za zaedni~koto i op{to-korisnoto.

I za kraj, koi bea ~lenovite na IPPLG, od momentot na nejzinotoformirawe do zavr{uvawe na svojt prv mandat:

1. Liljana Popovska (potpredsedatel na parlamentot) - LDP;2. Agron Buxaku (potpredsedatel na parlamentot) - DUI;3. Trifun Kostovski - nezavisen pratenik;4. Ismet Ramadani - PDP;5. Zoran [apuri} - LDP;6. Angelka Peeva-Lauren~i} - LDP;7. Fatmir Asani - DPA;8. Blagoja Ge{oski - SDSM;9. Tito Petkovski - SDSM;10. Eleonora Petrova - Mitevska - SDSM;11. êdomir Kralevski - VMRO-DPMNE;12. Spiro Mavrovski - VMRO - DPMNE;13. Silvana Boneva - VMRO - DPMNE;14. Slobodan â{ule - VMRO - DPMNE;15. Teuta Arifi - DUI;16. Ristana Al~evska - LP;17. Agim Xelili - DUI;18. Ana Andova - SDSM;



68

69

VREME SEGA[NO

DEL VTORI


70

71

ôvekovi prava...Hendikepot kako fenomen koj go sledi sé vkupnoto ~ovekovo

postoewe izmina dolg pat od tradicionalnoto, preku medicinskotogledi{te za da se pozicionira vo socijalno pra{awe. Vnatre votoj sektor, poslednive dvaesetina godini (svetski gledano) licataso hendikep uspe{no se borat za preformulirawe na stereotipijatana hendikepot od socijalno pra{awe vo pra{awe na ~ovekovi prava.

Zna~i, hendikepot ne leì vo poedinecot (so hendikep) tuku voop{testvoto. Hendikepot e naru{ena komunikacija pome|u pravatana poedinecot i obvrskata na zaednicata da im obezbedi ednakvimo`nosti na site svoi ~lenovi za participacija vo op{testvenotoìveewe.

ôvekovite prava se isti za site bez obyir na li~nosta i proizleg-uvaat od Univerzalnata deklaracija za ~ovekovi prava. Toa e t.n."prva generacija" ~ovekovi prava. No, koga se razmisluva za pravatana licata so hendikep vo zemjite vo razvoj "vtorata generacija"~ovekovi prava (kako {to e pravoto na hrana, domuvawe ...) se odosobena va`nost za licata so hendikep od siroma{nite sloevi i morada se gledaat vo tesna povrzanost so gra|anskite i politi~kite prava.

DEL VTORI

VREME SEGA[NO

1. POLITIKA I PRINCIPI PRIKREIRAWE NA SISTEMSKI ZAKON ZALICATA SO HENDIKEP VO RM

Politika i principi pri kreirawe na sistemski zakon za licata so hendikep

1 Nacrt platforma za rabotata na Golemata rabotna grupa za izrabotka naSistemski Zakon, mart 2005

1


72

Sepak, klu~noto pra{awe ne e vo toa dali na liceto tie pravamu pripa|aat, tuku dali istite navistina moè da gi uìva.

Za, da moè, kolku-tolku, ovaa determinanta da se obezbedi voeden zakonski tekst potrebno e da se sledat nekolku vode~ki prin-cipi:

1. Ednakva vrednost i dostoinstvo za site ~ove~ki su{testva;2. Avtonomija i nezavisnost na ~ovekovata li~nost;3. Ne-diskriminacija.4. Pravo na pristap - fizi~ki, su{tinski i kon servisite i kon

uslugite;5. Pravo da se ìvee vo svojata zaednica i zaedno so svoeto semej-

stvo;6. Pravo na socijalna integracija i celosna participacija vo

zaednicata;7. Po~it kon razli~nosta;8. Izedna~uvawe na mo`nostite;9. Pravo na u~estvo vo politi~kiot ìvot na zaednicata;10. Pravo na sloboda na zdruùvawe.

Glavni odrednici kon dobra politika, i dobro zakonodavstvo...Bez obyir na politi~kiot pristap kon obezbeduvawe na ~ovekovi-

te prava za licata so hendikep mora da se ima pradvid maksimatadeka "sekoja politika e onolku dobra kolkav {to e impaktot nanejzinata implementacija".

Bez obyir na razlikata pome|u statusot i celta na sekoj odpravnite dokumenti koi ja reguliraat ovaa materija najzna~ajni sesodrìnata i pristapot kon definirawe na na~inot na uìvawe naovie prava.

Pred da se pojde vo odrednici mora da se postavi osnovniotpostulat, aksioma, pozicija ili barikada od koja licata so hendikepne smeat da otstapat. "Non pasarant" e pozicijata za lokacijata nahendikepot. Zna~i hendikepot ne e vo liceto so onevozmoènost.Toa lice kako i site drugi e samo ~ovek so svoe dostoinstvo i prava.Hendikepot se nao|a vo relacijata (komunikacijata) pome|u licetoso (onevozmoènost) i zaednicata. Taa izmestena relacija i pogre{-na komunikacija treba povtorno da se vospostavi i obnovi. Toa se~ini so pozitivni akcii na organiziranata zaednica - dràvata.

Samo od tuka moè da pojde dobra definicija na hendikepot isamo od ovaa to~ka moè da se kreira dobra politika i dobro zako-nodavstvo.

73

Glavni pojdovni odrednici kon nivno definirawe moàt da nibidat:

1. Hendikepot vo glavnite tekovi. Pojdovna politika na site doku-menti koi go reguliraat pra{aweto na hendikepot treba da bidecelosno vklu~uvawe na licata so hendikep, na nivnite potencijali isposobnosti kako integralen del od sevkupniot ~ovekov potencijalna zaednicata.

2. "Ni{to za nas - bez nas". Nitu eden politi~ki pristap konhendikepot nema da moè da bide seopfaten i dovolno dlabok bezaktivno u~estvo na samite lica so hendikep, osobeno onie nivni grupipodlo`ni na isklu~uvawe (ènite i decata so hendikep, licata somentalen hendikep ...).

3. Op{testvo za site. Politikata na vklu~uvawe mora jasno dago definira inkluzivnoto op{testvo i vo nego ulogata na licataso hendikep.

4. Ne-diskriminacija. Mora da se dizajniraat merki koi nema daostavat pravni praznini za tolerirawe na kakva bilo diskrimina-cija po osnov na hendikep.

5. Pozitivna diskriminacija. Dobrata politika mora da predvidisilni i seopfatni konkretni merki na dràvata koi }e obezbedatstavawe vo popovolna polo`ba na licata so hendikep so cel izedna~u-vawe na mo`nostite, no za vreme dodeka ima potreba od takva akcija.

6. Inter-diskriminacija. Merkite protiv diskriminirawe poosnov na hendikep, kako naj~esto naru{uvawe na ~ovekovite prava,dobrata politika mora da gi izbalansira i so merki protiv t.n. inter-diskriminacija, izedna~uvawe na tretmanot po osnov na hendikep ane po pri~inata za zdobivawe. Pri~inata moè da bide relevantnasamo pri kreiraweto na preventivnata uloga na dràvata.

7. Pra{awe na ~ovekovi prava. Dobrata politika mora da gopotencira nedovolnoto uìvawe na ~ovekovite prava od strana nalicata so hendikep i da ja reflektira povrzanosta pri realizacijatana ~ovekovite i politi~kite so socijalnite prava.

8. Analiza od socijalen aspekt. Dobriot politi~ki pristap morada ima ras~isteno so faktot koj ja diskriminira relacijata pome|uli~nosta so hendikep i op{testvoto i da se fokusira na barieritekoi mora da bidat prevenirani i otstraneti.

9. Siroma{tijata i hendikepot. Dobrata politika mora da ja sfatipri~insko - posledi~nata vrska pome|u siroma{tijata i hendikepot.Licata so hendikep mora da se najdat vo strategiite za namaluvawe



74

na siroma{tijata i da se rasvetli nivnata pozicija kako pri~ina, noi posledica na siroma{tijata.

10. Dvostran pristap. Dobrata politika mora da vodi smetka zadvete strani na ovaa pojava. Treba vo isto vreme da se napravi balanspome|u potrebata od posebni merki i mehanizmi za licata so hendikep,od edna strana, kako i od potrebata za nivna integracija i izedna~uvaweso drugite sektori vo op{testvoto. Ova voop{to ne e lesno da se izba-lansira i treba da se ima predvid deka i najdobrite nameri za inkluzijamoàt da zavr{at kako dopolnitelna pri~ina za ponatamo{noisklu~uvawe na licata so hendikep.

11. Celesoobrazni i prakti~ni strategii. Politikata mora dareferira i da se potpira na izvoren model i strategija koja bazataja ima vo duhot, razvojot i razbiraweto na zaednicata a ne vo nekakovuvezen model od razvienite zemji.

12. Pove}ekraten hendikep. Dobrata politika mora da go pred-vidi faktot deka licata so hendikep ne se edna edinstvena homogenagrupa i deka nekoi od tie lica se osobeno podlo`ni na marginali-zacija i diskriminacija (kako decata i ènite so hendikep, licataso teòk i kombiniran hendikep).

13. Dostapnost. Politikata koja }e se zafati so obezbeduvawe naparticipacija na licata so hendikep vo op{testvenoto ìveewe vosamiot start }e treba da ras~isti so obezbeduvaweto na pristap konsite razli~ni formi na ìveewe i komunicirawe. Modernitetehnologii go olesnuvaat prakti~noto ispolnuvawe na ovie akciino vo isto vreme otvoraat i novi pra{awa i formi na zadovoluvawena ovaa opredelba.

14. Locirawe na nositelot. Dobrata politika mora to~no inedvosmisleno da go locira nositelot na za{tita na pravata idostoinstvoto na licata so hendikep. Dràvata ne smee da bideamnestirana pri toa i ne smee da se krie zad negativniot sudir nanadle`nost na svoite institucii i organi.

15. Buxet. Raspolo`livite buxetski sredstva mora da stanatdostapni i za vklu~uvawe na licata so hendikep vo glavnite tekovina op{testvenoto ìveewe. Ovaa dostapnost treba da bidestrategiski i programski postavena, transparentna i ot~etna.

16. Finansiska odgovornost. Dobrata politika ne smee da dozvolipokrivaweto na tro{ocite za nejzinoto sproveduvawe da bideostaveno na nekoj drug ili na nekoja druga politika i strategija.Stranskite donacii i razvojni programi se so ograni~en efekt i

75

vremetraewe. Potpiraweto vrz sopstvenite izvori e dolgoro~no isu{tinski odr`livo.

17. Plan. Dobrata politika osven vo preto~uvawe vo dobra stra-tegija mora da ima svoja operacionalizacija vo efektiven plan zaakcija. Planot mora da bide vremenski opredelen, jasen vo pozici-ite i odgovornosta na nositelite i finansiski pokrien.

18. Pravna dràva. Bez obyir kolku dobro politikata e preto~enavo efektivni pravni normi, nivnata implementacija sekoga{ }ezavisi od silata na dràvata da gi nametne vo sekojdnevieto. Ovojelement ne zavisi od hendikepot, no kako globalno pra{awe za koeodnapred postoi visok konsenzus na glavnite politi~ki subjekti moèda se iskoristi za zasiluvawe i humanizirawe na zakonodavstvoto.

19. Monitoring (Watchdog). Organizaciite na lica so hendikepse edinstven subjekt za koj moè da se smeta deka nema da zatai vonadgleduvawe na procesite na implementacija na dobroto zakonodav-stvo. Sepak, ova ne se slu~uva po avtomatizam. Toj proces treba dase inicira, da se obezbedi ekspertiza i poddr{ka. Samo toga{ }ese obezbedi efektivno prefrlawe na nacionalnite inicijativi nalokalno nivo, i obratno.

20. Menuvawe na svesta. Nitu edna politika i zakonodavstvonema da stoi na cvrsto tlo dodeka ne se obezbedi kriti~no nivo najavna svest za potrebata od op{testveno vklu~uvawe na licata sohendikep vo zaednicata. Sekoja politika i zakonodavstvo, isubjektite koi go vodat toj proces, mora da smetaat na ovoj zna~aensojuznik ili lut protivnik.

Dovolno za po~etok !!!Ostanatoto e samo hrabrost i vredna rabota...



76

Glavnite odrednici vo dolgogodi{nata rabota na Polio Plus,podignuvawe na javnata svest i sistemsko zaokruùvawe na legis-lativata {to se odnesuva na licata so hendikep se obedineti istaveni vo edna ramka preku dve istraùvawa na javnoto mislewe.1

Prvoto istraùvawe se sprovede vo maj-juli 2002 a po povod 3 deke-mvri - Me|unarodniot den na licata so hendikep, so naslov "Da sepogledneme vo o~i", dodeka vtoroto istraùvawe, "Da se zapra{amezaedno", se sprovede vo maj-septemvri 2005. Periodi~noto sprovedu-vawe na istraùvawata se izvr{i so cel da se sogledaat promenitei konkretnata sostojba {to se odnesuva na mo`nostite za vklu~uvawena licata so hendikep vo site sferi na op{testveniot ìvot.

Del od istraùvaweto, so poseben akcent na delot {to se odne-suva na odnosot i stavot na ispitanicite sprema licata so hendi-kep, otvorenosta na zaednicata za problemite na licata so hendikep,ocenkata na prezemenite aktivnosti od strana na dràvata kako ipotrebata od dodeluvawe na beneficii so cel izedna~uvawe namo`nostite na licata so hendikep se povtoruvaat vo dvete istraù-vawa. Celta na ova e otslikuvawe na situacijata, in concreto, vo kojase nao|a zasegnatata grupa. No, kako rezultat na dvièweto protivhendikep vo Evropa i svetot, se nametna potrebata da se ispita ipotrebata od donesuvawe na seopfaten zakon, koj }e go podigne nivotona za{tita na pravata i dostoinstvoto na ovie lica.

Edni od poevidentnite pri~ini i posledici, identifikuvani voprethodniot period, poradi koi i se nametna potrebata za vospos-tavuvawe na sistem bea:

− Inertnost na zaednicata i neprezemawe na konkretni merkiza vklu~uvawe na licata so hendikep vo istata {to doveduva dodopolnitelna marginalizacija na licata so hendikep;

1 "Sogleduvawa na sostojbite i mo`nostite za vklu~uvawe na licata so hendikepvo op{testvenoto ̀ iveewe - Da se zapra{ame zaedno", 2005 (ISBN 9989-2357-2-4)

2. DA SE ZAPRA[AME ZAEDNO

77

− Postoe~ka ekskluzija vo pove}eto oblasti na op{testvenotoìveewe: nedostapnosta na instituciite i informaciite sozdavasostojba na isklu~uvawe na licata so hendikep, a voedno i od nivnitesemejstva od site sferi na op{testvenoto ìveewe, kako profesio-nalno taka i kulturno i obrazovno, {to pak ponatamu gi ostava namarginite na op{testvoto;

− Fragmentarnoto dejstvuvawe na dràvata vo sozdavawetouslovi za dostoinstven ìvot na licata so hendikep, nesoodvet-niot na~in na implementacija na zakonskite odredbi kako i nepos-toeweto na seopfaten praven sistem za regulirawe na ovaa oblastsozdava situacija na nemo`nost na uìvawe na fundamentalniteprava i slobodi i naru{uvawe na konceptot na ~ovekovi prava,ednakvost i nediskriminacija;

− Postoeweto na jaz pome|u normativnata i fakti~kata stvarnostkoja predizvikuva neednakva polo`ba na licata so hendikep vo odnosna drugite.

Istraùvaweto pokaà deka procesot na preto~uvawe na vizi-jata vo konkretna politika i programa za akcija e individualen izaseben za sekoja dràva. Postoeweto na principot na pravna ednak-vost, pravnite lekovi i dopolnitelnite akcii koi dràvata moèda gi prezeme pretstavuvaat osnova od koja se trgnuva vo podobruva-weto na momentalnata situacijata vo koja se nao|aat licata sohendikep.

Iako od ispitanite samo 13% se lica so hendikep i lica koi ì-veat so niv, od ostanatite (84%) nezasegnati ispitanci, 64% odgo-vorile deka licata so hendikep se marginalizirani celosno. Ako gisporedime rezultatite dobieni od primerokot koj e direktno zasegnatso hendikepot i onie koi ne se, moè da se sogleda deka i nezaseg-natite ispitanici potvrduvaat deka se svesni za marginaliziranatapolo`ba na ovie lica. Vo 2002 godina, pove}e od polovina od ispita-nicite smetale deka licata so hendikep se celosno marginalizirani,dodeka vo 2005-ta postoi osobeno izrazeno zgolemuvawe od 17%.

Me|utoa, od druga strana, interesen e podatokot deka iako postoimarginalizacija, denes 27% smetaat deka e toa samo vo opredelenioblasti, za razlika od 2002 godina, koga toj procent iznesuval 42%.Od tuka, o~igledna e promenata vo svesta na lu|eto i nivnatapercepcija za marginalizacijata na licata so hendikep. So eden zborkaàno, zgolemuvaweto na procentot na celosnata marginalizacijadenes se dolì na namaluvaweto na procentot na marginalizacijatavo opredelenite oblasti kako i na dvojnoto namaluvawe na procen-

Da se zapra{ame zaedno


78

tot na ispitanicite koi smetaat deka voop{to ne postoi margi-nalizacija na licata so hendikep vo RM.

Sporeduvaj}i gi odgovorite, po odnos na pra{aweto kolku dràva-ta e aktivna vo sozdavaweto uslovi za dostoinstven ìvot za licataso hendikep, }e konstatirame deka denes e zgolemen procentot nafragmentarno i incidentno dejstvuvawe na dràvata, {to sekakone treba da dovede do zaklu~ok deka sostojbata e podobrena, bidej}imarginalizacijata e duri i posilno izrazena.

Interesen e podatokot za toa kolku licata so hendikep se vklu-~eni vo politi~kot ìvot, sporedeno so toa kolku tie gi ostvaruvaatsvoite gra|anski prava. Nekoi smetaat deka gi ima dovolno vo poli-tikata (2%), a duri 17% deka se sre}ava po nekoj. Toa e edna serioznabrojka koja, koga }e ja sporedime so podatokot deka vo ostvaruvawetona svoite prava ovie lica se vo sé izedna~eni so ostanatite (16%) iduri se i vo popovolna situacija (4%), se postavuva pra{aweto zafakti~kata situacija vo odnos na nivnata participacija vo politi~-kiot ìvot i za stavot na zaednicata kon niv.

Ovaa opservacija na ispitanicite e kontradiktorna so samatafakti~kata realnost, ako se ima predvid deka licata so hendikepvoop{to ne se zastapeni nitu vo zakonodavniot dom nitu vo lokalnatasamouprava?!

Na pra{aweto (8) kako dràvata treba aktivno da gi za{titipravata i dostoinstvoto na licata so hendikep, ispituvaj}i gozadovolstvoto na gra|anite od postoe~kite zakonski re{enija koise odnesuvaat na licata so hendikep, samo 17% odgovaraat deka drà-

1%

52%

4%

34%

60%

47%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

Ima napraveno mnogu; Nema napraveno ni{to; Samo incidentno;

20022005

Kako ja ocenuvate aktivnosta na Dràvata vo sozdavawetouslovi za dostoinstven ìvot na licata so hendikep?

79

vata aktivno moè da gi za{titi pravata i dostoinstvoto na licataso hendikep so izmeni i dopolnuvawa na postoe~kite zakoni.Ponatamu, duri 70% smetaat deka e potrebno donesuvawe na posebenZakon za za{tita na pravata i dostoinstvoto na licata sohendikep. Strategiskata opredelba na RM za ~lenstvo vo EU go potvr-duva misleweto na 6% od ispitanicite koi smetaat deka so vlez voEU }e se ostvari potrebnata za{tita na licata so hendikep. Za kraj,za~uduva~ki e faktot {to 4% smetaat deka dràvata pruà aktivnaza{tita so davawe ednokratna pari~na pomo{ na ovie lica.

Rezultatite dobieni od odgovorot na pra{aweto (10) dali japodrùvate inicijativata za donesuvawe na Zakon za za{tita na

pravata i dostoinstvoto na licata so hendikep se prezentiranina sledniov na~in: od 1686 ispitanici, 87% se izjasnija deka }e japoddràt inicijativata, so dopolnitelni 8% koi smetaat deka epotrebno usoglasuvawe na makedonskoto so evropskoto zakonodavstvo.

Pri analizata na odgovorite na "zasegnatite" i "nezasegnatite"ispitanici, po odnos na ovaa pra{awe se doa|a do zaklu~ok deka "neza-segnatata" grupa na ispitanici gi potvrduva vo celost rezultatitedobieni od celokupniot primerok.

Odgovorile: Site ispitanici Nezasegnati (84%) DA, potreben e; 87% 88% DA, ako sakame vo Evropa; 8% 8% NE, toa e obvrska na Dràvata; 3% 2% NE, nema nikakva potreba; 0% 0% Nema odgovor 2% 3%

87%

8%3% 0% 2%

0 %

1 0%

2 0%

3 0%

4 0%

5 0%

6 0%

7 0%

8 0%

9 0%

D A , p o t r e b e n e ; DA , a k o s a k a m e v oEv r o p a ;

N E, t o a e o b v r s k an a D r ` a v a t a ;

N E, n e m a n i k a k v ap o t r e b a ;

N e m a o d g o v o r

Dali ja poddrùvate inicijativata za donesuvawe Zakon zaza{tita na pravata i dostoinstvoto na licata so hendikep



80

Od seto gorenavedeno, moè da se izvle~e zaklu~ok deka gra|an-skata inicijativa za donesuvawe na ovoj Zakon }e bide poddràna nesamo od licata so hendikep tuku, najmnogu i od ostanatite gra|ani naRM.

Na pra{aweto (11) dali bi sakale da ja dadete svojata poddr{kakon inicijativata za donesuvawe na zakon za za{tita na pravata idostinstvoto na licata so hendikep, 65% rekoa deka "edna{ ve}etreba da se slu{ne glasot na narodot", 12% bi ja poddràle inicija-tivata ama ne znaat kako, 20% }e ja poddràt no samo ako e dobra, i2% ne odgovorile.

Istraùvaweto pokaà deka iako dràvata aktivno treba da giza{titi pravata i dostoinstvoto na licata so hendikep so donesuva-we na poseben zakon, zdruènijata na gra|ani treba da bidat nositelina inicijativata.

Rezultatite dobieni od pra{aweto (12) dali smetate deka soinicijativa na gra|ani moè ne{to da se promeni, se prezentiranina sledniov na~in: od 1686 ispitanici, 59% smetaat deka "mo}ta evo narodot", 35% deka zavisi od politi~kata volja, 5% smetaat deka"xabe e sekakov napor" i 3% deka "eden glas pove}e ili pomalkuni{to ne zna~i".

Ako 95% ja poddrùvaat inicijativata, a samo 59% smetaat dekaso inicijativa na gra|ani moè ne{to da se promeni i deka mo}ta evo narodot, se postavuva pra{aweto na doverba vo instituciite nasistemot i osnovnite ~ovekovi slobodi i prava. Toa go indiciraprocentot na onie koi smetaat deka promenite zavisat od politi~ka-ta volja i deka "xabe e sekakov napor".

59%

35%

3%5%

2%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

Da, mo}ta e vo narodot Zavisi od politi~katavolja

Eden glas pove}e ilipomalku, ni{to nezna~i

Ne, xabe e sekakovnapor

Nema odgovor

Dali smetate deka so inicijativa na gra|ani moène{to da se promeni?

81

Doluprikaànata tabela pretstavuva kontrola na vistinitosta icvrstinata na odgovorot na pra{aweto 10, koj pretstavuva 95% odvkupniot primerok koj se narekuva "odlu~eni ispitanici". Vo kore-lacija so pra{aweto 12, se dobieni slednive rezultati:

Onie 95% ispitanici koi ja poddrùvaat inicijativata, aktivnos-ta na dràvata vo sozdavawe uslovi za dostoinstven ìvot na licataso hendikep ja ocenuvaat kako na podolu prikaànata tabela i istitetie ispitanici }e ja dadat svojata poddr{ka na prikaàniov na~in:

[to zaklu~ivme od analizata na ova istraùvawe?„Postoi promena vo svesta na lu|eto i nivnata percepcija za

zgolemuvawe na celosnata marginalizacijata na licata so hendikepza smetka na namalauvaweto na procentot na marginalizacijatavo opredelenite oblasti na op{testvenoto ìveewe"

„Spored ispitanicite, procentot na fragmentarnoto i inciden-tno deluvawe na dràvata e dvojno zgolemen vo 2005 godina"

„Postoewe na kontradiktornost vo opservacijata na ispitani-cite pome|u samata fakti~ka realnost i vklu~enosta na licataso hendikep vo politi~kot ìvot"

„Ispitanicite smetaat deka na licata so hendikep im se potreb-ni odredeni beneficii so cel vklu~uvawe vo op{testveniot ̀ ivot"

„1% od ispitanicite - lica so hendikep se zadovolni so svojotstatus vo op{testvoto"

„Istraùvaweto pokaà deka, edinstven na~in da se pristapikon sistemsko re{avawe na za{titata na pravata i dostoinstvotona licata so hendikep e preku donesuvawe na poseben zakon"

Poddr{ka za gra|. inici. Site ispitanici “Odlu~eni ispitanici” DA, treba edna{ ve}e da se slu{ne glasot na narodot;

59%

67%

Samo ako gra|anskata inicijativa e dobra;

35%

20%

DA, ama neznam kako; 3% 12% NE, vo nikoj slu~aj; 5% 0% Nema odgovor 2% 2%

Ocenka na aktivnosta na Dràvata

Site ispitanici

“Odlu~enite ispitanici”

Ima napraveno mnogu; 4% 4% Samo incidentno; 60% 61% Nema napraveno ni{to; 34% 34% Toa ne e obvrska na dràvata; 1% 1% Nema odgovor 1% 0%



82

„Od odgovorite na ispitanicite se zabeleùva deka, narodot odedna strana ima sluh za potrebite na licata so hendikep, a od drugastrana ima potreba od gra|anska inicijativa i ja pozdravuvaistata"

„Spored statisti~kite podatoci dobieni od istraùvawetose o~ekuva poddr{ka na gra|anskata inicijativa za donesuvawe naZakon za za{tita na pravata i dostoinstvoto na licata so hendi-kep pome|u 67-77%, ne samo od licata so hendikep tuku i od ostana-tite gra|ani na RM"

„Zdruènijata na gra|ani treba da prezemaat inicijativi zaza{tita na pravata ne samo na svoite ~lenovi tuku i po{iroko"

„Iako postoi visok stepen na poddr{ka na gra|anskata inicija-tiva, sepak se postavuva pra{aweto na nedoverba vo instituciitena sistemot i za{titata na osnovnite ~ovekovi slobodi i prava"

83

Zamislete edna mala, dvamilionska zemja na Balkanot koja pred15-tina godini se "oslobodi" od spregite na socijalizmot, izleguvaj}iod ramkite na Socijalisti~ka Federativna Republika Jugoslavija.Toga{, samostojna Republika Makedonija go otpo~na svojot demokrat-ski razvoj.

Demokratijata kako izbor, ne zna~e{e samo promena na op{testveno-ekonomskata formacija, tuku podrazbira{e i po~etok na eden procesna menuvawe na svesta na celokupnata populacija, svoevidno oslobo-duvawe i promena na pristapot na gra|aninot kon politi~kite procesisvojstveni za edna dràva so pluralisti~ki sistem.

Dodeka vo ramkite na socijalisti~kite dràvi se favorizira{eednoumieto i sekoj obid za slobodno izrazuvawe na voljata i javnotoiskaùvawe na mislata na individuata moè{e da bide sankcioni-rano dokolku e "zakana" za sistemot, vo demokratijata se afirmiraatodredeni vrednosti, univerzalno prifateni od civiliziranitenarodi.

Postoi edna izreka koja gi otslikuva dvete krajnosti vo demo-kratski izgradenoto op{testvo, a toa e deka "Demokratijata ne enajdobra forma na vladewe, no za podobra ne se znae". Zo{to ne e"najdobra", najverojatno svedo~at iskustvata od zemjite vo tranzicija,me|u koi se nao|a i na{ata dràva, koja uporno ~ekori kon golemotoevropsko semejstvo. Ne e taka ednostavno preku no} da se prifatifaktot deka postojat individui so razli~ni mislewa, razli~enpristap i gledi{te na odredeni zbidnuvawa, li~nosti koi imaathrabrost da go iskaàt svoeto mislewe javno i da zastanat pozaditoa. Toa moè da napravi tektonski poremetuvawa vo op{testvoto!

No, od druga strana gledano, demokratijata ovozmoùva neposred-no izrazuvawe na voljata na gra|anite i nivna aktivna participa-cija vo zakonodavnite promeni. Mo`nosta gra|anite da se javat kakopredlaga~i na zakon e naj~esto, ustavno zagarantirano pravo, koeza àl, vo zemjite vo razvoj, gra|anite mnogu retko go koristat.

3. GRA\ANSKA INICIJATIVA - 18.968PRIÎNI

Gra|anska inicijativa - 18.968 pri~ini


84

Od ova proizleguva deka razvojot na demokratatijata vo ednazemja se gleda, kako od zalo`bite na gra|anite da vlijaat na zakono-davnite i voop{to na op{testvenite procesi, taka i od voljata nadràvniot aparat da im go ovozmoì toa.

Republika Makedonija e redok pozitiven primer vo regionot.Gra|anite na Makedonija, ZA PRV PAT vo makedonskata isto-

rija se javija kako predlaga~ na zakon do makedonskoto Sobranie. Ine bilo kakov zakon, tuku Zakon za za{tita na pravata na licata sohendikep.

Otpo~nata kako ideja za vlijanie i promena na svesta za mo`nosti-te za aktivno vklu~uvuvawe na licata so hendikep vo op{testvotood strana na "mala" grupa, koja lobira{e na pove}e na~ini zadonesuvawe na sistemsko zakonodavstvo za licata so hendikep, a sepretvori vo vistinski uspeh na gra|anite na Republika Makedonija.

18. 968 pri~ini zo{to gra|anska inicijativa.Stavot na inicijatorite be{e jasen: legislativnite promeni i

promenata na percepcijata na okolinata kon licata so hendikep seprocesi koi treba da te~at paralelno...

Mora da se priznae deka "recept" nema{e, no se znae{e celta:predlagawe za donesuvawe na zakon preku gra|anska inicijativa.

Sepak, za site gra|ani koi }e se "osmelat" da ja povtorat ovaa"ludost", eve nekolku korisni soveti vo koja nasoka treba da razmi-sluvaat.

Za vas, inicijatoriteNajprvo, bidete svesni deka gra|aninot e toj {to odlu~uva. Najve-

rojatno, vo zemji kako na{ava, mnogumina se skepti~ni za toa deka"mo}ta e vo narodot", pa zatoa ako ne veruvate, voop{to i ne trgnuvaj-te po ovoj pat. Samo so jasna vizija i cel moète da go izodite.

Vtoro, morate da imate strategija i plan za akcija. Zo{to, ako nesi gi znaete silite ili slabostite, }e se najdete zate~eni i sekoevreme }e vi se ~ini prekratko za organizirawe, a vo onoj momentkoga }e treba da ja nosite odgovornosta, zar }e ja barate vinata vogra|anite koi ne se odzvale na povikot?! Zatoa, razmislete dobrokako }e doprete do gra|anite i na koj na~in }e gi povikate na zaedni~kaakcija.

Za organizacijata, so kogo i bez kogo moèteOrganizirajte se i nastapete zaedni~ki so va{ite istomislenici

i "soborci". Zna~i, so onie na kogo se odnesuvaat promenite {to gipredlagate. No, i so onie koi rabotat profesionalno so celnatagrupa. Mora da go imate vo predvid i nivnoto mislewe. Samo taka

85

moè da pokaète seriozna volja i da manifestirate sila predsite znajni i neznjani protivnici. Site koi rabotat na poleto nakoe se zalagate Vie da donesete promeni imaat isti interes kako iva{iot. Ne se otkaùvajte od pridonesot na koj bilo poedinec iligrupa, zaedni~koto dobro treba da bide pred va{ite li~ni ubeduvawaza nivnite kapaciteti.

Ne zaboravajte deka protivnici sekoga{ postojat. Dokolku sezalagate za podobruvawe na polo`bata na edna kategorija, drugakategorija se ~uvstvuva zagrozena i se pla{i da ne go izgubi postoj-niot status. Za àl.

Moète da probate da gi pridobiete, no dokolku ne uspeete, neotstapuvajte od svoeto. Zo{to, dokolku otstapite od va{ata ideja,toga{ zo{to voop{to }e zboruvame ponatamu za slobodno izrazuva-we na voljata na gra|aninot?!

Probajte da gi najdete i "skrienite" prijateli. Sepak i negdevnatre vo sistemot (dràvniot aparat) ima lu|e koi bezrezervno }eja poddràt va{ata inicijativa. Nie go imavme Pretsedatelot naSobranieto, vicepremierot... Ne navleguvajte vo motivite (no bidetesvesni za niv), zatoa {to za vas e va`na celta - uspehot na inici-jativata. Moèbi ne sekoga{ }e moète da gi prepoznaete dobritenameri na poedincite, no porano ili podocna, tie }e izlezat napovr{ina.

Mediumite moàt da bidat va{i najgolemi poddrùva~i. Nezaboravajte deka tie go kreiraat javnoto mislewe, gi informiraatgra|anite za aktuelenite zbidnuvawa i dokolku ne gi vklu~ite,te{ko }e moète so drugi alternativni formi na obra}awe dadoprete do sekoja semejna kletka vo op{testvoto. Od pozitivniottrend zavisi va{iot uspeh. Zatoa, redovno povikuvajte gi mediumitei informirajte gi za va{ite tekovni aktivnosti i progresot nainicijativata.

Dokolku moète da si dozvolite, obezbedete promotiven materi-jal po koj }e bide prepoznatliva va{ata ideja i inicijativa da vnesetepromena vo va{eto (i na{eto) op{testvo. Naglasete go rokot vo kojtreba da se izjasnat gra|anite, potencirajte ja potrebata od prome-nata {to ja predlagate i istaknete gi pridobivkite za celnata grupa.No, dokolku ne moète da si dozvolite, ne o~ajuvajte, moète da gonapravite toa i "partizanski". Veruvajte deka najva`na e va{atavolja da uspeete i verbata vo porakata {to ja prenesuvate. So invalid-ska koli~ka, so torba na ramo, po avtobusite niz zemjava - ni{to ne enevozmo`no!

Nie uspeavme, zo{to ne i vie?



86

Za zna~eweto na prvata uspe{na gra|anska inicijativa voRepublika Makedonija i za idnite o~ekuvawa i zalo`bi

Gledano vo istoriski kontekst, uspe{na gra|anska inicijativadosega nema vo Republika Makedonija. Vo regionot, poto~no vo Srbija,gra|anite uspeaa da se steknat so pravoto na civilno sluèwe navoeniot rok preku gra|anska inicijativa. Sepak, trgnuvaj}i od poseb-nosta na inicijativata vo RM, koja ne se odnesuva generalno na celatapopulacija e zna~ajna bidej}i osnovnite pridobivki se podignuvawetona svesta i promenata na pristapot - prifa}aweto na faktot dekalicata so hendikep se lica so vrodeni prava i dostoinstvo. Ova ne eslu~ajnost, bidej}i vo svetski ramki e prifaten modelot na ~ovekoviprava i vrz taa osnova se kreiraat programi i se prezemaat merki zavklu~uvawe na licata so hendikep vo op{testvoto.

U{te eden zna~aen element na inicijativata vo RM e partici-pacijata na licata so hendikep i nivnite organizacii vo predla-gaweto na Zakonot. Sloganot "Ni{to za nas, bez nas" be{e osnovenpostulat, princip vrz koj se kreira pravo - osnova za vklu~uvawe voglavnite tekovi vo ìvotot na zaednicata.

Zatoa, zna~eweto na prvata uspe{na gra|anska inicijativa vozemjava i regionot e vremenski malku po{iroka i vo idnina }egenerira odredeni promeni i vrz sopstvenata percepcija na samiotgra|anin za konceptot na gra|anstvoto.

Vo kontekst na ova, sepak ostanuva sekoja grupa (vo bilo kakvagra|anska forma na zdruùvawe) da si go trasira svojot pat. Kogase predizvikuvaat odredeni promeni, treba da se razgleda i kapaci-tetot na dràvata, no i nejzinata uloga i spremnost za regionalnaakcija.

Razvojot na dràvata na nacionalno nivo, naj~esto e vo tesnavrska so regionalnite akcii i strategii i ne moè da se "oslobo-dime" od ovaa me|uzavisnost. Zatoa, razvojot na demokratskiteprocesi i promenite {to idat (se predlagaat), mora da soodvetstvu-vaat so "duhot na promenite" koi se trend vo svetot. Vo ovaa smislase bara i opravdanosta vo predlagaweto na prezemawe na konkret-nata akcija.

Koga stanuva zbor za gra|anska inicijativa, samiot naziv ukaùvana faktot deka sekoga{ zavisi od gra|anite. Toa podrazbira odredenonivo na svest za potrebata ili prethodno podignuvawe na svesta za

87

promenata, vlijanie na kolektivnata svest. Ne slu~ajno e "pova`enduhot na vremeto, otkolku slovoto na zakonot". Samo, gra|anitesekoga{ treba da imaat na um deka nivnoto vlijanie }e donesesu{testveni promeni i zatoa mora da imaat jasna vizija i volja ona{to go predlagaat, utre da go prifatat vo zaednicata i da pridonesatkon podobra implementacija. Zo{to, promenite }e ostanat vonasledstvo na idnite generacii, na na{eto potomstvo.

Zatoa, da bideme vnimatelni vo inicijativite!



88

Po~ituvan Pretsedatele,Po~ituvani Pratenici,

Ova e svoeviden sve~en moment za makedonskoto sobranie i zarazvojot na gra|anskata participacija vo vlasta... Jas kako prestavnikna 18. 968 gra|ani na ovaa dràva, koi za prv pat predlagaat kakozakonski treba da bide re{eno nekoe pra{awe, sum ovde, na ova mesto,vo ovoj moment, - da vi ja prestavam nivnata voqa ...

Mnogu raboti se kaàni, u{te mnogu }e se kaàt ... Znam deka voramkite na mo`nosta, koja mi e dadena, treba da se zadràm samo napotrebata od donesuvawe na predloèniot Zakon za za{tita napravata i dostoinstvoto na licata so hendikep. Zatoa }e potenciramsamo tri ne{ta: Prvo; Momentumot, koj ja sledi ovaa nesekojdnevnagra|anska inicijativa ... Vtoro; Parlamentot koj treba da se soo~iso vakva norma ... i Treto; Samiot Zakon, koj se predlaga ...

No, kako {to vetiv, - da ne dolàm ...

Prvo:Ovoj moment! - ili "Zo{to ima potreba OVOJ ZAKON DA SE

DONESE VO OVOJ MOMENT?"

Bez obzir kako li~no go doìvuvame - Ova e sve~en moment zalicata so hendikep, za nivnite semejstva, za zdruènijata na gra|anii za onie koi go dadoja svojot potpis za donesuvawe na ovoj zakon ...Ova e moment koga treba da se napravi rez so minatoto i da sepre~eka novoto vreme - so ra{ireni race ... i ... umovi!

4. OBRA]AWE NA PREDLAGAÔT NAZAKONOT

1 Voved vo raspravata na Sobranieto na Makedonija na predlog zakonot zaza{tita na pravoto i dostoinstvoto na licata so hendikep, 03.03. 2006

1

89

Gra|anskite zdruènija, koi zastanaa zad ovoaa inicijativa, koipo navika gi vikame NEVLADINI organizacii voop{to ne se anti-vladini. Ne postoi Rubikon koj treba da se premine, ako se raboti nakauzata Makedonija da stane mesto za pristojno ìveewe na site,bez obzir na posebnite sposobnosti ili potrebi.

Ova denes e samo po~etok, mugra na denovite koga gra|aanite naMakedonija (a utre i na Evropa) }e predlagaat novi re{enija za toakako TIE sakaat normativno da im bide ureden nivniot ìvot.Najava za koristewe no i razvivawe na metodite na neposredna demo-kratija. Ova e moment koga se urivaat yidovite na segregacija ipodvoenost ... (da ve potsetam samo deka ve}e vo sobraniska procedurase op{tiot Zakon za zabrana na diskriminacija, a vedna{ po ovaato~ka pred Vas }e se najde Zakonot za ednakvost me|u ènite imaìte) ... [to bi rekla mojata drugarka i soborec Gordana: "Ni{tone moè da ja sopre dobrata ideja - ~ie vreme stasalo".

I najva`no - ova e moment koga Makedonija kone~no raskrstuvaso fenomenot hendikep i od bolest i obi~no medicinsko pra{awego prefrla vo pra{awe na ~ovekovi prava.

Vtoro:Ovoj Parlament! - ili "Zo{to ima potreba OVOJ SOSTAV

NA SOBRANIETO NA R.M. DA DONESE VAKOV ZAKON?"

Ovoj Parlament u{te na po~etokot na sega{niov sostav (na 23-ti juli, 2003 godina) donese Deklaracija za za{tita i unapreduvawena pravata i dostoinstvoto na licata so posebni potrebi. U{te to-ga{ Vie, po~ituvani pratenici, se zaloìvte za: (citiram)"zabrzuvawe na procesot na harmonizacija na zakonodavstvoto na R.M.so me|unarodnite akti i standardi vo oblasta na pravata na licataso hendikep" (kraj na citatot).

Vo ovoj Parlament od svojot sostav se formira Inter-Partis-kata parlamentarna lobi grupa za pravata na licata so hendikep.Veruvale ili ne takva otvorena lobi grupa postoi samo na ednomesto vo Evropa i toa vo Evropskiot Parlament ... t.n. DisabilityIntergroup. Kolegite od evropskiot i makedonskiot parla-ment imaai zaedni~ka sredba na ovaa tema.

Ovoj prateni~ki sostav (od lobi grupata no, mnogu va`no, i odostanatite pratenici) vo 2003-ta i 2004-ta pominaa redica semina-ri, studiski poseti, viziti po institucii i neposredni sredbi, kadese educiraa i go zapoznaa fenomenot hendikep od stru~en aspekt,no i vo li~en kontakt so licata so hendikep.

Obra}awe na predlaga~ot na zakonot


90

Va{ite kolegi od Lobi grupata u{te na svoeto samokonstitu-irawe (pred 3 godini) donesoja odluka pred krajot na svojot mandatda podnesat séopfatno sistemsko zakonodavno re{enie za proble-mite so koi sekojdnevno se soo~uvaat licata so hendikep i nivnitesemejstva. Najubav moment vo ovaa prikazna e {to pratenicite odlobi grupata (u{te pred edna godina) ja poddràa idejata na 23organizacii na licata so hendikep (vo ~ie ime i zboruvam) i {tore{ija da go dadat svojot potpis zaedno so gra|anite na Makedonija.Polio Plus be{e samo inicijalna kapisla, no vistinskata inici-jativa doa|a tokmu od niv. Predlogot pred Vas e rezultat na nivniotzaedni~ki trud.

I, kone~no, ako ima Parlament, denes, na ovoj svet, koj treba dadonese vakov zakon, toa e Makedonskoto sobranie, vo ovoj sostav i voovoj mandat, so (spored na{ata neoficijalna evidencija) 46 pratenicikoi go dadoja svojot potpis za gra|anskata inicijativa za donesuvawena ovoj zakon. Tokmu zatoa g-dinot Ramadani insistira{e na ovaasednica ovaa to~ka da go zadrì svojot primat.

I treto:Ovoj zakon; ili "Zo{to ima potreba - OD TOKMU VAKOV

ZAKON?"Ovoj zakon idejno se osmisluva ve}e tri godini. Na nego aktivno

se raboti cela edna godina. Ovoj predlog e plod na rabota na redicaprofesionalci, od zemjava i od stranstvo. Vo nego e vklopen trudotna mnogu stru~ni lu|e, prakti~ari, no i onie - vistinskite eksperti- t.e. licata so hendikep i nivnite semejstva - koi sekojdnevno sesoo~eni so samoizolacija, marginalizacija i diskriminacija.

Ovoj zakon ne e fiks ideja na nekolku isfrustrirani invalidikoi ne moàt da se pomirat so svojata sudbina. Ova e rezultat naeden golem svetski proces, koj samo se odslikuva kaj nas. Evropskatalegislativa sekako predna~i na toj plan, no, i vo svetski ramki akci-jata ne izostanuva. Imeno minatiot petok zavr{i zasedanieto na 7-miot Ad hok komitet na OON za izrabotka na seopfatna i integralnaKonvencija za za{tita na pravata i dostoinstvoto na licata sohendikep. Zabeleùvate - zakonot koj se predlaga ima sli~no ime.Toa ne e slu~ajno. Tekstot na Zakonot koj vi se predlaga di{e soidnata konvencija. Makedonija ima retka {ansa da bide me|u prvitezemji vo svetot koja ne samo {to }e ja potpi{e, }e ja ratifikuva -tuku i organizirano i sistemski }e ja primeni idnata Konvencija.

Ovoj zakon ne se obiduva da sozdade, niti da dodeli, novi pravaza licata so hendikep. Ova vo su{tina e implementira~ki zakon.

91

Zbir od koordinirani i osmisleni normi, mehanizmi i tela koitreba da gi obezbedat postoe~kite prava, a so toa da sozdadat usloviza ednakvi mo`nosti i podostoinstven ìvot za licata so hendikep.

Ima zabele{ki...Ima zabele{ki deka ova }e bide dolg i makotrpen proces.Po~ituvani Pratenici; Samo lo{oto se slu~uva vo mig. Ubavite

raboti se rezultat na streme`, voqa i zaedni~ka rabota. Tokmuzatoa ovoj zakon, ~ii inicijatori sakaat da vospostavat sistem, barada stapi vo sila cela edna godina od negovoto usvojuvawe. Preodnitei zavr{ni odredbi ne kalkuliraat so ni{to od pod dve godini a zaklu~nite promeni e ostaven rok od pet do deset godini. Neka bidati dvaeset, ako treba ... Vremeto ne e ma~no koga ne se ~eka, a mu seide vo presret. Dobro znaeme deka i najdolgiot pat po~nuva so samoeden ~ekor. Ovoj denes!

Ima zabele{ki deka implementiraweto na ovoj zakon }e bideskapa rabota! - ne{to {to Makedonija, barem zasega, ne moè da sigo dozvoli??? No mala dràva, kako na{ava, ne moè da si dozvolida se otkaè od samo edno ne{to! Ne moè da se otkaè od pridone-sot na nitu eden nejzin gra|anin. Sekoj ~ovek e vaèn. Osobeno oniekoi nau~ile da se zadovolat so malku, trpelivo da se borat i dokaàtdeka nivnite posebni potrebi, pravilno iskoristeni, moàt daprerasnat vo - posebni sposobnosti.

Ima zabele{ki deka postoe~kata makedonska legislativa imadovolno odredbi za licata so hendikep. To~no, gledano kvantita-tivno, na Makedonija se ~ini deka ne i nedostasuva legislativakoja ja ureduva polo`bata na licata so hendikep. Stepenot na invol-viranost i "zafa}awe" na pozitivnata legislativa se dviì odfragmentarno spomnuvawe na licata so hendikep (pr: Zakon za cari-ni) do postoewe na poseben "Zakon za vrabotuvawe na invalidnilica" kako lex specialis na Zakonot za rabotni odnosi. No, vremenskataramka na ovie zakoni e relativno golema so dijapazon od 1966 panavaka. Vistinskiot problem vo postoe~kata zakonska regulativa,vo su{tina, ne e vremeto tuku toa {to taa e donesuvana poradi raz-li~ni konkretni interesi i zvani~ni momentni politiki (od ~istofiskalni do milosrdni i solidarni), od strana na razli~enzakonodavec (duri i od razli~ni dràvi - SFRJ, SRM, RM - (dveetapi)), Normite koi postojat se motivirani od razli~ni celi iprincipi, so sosema razli~en predmet na za{tita i oblasti naureduvawe. Nekoegzinstentnosta ne se sostoi samo vo nejasnostana definirawe na fenomenot hendikep i negovoto imenuvawe, tuku



92

vo su{tinskite na~ela, involvirani instituti i celi na zakonite.So tek na vreme ova sozdade situacija na izumirawe (fakti~ko

nefunkcionirawe) na odredeni mehanizmi i instituti (primer:Komisiite za utvrduvawe na hendikep koi Vladata nitu so triodvoeni zaklu~oci ne moè{e da gi ubedi da prorabotat) a vo istovreme ne se sozdadoja novi (bez obzir na za~estenite deklarativniopredelbi) - Pr: ~len 1 od Ustavot na RM. Vtor primer e ZSZ kade ivo najnovite izmeni individualniot pari~en nadomest po osnov nahendikep sé u{te se me{a i isklu~uva so grupnite prihodi nasemejstvoto vo koe ìvee liceto so hendikep.

U{te eden vaèn element koj e ~ista posledica na vakvoto nesis-tematizirano i disharmoni~no zakonodavstvo vo ovaa oblast e in-ter-diskriminacijata na licata so hendikep kade zakonodavecot (toaste Vie, po~ituvani pratenici) gi podvojuva licata so ist vid nahendikep i isti zdravstveni problemi samo zavisno od toa koj, kakoi vo koe vreme go steknale hendikepot. Ova e primer kako pri~inata,namesto da bide osnov za kreirawe na preventivnata uloga na drà-vata, stanuva osnov za direktna diskriminacija.

Po~ituvani pratenici! Mnogu pati vo va{iot mandat se najdov-te vo situacija da donesuvate odluki koi se odnesuvaat na izedna~u-vawe na mo`nostite na licata so hendikep. Vladata isto taka ~inisekojdnevni napori da go usovr{i ovoj zakonski korpus. No, za àl,uspesite se nezna~itelni, pa duri i kontradiktorni. Primer za ovase i najnovite izmeni na ZVI (samo ovoj prateni~ki sostav vo godinai pol duri 3 pati go menuva ovoj zakon) kade intencijata za stesnuva-we na zloupotrebite na sredstvata od Posebniot fond za vrabotuva-we na invalidi vo su{tina otvori samo u{te edna, pogolema, vrataza istite manipulacii. - Ednostavno - interesot go demne hendike-pot i ne prestavuva pre~ka za poedincite bez skrupuli.

I za da ne bide sé poezija - malku i matematika. Za empiriskopojasnuvawe na slikata vo ovaa oblast treba da se spomene i istra-ùvaweto (anketa) za Sogleduvawe na sostojbata i mo`nostiteza vklu~uvawe na licata so hendikep vo op{testvenoto ìveewe,koe go sprovede Tehni~kiot Komitet na Inter - partiskata parla-mentarna lobi grupa (Sprovedeno vo periodot juni - septemvri, 2005,vrz reprezentativen primerok od 1670 ispitanici). Rezultatiteod istoto, pokaàa deka 69% od ispitanicite smetaat deka sporedmestoto i statusot vo op{testvoto, licata so hendikep se celosnomarginalizirani, a 57% po pra{aweto dali licata so hendikep giostvaruvaat svoite gra|anski prava, smetaat deka ne gi ostvaruvaatvoop{to, tuku naprotiv, toa se gra|ani od vtor red.

93

Rezultatite od istraùvaweto ja pokaùvaat nasokata vo kojatreba da se dviì dràvata i kakva konkretna akcija treba da preze-me. Iako od ispitanicite samo 9% se lica so hendikep, duri 88%od niv smetaat deka odredeni beneficii se potrebni, sé so cel naizedna~uvawe na mo`nostite za licata so hendikep.

I posledniot izvadok od ovaa analiza ... Ispituvaj}i go zadovols-tvoto na gra|anite od postoe~kite zakonski re{enija koi se odnesu-vaat na licata so hendikep, samo 4% smetaat deka dràvata aktivnomoè da gi za{titi licata so hendikep so izmeni i dopolnuvawa napostoe~kite zakoni, dodeka duri 71% smetaat deka e potrebno donesu-vawe na poseben Zakon za licata so hendikep.

Po~ituvani Pratenici; - Zaklu~okot koj se nametnuva e jasen!Na site sili, energija, pari koi se tro{at i lu|e koi se angaìrani...im fali sistem koj nivnite aktivnosti i maka }e gi pretvori vo zama-ec na promenite za podostoinstven ìvot na na{ite sogra|ani sohendikep koi sudbinata gi ostavila od drugata strana na crtata(marginata). Nie veruvame deka ovoj zakon toa go nudi.

I na kraj - ovoj Predlog e samo moèn tekst na idniot zakon.Ima zabele{ki i treba da gi ima! - (Kojzakliska)

Nikoj i ni{to ne e sovr{eno. Tokmu zatoa smetame deka sobrani-eto na Makedonija treba da go dade ovoj zakonski tekst na javnadebata za po nego da moàt da se izjasnat site ministerstva, insti-tucii, zasegnati organizacii, zdruènija i poedinci. Barame 40dena ovoj Predlog za donesuvawe na zakon da stane Predlog zakon.Smetame deka rabotej}i ZAEDNO, prodolùvaj}i vo duhot nainicijativata so koja ovoj zakon se najde tuka, }e moème da dobiemesoliden, moderen i, {to e najva`no, primenliv zakon - za koj postoi{irok konsenzus vo celata dràvata.

Vi ostanuvam na raspolagawe za bilo kakvi pra{awa i sugestii.

Vi blagodaram na vremeto i trpenieto...



94

Nie, gra|anite na Republika Makedonija:

Imaj}i ja vo predvid ednakvosta na gra|anite na RepublikaMakedonija vo slobodite i pravata pred Ustavot i zakonite;

Trgnuvaj}i od faktot deka Republika Makedonija, se deklarirakako socijalna dr`ava;

Povikuvaj}i se na me|unarodnite normi i standardi za pravatana licata so hendikep za izedna~uvawe vo nivnite prava i za{titana nivnoto dostoinstvo;

Afirmiraj}i ja potrebata za sozdavawe uslovi za celosnovklu~uvawe na licata so hendikep vo site sferi na op{testvenoto`iveewe;

Priznavaj}i deka diskriminacijata protiv sekoe lice vrz osnovna hendikep se smeta za prekr{uvawe na vrodenoto dostoinstvo na~ovekovata li~nost;

Priznavaj}i ja razli~nosta na licata so hendikep;

Svesni deka licata so hendikep kontinuirano se soo~uvaat sobarieri vo nivnoto u~estvo kako ednakvi ~lenovi vo op{testvoto;

5. ZA ZAKONOT

5.1. PREAMBULA 1

1 Rabotnata preambula na nacrtot na ZZPDLH koja ne ostana vointegralniot tekst na zakonot.

95

Naglasuvaj}i go postoe~kiot i idniot pridones od strana nalicata so hendikep vo sevkupniot potencijal i raznolikosta naop{testvoto;

Svesni za kontinuiranata marginaliziranost na ovaa grupa na{isogra|ani i sogleduvaj}i ja potrebata od vnesuvawe na licata sohendikep vo glavnite tekovi na op{testvenoto ìveewe;

Priznavaj}i ja va`nosta na individualnata avtonomija i neza-vnist na licata so hendikep, vklu~uvaj}i go i pravoto na izbor;

Smetaj}i deka licata so hendikep treba da imaat mo`nostaktivno da bidat vklu~eni vo procesot na donesuvawe na site odlukiza programite i politikite, osobeno onie koi direkno gizasegnuvaat istite;

Afirmiraj}i go pravoto na sloboda na zdruùvawe na licata sohendikep;

Priznavaj}i ja va`nosta za dostapnost na fizi~kata, socijal-nata i ekomoskata sredina kako i pristapot do infrmacii;

Zagrièni za te{kite uslovi so koi sekojdnevno se soo~uvaatlicata so teòk, kombiniran ili pove}ekraten hendikep;

Istaknuvaj}i ja potrebata od vklu~uvawe na rodovata dimenzijavo naporite da se promovira celosnoto uìvawe na ~ovekoviteprava i slobodi na licata so hendikep;

Svesni za potrebata od namaluvawe na siroma{tija vo koja senao|aat licata so hendikep;

Podnesuvame Predlog-Zakon za za{tita na pravata i dostoin-stvoto na licata so hendikep.

Preambula


96

Iako legislativata ne e edinstvenoto sredstvo za socijalnakontrola, sepak zakonite se najmo}no sredstvo za promena i razvoj.Kontinuiranoto donesuvawe na pravni akti stanuva prirodenna~in na reagirawe na razvieniot praven sistem kon novonastana-tite promeni i potrebi.

Potrebata za postoewe na poglavjeto I - Op{ti na~ela, kakosostaven del na zakonot e pove}e od o~igledna. Normite vo ovapoglavje nemaat deklarativen karakter; naprotiv tie se funkcio-nalni. Tie kako celina ja objasnuvaat opravdanosta za donesuvawena ovoj zakon i pretstavuvaat osnov za tolkuvawe na odredbiteod istiot i aktite koi proizleguvaat od nego, odnosno, vo ovieodredbi e preto~en samiot duh na zakonot.

I. OP[TI NAÊLA

^len 1(ulogata na dràvata)

Republikata e nositel i e primarno odgovorna za za{tita na pra-vata i dostoinstvoto na licata so hendikep i nivno vklu~uvawe vosite sferi na op{testvenoto ìveewe.

Republikata garantira vospostavuvawe na sistemski re{enija iimplementacija na aktivnostite predvideni so ovoj zakon.

Nitu eden oblik na kr{ewe na pravata na licata so hendikeppredvideni so ovoj zakon i aktite koi proizleguvaat od nego ne jaizzema odgovornosta na Republikata.

Komentar kon ~len 1: Sferata na hendikepot ~estopati e predmet na kon-flikti me|u odredeni institucii na sistemot, od pri~ina {to hendikepotkako realnost dopira do site sferi na op{testvenoto ̀ iveewe, no ~esto ednainstitucija konkretniot anga`man go prefrla na druga (t.n. negativen sudirna nadle`nost). Taka se vleguva vo eden lavirint kade {to site odgovorni

5.2. PREDLOG ZAKON ZA ZA[TITA NAPRAVATA I DOSOTINSTVOTO NA LICATASO HENDIKEP SO KOMENTARI

1 Verzija 4.0 - koristena vo javnata rasprava po predlog zakonot

1

97

^len 2(sodrìna na zakonot)

So ovoj zakon se regulira za{titata na pravata i po~ituvawe nadostoinstvoto na li~nosta na licata so hendikep, principite priza{tita, zabranata na diskriminacija po osnov na hendikep, afirma-tivnite merki na dràvata, sistemot koj gi opfa}a mehanizmite zaregulacija, za{tita i obezbeduvawe na ovaa oblast i kaznenite mer-ki protiv prekr{itelite na ovoj zakon.

^len 3(predmet na za{tita)

Predmet na za{tita na ovoj zakon se pravata i dostoinstvotona licata so hendikep vo Republika Makedonija.

Pod terminot hendikep vo smisol na ovoj zakon se podrazbiranaru{ena relacija i komunikacija pome|u liceto so onevozmoè-nost i op{testvoto.

Pod terminot lice so hendikep vo smisol na ovoj zakon se ozna~uvaindividua koja {to poradi zna~itelno i dolgoro~no naru{uvawe natelesnite, mentalnite i senzornite funkcii e onevozmoèna i vozna~itelna mera i e ote`nato ostvaruvaweto na edna ili pove}e sekoj-dnevni funkcii i aktivnosti.

^len 4(celi na zakonot)

Celi na ovoj zakon se:- vostanovuvawe na celosen i zaokruèn praven sistem na za{tita

na pravata na licata so hendikep vo Republika Makedonija;- izgraduvawe na sovremeni, humani i op{toprifateni principi

koi }e ja generiraat ponatamo{nata politika i strategija na Repu-blikata vo ostvaruvawe na opredelbite na ovoj zakon;

- kreirawe i ovozmoùvawe na jasni, cvrsti i postojani standardikoi se odnesuvaat na po~ituvaweto na dostoinstvoto na li~nostana licata so hendikep; i

- obezbeduvawe na primarna uloga na Republikata vo primenatana principite i standardite vostanoveni so ovoj zakon.

Komentar kon ~len 3: Ovoj ~len go locira i definira hendikepot. Ne licetoso hendikep, tuku negovoto dostoinstvo i prava se predmet na za{tita na ovojzakon. Sistemot koj go gradi ovoj zakon poa|a od faktot deka hendikepot ne evo liceto (so onevozmoènost) tuku vo naru{enata relacija i komunikacija soop{testvoto.

Sistemski zakon so komentari

"krevaat race". Zatoa, so ovoj zakon se potencira primarnata odgovornost naRepublikata kako za{titnik i promotor na pravata i dostoinstvoto na licataso hendikep bez obzir koj nejzin organ e zadolèn konkretno da postapuva.


98

Komentar kon ~len 5: Vo pravniot sistem, identifikacijata na posebnina~ela koi bi pomognale vo tolkuvaweto i implementacijata na zakonot e dol-gogodi{na praksa. Na~elata navedeni pogore proizleguvaat od konkretnatasituacija vo koja se nao|aat licata so hendikep i kako takvi se sre}avaat i vonajgolem broj od me|unarodnite dokumenti.

Na ovie principi se gradi i nacrt tekstot na Konvencijata za za{tita napravata na licata so hendikep (koja se o~ekuva Generalnoto sobranie na OONda ja usvoi do krajot na 2006 godina).

^len 6(zabrana na interdiskriminacija)

Trgnuvaj}i od raznolikosta na vidovite na hendikep Republikatastava akcent i gi naso~uva svoite akcii kon nadminuvawe na posledi-cata (onevozmoènosta), bez obzir na pri~inata za nastanuvawe nahendikepot.

Pri~inata za nastanuvawe na hendikepot e osnov za dizajnirawena preventivnata uloga na Republikata.

Komentar kon ~len 6: Ramnopravnosta i nediskriminacijata ne se samozna~ajni principi na ovoj zakon, tie se fundamentalni principi na za{titatana ~ovekovite prava. Zabranata na diskriminacijata e dolniot prag na princi-pot na ednakvost vo pravoto - ednakvo dejstvo na zakonite sprema site. Beznegovo postoewe ne moè da se zboruva za principot na pravna ednakvost.Tokmu zatoa, trgnuvaj}i od ova ne smee da se dozvoli i razli~en tretman nalicata so hendikep vnatre vo svojata"grupa"akcentiraj}i ja pri~inata zanastanuvawe na hendikepot. Denes imame apsurdni situacii kade lica so istadijagnoza i hendikep se tretiraat razli~no vo zavisnost od toa dali nesre}ataim se slu~ila na rabota, vo vojna, na ulica ("soobra}ajka") ili vrodeno(virusno). Zatoa posledicata e edinstveniot kriterium od koj treba da setrgnuva i na koj treba da se raboti so cel nadminuvawe na istata.

^len 5(fundamentalni principi)

Fundamentalni principi na ovoj zakon se:- ednakva vrednost i dostoinstvo na site ~ove~ki su{testva;- individualna avtonomija i nezavisnost na ~ovekovata li~nost;- po~ituvawe na razli~nosta i prifa}awe na hendikepot kako

del od ~ove~kata raznovrsnost i humanost;- ne-diskriminacija po osnov na hendikep;- pozitivna diskriminacija, se dodeka postoi potreba i preduslov za toa;- ednakvost na mo`nostite; i- celosno vklu~uvawe na licata so hendikep kako ednakvi gra|ani i u~esnici vo site sferi na op{testveno-politi~koto ìveewe.

99

^len 8(sorabotka so organizaciite na lica so hendikep)

Razvojot i kreiraweto na normativni akti kako i politiki,strategii i programi za implementacija na ovoj zakon, Republikata}e go ostvaruva vo tesna sorabotka so organizaciite na licata sohendikep.

Republikata kreira soodvetna politika za licata so hendikepna nacionalno nivo i gi stimulira i poddrùva aktivnostite zanejzina implementacija na lokalno nivo.

Republikata obezbeduva participacija na organizaciite na li-cata so hendikep vo telata i organite vostanoveni i proizlezeni odovoj zakon.

^len 7(zgolemuvawe na javnata svest)

Republikata prezema efektivni akcii za zgolemuvawe na svestana op{testvoto za licata so hendikep, nivnite prava i dostoinstvo,nivnite potencijali i nivniot pridones preku:

- podignuvawe na javnata svest za licata so hendikep;- borba protiv postoe~kite stereotipi i predrasudi za licata so

hendikep; i- promocija na pozitiven trend za licata so hendikep.Zaradi ostvaruvawe na odgovornosta od stav 1 na ovoj ~len Vladata

na Republika Makedonija na predlog na Ministerstvoto za trud isocijalna politika, edna{ godi{no, pred zapo~nuvawe na fiskalnatagodina, donesuva Programa za zgolemuvawe na svesta na op{testvotoza licata so hendikep.

Komentar kon ~len 7: Pokraj donesuvaweto na praven akt so koj se dizajniranov seopfaten sistem, namerata na ovoj zakon e i sozdavawe na preduslovi zamenuvawe na svesta kaj po{irokata populacija i promocija na pozitivnistavovi sprema licata so hendikep koe ponatamu }e rezultiraat so pogolemaotvorenost na zaednicata i celosno vklu~uvawe na licata so hendikep voop{testveniot ìvot. No, niedna norma ne moè da zaìvee ako nemaprifa}awe, volja za nejzinata implementacija vo sredinata. Ponekoga{nepi{anite zakoni se pojaki tokmu poradi mentalitetot na sredinata i voljatada se po~ituvaat. Dobar primer za toa se '80-ite godini, koga vo ramkite naSFRJ postoeja odredbi koi socijalnata za{tita na licata so hendikep ja stavaana povisoko nivo, no od druga strana pak svesta na sredinata be{e na dostanisko nivo. Zna~i, idejata e ne samo da gi 'nahranime' licata so hendikep tukunaprotiv i da gi 'vidime' vo na{eto sekojdnevie sozdavaj}i relacii pome|u"op{testvoto" i "hendikepot", a ne samo vospostavuvaj}i normi. Samo voop{testvo so visok stepen na soglasnost i svest vo zaednicata moè da imaimlementacija na normite propi{ani so ovoj zakon.



100

Komentar kon ~len 8: Vo razvojot i sproveduvaweto na zakonodavstvoto ipolitikite za implementirawe na ovoj zakon i aktite koi }e proizlezat odnego, kako i vo drugite procesi na odlu~uvawe vo vrska so pra{awata koi seodnesuvaat na licata so hendikep, Republikata treba da se konsultira i aktivnoda gi involvira licata so hendikep i nivnite organizacii. Ova e su{tinskielement za ponatamo{no obezbeduvawe i razvoj na ovaa oblast.

Participativnosta e eden od najva`nite elementi za ostvaruvawe naprincipot "Ni{to za nas bez nas" i pretstavuva osnovna pretpostavka zaimplementacijata na duhot na ovoj zakon.

101

II. PRAVA I SLOBODI NA LICATA SO HENDIKEP

Poimot zabrana na diskriminacija e sozdaden zaradi za{tita igarancija na ednakvosta na site pred zakonot i toj ne podrazbirapoddr{ka na apsolutnata ednakvost, tuku e spoiv so relativnataednakvost. Poimot na relativna ednakvost podrazbira deka epravedno ednakvite da se tretiraat ednakvo, a razli~nite razli~-no. Toa zna~i deka neednakvostite i razlikite se opravdani toga{koga tie se pravi~ni i storeni so cel realizirawe na praveden "fer"tretman na individuata.

Vo ovaa poglavje se pravi napor da se konkretiziraat univerzal-nite prava i slobodi na raznolikosta na licata so hendikep, odnosnoda se 'simnat po vertikala' istite. Isto taka, celta na ovapoglavje e da se otvorat i nekolku pra{awa za koi nerado se razgova-ra kako na primer: delovnata sposobnost, nesovesnoto lekuvawe,pove}ekratnata diskriminacija itn.

^len 9(ednakva za{tita pred zakonot)

Republikata zabranuva sekakov oblik na diskriminacija po osnovna hendikep i garantira ednakva za{tita vo ostvaruvawe na pravatai dostoinstvoto.

Republikata ima obvrska da prevzema zakonodavni, admini-strativni, sudski, edukativni i drugi merki za obezbeduvawe naza{titata od diskriminacija po osnov na hendikep.

^len 10(diskriminacija po osnov na hendikep)

Pod diskriminacija po osnov na hendikep vo smisol na ovoj zakonse podrazbira sekakvo razlikuvawe, isklu~uvawe ili ograni~uvawepo osnov na hendikep {to ima za cel ili rezultira so onemozmo-`uvawe ili ote`nuvawe na koe bilo priznavawe i u`ivawe, podednakvi uslovi, na osnovnite prava i slobodi na ~ovekot i gra|a-ninot.



102

Komentar kon ~len 11: Su{tinata na ovoj ~len e vra}awe na dostoinstvotona licata so mentalen hendikep na koi im e odzemena delovnata sposobnost ipodobruvawe (odnosno menuvawe) na nivniot praven status. Vo otsustvo na ovapravo, "individuata se degradira i sveduva na obi~en praven objekt kade {totoj/taa nema da bide li~nost vo pravna smisla i }e bide li{en/a od site drugiprava ... od tie pri~ini, priznavaweto na delovnata sposobnost e preduslov zarealizacija na drugite prava na individuata" (Vidi: "UN Covenant on Civil andPolitical Rights: CCPR Commentary", Manfred Nowak, str.282). Na ovoj na~in ovielica }e moàt da dobijat li~ni dokumenti; steknuvaat/ nasleduvaat imot(sopstvenost); gi kontroliraat svoite finansii; u~estvuvaat vo politi~kiteprocesi itn.

Vo slu~aite vo koi asistencijata e potrebna so cel koristewe so delovnatasposobnost na licata so hendikep, pretpostavka e deka delovnata sposobnostostanuva nepovredliva. Stav 3 od ovoj ~len se odnesuva samo na licata somentalen hendikep i ne treba nesoodvetno da se praktikuva.

^len 12(sloboda na li~nost)

Nikoj ne moè da bide protivpravno li{en od sloboda po osnovna svojot hendikep, osven od pri~ini i vo postapka predvidena sozakon.

^len 11(delovna sposobnost)

Site lica so hendikep imaat celosna delovna sposobnost, dokolkuistata ne e odzemena ili ograni~ena vo postapka opredelena so zakon.

Sekoe odzemawe na delovnata sposobnost na lice so hendikep,sprotivno od stav 1 na ovoj ~len se smeta za poteòk oblik nadiskriminacija spored ovoj zakon.

Stepenot na asistencijata vo ostvaruvaweto na delovnatasposobnost na licata so mentalen hendikep e proporcionalna napotrebata i ne smee da gi naru{uva pravata i dostoinstvoto naliceto so hendikep.

Asistencijata, od stav 3 na ovoj zakon, se opredeluva individu-alno so poseben akt od nadleèn organ.

Komentar kon ~len 10: Diskriminacijata protiv sekoe lice vrz osnov nahendikep se smeta za prekr{uvawe na vrodenoto dostoinstvo na ~ovekovatali~nost. Doìveaniot (sfaten) hendikep moè da se razbere na dva na~ina itoa: kako individualna percepcija na hendikepot ili kako op{testvenapercepcija na istiot. No, diskriminatorskoto postapuvawe se stepenuva i nese reflektira podednakvo na razli~ni kategorii na lica. Primer za "od lo{opolo{o" e diskriminatorno dejstvo vrz ̀ ena ili dete so hendikep bidej}i tiese diskriminirani i po osnov na pol/vozrast i po osnov na svojot hendikep.

103

Komentar kon ~len 12: Pravoto na poedinecot na fizi~ka sloboda ibezbednost na negovata li~nost e vgradeno vo centarot na sekoj praven sistemkoj go po~ituva vladeeweto na pravoto. Posebno e va`no ovoj ~len da se tolkuvaekstenzivno ({iroko), imaj}i predvid deka licata so hendikep ~estopatiprisilno se smestuvaat vo bolnici i institucii od zatvoren tip, {to esvoeviden oblik na li{uvawe od sloboda.

^len 13(za{tita od maltretirawe)

Lice so hendikep ne smee da bide podloèno na ma~ewe ilinehumano ili poniùva~ko postapuvawe i kaznuvawe po osnov nahendikep.

Merkite na surovo postapuvawe, kaznuvawe i primena na surovivospitni merki kon licata so hendikep }e se smetaat za prekr{uvawena odredbite od prethodniot stav.

Posebno se zabranuva licata so hendikep da bidat podloèni namedicinski ili nau~en eksperiment ili da posluàt vo unapreduvawena medicinskata praksa bez nivna slobodno izjavena soglasnost.

Komentar kon ~len 13: ̂ len 13 ima klu~no mesto vo ova poglavje.Prviot stav ja konkretizira me|unarodnata odredba za zabrana od ma~ewe

i tortura vo slu~aj koga za toa neposredniot motiv e hendikepot na liceto.Ova voop{to ne e deklarativno povtoruvawe na takvite odredbi nitu paknepotrebno regulirawe na nepostoe~ki "kju-kluks" klanovi. Ovoj stav istotaka gi pokriva i sekojdnevnite slu~ki na psuewe, plukawe, klocawe, frlaweso kamewa, “teatar” i kolektiven potsmev so licata so hendikep - ne{to na{to barem edna{ vo ̀ ivotot sme bile svedoci.

Vo Stav 2 pod poimot poniùva~ko postapuvawe se podrazbiraatpostoe~kite primeri kako {to se: smiruvawe so vrzuvawe za radijator ilikrevet, disciplinirawe so zabrana za gledawe TV, uceni so zabrana za primaweposeta, spre~uvawe na dvièwe so odzemawe na piàmi, itn.

Tretiot stav gi pokriva slu~aite (dobro poznati vo istorijata) koga nekoj,pod za{tita na dràvata, moè da ja zloupotrebi svojata vlast so neopravdanonanesuvawe bolka. Nitu edno kulturolo{ko na~elo ili praktika ne moè dago opravda ovoj vid na postapuvawe. Tie se sprotivni na osnovnite prava na~ovekot i na pravoto na ednakva vrednost i dostoinstvo na site ~ove~kisu{testva, kako i na integritetot na teloto.

Nikoj ne moè da bide prisilno hospitaliziran ili smesten voposebna ustanova bez svoja jasno izrazena volja, po osnov na svojothendikep, osven od pri~ini i vo postapka predvidena so zakon.



104

^len 16(nesovesno lekuvawe)

Medicinskiot tretman koj }e predizvika drasti~no vlo{uvawena psihofizi~kata sostojbata i stepenot na hendikep na liceto sohendikep poradi nesovesno, nenavremeno i nemarno postapuvawe }ese smeta za prekr{uvawe na ovoj zakon.

Komentar kon ~len 16: Vo RM nema zavr{en sudski spor vo koj se ocenuvaodgovornasta na medicinskiot personal za nesovesno lekuvawe pri {to sepredizvikani odredeni {tetni posledici koi privremeno ili trajnopredizvikale hendikep ili ja vlo{ile sostojbata na liceto. Ova ne e samoobi~no "vlo{uvawe na zdravstvena sostojba", nitu pak diskusija za "pravata

Komentar kon ~len 14: Vo praktikata se sre}avame so primeri kadebiolo{koto semejstvo koe {to e socijalno zagrozeno, e prinudeno liceto sohendikep da go ostavi vo soodvetna institucija, a od druga strana pak, dràvataprezema stimulativni merki za semejstva koi posvojuvaat lica so hendikep.Ovoj ~len treba da ja naso~i aktivnosta na dràvata kon prezemawe merki zapoddr{ka na biolo{kite semejstva, kako istite bi bile vo mo`nost da pruàatsoodvetna nega i uslovi za dostoinstven ìvot na licata so hendikep vnatrevo svoeto biolo{ko opkruùvawe. Primerite na stihijno i samopovikanosproveduvawe na sterilizacija, izolacija, "anatemisawe" i odzemawe na porod,bez utvrdena i sprovedena postapka, }e mora da bidat sankcionirani.

^len 15(op{testveno izrazuvawe)

Sekoe lice so hendikep ima pravo na kulturno, sportsko, religioznoi op{testveno izrazuvawe na svoite stavovi, afiniteti i sposobno-sti.

Dokolku prekr{uvaweto na pravoto od stav 1 na ovoj ~len e napra-veno po osnov na hendikep }e se smeta za diskriminacija vo smisolna ovoj zakon.

^len 14(ìvot vo semejstvo)

Sekoe lice so hendikep ima pravo da ìvee so sopstvenotobiolo{ko semejstvo.

Pravoto na maj~instvo, posvojuvawe i staratelstvo ne moàt dabidat ograni~eni po osnov na hendikep, bez prethodno sprovedenapostapka utvrdena so zakon.

Dokolku prekr{uvaweto na pravoto od stav 2 na ovoj ~len e na-praveno po osnov na hendikep, a bez prethodno sprovedena zakonskapostapka }e se smeta za poteòk oblik na diskriminacija.

105

^len 17(voznemiruvawe)

Se zabranuva sekoj oblik na voznemiruvawe.Pod voznemiruvawe, vo smisol na ovoj zakon, se podrazbira sekoja

povreda na dostoinstvoto na lice so hendikep preku sozdavawe naneprijatelska, zakanuva~ka i poniùva~ka okolina i atmosfera kakoi sekoja nedostapnost na javnite servisi, gradewe i odrùvawe naarhitektonsko opkruùvawe so koe se ote`nuva pristapnosta nalicata so hendikep, kako i nepo~ituvawe na razumna adaptacija zalicata so hendikep.

^len 18(tolerancija)

Sekoe fizi~ko i pravno lice ima obvrska da deluva ili da trpi ida ima opredelen stepen na tolerancija sprema licata so hendikepkoi koristat posebni pomagala, tehniki i na~ini na zadovoluvawena svoite potrebi.

Pravnite lica - obezbeduva~i na servisi (uslugi) potrebno e dadonesat interni propisi za dostapnost na uslugite kon licata sohendikep od stav 1 na ovoj ~len i istite da bidat vidno obznaneti.

Komentar kon ~len 18: Ovoj ~len e namenet samo za licata so hendikep koikoristat posebni pomagala, tehniki i na~ini na zadovoluvawe na svoitepotrebi. Na primer: tolerancija pri koristewe na uslugite od javniottransport za lice so ku~e-vodi~, presretlivost na taksi kompanite zakorisnicite na invalidski koli~ki i sl.

^len 19(pove}ekratna diskriminacija)

Diskriminatornoto dejstvie storeno vrz èna i dete so hendikep,kako i lice so teòk, kombiniran i pove}ekraten hendikep }e sesmeta za poteòk oblik na diskriminacija.

Republikata prevzema prioritetni merki i aktivnosti za elimi-nirawe na site vidovi na diskriminacija po osnov na hendikep soposeben osvrt na ènite i decata so hendikep, kako i licata so te-òk, kombiniran i pove}ekraten hendikep.

na pacientite" tuku za{tita na licata so hendikep koi postojano se upatenina medicinski tretman i nemarno se tretiraat kako "ve~ni pacienti". Zatoae neophodno da se propi{e norma koja direktno }e go tretira ovoj problem, zakoj ne sekoga{ se zboruva.



106

^len 20(kvalifikatoren osnov)

Sekoe prekr{uvawe na odredbite od ovoj zakon koe istovremenoprestavuva i krivi~no delo predvideno so Krivi~niot zakonik naRepublika Makedonija se kvalificira kako pote{ko, dokolku estoreno ili predizvikano po osnov na hendikep.

Komentar kon ~len 20: Ovoj princip e potvrden i proizleguva od krivi~notopravo. Slu~aite na krivi~ni dela, vo koi kako ̀ rtva se javuva lice so hendikep,se tretiraat kako kvalificirani (pote{ki) zaradi onevozmoènosta na licetoso hendikep da se obide da go spre~i i/ili razbere deloto storeno vrz nego. Serazbira deka vinovnikot predhodno smetal na taa "pogodnost".

Komentar kon ~len 19: Kombinacijata na dominacijata na maìte vo mnogukulturi, od edna strana, kako i op{to prifateniot negativen stav kon hendi-kepot, od druga strana, moè da bide katastrofalna za devoj~iwata i ̀ eniteso hendikep koi ~esto stradaat od t.n. dvojna diskriminacija.

Isto taka, edna od najranlivite grupi me|u licata so hendikep se i decata.Tie se najranliva grupa vo slu~aj na vojni, eksploatacii, lo{a ishrana, fizi~kii psihi~ki ne~ove~ni postapuvawa, trgovijata so lu|e i sl. Dopolnitelno, tiezavisat od poddr{kata na vozrasnite vo implementacijata na mehanizmite zaza{tita na svoite prava.

Na kraj isto taka, vo grupata koj bara povisok stepen na za{tita od stranana dràvata se vklu~uvaat i licata so teòk, kombiniran i pove}ekratenhendikep poradi "bezizleznosta" na situacijata vo koja tie se nao|aat.

107

Pod afirmativni akcii vo pravoto se podrazbiraat poedine~ni,vremenski ograni~eni akcii na dràvata za potkrepa na mo`nos-tite za realizacija na nekoi propi{ani prava za poedinci ili grupikoi tie samite ne moàt da gi iskoristat poradi razli~ni socijal-ni, fizi~ki ili politi~ki sostojbi. Celta e da se namali razlikatame|u formalnata i stvarnata ednakvost, a ne kreirawe na nekakvisi novi prava za nekogo ili sozdavawe na privilegirani nositelina ve}e postoe~ki prava. Toa zna~i deka uìvaweto na osnovnite~ovekovi prava i slobodi e osnovata od koja treba da trgne dràva-ta pri prezemawe na konkretni pozitivni akcii so cel izedna~uva-we na mo`nostite na licata so hendikep.

Zaradi seopfatnosta na slikata i specifi~nite potrebi vooblasta na zdravstvenata za{tita, obrazovanieto, socijalnataza{tita, vrabotuvaweto i site drugi sferi, a od druga strana,nefunkcioniraweto i nesistematiziranosta na postoe~kite normikoi se odnesuvaat na licata so hendikep, neophodna e organiziranaakcija na dràvata koja so vospostavuvawe na mehanizmi }e goovozmoì uìvaweto na osnovite ~ovekovi prava za licata sohendikep. Od tie pri~ini afirmativnite akcii mu sluàt naprincipot na ednakvost, preku voveduvawe na privremena, poedine-~na i predmetno ograni~ena neednakvost na pravata. Zatoa, naafirmativnite akcii treba da se gleda samo kako na instrumenti voostvaruvaweto na principot na vistinska, ili na {to poefikasna,pravna ednakvost na licata so hendikep, za namaluvawe na procepotme|u "normativnoto i stvarnoto" ili pravnoto i pravi~noto.

III. OBLASTI NA ZA[TITA

1. Zdravstvena za{tita i rehabilitacija

^len 21

Republikata e primarno odgovorna za prezemawe preventivnimerki za spre~uvawe na pri~inite koi go predizvikuvaat hendike-pot, kako i za obezbeduvawe na pravoto na efektivna medicinskaza{tita i rehabilitacija na licata so hendikep.

Osnovnite zdravstveni uslugi za licata so hendikep se besplatni.Zdravstvenite uslugi koi ne se opfateni so zadolìtelnoto



108

^len 23

So cel za rana detekcija i kontinuirano sledewe na razvojot nadecata so rizik, Ministerstvoto za zdravstvo formira mreà odCentri i timovi za rano sledewe na rizi~nite faktori koi moàtda predizvikaat ili zasilat ve}e postoe~ki hendikep.

Sostojbata na decata so najte{ki oblici na hendikep ja slediposeben Centar na nacionalno nivo.

^len 24

Republikata e primarno odgovorna za razvivawe na nacionalniprogrami za rehabilitacija i e dol`na da ja obezbedi istata za sitelica so hendikep srazmerno so nivnite potrebi.

Licata so traen hendikep imaat pravo na besplatna medicinskarehabilitacija.

Medicinskata rehabilitacija vo smisol na ovoj zakon opfa}aodredeni hirur{ki inervencii i terapija so medikamenti, fizikal-na terapija, govorna i vizuelna terapija, kineziterapija, ergotera-

^len 22

Vladata, preku Ministerstvo za zdravstvo i Ministerstvo zaobrazovanie prezema i sproveduva edukativni programi so cel preve-nirawe na hendikepot.

Vladata, so cel prevenirawe na hendikepot, preku Ministerstvo-to za zdravstvo i Ministerstvoto za trud i socijalna politika prezemakonkretni ~ekori za obezbeduvawe i obznanuvawe na Higiensko-teh-ni~ki i zdravstveni merki vo site javni ustanovi i mesta, a posebno naonie kaj {to ima pogolema koncentracija na lu|e.

Vladata, preku Ministerstvoto za zdravstvo prezema konkretni~ekori za otkrivawe, analiza i navremeno dijagnosticirawe iinformirawe za rizi~nite faktori pred bremenost, genetskitezaboluvawa, kako i drugi oblici na spre~uvawe na hendikepot.

Zaradi ostvaruvawe na odgovornosta od stavovite 1, 2 i 3 naovoj ~len Vladata na Republika Makedonija na predlog na Minister-stvoto za zdravstvo, a po prethodno mislewe na Ministerstvoto zaobrazovanie i Ministerstvo za trud i socijalna politika donesuvagodi{na Programa za zdravstveno vospituvawe i higiensko-tehni~-ki i zdravstveni merki za prevencija na hendikepot.

zdravstveno osiguruvawe, a se va`ni za sanirawe i podobruvawe nazdravstvenata sostojba na licata so hendikep, se smetaat za osnovnizdravstveni uslugi i se utvrduvaat za sekoj slu~aj poedine~no, odstrana na nadleèn organ.

109

^len 25

Republikata, so cel olesnuvawe na licata so hendikep pri ostva-ruvaweto na edna ili pove}e sekojdnevni aktivnosti i funkcii,obezbeduva koristewe na soodvetni tehni~ki pomagala permanentnosledej}i gi najnovite tehni~ko-tehnolo{ki dostignuvawa.

Dokolku pomagalata od stav 1 ne se proizveduvaat vo zemjataFondot za zdravstvo, po prethodno regulirana postapka za sekoj slu-~aj poedine~no, celosno gi pokriva tro{ocite za nabavka na istite,vklu~uvaj}i go i prestojot na licata vo stranstvo dokolku toa go ba-ra tehni~ko-tehnolo{kiot proces.

Liceto so hendikep so seriozno naru{eni motorni i senzornifunkcii vo ostvaruvaweto na pravoto od stav 2 na ovoj ~len, pripatuvawe i medicinsko-tehni~ka intervencija, ima pravo na platenapridru`ba koja se pokriva od sredstvata predvideni za soodvetnataaktivnost.

pija, psihoterapija i odreduvawe i dizajnirawe na pomo{ni sredstvai pomagala soodvetni na hendikepot.

Za pottiknuvawe i podr{ka na nezavisnoto ìveewe na licataso hendikep Republikata obezbeduva patronaèn servis za kontinu-irana medicinska nega i rehabilitacija.

^len 26

Republikata i edinicite na lokalnata samouprava, vo procesotna kreirawe i sproveduvawe na aktivnostite za zdravstvena za{-tita i rehabilitacija na licata so hendikep obezbeduvaat soodvetnaparticipacija i zastapenost na licata so hendikep, pretstavnicina nivnite semejstva i nivnite organizacii.

Komentar kon del 1: Ovoj zakon treba da vlijae vrz postoe~kiot sistem nazdravstvena za{tita za blagovremeno sogleduvawe za nastanuvawe na hendi-kepot i na mo`nite posledici vrz zdravjeto na individuata. Osnovno e deka soprezemawe na preventivni merki }e se namali/otstrani rizikot od hendikep.Zatoa, vospostavuvawe na Centri za rana detekcija ne e pra{awe od krucijalnava`nost samo za licata so hendikep, tuku voopo{to za celata zaednica, za sitenas.

Vaèn element vo ova poglavje e slobodata na izbor na licata so hendikep,odnosno mo`nosta za prifa}awe ili odbivawe na opredelen medicinskitretman. Samata rehabilitacija ima dve celi: ednata e preventivna, podrazbiramerki da ne dojde do vlo{uvawe na zdravstvenata sostojba, a drugata e samataterapija za podobruvawe na sostojbata. Medicinskata rehabilitacija e votesna vrska i vremenski i funkcionalno isprepletena so socijalnata rehabili-tacija. Zatoa ovie odredbi treba da se tolkuvaat zaedno so odredbite od delotza socijalna za{tita.



110

^len 28

Vo posebnite obrazovni edinici i specijalizirani ustanovi zazgriùvawe na lica so hendikep pokraj vospitnata komponenta zadol-ìtelno se sproveduva obrazovna programa prilagodena so nastavnimetodi i materijali za u~ewe i proverka na znaeweto.

^len 29

Specijalnite u~ili{ta za lica so senzoren hendikep prerasnuva-at vo ustanovi za obrazovna i socijalna rehabilitacija so cel uspe{-no vklu~uvawe na u~enicite vo redovniot obrazoven sistem.

^len 30

Vo redovniot obrazoven sistem se obezbeduva kontinuirana obukana nastavniot kadar, soodvetni pomagala i oprema, i organizirawena uslugi i slu`bi vo soglasnost so individualnite vospitno-obra-zovni potrebi na licata so hendikep.

^len 31

Republikata prevzema merki za kontinuirano, postepeno i siste-mati~no integrirawe na licata so hendikep vo zaedni~ki nastavenproces.

Pristapot do redovnite sodrìni od nastavnite programi za u~e-nicite so posebni vospitno-obrazovni potrebi se obezbeduva prekuizrabotka na individualni obrazovni planovi.

2. Obrazovanie

^len 27

Republikata obezbeduva podednakvo pravo i mo`nost za sevkupnoobrazovanie na licata so hendikep kako sostaven del od redovniotobrazoven sistem.

Vo situacija kade {to redovniot obrazoven sistem ne gi zadovolu-va soodvetno vospitno-obrazovnite potrebi na licata so hendikepse formiraat posebni obrazovni edinici, kako del od istiot.

Liceto so hendikep ima pravo na sloboden izbor me|u redovnitei posebnite obrazovni edinici po prethoden naod i mislewe odnadleèn organ.

111

^len 32

Vladata donesuva pobliski propisi za:- unapreduvawe na pristapnosta i dostapnosta na obrazovnite

institucii;- pristapen transport i soodvetno smestuvawe na u~enicite so

hendikep;- obezbeduva stimulativni merki (kvoti, stipendii, osloboduvawe

od participacija itn.) za u~enicite so hendikep;- dostapnost na obrazovnite programi; i- obezbeduvawe so koristewe na tehni~ko-tehnolo{ki audio-

vizuelni sredstva spored vidot i stepenot na hendikep.Ministerstvoto za obrazovanie i nauka kontinuirano gi una-

preduva postoe~kite nastavni programi so cel podignuvawe nasvesta za pra{aweto na hendikepot.

^len 33

Roditelite i organizaciite na licata so hendikep se vklu~enivo kreiraweto i sproveduvaweto na obrazovnite programi, nastavno-nau~nite soveti i servisite za redovna poddr{ka na licata so hendi-kep vo obrazovniot proces.

Komentar kon del 2: Bidej}i obrazovanieto e su{testveno za vrabotuvawei e preduslov za ekonomska nezavisnost na licata so hendikep, merkite nadràvata vo sferata na obrazovanieto e od posebno zna~ewe. Obrazovanietoe isto taka vaèn del od rehabilitacioniot proces, zatoa {to licata so hendi-kep gi razvivaat svoite kapaciteti so cel da se socijaliziraat i integriraatvo op{testvoto.

Zakonskoto predviduvawe na op{toto pravo na obrazovanie ima malozna~ewe ako dopolnitelno ne se prezemaat pozitivni merki za obezbeduvawena pristap do site stepeni za kvalitetno obrazovanie za site lica so hendikep.Pritoa neophodno e, da se zemat predvid specijalnite obrazovni potrebi nalicata so hendikep i socio-politi~kata realnost na dràvata.

Intencijata na ovoj del od zakonot e da go ovozmoì pravoto na izbor nadecata so hendikep slobodno da izberat vo kakva ustanova }e go dobivaat svoetoobrazovanie. Celta na specijaliziranoto obrazovanie e da gi podgotvuvau~enicite za vklu~uvawe vo redovniot obrazoven proces vo nekoja narednainstanca i obrazovnite sodrìni ne smeat da bidat so pomal kvalitet od onievo redovniot obrazoven sistem. Vo specijalnite u~ili{ta mora da bidatkombinirani vospitnata i obrazovnata komponenta. Neophodno e postoewe naindividualni nastavni planovi izraboteni vrz osnova na kapacitetot i na~inotna u~ewe na liceto so hendikep. Vo procesot na podgotovka treba da bidatvklu~eni defektolog, psiholog, nastavnikot i roditel.



112

3. Vrabotuvawe

^len 34

Republikata prezema konkretni merki i aktivnosti za da ovozmo-ì profesionalno integrirawe na site lica so hendikep, bez razlikana pri~inite, prirodata i stepenot na nivnata onevozmoènost.

Ministerstvoto za trud i socijalna politika i Agencijata zavrabotuvawe, razrabotuvaat i realizairaat nacionalni programii merki za zgolemuvawe na vrabotenosta koi }e obezbedat ednakvimo`nosti za vrabotuvawe na licata so hendikep na otvoreniot pazarna trudot.

^len 35

Na lice so hendikep na sekoi 12 meseci aktiven raboten sta` muse presmetuvaat dopolnitelni ~etiri (4) meseci sta` na osiguru-vawe.

Liceto so hendikep moè da se stekne so pravo na starosna penzija5 godini pred utvrdeniot rok za negovata vozrast i pol.

Vlo{uvaweto na op{tata zdravstvena sostojba na lice koe {tose zdobilo so hendikep pred vleguvaweto vo raboten odnos se smetaza osnov za steknuvawe predvremena penzija.

^len 36

Republikata donesuva Zakon za vrabotuvawe na lica so hendi-kep i Akcionen plan za implementacija na zakonot.

Organite na edinicite na lokalnata samouprava se dol`ni volokalnite programi za razvoj da predvidat merki za stimulirawena vrabotuvaweto na licata so hendikep.

Pri donesuvaweto na aktite od ovoj ~len poseben akcent se stavaza promocija na trudot na licata so hendikep so osoben napor za sa-tisfakcija na trudot na onie koi nikoga{ nema da bidat sposobnida rabotat efektivno-ekonomski opravdana rabota.

^len 37

Zakonot za vrabotuvawe na licata so hendikep predviduva posebniuslovi i pogodnosti za vrabotuvawe na lica so hendikep preku:

- obezbeduvawe na kvoti od 2-3% za vrabotuvawe na licata so hendi-kep vo javniot sektor preku vospostavuvawe na sistem na rezerviranipozicii pri sistematizacija na rabotnite mesta;

- sozdavawe na uslovi za rabotewe so adaptacija na rabotnite mestana koe }e rabotat licata so hendikep;

113

^len 38

Republikata vostanovuva Poseben fond za obezbeduvawe na uslo-viza rabotno osposobuvawe, vrabotuvawe i rabotewe na licata so hendikep(Poseben fond).

Posebniot fond e pravno lice.So Posebniot fond upravuva Upraven odbor sostaven od po trojca

pretstavnici od Agencijata za vrabotuvawe, Vladinoto koordinativnotelo, Sobranieto na organizacii na lica (SOLH) so hendikep iZaednicata na za{titni dru{tva.

Rakovoden organ na Posebniot fond e direktorot koj go imenuvaVladata na Republika Makedonija.

^len 39

15% od vkupno ostvarenite sredstva od postojniot pridones zavrabotuvawe se izdvojuvaat na potsmetka na Agencijata za vrabotuvawe,do 30 vo mesecot, za prethodniot mesec.

Sredstvata na Posebniot fond se raspredeluvaat za:- izvr{uvawe na funkciite na Posebniot fond, vo tekot na edna

kalendarska godina se izdvojuvaat najmnogu do 1% od vkupnite sredstvaso koi raspolaga Posebniot fond;

- rabotno osposobuvawe i usovr{uvawe na licata so hendikep;- sozdavawe na uslovi za rabotewe so adaptacija na rabotnite mesta na

koi }e rabotat licata so hendikep;- posebni pogodnosti za za{titnite dru{tva; i- posebni pogodnosti za licata so hendikep koi samostojno vr{at dejnost

ili rakovodat so za{titni dru{tva.

- dano~ni osloboduvawa i drugi ekonomski pogodnosti, a so cel da seafirmira socijalnata odgovornost i da se motiviraat golemite kompaniida vrabotuvaat lica so hendikep;

- formirawe i stimulirawe na rabotata na za{titnite trgovskidru{tva, kako preoden mehanizam za celosno integrirawe na licata sohendikep vo trudoviot proces;

- stimulirawe na licata so hendikep za samostojno vr{ewe dejnost irakovodewe na za{titnite dru{tva.

^len 40

Za{titno dru{tvo mo`e da bide sekoe trgovsko dru{tvo dokolkuvrabotuva najmalku pet (5) lica, od koi najmalku 40% se lica sohendikep vo smisla na ovoj Zakon.

Za{titnite dru{tva koristat posebni pogodnosti pri raspredel-bata na finansiskite sredstva od Posebniot fond pri:



114

^len 43

Dr`avata, rabotni~kite organizacii i rabotodavcite treba davospostavat sorabotka so pretstavnici na licata so hendikep.

SOLH formira Komisija za rabotni odnosi koja {to ima konsul-tativen status pri razgleduvawe na pra{awata od rabotnite odnosiza licata so hendikep.

Komentar kon del 3: Statistikata poka`uva deka golem broj lica so hendi-kep se nevraboteni ili rabotat neugledni ili slabo plateni raboti. Vo vremena nevrabotenost i ekonomska nestabilnost, licata so hendikep obi~no prvise otpu{taat i posledni se vrabotuvaat. Poradi toa, potrebni se merki koi }e

^len 41

Agencijata za vrabotuvawe:- vodi evidencija za vrabotenite i nevraboteni lica so hendikep

i dava preporaki za otvorawe i upatuvawe na soodvetni rabotnimesta;

- prezema merki i implementira programi za obuka i trening socel profesionalno usovr{uvawe na licata so hendikep;

- vr{i monitoring i kontrola za celishodnosta na potro{enitesredstva od Fondot.

^len 42

Agencijata za vrabotuvawe go upatuva liceto so hendikep narabotno osposobuvawe vo slu~aj na:

- barawe na nevraboteno lice so hendikep, so cel kontinuiranonadgraduvawe na rabotnite sposobnosti i ve{tini;

- barawe na rabotodavecot so cel vrabotuvawe ili prerasporedu-vawe na novo rabotno mesto na liceto so hendikep dokolku nemasoodvetno obrazovanie ili kvalifikacija za rabotata {to }e ja oba-vuva;

Finansiskite sredstva potrebni za rabotno osposobuvawe na li-cata so hendikep se obezbeduvaat od Posebniot fond za vrabotuvawena licata so hendikep.

- vrabotuvawe na lice so hendikep;- sozdavawe na uslovi za rabotewe so adaptacija na rabotnoto mesto

na koe }e raboti liceto so hendikep;- osloboduvawe od danoci;- obezbeduvawe na sredstva za pridonesi;- finansiska poddr{ka pri investicii vo raboteweto, dokolku

pritoa se obezbeduvaat novi rabotni mesta za licata so hendikep.

115

4. Socijalna za{tita

^len 44

Republikata garantira ednakvi mo`nosti za licata so hendikep iprevzema merki so cel obezbeduvawe na ìvotna egzistencija, razvi-vawe na li~nata samostojnost, ekonomska nezavisnost i op{testvenaintegracija preku obezbeduvawe na:

- minimum finansiski sredstva za dostoinstven ìvot;- poddr{ka na semejstvata na licata so hendikep i individualnata

samostojnost na licata so hendikep; i- uslugi i slu`bi za celosna vklu~enost na licata so hendikep vo

op{testveniot ìvot.Vo slu~aj na individualna nemo`nost za ostvaruvawe na odredbite

od stav 1 na ovoj ~len, a soglasno principot na sloboda na izbor nalicata so hendikep, Republikata intervenira so zgriùvawe i nega nalicata so hendikep vo ustanova za socijalna za{tita.

^len 45

Republikata preku Ministerstvoto za trud i socijalna politika zalicata so hendikep soglasno individualnite potrebi obezbeduva:

- socijalna pari~na pomo{;- postojana pari~na pomo{ po osnov na hendikep;- pomo{ i nega od drugo lice; i- poddr{ka na semejstvata na licata so hendikep.

obezbedat licata so hendikep da imaat ednakvi mo`nosti za produktivno idohodovno vrabotuvawe na slobodniot pazar na trudot. Vrabotuvaweto na licaso hendikep e edinstvena oblast za koja vo Republika Makedonija postoi posebenzakon (lex specialis) - Zakon za vrabotuvawe na invalidni lica. Istiot nudiodredeni pogodnosti, no fokusot e staven na stimulativnite merki za rabotoda-vecot, a ne na liceto.

Odredbite sodràni vo ovoj zakon so beneficii za za{titni dru{tva trebada se gledaat kako preodno re{enie, (od celosna izolacija do celosna vklu~e-nost) za rabotno osposobuvawe na licata so hendikep so cel nivno idno vklu~u-vawe na op{tiot pazar na trudot, a ne nivno vrabotuvawe vo za{titnirabotilnici. Od druga strana pak, zakonot treba da otvori mo`nost za samovra-botuvawe, pretpriemni{tvo i zapo~nuvawe na sopstven biznis za licata sohendikep, kako i vrabotuvawe na licata so hendikep vo dràvnata administra-cija, a i stimulirawe na korporativnata odgovornost na biznis sektorot.

^len 46

Licata so hendikep dobivaat socijalna pari~na pomo{ sporeduslovi predvideni so zakon i istata ne gi isklu~uva drugite vidovina finansiska pomo{.



116

^len 48

Za licata so teòk i najteòk stepen na hendikep, vo zavisnostod individualnite potrebi, Ministerstvoto za trud i socijalnapolitika obezbeduva pomo{ i nega od drugo lice.

Nadomestokot za vr{ewe na pomo{ i nega na lice so hendikep seopredeluva od nadleèn organ vo iznos od 1/3 do 2/3 od prose~natamese~na neto plata vo zavisnost od vidot na uslugata i obemot narabotata {to se vr{i, i se isplatuva preku Agencijata za vrabotuvaweli~no na liceto {to ja vr{i negata.

Vo slu~aj na potreba, a po prethodno pribaveno mislewe od Komi-sija za utvrduvawe na hendikep, Ministerstvoto za trud i socijalnapolitika obemot na pomo{ i nega od drugo lice ja zgolemuva sporedpotrebite na liceto so hendikep.

^len 49

Republikata obezbeduva sistem za poddr{ka na semejstvata na licataso hendikep so cel zadrùvawe na liceto vo svoeto biolo{ko semejstvo.

Na semejstvata na licata so teòk i najteòk stepen na hendikepim se obezbeduva povisok stepen na poddr{ka pri {to vremetraewetona griàta na eden od roditelite se zasmetuva kako penziski sta`.

^len 50

Republikata go obezbeduva i garantira pravoto na efektivnasocijalna rehabilitacija na licata so hendikep.

Socijalna rehabilitacija vo smisol na ovoj zakon predviduvasozdavawe na ve{tini za vodewe na samostoen ìvot preku rehabili-tacija na liceto so o{teten vid, sluh i govor, dviè~ka rehabilitacija,psiholo{ka i psihijatriska pomo{, informirawe i ovozmoùvawe nasocijalni uslugi, kako i drugi aktivnosti so cel celosna integracija voop{testvoto na liceto so hendikep i negovoto semejstvo.

Republikata formira mreà posebni regionalni timovi za socijalnarehabilitacija sostaveni od eksperti od soodvetnata oblast, pravnik,lica so hendikep i ~lenovi na nivnite semejstva.

^len 47

Pravoto na postojana pari~na pomo{ po osnov na hendikep seopredeluva vo zavisnost od vidot i stepenot na hendikep od 1/4 do1/2 od prose~nata mese~na neto plata.

Pravoto od stav 1 na ovoj ~len ima za cel da gi pokrie dodatnitetro{oci po osnov na hendikep, ne se smeta za prihod i pri negovotoopredeluvawe ne se zema predvid socijalnata sostojba na semejstvoto.

117

^len 51

Republikata, so cel pottiknuvawe na samostojnoto ìveewe i vklu-~uvaweto na licata so hendikep vo site sferi na op{testvenotoìveewe a vo smisol na efektuirawe na ~len 50 od ovoj zakon, vospos-tavuva mreà od servisi za li~na asistencija.

Potrebata, vremetraeweto, nivoto i kvalitetet na asistencijataod stav 1 na ovoj ~len, se ocenuva vo sekoj slu~aj poedine~no od stranana nadleèn organ, so poseben akt i prethodno utvrdena postapka.

^len 52

Za poddr{ka na nezavisnoto ìveewe, razvivawe na naviki ive{tini, ovozmoùvawe na nepre~en deloven i op{testven anga`manna ~lenovite na semejstvoto, Republikata organizira mreà od cen-tri za dnevno prifa}awe i nega na licata so hendikep (vo ponatamo{-niot tekst: Dnevni centri).

Pokraj centrite od stav 1 od ovoj ~len, Republikata i edinicitena lokalnata samouprava, iniciraat i poddrùvaat formirawe naostanati alternativni centri za poddr{ka, kako {to se: resurnicentri, SOS telefoni, edukativni centri, centri za pravna pomo{,sovetodavni servisi za psiho-socijalna integracija na licata sohendikep.

Republikata, preku Fondot predviden so ovoj zakon, kako i lokalnatasamouprava so svoi sredstva gi poddrùvaat inicijativite i aktivnos-tite na semejstvata na licata so hendikep, instituciite, nevladiniteorganizacii i neformalnite grupi za sproveduvawe na alternativniservisi za poddr{ka na licata so hendikep i nivnite semejstva.

^len 53

Za licata so teòk, najteòk i kombiniran hendikep, a koi poradirazli~ni pri~ini ne moàt da ìveat vo semejstvo, Ministerstvotoza trud i socijalna politika obezbeduva uslovi za nivno prifa}awevo specijalni mikro-ustanovi koi funkcioniraat na princip nasemejno ìveewe.

Specijalnite ustanovi od stav 1 na ovoj ~len se vostanovuvaatspored potrebite na zaednicata a najblisku do mestoto na ìveewena licata so hendikep.

Komentar kon del 4: Namerata na ovoj zakon e da go smeni postoe~kiotodnosot kon licata so hendikep koi dosega se tretiraa kako socijalni slu~ai.Tretiraweto na licata so hendikep spored medicinskiot ili modelot namilosrdie, gi pravi zavisni od konkretni nehendikepirani lica i gi oddeluvaod ostanatite vo op{testvoto. Modelot na nezavisno ìveewe istaknuva deka



118

5. Dostapnost

^len 54

Republikata so posebni propisi go obezbeduva u~estvoto na lica-ta so hendikep vo zaednicata po~ituvaj}i gi principite na nepre~enodvièwe, pristap do informacii i informati~ki tehnologii, neza-visno ìveewe i univerzalen dizajn.

problemot se nao|a vo komunikacijata me|u op{testvoto i individuata a ne vosamata individua. Zna~i, odredbite od ovoj del ja otslikuvaat linijata pome|uìvotnata egzistencija, preku razvivawe na li~nata samostojnost i ekonomskanezavisnost do celosna op{testvena integracija na licata so hendikep kako krajnacel.

Sepak, sekojdnevieto bara tretirawe na poedini pra{awa povrzani solicata so hendikep od aspekt na socijala. Vo sr`ta na oddredbite od ovoj del epotrebata od vospostavuvawe sistem koj {to }e poa|a od procenka na individu-alnite potrebi na konkretnoto lice so hendikep. Imeno, primer za toa e na~inotna koj e regulirana socijalnata za{tita vo RM. Socijalnata pari~na pomo{,postojanata pari~na pomo{ po osnov na hendikep i nadomestokot za tu|a negase isklu~uvaat me|usebno. Toa zna~i deka nevraboteno lice so hendikep nemoè da zema socijalna pari~na pomo{ i "invalidnina" iako "invalidninata"e pari~en nadomestok koj licata so hendikep go tro{at za tretirawe na svojothendikep. Nad 26 godi{na vozrast se dodeluva nadomest za tu|a nega koja,sporedeno so zakonski re{enija od razvienite zemji, treba da se dodeluva naliceto koe{to ja dava negata a ne na liceto {to ja prima istata. (Primer:Sklu~uvaweto na dogovor pome|u dvete strani e najpogodno re{enie, odpri~ina {to licata {to ja vr{at negata se naj~esto roditelite na liceto sohendikep i pove}eto od niv nikoga{ ne bile vo raboten odnos i ne ostvaruvaatnitu edno pravo {to prizleguva od raboten odnos, pa i pravo na penzija).

Ovoj zakon predlaga liceto so hendikep da moè da dobiva pari~ennadomestok po dva osnovi, s#so cel da se podrì nezavisnoto ̀ iveewe, a voednoi da se "rastereti" semejstvoto so koe liceto ̀ ivee vo zaednica. Postojnotore{enie, vrz osnov na vkupnosta od semejniot prihod da se ocenuva pravoto na"invalidnina" i tu|a nega e apsurdno, bidej}i vo na{ava zemja naj~esto vo ed-no doma}instvo ìveeat dve ili pove}e semejstva {to zna~i ako vo ednosemejstvo ìveaat roditelite, lice so hendikep, negov brat, èna i deca, sepresmetuva prihodot na celo semejstvo, liceto ne se steknuva so pravo na pari~ennadomestok po nieden osnov i ostanuva kako ve~en "tovar" na drugite ~lenovina doma}instvoto.

Za kraj treba da se spomne deka pokraj obezbeduvaweto na finansiski sred-stva za dostoinstven ̀ ivot, dràvata e odgovorna i za institucionalizirawena uslugite i slu`bite za celosna vklu~enost na licata so hendikep voop{testveniot ̀ ivot preku servisi za li~na asistencija (fenomen raspros-tranet {irum svetot), centri za dnevno prifa}awe i nega, kako i specijalnimikro-ustanovi koi funkcioniraat na principot na semejno ̀ iveewe.

119

^len 55

Ministerstvoto za transport i vrski i Ministerstvoto za ì-votna sredina i prostorno planirawe se odgovorni vo procesot naprostorno i urbanisti~ko planirawe, gradba i adaptacija da donesu-vaat propisi i sproveduvaat merki koi }e obezbedat nepre~eno dvi-èwe i arhitektonski dostapna okolina za licata so hendikep.

Ministerstvoto za transport i vrski donesuva programa zaidentifikuvawe i postepeno otstranuvawe i nadminuvawe napostoe~kite arhitektonski barieri.

Edinicite na lokalnata samouprava pri donesuvaweto nadetalnite urbanisti~ki planovi i izdavawe na odobrenie za gradbai adaptacija se dol`ni da gi po~ituvaat odredbite od stav 1 i 2 odovoj ~len.

^len 56

Ministerstvoto za transport i vrski i edinicite na lokalnatasamouprava donesuvaat propisi i sproveduvaat merki so cel za:

- obezbeduvawe na dostapnost na javniot transport;- obezbeduvawe na dostapnost so vgraduvawe na tehni~ki napravi

vo transportnite stanici i prevoznite sredstva;- obezbeduvawe na posebni uslovi za dvièwe, zastanuvawe, par-

kirawe i prestoj na vozila upravuvani ili {to prevezuvaat lica sohendikep; i

- obezbeduvawe na signalizacija, taktilni pateki i nepre~enpristap na licata so ku~e-vodi~ vo javniot transport.

Republikta so poseben propis gi ureduva beneficiite vo javniotsoobra}aj za licata so hendikep i nivnata pridru`ba.

Republikata so poseben propis gi ureduva beneficiite pri uvoz,adaptacija, odrùvawe i osiguruvawe na patni~kite motorni vozilaneophodni za mobilnost na licata so hendikep.

^len 57

Republikata donesuva propisi za obezbeduvawe na dostapnost nainformacii, olesnuvawe pri komunikacijata so javnite servisi,koristewe na soodvetni tehnologii i uslugi i prisposobuvawe nainformativniot sistem za potrebite na licata so hendikep.

Komentar kon del 5: Za licata so hendikep, pove}eto prava na ~ovekot,vklu~uvaj}i ja i slobodata da primaat informacii, slobodata na dvièweto,pravoto na rabota ili pravoto na socijalna integracija zavisat od pristap-nosta. Potrebna e legislativa koja }e postavi standardi za pristap na licataso hendikep do informati~kata tehnologija i do javnite mesta. Ovoj del vo



120

6. Politi~ka participacija

^len 58

Republikata prezema merki i aktivnosti za garantirawe na ednak-vite mo`nosti za aktivna participacija na licata so hendikep voizbira~kiot proces, i oblicite na neposredno izjasnuvawe na gra|a-nite.

Dràvnata izborna komisija informira, inicira i sproveduvamerki za ostvaruvawe na celosna participacija na licata so hendikepvo izbira~kiot proces.

^len 59

Republikata e odgovorna za obezbeduvawe na celosna razbirlivost idostapnost na izbira~kite proceduri i glasa~ki mesta za licata sohendikep.

Vo slu~aj na onevozmoènost pri realizirawe na pravoto od stav 1na ovoj ~len Republikata obezbeduva glasawe vo doma{ni uslovi, bolnicii institucii, kako i stepenot na soodvetna asistencija pri glasawe.

^len 60

Politi~kite partii, i drugite podnositeli na kandidatski listipri podnesuvaweto na kandidatskite listi zadolìtelno predvidu-vaat zastapenost od 5% na lica so hendikep vo smisla na ovoj zakonili prestavnici na licata so hendikep koi ne moàt da se zastapuvaatsami, pri {to podnositelot na listata mora da vodi smetka za nivnaramnomerna zastapenost.

Komentar kon del 6: Pravoto na u~estvo na licata so hendikep vo politi~-kiot i javniot ìvot mnogu ~esto se prekr{uva vo praktikata, ne samo voprocesot na glasawe tuku i vo procesot na odlu~uvawe za pra{awata od interesza licata so hendikep. Imeno, op{tata praktika pokaùva nedoslednosti poosnov na ova pra{awe, i samo po sebe se nametnuva pra{aweto za u~estvoto nalicata so mentalen hendikep vo politi~kiot ̀ ivot, od edna strana i odzemawe-to na delovnata sposobnost od pri~ini na mentalen hendikep, od druga strana.Dilemata e: kade se povlekuva granicata, odnosno kade e op{testveno korisnoda se povle~e granicata i pritoa da ne se povredat pravata na edna zna~itelnagrupa na lica?!

sebe opfa}a {irok koncept na pristapnost, odnesuvaj}i se kako na pra{awetona pristapnosta na fizi~kata sredina/opkruùvawe, taka i na pra{aweto nadostapnosta na informaciite i komunikaciite.

Pri finalizirawe na odredbite od ovoj del treba da se imaat predvid for-mite i metodite na pristapnost, odnosno da se obezbedi koristenite terminida imaat relevantnost vo podolg vremenski period.

121

7. Domuvawe

^len 61

Republikata pri planirawe, proektirawe, izgradba i dodeluvawena stanovi za socijalno zagrozeni i stanbeno neobezbedeni lica sohendikep i nivni semejstva, po~ituvaj}i go principot na li~na samo-stojnost i nezavisno ìveewe, vostanovuva prioriteti za re{avawena stanbenoto pra{awe.

^len 62

Edinicite na lokalnata samouprava prevzemaat konkretni merkiza prilagoduvawe na ìveali{tata na licata so steknat hendikepsoglasno so konkretnata situacija i potrebi za ìveewe.

Edinicite na lokalnata samouprava prevzemaat konkretni merkiza privremeno stanuvawe i pokrivawe celosno ili na del od stanbenitetro{oci na liceto so hendikep, dodeka uslovite go nalagaat toa.

Komentar kon del 7: So cel pottiknuvawe na principot na li~na samostojnosti nezavisno ̀ iveewe, od isklu~itelna va`nost e vostanovuvaweto na prioritetiza re{avawe na stanbenoto pra{awe i obezbeduvaweto na 'pokriv nad glavata'za licata so hendikep.

Dopolnitelno, vo ovoj del se istaknuva faktot deka vo slu~ai na steknathendikep neminovno e potrebno prevzemawe na konkretni merki za adaptirawena ìveali{teto na licata so hendikep i toa vo zavisnost od novonastanatitepotrebi koi se pojavile so steknuvaweto na samiot hendikep. Isto taka, ponastanuvaweto na hendikepot dodeka licata se adaptiraat na novite uslovipotrebno e pokrivawe, vo nekoi slu~ai celosno a vo nekoi delumno, na stanbenitetro{oci so cel polesno prifa}awe na realnosta i pobrzo socijalno rehabili-tirawe.

8. Kulturno-zabaven ìvot i sport

^len 63

Republikata, edinicite na lokalnata samouprava, asocijaciite izaednicite donesuvaat programi i konkretni merki za ovozmoùvawena ednakvi mo`nosti za zadovoluvawe na kulturnite, sportskite ireligioznite potrebi na licata so hendikep i priznavawe na nivni-te tvore~ki napori i potencijali.

^len 64

Ministerstvoto za kultura vo svoite godi{ni programi vnesuvasodrìni so cel pottiknuvawe, promocija i afirmirawe na kreativ-nite, artisti~ki i intelektualni potencijali na licata so hendikep.



122

^len 65

Agencijata za mladi i sport vo svojata godi{na programa predvi-duva merki i aktivnosti za celosno integrirawe na licata sohendikep vo sportskite aktivnosti predvideni so istata.

Agencijata za mladi i sport vo sorabotka so edinicite na lokalna-ta samouprava, sportskite federacii i sportskite klubovi sozdavauslovi za integracija na licata so hendikep preku: prilagoduvawei otstapuvawe na sportski objekti, tereni i rekviziti i informira-we i promovirawe na nastanite i postignatite rezultati.

Organizatorite na sportskite natprevari i manifestacii done-suvaat konkretni merki za ovozmoùvawe na pristap, transport,sledewe i li~na bezbednost na posetitelite so hendikep.

Komentar kon del 8: Vo realnosta, na licata so hendikep ~esto im se uskratu-va mo`nosta za celosno u~estvo vo kulturniot ̀ ivot na zaednicata na koja ipripa|aat. Ova li{uvawe se izrazuva preku fizi~kite i socijalnite barierikoi proizleguvaat od neinformiranosta, ramnodu{nosta i stravot.

Ovoj paragraf gi pokriva uspe{eno trite posebni aktivnosti koi pridonesu-vaat za fizi~ka podgotvenost, psihi~ka blagosostojba i socijalna interakcijana licata so hendikep.

Ministerstvoto za kultura i kulturnite institucii donesuvaatkonkretni merki za ovozmoùvawe na pristap, sledewe i razbirawena kulturnite sodrìni od strana na licata so hendikep.

123

IV. MEHANIZMI ZA REGULACIJA

Postavenosta na site subjekti vo eden sistem e glavnata celna mehanizmite koi sledat, a pred se na mehanizmot na regulacija,koj i samiot kazuva deka go regulira prostorot. Glavnite ~initelise: Vladinoto koordinativno telo za izedna~uvawe na mo`nostitena licata so hendikep, od edna strana, i Sobranieto na organizaciina lica so hendikep, od druga. Zna~i pokraj vladinata, kako nejzinpandan e postavena i nevladinata komponenta, koja celosno jazaokruùva ovaa regulacija.

Idejata na postavenosta na relaciite e da se kreira prostor(a ne edno centralizirano telo) kade }e se reflektira principotna proverka i ramnoteà (check and balance) na klu~nite ~initelivo sistemot. Od tuka proizleguvaat i odredbite za regulirawena osnovite na funkcionirawe na gra|anskiot segment kako oblastod javen interes koj, pokraj toa, }e go re{i i postoe~kiot gorlivproblem so reprezentativnosta na organizaciite na licata sohendikep.

Imaj}i ja predvid doverlivosta na informaciite, predlaga~itesmetaa deka e pove}e od potrebno vo samiot mehanizam za regulacijada se vklu~i del koj }e go adresira pra{aweto na primena na pravilnimetodi za sobirawe na statisti~ki podatoci za licata sohendikep.

1. Statisti~ki podatoci

^len 66

Republikata e nositel i ja ima krajnata odgovornost, vo redovniintervali, da pribira specifi~ni statisti~ki i drugi informaciikoi se odnesuvaat na ìvotot na licata so hendikep.

Pribiraweto se sproveduva vo organizirana i zakonska formazaedno so popisot na naselenie i doma}instva.

^len 67

Republikata ja ima krajnata odgovornost za sostavuvawe, obnovu-vawe i koristewe na bazite na podatoci za licata so hendikep.

Pravoto od stav 1 na ovoj ~len moè da se prenese vrz drugo pravno



124

2. Komisiii za utvrduvawe hendikep

^len 69

Utvrduvaweto na vidot na hendikepot i stepenot na onevozmoè-nosta i ote`natosta vo ostvaruvaweto na sekojdnevnite aktivnostii funkcii za sekoe lice poedine~no ja vr{i posebna Komisija zautvrduvawe na hendikep formirana za taa cel.

^len 68

Republikata i edinicite na lokalnata samouprava imaat obvrskada kreiraat i sproveduvaat istraùva~ki programi za socijalno-ekonomski pra{awa i pra{awa za u~estvo na licata so hendikepkoi vlijaat na nivniot i ìvotot na nivnite semejstva.

Komentar kon del 1: Republika Makedonija se obvrza na primena na merkitesodràni vo Standardnite pravila na OON za obezbeduvawe na ednakvi mo`-nosti na licata so hendikep. Toa ne zna~i samo deklarativno prezemawe naodgovornost i imlementacija vo "nekoi podobri vremiwa" tuku konkretnaakcija, kako {to e kreirawe na data baza vo koja }e se sodràt informacii zalicata so hendikep: vidot, stepenot i postojanosta / privremenosta na hendike-pot. So toa }e se re{i edno pra{awe na koe do sega ne se gleda kako prioritetno.Imeno, od pri~ina {to svesta i odnosot kon licata so hendikep se na op{topoznatoto nivo, postojat golem broj na slu~ai kade deteto voop{to ne e zavedenovo mati~nata kniga na rodeni, {to zna~i i dràvata nema nikakvi informaciiza nego. Toa se edna kategorija 'nevidlivi gra|ani' vo na{eto op{testvo. Oddruga strana pak, sostojbata ne e podobra nitu so "evidentiranite", no toave}e e problem na dostapnosta na servisite za licata so hendikep.

Potrebata od konkretna akcija od aspekt na pribirawe na statisti~kipodatoci e pove}e od jasna. Ne moè da se bara "lek" ako nema "dijagnoza".Zna~i, ako dràvata prezema odgovornost vo kreiraweto na politikata zalicata so hendikep, prvo mora da ima statisti~ka za licata so hendikep ividot na nivniot hendikep. Zatoa, dràvata, edinicite na lokalnatasamouprava, OLH, roditelite i samite lica so hendikep treba da vloàtzaedni~ki napori vo procesot na razmena na podatoci i kreirawe na realnaslika za pozicijata na licata so hendikep.

lice so poseben akti i vo prethodno utvrdena postapka.Vo procesot na dizajnirawe na bazite na podatoci treba da se

za~uva tajnosta na podatocite i li~niot integritet na liceto sohendikep.

Bazite na podatoci treba da bidat vo statisti~ki format i daopfa}aat informacii za vozrasta, polot, vidot na hendikep, obrazo-vanieto i socijalniot status.

125

^len 70

Postapkata za utvrduvawe na vidot i stepenot na hendikepot,vremetraeweto, nivoto i kvalitetet na potrebnata asistencijatamoè da ja povede liceto koe smeta deka ima hendikep, negov staratelili nadleèn organ.

Postapkata od stav 1 e besplatna za inicijatorot.Komisijata za utvrduvawe na hendikep raboti spored nacionalite

i me|unarodnite standardi i Me|unarodnata klasifikacija nafunkcii, hendikep i zdravje.

^len 71

Utvrdeniot hendikep moè da bide privremen ili traen.Liceto so utvrden hendikep dobiva identifikaciona karta koja

mu ovozmoùva ostvaruvawe na pravata po osnov na hendikep.

^len 72

Komisijata za utvrduvawe na hendikep vodi evidencija za sitelica so utvrden hendikep.

Podatocite od stav 1 na ovoj ~len se doverlivi i moàt da sekoristat samo vo slu~ai predvideni so zakon.

Komentar kon del 2: Utvrduvaweto na vidot na hendikepot i stepenot naonevozmoènost i ote`natost vo ostvaruvaweto na sekojdnevnite aktivnostii funkcii, za sekoe lice poedine~no, koe go vr{i posebna Komisija zautvrduvawe na hendikep formirana za taa cel, e navedeno kako vtor del odmehanizmot za regulacija. Problemot so nefunkcioniraweto na postoe~kiteKomisii i potrebata od definirawe pod ~ija nadle`nost potpa|aat se ogledavo toa {to i pokraj naporite na vladata da go obezbedat nivnoto funkcio-nirawe, sepak zaradi nivnata postavenost ostanuvaat nefunkcionalni. Vo ovojdel se pravat napori za razre{uvawe na ovoj problem.

Isto taka, od golemo zna~ewe e pristapot {to go imaat Komisiite zautvrduvawe na hendikep pri ocenuvaweto na licata so hendikep. Imeno, tietreba da se vodat od ocenuvaweto na sposobnosta, a ne nesposobnosta na licataso hendikep, odnosno od mo`nostite a ne od onevozmoènosta na ovie lica.

So poseben propis na Ministerstvoto za zdravstvo se formiraatpet (5) regionalni prvostepeni Komisii za utvrduvawe na hendikepi nacionalna Komisija za utvrduvawe na hendikep koja vr{i nadzori re{ava vo vtor stepen.



126

^len 74

Dol`nost na Vladinoto koordinativno telo e da gi koordiniraaktivnostite na ministerstvata i na drugite organi i instituciiza :

- pra{awata od va`nost za eliminirawe na diskriminacijataprotiv licata so hendikep;

- merkite koi {to }e pridonesat za eliminirawe na takvatadiskriminacija;

- merki za sozdavawe i promocija na ednakvite mo`nosti icelosna participacija na licata so hendikep vo site sferi naop{testvenoto ìveewe; i

- drugi pra{awa povrzani so implementacijata na odredbite odovoj zakon i aktite koi proizleguvaat od nego

^len 75

Vladinoto koordinativno telo se sostoi od 9 ~lena.Vo Kordinativoto telo po funkcija ~lenuvaat:- ministerot za trud i socijalna politika- ministerot za zdravstvo;- ministerot za transport i vrski;- ministerot za obrazovanie i nauka;- ministerot za kultura; i- ministerot ìvotna sredina i prostorno planirawe.^lenot na Kordinativoto telo od stav 1 svoite ingerencii moàt

da gi delegiraat na zamenik minister, pomo{nik minister ilidràven sekretar od relevantnoto ministerstvo.

Vo Vladinoto koordinativno telo po funkcija ~lenuvaat i pret-sedatelot na Komisijata za za{tita na pravata na licata so hendi-kep, direktorot na Fondot za pravata na licata so hendikep i pretse-

3. Koordinativno telo za izedna~uvawe na mo`nostitena licata so hendikep

^len 73

Zaradi potrebata od koordinacija na ministerstvata i drugitedràvni organi i tela pri implementiraweto na odredbite od ovojzakon i aktite {to proizleguvaat od nego, Vladata formira Koordi-nativno telo za izedna~uvawe na mo`nostite na licata so hendikep(vo ponatamo{niot tekst: Vladino koordinativno telo).

Vladinoto koordinativno telo se sostanuva po potreba, a minimumedna{ mese~no.

127

datelot na Sobranieto na organizaciite na licata so hendikep.Pretsedatelot na Vladinoto koordinativno telo go imenuva Vla-

data na Republika Makedonija od redot na zamenicite na pretseda-telot na Vlada ili minister bez resor.

^len 76

Vladinoto koordinativno telo dostavuva izve{taj za svojatarabota do Vladata po potreba, no najmalku edna{ godi{no.

Izve{tajot prethodno se dostavuva na mislewe do Komisijataza za{tita na pravata na licata so hendikep i Sobranie na organiza-cii na lica so hendikep.

Komentar kon del 3: Ve}e postoe~koto Vladinoto koordinativno telo zaizedna~uvawe na mo`nostite na licata so hendikep so ovoj zakon se redizajnirai mu se pro{iruva nadle`nosta i negovoto deluvawe, se so cel da prerasne voona {to samiot zbor go ukaùva - koordinator na rabotata na Vladata. Istovre-meno treba da bide otvoreno za da go slu{ne i glasot na nevladiniot sektor, apri toa da ne ja amnestira vladata.

Izmenite {to se predlagaat se vo nasoka na podobruvawe vo funkcio-niraweto i implementacijata na Standardnite pravila na OON, a isto takapodrazbira i poaktivno vklu~uvawe na Sobranieto na organizacii na lica sohendikep kako i prestavnici od instituciite koi gi prestavuvaat mehanizmitena za{tita (Komisijata) i obezbeduvawe (Fondot). Odredbite za funk-cionalnata reprezentativnost na ~lenovite na Vladinoto koordinativno telose va`ni od pri~ini {to ~lenovite na ova telo treba da imaat pristap koninformacii i mo} na odlu~uvawe za da moàt efektivno da gi koordiniraat iimplementiraat donesenite odluki.

4. Sobranie na organizacii na lica so hendikep

^len 77

Licata so hendikep imaat pravo na zdruùvawe za ostvaruvawena zaedni~kite celi i interesi soglasno vaè~kite pravni propisina Republika Makedonija.

Za potrebite od koordinacija na nevladinite organizacii i obez-beduvawe na u~estvo na licata so hendikep vo kreiraweto na politi-kite i strategiite za implementacija na ovoj zakon i aktite {to }eproizlezat od nego, organizaciite na licata so hendikep formiraatSobranie na organizacii na lica so hendikep.



128

^len 78

Za potrebite na ovoj zakon terminot organizacija na lica sohendikep ozna~uva sekoja organizacija, registrirana spored Zakonotza zdruènija na gra|ani i fondacii, vo koja najmalku 51% od ~leno-vite se lica so hendikep ili prestavnici na lica so hendikep koi nemoàt da se zastapuvaat sami i rakovodnata funkcija im pripa|ana lica so hendikep ili prestavnici na lica so hendikep koi ne moàtda se zastapuvaat sami.

^len 79

Pravo da ~lenuvaat vo SOLH imaat site organizacii na lica sohendikep po svoja slobodna volja i ocenka.

Strukturno organizaciite na licata so hendikep vo SOLH seorganizirani spored vidot-genezata na hendikepot od edna strana,i spored afiniteti, pri~ini, na~ini na rabota i zaedni~ki interesna licata so hendikep (pove}estrukturni grupi) od druga strana.

^len 80

SOLH ima status na pravno lice, a negovata rabota e od javeninteres za Republika Makedonija.

SOLH donesuva svoja Povelba na principi i dolgoro~na i kratko-ro~na Programa za rabota.

SOLH donesuva Statut vo koj se ureduva na~inot na negovotorabotewe i negovite organi i tela.

^len 81

Soglasno so ovoj zakon SOLH gi ima slednite nadle`nosti:- gi pretstavuva interesite na licata so hendikep kako vo zemjata

taka i vo stranstvo;- u~estvuva vo kreiraweto na politikite, programite i strategii-

te za implementacija na ovoj zakon i aktite {to proizlezleguvaatod nego;

- delegira svoi ~lenovi vo Vladinoto koordinativno telo, Komi-sijata za za{tita na pravata na licata so hendikep, Upravniot odborna Fondot za pravata na licata so hendikep i drugi tela;

- dava mislewe po izve{taite za rabotata na Vladinoto koordina-tivno telo, Komisijata za za{tita na pravata na licata so hendikep,Fondot za pravata na licata so hendikep i drugi tela;

- inicira i prevzema aktivnosti na nacionalno i lokalno nivo socel za{tita na pravata i dostoinstvoto na licata so hendikep; i

- informira, dava mislewa i preporaki kon nadle`ni organi iorganizacii za pra{awa od interes na licata so hendikep.

129

^len 82

Sredstva za svojata rabota SOLH gi obezbeduva:- ~lanarina od organizaciite ~lenki;- od sredstvata na Fondot za pravata na licata so hendikep; i- drugi izvori na sredstva.

^len 83

SOLH donesuva izve{taj za prezemenite aktivnosti i celishod-nosta na istite na godi{no nivo.

Finansiski izve{taj za tekovnata godina i predlog buxet za idnatagodina SOLH dostavuva do Fondot za pravata na licata so hendikep.

So cel informirawe na SOLH finansiskiot izve{taj za tekov-nata godina prethodno go dostavuva i do Vladinoto koordinativnotelo i Komisijata za za{tita na pravata na licata so hendikep

Komentar kon del 4: Ovoj del ne zna~i vostanovuvawe na novo telo, tuku evsu{nost prestruktuirawe na postoe~kite sojuzi na organizaciite na lica sohendikep vo soglasnost so me|unarodnite standardi i aktuelni preporaki odEuropean Disability Forum (EDF). So na~inot na organizacija }e se postigne celta,"EDINSTVEN GLAS" na organizaciite na lica so hendikep, cel koja samiteorganizacii (postoe~ki i novoformirani) si ja postavija u{te vo 2003 godina.

Praktika na site dr`avi-~lenki na EU e da imaat vospostaveno Soveti /sobranija od ovoj tip i Republika Makedonija kako dr`ava pretendent za~lenstvo vo EU }e bide obvrzana da vospostavi SOLH. Treba da se napomenedeka, ovoj proces e ve}e zapo~nat preku EDF.

Zada~a na SOLH e da ja koordinira rabotata na OLH i pretstavuva partnerna Vladata i me|unarodnite subjekti. Vodeni od osnovniot princip "Ni{to zanas, bez nas" SOLH treba da osiguri aktivna participacija na licata sohendikep (preku svoite OLH) vo sferata na odlu~uvawe za site pra{awa odniven interes. Ova Sobranie prestavuva kontrapart na Vladinoto koordina-tivno telo i ja vr{i koordinacija na nivo na samite organizacii na licata sohendikep.

Sobranieto se regulira so ovoj zakon zatoa {to prestavuva klu~na alka vocelosniot mehanizam, i reprezentativnosta i finansiraweto na ova telopotrebno e da bidat zagarantirani so odredbite od istiot.



130

V. MEHANIZAM NA ZA[TITA

Potrebata od vostanovuvawe na mehanizam za za{tita e pove}eod evidentna. Licata so hendikep ~estopati se izloèni na dis-kriminacija po odnos na hendikep poradi niskoto nivo na svest,kako kaj gra|anite taka i vo instituciite na sistemot. Zatoa,Komisija koja }e raboti na predloèniot princip, za{tita pripovreda od op{ti akti, "advokat"pri individualni povredi ipodigawe na svesta vo isto vreme, za kratko vreme od vospostavuva-weto }e go opravda svoeto postoewe. Ova e novina vo na{iotsistem, kreirana spored postoe~kata Disability Right Commission voAnglija. Praktikata pokaùva deka vo dràvite kade postoi vakvotelo stepenot na za{tita i pristapot na dràvata i gra|anitee mnogu popozitiven i otvoren za potrebite na licata so hendikepotkolku vo dràvi koi za{titata ja re{avaat na drug na~in ilivoopo{to ne ja re{avaat.

Isto taka, ulogata na Komisijata e od golemo zna~ewe kako zagrupata ~ii prava gi za{tituva, taka i za razvojot na demokrati-jata i naporite na Republika Makedonija za sistemsko re{avawena pra{aweto za za{tita na pravata i dsotinstvoto na licataso hendikep.

Nadle`nostite na Komisijata ovozmoùvaat kontrola i vozatvorenite institucii kade ~estopati se prekr{uvaat pravatai se naru{uva dostoinstvoto na lucata so hendikep, kako i kon-tinuirano pratewe na promenite na zakonsata regulativa kojanavleguva vo sferata na hendikepot. So cel Komisijata da ne bide"tigar bez zabi", neophodno e prezemawe na merki od strana na drà-vata, so cel obezbeduvawe na impemenatacijata na preporakite naKomisijata .

Mnogu va`na aktivnost na Komisijata e podignuvaweto nasvesta za vklu~uvawe na licata so hendikep vo sevkupnoto op{tes-tveno ìveewe. Aktivnost od vakov tip dosega e prevzemena samood strana na organizaciite koi rabotat na poleto na hendikep.No, za pozitiven trend vo ovaa nasoka, neophodna e kontinuiranaedukacija na gra|anite i "potsetuvawe" deka i licata si hendikepse del od na{eto sekojdnevie.

Zatoa, postoeweto na Komisijata za za{tita na pravata nalicata so hendikep e "srceto" na ovoj zakon.

131

^len 88

Komisijata gi ima slednive nadle`nosti:- podgotvuva i inicira donesuvawe op{ti akti i komentira i

inicira donesuvawe izmeni na ve}e postoe~ki op{ti akti;- komentira i inicira donesuvawe izmeni na ve}e postoe~ki

op{ti akti;- do vladinite institucii dava preporaki za prakti~na primena

1. Komisija za za{tita na pravata na licata so hendikep

^len 84

Zaradi potreba od efikasna i efektivna za{tita na pravata idostoinstvoto na licata so hendikep so odredbite od ovoj zakon seformira Komisija za za{tita na pravata na licata so hendikep (voponatamo{niot tekst: Komisijata).

^len 85

Komisijata e sostavena od pretsedatel i ~etiri ~lena.^lenovite se imenuvaat od strana na Sobranieto na predlog na

Vladata po prethodno pribaveno mislewe od SOLH, za vreme od petgodini.

^len 86

^len na Komisijata mo`e da bide lice koe {to ima visoko obrazo-vanie i najmalku {est godini iskustvo vo rabotewe vo oblasta naza{tita na pravata na gra|anite.

Pri imenuvaweto na ~lenovite na Komisijata se zapazuva sood-vetno u~estvoto na licata so hendikep.

^lenot na Komisijata svojata funkcija ja izvr{uva profesional-no i istata e nespoiva so vr{ewe na druga javna funkcija.

^len 87

Komisijata vo za{titata na pravata i dostoinstvoto na licataso hendikep raboti na:

- za{tita od povredi predizvikani so op{ti akti;- davawe pravna pomo{ i zastapuvawe pri individualni povredi

predvideni so ovoj zakon i aktite {to proizleguvaat od nego;- podignuvawe na javnata svest i promocija na predmetot na za{-

tita na ovoj zakon; i- sledewe na implementacijata na ovoj zakon i aktite {to proiz-

leguvaat od nego.



132

^len 89

Komisijata donesuva svoj Pravilnik za rabota, Delovnik za rabota,Plan i programa za rabota, Pravna strategija i Upatstva za na~initena za{tita na pravata i dostoinstvoto na licata so hendikep.

Komisijata formira stru~na slu`ba i nazna~uva sekretar kojrakovodi so istata.

na op{tite akti od aspekt na za{tita na pravata i dostoinstvotona licata so hendikep;

- vr{i sogleduvawa na situacijata vo instituciite koi zgriù-vaat ili dnevno opsluùvaat lica so hendikep;

- podnesuva barawe za zabrana na vr{ewe na dejnost vo slu~aj nate{ko prekr{uvawe na odredbite od ovoj zakon i aktite {to proizle-guvaat od nego;

- dava pravna pomo{ i zastapuva vo slu~aj na edna ili pove}e povre-di na predmetot na za{tita na ovoj zakon pri individualni slu~ai;

- se javuva kako stranka vo spor vo slu~aj koga toa e od javen interesili se odnesuva na pogolema grupa na gra|ani;

- prezema inicijativa pred nadle`nite organi za formalna istragaso obezbedena asistencija na soodvetni slu`bi pri postoewe naosnovano somnenie za prekr{uvawe na odredba od ovoj zakon i aktitekoi proizleguvaat od nego;

- predupreduva za neusoglasenost na raboteweto na subjektite soodredbite od ovoj zakon i prevzema aktivnosti za otstranuvawe naposo~enite nedostatoci;

- prezema istraùvawa, izgotvuva i obznanuva analizi i programiso cel promocija na pravata i dostoinstvoto na licata so hendikep i

- prezema edukativni aktivnosti so cel promocija na postoe~kioti idniot pridones na licata so hendikep vo sevkupniot potencijal iraznolikosta na op{testvoto.

^len 90

Rabotata na Komisijata e javna.Sredstva za rabota na Komisijata se obezbeduvaat od Fondot za

pravata na licata so hendikep.

^len 91

Komisijata edna{ godi{no podnesuva izve{taj za svojata rabotado Sobranieto na Republika Makedonija.

Izve{tajot prethodno se dostavuva na mislewe do SOLH i doFondot za pravata na licata so hendikep.

Izve{tajot osobeno sodrì:- informacija za aktivnostite prezemeni od strana na Komisijata

133

3. Pravo na javna tu`ba

^len 93

Vo slu~aj na prekr{uvawe na pravata i dostoinstvoto na licata sohendikep, predvideni so ovoj zakon i aktite koi proizleguvaat od nego,organizaciite na lica so hendikep imaat pravo vo ime na svoite ~lenovii vraboteni da se javat kako stranka vo konkreten sudski spor.

2. Za{tita na lokalno nivo

^len 92

Organite na lokalnata samouprava pri ostvaruvawe na efektivnaza{tita na pravata i dostoinstvoto na licata so hendikep formiraatsoveti ili aktivno sorabotuvaat so postoe~kite lokalni organizaciina lica so hendikep.

Sovetot na lokalnata samouprava formira rabotno telo za sora-botka so sovetite ili lokalnite organizacii na lica so hendikep odstav 1 na ovoj ~len.

Komentar kon del 2: Sistemot vospostaven na nacionalno nivo treba da se“simne po vertikala” i da ja otslikuva situacijata i vo lokalnite sredini. Odtie pri~ini ovoj zakon treba da ostavi prostor kon vostanovuvaweto na telo/individua koe }e u~estvuva vo lokalnite soveti (i }e ima sovetodavna uloga)i }e dava komentari/ mislewa za pra{awata vo vrska so licata so hendikep.

Postoi potreba od razrabotka na mehanizmot na povrzuvawe (komunikacija)na lokalnite i nacionalnite aktivnosti pri za{titata na pravata idostoinstvoto na licata so hendikep kako na vladino taka i na nevladino nivo(soglasno Agenda 22). Ova e od osobena va`nost zatoa {to vo RepublikaMakedonija kako mala dr`ava, pove}eto lokalni aktivnosti poradi svojataedinstvenost se istovremeno i nacionalni.

poedine~no ili vo sorabotka so drugi institucii;- op{to istra`uvawe za razvojot na pra{awata vo nadle`nost na

Komisijata;- plan za aktivnostite na Komisijata vo idnata godina;- finansiski izve{taj za tekovnata godina i- predlog buxet za idnata godina.

Komentar kon del 3: Ovoj institut koj poteknuva od anglo-saksonskiotpraven sistem se spomnuva vo ovoj del na zakonot so cel da se zajakne za{titatana pravata na licata so hendikep so u{te eden raspolo`liv resurs. Ova erestriktivno sfa}awe na institutot javna tu`ba (actio popularis). Imeno,javnata tu`ba vo ovoj slu~aj pretstavuva pravo na organizaciite na lica sohendikep vo ime na svoite ~lenovi i vraboteni da podnesat tu`ba vo slu~aikoga smetaat deka ima povreda na nivnite prava i dostoinstvo.



134

VI. MEHANIZAM ZA OBEZBEDUVAWE

Se so cel da ne ostane zakonot "mrtvo slovo na hartija", predla-ga~ot poso~uva modus za finansirawe na implementacija na istioti aktite koi }e proizlezat od nego. Od tie pri~ini, Fondot zapravata na licata so hendikep, koj se formira za ovaa cel, e predvidenda bide finansiski servis na sistemot, odnosno na klu~nite organikoi {to se vostanovuvaat so ovoj zakon. Predvidena e i mo`nost zafinansiska podr{ka i na NVOi preku programski aktivnosti.

Sredstvata od Fondot ke bidat alocirani spored prethodnopredloèna programa i plan za rabota, kako ne bi predizvikalobuxetski implikacii. Na ovoj na~in }e se izleze od "ma|epsaniotkrug" i parite {to dosega bea nameneti za podobruvawe na statu-sot na licata so hendikep }e se iskoristuvaat spored strate{kipostaveni celi i kapitalni investicii {to podrazbira etapnore{avawe na najgorlivite problemi na licata so hendikep nadràvno nivo kako {to se pristapnost, javen prevoz, vrabotuvawe,domuvawe i sl. Nadvore{nite investicii koi ne vleguvaat direk-tno vo Fondot, pretstavuvaat mo`nost za dopolnitelno i direk-tno vloùvawe vo kapitalni proekti.

Nesporno e deka vo soglasnost so postoe~koto re{enie vo Zako-not za igri na sre}a i zabavni igri sredstvata od igri na sre}a seprihod na Buxetot na RM i 50% od istite treba da se koristatza finansirawe na godi{nite programi na organizaciite na licaso hendikep, programi za sport i Crven Krst na RM, no ne e jasnozo{to e daden limit "ne pomalku od 60 i ne pove}e od 120 milionidenari". Fakti~ata situacija pokaùva deka od istite se koris-tat samo 10,6%. Samo za informacija, prihodot realizaran vominatata godina (2005) iznesuva 705 milioni denari.

Ovoj Fond ne smee da se pretvori vo svojata sprotivnost - namestoda gi {tedi i naso~uva da gi "jade" sredstvata nameneti za licataso hendikep. Tokmu zatoa se predviduva "skromna" i efektivnapostavenost na Fondot.

Fondot podnesuva izve{taj do Sobranieto zatoa {to finansis-koto rabotewe na ovaa telo bara pogolema transparentnost iistoto ja ceni celishodnosta na raspredelbata na sredstvata naFondot.

135

1. Fond za pravata na licata so hendikep

^len 94

Zaradi potreba od obezbeduvawe na sredstva za implementacijana ovoj zakon i mehanizmite predvideni so nego se osnova Fond zapravata na licata so hendikep (vo ponatamo{niot tekst: Fondot).

Fondot ima svojstvo na pravno lice.

^len 95

Fondot gi steknuva svoite prihodi od:- po osnov na dobivki od igri na sre}a (50% od vkupnite prihodi);- Buxetot na RM;- krediti;- nadvore{ni investicii;- donacii, legati; i- drugi prihodi.

^len 96

Fondot, vrz osnova na na~elata na efikasno, efektivno i ekonomi-~no koristewe gi distribuira svoite sredstva na sledniov na~in:

- za funkcionirawe na Fondot;- za funkcionirawe na Komisijata za za{tita na pravata na licata

so hendikep;- za poddr{ka na rabotata na SOLH;- za finansirawe na programi na organizaciite na licata so

hendikep; i- za kapitalni investicii za unapreduvawe na polo`bata na licata

so hendikep.

^len 97

So Fondot upravuva Upraven odbor na Fondot (vo ponatamo{niottekst: Upraven odbor).

Upravniot odbor se sostoi od 11 ~lena koi gi imenuva Vladata naRepublika Makedonija za vreme od pet godini i toa:

- pet pretstavnici na SOLH;- dvajca pretstavnici na Ministerstvoto za trud i socijalna politika;- dvajca pretstavnici na Ministerstvoto za finansii; i- dvajca pretstavnici na Komisijata za za{tita na pravata na licata

so hendikep.Upravniot odbor se sostanuva po potreba, no najmalku {est pati vo

tekot na godinata.



136

^len 98

Upravniot odbor na Fondot gi vr{i slednite raboti:- ja sproveduva politikata na razvoj i unapreduvawe na za{titata

na pravata i dostoinstvoto na licata so hendikep;- donesuva Statut na Fondot;- donesuva programa i plan za rabota;- donesuva akti za organizacija i sistematizacija na Fondot;- utvrduva Buxet i zavr{na smetka na Fondot;- usvojuva godi{en izve{taj za raboteweto na Fondot;- razgleduva pra{awa, izve{tai, informacii i drugi materijali

vo vrska so sostojbite i problemite vo vrska so za{titata na pravatana licata so hendikep;

- donesuva programa za investicioni vlo`uvawa vrz osnova nautvrdeni prioriteti za za{tita na licata so hendikep i

- imenuva i razre{uva direktor na fondot i vr{i i drugi rabotiutvrdeni so zakon i statutot na Fondot.

Upravniot odbor na fondot gi donesuva odlukite so mnozinstvona glasovi od vkupniot broj na ~lenovi.

^len 99

Rakovoden organ na Fondot e direktorot.Direktorot go imenuva Upravniot odbor po pat na javen konkurs,

za vreme od pet godini bez pravo na reizbor.Soglasnost na odlukata za imenuvawe na direktorot na fondot

dava Vladata na Republika Makedonija.

^len 100

Za vr{ewe na stru~ni i administrativni raboti na Fondot seformira Sekretarijat na Fondot (vo ponatamo{niot tekst: Sekre-tarijat). Ulogata na rabotovoden organ na Sekretarijatot ja vr{idirektorot na fondot.

^len 101

Rabotata na Fondot e javna.Fondot podnesuva Godi{en izve{taj za svojata rabota do Vladata

na Republika Makedonija.Godi{niot izve{taj prethodno se dostavuva na mislewe na

Vladinoto koordinativno telo i SOLH.Izve{tajot osobeno sodr`i:- izve{taj za celishodnosta na aktivnostite prezemeni od strana

na Fondot poedine~no ili vo sorabotka so drugi institucii;

137

^len 104

Vladata izgotvuva godi{en izve{taj za napredokot vo sprovedu-vaweto na Nacionalnata strategija i Nacionalniot plan za akcijai javno go obznanuva.

Vo izrabotkata na izve{tajot od stav 1 na ovoj ~len u~estvuvaKomisijata za za{tita na pravata na licata so hendikep i Vladinotokoordinativno telo.

^len 105

SOLH zavzema stav i izgotvuva sogleduvawe po izve{tajot odprethodniot ~len.

SOLH go obznanuva sogleduvaweto po izve{tajot od prethodniot~len, go dostavuva do svoite ~lenki i relevantnite institucii iorganizacii vo zemjata i stranstvo.

2. Nacionalna strategija za izedna~uvawe na mo`nostite nalicata so hendikep vo Republika Makedonija

^len 102

Za potrebite na implementacijata na odredbite od ovoj zakon iaktite koi proizleguvaat od nego Vladata donesuva Nacionalnastrategija za izedna~uvawe na mo`nostite na licata so hendikepvo RM (vo ponatamo{niot tekst: Nacionalnata strategija).

Sostaven del na Nacionalnata strategija e Nacionalniot planza akcija.

Vo rabotnata grupa za izgotvuvawe na Nacionalnata strategijau~estvuvaat prestavnici na Komisijata za za{tita na pravata nalicata so hendikep i SOLH.

^len 103

Nacionalna strategija se donesuva za period od {est godini.Nacionalniot plan za akcija se donesuva za period od {est

godini, a se revidira na sekoi dve godini.

- plan za aktivnostite na Fondot vo idnata godina;- finansiski izve{taj za tekovnata godina; i- buxet za idnata godina.Revizija na materijalnoto i finansisko rabotewe na Fondot se

vr{i soglasno so Zakonot za dr`avnata revizija.



138

Komentar kon del 2: Vo ovoj del e regulirano donesuvawe i implementacijana Nacionalnata strategija za izedna~uvawe na mo`nostite na licata sohendikep vo RM kako i podnesuvawe na vladini izve{tai i paralelni sogledu-vawa od nevladiniot sektor. Nacionalnata strategija se donesuva za periodod {est godini, no se menuva spored konkretnite uslovi na terenot, pa zatoa,sostaven del na strategijata e nacionalniot plan za akcija koj se donesuva zaperiod od {est godini, no se revidira na sekoi dve godini. So samoto toa (po-stoe~kata) Nacionalna strategija nema da bide samo deklarativna, odnosnoso akcioniot plan }e se operacionalizira i to~no, so krajni rokovi, vremenski}e se ograni~i implementiraweto na predvidenite aktivnosti vo praksa.

Sekako, redefiniraweto na Nacionalnata strategija treba voedno da bideoperacionalizacija na ovoj zakon a nacionalniot plan za akcija e vsu{nostodmeruvawe na kapaciteotot na dr`avata, kolku e "mo}na" da ovozmo`iimplementacija na odredbite {to proizleguvaat od ovoj zakon.

139

^len 106

Toj {to }e mu ograni~i prava na lice so hendikep utvrdeni soUstavot, zakon ili so ratifikuvan me|unaroden dogovor, za krivi~nodelo }e se kazni so zatvor od tri meseci do tri godini.

Ako deloto od stav 1 go stori slu`beno lice vo vr{eweto naslu`bata }e se kazni so zatvor od {est meseci do pet godini.

^len 107

Toj {to }e mu odzeme delovna sposobnost na lice so hendikep,bez pri toa da bide sprovedena so zakon utvrdena postapka, sprotivnona ~len 11 od ovoj zakon }e se kazni za krivi~no delo so zatvor odedna do tri godini.

Ako deloto od stav 1 go stori slu`beno lice vo vr{eweto naslu`bata }e se kazni so zatvor od edna do pet godini.

^len 108

Toj {to protivpravno }e li{i od sloboda lice so hendikep spro-tivno od odredbite na ~len 12 od ovoj zakon }e se kazni za krivi~nodelo so zatvor do tri godini.

Ako deloto od stav 1 go stori slu`beno lice vo vr{eweto naslu`bata }e se kazni so zatvor od edna do pet godini.

VII. KAZNENI ODREDBI

Vo ovoj del se predvideni kaznenite odredbi koi, vo odnos napostoe~kite za ovoj tip na zakonska regulativa, se predviduvaatda bidat povisoki i so kvalifikatoren element.

Sankciite predvideni so ovie odredbi se delat na dva tipa: pari~-ni (sredstva koi bi se dobivale od izvr{uvaweto na kaznite bi seslevale vo Fondot koj{to ponatamu bi gi alociral namenski.); idrugi (vospitno-za{titni), postaveni na tri nivoa. Prvo, parape-nalni sankcii ("perewe na grevovite"); vtoro, restitucija odnosnopokraj kaznata ispravuvawe na situacijata; i treto, odzemawe nalicenci i dozvoli (na primer kaj: arhitektite, grade`nicite itn).



140

^len 110

Toj {to }e podloì na medicinski ili nau~en eksperiment liceso hendikep bez nivna slobodno izrazena volja }e se kazni za krivi~nodelo so zatvor od najmalku tri godini.

Ako deloto od stav 1 go stori slu`beno lice vo vr{eweto na slu`-bata }e se kazni so zatvor od najmalku pet godini.

^len 111

Toj {to }e go ograni~i pravoto na maj~instvo, posvojuvawe i stara-telstvo na lice so hendikep }e se kazni za krivi~no delo so pari~nakazna ili so zatvor do tri godini.

Ako deloto od stav 1 go stori slu`beno lice vo vr{eweto na slu`-bata }e se kazni so zatvor od edna do pet godini.

^len 112

Toj {to }e go ograni~i pravoto na kulturno, sportsko, religioznoi op{testveno izrazuvawe na svoite stavovi, afiniteti i sposobno-sti lice so hendikep }e se kazni za krivi~no delo so pari~na kaznaili so zatvor do edna godina.

^len 113

Toj {to }e go povredi dostoinstvoto na lice so hendikep prekusozdavawe na neprijatelska, zakanuva~ka i degradira~ka okolina iatmosfera }e se kazni so pari~na kazna ili so zatvor do edna godina.

Ako deloto od stav 1 go stori slu`beno lice vo vr{eweto na slu`-bata }e se kazni so zatvor do edna godina.

^len 109

Toj {to }e podloì na ma~ewe ili nehumano i poniùva~ko posta-puvawe i kaznuvawe lice so hendikep vo smisol na odredbite na~len 13 od ovoj zakon }e se kazni za krivi~no delo so zatvor od ednado pet godini.

Ako deloto od stav 1 go stori slu`beno lice vo vr{eweto naslu`bata }e se kazni so zatvor od najmalku tri godini.

Ako poradi deloto od stav 1 liceto so hendikep go izgubi ìvototili nastapila te{ka telesna povreda ili drugi osobeno te{kiposledici storitelot }e se kazni so zatvor od tri do deset godini.

141

^len 114

Toj {to na bilo kakov na~in }e predizvika voznemiruvawe nalice so hendikep soglasno odredbite na ~len 18 od ovoj zakon }e sekazni so pari~na kazna ili so zatvor do edna godina.

Ako deloto od stav 1 go stori slu`beno lice vo vr{eweto naslu`bata }e se kazni so zabrana na vr{ewe na dejnost i kazna zatvorod edna do tri godini.

Ako deloto od stav 1 go stori pravno lice }e se kazni so pari~nakazna.



142

VIII. PREODNI I ZAVR[NI ODREDBI

Vo ovoj del se reguliraat idnite ~ekori na dràvata {to trebada gi prevzeme, se so cel, da se sozdadat dobri preduslovi za imple-mentirawe na ovoj zakon i negovo harmonizirawe so ve}epostoe~ka-ta pravna regulativa.

Su{tinata na ovoj tip na zakoni (seopfatni, generalni) e {totreba da predizvikaat donesuvawe na redica zakonski i podzakonskiakti, kako i soodvetni promeni vo postoe~kata regulativa. Za toada moè uspe{no da se implementira, ovoj zakon predviduva ekstenzi-ven rok vo traewe od pet godini. Sepak, pokraj prvi~noto vostanovu-vawe na telata koi go prestavuvaat mehanizmot za regulacija vopostapnosta na donesuvawe na novata zakonska regulativa, najgolemauloga }e odigra usoglasuvaweto na novata Strategija i Akcionenplan, vo koj }e se predvidat nositelite i pobliskite rokovi za imple-mentacija na novata regulativa

Pri tolkuvaweto na odredbite od ova poglavje mora da se zeme vopredvid deka se predlaga podolg vremenski period za imlementacijana pooddleni odredbi i vostanovuvawe na novite organi i tela.Predlaga~ot na zakonot go zema vo predvid kapacitetot nadràvata, razpolo`livite ~ovekovi resursi, kako i ekonomskatamo} / nemo}. No, so kandidatskiot status za EU, Makedonija sekako}e treba da se dviì kon ekonomska stabilnost i }e mora na svoitegra|ani da im obezbedi ekonomska sigurnost.So rastot na ekonom-skata mo} na dràvata raste i mo`nosta i raspolo`livitefinansiski resursi za imlementacija na ovoj zakon. So fiskalizacija-ta }e se namaluvi na sivata ekonomija, a ke porasne Buxetot na RM.Sive ovie pokazateli }e bidat vodilka spored koja }e se izgotviNacionalnata strategija, a promenata na ekonomskite tekovi redo-vno }e se nadograduva preku Akcioniot plan pri negovoto revidirawe.

^len 115

Redovnata godi{na Programa za zgolemuvawe na svesta na op{te-stvoto za licata so hendikep, nivnite prava i dostoinstvo od ~len 7na ovoj zakon Vladata na Republika Makedonija za prv pat }e ja donesevo prvata naredna godina od vleguvaweto vo sila na ovoj zakon.

143

^len 120

Nacionalnite programi za rehabilitacija i pravoto na besplatnamedicinska rehabilitacija kako i patrona`niot servis za kontinui-rana medicinska nega i rehabilitacija od ~len 24 od ovoj zakon, Repu-blikata }e gi izgotvi i napravi dostapni za korisnicite vo rok odtri godini od vleguvaweto vo sila na ovoj zakon.

^len 121

Ministerstvoto za zdravstvo i Fondot za zdravstvo, propisitekoi se odnesuvaat na dostapnost na pomagalata na licata so hendikep,kako i pravoto na platena pridru`ba od ~len 25 na ovoj zakon }e giusoglasi so odredbite od ovoj zakon vo rok od dve godini od negovotovleguvaweto vo sila.

^len 116

Asistencijata vo ostvaruvaweto na delovnata sposobnost na licataso mentalen hendikep, Republikata e dol`na da ja usoglasi soodredbite od ovoj zakon vo rok od edna godina od vleguvaweto vo silana ovoj zakon.

^len 117

Aktot koj utvrduva koi zdravstveni uslugi {to ne se opfateni sozadol`itelnoto zdravstveno osiguruvawe, a se va`ni za sanirawe ipodobruvawe na zdravstvenata sostojba na licata so hendikep, sesmetaat za osnovni zdravstveni uslugi Ministerstvoto za zdravstvo}e go donese vo prvata naredna godina od vleguvaweto vo sila na ovojzakon.

^len 118

Programata za zdravstveno vospituvawe, higiensko-tehni~ki izdravstveni merki za prevencija na hendikepot od ~len 22 na ovojzakon Vladata na Republika Makedonija }e ja donese vo prvata nared-na godina od vleguvaweto vo sila na ovoj zakon.

^len 119

Mre`ata na centri i timovi za rana detekcija i kontinuiranosledewe na razvoj na decata so rizik od ~len 23 od ovoj zakon, Minis-terstvoto za zdravstvo }e ja vospostavi vo rok od tri godini od vle-guvaweto vo sila na ovoj zakon.



144

^len 124

Republikata, Zakon za vrabotuvawe na lica so hendikep, usoglasenso odredbite na ovoj zakon, kako i Akcioniot plan za implementacijana zakonot, }e gi donese najdocna vo rok od edna godini od vleguvawe-to vo sila na ovoj zakon.

Organite na edinicite na lokalnata samouprava vo lokalniteprogrami za razvoj, vo koi }e predvidat merkite za stimulirawe navrabotuvaweto na licata so hendikep soglasno ~len 37 na ovoj zakon,}e gi donesat najdocna vo rok od dve godini od vleguvaweto vo silana ovoj zakon.

^len 122

Republikata i edinicite na lokalnata samouprava }e obezbeduvatsoodvetna participacija i zastapenost na licata so hendikep, pret-stavnici na nivnite semejstva i nivnite organizacii, vo procesotna kreirawe i sproveduvawe na aktivnostite za zdravstvena za{ti-ta i rehabilitacija na licata so hendikep vo rok od tri godini odvleguvaweto vo sila na ovoj zakon.

^len 123

Vladata, propisite od ~len 34 na ovoj zakon za unapreduvawe napristapnosta i dostapnosta na obrazovnite institucii, transportoti smestuvaweto na u~enicite so hendikep, obezbeduvaweto stimula-tivni merki (kvoti, stipendii, osloboduvawe od participacija itn.)za u~enicite so hendikep, dostapnost na obrazovnite programi i koris-tewe na tehni~ko-tehnolo{ki audio-vizuelni sredstva za potrebitespored vidot i stepenot na hendikep i dr. }e gi donese najdocna vo rokod od tri godini od vleguvaweto vo sila na ovoj zakon.

^len 125

Agencijata za vrabotuvawe, aktite vo vrska so vrabotuvawetona lica so hendikep }e gi usoglasi so odredbite na ovoj zakon vo rokod dve godini od vleguvaweto vo sila na ovoj zakon.

^len 126

Raboteweto na Posebeniot fond za obezbeduvawe na uslovi zarabotno osposobuvawe, vrabotuvawe i rabotewe na licata so hendi-kep }e se usoglasi so odredbite na ovoj zakon, vo rok od dve godiniod vleguvaweto vo sila na ovoj zakon.

145

^len 130

Ministerstvoto za trud i socijalna politika uslovite i na~inotza prifa}awe i ìveewe na licata so teòk, najteòk i kombiniranhendikep vo specijalni ustanovi soglasno ~len 53 na ovoj zakon }egi regulira najdocna vo rok od tri godini od donesuvaweto na ovojzakon.

^len 131

Ministerstvoto za transport i vrski i Ministerstvoto zaìvotna sredina i prostorno planirawe, propisite so koi }e seobezbeduva nepre~eno dvièwe i arhitektonski dostapna okolinaza licata so hendikep }e gi donesat najdocna vo rok od tri godini podonesuvaweto na ovoj zakon.

Ministerstvoto za transport i vrski i programata za identi-fikuvawe i postepeno otstranuvawe i nadminuvawe na postoe~kitearhitektonski barieri }e ja donese najdocna vo rok od {est mesecipo donesuvaweto na propisite od stav 1 na ovoj ~len.

^len 127

Republikata preku Ministerstvoto za trud i socijalna politikapropisite koi se odnesuvaat na socijalna pari~na pomo{, postojanapari~na pomo{ po osnov na hendikep, pomo{ i nega od drugo lice,poddr{ka na semejstvata na licata so hendikep utvrdeni vo ~len 45od ovoj zakon }e gi usoglasi so odredbite na ovoj zakon najdocna vorok od od dve godini od vleguvaweto vo sila na ovoj zakon.

^len 128

Republikata, mreàta na posebni regionalni timovi za socijalnarehabilitacija od ~len 50 na ovoj zakon, kako i mreàta od servisiza li~na asistencija od ~len 51 na ovoj zakon }e gi vospostavi naj-docna vo rok od tri godini od donesuvaweto na ovoj zakon.

^len 129

Mreàta od centri za dnevno prifa}awe i nega na licata so hen-dikep od ~len 52 stav 1 na ovoj zakon Republikata }e ja vospostavinajdocna vo rok od dve godini od donesuvaweto na ovoj zakon.

Formite na inicirawe i poddr{ka na alternativnite centri zapoddr{ka na licata so hendikep od ~len 54 stav 2 na ovoj zakon Repub-likata }e gi opredeli najdocna vo rok od tri godini od donesuvawetona ovoj zakon.



146

^len 133

Ministerstvoto za pravda }e predloì izmeni i dopolnuvawa naizbornata regulativa vo soglasnost so ~lenovite 58, 59 i 60 od ovojzakon najdocna edna godina po negovoto vleguvawe vo sila.

Ministerstvoto za pravda }e predloì izmeni i dopolnuvawa naZakonot za referendum i drugi oblici na neposredno izjasnuvawena gra|anite vo soglasnost so ~len 60 stav 1 od ovoj zakon najdocnaedna godina po negovoto vleguvawe vo sila.

^len 132

Republikata, Ministerstvoto za transport i vrski i Minister-stvoto za ìvotna sredina i prostorno planirawe i edinicite nalokalnata samouprava propisite od ~len 56 i 57 na ovoj zakon }e gidonesat vo rok od tri do pet godini od donesuvaweto na ovoj zakon.

Edinicite na lokalnata samouprava detalnite urbanisti~kiplanovi }e gi usoglasat so odredbite na ovoj zakon vo rok od ednagodina po donesuvaweto na propisite od stav 1 na ovoj ~len.

^len 134

Ministerstvoto za kultura svojata godi{na programa usoglasenaso odredbite na ~len 64 na ovoj zakon }e ja donese vo prvata narednagodina po donesuvawe na ovoj zakon.

Ministerstvoto za kultura i kulturnite institucii konkretnitemerki za ovozmoùvawe na pristap, sledewe i razbirawe na kultur-nite sodrìni od strana na licata so hendikep }e zapo~ne da gisproveduva najdocna {est meseci po donesuvawe na propisite koi}e gi reguliraat ovie pra{awa.

^len 135

Agencijata za mladi i sport svojata godi{na programa usoglasenaso odredbite na ~len 65 na ovoj zakon }e ja donese vo prvata narednagodina po donesuvawe na ovoj zakon.

Organizatorite na sportskite natprevari konkretnite merki zaovozmoùvawe na pristap, transport, sledewe i li~na bezbednostna posetitelite so hendikep }e zapo~nat da gi sproveduvaat najdocna{est meseci po donesuvawe na propisite koi }e gi reguliraat oviepra{awa.

Podzakonski akt od stav 2 na ovoj ~len go donesuva resornotoministersvo vo rok od edna godina od donesuvaweto na ovoj zakon.

147

^len 141

Fondot za pravata na licata so hendikep }e zapo~ne dafunkcionira vo rok od edna godina od donesuvaweto na ovoj zakon.

^len 142

Nacionalna strategija za izedna~uvawe na mo`nostite na licataso hendikep vo RM, Vladata na RM }e ja usoglasi so odredbite naovoj zakon vo rok od {est meseci po donesuvawe na ovoj zakon.

^len 137

Ministerstvoto za zdravstvo, propisite so koi se regulira rabo-teweto na Komisiite za utvrduvawe na hendikep i nacionalnaKomisija za utvrduvawe na hendikep }e gi donese vo rok od ednagodina od donesuvaweto na ovoj zakon.

^len 138

Postojnoto Vladino koordinativno telo za izedna~uvawe namo`nostite na licata so hendikep }e zapo~ne da funkcionirasoglasno odredbite na ovoj zakon vo rok od edna godina od donesu-vaweto na ovoj zakon.

^len 139

Sobranieto na organizacii na lica so hendikep svoetoosniva~koto sobranie }e go odr`i najdocna vo rok od {est meseciod donesuvaweto na ovoj zakon.

^len 140

Komisijata za za{tita na pravata na licata so hendikep }e zapo~-ne so svoeto rabotewe najdocna vo rok od edna godina od donesuvawe-to na ovoj zakon.

^len 136

Zakonot za popis na naselenieto, stanovite i doma}instvata (Sl.vesnik na RM br. 25/94 i 43/02) }e se usoglasi so odredbite na ovojzakon vo rok od edna godina od vleguvaweto vo sila na ovoj zakon iodredbite od ~lenovite 66, 67 i 68 }e po~nat da se primenuvaat odprviot nareden popis vo RM.



148

^len 143

Aktite koi proizleguvaat od odredbite na ovoj zakon za koi {tone e predviden podolg vremenski rok treba da bidat doneseni ednagodina po donesuvaweto na ovoj zakon.

^len 144

Ovoj zakon vleguva vo sila 15 den od denot na objavuvaweto vo,,Slu`ben vesnik na Republika Makedonija", a se primenuva ednagodina po vleguvaweto vo sila.

149

USTAVEN OSNOV ZA DONESUVAWE NA ZAKONOT

Ustaven osnov za donesuvawe na zakonot e sodràn vo odredbatana ~len 68 stav 1 alinea 2 od Ustavot na Republika Makedonija sporedkoj Sobranieto na Republika Makedonija donesuva zakoni.

Ustaven osnov za pokrenuvawe na inicijativa e sodràn vo ~len71 stav 2 od Ustavot na Republika Makedonija spored koj zdruèniena gra|ani moè da pokrene inicijativa do ovlasteniot predlaga~(od stav 1 na istiot ~len) za donesuvawe na zakon na inicijativa na10,000 gra|ani.

OCENA NA SOSTOJBITE VO OBLASTA [TO TREBA DASE UREDI SO ZAKONOT I OCENA ZA IZVR[UVAWETO NA

POSTOJNITE PROPISI VO TAA OBLAST

Vo ~len 1 od Ustavot na Republika Makedonija, RepublikaMakedonija, pokraj toa {to e definirana kako suverena, samostojnai demokratska dràva, taa e definirana i kako socijalna dràva.

Vo ~len 35 stav 3 od Ustavot na Republika Makedonija e utvrdenodeka Republikata se griì za socijalnata za{tita i socijalnatasigurnost na gra|anite, go garantira pravoto na pomo{ na nemo}nitei na nesposobnite za rabota gra|ani i obezbeduva posebna za{titaza licata so hendikep i uslovi za nivno celosno vklu~uvawe vo op-{testveniot ìvot. Ovie ustavni odredbi prakti~no zna~at obvrskana dràvata, vo ramkite na socijalno politi~kite merki i sevkupnatanormativno pravna aktivnost, da vodi smetka za formalnata ednak-vost na licata so hendikep so drugite gra|ani, taka {to osven zaop{tite potrebi treba da vodi smetka i za nivnite specifi~ni potre-bi koi prizleguvaat od nivnata onevozmoènost.

5.3. OBRAZLO@ENIE NA PREDLOGOT NAZAKON ZA ZA[TITA NA PRAVATA NALICATA SO HENDIKEP - PREKU GRA\ANSKAINICIJATIVA

Obrazloènie na predlogot na zakonot


150

Makedonija, po vtorata svetska vojna vospostavuva sistem naza{tita na licata so hendikep koj poa|a od medicinskoto gledi{tevrz hendikepot i e silno institucionaliziran. No toa bea aktuelnotogledi{ta na naukata vo toa vreme a za licata so hendikep se griè{edràvata, vpro~em, kako i za sî drugo. Po osamostojuvaweto na Make-donija, i vo procesot na tranzicija, dojde do osiroma{uvawe na soci-jalniot sektor, a so toa i namaluvawe na griàta i beneficiite koigi uìvaa licata so hendikep. Vo isto vreme na svetsko ramni{tedoa|a do zasiluvawe na dvièweto na licata so hendikep i nivnitezastapnici kako i do prefrlawe, od dotoga{niot medicinski model,kon afirmacija na socijalniot model i gledawe na hendikepot kakopra{awe na ~ovekovi prava. Ova ja dovede Makedonija od relativnonapredna zemja, so solidno zaokruèn sistem koj se griì za sitesvoi gra-|ani, vo zemja koja zapo~na zna~itelno da zaostanuva, vo svet-ski ramki, i vo koja marginalizacijata na licata so hendikep sî pove}ese zgolemuva.

Makedonija e potpisnik na redica me|unarodni dokumenti koipravno ili moralno ja obvrzuvaat da prezeme konkretna akcija voovaa oblast kako {to se: Povelbata na OON, Univerzalnata dekla-racija za ~ovekovite prava (od 1948 godina), Rezolucijata na ON zaStandardnite pravila za izedna~uvawe na mo`nostite za licata sohendikep (od 1993 godina, Rezolucija 48/49), Evropskata konvencijaza ~ovekovi prava (od 1950 godina), Makedonija donese svoja Nacio-nalna strategija za izedna~uvawe na pravata na licata so hendikepvo Republika Makedonija (od 2001 godina, Slu`ben vesnik na RMbr.101/01) i Deklaracija za za{tita i unapreduvawe na pravata nalicata so posebni potrebi na Sobranieto na Republika Makedonija(23 juli, 2003 godina). Ovie generalno prezemeni obvrski ja nametnaapotrebata i od operacionalizacija na istite.

Gledano kvantitativno, na Makedonija se ~ini deka ne i nedosta-suva legislativa koja ja ureduva polo`bata na licata so hendikep.Vo analizata "Zbirka makedonski propisi za licata so hendikep",(edicija "Justicijana", 2005, ISBN 9989-2357-1-6), se izdvoeni 26 zakonii redica podzakonski akti koi vo pogolem ili pomal obem ja ureduvaatodnosnata oblast. Stepenot na involviranost i "zafa}awe" na pozi-tivnata legislativa se dviì od fragmentarno spomnuvawe na licataso hendikep (pr: Zakon za carini "S.V. na RM br. 20/93") do postoewena poseben "Zakon za vrabotuvawe na invalidni lica" kako lex specialisna Zakonot za rabotni odnosi). Vremenskata ramka na ovie zakoni erelativno golema (za makedonski priliki) i opfa}a zakoni donesu-vani vo vremeto od 1966 (pr: "Zakon za opredeluvawe povlastici vo

151

javniot patni~ki soobra}aj" - S.V na SRM br. 38/66, 18,77 i 10/79) pado najnovite izmeni na ZSZ i ZVI (juli 2005). Vistinskiot problemvo postoe~kata zakonska regulativa e toa {to taa e donesuvana poradirazli~ni konkretni interesi i zvani~ni momentni politiki (od ~istofiskalni do milosrdni i solidarni), od strana na razli~en zakono-davec (duri i od razli~ni dràvi - SFRJ, SRM), motivirana odrazli~ni celi i principi, so sosema razli~en predmet na za{tita ioblasti na ureduvawe. Nekoegzinstentnosta ne se sostoi samo vonejasnosta na definirawe na fenomenot hendikep i negovoto imenu-vawe, tuku vo su{tinskite na~ela, involvirani instituti i celi nazakonite.

So tek na vreme ova sozdade situacija na izumirawe (fakti~konefunkcionirawe) na odredeni mehanizmi i instituti (primer:Komisiite za utvrduvawe na hendikep koi Vladata nitu so triodvoeni zaklu~oci ne moè da gi ubedi da prorabotat) a vo isto vremene se sozdadoja novi (bez obzir na za~estenite deklarativni opredel-bi) - Pr: ~len 1 od Ustavot na RM. Vtor primer e ZSZ kade i vonajnovite izmeni individualniot pari~en nadomest po osnov na hendi-kep sî u{te se me{a i isklu~uva so grupnite prihodi na semejstvotovo koe ìvee liceto so hendikep.

U{te eden vaèn element koj e ~ista posledica na vakvotonesistematizirano i disharmoni~no zakonodavstvo vo ovaa oblast einterdiskriminacijata na licata so hendikep kade zakonodavecot gipodvojuva licata so ist vid na hendikep i isti zdravstveni problemisamo zavisno od toa kako i vo koe vreme go steknale hendikepot. Ovae primer kako pri~inata, namesto da bide osnov za kreirawe na preven-tivnata uloga na dràvata, stanuva osnov za direktna diskriminacija.

Ovoj diskriminatoren trend prodolùva i so najnovite izmeni naZVI, kade site lica so hendikep, dokolku sakaat da bidat sopstveniciili rakovoditeli, mora da se javat pred lekarska komisija za da imbidat oceneti nivnite menaxerski sposobnosti (obvrska koja ne postoivo nitu eden zakon i za nitu eden ~ovek vo RM).

Pri ocenkata na sostojbite mora da se spomene i obvrskata nadràvata da vodi smetka, pri donesuvawe na zakonite i utvrduvawetona pravata i obvrskite na gra|anite, za (ne)ednakvosta vo mo`nos-tite za uìvawe i ispolnuvawe na istite. Zatoa, kako mehanizamkoj }e i ovozmoì izgradba na sovremeno zakonodavstvo i monitoringvrz implementacija na istoit e participacijata na samite lica, niv-nite semejstva i organizaciite koi rabotat na poleto na hendikep.

Mototo "Ni{to za nas, bez nas" ne e samo slogan, tuku obvrska iza{titen mehanizam, koj vo postoe~koto makedonsko zakonodavstvo



152

implicitno ne se spomenuva, a se primenuva samo fragmentarno,blagodarenie samo na nekoi funkcioneri so napredni razmisluvawa.

Dràvata ~ini sekojdnevni napori da go usovr{i ovoj zakonskikorpus, no uspesite se nezna~itelni, pa duri i kontradiktorni.Primer za ova se i najnovite izmeni na ZVI (koj na{ata zemja ja iz-dvojuva kako lider vo regionov pri re{avaweto na ova pra{awe)kade intencijata za stesnuvawe na zloupotrebite na sredstvata odPosebniot fond za vrabotuvawe na invalidi vo su{tina otvori samou{te edna, pogolema, vrata za istite manipulacii.

Za pojasnuvawe na slikata vo ovaa oblast treba da se spomene iistraùvaweto (anketa) za sogleduvawe na sostojbata i mo`nostiteza vklu~uvawe na licata so hendikep vo op{testvenoto ìveewe,koe go sprovede Tehni~kiot Komitet na Inter partiskata parlamen-tarna lobi grupa za za{tita na licata so hendikep, vo sorabotka so23 nevladini organizacii koi rabotat na poleto na hendikepot (Spro-vedeno vo periodot juni - septemvri, 2005, vrz reprezentativenprimerok od 1670 ispitanici). Rezultatite od istoto, pokaàa deka69% od ispitanicite smetaat deka spored mestoto i statusot vo op-{testvoto, licata so hendikep se celosno marginalizirani, a 57%po pra{aweto dali licata so hendikep gi ostvaruvaat svoite gra|an-ski prava, smetaat deka ne gi ostvaruvaat voop{to, tuku naprotiv,toa se gra|ani od vtor red.

Rezultatite od istraùvaweto ja pokaùvaat nasokata vo kojatreba da se dviì dràvata i kakva konkretna akcija treba da pre-zeme. Iako od ispitanicite samo 9% se lica so hendikep, duri 88%od niv smetaat deka odredeni beneficii se potrebni, sé so cel naizedna~uvawe na mo`nostite za licata so hendikep.

I posledniot izvadok od ovaa analiza, koj moèbi e najvaèn voova obrazloènie, ispituvaj}i go zadovolstvoto na gra|anite odpostoe~kite zakonski re{enija koi se odnesuvaat na licata so hendi-kep, samo 4% smetaat deka dràvata aktivno moè da gi za{titipravata i dostoinstvoto na licata so hendikep so izmeni i dopolnuva-wa na postoe~kite zakoni, dodeka duri 71% smetaat deka e potrebno,za operacionalizacija na istite, donesuvawe na poseben Zakon zaza{tita na pravata i dostoinstvoto na licata so hendikep.

Od tuka neminovno se nametnuva potrebata od prezemawe konkret-na pozitivna akcija na dràvata vo ovaa oblast i izgradba na siste-matsko zakonodavstvo koe se odnesuva na licata so hendikep kakopredmet na za{tita. Dràvata treba jasno i nedvosmisleno da jadefinira svojata politika so koja postapno }e izgradi sistem nacelosno izedna~uvawe na polo`bata i mo`nostite na ovaa kategorijasvoi gra|ani.

153

Zatoa, ovlasteniot pretstavnik na predlaga~ot, Polio Plus,Dvièwe protiv hendikep vo zakonski predvideniot rok od 60 denaza podgotovka na predlog na zakon, go stavi na javna raspravapredlogot za donesuvawe na zakon. Zainteresiranite organizacii iinstitucii organiziraa sedum (7) debati i zapisnicite od istite sedostaveni vo prilog.

Kako zainteresirani strani se javija Gra|anskata platforma naMakedonija, Zdruènieto na dano~ni rabotnici na Makedonija,politi~kata partija Demokratska obnova na Makedonija, Nacional-niot demokratski institut i Inter - partiskata parlamentarna lobigrupa za pravata na licata so hendikep, zdruènieto na gra|ani"[presa", Germanskiot institut za tehni~ka poddr{ka na Makedonija,Fondacijata Institut otvoreno op{testvo - Makedonija i edennacionalen pi{uvan medium, "Dnevnik", koj otvori javna debata poodnos na tekstot na zakonot. Na ovie debati prisustvuvaa pretstavni-ci od resornite ministerstva, eksperti vo oblastite koi odnosi giureduva ovoj zakon kako i drugi zainteresirani subjekti.

Po odnos na tekstot na Zakonot {to se predlaga, pove}e ekspertigo izloìja svoeto mislewe i istite se dostavuvaat vo prilog napredlogot na zakonot.

Ponatamu, ovlasteniot pretstavnik na predlaga~ot organizira dverabotni sredbi so pretstavnici od Vladata i resornite ministertsva.

Pri kreiraweto na odredbite od ovoj zakon, se zemeni vo predvidmisleweto na obra}awata na pratenicite od 122 sednica na Sobranie-to na RM vo vrska so potrebata od donesuvawe na ovoj zakon, mislewa-ta na Komisijata za trud i socijalna politika i Zakonodavno-pravna-ta komisija na Sobranieto na RM, misleweto na Vladata na RM, mis-leweto na Nacionalnoto koordinativno telo za ednakvi prava nalicata so hendikep vo RM i dostavenite zaklu~oci do ovlasteniotpretstavnik na predlaga~ot, obra}awata i inicijativite na Nacio-nalniot sovet na invalidski organizacii vo Makedonija do vladiniteinstitucii za zakonsko regulirawe na pove}e pra{awa {to se odnesu-vaat na licata so hendikep, misleweto na Ministerstvoto za finan-sii i Ministerstvoto za zdravstvo i mislewata na ekspertite.

Soglasno dobienite preporaki, zaklu~oci i mislewa na pretstavni-cite na vladinite institucii i ekspertite, koi korespondiraa soduhot na predloèniot zakonski tekst i sistemot koj se predlaga,ovlasteniot predlaga~ gi inkorporira vo predloèniot zakonskitekst.



154

CELTA [TO SE SAKA DA SE POSTIGNE SOUREDUVAWE NA ODNOSITE NA PREDLO@ENIOT NA^IN

Strate{kata opredelba na RM za evroatlansko integrirawe inejzinoto ~lenstvo vo Obedinetite nacii, nalagaat potreba odharmonizacija na nacionalnoto zakonodavstvo, po~ituvawe i ratifi-kacija na me|unarodnite dokumenti {to se donesuvaat od relevant-nite organi, kako i primena na me|unardni instrumenti. Soglasno~len 68 od spogodbata za stabilizacija i asocijacija me|u RM i ~len-kite na Evropska unija, Republika Makedonija treba da ja sogledava`nosta od prisposobuvaweto na postoe~kite zakonski propisi ida go zapazi nivniot trend.

Komparativno sogleduvawe:

Iako, zakonite protiv diskriminacijata ne se edinstveniot patkon ednakvosta na licata so hendikep, sepak treba da se napomenedeka vo poslednive nekolku decenii pove}e od 40 zemji ~lenki naOON usvoija zakoni za anti-diskriminacija vrz licata so hendikep.Zna~ajno e da se napomene deka ovie zakoni protiv diskriminacijana osnov na hendikep prestavuvaat nov razvoen momement vo politika-ta kon hendikepot vo celiot svet. Ovie zakoni pravno manifestiraatpromena vo paradigmata od medicinski kon socijalen pristap konhendikepot. Pravnoto tretirawe na hendikepot kako predmet nadiskriminacija podrazbira priznavawe na faktot deka licata so hen-dikep se lica so prava kako i ostanatite, a ne problem.

Dr`avite koi do denes imaat usvoeno nekakov vid na zakon protivdiskriminacijata koristat eden od ~etirite razli~ni pravni pris-tapi/modeli, odnosno tie se regulirani preku: krivi~en zakon; ustavenzakon - ustav; gra|anski zakon; i, zakoni za socijalna za{tita.

1. Francija, Finska, [panija i Luksemburg vo svoite krivi~-nizakoni propi{uvaat zabrana na diskrimnacija na licata so hendikep.[panskiot zakon zabranuva diskriminacija poradi hendikep koga seraboti za horizontalna ili vertikalna promena na rabotno mestoili pri postapka za vrabotuvawe ako rabotnikot so hendikep e sposo-ben da ja izvr{uva taa rabota. Luksemburg i Francija zabranuvaatdiskriminacija poradi hendikep pri vrabotuvawe, delovni aktiv-nosti i pri obezbeduvawe na stoki i uslugi za naselenieto. Kaznatae maksimum od dve do tri godini zatvor ili pari~na kazna. Finskiotkrivi~en zakon predviduva kazni za diskriminacija po osnov na vrabo-tuvawe i diskriminacija vo pogled na stoki i uslugi za celokupnotonaselenie.

155

Drugi dràvi pak, koi imaat usvoeno ne krivi~ni tuku gra|anskiili socijalni zakoni po odnos na diskriminacija vrz osnov na hendikep,imaat predvideno krivi~ni i administra-tivni kazni vo sklop na tie(gra|anski ili socijalni) zakoni.

2. Vo odreden broj zemji postojat ustavni odredbi protiv diskri-minacija koi eksplicitno go naveduvaat hendikepot. Toa se: Avstrija,Brazil, Kanada, Finska, Fixi, Gambija, Gana, Germanija, Malai, NovZeland, Ju`na Afrika, [vajcarija i Uganda. Ovie klauzuligeneralno ja zabranuvaat (negativnata) diskriminacija na licata sohendikep bez precizno da defini-raat {to to~no se smeta pod poimotdiskriminacija. Gorenavedenite ustavi, mu ovozmoùvaat ili mudavaat pravo na zakonodavecot da prezeme afirmativna akcija voborbata protiv diskri-minacija vrz osnova na hendikep. Afirmativ-nata akcija, spored toa, celi kon strukturnata diskriminacija, {topak e edna od najgolemite pre~ki za izedna~uvawe na mo`nostite nalicata so hendikep.

Ustavnite klauzuli se ~ini deka imaat pogolem efekt otkolkukrivi~nite klauzuli protiv diskriminacija vo zemjite vo tranzicija.Bidej}i vo pove}eto zemji Ustavot e najvisok zakon vo zemjata, ustav-nite amandmani imaat najvisoka pravna sila i dobivaat pogolemojavno vnimanie od ostanatite zakoni. Sepak, postojat pove}e pri~inizo{to Ustavnite zakoni protiv diskriminacija na licata so hendi-kep ima limitiran efekt. Pravata regulirani so ustavite se primen-livi samo vo takanare~enite vertikalni zakoni, odnosno, ustavniteodredbi gi za{tituvaat licata so hendikep protiv diskriminacijataod strana na dràvnite slu`bi, no ne i od privatnite lica. Kone~no,ustavnite odredbi naj~esto se {iroki i neodredeni. Nitu hendikepotnitu diskriminacijata ne se precizno definirani so koja bilo odustavnite odredbi, osven vo Ustavniot zakon na Nov Zeland, i ovaim dava golemo diskreciono pravo na sudovite.

3. Tretiot pristap opfa}a donesuvawe na gra|anski zakoni protivdiskriminacijata na licata so hendikep. Odreden broj na dràviimaat doneseno vakvi zakoni, i se zabeleùva tendencija pogolembroj da ja sledat ovaa linija. Najseopfatni zakoni protiv diskrimi-nacijata vrz osnov na hendikepot se onie na Avstralija, Kanada, HongKong, Filipinite, Velika Britanija i SAD. Sprotivno na toa,dràvite so kontinentalen praven sistem nemaat aplikativnoiskustvo vo ovaa oblast za razlika od dràvite so anglo-saksonskipraven sistem. Od tie pri~ini, naporite za donesuvawe na ovoj lexgeneralis (sistemski zakon) za pravata i dostoinstvoto na licata so



156

hendikep vo Republika Makedonija e zna~aen inicijalen impuls vopodobruvaweto na ovaa slika na globalno nivo.

Sporedena so krivi~nite i ustavnite zakoni protiv diskriminaci-jata na licata so hendikep, gra|anskata legislativa protiv diskrimi-nacijata e podetalna vo odnos na domenot na zakonot. Pove}eto zakonidavaat definicija za toa {to pretstavuva diskriminatorskoto odne-suvawe ili ednakvosta. Osven toa, site gra|anski zakoni protiv dis-kriminacijata na hendikepot imaat odredbi za mehanizmite za sprove-duvawe {to, mora da se priznae, e edno od krucijalnite pra{awa voimplementiraweto na odrebite od zakonot.

4. Kone~no, nekoi zemji odbrale pristapot kon pra{aweto zazabranata na diskriminacijata vrz osnov na hendikepot da go re{ava-at na tradicionalen na~in, odnosno preku zakonite za socijalnaza{tita na licata so hendikep. Takvi zemji se: Bolivija, Kina, KostaRika, Korea, Nikaragva, Panama i [panija. I Republika Makedonija,iako stihijno i necelosno, sepak moè da se vidi, go ima prifatenotradicionalniot na~in. Od navedenoto moème da zaklu~ime dekadràvite so kontinentalen praven sistem ~esto, inkliniraat konovoj na~in na regulirawe na pra{awata povrzani so hendikepot.

Vo ovie zakoni, odredbite protiv diskriminacija se nao|aat ved-na{ do onie potradicionalnite za prevencija od hendikep i rehabili-tacija. Glavniot fokus na ovie zakoni e pove}e naso~en na socijalniteuslugi i na~ela za integracija otkolku na prava zasnovani na odred-bite protiv diskriminacija. Odredbite protiv diskriminacija volegislativata za socijalna za{tita imaat tendencija da bidat nejasnii se limitirani na edna oblast. Odredbite protiv diskriminacijatavo zakonite za socijalna za{tita ne se seopfatni i reformski orien-tirani. Pomestuvaweto na paradigmata od medicinskiot model natretitawe na hendikepot kon tretman od aspekt na pravata na ~ovekotse ~ini pote{ko vidlivo vo ovoj vid na legislativa.

Kako rezime, bi zaklu~ile deka najseopfaten zakonski pris-tapza prevencija i za{tita od diskriminacija zasnovana na hendikep eonoj na gra|anskite prava. Obi~no, sproveduvaweto na zakonite ezada~a na ustanovite na javnata administracija i sudovite. Legislati-va koja te`nee da izvr{i transformacija na op{testvoto vo odrednaoblast, kako na primer ~ovekovite prava ili zakonite protiv diskri-minacija, obi~no formira nekakov vid na mehanizam za za{tita iobezbeduvawe, odnosno specijalizirani tela za sproveduvawe. Toamoè da bide komisija za ~ovekovi prava/ednakvi mo`nosti, specija-liziran naroden pravobranitel, nacionalen sovet ili agencija. Me|u

157

zakonite za hendikep, razgleduvani pogore, samo gra|anskite ili soci-jalnite zakoni sodràt nekakvi odredbi za sproveduvawe ili monito-ring na zakonite. Modernite zakoni protiv diskriminacija nahendikep se dràt do principot na desegregacija, deinstituciona-lizacija i obvrska za obezbeduvawe razumno prilagoduvawe, {to zna-~i aktivno ukinuvawe na strukturalnata diskriminacija.

Konvencija:

Licata so hendikep treba da gi uìvaat site ~ovekovi prava {tose garantirani so korpusot na univerzalnite instrumenti za pravatana ~ovekot i osnovnite slobodi. Sepak, vo praktikata, tie se soo~u-vaat so diskriminacija. Poradi toa e potreben mandaten dogovor kojna licata so hendikep }e im obezbedi celosno uìvawe na pravatakoi per se im pripa|aat. Od tie pri~ini, vo dekemvri 2001 godina, nainicijativata na Meksiko, na Generalnoto sobranie na OON so kon-senzus be{e usvoena Rezolucija 56/168, obezbeduvaj}i vostanovuvawena Ad hoc Komitet za izrabotka na predlog-tekst na sveopfatna iintegralna me|unarodna konvencija za za{tita i promocija na pravatai dostoinstvoto na licata so hendikep. Predlog-tekstot na Konven-cijata e vo momentov najzna~aen dogovor za ~ovekovi prava na koj{toraboti OON i e vo fokusot na vnimanieto na ekspertite i aktivis-tite za ~ovekovi prava nasekade vo svetot. Od tie pri~ini, so donesu-vaweto na predloèniot zakon, koj e kompatibilen so principitenotirani vo ovaa Konvencija, Republika Makedonija ima retka mo`-nost da stane lider vo regionot vo sferata na za{tita na pravata nalicata so hendikep. Istoto se potvrduva ne samo so normite koi gipokrivaat anti-diskriminacionite odredbi, tuku u{te pove}e i soafirmativnite akcii koi dràvata treba da gi prevzeme vo sitesferi na op{testvenoto ìveewe.

Me|utoa, iako pravata na ~ovekot se regulirani na me|unarodnonivo, sepak dràvite ostanuvaat eden od klu~nite za{titnici i pro-motori na istite. Procesot na preto~uvawe na vizijata vo konkretnapolitika i programa za akcija e individualen i zaseben za sekojadràva, bez razlika dali stanuva zbor za industriska ili zemja vorazvoj. Postoeweto na principot na pravna ednakvost, pravnite leko-vi i dopolnitelnite akcii koi {to dràvite moàt da gi prezemaatpretstavuvaat osnova od koja se trgnuva vo podobruvaweto na situa-cijata vo koja se nao|aat licata so hendikep.



158

Struktura na zakonot i celi koi treba da se postignat po oblasti:

So Zakonot za za{tita na pravata na licata so hendikep, ~ie done-suvawe se predlaga, }e bidat zapazeni me|unarodnite normi i stan-dardi, kako i sogleduvawata i uspe{ni primeri na zakonskite re{e-nija vo drugi zemji. Pri podgotvuvaweto na ovoj predlog zakon se ko-risteni re{enija od pove}e dràvi, vo korelacija so specifi~nostana na{iot praven i politi~ki sistem.

Vo Prviot del se opfateni op{tite na~ela i se stipuliraninasokite vo koi treba da se dviì Republika Makedonija za za{titana pravata i dostoinstvoto na licata so hendikep: ulogata na drà-vata; predmetot na za{tita t.e. pravata i dostoinstvoto, a ne samotolice so hendikep; celta i principite vrz koi treba da se donese ovojzakon; pristap kon hendikepot; podignuvawe na javnata svest; i sora-botka so organizaciite na lica so hendikep.

So usvojuvaweto na ovie odredbi dràvata }e zacrta seopfatenpristap kon zakonsko re{avawe na problemite vo ovaa oblast i }e sezdobie so osnov za zakonsko tolkuvawe i nasoki za ponatamo{naizgradba na pravniot sistem.

Vo vtoriot del e postavena pozicijata na dràvata, odnosnozabranata na diskriminacija po osnov na hendikep i vo ovoj del zako-not funkcionira kako klasi~en poseben antidiskriminacionen zakon.

Vo momentov, vo Evropa i vo regionov e aktuelno donesuvawe naantidiskriminacioni zakoni, koi se vo funkcija na za{tita na prava-ta i vrodenoto dostoinstvoto na licata so hendikep. Vo RepublikaMakedonija vo momentov ima dve inicijativi i se podgotveni dvenacrt-verzii na eden op{t Zakon za za{tita od diskriminacija: odstrana na Helsin{kiot komitet za ôvekovi prava vo Makedonija iInstitutot za sociolo{ko-pravni istraùvawa i MCMS. I vo dvatanacrta postojat odredbi koi referiraat kon licata so hendikep idvata od niv ohrabruvaat donesuvawe na pobliski propisi protivdiskriminacija na odredena kategorija gra|ani, poradi specifikitena celnite grupi.

Tretiot del gi opfa}a oblastite na za{tita vo koi se stipuliraniafirmativnite akcii {to dràvata e obvrzana da gi prezema. Tukase opfateni oblastite na za{titata, poto~no oblastite vo koi drà-vata e dol`na da prezema afirmativnite akcii, i toa: zdravstvenaza{tita i rehabilitacija, vrabotuvawe, obrazovanie, socijalna za{-tita, dostapnost, politi~kata participacija, domuvawe i kulturno-zabavniot ìvot i sport.

159

Potrebno e da se napomene deka vo site sferi preku predvidenitenormi se pravi zna~itelen is~ekor, sledej}i gi me|unarodnite stan-dardi, da se vospostavat modeli za ponatamo{no ureduvawe na napo-rite koi dràvata }e gi prezema vo sekoja oblast pooddelno. Del odovie odredbi sluàt kako limitacija za spre~uvawe na erozijata nave}e postoe~kiot stepen na pozitivni merki koi dràvata uspealada gi za~uva. Sekako ovoj del na zakonot }e predizvika donesuvawena ponatamo{na legislativa no, od druga strana, i najgolemi tro{ociza implementacija na zakonot.

So ~etvrtiot del e predviden mehanizmot za regulacija vo kojglavni ~initeli se Vladinoto koordinativno telo za izedna~uvawena mo`nostite na licata so hendikep, od edna strana, i Sobranietona organizacii na lica so hendikep, od druga. Zna~i pokraj vladinata,kako nejzin pandan e postavena i nevladinata komponenta, koja inte-gralno ja zaokruùva ovaa regulacija.

Tuka se regulira obvrskata za sobirawe, obrabotka i koristewena specifi~nite statisti~kite podatoci za licata so hendikep voRM, kako i sproveduvawe na istraùva~ki programi za socijalno-ekonomski praa{awa. Utvrduvaweto na vidot na hendikepot i stepe-not na onevozmoènost i ote`natost vo ostvaruvaweto na sekojdnev-nite aktivnosti i funkcii, za sekoe lice poedine~no, koe go vr{iposebna Komisija za utvrduvawe na hendikep formirana za taa cel,e stipulirano kako vtor del od mehanizmot za regulacija. Vladinotokoordinativno telo za izedna~uvawe na mo`nostite na licata sohendikep so ovoj zakon se redizajnira i mu se pro{iruva nadle`nostai negovoto deluvawe, sé so cel da prerasne vo ona {to samiot zbor goukaùva - kordinativno telo, odnosno koordinator na rabotata nanivo na Vlada, no vo isto vreme da bide otvoreno za da se slu{neglasot i na nevladiniot sektor, a pri toa da ne ja amnestira vladata.Isto taka, so ovoj zakon se vostanovuva, Sobranie na organizacii nalicata so hendikep koe go obedinuva glasot na licata so hendikep poklu~nite pra{awa i ja koordinira rabotata (vo smisol na ovoj zakon)na site organizacii na lica so hendikep.

Idejata na postavenosta na relaciite e da se kreira prostor (a needno centralizirano telo) kade }e se reflektira principot naproverka i ramnoteà (chek and balance) na klu~nite ~initeli vosistemot. Od tuka proizleguvaat i odredbite za regulirawe na osno-vite na funkcionirawe na gra|anskiot segment kako oblast od javeninteres koj, pokraj toa, i }e go re{i postoe~kiot gorliv problem soreprezentativnosta na organizaciite na licata so hendikep.



160

Pettiot del go regulira vtoriot mehanizam koj se predlaga soovoj zakon t.n. mehanizmot za za{tita, koj glavno go obezbeduva Komi-sijata za za{tita na pravata na licata so hendikep. Istata e predvi-dena da raboti vo nekolku sferi: za{tita od povredi predizvikaniso op{ti akti koi se doneseni i egzistiraat vo na{ata nacionalnalegislativa; davawe pravna pomo{ i zastapuvawe pri individualnipovredi in concreto; podignuvawe na javnata svest i promocija na pred-metot na za{tita na ovoj zakon; kako i sledewe i implementacija naovoj zakon i aktite {to proizleguvaat od nego. Komisijata kako ek-spertsko telo treba aktivno da se zalaga, pokraj pravnoto regulirawei pomo{ pri individualni povredi, da u~estvuva i vo procesot kojkorespondira so gradewe na pozitivni trendovi.

Vo {estiot del e predviden posledniot mehanizam voveden soovoj zakon a toa e mehanizmot za obezbeduvawe. Sé so cel da ne ostanezakonot “mrtvo slovo na hartija”, predlaga~ot poso~uva modus zafinansirawe na implementacija na istiot. Od tie pri~ini, Fondotza pravata na licata so hendikep, koj se formira za ovaa cel, e pred-viden da bide finansiski servis na sistemot, odnosno na klu~niteorgani i tela koi {to se vostanovuvaat so ovoj zakon. Se predviduvai mo`nost za finansiska podr{ka i na NVO-i od strana na Fondot,preku programski aktivnosti.

Tuka e reguliran i delot za donesuvawe i implementacija na Nacio-nalnata strategija za izedna~uvawe na mo`nostite na licata so hendi-kep vo RM kako i podnesuvawe na vladini izve{tai i paralelni sogledu-vawa od nevladiniot sektor. Nacionalnata strategija se donesuva zaperiod od {est godini, no se menuva spored uslovite, pa zatoa, sostavendel na strategijata e nacionalniot plan za akcija koj se donesuva zaperiod od {est godini, no se revidira na sekoi dve godini. So samototoa (postoe~kata) Nacionalna strategija nema da bide samo deklara-tivna, odnosno so akcioniot plan }e se operacionalizira i to~no, sokrajni rokovi, vremenski }e se ograni~i implementiraweto vo praksa.

Vo sedmiot del se stipulirani kaznenite odredbi koi, vo odnosna postoe~kite za ovoj tip na zakonska regulativa, se predviduvaatda bidat visoki i so kvalifikatoren element. Sankciite predvideniso odredbite od zakonot se delat na tri tipa i toa: zatvorski, pari~nii vospitno-za{titni merki. Vo su{tina kaznenite odredbi se posta-veni na tri nivoa, od parapenalni sankcii, preku restitucija, doza{titni merki (odzemawe na licenci i dozvoli).

Vo posledniot osmi del se pomesteni preodnite i zavr{niteodredbi vo koi se reguliraat idnite ~ekori na dr`avata kon funda-

161

mentalna nacionalna legislativa vo sferata od interes, sé so cel,da se sozdadat dobri preduslovi za implementirawe na ovoj zakon.

Su{tinata na vakov tip na zakoni e {to treba da predizvikaatdonesuvawe na redica zakonski i podzakonski akti, kako i soodvetnipromeni vo postoe~kata zakonska regulativa. Za toa da moè uspe{noda se implementira ovoj zakon predviduva ekstenziven rok vo traeweod pet godini. Sepak, pokraj prvi~noto vostanovuvawe na telata koigo prestavuvaat mehanizmot za regulacija vo postapnosta na donesuva-we na novata zakonska regulativa, najgolema uloga }e odigra usoglasu-vaweto na novata Strategija i Akcionen plan, vo koj }e se predvidatnositelite i pobliskite rokovi za implementacija na novata regula-tiva.

FINANSISKI SREDSTVA POTREBNI ZASPROVEDUVAWE NA ZAKONOT

Za sproveduvaweto na Zakonot se potrebni finansiski sredstva.Vo {estiot del e predviden posledniot, voveden so ovoj zakon,

mehanizam za obezbeduvawe, preku koj finansiskite sredstva, koisega se obezbeduvaat od Buxetot (preku raspredelba na dobivkite odigri na sre}a), so pravilna alokacija }e go obezbedat finansirawetona Zakonot za za{tita na pravata na licata so hendikep.

Finansiraweto na aktivnostite od tretiot del (afirmativniteakcii na dràvata), koi postapno }e se voveduvaat, }e se sprovede odBuxetot na Republika Makedonija.

Spored misleweto na Vladata na RM i soglasno realizacijata vominatata godina, finansiskite sredstva po osnov raspredelbata nadobivkite od igrite na sre}a iznesuvaa 305 milioni denari. Sporedpredvideniot Buxet na RM za 2005 godina ovaa suma iznesuva 0, 00525%od vkupniot Buxet na RM predviden za minatata godina.

VO IMETO NA PREDLAGAÔT, 18.968 GRA\ANI:

OVLASTEN PRETSTAVNIK NA PREDLAGAÔTPOLIO PLUS

- dvièwe protiv hendikep-

Zvonko [avreskiSkopje,03 maj, 2006 godina



162

Vo ova ~udno vreme na transveri na igra~i od site kalibri(sportski, ekonomski, politi~ki) mi se nametnaa nekolku dilemi.

Osnovnata e koi se klu~nite igra~i vo svetot na hendikepot - nalokalno nivo, se razbira. Zatoa {to, neli, razmisluvame globalnoa deluvame lokalno.

Da pojasnam: edna rabotna grupa na entuzijasti se zafati da kre-ira zakon koj }e vospostavi sistem vo zakonskata za{tita na pravatai dostoinstvoto na licata so hendikep. Ova se slu~uva na svetskonivo - vo OON e vo tek donesuvawe na Konvencija (pod istoto ime),no nema svet bez dràvi (barem zasega).

Pri komparativnite analizi i vo razgovorite so "poznava~ite"~esto im be{e potencirano deka najlesno }e si ja zavr{at rabotatadokolku kreiraat telo koe }e ja turka problematikata, kako Minis-terstvo za hendikep ili pak (vo poblagata varijanta) Agencija zahendikep. Kon ova se dodavaa primerite na nekoi zemji koi se pona-pred vo ovaa sfera. I toa mi zali~i kako da pravime napor da sikupime igra~ (isto kako vo fudbal, ili pri izbori).

I sosem sprotivno na praksata i zdraviot razum re{ivme da seotkaème od pridonesot na "igra~ot" i si nacrtavme igrali{te.Zo{to!?

Zatoa {to hendikepot treba da se redefinira! Hendikepot ne ereligiozna metafizika (stradawe za svoi ili grevovi na predcite).Hendikepot ne e medicinsko pra{awe (razvojot na medicinata samogo zgolemuva brojot na licata so hendikep). Hendikepot ne e nipra{awe na dobrodetelstvo ili na socijala. Hendikepot e ~istopra{awe na ~ovekovi prava. Praiskonska naru{enost na relacijatapome|u liceto so problem i zaednicata. Hendikepot ne e nemo`nosttuku - onevozmoènost.

5.4. IGRA^ vs. IGRALI[TE 1

1 Razrabotka na osnovniot koncept pri kreirawe na mehanizmite za zakonot

163

Tokmu toa ni treba{e vo novoto sistemsko zakonodavstvo -redefinirawe. A toga{ ve}e ne ni treba igra~. Ni treba samoigrali{te, propisno obeleàno, so jasni ulogi i definirani stan-dardi (po mo`nost vo eden ramkoven dokument - Sistemski zakon) apotoa neka igra koj saka t.e. site koi se zasegnati i imaat interesse povikani na megdan.

No za da nema debalans pome|u igra~ite (ili barem da se locira,namali ili barem kontrolira) stavivme sistem na fer igra - ilit.n. check and balance (proverka i ramnoteà). Grafikonot naslednata strana moè da pomogne vo razbiraweto na ovaa ednostavnakonstrukcija.

Idejata e da nema apsolutno odgovoren i apsolutno mo}en igra~.Duri i svetec-igra~ moè da zaspie ili da se zaboravi (rasipe).Tokmu zatoa se iznivelirani vlada i nevlada (od gore - nadolu) ifinansii i prava (od levo na desno). Dodatokot na vonizbornoimenuvawe, avtomatsko buxetirawe, nadvore{ni upravni struk-turi, revizii i ekspertski strukturi se dopolnitelni mehanizmiza izbegnuvawe na mo`noto zatalkuvawe na na{ite igra~i, no voisto vreme namaluvawe na mo`nosta od nivno disciplinirawe odaktuel-nata politika i politikanstvo.

Veruvame deka vo postoe~kiot sostav ve}e postojat dobri igra~i.Sistemskiot zakon nudi mo`nost od dopolnitelno profilirawena novi dobri igra~i. Za{titniot mehanizam, koj go nudime, nemada ostavi mnogu prostor za manipulacija, disciplinirawe i dnevno-politi~ka upotreba na vakviot tim.

P.S. Neli - dobar igra~ na blef ne se fa}a.

Igra~ vs. igrali{te


164

164

[em

atsk

i p

ri

kaz

na

rel

aci

ite

po

me|

u k

lu~

ni

te ~

in

ite

li

i m

ehan

izm

ot

na

pr

ov

erk

a i

ram

no

te`

a(“

Che

ck a

nd b

alan

ce”)

vo

Nac

rt

Zak

on

ot

za z

a{ti

ta n

a p

rav

ata

i d

ost

oi

nst

vo

to n

a l

ic

ata

so h

end

ik

ep

[E

MA

NA

TE

LA

TA V

O S

Z

[em

atsk

i pr

ikaz

na

real

ciit

e po

me|

u kl

u~ni

te

igra

~i

165

VREME IDNO

DEL TRETI


166

167

DEL TRETI

VREME IDNO

1. PRESKOKNATI ÊKORI VO NACIONALNOTOZAKONODAVSTVO

Strategijata bara mislewe, taktikata bara nabquduvawe.-(Max Euwe)

Ne slu~ajno sega nao|ame za potrebno da im se obratime na siteonie koi imaat pogolema ili pomala uloga vo procesot na vklu~uvawena licata so hendikep vo site sferi na op{testvenoto ìveewe.

Za{to, sekoj ~ovek e vaèn, se~ij pridones moè da bide klu~en, ase~ija aktivnost priznaena ili nepriznaena ...

Vo momentov, im se obra}ame na site, so namera da se potsetime{to imame propu{teno.

Nema potreba da se vratime ~ekor nazad, tuku da se naso~ime kongradewe na mostovi po patot koj be{e izoden. Bez nikakva namera dakritikuvame, a so cel da gi pokanime na sorabotka site koi }e prepoz-naat vo tekstov i }e odgovorat na povikot, ovoj tekst treba da bidetrasirana nasoka za da gi sogledame sostojbite i da prezememe zaed-ni~ka akcija.

Sostojba : ZakonodavstvoVo premnogu zakoni i podzakonski akti, nekonzistentno, se regu-

liraat prava i obvrski koi se odnesuvaat na licata so hendikep.1

Zatoa, }e mora da ja sogledame sostojbata od dva aspekti.

1 Vidi: Obrazloènie na Predlogot na Zakonot za za{tita na pravata na licataso hendikep.

Preskoknati ~ekori vo nacionalnoto zaknodavstvo


168

Od edna strana e (ne)opravdanosta na ona {to e prezemeno dosega, od druga strana e ona {to }e mora da se prezeme vo idnina.

Trgnuvaj}i od toa deka vo stariot socijalisti~ki sistem postoe{edosta soliden sistem na socijalna za{tita, a nekade po osamostojuva-weto na Republika Makedonija, zaradi narasnuvaweto na ekonomsko-socijalnite potrebi istiot se raspadna, mora da po~neme od tamu.Ne navleguvaj}i vo pri~inite koi mnogu dobro gi znaeme, problemiteso koi se sudiraat site zemji vo tranzicija mora da priznaeme dekagriàta za hendikepot be{e ostavena na posledno mesto - prezemawena akcija i predlagawe na konkretni merki za kreirawe na politikaza 10-15% od populacijata na RM (statistika soglasno podatociteod Svetskata zdravstvena organizacija).

A vo RM nema statisti~ki podatoci za to~nata brojka na lica sohendikep, za vidot i stepenot na nivniot hendikep. Logi~no, dokolkunema evidencija, tie lica formalno ne postojat, pa dràvata nemaodgovornost za niv.

Od druga strana pak, onie {to se obiduvaat da ja „isteraat pravda-ta", naj~esto, zaradi sloènite i dolgi birokratski proceduri, nemaatkomu da mu se obratat, nemaat za{titnik (samo za sporedba, vo VelikaBritanija postoi Komisija za za{tita na pravata na licata so hendi-kep, koja nastapuva vo nivno ime i za nivna smetka).

Drug problem, koi isto taka proizleguva od nepostoeweto nasoodvetni propisi, e siroma{tijata vo koja ìveeat pove}eto licaso hendikep.

So zakonot za socijalna za{tita e stvorena takva me|uzavisnostme|u licata so hendikep i nivnite semejstva, {to namesto socijalnaza{tita, celoto semejstvo dobiva status na socijalni slu~ai.

Ponatamu, pri obidot na vladinite strukturi da ovozmoàt sood-vetno vrabotuvawe na licata si hendikep e formiran Poseben fond,~ii uslugi gi koristat pravnite lica so cel vrabotuvawe i rabotnoosposobuvawe na licata so hendikep. Kritikata kon ovoj obid e jasna:izdvojuvaweto na pari~ni sredstva od Buxetot i menaxirawe na isti-te od onie koi re{avaat za steknuvawe na status „za{titno dru{tvo"doveduva do zloupotrebi i nedosledno koristewe na sredstvata.O~igledno e zaboravena primarnata namena na ovie sredstva: razvi-vawe na potencijalite i sposobnostite na licata so hendikep kakointegralen del od sevkupniot ~ovekov potencijal na zaednicata.

Od gorenavedenite primeri doa|ame do zaklu~ok deka nemawetona konkretni mehanizmi za za{tita na interesite na licata so hendi-kep e klu~niot preskoknat ~ekor.

169

Nepostoeweto na praven akt so koj se dizajnira nov seopfatensistem e isto taka, preduslov za menuvawe na svesta kaj po{irokatapopulacija i promocija na pozitivni stavovi sprema licata so hendi-kep koe ponatamu, }e rezultira so pogolema otvorenost na zaednicatai celosno vklu~uvawe na licata so hendikep vo op{testveniot ìvot.

Vtoriot aspekt na ona {to e podzaboraveno pri kreirawe nazakonski merki e vo delot na harmonizacijata na makedonskoto zakono-davstvo so zakonodavstvoto na Evropskata unija.

Imeno, Republika Makedonija vo momentov e zemja so kandidatskistatus za ~lenstvo vo Evropskata unija. Vo taa nasoka se i site naporina Vladata na RM, vklu~uvaj}i gi ñ naporite za kreirawe na seopfat-no zakonodavstvo za licata so hendikep, {to }e ovozmoì ednakvo iaktivno u~estvo na licata so hendikep vo makedonskoto op{testvoto.

No, pri obidot za harmonizirawe na makedonskoto zakonodavstvoso zakonodavstvoto na Evropskata unija, o~igledno se preskoknatinekoi ~ekori.

Vladata na Republika Makedonija, za celosno i efikasno sprovedu-vawe na procesot na harmonizacija na pravoto, ja ima identifikuvanopotrebata za vospostavuvawe na sistem, poto~no mehanizmi, ~ijaedinstvena zada~a }e bide harmonizacijata. Oddelenieto za pribli-ùvawe kon evropskoto zakonodavstvo pri Sekretarijatot za evrop-ski pra{awa, ja podgotvi metodologijata (pristapot) za istoto, pri{to se podgotvuva baza na podatoci na site zakonski akti, nivnatausoglasenost i dinamika na usoglasuvawe, kako i potrebata od podgo-tovka na novi akti. Vo slu`ba na ovaa aktivnost e osnovaweto naTehni~kiot komitet za evropska integracija, koj }e ja ima ulogata naPodkomitet za harmonizacija i ja ima obvrskata da izgotvi Naciona-len plan soglasno predlozite za prioritetite {to }e gi dobiva odrabotnite grupi. Rabotnite grupi pak se sostaveni od kompetentnilica po oblasti, koi rabotat na odredena problematika vo resorniteministerstva.

Pri analizata na dinamikata na usoglasuvawe na makedonskotozakonodavstvo so zakonodavstvoto na Evropskata unija se sogleduvanedostatok na kompetentni lica po odnos na problematikata hen-dikep.

Analiziraj}i ja vklu~enosta i dinamikata na predlozite odMinisterstvoto za trud i socijalna politika, za potencirawe efaktot deka od samiot po~etok na konstituirawe na timot za vklu-~uvawe vo rabotata na Sekretarijatot za evropski pra{awa, ne evklu~eno lice od Ministerstvoto kako nacionalen ekspert od obla-



170

sta na hendikepot, iako, soglasno predloèniot pristap sodràn voUpatstvoto za odgovarawe na pra{alnikot na Evropskata komisijaza podgotvuvawe na mislewe po baraweto za ~lenstvo na RM vo EU2,e predvideno nazna~uvawe na odgovorno lice od ministerstvata popra{awe, {to go podrazbira i hendikepot kako posebna oblast. Odedna strana, nacionalniot ekpert treba da go utvrdi stepenot nausoglasenost na na{ite zakoni i da dade mislewe za potrebni izmenii dopolnuvawa, da dade predlog za donesuvawe na novi, usoglasenizakoni, kako i moèn na~in za implementacija na istite. Od drugastrana istiot treba da sorabotuva so zainteresirani subjekti koi biu~estvuvale vo rabotata na Rabotnata grupa formirana za kreirawena politika za hendikep.3

Ova e eden preskoknat ~ekor, koj posledovatelno vodi i kon drugi.Vo period koga vo sobraniska procedura se nao|a Predlog na zakon

za za{tita na pravata na licata so hendikep, i imaj}i na um dekaistiot be{e predloèn preku gra|anska inicijativa, zaedno so18.968 potpisi od gra|ani na Republika Makedonija, prosleden sosilna mediumska kampawa i poddr{ka od celokupnata makedonskajavnost, nejasno e zo{to vo samiot pregled ne e spomnato deka postoiodreden tekst i toa, predlog na zakon, koj {to e vlezen vo Parlamen-tot i site relevantni akteri imaat obvrska da se izjasnat po odnosna istiot?! Se dobiva vpe~atok deka vo momentot koga e napravenpregledot i planot za harmonizacija na makedonskoto zakonodavtsvoso zakonodavstvoto na EU, namerno e ignorirano postoeweto napredlogot na Zakonot za za{tita na pravata na licata so hendikep.

Analogno na gorespomenatoto, za~uduva~ki e faktot deka vo Pred-log nacionalnata programa za usvojuvawe na pravoto na EU, kako ivo spisokot na pravni propisi za harmonizacija, rasporedeni po struk-tura, voop{to ne e predvideno donesuvawe na zakonski ili podzakon-ski akti koi ja tretiraat problematikata hendikep. Vo slu~ajot,pove}e od jasno e neophodnoto itno vklu~uvawe na site relevantniavtoriteti koi rabotat na harmonizacijata vo procesot na donesuva-weto na zakonot. Ova nao|a cvrsto opravduvawe vo preporakite ikriteriumite sodràni vo Analiti~kiot izve{taj za Mislewetopo baraweto na Republika Makedonija za ~lenstvo vo EU.

Soglasno ratifikuvanite me|unarodni konvencii i prifatenipreporaki, RM e obvrzana da prezeme konkretna akcija na poleto nahendikep.

2 Vidi: Br. 23/3498/1 od 27.09.2004 godina.3 Soglasno Metodologijata za harmonizacija na zakonite i tehni~kata regula-tiva na RM so onie na EU, april 2000 godin.

171

Sledstveno, vo Akciskiot plan za Evropsko partnerstvo 2005, sepredviduva usoglasuvawe na nacionalnato zakonodavstvo so zakono-davstvoto na EU na poleto na antidiskriminacija i ednakvitemo`nosti.

Vo vtoriot kvartal od 2006 godina, soglasno Akcioniot plan, be{epredvideno usoglasuvawe na nacionalnoto zakonodavstvo so zakono-davstvoto na EU na poleto na antidiskriminacijata i ednakvite mo`-nosti. No, eve ne na krajot od 2006-tata, a Republika Makedonija sîu{te nema doneseno Zakon za za{tita od diskriminacija.

Ova e od zna~ewe za na{ava problematika, bidej}i donesuvawena zakonski odredbi za bilo koja druga sfera i kategorija za za{titaod diskriminacija, se re{ava samo so donesuvawe na soodvetni normi,no hendikepot e sfera kade e potrebno prevzemawe na pozitivni akcii(afirmativni merki) od strana na dràvata, imeno, za da ne postoidiskriminacija, mora da se otstranat site barieri (arhitektonski itehnolo{ki), a sevo ova bara i odredeni finansiski sredstva.

Sostojba: Pozicija i politikaNa univerzalno i regionalno nivo, polo`bata na licata so hen-

dikep se ureduva od aspekt na ~ovekovite prava.Za àl, vo RM re{avaweto na ova pra{awe e ostaveno vo ramkite

na Ministerstvoto za trud i socijalna politika i na licata so hendi-kep se gleda kako na problem (socijalen), a ne kako na individua sosvoi prava i dostoinstvo.

Pri~insko-posledi~no, so ogled na me|uzavisnosta so semejnatazaednica vo sistemot na socijalna za{tita.

Od druga strana, licata so hendikep i nivnite organizacii ne sevklu~eni vo procesot na planirawe i kreirawe na nacionalnatapolitika. Politikata na vklu~uvawe mora jasno da go definira inklu-zivnoto op{testvo i ulogata na licata so hendikep vo nego.

Ovaa vizija "Nediskriminacija + pozitivna akcija = socijalnainkluzija" e osnovata za kreirawe na globalnata politika za hendi-kepot. So ogled na toa deka pod ova moto be{e donesena i Madridskatadeklaracija, neminovno se nametnuva zaklu~okot deka politi~katavolja e samo odraz na svesta na gra|anite za potrebite na licata sohendikep.

Dràvata ne gleda na organizaciite na licata so hendikep kakona ednakov partner. Na {to se dolì toa e pra{awe za koe treba dapobarame odgovor i od dràvata i od organizaciite. Nelogi~no e voprocesot na planirawe i pravewe programi koi se odnesuvaat na niv,



172

ili koi vlijaat vrz nivniot ekonomski i socijalen status da u~estvuvasamo "nezasegnata" strana.

Posledovatelno, nemaweto na dobra politika vodi kon kreirawena strategija koja nema svoja operacionalizacija vo efektiven planza akcija. Bez vremenska opredelenost, jasnost vo poziciite i odgovor-nosta na nositelite, bez finansiski sredstva, hendikepot e ostavenna re{avawe na stranskite donatori, pa taka, odredeni pra{awa setretiraat parcijalno, vo zavisnost od interesot na donatorite i mo-mentalniot „proekten" interes.

Svesni deka imlementacijata na ovie planovi bara ponekoga{ iogromni finansiski sredstva, a sepak, mora da go zememe vo predvidi nivoto na razvienost na dràvata, ona {to e zaboraveno, e mo`nostaza gradewe na socijalno partnerstvo.

Samo za sporedba, Evropskata komisijata se obvrza da gradi soci-jalno partnerstvo4 i da vloì napor za integrirawe na licata sohendikep na pazarot na trudot. Socijalnite partneri, ETUC, UNICEi CEEP, usvoija Deklaracijata za vrabotuvawe na lica so hendikep,zemaj}i gi vo predvid potrebite i pravata na licata so hendikep, soposeben osvrt na socijalno-ekonomskata sfera.

Pred polovina decenija Sobranieto i Vladata donesoa dva doku-menta so koi deklarativno se obvrzaa na ponatamo{na rabota. Neslu~ajno velime deklarativno, zo{to so Deklaracijata za za{titai unapreduvawe na pravata na licata so hendikep i so Nacionalnatastrategija za izedna~uvawe na pravata na licata so hendikep5 drà-vata ja iskaà svojata pozicija za ponatamo{no kreirawe na politikaza hendikep. Vo slu~ajov, dràvata najde sila da kaè nekoj dobarzbor i da gi ohrabri licata so hendikep deka ne e sé taka crno - taamisli na niv. Vo slu~ajot, stanuva zbor za nekakvo oktroirano "pravo",bez obvrska nekoj da go za{tituva.

Vo Nacionalnata strategija "Vladata gi zadolùva resorniteministerstva, vo ramkite na nivnite zakonski ovlastuvawa, da preze-mat merki za sproveduvawe na ovaa strategija. Resornite minister-stva se dol`ni najmalku dvapati godi{no da podnesuvaat izve{tajdo Vladata na RM i Nacionalnoto koordinativno telo za prezemenitemerki vo sproveduvaweto na ovaa strategija."

4 Partneri vo EU: ETUC (European Trade Union Cofderation), UNICE (The Confede-ration of European Bussines), CEEP (European Centre of Enterprises with Public Participationand of Enterprises of General Economic Interest).5 Vidi: „Slu`ben vesnik na RM" br. 101/01

173

Nema potreba tuka da gi prezentirame izve{taite, realnostadovolno kaùva. A postojat li tie izve{tai e pra{awe na pristapkoj i kako gi meri rezultatite koi treba da bidat prezentarani vone{to {to se imenuva kako izve{taj.

Za{to, za nekogo izve{taj pretstavuva samo forma na izvestuva-we. Za àl, izvestuvawe so takvi rezultati, dokolku treba da bideisprateno do odredeni instanci kako {to se telata i organite voramkite na EU, bi bilo alarm za itno prezemawe na odredeni ~ekori.Ne slu~ajno, gorespomenatite preporaki se reakcija na odgovoritena pra{awata koi dopolnitelno bea isprateni po odgovorite naPra{alnikot!

Dali nie o~ekuvame nekoj drug da go vr{i monitoringot za opera-cionalizacijata na ona na {to dràvata deklarativno se obvrza?

I povtorno se nametnuva potrebata za vospostavuvawe na sistemza regulirawe i kontrola vrz operacionalicacijata na doneseniteakti.

Dràvata ja donese Strategijata, no predlogot za revidirawe naistata moè da proizleze i od onie na koi se odnesuva i spored novata,da se podgotvi Nacionalen akcionen plan. Ova e posebno zna~ajno, odpri~ina {to dràvite ~lenki na OON se soglasija za tekstot naKonvencijata za za{tita na pravata na licata so hendikep i novata(revidiranata) Strategija treba da se izgotvi vo svetlinata na is-tata. Vo sporedba so drugite zemji, posebno razvienite, RepublikaMakedonija e ~ekor nazad, no so vodewe na dobra politika, kreirawena dobro zakonodavstvo i sorabotka so organizaciite na licata sohendikep (so celosno po~ituvawe na principot "Ni{to za nas, beznas!"), }e moè da bide primer na brzo i efikasno implementirawena obvrskite na dràvite {to }e proizlezat so ratifikacija na Kon-vencijata.

Zatoa, Republika Makedonija i kreatorite na politikata }e morada najdat sila, da se vratat nekolku ~ekori nanazad, kade, namernoili nenamerno, bea preskoknati odredeni ~ekori. Samo taka, konso-lidirani i podgotveni za novite predizvici {to gi nosi vremeto, }emoè da se napravi ~ekor napred kon ednakvi mo`nosti za licata sohendikep.

Sostojba: Hendikep kulturaImaj}i gi predvid ovie zalo`bi (na hartija), vo izminatiov peri-

od, dràvata ne prezema ~ekori vo nasoka na educirawe na svoitekadri koi se vo sekojdnevna komunikacija so lica so hendikep, nituso onie koi neizostavno treba da bidat senzibilizirani za hendike-



174

pot, poto~no, sposobni da u~estvuvaat vo kreirawe na politikata zahendikep. Tuka, povtorno se nametnuva obvrskata na dràvata zapodignuvawe na svesta, pokonkretno, za za{tita od diskriminacija,

Toa e Vienska {kola, ama balkanski smer!Vo nasoka na locirawe na hendikepot, }e povle~eme nekolku linii.

Vo sekoj slu~aj, SITE se odgovorni za vklu~uvawe na licata so hen-dikep vo glavnite tekovi.

Dràvata - zaradi sozdavaweto na uslovi i kreirawe na merki zaprifa}awe na licata so hendikep.

Gra|anskite organizacii i gra|anite - Zaradi prifa}aweto nalicata so hendikep.

Licata so hendikep - Zaradi zatvorenosta i slabata volja za u~es-tvo vo site sferi na op{testvenoto ìveewe.

Mediumite - Zaradi kreiraweto na pozitivna slika za licata sohendikep i prifa}aweto na hendikepot kako del od ~ovekovata li~-nost.

NIE I VIE.No, ako zboruvame za odgovornost na site, toga{ e neminovna

sorabotka pome|u site.Zatoa, site, no organizirano, treba da deluvame vo nasoka na sozda-

vawe na ednakvi mo`nosti za licata so hendikep.Moèbi, toa e ~ekorot koj{to site go imame preskoknato...No, bez àlewe, dokolku uspeavme da identifikuvame koi ~ekori

gi preskoknavme, sigurni sme deka }e uspeeme, zaedni~ki, organi-zirano i strategiski da prezememe konkretna akcija!

175

[ema na lokacijata na hendikepot


176

[to potoa? - pra{awe e sega!Nenamerno koristej}i ja analogijata na danskiot princ ovoj tekst

saka da stavi akcent vrz futuristi~kite ~ekori koi treba da sledatvo denovite {to doa|aat - ~ekori koi treba da bidat prezemeni odstrana na najva`nite (i pomalku va`nite) igra~i vo sferata na hendi-kepot vo Republika Makedonija: dràvata, zaednicata na licata sohendikep, i po{irokiot gra|anski sektor. Celosno tehni~ki postaveni zgora na toa zbogaten so pravna terminologija koja naj~esto znae dae suvoparna, negovata ground zero e mapirawe na konkretnata situacija- za da vidime kade odime, esencijalno e da znaeme kade sme. Me|utoakade sme e pra{awe na vreme minato i vreme sega{no, kade odime epra{awe na vreme idno. Kako da dojdeme do tamu e pra{awe na ovojtekst.

Igra~ broj eden: DraàvataNeskromno kaàno dràvata e, i treba da bide, krucijalen igra~

na makedonskoto igrali{te na hendikepot - igrali{te koe zakonotjasno go iscrtuva. Nejzinata uloga vo periodot {to doa|a ne trebada se gleda samo vo donesuvaweto na soodvetnata legislativa koja}e ovozmoì "fer igra". Naprotiv, taa treba da odi ~ekor ponapredi kon sozdavawe na soodvetni mehanizmi i vospostavuvawe na servisikoi }e pomognat vo celosnata implementacija na predvidenite odred-bi. Seto toa dopolneto so podignuvawe na svesta na op{testvoto zasituacijata vo koja se nao|aat licata so hendikep, kako i so promcijana pozitiven trend za istite. I sevo ova bi ostanalo "mrtvo slovo nahartija" ako dràvata ne uspee da najde modus operandi zaedno so orga-nizaciite na licata so hendikep, i ako ne gi koordiniraat svoiteaktivnosti za pra{awa od op{t interes.

Treba da se napomene deka pri pi{uvawe na ovoj tekst avtorot gisogleduva idnite sostojbi so pretpostavka deka Zakonot za za{titana pravata na licata so hendikep vo Republika Makedonija e ve}e do-nesen, vo forma vo koja be{e predloèn. Me|utoa da ne dolìme,tehni~ki ova bi moèlo da se pretstavi vaka:

2. [TO POTOA?

177

1. Da kreira soodvetni mehanizmi (za za{tita, regulacija i obez-beduvawe)

- Postojnoto Vladino koordinativno telo za izedna~uvawe na mo`-nostite na licata so hendikep (~ij naziv i samiot ni kaùva deka }egi koordinira aktivnostite na vladinite strukturi i sistemati~no}e gi naso~uva istite za op{to dobro) treba da zapo~ne da funkcioni-ra vo rok od edna godina od donesuvaweto na zakonot;

- Sobranieto na organizacii na lica so hendikep (kako pandan navladinata struktura, no ovoj pat na nevladino nivo) svoeto osniva~kosobranie treba da go odrì najdocna vo rok od {est meseci od donesu-vaweto na zakonot;

- Komisijata za za{tita na pravata na licata so hendikep (stru~notelo koe treba da se otelotvori vo glaven za{titnik i promotor napravata na licata so hendikep) treba da zapo~ne so svoeto rabotewenajdocna vo rok od edna godina od donesuvaweto na zakonot; i

- Fondot za pravata na licata so hendikep (glaven i odgovorenfinansier na site novoformirani tela pogore navedeni) treba dazapo~ne da funkcionira vo rok od edna godina od donesuvaweto nazakonot.

I vo duhot na maksimata "Ni{to za nas, bez nas", neminovno potre-bno e dràvata da ja obezbedi participacijata na organizaciite nalicata so hendikep vo gorespomenatite tela i organi.

2. Da donese soodvetna legislativa ili da intervenira vo ve}epostoe~kata (zakonski i podzakonski akti)

- Zakonot za vrabotuvawe na lica so hendikep i Akcioniot planza implementacija na zakonot, Vladata treba da go usoglasi vo rokod edna godina (od vleguvaweto vo sila na zakonot);

- Izmenite i dopolnuvawata na izbornata regulativa, so cel obez-beduvawe na celosna razbirlivost i dostapnost na izbira~kiteproceduri i glasa~ki mesta za licata so hendikep, kako i nepre~enou~estvo vo oblicite na neposredno izjasnuvawe na gra|anite, Mini-sterstvoto za pravda treba gi predloì vo rok od edna godina;

- Zakonot za referendum i drugi oblici na neposredno izjasnuvawena gra|anite, Ministerstvoto za pravda treba gi predloì vo rok odedna godina;

- Zakonot za popis na naselenieto, stanovite i doma}instvata,dràvata treba da go usoglasi vo rok edna godina;

- Aktite so koi se regulira raboteweto na komisiite za utvrduva-we na hendikep i nacionalnata Komisija za utvrduvawe na hendikep,Ministerstvoto za zdravstvo treba da gi donese vo rok od edna godina;

[to potoa?


178

- Posebniot akt za regulirawe na stepenot na asistencija vo ostva-ruvaweto na delovnata sposobnost na licata so mentalen hendikep(koja treba da e proporcionalna na samata potreba), dràvata e dol`-na da go donese vo rok od edna godina;

- Posebniot akt so koj se utvrduva koi zdravstveni uslugi {to nese opfateni so zadolìtelnoto zdravstveno osiguruvawe, a se va`niza sanirawe i podobruvawe na zdravstvenata sostojba na licata sohendikep, }e se smetaat za osnovni zdravstveni uslugi, Ministerstvo-to za zdravstvo treba da go donese vo prvata naredna godina od vlegu-vaweto vo sila na zakonot;

- Aktot so koj se ureduva pravoto na besplatna medicinska rehabi-litacija, Vladata na predlog na Ministerstvoto za zdravstvo trebada go donese vo rok od tri godini;

- Posebniot akt koj se odnesuva na dostapnost na pomagalata nalicata so hendikep, Ministerstvoto za zdravstvo i Fondot za zdrav-stvo treba da go donesat/usoglasat vo rok od dve godini;

- Posebniot akt so koj se ureduva pravoto na platena pridru`bana licata so seriozno naru{eni motorni i senzorni funkcii pripatuvawe i medicinsko-tehni~ka intervencija, Ministerstvoto zazdravstvo i Fondot za zdravstvo treba da go donese/usoglasi vo rokod dve godini;

- Aktite so koi se obezbeduva soodvetna participacija i za stape-not na licata so hendikep, pretstavnici na nivnite semejstva inivnite organizacii vo procesot na kreirawe i sproveduvawe naaktivnostite za zdravstvena za{tita i rehabilitacija na licata sohendikep, dràvata i edinicite na lokalnata samouprava treba dagi donesat/usoglasat vo rok od tri godini;

- Aktite so koi se regulira unapreduvaweto na pristapnosta idostapnosta na obrazovnite institucii, transportot i smestuvawetona u~enicite so hendikep, obezbeduvaweto stimulativni merki (kvo-ti, stipendii, osloboduvawe od participacija itn.) za u~enicite sohendikep, dostapnosta na obrazovnite programi i koristeweto natehni~ko-tehnolo{ki audio-vizuelni sredstva za potrebite sporedvidot i stepenot na hendikep, Vladata na predlog na Ministerstvotoza obrazovanie treba da gi donese/usoglasi vo rok od tri godini;

- Aktite vo vrska so vrabotuvaweto na lica so hendikep, Agenci-jata za vrabotuvawe treba da gi usoglasi vo rok od dve godini;

- Aktite vo vrska so raboteweto na Posebeniot fond za obezbedu-vawe na uslovi za rabotno osposobuvawe, vrabotuvawe i rabotewena licata so hendikep, dràvata treba da gi usoglasi vo rok od dvegodini;

179

- Propisite koi se odnesuvaat na socijalna pari~na pomo{, posto-jana pari~na pomo{ po osnov na hendikep, pomo{ i nega od drugo lice,poddr{ka na semejstvata na licata so hendikep, Ministerstvoto zatrud i socijalna politika treba da gi donese/usoglasi vo rok od dvegodini;

- Aktot so koj se ureduvaat uslovite i na~inot za prifa}awe iìveewe na licata so teòk, najteòk i kombiniran hendikep vospecijalni ustanovi, Ministerstvoto za trud i socijalna politikatreba da go donese vo rok od tri godini;

- Aktite so koi se obezbeduva nepre~eno dvièwe i arhitektonskidostapna okolina za licata so hendikep, Ministerstvoto za transporti vrski i Ministerstvoto za ìvotna sredina i prostorno planirawetreba da gi donesat vo rok od tri godini;

- Aktot so koj se ureduvaat beneficiite vo javniot soobra}aj zalicata so hendikep i nivnata pridru`ba, Ministerstvoto za tran-sport i vrski i edinicite na lokalnata samouprava treba da gi donesatvo rok od tri do pet godini;

- Aktot so koj se ureduvaat beneficiite pri uvoz, adaptacija, odr-ùvawe i osiguruvawe na patni~kite motorni vozila neophodni zamobilnost na licata so hendikep, Ministerstvoto za transport i vr-ski i edinicite na lokalnata samouprava treba da gi donesat vo rokod tri do pet godini;

- Aktite za obezbeduvawe na dostapnost na informacii, olesnu-vawe pri komunikacijata so javnite servisi, koristewe na soodvetnitehnologii i uslugi i prisposobuvawe na informativniot sistem zapotrebite na licata so hendikep, dràvata treba da gi donese vo rokod tri do pet godini;

- Aktite so koi se ureduvaat konkretnite merki za ovozmoùvawena pristap, sledewe i razbirawe na kulturnite sodrìni od stranana licata so hendikep, Ministerstvoto za kultura i ustanovite odoblasta na kulturata gi sproveduvaat vo rok od {est meseci po donesu-vaweto na propisite koi }e gi reguliraat ovie pra{awa;

- Aktite so koi se ureduvaat konkretni merki za ovozmoùvawena pristap, transport, sledewe i li~na bezbednost na posetiteliteso hendikep, resornoto ministerstvo treba da gi sprovede vo rok odeden meseci po donesuvaweto na propisite koi }e gi reguliraat oviepra{awa;

- Detalnite urbanisti~ki planovi, organite na edinicite na lokal-nata samouprava treba da gi usoglasat vo rok od edna godina od done-suvaweto na aktite so koi se obezbedauva nepre~eno dvièwe i arhi-tektonski dostapna okolina za licata so hendikep;

[to potoa?


180

- Nacionalnata strategija za izedna~uvawe na mo`nostite na lica-ta so hendikep vo RM, Vladata treba da ja usoglasi vo rok od {estmeseci;

- Redovnata godi{na Programa za zgolemuvawe na svesta naop{testvoto za licata so hendikep, Vladata na predlog na Minister-stvoto za trud i socijalna politika, a vo sorabtka so po{irokiotgra|anski sektor treba da ja donese vo prvata naredna godina od vlegu-vaweto vo sila na zakonot;

- Redovnata godi{na Programa za zdravstveno vospituvawe i higi-ensko-tehni~ki i zdravstveni merki za prevencija na hendikepot,Vladata na predlog na Ministerstvoto za zdravstvo treba da ja donesevo rok od edna godina;

- Nacionalnata programa za rehabilitacija, Vladata treba da jadonese vo rok od tri godini;

- Lokalnite programi za razvoj vo koi se predviduvaat merki zastimulirawe na vrabotuvaweto na licata so hendikep, organite naedinicite na lokalnata samouprava treba da gi donesat/usoglasatvo rok od dve godini;

- Programata za identifikuvawe i postepeno otstranuvawe i nad-minuvawe na postoe~kite arhitektonski barieri, Ministerstvotoza transport i vrski treba da ja donese vo rok od {est meseci oddonesuvaweto na aktite so koi se obezbedauva nepre~eno dvièwe iarhitektonski dostapna okolina za licata so hendikep;

- Vo redovnata godi{na Programa, Ministerstvoto za kulturatreba da vnese vo programite sodrìni so cel pottiknuvawe, promo-cija i afirmirawe na kreativnite, artisti~ki i intelektualnipotencijali na licata so hendikep, vo rok od edna godina;

- Redovna godi{na Programa, so cel predviduvawe na merki iaktivnosti za celosno integrirawe na licata so hendikep vo sport-skite aktivnosti, Agencijata za mladi i sport treba da ja donese vorok od edna godina;

Dopolnitelno, treba da se napomene deka aktite koi proizleguvaatod odredbite na zakonot za koi ne e predviden podolg vremenski roktreba da bidat doneseni vo rok od edna godina po donesuvaweto naistiot. Istoto vaì i za propisite {to ne se vo soglasnost so odred-bite od zakonot, odnosno Vladata niv treba da gi usoglasi vo rok odedna godina.

Zna~aen proces koj e vo tek, ne samo vo regionov tuku i po{iroko,e ratifikuvaweto na seopfatnata i integralna Konvencija za za{-tita na pravata na licata so hendikep, donesena vo ramkite na OON.

181

Republika Makedonija ima retka mo`nost so donesuvaweto na ovojzakon koj "di{i" so Konvencijata kako i so samata ratifikacija naistata, da stane lider vo regionov i predvesnik na edno novo vreme -vreme na ednakvost, koe so nas ili bez nas sigurno doa|a!

3. Da vospostavuva mreì i servisi- Mreàta od centri i timovi za rano sledewe na rizi~nite fak-

tori koi moàt da predizvikaat ili zasilat ve}e postoe~ki hendikep,so cel rana detekcija i kontinuirano sledewe na razvojot na decataso rizik, Ministerstvoto za zdravstvo treba da ja formira vo rok odtri godini;

- Posebniot Centar na nacionalno nivo, so cel sledewe na sostojba-ta na decata so najte{ki oblici na hendikep, Ministerstvoto zazdravstvo treba da go vospostavi vo rok od tri godini;

- Patrona`niot servis za kontinuirana medicinska nega i rehabi-litacija, dràvata treba da go napravi dostapen do korisnicite vorok od tri godini;

- Mreàta na posebni regionalni timovi za socijalna rehabilita-cija, dràvata treba da ja formiraa vo rok od tri godini;

- Mreàta od servisi za li~na asistencija, so cel pottiknuvawena samostojnoto ìveewe i vklu~uvaweto na licata so hendikep vosite sferi na op{testvenoto ìveewe, dràvata treba da ja vospos-tavi vo rok od tri godini;

- Mreàta od centri za dnevno prifa}awe i nega na licata sohendikep, so cel poddr{ka na nezavisnoto ìveewe, razvivawe nanaviki i ve{tini, i ovozmoùvawe na nepre~en deloven i op{testvenanga`man na ~lenovite na semejstvoto, dràvata treba da ja formi-ra vo rok od dve godini; i

- Iniciraweto i poddrùvaweto na formirawe na alternativnicentri za poddr{ka (kako {to se: resursni centri, SOS telefoni,edukativni centri, centri za pravna pomo{, sovetodavni servisi zapsiho-socijalna integracija na licata so hendikep), dràvata trebada go opredeli vo rok od tri godini od vleguvaweto vo sila na zakonot.

4. Da pomaga pri podignuvawe na svesta na op{testvoto zalicata so hendikep

- Dràvata treba da prezema efektivni akcii za zgolemuvawe nasvesta na op{testvoto za licata so hendikep, nivnite prava i dostoin-stvo, nivnite potencijali i nivniot pridones preku: podignuvawe najavnata svest za licata so hendikep; borba protiv postoe~kite stereo-tipi i predrasudi za licata so hendikep; i promocija na pozitiventrend za licata so hendikep. Toa treba da go pravi sistemati~no ikontinuirano;

[to potoa?


182

- Vladata, preku Ministerstvoto za zdravstvo i Ministerstvotoza obrazovanie i nauka, treba da prezema i sproveduva edukativniprogrami so cel prevenirawe na hendikepot, bez razlika na vozrastana celanata grupa;

- Ministerstvoto za obrazovanie i nauka treba kontinuirano dagi unapreduva postoe~kite nastavni programi so cel podignuvawena svesta za pra{aweto na hendikepot; i

- Dràvnata izborna komisija treba da informira, inicira isproveduva merki za ostvaruvawe na celosna participacija na licataso hendikep vo izbira~kiot proces.

Zainteresiranite ~itateli sigurno }e iznajdat i brojni drugimerki koi dràvata treba da gi prezeme so cel podigawe na svestana op{testvoto, no celta na avtorot e da akcentira nekolku od niv:edukacijata vo uloga na prevencijata na hendikepot, kako i gradewetona pozitiven imix za licata so hendikep kako korisni ~lenovi nana{eto op{testvo.

5. Da gi koordinira svoite aktivnosti i da sorabotuva soorganizaciite na lica so hendikep za pra{awa od vitalen interesza licata so hendikep

- Kreiraweto na normativni akti, kako i politiki, strategii iprogrami za podobruvawe na situacijata vo koja se nao|aat licata sohendikep vo Republika Makedonija, dràvata treba da go ostvaruvavo sorabotka so organizaciite na licata so hendikep. Dopolnitelno,dràvata treba da kreira soodvetna politika za licata so hendikepna nacionalno nivo i da gi stimulira i poddrùva aktivnostite zanejzina implementacija na lokalno nivo. Ovie ne treba da bidatdeklarativni zalo`bi - ova MORA da se ostavri vo praksa ako sakameda ìveeme vo sklad so op{toprifatenite me|unarodni normi istandardi;

- Dràvata i edinicite na lokalnata samouprava, vo procesot nakreirawe i sproveduvawe na aktivnostite za zdravstvena za{tita irehabilitacija na licata so hendikep treba da obezbeduvaat soodvet-na participacija i zastapenost na licata so hendikep, pretstavnicina nivnite semejstva i nivnite organizacii;

- Roditelite i organizaciite na licata so hendikep treba soodvet-no da se vklu~at vo kreiraweto i sproveduvaweto na obrazovniteprogrami, nastavno-nau~nite soveti i servisite za redovna poddr{kana licata so hendikep vo obrazovniot proces a ulogata na dràvatae da go obezbedi toa; i

183

- Dràvata, preku Fondot za pravata na licata so hendikep, kakoi preku lokalnata samouprava so svoi sredstva treba da se zalagaati da gi poddrùvaat inicijativite i aktivnostite na semejstvata nalicata so hendikep, instituciite, nevladinite organizacii i nefor-malnite grupi za sproveduvawe na alternativni servisi za poddr{kana licata so hendikep i nivnite semejstva.

Dràvata e mo}en igra~, me|utoa treba da bide svesna deka proce-sot koj se proektira vo ovoj tekst ne e ve~en i nepromenliv. Sî semenuva vo zavisnost od konkretnite uslovi na terenot. A tie sigurno}e se izmenat so tekot na vremeto. Zatoa e potrebno site zaintere-sirani subjekti da razmisluvaat za fenomenot 'revidirawe na pro-cesot' kako i za modalitetite kako toa da se napravi. Zakonot }e semenuva so izmeni i doponuvawa vo zavisnost od dinamikata na slu-~uvawata, moè da se vovedat i dopolnitelni za{titni sredstvaili mehanizmi, a isto taka i da se zgolemuvaat/namaluvaat ili pakvo krajna instanca (koga }e ja snema potrebata za nivno postoewe) ida se ukinat afirmativnite akcii vo opredelenite oblasti na za{-tita. Me|utoa nikoga{, ama ba{ nikoga{, ne smee da se izgubi duhotna sistemskoto zakonodavstvo.

Igra~ broj dva: Zaednicata na licata so hendikepVtoriot igra~, vaèn kolku i prethodniot, e Zaednicata na licata

so hendikep. Poznava~ite na sostajbite znaat deka pod "Zaednicata"se podrazbiraat site postoe~ki i novoformirani sojuzi/organizacii/tela na licata so hendikep vo Republika Makedonija. Predizvicikoi {to sledat za Zaednicata se: prvo, nejzino konsolidirawe i obedi-nuvawe; vtoro, gradewe na svoite kapaciteti so cel efikasnou~estvo vo soodvetnite dràvni mehanizmi kako i prerasnuvawe vowatchdog; i treto, vozobnovuvawe na "izgubenata armija" na roditelina licata so hendikep.

1. Da se konsolidira i obedini po vitalnite pra{awa od strate{-ki interes

Koristej}i se so starata rimska maksima "veni, vidi, vici", evidentnoe vo makedonskoto op{testvo postoewe na rasloenost na site gorespo-menati faktori (postoe~ki i novoformirani sojuzi/organizacii/telana licata so hendikep), koe per analogium apsurdum doveduva do neorga-niziranost na Zaednica vo celina. Ova konsolidirawe }e ovozmoìpostignuvawe na "edinstven glas" na organizaciite na lica so hendi-kep - cel koja samite tie si ja postavija u{te vo 2003 godina. Okrup-nuvaweto isto taka }e go re{i problemot na reprezentativnosta vo

[to potoa?


184

ovaa sfera i }e isprati jasna poraka do dràvnite institucii dekavo Zaednicata treba da gledaat svoj kontrapart koj }e osiguri aktivnaparticipacija na licata so hendikep vo sferata na odlu~uvawe zasite pra{awa od niven interes.

2. Da nominira ~lenovi koi }e u~estvuvaat vo soodvetnitemehanizmi (za za{tita, regulacija i obezbeduvawe)

- Nominirawe na trojca pretstavnici koi }e u~estvuvaat vo rabo-tata na Posebniot fond za obezbeduvawe na uslovi za rabotno osposo-buvawe, vrabotuvawe i rabotewe na licata so hendikep, zaedno so potrojca pretstavnici od Agencijata za vrabotuvawe, Vladinotokoordinativno telo i Zaednicata na za{titni dru{tva;

- Pretsedatelot i potpretsedatelot na Sobranieto na organizaci-ite na licata so hendikep }e u~estvuvaat vo rabotata na Koordi-nativno telo za izedna~uvawe na mo`nostite i unapreduvawe napravata na licata so hendikep, vo koe pokraj niv ~lenuvaat i rakovod-ni dràvni slu`benici na ministerstvoto za trud i socijalnapolitika, ministerstvoto za zdravstvo, Ministerstvoto za transporti vrski, Ministersvoto za obrazovanie i nauka, Ministerstvoto zakultura i Ministersvoto za ìvotna sredina i prostorno planirawe,pretsedatelot na Komisijata za za{tita na pravata na licata sohendikep, direktorot na Fondot za pravata na licata so hendikep iistaknati nau~ni i stru~ni rabotnici;

- Nominirawe na trojca prestavnici koi }e u~estvuvaat vo rabota-ta na Upravniot odbor na Fondot za pravata na licata so hendikep,vo koj pokraj niv ~lenuvaat ñ dvajca pretstavnici na Ministerstvotoza trud i socijalna politika, dvajca pretstavnici na Ministerstvotoza finansii, i dvajca pretstavnici na Komisijata za za{tita napravata na licata so hendikep; i

- Pretstavnici na Sobranieto na organizaciite na licata so hendi-kep }e u~estvuvaat vo rabotnata grupa za izgotvuvawe na Nacional-nata strategija za izedna~uvawe na mo`nostite na licata so hendikepvo RM, zaedno so pretstavnici na Komisijata za za{tita na pravatana licata so hendikep.

Ulogata na Zaednicata kako aktiven u~esnik vo rabotata na gore-spomenatite tela e esencijalna ne samo poradi ekspertizata kojalicata so hendikep moàt da ja ponudat vo rabotata na ovie tela,tuku i poradi faktot {to samite ovie tela pretstavuvaat ~uvari iza{titnici na "javnoto dobro" vo oblasta na hendikepot.

185

3. Da raboti na podignuvawe na svesta na op{testvoto za lica-ta so hendikep

Poznat i priznat e faktot deka nevladiniot sektor e dobar vorealizirawe na kampawi za podignuvawe na javnata svest vo razli~nisferi na interes. Zatoa i ponatamu, Zaednicata treba da bide najglas-niot govornik i promotor na pozitivniot imix na licata so hendikepvo makedonskoto op{testvo. Isto taka, treba da prodolì so prezema-weto akcii za zgolemuvawe na svesta na op{testvoto za licata sohendikep, nivnite prava i dostoinstvo, nivnite potencijali i nivniotpridones. Za celosna implementacija na sistemskoto zakonodavstvopotrebni se pove}e kampawi od tipot "Nikoj ne e sovr{en" i "Tvojotpotpis e zakon".

4. Da gi koordinira svoite aktivnosti i da sorabotuva so drà-vata za pra{awa od vitalen interes za licata so hendikep

Pra{aweto na sorabotka na dràvata so Zaednicata e daleku odsporno, posebno vo sferata na ekspertizata za dadenata problema-tika. Toa treba da se izvr{uva ne samo na centarlno nivo, tukunaprotiv da se simne i po vertikala, odnosno da se vostanovi i zajaknena lokalno nivo. Imaj}i go toa predvid, lokalnite organizacii nalica so hendikep treba aktivno da u~estvuvaat vo rabotnite telaformirani od strana na sovetite na edinicite na lokalnata samou-prava, a so cel ostvaruvawe na efektivna za{tita na pravata i dosto-instvoto na licata so hendikep. Dopolnitelno, organite na edinicitena lokalnata samouprava pri donesuvaweto na razvojnite planovi,drugi akti i odluki, se dol`ni da gi razgleduvaat i da gi zemat pred-vid preporakite za predloènite merki i aktivnosti od strana naovie tela.

5. Da ja vozobnovi izgubenata armijaIako e te{ka i makotrpna rabotata na vozobnovuvaweto na "izgu-

benata armija" na roditelite/pobliskata i podale~nata familija nalicata so hendikep, sepak e krajno potrebna. Zaednicata mora toa dago napravi, i toa da go napravi brzo ako saka da go iskompletirasvojot sostav i da go zaokruì vo edna celina vklu~uvaj}i ja i posled-nata alka. Toa e mo}na armija (~etiripati pobrojna od vkupniot brojna licata so hendikep vo Republika Makedonija), kako Cezarovata"treta" legija. Iako e momentalno izgubena i neorganizirana ne smeeZaednicata da ja podceni nejzinata mo`na idna sila.

So cel efikasno i efektivno implementirawe na gorenavedeniteaktivnosti, ne treba da zaboravime deka Zaednicata treba kontinu-

[to potoa?


186

irano da gradi novi i da gi zajaknuva ve}e postoe~kite kapaciteti,kako materijalni taka pred sé i ~ove~ki. Toa treba da go pravi vosoglasnost so ustanovenata "dobra praksa" i preporakite od relevan-tnite subjekti vo ovaa oblast.

Igra~ broj tri: Po{irokata zaednica (po{irok gra|anski sektor,mediumi, stru~na zaednica i sli~ni)

Za kraj, bi napomenale deka pokraj dràvata i Zaednicata tretiotigra~ na terenot na hendikepot e dosta eklekti~en, no nakratkomoème da go naslovime kako po{irokata zaednica. Vo nego spa|aat,pokraj po{irokiot gra|nski sektor, i mediumite, univerzitetite -stru~nata zaednica i sli~ni. Site ovie subjekti treba da se imaatna svoja strana - na stranata na licata so hendikep i pritoa da se mo-tiviraat dovolno za da pomognat vo ostvaruvaweto na krajnata cel -celosna ednkavost na site gra|ani vo Republika Makedonija, vklu-~uvaj}i i de jure i de facto ednakvost. Za toa potrebno e po{irokiotgra|anski sektor, koj raspolaga so raznovidnost na celnite grupi,pra{awata od interes, ekspertizata, vrskite i kontaktite, institu-cionalnata memorija i bezbroj drugi raboti, da ja po~uvstvuva ovaaborba i ovoj pat kako svoja sopstvenost i pritoa da ja "razbranuva vo-data" vo sekoja mo`na prilika. Stru~nata javnost debatiraj}i po odnosna ovie "razbranuvawa" }e ja ekstendira nivnata va`nost i vrednost,a mediumite se tuka da izvestat za toa. Nivnite napori treba da bi-dat naso~eni kon podignuvawe na svesta na op{testvoto za licataso hendikep, kako i kon koordinacija i sorabotka so dràvata i Zaed-nicata za pra{awata od vitalen interes za licata so hendikep.

1. Da raboti na podignuvawe na svesta na op{testvoto za lica-ta so hendikep

- Asocijaciite i zaednicite treba da donesuvaat programi i kon-kretni merki za ovozmoùvawe na ednakvi mo`nosti za zadovoluvawena potrebite na licata so hendikep i priznavawe na nivnite tvore~kinapori i potencijali;

- Makedonskata radio-televizija i Makedonskata informativnaagencija treba da obezbeduvaat mediumsko pokrivawe na nastani, pro-movirawe na pozitiven trend i emituvawe na namenski sodrìni iporaki za licata so hendikep;

- Pe~atenite i elektronskite mediumi vo svoite programi potreb-no e da vklu~uvaat sodrìni nameneti za licata so hendikep i dapredviduvaat dostapnost na ostanatite sodrìni;

- Prezentaciite i Internet stranicite na site servisi treba dase izrabotuvaat i vo verzija dostapna za licata so vizuelen hendikep;

187

- Univerzitetite, dràvni i privatni, treba da sozdavaat usloviza implementacija na principot na inkluzivnost na obrazovniot sis-tem preku aktivno sledewe na nastavnite sodrìni od strana na lica-ta so hendikep;

- Sportskite federacii i sportskite klubovi treba da sozdavaatuslovi za integracija na licata so hendikep preku: prilagoduvawe iotstapuvawe na sportski objekti, tereni i rekviziti i informirawei promovirawe na nastanite i postignatite rezultati; i

- Organizatorite na sportskite natprevari i manifestacii trebada donesuvaat konkretni merki za ovozmoùvawe pristap, transport,sledewe i li~na bezbednost na posetitelite so hendikep.

2. Da gi koordinira svoite aktivnosti i da sorabotuva so drà-vata za pra{awa od vitalen interes za licata so hendikep

Iako krajno deklarativno postavena, ovaa cel potrebno e da serealizira celosno. Vo periodot {to doa|a, dràvata i Zaednicatana licata so hendikep treba da pokaàt voqa za sorabotka i koordi-nacija, dodeka pak po{irokata zaednica treba da pokaè proaktiv-nost, samoinicijativa i re{enost za ostvaruvawe na istata. Samotaka moème da se nadevame na strukturno postavena, i vo krajna li-nija efektivna, sorabotka i vividna komunikacija pome|u site trizainteresirani strani.

I za kraj, povtorno koristej}i ja analogijata na danskiot princ,ovojpat namerno, se postavuva pra{aweto - da se bide ili ne???

Avtorot najiskreno smeta deka tokmu po odgovorot na ova pra{awaidnite generacii }e analiziraat dali seto napi{ano vo ovoj tekst e~ist futurizam ili gola fikcija.

[to potoa?


188

Promenuvaj}i i menuvaj}i ...I posle site promeni

- nie sme pomalku ili pove}e - isti.

Najgolemoto pra{awe po site bitki i site triumfi, bilo i }ebide, {to posle pobedata.

Vo ovoj tekst obrabotuvame edna te{ka {pekulacija - {to akouspeeme? I toa vo sé? [to }e se slu~i ako Zakonot za za{tita napravata na licata so hendikep bide usvoen vo celost i so site negovipodzakonski akti {to sledat? [to koga oblacite }e se trgnat?Kakvo li rozevo utro ne ~eka? Kolku rozova stvarnost }e treba daìveeme? I kako so tolku "roze" i so tolku "Pink Panteri" }e sedruìme?

U{te vedna{ ja objavuvame prognozata deka nema metereolo{ki,politi~ki, tektonski i ekolo{ki najavi deka skorata idnina nalicata so hendikep moè da poprimi rozeva nijansa. I u{te na po~e-tok na tekstov ja utvrduvame hipotezata deka toa i dolgoro~no gleda-no voop{to nema da se slu~i.

Ni{to od toa!Od kade go vle~eme zaklu~okot?

* * *

ôvekovoto postoewe e konstantna prikazna za negovoto postoja-no napreduvawe i usovr{uvawe. Naj~esto ovoj proces e evolutiven,no se slu~uvale i nagli presvrti (naj~esto vo op{testven kontekst)t.n. revolucii - koi dramati~no gi menuvale dotoga{nite prilikii soodnosot na relaciite me|u individuite.

Tuka se pojavuva eden fenomen koj kako da se izdvoil vo svoevidno~ovekovo prokletstvo. Pokajuvawe za prezemenoto, razo~aruvaweod promenata - nostalgija kon porane{noto i, sledstveno na toa -

3. NE E SE TAKA ROZOVO - (i ne treba da bide)

189

reakcija, napu{tawe na novoto (iako moèbi voop{to neizdrànoi nau~no i iskustveno nedokaàno).

Nedostatokot od rozova frekvencija na spektarot koj gi osvetlu-va promenite e redoven nus-produkt na sledbenicite na promenitei od nivni silni pobornici i revolucioneri pravi te{ka reakcijai o~ajnici.

Za potrebata na temava }e se obideme ova da go ilustrirame sonekolku kratki primeri, so brzo pominuvawe od op{ti momenti,koi go ilustriraat civilizaciskiot napredok vo borbata za ~ovekoviprava, do konkretni sliki koi se povrzani so implementacijata nasistemska zakonska ramka za licata so hendikep i nivniot kratko-ro~en efekt (da ne re~am nedostatok na roze nijansa).

1. Rasni, revolucionerni i antikolonijalni dvièwa

U{te od egzodusot na evreite i spartakovoto vostanie borbataza rasno, religiozno, socijalno i ekonomsko osamostojuvawe sekoga{bila nagrizuvana od gorenavedeniot fenomen. Mnogu od ovie dviè-wa bile premnogu silni za da moè da im se sprotistavi nekakovrealen protivnik vo nivnoto vreme. Zatoa i ostanale zapametenido dene{no vreme. No naj~esto protivnikot bil vnatre i nivnatasila bila uni{tena poradi ideolo{ko lutawe, koe pak dovelo dosamoraspa|awe.

Najilustrativen primer e francuskata istorija po buròaskatarevolucija i nekolkukratnoto (nasilno) zamenuvawe na republikataso monarhija (do kone~noto stabilizirawe na poslednata pettarepublika). Duri i sovetskata oktomvriska revolucija (koja kakomatica povede dvièwa vo celiot svet) predizvika samootkaùva-we a so toa i dezintegracija na najgolemata toga{na imperija (sozda-vana pove}e od 500 godini).

Antikolonijalnite dvièwa od sredinata na minatiot vek seu{te pointeresen primer. Silnata borba za sloboda na nekoga{niterobovski kolonii se pretvori vo serija od plemensko-gra|anski vojni(robuvawe na svoite) i kako rezultat go dobi neokolonijalizmot,protiv koj e mnogu pote{ko da se bori{.

Razo~aranosta vo novoto doveduva do podpa|awe vo "sigurnosta"na staroto. Ova pak vozobnoveno i pomudro ne dozvoluva negovopovtorno i lesno napu{tawe.

Ne e se taka rozovo


190

2. Poblisko - jugonostalgijata

Moèbi najsve` primer (za ~itatelite na ova izdanie) e dezinte-gracijata na SFRJ i psiholo{kiot efekt na àl po staroto t.n."jugonostalgija". Ova ~uvstvo ostanuva sé u{te silno vo site pora-ne{ni republiki na porane{na Jugoslavija pa duri i vo RepublikaSlovenija, iako taa od ovoj proces izleze so najmalku luzni i ve}estana ~len na Evropskata unija.

Jugonostalgijata ne e samo "àl po mladosta", koj e prirodenefekt, tuku vo su{tina e nezadovolstvo od novoto. ûvstvoto naizlaànost od efektite, sostojbite i protagonistite na novoto vre-me ne dozvoluva otvoreno sogleduvawe na novite mo`nosti tuku tetera da posaka{ da se vrati{ vo nekoga{nata "idila" na poznatotoi definiranoto (kolku toa i da bilo nesovr{eno).

Ovoj efekt ne e rezerviran samo za politi~kite zaednici tukuvaì i za site drugi formi na zdruùvawe - od politi~ki partii,sindikati pa do ekonomskite subjekti. Sekoga{ koga se saka da sepremine na novo nivo na organizacija i me|usebni relacii, na prviotmalku pozna~aen neuspeh ili zastoj, kako logi~en ~ekor se javuvapotrebata od za~ekoruvawe nanazad - vo sigurnosta na staroto.

Eventualnoto povtorno is~ekoruvawe napred e ve}e mnogu popro-blemati~no.

3. Seksualna revolucija

Golemoto gra|ansko i politi~ko dvièwe za samostojnost icelosna participacija na ènata (od po~etokot na 60-tite godinina minatiot vek) e dobar primer kako edna uspe{no izvojuvana rabo-ta (bez voeni dejstvija) doveduva do bezizlez i neposakuvawe napredizvikanite promeni.

Mnogu èni i den denes mislat deka od procesot na osamos-tojuvawe dobile samo dodatni obvrski bez pritoa realno da im bidatsimnati starite. Osven toa osamostujuvaweto, vo uslovi na sé u{tedominanten "ma{ki svet" i ne tolku lesno ostvarliva ekonomskanezavisnost, naj~esto se voveduva samo kako gola pro-forma. Eduka-cijata na maìte se pokaà kako pogolem problem otkolku deklara-tivno priznaenata, i vo zakoni vnesena, "pobeda".

Del od tie èni, koi ne sakaa da se otkaàt od ponatamo{nataborba, zatalkaa vo pravec na {ovinizam i mizantropija kon ma{kiotdel na ~ove{tvoto. Pozicija od koja malku moè da se stori zarealna ednakvost me|u polovite.

191

4. Poslednoto gra|ansko dvièwe

Borbata za po~ituvawe na ~ovekovite prava i dostoinstvo na lica-ta so hendikep e ne{to od ponov datum. Zarodi{ot e vo docnite 60-ti godini na minatiot vek, a vistinskata sila ja dobiva posle 80-tite. Tokmu zatoa nekoi ñ go narekuvaat - posledno od gra|anskitedvièwa.

Dolg pat pomina ~ove{tvoto od tretirawe na hendikepot kakokazna bo`ja, pa preku medicinskoto gledi{te i milosrdieto zastanana soznanieto deka pra{aweto na hendikepot e vsu{nost pra{awena ~ovekovite prava. Isko pomognati od po{irokiot gra|anskisektor, ova posebno go izvojuvaa licata so hendikep i nivnite rodi-teli koi vo ovoj proces vlegoa so mototo "Ni{to za nas bez nas".

I ovoj proces ima svoi talkawa i krivi pat~iwa, no poradi nedos-tatokot na vremenski lost (rabotava e taze) nema mo`nost za jasnootcrtuvawe na dvièweto, i na lekciite od minatoto.

Pravoto vo slu`ba na promenite

Iako pravnata regulativa nikako ne moè da bide edinstven in-strument za promena na stvarnosta sepak dokaàno e deka normira-weto na stvarnosta vodi do zabrzuvawe na nejzinata promena.

Idejata - odnosot kon licata so hendikep da se normira i da sepostavi vo pravna ramka ne e voop{to nova, tuku vle~e koreni u{teod osnovnite religiski dogmi (spored Kuranot sekoj zaraboten 40-ti zlatnik treba da odi za pomo{ na bednite).

Stepenite i vidovite na zakonsko normirawe bile razli~ni novo siot toj proces zabele`liv e obidot od razrabotka i voveduvawena celosen i zaokruèn sistem.

Za potrebite na temava, t.e. kako ilustracija na pridonesot nazakonskata regulativa vo rozevo nijansirawe na stvarnosta na lica-ta so hendikep, }e obrabotame samo dva primeri od onie koi vo toaoti{le najdaleku (ili, ako sakate, prvi zapo~nale). Toa se sostoj-bite po donesuvaweto na Zakonot za amerikancite so hendikep voSoedinetite amerikanski dràvi i Zakonot za diskriminacija nahendikep na Velika Britanija. Osvrtot vrz sostojbite vo Evropagi sledi ovie dva primeri.

a) ADAAmericans whit disability act (ADA) e donesen 1990 godina i, moè da

se kaè deka, u{te vedna{ napravi pove}e vlijanie vo svetot otkol-ku vo dràvata vo koja vaì. Na ovoj istoriski dokument mu

Ne e se taka rozovo


192

predhodea mno{tvo parcijalni zakoni i odredbi kako i nevidenaluta bitka na licata so hendikep koja kone~no go doìvea svojottriumf. No {to posle pobedata? Ili kakva e sostojbata na licataso hendikep 16 godini potoa?

Ovde samo }e se zadrìme na nekolku rozevi fakti i brojki bezpri toa dodatno da gi komentirame:

- spored istraùvaweto prevzemeno 2003 godina potvrdeno e dekastrategijata za ednakvi mo`nosti ja unapredila polo`bata na èni-te, domorodcite i vidlivite malcinstva. No, toa ne vaì i za licataso hendikep. Indeksot na reprezentativnost (odnosot pome|u gole-minata na grupata i u~estvoto vo rabotnata sila) e 95,9 za ènite,80,7 za domorotcite, 77,5 za vidlivite malcinstva a samo 46,9 zalicata so hendikep;

- razo~aruva~ki se i podatocite za po~ituvawe na nasokite zapridrùvawe kon zadolìtelen monitoring na polo`bata na vrabo-tenite so hendikep kade {to procentot varira od 48% vo javnitedo zagriùva~kite 30% vo privatnite kompanii;

- licata so hendikep vo 2001 godina zarabotuvale vo prosek 27,000dolari nasproti 43,000 zarabotuva~ka na licata bez hendikep; i

- vo taa ista godina od vkupniot broj na lica so zavr{eno visokoobrazovanie procentot na lica so hendikep so diploma iznesuvalsamo 1,11%.1

b) DDADisability discrimination act (DDA) e pomlad od negoviot amerikanski

predhodnik i e donesen 1995 godina. Moèbi poradi mo`nosta odu~ewe na tu|ite gre{ki ovoj zakon si dobi i svoe ku~e-~uvarolicetvoren vo Disability Right Commission (DRC).

Ovaa Komisija za za{tita na pravata na licata so hendikep (sli~-no kako i ADA-ta 10 godini pred nea) stana model za replikacijakako dràvata (ako saka) moè da vospostavi silen mehanizam zaza{tita na ~ovekovite prava. Se razbira, nejzinata rabota ima sil-na potkrepa vo izvr{nata i sudskata vlast vo Velika Britanija.

No i pokraj seta proaktivnost na dràvata i prezemenite afir-mativni merki, momentalnata sostojba izgleda vaka:

- 13% od licata so hendikep ìveat vo siroma{ni uslovi, vosporedba so 6% od tie bez hendikep;

- pomalku od 1% na ìveali{tata na licata so hendikep sevsu{nost i nivna sopstvenost;

1 Vidi: EC Employment & Social Affairs "Measuring discrimination 2004"

193

- samo 17% od javnite objekti vo London se pristapni za licataso hendikep;

- samo 20% od ènite so hendikep izvr{ile lekarski pregled namatkata, vo sporedba so 85% od britankite bez takva popre~enost;

- duri 19% od semejstvata so ~len koj ima hendikep nemaat bawavo ìveali{teto;

- celi 39% od licata so hendikep nemaat nikakvo obrazovanie/kvalifikacii vo sporedba so 19% od nivnite sonarodnici bezhendikep;

- licata so hendikep se ~etiri pati pove}e predmet na seksualnazloupotreba otkolku drugite; i

- brojot na nevraboteni lica so hendikep e dvojno pogolem od onojna licata bez hendikep, iako 28% od niv sakaat da rabotat amanemaat kade. Od druga strana samo 11% od nevrabotenite bez hendi-kep bi sakale da rabotat.2

v) Evropska slikaPoimot evropsko zakonodavstvo treba da se svati uslovno.

Nacionalnite zakonodavstva na zemjite ~lenki na Evropskata unijasé u{te imaat primat i se so razli~en stepen na razvoj {to se odne-suva do pravata na licata so hendikep. Zakonodavstvoto na Unijatapo ova pra{awe e sé u{te vo izgradba.

No, za nadopolnuvawe na mozaikot eve nekolku podatoci za osta-natiot del od Evropa, koj ne soodvetstvuva na precedentniot anglo-saksonski (ili za potrebite na tekstov anglo/amerikanski) pravensistem:

- brojot na nevrabotenite lica so hendikep e duri tri pati pogolemod nevrabotenite bez hendikep;

- brojot na licata koi se zdobile so tret stepen na obrazovanie edva i pol pati pogolem od brojot na licata so hendikep koi imaatdiploma;

- samo 38% od evropjanite so hendikep na vozrast od 16 do 34 go-dini sami si go zarabotuvaat lebot, sporedeno so 64% od onie bezhendikep;

- 85% od ìtelite na Evropskata unija smetaat deka pristapotdo javniot prevoz za licata so hendikep e teòk; i

- 97 % od evropjanite smetaat deka kone~no mora ne{to da sestori za da se ovozmoì podobra integracija na licata so hendikepvo op{testvoto.3

2 Vidi: UK DRC – Annual report 20033 Vidi: Eurostat – Eurobarometar 54.2 - 2001

Ne e se taka rozovo


194

[to o~ekuvame da se slu~i kaj nas?

Gore navedenite podatoci mora da se razgleduvaat pod svetlo nafaktot deka se raboti za sostojba vo najrazvienite zemji vo svetot~ii ekonomii moàt da ponesat vloùvawe vo ednakvi mo`nosti ivklu~uvawe na marginiliziranite grupi na gra|ani vo glavnite te-kovi na op{testvenoto ìveewe. [to li se slu~uva vo zemjite vorazvoj ili vo nerazvienite?

Kaj nas verojatno nikoga{ nema da vidime sporedbeni brojki koi}e go prikaàt primesot na "rozeva boja" vo idnata stvarnost. Pri~i-nata e ednostavna - vo Republika Makedonija ne postoi nikakvastatistika za licata so hendikep (pa duri ni kvantitativna procenkana nivniot broj). Toa e u{te eden dokaz za marginalizacijata sokoja se soo~uvaat na{ite sogra|ani so hendikep.

Za o~ekuvawe e deka voveduvaweto na antidiskriminacionotozakonodavstvo (strate{ka cel na Republika Makedonija do 2009-ta) i pribliùvaweto kon zakonodavstvoto na Evropskata unija }epredizvikaat promeni vo sekojdnevieto na licata so hendikep kajnas. Dopolnitelen element vo polza na licata so hendikep e i o~eku-vanoto donesuvawe a, veruvame, i brzoto ratifikuvawe na seopfat-nata i integralna Konvencijata za pravata na licata so hendikepna OON koja }e go zabrza toj proces. Ostanatoto zavisi samo odnas.

Kako i da e mnogu arno ne ni se pi{uva. No neli mnogu arno niko-ga{ ne e na arno?

Ima nekolku pravci (ili elementi na o~ekuvaniot razvoj) za koitreba da sme svesni, so cel idnata stvarnost premnogu da né ne izne-nadi i da se postavime soodvetno kon na{ite o~ekuvawa so cel daizvle~ime maksimum od novo nastanatata situacija, no i da vlijaemena nejzino konstantno unapreduvawe.

Osnovno {to treba da svatime e deka diskriminacijata kon lica-ta so hendikep ne e samo vo dràvata i nejzinite "nesovr{eni" zako-ni. Taa e vo lu|eto. Mentalitetot i stereotipiite ne se menuvaatsamo so zakonski normi. Zatoa izgradbata na sistemsko zakonodav-stvo mora da odi naporedno so podignuvawe na svesta.

Vtor element e soznanieto deka na silnata diskriminacija sokoja se soo~uvame }e mora da se sprotistavime so isto tolku silna(ako ne i posilna) antidiskriminacija ili pozitivna diskrimina-cija. Takvite afirmativni merki na organiziranata zaednica trebada vospostavat sistem koj }e ovozmoì ne samo priznanie tuku iuìvawe na pravata. Se razbira ne postoi recept za bezbolna prime-

195

na na ovoj lek. Se raboti za sekojdnevno prilagoduvawe i usoglasu-vawe na posakuvanoto so mo`noto.

Tretiot element e razbirawe na ulogata koja treba da ja imaatorganiziranite formi na zdruùvawe na licata so hendikep. Mnogu~esto tuka se talka vo obidi za implementirawe na tu|i aktivnostii obezbeduvawe na neophodnite servisi. Osven {to vakvite opredel-bi ja defokusiraat na{ata akcija tie se i kontraproduktivni bide}ija prefrlaat topkata na na{a strana a vistinskite igra~i ostanu-vaat vo debela senka. Klu~no pra{awe za nas e igraweto na ulogatana ku~iwa-~uvari na toj proces. Samo od faktot kolku dobro }e jaodigrame taa uloga zavisi na{ata podobra idnina.

I posledno, koe e uslov i se protkajuva niz predhodnite tri ele-menti, e konstantnoto zgolemuvawe na kapacitetite na licata sohendikep, kako individualniot taka i organizaciskiot. Bez toa nemoème ni da o~ekuvame deka }e imame prilika da odgovorime nasloènosta na novoto i nepoznatoto.

Samo taka }e moè idninata, od den vo den, da ni bide posvetla.A na rozevoto podobro da zaboravime ...

* * *

Koga Sobranieto na Republika Makedonija kone~no }e go izglasaZakonot za za{tita na pravata na licata so hendikep, bez obzir vokoja forma i so kolku od prvi~no predloènata sodrìna, u{te naistiot den, morame da obznanime deka zapo~nuvame inicijativa zadonesuvawe na Zakon za negovi izmeni i dopolnuvawa.

Sé te~e i sé se menuva. Ni{to ne e sovr{eno i trajno. Samoborbata e ve~na!

Ne e se taka rozovo


196

Po~ituvani moi pravnici, eksperti od golemata rabotna grupa,povikuva}i na nova era na ednakvost (ili "ednakvi mo`nosti", kako{to miluvate da kaète) kade {to ekspertite }e bidat obu~eni da giosetat potrebite na licata so hendikep, }e prodolàt da gi zastapu-vaat nivnite prava, }e vlijaat na promena na negativnoto odnesuvawena op{testvoto kon licata so hendikep, kako i }e se zalagaat zaimplemntirawe na programi i politiki koi se odnesuvaat na celosnainkluzija na licata so hendikep vo site sferi na makedonskotoop{testvo, sakale ili ne, - Vie se pretvorivte vo na{ite novi "doktori".

Ova me potsetuva na vremeto od postbalkanskite vojni kade {to"kutrite ma~ni-makedonci" go zameni stariot istro{en, omeknat,zaptija pred penzija (otomanskoto ropstvo) so novi, nastoj~ivi i"krvopijni" temni~ari (reìmite na balkanskite dràvi koi japodelija Makedonija). Analogijata e jasna - gi zamenavme staro-modnite doktori za sofisticirani pravnici. Ste stanale, "novitedoktori"za koi osven pravnite lekovi ne postoi drugo re{enie.

Kako i vo sekoja promena koja saka da bide dolgoro~na neophodnoe postoewe na sistemska ramka, koja, ne zaboravajte, e samo "kapka"vo procesot na zaokruùvawe na dolgovekovnoto talkawe na licataso hendikep niz op{testvenite tekovi.

No smetam deka tuka go izgubivte tloto pod nozete. Kako "golemieksperti" se zatvorivte vo svoite pravni~ki auri i zaboravivtena onie za koi postoite. Zaboravivte na "prostosmrtnicite" za koinovite sistemski re{enija nema da povikaat samo na borba, golarevolucija i nekakva si nova era (po va{ki, bez diskriminacija),tuku i za podobruvawe na sekojdnevieto na licata so hendikep.

4. NI BORBA, NI DUH - (Operacija uspe{na -pacientot mrtov, II del)

Otvoreno pismo do golemata rabotna grupa koja }e trebada ni go oktroira Sistemskiot zakon i podobroto utre.

197

- Ja napu{tiv rabotata za da go gledam deteto koe odvaj teì 14kg? Go gledam kako mi umira na race, a ti mene za zakon, pa u{teplus sistemski... Zar toj }e mi go vrati deteto? Zar toj }e mi govrati dostoinstvoto?

- ]e se donese zakonot i se }e se re{i? -veli drug sogovornik...Ova se samo del od ìvotnite prikazni i razmili od na{ata

"izgubena" armija koja ìvee vo realniot ìvot (a ne vo va{itehipotezi)?

Ni ednite, nitu drugite se vo pravo, vistinata e locirana nekadepome|u, na koja site nie }e treba da stavime od svoeto par~e "lakmushartija" i kone~no ({to bi rekla baba mi) da se znae {to e voda, a{to kiselina.

Niz istorijata postoele niza zakonski ramki no ni{to do sega, niodblisku ne se dobliìlo do kulturata, gordosta i ubavinata na hen-dikepot. Vo ovoj svet na maski, zakonite gi pravat lu|eto, no i gi me-nuvaat vo zavisnost od svoite potrebi i politi~ki interesi. Ne sumpravnik,no imam nekakvo ~uvstvo deka povtorno se igra so dosto-instvoto na licata so hendikep (ili pak se zaborava).

Veruvajte mi, sovr{enstvo nema da imame... ne uspeale ni dokto-rite, ni nadrilekarite "so vekovi so svoite lekovi", nema ni Vie,nitu nadripisarite, samo so pravni recepti da gi re{ite proble-mite na na{ite lu|e.

Ehh, mil moj pretsedatele - ti me razo~aruva{ nad sé. Zo{todozvoluva{ Polio+, od udarna tupanica na dvièweto, od borbenojadro na onie koi nema {to da izgubat, da se pretvori vo "nepris-trasna ekspertiza" i salonsko NVO.

Kako li samo zatalkavme od volonterski brigadi koi "mar-{iraa"niz Makedonija prave}i ja po pristapna do bezli~ni promociiuredno prisutni vo mediumite? Kako li samo stasavme od javniprotesti do privatni ~ajanki?

Vreme e da si pogledneme vo o~i, i da slezeme malku vo realnosta,da izlezeme od pravni~ka aura. Redno e da se vratime kon korenite,bidej}i i sami znaete deka diskriminacijata kon licata so hendikepne e samo vo dràvata i nejzinite "nesovr{eni" zakoni. Taa e vosamite nas. Mentalitetot i stereotipite ne se menuvaat samo sozakonski normi ili merki, tuku so rabota na teren, No, pri toa, morada vnimavame da ne se vratime na paradoksot na ìvotot - da seinvestira samo vo prodolùvawe na ìvotot na lu|eto, a da ne sestori ni{to za da im se podobri. Opstanokot, vo slu~ajov, ne e cel!

Nezavisnost, samozastapuvawe, dostoinstvo i izbor, gradeweto

Ni borba, ni duh ...


198

slobodni sredini za site ednakvo bez predrasudi za hendikepot, eprakti~nata cel koja od drugata strana na ogledaloto go nosi na{iotmoralen imperativ - op{testvo vo koe }e bidat ovozmo`eni ednakvimo`nosti bazirani na sposobnostite.

Ve povikuvam kako golemi eksperti da si go simnete prevezot odpravni~koto "koko{kino" slepilo i da izbegnete da bidete sukce-sori na starata maksima: "operacija uspe{na - pacient mrtov".

@abata vo bunarot nema pretstava za {iro~inata na svetotokolu nea. Kolku e povisoka planinata tolku po{irok i e vidikot.Kolku povisoko leta pticata, tolku e porasprostraneta i po{iroke svetot. Izlezete nadvor za da go vidite toj neizmeren svet za daja pro{irite vizijata i ja sogledate celta kon koja site se stremime.

* * *

Se nadevam deka so ovoj napis, ne sum prekr{ila nekoj ^LEN odVa{ite pravni~ki normi i standardi i deka }e go zemite kako"pozitivno - pravna - afirmativna merka" za da vi ovozmo`i da sevratite na prugata {to }e ne iznese od lavirintot nare~en hendikep.

So iskrena po~it,Elenasamo najobi~en ~len na P+

199

NEKADE POME\U- PRO ET CONTRA -

DEL ^ETVRTI


200

Nekade pome|u - pro et contra-

201

DEL ÊTVRTI

NEKADE POME\U - PRO ET CONTRA -

INTRO(za nekade pome|u)

êtvrtiot del na ovaa kniga vremenski ne e opredelen. Se me{avo site predhodni vremiwa i ja popolnuva prazninata me|u niv.

Sepak stranicite koi sledat, ne se eklekti~en spoj na rasfrlaniinformacii, tuku obid da se odgovori na naj~estite zamerki - izvinu-vawa i ignorirawe kon onie koi se zalagaat za po~ituvawe na prava-ta i dostoinstvoto na licata so hendikep i za afirmativni merkivo borbata protiv nivna marginalizacija.

Na po~etokot od ovoj del se pomesteni dokumenti i razmislu-vawa koi se najgolemiot osnov za izvinuvawe i opravduvaweto deka"seto toa e fino" ama Makedonija e premnogu siroma{na za da moè(vo ovaa op{ta nema{tija) da deluva vrz nadminuvawe na posledi-cite od hendikepot so finansiska aktivnost. Kolku e ova pogre{nomoè da se vidi od dvete linii. Prvo, mnogu poskapo e ne{tata dase pravat bez sistem i zadocneto. Prvoto pravi nepotreben tro{oka vtoroto dopolnitelen. Vtorata linija objasnuva deka vo dràvataima pari koi postojano se izdvojuvaat za ova pra{awe. No, istitese predmet na necelishodno tro{ewe i na finansiski kriminal.

Ova se samo tezi so mala potkrepa i so {turi informacii. Sme-tame deka tuka ima osnov za poobemno istraùvawe na temata, nosigurno i potreba za administrativno i sudsko ras~istuvawe naalarmantnite sostojbi.

Vtorata grupa dokumenti e skromen pridones kon ras~istuvawena normativnata, administrativna, ekspertska, dnevno-politi~kai "du{ebri`ni~ka" ra{amonijada koja se stvori so podnesuvawetona Zakonot za za{tita na pravata i dostoinstvoto na licata so

Intro


202

hendikep. Ima tuka edno ~udo pro et contra. Sobraniskite komisii se"za" - odnosnite ministerstva "protiv". Pretsedatelot na Vladatae "protiv" - Pretsedatelot na republikata e "za". Ministerstvotoza trud i socijalna politika, zaedno so Ministerstvoto za pravda, -"protiv" (ednite ne sakaat da rabotat a drugite ne pla}aat), a Mini-sterstvoto za pravda i Sektorot za evrointegracii se "za" (sre}nikoga nekoj drug im se "nao|a" vo rabotata koja treba da ja zavr{at).Nevladinite organizacii, koi go prifatile konceptot na hendikepotkako pra{awe na ~ovekovi prava, se "za", onie tradicionalnite (zakoi sé novo e zakana) se "protiv". A stranskite eksperti pak ne ohra-bruvaat deka ramkata na Konvencijata ne smee da ni bide granica zaponatamo{en probiv vo borbata protiv diskriminacijata po osnovna hendikep.

Ova e samo mal del od materijalot koj zasluùva ponatamo{naanaliza (ili barem osnov na nekoi idni memoari za edno minatovreme).

Vo tretiot del se pomesteni stavovi na lu|e koi se zapoznaaili stanaa del od prikaznata. Site napisi bile javno publikuvaniili predmet na javnata rasprava. Ne e toa ni oddaleku sé {to javnoe kaàno, no e samo nasoka za vnimatelniot ~itatel koj pove}e }egi objasni prethodnite delovi, ili pak toa }e go stori na popopu-laren na~in.

Ponatamu sledat odecite (ili ehata) koi ja sledea ovaa prikaznavo svojata zavr{na faza. Toa e samo mal del od ona {to go ispolnu-va{e mediumskiot prostor po pra{aweto na hendikep. I, moèbine e na najsoodvetno mesto no, mora da im oddademe priznanie namakedonskite mediumi (tuka morame da go izdvoime "Dnevnik") zasilnata poddr{ka koja ni ja dadoa vo ovaa neramnopravna borba.Bez niv najverojatno ni{to nema da be{e onaka kako {to se slu~i.

Na krajot napravivme obid na kratko, i hronolo{ki, da gi siste-matizirame site va`ni momenti koi vodea (a sé u{te ne ne dovedoa)do izgradba na sistemsko zakonodavstvo za licata so hendikep. Ne{-to kako easy reader.

Morame da napomenam deka celata ovaa publikacija e "polio-pluscentri~na", no ovoj posleden dokument e smrtno zarazen od tojvirus.

Gi pokanuvame site onie koi ne mislat isto, ili pak sprotivno,da go publikuvaat nivnoto viduvawe na ne{tata, ili barem da gosoo~at so na{eto vo nekoi drugi formi.

203

Naslovot ima namera da ve zaintrigira, za da si re~ete: "ete, toae mojata tema, odnosno prikazna", "ajde da vidam kolku ~inam!" ili"da vidam kolku treba da dadam!?" Vo ovoj tekst nema "nati - daj mi",tuku eden realen fakt za koj{to, ako nekoj se obide da go stavi nadneven red ili da go ispita do kraj, }e mora mnogu da se ispoti i da godokaè sprotivnoto.

Se raboti za nekoj si vid buxetirawe na potrebite i beneficiitena edna ne tolku mala grupa na{i sogra|ani koi se predmet na ovaarasprava, a toa se licata so hendikep.

Primerite {to }e se koristat vo ovoj napis ne se do milimetarprecizni, od pri~ina {to vo dràvava ne postoi precizna statistikaza licata so hendikep. So samoto toa, ni brojkite vrzani za objasnuva-weto na potrebite i beneficiite nema da bidat milimetarski to~ni.

Sepak, akciite prezemni vo poslednite godini od makedonskata16-godi{na tranziciona demokratija, vo odnos na prifa}aweto po-mo{, donacija ili pak, uvoz na ortopedski pomagala i drugi materi-jalni dobra, drasti~no ja otslikuva sostojbata na licata so hendikep,no i sostojbata i odgovornostata na dràvata i zaednicata kon niv.

So malku matemati~ka "gimnastika" }e se obidam najverodostojnoda vi ja prikaàm ne tolku rozevata slika i na~inot na buxetirawena fenomenot hendikep vo na{ata dràva, a seto toa treba da pottik-ne nekogo na nekoj digitron ili kompjuter da mu zadade odredenimatemati~ki funkcii i operacii, za na krajot da dobie iznos koj zna~i:KOLKU ÎNI ili voop{to NE ÎNI spomnatiot fenomen.

Se raboti za nekolku konkretni li~ni istraùvawa napraveni socel proverka na odredeni brojki koi ja reflektiraat konkretnatasostojba - vo koja i po koja - se ocenuva socijalnata politika na dràvata.

Od [vajcarija preku Avstrija, Germanija, Velika Britanija, Fran-cija, Italija, pa duri i Amerika ni stigna pomo{: novi, vo pomalbroj, i vo pogolemiot del - koristeni ortopedski pomagala, od koi, vo

1.1. KOLKU ÎNI HENDIKEPOT

1. COST OF DISABILITY

Kolku ~ini hendikepot


204

interes na vistinata, nekoi sî u{te se koristat, a pogolemiot del euskladi{ten na "temni i ladni" mesta i se ~uva za podobri denovi.

Fakti i brojki:- 220 invalidski koli~ki od USA , i dobar motiv i dobra "pri~ina"

za site onie na koi im zastarea "nozete" da si gi smenat, a u{tepodobar motiv za dràvata da ne se griì za site 220 korisnicislednite pet godini (ako izdràt tolku).

- 46 korseti. Pak dràvata ne mora da se griì!? Pravi i uvezuvakorseti, no dali tie se soodvetni i dali se vo upotreba, za toa }edoznaeme koga }e izlezat od skladi{tata.

- Vo RM imame 3.650 gluvi lica, a vo AKUS MEDIKUS imaatsosema dobri 5.000 aparat~iwa. Potoa, vo SLAVEJ ima barem u{tetolku, a po klinikite i vo drugi firmi koi se zanimavaat so uvoz iproda`ba na ortopedski pomagala, ima barem u{te tolku. Seto toa eubavo, no fakt e deka na site 3.650 lica ne im se potrebni tieaparat~iwa, tuku samo na okolu 700 od niv. Taka, "rozevata" slika zana{ata dràva - deka nekako í se protnalo da napravi ‘vlez-izlez’na sredstva i materijali - sosema pa|a vo voda. Za{to, taa ista dràvatreba da go vidi i toa deka vo odnos na zaokruènite brojki navedenipogore pak e vo minus, odnosno deka, ako se preslika vo fakti i brojki,takviot "vi{ok" na materijali zna~i pomalku pari za nekoja drugapridobivka koja dràvata samata bi trebalo da se seti da ja ostvari,davaj}i pomo{ nekomu komu mu se potrebni o~i, race, noze, nekojaproteza ili ortoza, a koja liceto ne moè da si ja dozvoli, bidej}i zanego toa pretstavuva edno celo bogatstvo.

Vo RM ima okolu 47.000 invalidski koli~ki, a korisnici na takvikoli~ki se okolu 9.000 - so plus/minus 10-15%, bidej}i ìveeme vomnogu dinami~no vreme i ne znaeme koj od nas isto taka moè da sednevo edna od niv. Me|utoa, doa|ame do faktot deka vo ovaa situacijadràvata e povtorno vo minus, duri za ~etiripati pove}e. Makedonijae siroma{na zemja, i ne e potrebno da ima i odrùva tolkav brojinvalidski koli~ki od koj, realno, potrebni se samo okolu 10.000!

- Vo brojkite }e vme{ame i malku filozofija, za "zatvorenite izaboraveni" na{i sogra|ani, no samo od aspekt deka tie ja ~inat drà-vata tripati pove}e ako sedat doma, vo ~etiri yida, otkolku so malaprekvalifikacija (za toa, sepak, ima pari vo posebniot fond priAgencijata za vrabotuvawe na tokmu tie lica so hendikep), koi sosvojot talent i osposobenost moàt da pridonesat za sebe i za zaed-nicata vo celina. Doma sedat mnogumina na{i sogra|anini - lica sohendikep, sposobni da bidat operatori na telefonska centrala ili

205

da vr{at naplata na nekoja ili na site naplatni rampi na avtopa-ti{tata vo dràvata. Vo pra{awe se, rabotni mesta koi vo momentovse "uzurpirani" od drugi na{i sogra|ani, osposobeni i za mnogu pote{-ka i poisplatliva rabota. A nikomu vo instituciite i dràvanataadministracija ne mu teknalo kolku dràvata }e za{tedi ako na tierabotni mesta gi angaìra tokmu - kandidatite za rabota so hendikep.Em, nema da mu dade pari na nekoj od "gazdite" na firmite koi vrabo-tuvaat lica so hendikep, em }e ima sovesen i soliden rabotnik komurabotata, sepak, mu e "sede~ka" - bila, e i }e bide takva.

- Dali i brojkite vrzani za adaptacija na (ne)pristapnite objekti,- del privatni, a del javni - }e ukaàt deka dràvata, sepak, gubimnogu i na ova pole. Spored nekoi pokazateli (toa e podatok od gra-de`nicite i silnite arhitekti koi mislat deka, ako proektiraat iizgradat {to e mo`no pove}e skali i visoki objekti, istite }e bidatpofunkcionalni i poubavi!), ako objektite u{te vo periodot na plani-rawe i gradewe go predviduvaat i aspektot pristapnost, i toa za si-te vidovi hendikep, ‘fenomenot’ pristapnost bi gi ~inel okolu 2%pove}e od prvi~nata suma na sredstva. No, ako toj objekt bide adap-tiran vo podocne`niot period, toga{ tro{okot bi iznesuval 30-40%pove}e od po~etnite i voobi~aeni planovi i konstrukcii.

Razlikata i sporedbata sî pove}e od o~igledni i jasni.- Povrzano so navedeniot primer, pristapnosta e mnogu "skapa"

rabota osobeno ako ne se vnimava pri samoto planirawe i gradba,ili ako ne se konsultiraat najpovikanite eksperti - samite lica sohendikep, ili mladi majki koi koristat koli~ki za pro{etka na niv-nite bebiwa, ili pak, stari lu|e na koi vozrasta im ja odzela vital-nosta i podvi`nosta i sega im se potrebni blagi "kosini" {to moàtda gi sovladaat sami, bez ni~ija pomo{. Pojasnuvaweto e so cel da seukaè na potrebata od dobar plan i pravilna izvedba (pri gradba) natrotoarite i pe{a~kite pateki koi se povisoki od 10sm (odat duri ido 30sm, pa i pove}e, vo zavisnost od raspoloìviot materijal zagradba!). A prostata matematika i fizika ukaùvaat na toa deka,ako site od niv se spu{teni i odgovaraat na potrebata od minimum30-40% populacijata na na{ata dràva (lica so hendikep, mladi maj-ki i starite i iznemo{teni lica, lica koi vr{at dotur na stoka, de-ca so rolerki, velosipedisti itn.) dràvata vo celina }e ja ~iniDVOJNO pomalku od normalnoto. Za seto toa da se postigne potrebnoe pomalku gradeèn materijal otkolku da se "adaptira" vo podocne`-niot period - em vo po~etokot ~inel dvojno pove}e, em sega }e trebada se "dotura" u{te cement, ili da se prezeme drug gradeèn zafat,za da se zadovolat potrebite na spomnatite sogra|ani!



206

- Ko{taweto na fenomenot "hendikep" ne zastanuva ili pak, ne sesogleduva samo vo koli~kite, {takite i pristapnite objekti. Postoiedna mnogu pogolema dimenzija na "fantomskata smetka" za ovapoglavje. Nekoj taa smetka moè, i so golemo zadovolstvo bi ja izra~u-nal, i toa mnogu lesno, me|utoa dràvata ne saka. Pri~inata za toae jasna, }e í bide sram zatoa {to toa do sega ne go napravila. Vo pra-{awe e faktot deka eden bolni~ki den vo nekoja zdravstvena ustanova~ini od 4.000 do 6.000 denari, a edna ‘pomo{ od treto lice’ (taka enaslovena pomo{ta {to mese~no ja prima edno lice so hendikep voRM) iznesuva 3.000 do 3.500 denari. Zarem ne mu se rasipal digitronotna toj "administrativec" pri kalkulacijata za onie lica koi po svojaili tu|a volja gi ostavaat svoite najbliski vo instituciite, zavoditekakvi {to se Specijalniot od Demir Kapija, Bawa Bansko, Kosto-zglobnata bolnica vo Ohrid, Demir Hisar ...? Spored brojkite odobikolkite napraveni vo tie institucii, zavodi i bolnici ima pove}eod 1.000 lica, so vremen i postojan hendikep. Ako, eve, makar samopolovina od niv se so postojan hendikep (a ne se, tuku se pove}e: samovo Demir Kapija ima okolu 400, vo Bawa Bansko 60, i pove}e od 150vo Sveti Erazmo - Ohrid), na{iot digitron pokaùva deka za nivdràvata mese~no tro{i 50.000 do 60.000 evra {to za edna godinaiznesuva okolu 700.000 evra! Ovde pojasnuvam deka toa ne se brojki(pari) so koi se pla}aat neguvateli/-ki, sestri, doktori/-ki, ~uvari,voza~i, itn., tuku samo pari za direktni tro{oci {to gi pravi taamala grupa na{i sogra|ani koi, ako navreme im bide udovolen podobarkvalitet na zdravstvenite uslugi, preku odredeni beneficii, nemada nî ~inat tolku.

Pa, zarem edna familija na koja se odnesuvaat spomnatite brojki,ne zasluùva matemati~ko vnimanie? Ako im bile udovoleni makar40-50% od predo~enite sredstva, zarem tie ne bi moèle da se gri-àt za nivnoto ~edo, brat, sestra ili roditel? Odgovorot na ova bibil: "Pa, tie se nestru~ni, ne znaat kako treba da mu se pravi tera-pija, koi lekovi da mu gi davaat". A nikako ne se pomisluva na faktotdeka, tie samite toa mu/í go pravele do negovata/nejzinata 13, 14, 15godina, a deka sega, poradi skapite lekarstva i terapii ne se vo mo`-nost seto toa i natamu da go podnesat, poradi {to se prisileni da giostavat na spomnatite adresi!

Ovaa dràva, o~igledno, ima vi{ok "brojki" ...Primerot so bolni~koto lekuvawe kako parametar e zemen od kni-

gata na eden poznat makedonski doktor koj izra~unal kolku ~ini dase lekuva eden dekubitus: edno lice so podotvoren dekubitus treba

207

da leì najmalku eden mesec, pa sî do negovo celosno zatvarawe,{to moè da potrae i do 3 - 4 meseci. A toa se veke okolu 100 dena po50 evra, {to e ednakvo na 5.000 evra. Zatoa pak, edno antidekubitusnoperni~e (od najskapite!) ~ini 500 do 600 evra. Kade e tuka razumnatamatematika?

Ili, moèbi, nekoj ne bil na ~asot koga se u~elo mnoèwe isobirawe?

ASTA LA VISTA ILI PO STARO AFERIM NA DIGITRONITE!



208

1.2. IGRA NA SRE]A VRZ NESRE]NITEKako do popravedna raspredelba na dobivkite odigrite na sre}a?

1 Zakonot za igrite na sre}a i za zabavnite igri ("Sl. Vesnik na RM" br.19/97, 54/97,13/2001 i 2/2002) moète da go najdete na www. finance.gov.mk

[to veli zakonot...Sredstvata od igrite na sre}a se zna~itelen izvor na finansirawe

na gra|anskite organizacii nasekade vo svetot i prakti~no (kolku ida go saka toa nekoj) ne moè da se izbegne pri razgleduvawe na aktue-lnata problematika na finansirawe na gra|anskiot sektor vo Make-donija.

Vo vaè~kiot Zakon za igrite na sre}a i zabavnite igri1 od 1997godina, postoi slednovo re{enie: steknatite sredstva od igrite nasre}a i od zabavnite igri se koristat i za finansirawe na "odredenigodi{ni programi i zada~i na zdruènija na gra|ani (programite nazdruènija na licata so hendikep, sportot i za Crveniot krst na Re-publika Makedonija)." No, vo istiot ~len se dodava i slednoto re{e-nie: za ovaa namena se opredeluvaat "50% od vkupniot prihod odigrite na sre}a i zabavnite igri utvrden vo prethodnata godina".

Zna~i vlasta napravi "Xentlemenski dogovor", vo slu~ajov samataso sebe (bidej}i, mora da priznaeme, vo ovoj proces ne bea vklu~eninitu zainteresiranite strani, nitu korisnicite), deka komarskata"piksla" }e ja deli so "bednite" po sistemot "fifti-fifti" a vo sogla-snost so op{toprifatenite na~ela na humanost i solidarnost (kolkui da vi zvu~i toa ironi~no).

Mora da spomeneme deka vo su{tina "~uvstvoto za xentlemenstvo"e prezemeno od regulativata na porane{noto zakonodavstvo na SFRJa makedonskata specifika be{e samo vo promena na "patot na parite".Imeno, porano sredstvata se rasporeduvaa direktno od Lotarija naMakedonija do korisnicite (kako edinstven doma{en zakonski organi-zator na komar - krivi~no delo), a od 1997 parite moraat da otsednat

209

vo Ministerstvoto za finansii i od tamu sekoja godina, so odluka navlada, se raspredeluvaat do krajnite korisnici.

Po ovie dve re{enija, vo po~etokot na 2001 godina, e vmetnato iedno "solomonsko" administrativno ograni~uvawe: vo izmenite nazakonot e dodadeno deka ovie sredstva ne moàt da bidat "pomali od60 milioni denari, nitu pogolemi od 120 milioni denari".

Na ova re{enie moè da mu se pripi{at mnogu slabi strani, asamo edna dobra - {to gi za{tituva korisnicite vo slu~aite na even-tualno maliot vkupen prihod od igrite na sre}a i od zabavnite igri,koga vo takov slu~aj se dobiva najnisko odredeniot iznos od 60 milionidenari, ne{to kako zagarantiran minimalen iznos.

I so zavrzani o~i moè da se zabeleì hipokrizijata na zakono-davecot kade pod prevezot na grià i garantiran minimum vsu{nostse krade partnerot (velam partner bidej}i "fifti-fifti" e principna ramnopraven ortakluk). Tvrdam - hipokrizija bidej}i od formira-weto na Lotarija na Makedonija (i na Hidro-meteorolo{kiot zavod)ne e zabeleàno tolku nisko nivo na kockawe (i vrneì). Deka toa evistina moè da se uverite od faktite kade {to nekoj koj vo momen-tot pribira nad 7 milioni evra (i "rekoltata" sekoja godina mu rasteplus za po eden milion) te {titi ako prinosot padne pod 2 milioni.Pojavata koga nekoj tolku silno te "{titi" od ne{to {to nikoga{ne se slu~ilo (i pritoa ti napla}a za toa) mi e bliska do scenite odfilmot "Once upon a time in America".

No za toa vo druga prigoda ...Vo otsustvo na decidnoto odreduvawe - na kogo mu e dodeleno da ja

donese ovaa arbitrerna odluka i vrz koi kriteriumi, sosema e jasnodeka, vo ovaa pravna praznina, ovaa uloga ja prezemaat podgotvuva~itena Centralniot buxet. A po se izgleda deka, spored prirodata izna~eweto na pra{aweto, na~eloto arbitrium liberum - odlu~uvawe vrzosnova na slobodna voqa i po slobodno ubeduvawe i opredeluvawe,ovde treba najmalku da se primenuva.

Potvrda na ova tvrdewe nao|ame i vo toa {to vo dosega{natapraksa niz vladinata i parlamentarnata procedura ne se slu~ilo dase menuva predloènoto re{enie od podgotvuva~ite na Buxetot t.e.Buxetot i negoviot rebalans sekoga{ se usvojuva "na |uture".

Golemata doza od nezadovolstvo kaj korisnicite na ovie sredstvago potvrduva postoeweto na problemot na pre{irokata arbitrernosti subjektivnost vo edna navistina pregolema ramka, koja e do 100%od po~etniot iznos. Ovaa sostojba, sama po sebe, e neodr`liva i e go-lem predizvik za iznao|awe na podobro re{enie.

Igra na sre}a vrz nesre}nite


210

U{te eden nus-proizvod koj postoe~koto re{enie (ako moè da senare~e re{enie), pokraj nedefiniranite i netransparentni pari~nizafa}awa, e i mo}ta za disciplinirawe na zdruènijata na gra|ani- korisnici na ovie sredstva. Vo situacija koga nikoga{ ne si sigurenkoga i kolku pari }e dobie{ godinata (koi i onaka docnat) normalnoe deka ne ti pa|a na um da se "r'~ka{" so vlasta (~itaj du{ebri`nikot),kolku i da egolema nepravdata ili gre{kata {to si ja zabeleàlili ti pre~i.

Dokaz kon ova tvrdewe e spektakularnoto "prizemjuvawe" na Zaed-nicata na invalidski organizacii koi, od nad 180 000 000 denari, vo1998 bea svedeni na samo 20 000 000 - skoro celi 90% pomalku (opravda-nosta na pri~inite za ovoj poteg ne se va`ni za tezata - tuku arbitrer-nostana potegot). Podocna, vo 2000-tata godina (moèbi poradipokaàno primerno povedenie) finansiraweto im be{e zgolemenona 50 000 000, a od 2004-ta zastanaa na "stabilnite" 75 000 000 denari.

Ova dolgoro~no doveduva do pasivizacija i celosen konformizamna vaka poddrànite organizacii koi so tek na vreme doa|aat vo situ-acija da ne moàt da gi opravdaat svoite aktivnosti i misija (pa du-ri i postoewe), a toa vodi do ~uvstvoto na bespolezno frlawe napostoe~kite pari vo "bunar bez dno" - ne{to kako permanentni zagu-bari. Toa im dava argument na "raspredeluva~ite" deka organizaciitenemaat apsorpciona mo} nitu za postoe~kite sredstva a kamoli zadopolnitelni zafa}awa.

Vo svetot ...Vo svetot (osobeno vo zemjite so prete`no katoli~ka veroispovest)

vladee na~eloto deka "prokolnatite" (kockarski) pari treba da sepotro{at za humani raboti. Klasi~en primer e [panskata asocijacijana slepi (ONCE) koi ja u{te od vremeto na diktatorot Franko imamonopol vrz proda`bata na lozovi. Monopolskite pozicii ne se sos-tojat samo vo koristewe na lotariskite pari tuku odat podaleku, sododeluvawe na posebni odobrenija za aktivnosti koi go obezbeduvaatprihodot na soodvetna organizacija od javen interes. Takov e primerotso Handicap International koj vo Francija edinstveno ima dozvola za pro-da`ba na vre}i za besplatno isfrlawe na novogodi{ni elki. Malkupodaleku naprednale OXFAM (vo Velika Britanija) i nivnata proda`bana kafe kako patokaz kon socijalna odgovornost na kompaniite koiprodavaat akcizni stoki (steknuvaat ekstra profit).

Na Balkanot (za razlika od kaj nas) rabotite zna~itelno se pomes-teni vo pozitivna nasoka. Hrvatska ima doneseno uredba za raspre-delba na sredstvata od igrite na sre}a kade vkupnata masa se deli na

2112 Podatocite se odnesuvaat za periodot od 01.01. do 31. 03. 2006 godina

2002 2003 2004 2005 2006 460,510 70,00 566,762 70,00 610,556 75,00 649,937 75,00 223,072 75,00

15,20% 12,35% 12,28% 11,54% 8,41%

zdruènija od javen interes vo 12 oblasti. Vo Slovenija oti{le poda-leku i e formiran Fond koj gi distribuira sredstvata od igri nasre}a. Korisnici na ovoj fond se 23 organizacii na lica so hendikep(se razbira, so razli~en prioritet i zafa}awa).

No, najinteresen del vo slovene~koto iskustvo e {to organizaciitena licata so hendikep, osven {to se korisnici, vo isto vreme se javu-vaat i kako sopstvenici na fondot. Imeno, vo fondacijata organizaci-ite na licata so hendikep imaat upravuva~ki paket od skoro 40% (dvojnopogolem od ostanatite akcioneri - vklu~itelno i dràvata). No toane smee da ne ~udi bidej}i i gorespomnatata ONCE e isto taka samos-tojna fondacija i toa 100% vo sopstvenost na Sojuzot na slepi na [pa-nija.

Vo Makedonija rabotite sî u{te tapkaat vo mesto. Vlasta dobroznae deka rabotite }e mora da se menuvaat. Pokraj toa {to kola~ote mal i sekoja godina se roni (od zakonski vetenite 50%, vo stvarnost,vo 2002 se dobivale 15,20% za vo 2006 godina da se svedat na 8,41%).Dopolnitelen problem e {to gore-navedenite "ronki" od po~etok dosega gi dobivaat samo 7 organizacii na lica so hendikep. Na drugastrana, ve}e postojat okolu 200 aktivni zdruènija na lica so hendi-kep koi od ovie ronki ne dobivaat ama ba{ ni{to. Naj~udno e {tonekoi od niv ve}e se vpi{ani vo registarot na zdruènija od javeninteres, no nemaat nikakov pristap do ovie sredstva.

Minatata vlada dobi mislewe od Institutot za neprofitno pravovo Budimpe{ta deka tokmu Zakonot za raspredelba na dobivkite odigri na sre}a e najnetransparenten. Pod vakviot pritisok, vo Minis-terstvoto za finansii, pred dve godini otpo~na procedura za izrabotkana Predlog zakon za izmeni i dopolnuvawa. No kako nikoj vo Minis-terstvoto, a i nadvor od nego, da nema celosno zaokruèna ideja kakodostoinstveno da se otkaè od ona {to ne e nivno (a sepak da go zadrìsvoeto vlijanie).

[to velat brojkite?Od igrite na sre}a i od zabavnite igri, spored podatocite od

Ministerstvoto za finansii, se ostvarile slednite godi{niprihodi, a se dodeleni sredstva vo slednite iznosi (vo milionidenari):



212

Ovde mora da se dodade deka isklu~itelno te{ko e da se dojde doovie podatoci i deka razli~ni izvori se kontradiktorni. Primer edopisot od Ministerstvoto za finansii do Ministerstvoto za trud isocijalna politika (po povod finansiskite implikacii na Predlogzakonot za za{tita na pravata i dostoinstvoto na licata so hendikep),kade {to se tvrdi deka sredstvata za 2005 godina iznesuvale 705 mil(a ne 650, kako {to e navedeno vo tabelata dobiena od istiot izvor).

Interesni se podatocite za poedine~nite ostvaruvawa koi ja so~i-nuvaat strukturata na ostvarenite prihodi od igrite na sre}a (vo mili-oni denari):

Korisnicite na delot od sredstvata od igrite na sre}a i od zabav-nite igri se nezadovolni od malite iznosi {to gi dobivaat i od nepos-toeweto na transparentni kriteriumi pri rasporeduvaweto na i onakamalite sredstva.

Nsitelite na buxetskata politika, pod postojan pritisok od pro-blemot na nedovolnite buxetski prihodi, pretpo~itaat drugi pri-oriteti, namesto sredstvata da im gi dodeluvaat na onie na koi sozakon im se odredeni. Mo`ebi problemot treba da se re{ava i vo na-soka na podigawe na soznanijata na nositelite na buxetskata politikaza zna~eweto na gra|anskiot sektor vo razvojot na op{testvoto. Mo-`ebi treba da se promeni i/ili pro{iri listata na korisnicite naovie sredstva.

Bez razlika na razli~nite, pa duri i sprotivstavenite mislewaza problemot i razli~niot pristap kon negovoto re{avawe, tekov-nata politika e neuspe{na vo razre{uvaweto na problemot, potvr-deno od toa {to ednite se nezadovolni od obemot na sredstvata i odna~inite i kriteriumite na nivnoto rasporeduvawe, a drugite paksmetaat deka bezefektno se tro{at buxetski sredstva. Tokmu vak-vata sostojba ja nametnuva potrebata od zabrzano barawe na izleznire{enija.

Poedine~ni ostvaruvawa 2004 2005 2006 1. danok na dohod na prihodi od

dobivki od igri na sre}a i drugi nagradni igri

29.753.942,00

20.581.029,00

4.612.507,00

2. nadomest za licenci od igri na sre}a

196.302.951,00

266.269.601,00

92.647.214,00

3. mese~en pau{alen nadomest od oddelni igri na sre}a

298.330.242,00

337.925.130,00

102.492.388,00

4. posebni dava~ki za igri na sre}a i zabavni igri

84.335.705,00

23.236.274,00

23.236.274,00

5.

prihodi od igri na sre}a od nepodignati stokovi i pari~ni dobivki

1.833.887,00

1.925.961,00

84.000,00

213

Dotolku polo{o {to postoe~kata ra{amonijada, iako nadvor odosnovnoto pravilo prihodite od igrite na sre}a da se delat po polo-vina me|u Centralniot buxet i korisnicite, sepak e vo ramkite napropi{aniot isklu~ok od praviloto "pola - pola" (ne pove}e od 120 ine pomalku od 60 milioni). Toa zna~i deka o~iglednata nepravda sepakima zakonska osnova i ne postoi osnov za arbitrirawe na Ustavniotsud ili pak nekakva druga sudska zavr{nica.

Mo`ni promeni vo raspredelbata na prihodite od igrite na sre}aNedovolnata regulativa na ova pra{awe se nadovrzuva na glav-

niot problem - nedovolnoto (i ~isto fragmentarno) finansirawe nagra|anskiot sektor od strana na centralnata i lokalnata vlast. Zaneupatenite da razjasnime deka vo tekstov voop{to ne se opfateniredovnite godi{ni raspredeluvawa na 10 do 15 milioni denari koiMinisterstvoto za finansii na konkurs gi deli na site nevladiniorganizacii vo zemjata (pa duri i na onie gorespomenati 7).

Razmisluvawata za razre{uvaweto na problemot treba da odatvo nasoka na izbor na opcija koja }e se bazira na postapnost i razre{u-vawe na problemot vo nekolku fazi.

Vo prvata faza treba da se urne tesnata opredelenost, samoodredeni organizacii da bidat korisnici, {to dosega gi doveduva{enositelite na buxetskata politika da bidat vo pozicija na svojot re-striktiven stav. Taka, delot od 50% od sredstvata od igrite na sre}ai od zabavnite igri (koj vo su{tina i onaka e sveden na 8,41%) da bidenamenet na mnogu po{irok krug na organizacii, bez ograni~uvawa vopogled na sektorot na dejstvuvawe ili naso~enosta kon odredeni celnigrupi.

Idejata e 25% od sredstvata da ostanat za finansirawe na organi-zaciite na lica so hendikep no so otvorawe na mo`nostite kade sekojaorganizacija na lica so hendikep od javen interes (po odnapred utvr-deni kriteriumi) moè da ostvari programsko finansirawe od oviesredstva. Toa }e ovozmoì postoe~kite (izdrùvani) organizaciida go zgolemat delot na finansirawe do 50% od ona {to sega go pri-maat, a onie 200-tini organizacii (dokolku se od javen interes) dauspeat da ostvarat programski razvoj, da gi podignat svoite kapaci-teti i samoodr`livost.

Ostanatite 25% treba da im bidat dostapni na site drugi zdruè-nija na gra|ani, od site sektori, po isti kriteriumi kako i za organi-zaciite na licata so hendikep (se razbira, dokolku se organizaciiod javen interes).

Interesno e da se razgleda i mo`nosta {to treba da se slu~i sopostoe~kite 10-15 milioni, od godi{nata raspredelba preku Minister-



214

stvoto za finansii? Dràvata moè slobodno da gi ukine tie "ronki"pod opravduvawe deka ve}e dala desetpati pove}e. No, ako taa istadràva saka vistinski razvoj na gra|anskoto op{testvo, moè tie sred-stva da gi ostavi dostapni za ostanatite organizacii koi, iako vonregistarot od javen interes, sepak vr{at op{to polezna rabota ilipak }e oceni da gi potkrepi do momentot koga }e gi ispolnat krite-riumite i }e vlezat vo "famozniot" registar.

Vo vtorata faza, moè da se prezeme nov kvaliteten ~ekor napred,100%, odnosno site sobrani sredstva od igrite na sre}a i od zabavniteigri da bidat nameneti za proekti {to }e gi sproveduvaat gra|anskiteorganizacii.

Moèbi deluva revolucionerno (na skepticite i neracionalno),no ne smee da se zaboravi mo`nosta deka ovie sredstva, so koristewena vol{ebniot zbor match funding ili our participation, moè nekolkukratno da se oplodat vo procesot na privlekuvawe sredstva od stran-ski donatori i otvorawe na predpristapnite EU fondovi. A {tomtie sredstva zavr{at kaj nas od toa }e ima korist i vlasta i narodot,bez obyir koj }e gi tro{i.

[to treba da se stori?Za da bide realizirana prvata faza potrebno e da se prezemat

slednite ~ekori i da se podgotvat slednite normativni akti:1. Izmeni i dopolnuvawa na Zakonot za igrite na sre}a i na zabav-

nite igri, vo koj }e se intervenira vo ~lenot 4 stav 3 so bri{ewe natekstot koj go opredeluva rasponot na sredstvata, odnosno zborovite"no ne pomalku od 60 miliona denari i ne pove}e od 120 milionadenari"; (ili, vakvo re{enie da bide vgradeno vo noviot tekst naovoj Zakon {to se podgotvuva);

2. Vladata da donese Odluka za kriteriumite za utvrduvawe nakorisnicite i na~inot na raspredeluvawe na odnosnite sredstva.

Vtorata faza }e moè da se sproveduva samo godina ili dve poprvata faza i go ima re{enieto 100% - site sredstva da se dodeluvaatza finansirawe na proekti na gra|anskite organizacii. Za sprove-duvawe na ova re{enie potrebna e samo podocne`na izmena vo Zakonotza igrite na sre}a i na zabavnite igri. No, ova re{enie moè da sesprovede so konvertirana izmena na Zakonot. Imeno, vo Zakonot }e sekaè deka, na pr. od 1 januari 2007 godina ovoj procent (50%) }e sepodigne na 100%.

I vo prvata i vo vtorata faza dràvata }e mora da razmisli zaformirawe na posebno finansisko telo (fondacija) koe }e gi naso-~uva, kontrolira i menaxira ovie pari. Protiv vakvoto etablirawe(na nov igra~ vo sektorot) ima eden seriozen argument - formirawe

215

na administracija koja }e gi "jade" parite u{te pred da uspeat dastignat do celnata grupa.

No kontraargumentite zasluùvaat po~it. Prvo, iskustvata nazemjite koi go izodele patot pokaùva deka toa e pomaloto zlo. Vto-ro, nezamislivo e da se ostavat 700 milioni (a mnogu brzo so zgolemu-vawe na prihodite, i miliarda denari) bez "gazda". Treto, kolku i dase golemi tie sredstva mnogu brzo bezefektno }e bidat istro{eniako nekoj ne se griì za kriteriumite, nasokite, ot~etnosta, transpa-rentnosta i celishodnosta na potro{enite pari.

Zaklu~ok ...- Jasno e deka RM ima unikatno re{enie vo odreduvaweto na ras-

predelbata od sredstvata od igrite na sre}a i od zabavnite igri,edno arbitrerno i sosema administrativno re{eni, koe treba {topobrzo da se menuva.

- Kriti~nata netransparetnost vo ovoj proces treba {to pobrzoda se napu{ti, a osobeno vo otsustvoto na jasni i prifatlivi krite-riumi za raspredelba na ovie sredstva, koi i na naj~esniot odlu~uva~mu nosat lo{ imix.

- Raspredelbata na sredstvata treba, ~as poskoro, da se uredi soOdluka na Vladata i toa da bide potrajno re{enie, a ne sekoja godinada se donesuva posebna odluka, ili voop{to da ja nema.

- Zabavnite igri da se isfrlat od ovoj zakon i da bidat predmetna regulirawe na poseben zakon, a javnite dava~ki od niv da bidatprihod na edinicite na lokalnata samouprava (se razbira, namenetiza gorenavedenite celi).

- Reformirawe na postoe~kite sojuzi i asocijacii, koi dolgi godininanazad bile finansirani na vakov na~in, pa ottuka, skoro edinstvenna~in da se "oslobodime" od niv e permanentnoto namaluvawe nafinansiskite sredstva. No, se ispre~uva serioznosta na pra{aweto:{to so vrabotenite vo tie sojuzi i asocijacii i so oblastite koinikoj osven niv ne gi pokriva (bez obyir na nivnata neefektivnost)?

* * *

Iznao|aweto na najoptimalno re{enie za raspredeluvawe nasredstvata od igrite na sre}a, kako da e usloveno od razre{uvawetona pra{aweto za transformacijata na ovie sojuzi i asocijacii.

Kako da izleze deka transformacijata na ovie "socijalni dino-saurusi" e klu~no pra{awe vo nudeweto novi re{enija za finansirawena celiot gra|anskiot sektor, i so toa za negov razvoj. Paralelata(ili pravnata analogija) vo koja re{avaweto na "zagubarite" stana



216

klu~no pra{awe za celata ekonomija vo RM (i pristapot do me|una-rodnite ekonomski asocijacii), kako da se nametnuva samata po sebe.Kako {to "zagubarskite" zafa}awa se pregolemi za makro-ekonomskiteparametri na RM, taka i sredstvata za ovie korisnici se pregolemi zafinansiskite parametri na celiot gra|anski sektor.

Moèbi e najdobro vo RM da se donese poseben zakon so koj }e seuredi finansiraweto na gra|anskite organizacii, isto kako {to ima-me poseben Zakon za smetkovodstvo na neprofitnite organizacii iliposeben Zakon za finansirawe na politi~kite partii. Moèbi bi bilodobro za ovoj problem da se izjasni (pravno stipulira) ili barem da seotvori prostor za re{avawe i vo Izmenite i dopolnuvawata na Zako-not za zdruènija na gra|ani i fondacii (koj ve}e e vo sobraniska pro-cedura). Na kraj - moèbi e najdobro nekoj vo dràvata kone~no da sezafati so re{avawe na ovoj gorliv problem (koj nejasno i subverzivnopostojano }e proizveduva dopolnitelni problemi i konflikti na koite{ko }e moème da im ja locirame genezata).

So celosno razbirawe deka na sekoja vlast í e prirodno da i ostanevo vladenie mo}en instrument kakov {to e arbitrernoto finansirawe.So golema pro{ka za sfa}aweto deka finansiraweto na gra|anskiteorganizacii na site odgovorni vo ovaa oblast im e nepotreben tovar i"sporovozno" pra{awe. So iskreno so~uvstvo deka, vo najmala raka,sekomu mu e neprijatno da ~epne vo "parite na hendikepiranite" ...

Nema ve}e kade da se bega, klu~niot moment ve}e odamna ~uka navrata i ovoj status quo }e mora da se napu{ti! Pri~inite se jasni, }eizdvoime samo tri:

1. Ne smee pove}e razvojot na gra|anskiot sektor da ~eka povolnapoliti~ka klima za premin kon pomalku va`nite pra{awa. Mnogu eva`no dràvata vo ovoj moment da prezeme del od finansiraweto naovoj mnogu vaèn lost vo makedonskoto napreduvawe kon evrointegri-raweto. Ako toa se ostavi za podocna {tetata }e bide mnogu golema asamoto vra}awe vo prethodna sostojba }e ne ~ini mnogu pove}e otkolkupredloèniov is~ekor napred;

2. Ne smee cel gra|anski sektor da ostane zalo`nik na nekolkuorganizacii (vo slu~ajov samo sedum), iako moèbi vo niv ~lenuvaat(bez svoja voqa) najmarginiliziranite gra|ani vo dràvata; i

3. So reforma na finansiraweto vo ovoj sektor licata so hendikep}e se oslobodat od 20-30-godi{no zalo`ni{tvo na grst "nesmenlivi"individui i }e se ovozmoì dvièweto na licata so hendikep, odza{titeno milosrdie i gra|anska àbokre~ina, poleka, da se vlee voglavnite tekovi na op{testvoto.

Ostanatoto go znaete i samite ...

217

Tro{ok ili blagodet?Na{iot ìvoten prostor predolgo ni go dizajniraat za stereo-

tipot na "prose~ni" - odnosno mladi, vo polna snaga, ma{ki i vozrasni.No fakt e deka vakov opis otslikuva samo del od nas, i sekako ne eprimenliv za nikogo vo tekot na celio ìvoten vek. Kako deca, kakopostari lica ili kako fizi~ki hendikepirani lica, ogromen broj odnas ne se del od prose~nite. Zgora na toa, golem broj lu|e poradi pri-vremeno ograni~eni sposobnosti za dvièwe (povredeni ekstremite-ti, seriozna bolest ili bremenost) po~ustvuvale kako e da se funkcio-nira vo opkruùvawe koe ne ovozmoùva zadovoluvawe na nivnitepotrebi.

Grade`nicite i dizajnerite na vakvite potrebi za "izmeni" odgo-vorija so toa {to napravija posebni proizvodi i prostori za ovieposebni grupi. No, ~esto "posebni" e sinonim za "skapi". Posebnostavodi kon komplicirani grade`ni standardi i proizvodi koi na krajotretko gi zadovoluvaat potrebite na pove}eto za koi bile namenetida im olesnat, i ~esto se slu~uva da gi stigmatiziraat i u{te pove}eda gi odvojat od ostanatite lu|e.

Dene{nite aritekti akcentot go stavaat vrz ìvotniot ciklusna objektite. Krajno vreme e da go zemat predvid i ìvotniot ciklusna lu|eto. Konceptot za univerzalen dizajn promovira kreirawe naproizvodi i objekti koi moàt da bidat koristeni od site podednakvo,pri {to se zema predvid ~ovekoviot ìvoten vek i stepenot na mo`-nosti na poedinecot.

Zakonski odredbi za pristapnost i univerzalen dizajnNedvojbeno, so zakonskite odredbi se vospostavuva osnovata kako

korpus na pravila. Zakonski predvidenite odredbi za pristapnost,staveni vo kontekst na ~ovekovi prava, obezbeduvaat vitalna osnovaza avtonomnost i nezavisost.

Sepak, iako se pojdovna osnova, zakonskite odredbi imaat su{tin-ska ograni~enost. Odredbite za pristapnost se glavno fokusiranivrz potrebite na licata so ograni~ena mobilnost, osobeno korisnicite

1.3. PLANIRAWE ILI RENOVIRAWE

Planirawe ili renovirawe


218

na invalidski koli~ki, i delumno za licata so o{teten vid. Vo prak-tika, zakonskite odredbi naj~esto gi sveduvame na "dobro, {to ezadolìtelno da se napravi", propu{taj}i go pritoa potencijaloti mo`nostite za kreirawe sredina bez barieri vo koja sekoj od nasse ~ustvuva komotno i svoj.

[to podrazbirame pod “sredina bez barieri”?Koga se zboruva za dizajnirawe i kreirawe bez barieri, prvin bi

trebalo da se odredi na koe nivo na pristapnost gi bazirame na{itestandardi. Dali za pristapen }e go smetame objektot vo koj lice voinvalidska koli~ka so silni race i {epi moè samostojno da se dviìnaokolu? Dali te`neeme kon nivo na pristapnost koe podrazbirasamostojnost na lice koe koristi koli~ka na elektri~en pogon? Dali}e predvidime deka potrebite za pristapnost na licata koi{to koris-tat paterici ili bel stap se zadovoleni so dizajnot kako i za licatakoi koristat invalidska koli~ka? Dali se zemeni predvid potrebiteza pristapnost na licata so o{teten vid i sluh? Dali isto taka }e gizememe predvid potrebite na licata so mentalen hendikep koi bimoèle da imaat problem da se orientiraat vo golemi objekti iliprostori? Dali e dovolno da se obezbedi nepre~en vlez i dvièwevo objektite, ili vo na{ata definicija za pristapnost na objektite}e vklu~ime pristapni toaleti, pristapni telefoni, fontani za vo-da, avtomati za pijaloci ...?

Ova se samo nekoi od pra{awata koi se nametnuvaat koga se zboru-va za pristapnost na objektite za licata so hendikep.

Makro vs. mikro planiraweKonceptot na makro i mikro planirawe be{e prvpat voveden od

Selvin Goldsmit (1981). Istoriski, licata so hendikep bivaat izoli-rani i isklu~eni od zaednicata vo forma na mikro re{enija, odnosnore{enija posebno i ekskluzivno predvideni za ovaa grupa lica. Primeriza ova se specijalni dnevni centri, specijalni u~ili{ta, za{titnirabotilnici, specijalni i izdvoeni smestuvawa /domuvawe/, odnosnoinstitucii. Na{ite sega{ni gradovi izobiluvaat so mikro re{enija:eden pristapen trgovski centar ili ulica vo celiot grad, ne{to kakopristapen javen telefon vo redica nepristapni, eventualno eden pris-tapen javen toalet vo celiot grad. Makro planiraweto, od druga strana,gi zema predvid potrebite na site gra|ani. Kako rezultat, urbanatasredina ovozmoùva u~estvo na licata so hendikep vo sekoj aspekt naop{testvenoto ìveewe.

219

Pristanosta e pravo a ne privilegijaOrganizaciite na licata so hendikep nasekade vo svetot so ras-

te~ko nezadovolstvo baraat nivnite potrebi da bidat zemeni predvidpri kreirawe na urbanata sredina. Tie istaknuvaat deka pristap-nosta e ~ovekovo i gra|ansko pravo, a ne privilegija. Kone~no, pris-tapnata urbana sredina pretstavuva podobra i posigurna sredina zasite. Za àl, voobi~aen odgovor na ovie barawa e deka bi bilo dobroda imame pristapen transport, pristapni javni i stanbeni objekti,pristani ulici i parkovi, no ednostavno ne moème da si gi dozvolimeod finansiski pri~ini. Vo borbata za kreirawe urbana okolina bezbarieri, morame da se soo~ime so ovoj {iroko rasprostranet pristapso cvrsti fakti i brojki. Dali univerzalniot dizajn koj podrazbirasredina bez barieri e poskap od "konvencionalniot", i ako e, za kolkue poskap?

Spored golem broj svetski poznati arhitekti i dizajneri, elemen-tite na pristapnost zemeni predvid vo fazata na planirawe i dizajni-rawe, cenata na ~inewe na objektite ja zgolemuvaat za nezna~itelni1 do 2 procenti.

Ako go zememe predvid najosnovniot kriterium za pristapnost,da re~eme po{iroki vrati i vlez bez skali, toga{ zboruvame zacelosno zanemarliva razlika na ~inewe vo celina.

No, ako zboruvame za dopolnitelni prilagoduvawa, toga{ ne samo{to zboruvame za visoki tro{oci, tuku i za predizvik za zadrùva-we na estetskiot izgled na objektot. Vo vakvite slu~ai, promenitei prilagoduvawata naj~esto deluvaat kako prilepen i neprirodendel na celinata.

Zdraviot razum, no i samata cena na ~inewe bi trebalo da nepottiknat da planirame mudro, fokusirani vrz maksimalna fleksi-bilnost i minimalni tro{oci bidej}i, normalen ili standardenìvoten stil ne postoi.

Kolku ~ini dizajnirawe bez barieri?Sporedbata na ~inewe moè da bide napravena na dva na~ina. Edniot,

za postoe~ki objekt koj so renovirawe treba da bide doveden do stepenna pristapnost soglasno predvidenite standardi. Kolku ~ini edno takvorenovirawe sporedeno so cenata na ~inewe za izgradba na toj objekt?Vtoriot, za eden nepristen objekt, kolku bi ~inela negovata izgradbadokolku od samiot po~etok bile zemeni predvid parametrite za univer-zalen dizajn? Bidej}i kaj nas takvi istraùvawa ne se napraveni (baremne oficijalno), }e se posluìme so podatoci dobieni od studiite iistraùvawata napraveni vo drugite zemji vo svetot.



220

Vo studijata napravena vo SAD ([reder i Stainfeld, 1979)postoe~ki objekti za razli~na namena se podloèni na dvata na~inana sporedba. Rezultatite pokaàle deka presmetanite tro{oci na~inewe potrebni za postadaptacii na tie objekti da se napravatpristapni sporedeni so prvi~nite po~etni tro{oci na izgradbaiznesuvale od 5% do 12%. Drugata sporedba, kolku bi ~inelo objektitevo samata izgradba da bile dizajnirani spored standardite za pristap-nost, pokaàla minorni 0.006% zgolemeni tro{oci koga se rabotiza trgovski centri, odnosno 0.13% za edna {kolska u~ilnica.

Stanbenite objekti vklu~uvaat pove}e funkcii otkolku delovniteobjekti, u~ilnicite ili supermarketite. Isto taka, vakvite objektise so pomali dimenzii i elementite za pristapnost zafa}aat pogo-lem del od vkupnata cena na ~inewe na objektot.

[to se odnesuva do golemite stanbeni objekti, francuskatastudija na Armani od 1984 godina presmetuva dopolnitelni tro{ocina ~inewe od 0.5% do 1.0% od vkupnata vrednost na objektot dokolkuobjektot e od samiot po~etok dizajniran da gi zadovoli standarditeza pristapnost. Sli~ni presmetki se napraveni i vo [vedska odstrana na [vedskiot sovet za grade`ni istraùvawa. Rezultatitedobieni od istraùvawata sprovedeni vo Avstralija vo 1989 godinaod strana na Raitson i Poup bile skoro identi~ni so onie od Francija.Vo zabele{kite, ovie dvajca eksperti navele deka tro{ocite za iden-tifikuvawe na dopolnitelnite tro{oci koi bi go optovarile~ineweto na eden nov objekt dokolku istiot se napravi pristapen sepogolemi od onie za vremeto potrebno elementite za pristapnost dabidat dizajnirani i ednostavno vklu~eni vo planot.

Kako rezultat od ovie studii proizleguva deka renovirawe iadaptirawe na postoe~ki objekt e poskapo otkolku istiot da se izgradiodnovo kako objekt bez barieri. Ova vtoroto e od 4 do 35 pati poevtino.

Standardite za materijali, kako na primer za vratite, i na~inotna planirawe i gradewe }e se promenat za da gi zadovolat novitepropisi. Toga{ razlikata na ~inewe na proizvodite spored staritei novite standardi }e stane zanemarliva. Vrata so {irina od 90 smne ~ini mnogu pove}e od vrata od 70sm. Kone~no, po{iroka vrata zna-~i pomalku cigli za yidawe, i razlikata vo ceni iz~eznuva.

Od gore prezentiranite studii moè da se zaklu~i deka zakonska-ta regulativa za kreirawe pristapna sredina vo prosek bi gi zgole-mila tro{ocite za izgradba na javnite objekti za pomalku od 0.1%, aza golemite stanbeni blokovi, kako i za individulanite (prizemni)stanbeni objekti do 3% od nivnata vkupna cena na ~inewe. Sosema e

221

opravdano da se kaè deka {tom edna{ arhitektite, grade`nicitei proizvoditelite }e gi sogledaat prednostite na univerzalniotdizajn povrzan so pristapnosta, cenite na ~inewe }e se namalat u{tepove}e.

Blagodeti od kreirawe urbana sredina bez barieriUrbanizacijata na ìvotnata sredina pretstavuva sekako edna

od najgolemite investicii na sekoja zemja. Ne postoi druga industris-ka dejnost koja e kapitalno podvigatelna od grade`nata dejnost(infrastruktura i nedvi`nosti). No, kako i pri sekoja investicijataka i tuka, vloènite sredstva treba da bidat staveni vo korelacijaso o~ekuvanata dobivka. Zna~i, dopolnitelnite tro{oci za prilagodu-vawe na objektite spored standardite za pristapnost treba da sestavat vo soodnos so o~ekuvanata dobivka ili blagodet.

Pa, {to bi bila finalno pridobivkata od kreirawe sredina bezbarieri? Vo osnova moè da se svede vo dve kategorii: materijalna,odnosno ona {to moè da se izrazi vo denari, evra, dolari ... i nemate-rijalna, koja {to e pote{ko, ako ne i nevozmo`no, da se izmeri.

Vo smisla na materijana pridobivka bi bil namalen brojot nanesre}ni slu~ai, {to bi se reflektiralo vrz namaluvawe na tro{o-cite za zdravstveni uslugi i rabotnata produktivnost. Rezonira-wetopokaùva deka pristapnata sredina e voedno pobezbedna za site.Primeri za toa se pristani rampi namesto skali. U{te edna mate-rijalna pridobivka e podobreniot kvalitet na domuvawe. Liftovitese pogodnost, a po{irokite vrati i hodnici, kujni i toaleti ja zgole-muvaat kvalitativnata vrednost na stanbeniot objekt i sekako negova-ta pazarna cena za naemnina ili proda`ba.

Vo nekoi zemji starite i licata so hendikep imaat pravo kakopomo{ da koristat uslugi od treti lica. Povtorno, pristapnata sre-dina bi ja namalila potrebata od vakva pomo{, {to bi zna~elo za{-teda na javnite pari.

Drugite, nematerijalnite, pridobivki se pote{ki za merewe, kakona primer podbreniot kvalitet na ìvot na licata so hendikep inivnata pogolema sloboda na dvièwe i u~estvo vo zaednicata. Cena-ta koja ja pla}ame poradi nepristapnata, hendikepira~kata sredinae visoka. Nepristapnata sredina, osven {to né diskriminira na edenmnogu konkreten na~in, né “dopira” i na eden mnogu posuptilen. Pri-mer: pretpostavete si deka ste rabotodava~ koj treba da intervjuirakandidati za novo rabotno mesto. Do va{ata kancelarija moè da sestigne samo po skali. Eden od aplikantite e lice vo invalidska koli~-



222

ka koe treba da go nosat po skalite do va{ata kancelarija. Vo takvasituacija, zarem ne e za o~ekuvawe deka “bespomo{nosta” na tojaplikant da se ka~i po skalite }e vlijae na va{ata procenka zaintelektualnite sposobnosti na toa lice? Na lu|eto okolu nas, paduri i ni na samite nas, licata so hendikep, ne ni e sekoga{ jasnodeka problemot ne e vo nas, ne deka sme nie nekompetentni ili pasiv-ni, tuku deka arhitektite, urbanistite i politi~arite ni ja odre-~uvaat ednakvosta vo pogled na pravata.

Mikro-re{enijata, odnosno izoliranite ostrovi na sredina bezbarieri, ograni~eni na edna konkretna zgrada ili ulica, ne né zadovo-luvaat. Vo mikro-zednicata licata so hendikep postojano i bukvalnona sekoj ~ekor se potsetuvani na ograni~uvawata {to nekoj drug gipostavil za niv. Mikro-re{enijata pretstavuvaat ostrovi na pristap-nost vo inaku nepristapniot okean. Nadvor od ovie ostrovi licataso hendikep izgledaat bezpomo{no i se prinudeni da se ~uvstvuvaatbespomo{no.

Vo mikro-svetot, licata so hendikep zavisat od izborot naarhitektite i urbanistite koi smetale deka toj svet e dovolen zaniv. Fizi~kata i mentalnata energija poro{ena za spravuvawe sona{ite nepristapni gradovi, nametnatite ograni~uvawa na stilotna ìveewe, izborot na profesionalno angaìrawe i op{testvenitemo`nosti se cenata koja ja pla}aat ne samo licata so hendikep, tukui nivnite semejstva i prijateli. Ekonomistite ovie tro{oci ginarekuvaat “nematerijalni”, no za licata so hendikep, lu|e od krv imeso, tie se tolku realni i “materijalni” kolku i skalite.

Namesto zaklu~okImplikacijata na relativnata cena na ~inewe za kreirawe pri-

stapno op{testvo, spored ovoj kratok osvrt, upatuva na zaklu~ok dekaza adaptirawe na ve}e postoe~kite objekti dràvata treba da pred-vidi nekakva forma na finansiski ili ekonomski stimulacii (naprimer odredeni dano~ni osloboduvawa). Koga se raboti za izgradbana novi objekti, dopolnitelnite tro{oci za pristapnost, dokolkuvoop{to gi ima, se zanemarlivi. Od tie pri~ini, gledano od ekonomskiaspekt, so ~ista sovest predlagame seopfatni i efikasni zakonskimerki koi }e garantiraat deka novoizgradenite objekti - tuka mislimei na javnite i na stambenite - }e bidat celosno pristapni bez barieri.I za kraj, edno li~no gledawe na ne{tata. Navistina e te{ko da sekoristat ekonomski argumenti koga stanuva zbor za osnovnite ~oveko-vi prava kako {to se pravoto na dvièwe i pristap i pravoto na

223

u~estvo vo op{testveniot ìvot pod ednakvi uslovi. ôvekovite igra|anskite prava ne moàt da se izrazat vo dolari, evra i denari.I, ako na{ata dràva moè da odvoi sredstva za kupuvawe nasofisticirani oru`ja so koi se ubivaat i hendikepiraat ~ove~kisu{testva, toga{ sigurno moè da odvoi dovolno sredstva dainvestira vo kreirawe na edno podemokratsko i pohumano op{testvoza site - ìvotna sredina bez barieri.



224

1.4. MISLEWETO NA MINISTERSTVOTOZA FINANSII

225

Misleweto na ministerstvoto za finansii


226

2. STAVOVI I INTERVJUA

2.1. MISLEWETO NA SOBRANIETO ZAPOTREBATA OD DONESUVAWE NAZAKONOT

227

2.2. MISLEWETO NA ZAKONODAVNO -PRAVNATA KOMISIJA

Misleweto na zakonodavno - pravnata komisija


228

229

2.3. MISLEWETO NA KOMISIJATA ZATRUD I SOCIJALNA POLITIKA

Misleweto na Komisijata za trud i socijalna politika


230

231

2.4. MISLEWETO NA VLADATA NAREPUBLIKA MAKEDONIJA

Republika MakedonijaVLADA NA REPUBLIKA MAKEDONIJA Br.20-17/I 9.02.2006 godina S k o p j e

DO PRETSEDATELOT NA SOBRANIETO NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

S K O P J E

Vladata na Republika Makedonija, na sednicata odr`ana na09.02.2006 godina, go razgleda Predlogot za donesuvawe zakon za za{-tita na pravata i dostoinstvoto na licata so hendikep, podnesen od18.968 gra|ani i pri toa go utvrdi slednovo:

M I S L E W E

Vladata na Republika Makedonija oceni deka ima potreba oddonesuvawe na Predlogot za donesuvawe zakon za za{tita na pravatai dostoinstvoto na licata so hendikep, vo prva faza.

Imeno , vo ~len 9 od Ustavot na Republika Makedonija site gra|anise ednakvi pred Ustavot i zakonite na ovaa zemja, pa ottuka proizleguvadeka i hendikepiranite lica se ednakvi pred Ustavot i zakonite,{to zna~i deka i na niv se odnesuva aktuelniot praven sistem kakocelina. Obezbeduvaweto na posebna za{tita na ovie lica e Ustavnataopredelba so koja Republikata ve}e im obezbeduva za{tita nainvalidnite lica za vklu~uvawe vo op{testveniot `ivot.

So postojnite sistemski zakoni se poa|a od preventivnata za{tita,zaradi spre~uvawe na nastanuvawe na rizik so {to bi predizvikaloinvalidnost, a dokolku nastane invalidnosta, istata se obezbeduvapreku ekonomsko socijalna poddr{ka, von institucionalna za{tita,institucionalna za{tita i drugi vidovi na za{tita poradi zadovolu-vawe na nivnite potebi i nadminuvawe na nivnite potrebi.

Misleweto na Vladata na Republika Makedonija


232

Zdravstvenata za{tita je obezbedena kako i za drugite ostanatigra|ani vo dràvata so odredeni pogodnosti osobeno vo participa-cijata na uslugite pri nabavka na pomagala i drugo.

Predu~ili{noto obrazovanije, zgriùvawe i vospituvawe, osnovno,sredno i visoko obrazovanije odnosno integracija vo obrazovniot sisteme obezbedena vo zavisnost od nivnite mo`nosti i sposobnosti.

Ekonomsko socijalna poddr{ka od oblasta na socijalnata za{titae obezbedena preku (postojana pari~na pomo{, nega i pomo{ od drugolice, voena invalidnina, civilna invalidnina i drugi prava), vrabotu-vawe vo za{titni trgovski dru{tva, vo otvoreno stopanstvo (voprivaten sektor ili kako trgovec poedinec), vo dràvnata admini-stracija, odnosno javniot sektor i sli~no, zaradi {to od Buxetot naRepublika Makedonija se obezbeduvaat odredeni pogodnosti zaradizgolemuvawe i odrùvawe na vrabotuvaweto, pravo od rabotnoto zako-nodavstvo kako i od penzisko - invalidskoto osiguruvawe.

So postojnite zakonski propisi se ovozmoùva re{avawe naproblemite za domuvawe kako i nadminuvawe na arhitektonski bari-eri, kulturata, sportuvaweto, radio - difuznata i mediumska poddr-{ka do osloboduvawe od odredeni dava~ki.

Vladata na Republika Makedonija ja prifati rezolucijata na ONi Standardnite pravila od 1993 godina, zaradi {to donese i usvoiNacionalna strategija za ednakvi prava i mo`nosti na licata sohendikep. So Nacionalnata strategija se zadolùvaat site nadle`nidràvni organi, pri donesuvawe zakonski i podzakonski akti da siopfatat pra{awata koi se odnesuvaat na lica so popre~enost i daprevzemat merki za nivno sproveduvawe. Postojnite zakonski propisise sistemski i so niv invalidnite lica ne se diskriminirani vo spo-redba so drugite takanare~eni "zdravi lica". So zakonskite propisipokraj drugoto ovie lica imaat odredeni pogodnosti i poddr{ka {toe pozitivno vo opredelbata za postojano unapreduvawe i zadovoluvawena nivnite potrebi vo ramkite na sevkupnite mo`nosti na dràvata,no vo ramkite na nivnite mo`nosti i sposobnosti. Zaradi re{avawena odredeni problemi na koi naiduvaat ovie lica, istite imaat formi-rano pove}e sojuzi -zdruènija na invalidni lica za koi dràvataobezbeduva finansisiska poddr{ka preku Zakonot za igri na sre}a izabavni igri na avtomati i od Buxetot na Republika Makedonija.

So Zakonot za sredstva od igri na sre}a i zabavni igri ,definiranoe deka sredstva od igri na sre}a se prihod od Buxetot na Republika

233

Makedonija i istite se koristat za finansirawe na godi{nite pro-grami na zdruènijata na hendikepirani lica, programi za sport iCrven krst na Republika Makedonija vo visina ne pomalku od 60 mili-oni, no ne pove}e od 120 milioni denari. So noviot Predlog zakon,predloèno e formirawe na Fond za prava na lica so hendikep, sosvojstvo na pravno lice koj }e se finansira vo visina na 50% od vkup-nite sredstva od igri na sre}a, kako i od Buxetot na Republika Make-donija. Po odnos na vakviot predlog, formiraweto na vakov Fond zamenaxirawe na sredstva za navedenite nameni pretstavuva zna~ajnonaru{uvawe na sistemot na buxetiraweto i intencijata site sretstvada bidat inkorporirani vo Buxetot. Isto taka za finansirawe na sitenameni koi se predvideni so Zakonot za za{tita na hendikepiranitelica, }e bidat potrebni 350 milioni denari (soglasno realizacijatavo minatata godina od 705 milioni denari), {to ne se obezbedeni odBuxetot za 2006 godina za ovaa namena i }e zna~at zgolemuvawe nave}e utvrdeniot deficit.

So Nacionalna strategija za ednakvi prava i mo`nosti na lica sohendikep kako razvoen dokument se garantira unapreduvawe na pravatai razvoj na za{titata na ovaa katekorija na gra|ani. Istiot treba dase usoglasi i gi vklopi preporakite na EU po odnos na unapreduvawena pravata na hendikepiranite lica i vo toj pravec istiot ponatamu}e se nadgraduva i unapreduva. Vo sistemot se vostanoveni i soodvetnitela koi }e vr{at monitoring i evaulacija na ustavnata opredelba nadràvata za davawe na posebna za{tita pa ovaa kategorija na gra|ani,}e u~estvuvaat pri podgotvuvawe i unapreduvawe na zakonskata i dru-gata regulativa od ovaa oblast i predlagaat merki za unapreduvawesistemite na za{tita.

Nacionalnoto koordinativno telo za ednakvi prava na licata soinvalidnost vo Republika Makedonija koe e vladino telo i vo koe ~le-nuvaat pretstavnici na resornite ministerstva i pretsavnici na najgo-lemite invalidski organizacii na Makedonija ukaùva deka e vo zavr-{na faza i podgotvuvawe na seopfatna i integralna me|unarodna Kon-vencija za za{tita i unapreduvawe na pravata i dostoinstvo na licataso invalidnost vo ON, so koja treba da reguliraat pravata na licataso invalidnost i poradi toa treba da se po~eka donesuvaweto na Kon-vencijata od koja }e proizlezat obvrski koi sekoja dràva }e morada gi sproveduva vo pogled na prilagoduvawe na zakonskata regu-lative vo odnos na pravata na licata so invalidnost.



234

Isto taka, Nacionalnoto koordinativno telo smeta deka ovoj zakonpretstavuva me{avina od pove}e zakoni, odnosno izvr{eno e samo meha-ni~ko prezemawe na delovi od zakoni za antidiskriminacija od drugizemji i izvr{eno e mehani~ko prezemawe na odredbi od na{i postojnizakoni koi vaàt, so toa {to nekoi ~lenovi od tie zakoni se izmenetina na~in {to sami po sebe i vo mati~niot zakon i vo ovoj propis pret-stavuvaat logi~en entitet.

Vo Zakonot se predlagat novi re{enija kako na primer donesuvawena Nacionalna strategija za pravata na licata so invalidnost, iakoistata e donesena vo 2001 godina i objavena vo "Slu`ben vesnik naRepublika Makedonija" pod br.101 i formirawe na Nacionalno koordi-nativno telo koe ve}e aktivno funkcionira od 1999 godina.

So ovoj Zakon gledaj}i go vo celina se dobiva ~uvstvo deka samitelica so invalidnost mnogu malku }e odlu~uvaat za svoite prava i dekadrug vo nivno ime }e go pravi.

Nacionalnoto koordinativno telo ne se zalaga za neravnopravnostna gar|anite pred zakonite. Istata se zalaga za izedna~uvawe na pra-vata i sozdavawe podednakvi mo`nosti na licata so invalidnost, vosklop na postojniot praven sistem, a ne da se vr{i izdvojuvawe i pra-vata na licata so invalidnost da se re{avaat so posebni zakoni.

So donesuvaweto na ovoj zakon treba da se menuvaat Zakonot zasocijalna za{tita; Zakonot za obrazovanie; Zakonot za zdravstvo;Zakonot za vrabotuvawe na invalidni lica; Zakonot za igri na sre}a izabavni igri; Zakonot za izbori; Zakonot za penzisko i invalidskoosiguruvawe i drugi zakonski i podzakonski akti.

Vladata i site pova`ni nadle`ni ministerstva, Nacionalnotokoordinativno telo i Nacionalniot sovet na invalidskite organizaciina Republika Makedonija koj broi preku 90.000 ~lenovi - lica so hen-dikep, ja po~ituvaat inicijativa na nad 10.000 gra|ani koi go dale svojotpotpis za donesuvawe na vakov zakon, bidej}i spored naslovot {to gonosi istiot, retko koj gra|anin bi odbil da poddrì edna vakva inici-jativa, no istite tie gra|ani ne moèle da gi znaat site elementi naovoj zakon i deka mnogu podobro }e bide za licata so invalidnost dokol-ku se intervenira vo postojnite zakoni, so cel da se unapredat nivniteprava, odnosno makedonskata legislativa da se izedna~i so evrop-skatavo sekoj pogled.

235

Intencija na site nadle`ni organi i institucii treba da bidesozdavawe na podobri uslovi na invalidni lica preku:

- Unapreduvawe na zakonskite propisi vo postojnite sistemskizakoni;

- pogolemo vklu~uvawe na nevladiniot sektor koj raboti na poletona za{tita na hendikepiranite lica pri donesuvawe na zakonskitepropisi i

- podigawe na svest kaj gra|anite za poddr{ka i razre{uvawena problemite na ovie lica i nivno prifa}awe osobeno prekuzgolemena mediumska kampawa, razni tribini i drugi formi naanimirawe na javnosta za potrebite na licata so popre~enost.

PRETSEDATEL NA VLADATA NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

d-r Vlado Bu~kovski



236

2.5. MISLEWETO NA PRETSEDATELOT NAREPUBLIKA MAKEDONIJA

237

Misleweto na Pretsedatelot na Republika Makedonija


238

2.6. MISLEWE NA ZIOM

239

Misleweto na ZIOM


240

241

Intervju za dnevniot vesnik Dnevnik so G-in Stev~e Jakimovski,Minister za trud i socijalna politika

2.7. MISLEWETO NA MINISTEROT ZATRUD I SOCIJALNA POLITIKA

NE ZA PREDLO@ENIOT ZAKON ZA HENDIKEPIRANITE

Pravoto na fizi~ka sloboda i bezbednost na sekoja individua denese vgraden vo sekoj politi~ki sistem {to go po~ituva vladeeweto napravoto. U{te vo Magna karta libertatum od 1215 godina, vo poglavjeto39 se veli: „Nieden sloboden ~ovek ne smee da bide zaroben ipi zatvoren... osven so zakonska presuda od negovite gospodari ili spored zakonotna zemjata". Od 189 dràvi-~lenki na Obedinetite nacii, 44 imaatusvoeno zakoni za antidiskriminacija na licata so hendikep

No zakonite protiv diskriminacija ne se i edinstveniot pat konednakvosta na tie lu|e. Odredbite protiv diskriminacija na licataso hendikep se regulirani preku: krivi~en zakon, ustav, gra|anski izakon za socijalna za{tita. Najseopfatni zakoni protiv diskrimina-cijata po osnov na hendikep se. zakonskite re{enija na Avstralija,Kanada, Hong Kong, Filipini, Velika Britanija i na SAD.

Kaj nas, 18.968 gra|ani so svojot potpis zastanaa zad inicijativatai Predlog-zakonot za za{tita na pravata i dostoinstvoto na licataso hendikep, predloèni od nevladinata organizacija „Polio plus"i poddràni od 23 gra|anski asocijacii. Na 3 mart, 66 prateniciaklamativno ja potvrdija potrebata od donesuvawe na takov zakon iso silen aplauz ja pozdravija akcijata.

No, po gromoglasniot aplauz nastana - totalen molk. Naj~esgo obvi-nenijata za ova se adresiraat do Ministerstvoto za trud i socijalnapolitika i do ~elnikot na taa vladina slu`ba, Stev~e Jakimovski

Ministerstvoto smeta deka vakov zakon bi bil sprotiven na Usta-vot za{to opredelena kategorija gra|ani se izzemaat i se stavaatvo popovolna polo`ba od drugite gra|ani. Toj zakon ima seriozni bu-xetski imllikacii i ne e ednostavno i negovoto donesuvawe i re~isie neostvarliv, veli ministerot Jakimovski.

Misleweto na Ministerot za trud i socijalna politika


242

1. Nevladinite organizacii Ve obvinija deka i po eden mesec doniv, kako predlaga~i, ne ste go dostavile Va{eto mispewe vo vrskaso predloèniot tekst na Predlog-zakonot za za{tita na pravata idostoinstvoto na licata so hendinep. Kakov e stavot na Minis-terstvoto vo vrska so tie obvinenija?

Ministerstvoto go dostavi svoeto mislewe do Sobranieto i toa enegativno. Toj tekst ima mnogu nedore~enosti, nedostatoci i potrebnise mnogu dorabotki za{to toa e mnogu suptilna materija. Nie ne mo-ème da prifatime zakoni {to zna~at sovr{enstvo, t.e. proekti kakvi{to nemaat nitu mnogu razvieni evropski zemji {to se mnogu pobogatiZakonskite re{enija vo Republika Makedonija mora da sodejstvuvaatso materijalno-ekonomskata i socijalnata sostojba vo dràvata, {tone e slu~aj so ovoj predlog. Isto taka, Ministerestvoto smeta dekavakov zakon bi bil sprotiven na Ustavot za{to opredalena kategorijagra|ani se izzemaat i se stavaat vo popovolna polo`ba od drugitegra|ani. Zatoa e potrebna seriozna debata i od eksperti za toj zakonda se doraboti, za da nema problem od ustavno-praven karakter, a istotaka i da sodejstvuva so ekonomskata i socijalnata sostojba vo drà-vata.

2. Dali Vie go pro~itavte tekstot i koi se Va{ite zabele{ki?Da, li~no go pro~itav tekstot. Iskreno, se raboti za zakon {to e

mnogu te{ko da se izraboti, za{to opfa}a mnogu ve}e postojni zakoni.Zakonot za trgovskite dru{tva bi bil nula vo odnos na ovoj. Taka naprimer, vo nego treba da vlezat problematiki od delot na socijalata,zdravstvoto, grade`ni{tvoto, finansiite, pravdata. Od prakti~nipri~ini, pak, kako Ministerstvo smetame deka, utre, mnogu te{ko }emoàt da se napravat izmeni na tekstot na zakonot. Smetame dekamnogu poednostavno e da se intervenira vo oddelni resori kade {tove}e ima zakoni {to gi tangiraat problemite na licata so posebnipotrebi. Vo toj tekst ima miogu delovi zemeni od Socijalnata povel-ba. Socijalnata povelba, pak, e sovr{enstvo, nea te{ko moàt da jaostvarat i mnogu porazvieni dràvi od Makedonija. Taa e svoevidnosovr{enstvo vo delot na socijalnata za{tita. Republika Makedonijaima svoj sistem na socijalna za{tiga, Drugo e pra{aweto kolku e TOJ

soodveten, pravi~en, dovolen. Morame da priznaeme deka taa za{titane e najsoodvetno nivo. Del e rezultat na materijalnata sostojba vokoja se nao|a zemjata, no i na mentalniot sklop na naselenieto. Zatoasmetame deka zakonot mora da sodvejstvuva so ekonomskata sostojba.Jas se soglasuvam deka e potrebno tie lica da imaat poseban tretman,posebna zdravstvena za{tita, za{to vo golem broj nivnitv problemi

243

se hroni~ni i pomagalata {to treba da gi imaat treba da im gi obez-beduva dràvata. No, treba da se odi postapno vo razre{uvawe naproblemite na taa kategorija lu|e. Zatoa velam deka, vakov kakov {toe predloèn, ovoj zakon si ima svoi seriozni buxetski implikacii i nee ednostavno negovoto donesuvawe.

MAKEDONIJA BEZ SISTEMSKI ZAKON

3. Dali sega predlagate da nema zakon?Ne, {to Parlamentot donese zaklu~ok, odnosno re~e deka ima po-

treba od donesuvawe na vakov zakon, nie }e rabotime zaedni~ki i }e sepotrudime {to e mo`no pove}e da dademe sugestii i }e rabotime nanegovoto podobruvawe.

Ministerstvoto si ima stru~ni lu|e {to so godini se zanimavaatso ovaa problematika i sostojbaga.

To~no e deka Makedonija mnogu malku im posvetuva vnimanie na li-cata so posebni potrebi. Ministerstvoto za trud i socijalna politikae pretvoreno vo „ministerstvo za trud". Vo delot na stru~nata rabota,pra{aweto na marginaliziranite grupi, problemite na licata so po-sebni potrebi ne se tretirani na soodveten na~in i jas kako ministerapsolutno ne se soglasuvam nitu so iznosot na sredstvata i nivoto nagrià. Treba da posvetime vnimanie istovremeno da im go olesnimeìvotot na nivnite semejstva i da gi integrirame vo op{testvoto.Taka neodamna napravivme izmeni vo Zakonot za vrabotuvaweto nainvalidi, so koi ovozmoìvme da se vrabotuvaat vo javni institucii,dràvni organi i vo site pretprijatija, a ne samo vo za{tigni rabotil-nici. Mene, navistina mi e nesfatlivo kako vo dràvata samo 41 maj-ka na deca so posebni potrebi raboti so skrateno rabotno vreme. To~noe i deka dràvata odvojuva pari za postojana pari~na pomo{ i za negaod treto lice. Imame dadeno instrukiii do centrite za socijalna rabo-ta, na sekoi tri meseci na roditeli {to imaat takvi deca nad 18 godinida im se dava ednokratna pari~na pomo{. Pokraj 3.200 denari {to gidobivaat sekoj mesec, da dobivaat i godi{no da im se ispla}aat dopol-nitelni 25.000 denari.

Kako minister, vo tekot na javnata rasprava }e se zaloàm so ovojzakon da se podobrat uslovite za ìvot, rabota, za komunikacija iop{tewe na licata so posebni potrebi. ]e se zaloàm toj zakon dabide realen, da odgovara na na{ige materijalni potencijali, a so celda se donese zakon {to }e bide primenliv. Nekoi pra{awa treba pos-tapno da bidat re{avani



244

KLUÔT ZA DELEWE PARI

4. Neodamna zamenik-ministerot za trud Samka Ibraimovski be{eobvinet od „Polio plus" deka parite nameneti za vrabotuvawe na licaso posebni potrebi zavr{uvaat samo kaj firmi {to se bliski doZaednicata na za{titni organizacii, ~ij pretsedatel e Ibraimovski.

Odgovorno tvrdam deka ne e korektno nekoj svojot telesen nedos-tatok i respektot na gra|anstvoto i na mediumite {to go imaat konnego da gi zloupotrebuva vo nasoka na plukawe vrz oddelni vladinislu`benici. Jas odgovorno tvrdam deka Samka Ibraimoaski ne bilinvolviran vo pravewe na Zakonot za vrabotuaawe na invalidite.Nie, od po~it kon nivniot telesen nedostatok ne sakavme da reagi-rame. Inaku, tie napisi bea krajno bezobrazni i nekorektni i ~ovekotnema{e apsolutno nikakva involviranost, Odgovorko tvrdam: tienapisi se pojavija koga bea doneseni izmenite vo Zakonot vrabotuva-weto na invalidi. Vo toj zakon e ovozmoèno invalidite da se vrabo-tuvaat sekade. Da se vrabotuvaat i trudovite invalidi da zemaatsredstva od toj zakon. Onevozmoìvme da se kradat parite so toa{to vovedovme bankarska garancija i hipoteka, vovedovme zakonskaobvrska tie pari da se ispla}aat ili na roditel ili na staratel itoa na {tedna kni{ka ili na tekovna smetka. Ovoj zakon nudi mnogubeneficii za ovie lica. Ovozmoìvme da se dobivaat pove}e pari zanabavka na oprema. I tolku mnogu raboti napravivme i na krajot dase napa|a zamenik-ministerot, koj nema{e vrska so TOJ zakon,

5. Dali smetate deka, kako Ministerstvo, im obra}ate dovolnovnimanie na potrebite i problemite na licata so hendikep?

Za àl, vo posledno vreme od Ministerstaoto naj~esto za{tita ipoddr{ka baraat tie {to so zdravi i pravi {to se rabotosposobni.

Duri e poèlno ovie lica da go dignat SVOJOT glas, za{to tokmu natie lica navistina im se potrebni izvesni beieficii. Za àl, imamekategorija na gra|ani {to se zdravi i pravi, a zemaat po 20.000, 30.000denari od Agencijata za vrabotuvawe, a tie bekeficii }e gi uìvaatdo 2023 godina i pri toa uìvaat celosna zdravstvena za{tita.E sega,koga moème za tie tie lica da obezbeduvame, sekako deka bi moèloda se najdat pari i za licata so posebni potrebi. No, za da gi najdemetie sredstva }e mora nekomu da skratime. Zatoa smetam deka e potrebnotie organizacii da go poddràt ova ministerstvoto vo nasoka danapravi nekakvi reformi, nekomu malku da zeme, a na drug da mu dodadei toa da bide prifateno.

245

6. Vo nekolku navrati se pofalivte dena }e bidete me|u prviteministerstva {to }e vrabotat lica so hendikep. Dali si ostanavtena zborot?

Ne, se u{te nemame vraboteno lice so posebni potrebi. Planirameda vrabotime nekolku lica so hendikep vo delot na socijalnata za{-tita. I smetam deka bi bilo dobro ova ministerstvo da ima vrabotenoi takvi lu|e.

7. Ve obvinuvaat dena na sedum organizacii so hendikep im dodelu-vate eden milion i dveste pedeset iljadi evra.

Ne moàm da prifatam vakvi obvinuvawa, bidej}i kako Minister-stvo nie nemame nitu osnova nitu mo`nost da sozdavame nekakviprivilegii. Sedumte organizacii za lica so hendikep parite gi zemaatsogpasno so zakonot i takvata struktura na podelba na parite ja napra-vil nekoj desetina godini pred mene. Taka {to, vo toj del, jas nitu summenuval, nitu odzemal, nitu sum dodaval. Nitu, pak, imam namera {tobilo da menuvam. Toa e pra{awe koe jas li~no nemoàm da go razre{am.Sekoja godina im delime po 15 milioni denari na nevladinite organi-zacii.

8. Ministerstvoto za trud i socijalna politika denovive odUNICEF dobi donacija od 417.000 amerikanski dolari. Za {to }eodat tie pari?

]e se otvorat mali grupni domovi, vo koi }e bidat smesteni licaso hendikep }e vladee semejna atmosfara. Tie }e si podgotvuvaat hranai }e ìveat zaedno, a celta e da se postigne pogolema decentralizacijai deinstitucionalizacija na tie lica. So postojnite dnevni centri seopfateni samo lica do 18 godini, a vo ovie mali grupni centri }eìveat samo postari lica - veli Stev~e Jakimovski, minister za trudi socijalna politika.



246

Kako prestavnik na inicijatorot na prvata uspe{na gra|anska ini-cijativa vo Makedonija, sakam da gi informiram 19 - te iljadi gra|ani,koi go dadoja svojot potpis i site onie koi se zainteresirani zasudbinata na glasot na narodot, za ona {to se slu~uva po 03.03.2006 g,koga Sobranieto so aklamacija ja usvoi potrebata od donesuvawe naZakonot za za{tita na pravata i dostoinstvoto na licata so hendikep.

Za pojasnuvawe, zakonot pomina vo svojata prva faza i sega, vorok od 60 dena, treba da se dostavi Predlog zakon vo koj }e bidatvklu~eni mislewata na site zasegnati, no pred sé na vladata, bidej}itaa do sega ne se izjasni po nego.

I {to se slu~uva? - Ni{to!Ili barem ni{to javno ne se kaùva. Celi 30 dena vladinite

institucii mol~ea ili pak go skri{no go “gradea" nivniot stav.Kone~no, najverojatno pod pritisok na javnosta, nabrzina svikaa edname|u-resorna sredba, na granica na kvorum, na koja go povikaa inici-jatorot za da go soop{tat slednovo: “Nie...(sleduva popis na tituli)...smetame deka predloèniot zakon e protivustaven bidej}i stava vopriviligirana polo`ba edna kategorija gra|ani, {to e vo sprotivnostso na~eloto za ednakvost na site pred ustavot i zakonite." Vtoriotargument za otfrlawe na zakonot e {to vo Makedonija imalo dovolnozakoni vo koi im se garantiralo sé na licata so hendikep i ovoj zakonsamo bespotrebno gi povtoruval. Logi~ki zameneto zna~i deka voMakedonija imame dovolno protivustavni zakoni?!

Aferim!Sega znaeme {to kapacitet imaat onie koi treba da ja obezbedat

implementacijata na zakonite i onie koi gi sovetuvaat na{iteministri.

Nitu na tilot ne si stavaat deka ne e nivna rabota da ja ocenuvaatpotrebata, ustavnosta i celishodnosta na zakonot. Toa go stori onojkoj treba - najvisokata instanca (zakonodavniot dom) vo dràvata.

2.8. DUPLO POVE]E ZA DUPLO POMALKU - ADUPLO GOLO !

247

Nivno e samo da se izjasnat kako toj zakon da bide podobar. (U{tesamo koga bi go pro~itale). No ne e za iznenaduvawe. Da ve potsetam,doma}in na sredbata be{e istoto ministerstvo koe vo 2004-ta pobarakolektivno izzemawe po odgovorot na EU pra{alnikot vo oblasta 13(socijalna za{tita), koga svatile deka taa oblast mi ti bila mnogupogolema od ednostavno referirawe kon Zakonot za socijalna za{tita.Na kutrata Radmila verojatno kosa i se krenala na glava koga uvidelaso kogo si ima rabota vo obidot za evro-integrirawe. Na nas isto!

Nejse, neka im sluì na ~est, Rada se snajde i bez niv, a nie, poradikandidatskiot status, sme podgotveni i da zaboravime.

No ona {to nema da go zaboravime i {to postojano }e gi potsetu-vame, duri i koga tie individui }e otidat vo penzija (kako tehnolo{kivi{ok i predvreme, se nadevam) e deka ovoj zakon dojde pred zakono-davnata vlast so anga`man na gra|ani, dvojno pove}e od potrebniotbroj i za dvojno pomalku vreme od predvidenoto! I {to dobivame odnivna strana - dvojna pornografija. Em si go razgoluvaat neznaeweto,em go soblekuvaat pla{tot na interesot.

Mladiot Lenin edna{ napi{a: “Lu|eto od sekoga{ bile i }e bidatnaivni su{testva na izmamata i samoizmamata dodeka ne svatat dekazad sekoja politi~ka, ideolo{ka, religiozna izjava, fraza i postapkastojat interesite na ovie ili onie". E, nekadarni moi, nie pove}e nese laème i samozalaùvame. Vo ovoj proces go svativme va{iotinteres. Vie ste samo dve zbuneti grupi: ednite nej}at da platat adrugite ne sakaat da rabotat. A i ednite i drugite ~uvstvuvate (kakogluvci zemjotres) deka na toa mu doa|a krajot. Va{ata potpora vosocijalnite dinosaurusi (koi neopravdano gi finansirate so narodnipari) }e vi se izmesti pod dejstvo na socijalnata evolucija a licata sohendikep nema pove}e da vi sluàt kako opravduvawe za hedonisti~kiotpristap kon ìvotot.

I kako pora~ana mi stasa poslednata perverzija - Zakonot koj gopredlagame “mi ti bil prepi{an od internet". Nekadarni moi, jas znamdeka toa vie go pravite, redovno i bez sram, i za toa zemate plata.Tokmu i zatoa veruvate deka site se kako vas. Jas rabotev vo “firma"kako va{ata... Be{e toa edno od najdobrite ministerstva vo dràvava,a i tamu (duri i bez pristap do internet) prepi{uvavme zakoni izakoni. Ova {to sega ve snajde (zakonski tekst koj, za ~udo, za prv patete vie ne ste go prepi{ale) e rezultat na tri godi{na rabota na licaso hendikep, nivni roditeli, doma{ni politi~ari i stru~waci,pridones od eksperti od regionot, me|udràvni i nevladiniorganizacii od najvisok status vo svetot. Treba da znaete deka inicija-

Duplo pove}e za duplo pomalku - a duplo golo!


248

torot ve}e treta godina e akreditiran vo OON, kako edna od 76 NVO-i vo svetot, za donesuvawe na Konvencija koja go nosi istiot naslovkako predloèniot zakon. (He, he... kako li samo }e se pravdate konna{iot „izve{taj vo senka"?). Moè i vre}a sol da izedete ama tojzakonski tekst gi dobi najvisokite ocenki od CIL, HI, ECNL, EDF iECOSOC na OUN. (Toa {to ne gi razbirate kratenkite e samo dokazdeka ste zalutale vo oblast koja nitu ja poznavate a nitu ja po~ituvate).

Ve predupreduvam! Ima u{te 20 dena da se pokaè konstruktiv-niot stav na onie koi gi biravme i izbravme da ja vodat ovaa dràva.Jas bi gi molel onie so delegirana odgovornost, i malku sovest,delotvorno da se vklu~at vo procesot na sozdavawe mehanizmi iinstrumenti koi }e sozdadat ednakvi mo`nosti za licata so hendikepvo Makedonija. Znam deka ste majstori za “driblawe" i politi~kotaktizirawe. No bi Ve molel tie ve{tini da ne gi upotrebuvaat nanas zatoa {to mnogu brzo }e Vi se pretvorat vo neposakuvana sprotiv-nost. Da ne ispadne posle deka ”|aolot mi e kriv". Naredete, objasneteili “prosvetlete" gi Va{ite izvr{iteli deka ovoj Zakon ne e zaZvonko, Merima, Brane, Kate, Adiq... Tie nekako, i bez zakon, uspealeda se prefrlat od drugata strana na crtata. Ova e Zakon za idnitegeneracii i za dobroto na sekoj na{ sogra|anin, so hendikep ili bez.

P.S. So vas ili bez vas, sega ili posle, so maka ili les, sakale iline: Ni{to ne ja zapira idejata - ~ie vreme dojdeno e!

Zvonko [avreskipoverenik na predlaga~ot

- 18.968 gra|ani na R.M.

249

2.9. KRATKI RAZMISLI ZA ZAKONOT

Imaj}i prilika da go pro~itam nacrtot na Zakonot za za{tita napravata na licata so hendikep vo Republika Makedonija, ~uvstvuvampotreba vo ovoj kratok napis da gi reflektiram moite razmisli zaistiot. Dopolnitelno, bi sakal da potenciram deka ovie komentarise personalni i ne go indiciraat misleweto na Kancelarijata navisokiot komesar za ~ovekovi prava pri Organizacijata na obedi-netite nacii (OON).

Prvo, zabeleàv deka nacrt legislativata odi za ~ekor podalekuod tekstot na seopfatnata i integralna Konvencija za za{tita napravata i dostoinstvoto na licata so hendikep {to e vo proces nadonesuvawe vo OON. Ova e pozitiven is~ekor zatoa {to, moe dlabokoubeduvawe e deka, na nacionalno nivo sekoja dràva-~lenka moè dadonese legislativa koja celosno }e go opfati sistemot na za{titana pravata na licata so hendikep, koja {to pak od druga strana te{komoè da se izdejstvuva na me|unarodno nivo poradi razli~nite kom-promisi koi se pravat tokmu tuka.

Posebno vo edna oblast se ogleda ovoj is~ekor vo odnos na Konven-cijata. Imeno, Konvencijata se odnesuva na zabranata na diskrimina-cijata, dodeka nacrtot na Zakonot {to e pred mene, pokraj anti-dis-kriminacionite provizii, so cel ostvaruvawe na celosna ednakvost,predviduva i novi prava. Na primer: ~len 56 koj se odnesuva na dostap-nosta ne ja koristi istata terminologija kako i ~lenot 9 od Koven-cijata, koj se odnesuva na odnosnata oblast. Zna~i, tekstot na predlo-ènata legislativa ima namera da sugerira postoewe na pravo nadostapnost, sprotivno na Konvencijata koja se zalaga samo za akcen-tirawe na va`nosta na dostapnosta kako razumno prilagoduvwe socel postignuvawe na substancionalna ednakvost.

Vtoro, iako ne sum zapoznaen so prirodata na legislativata voRepublika Makedonija, analiziraj}i go tekstot na ovoj zakon smeam

Simon WalkerOffice of the High Commissioner

for Human Rights

Kratki razmisli za zakonot


250

da zabeleàm deka istiot ima za cel prifa}awe na me{ovit pristappri adrsiraweto na konkretnite oblasti na za{tita. Me{ovitostana pristapot se ogleda vo spojot na specifi~nite obvrski koi i sedelegiraat na dràvata (afirmativnite akcii), i konkretniot planna akcija. Ovoj pristap se koriste{e i pri izrabotkata na nacrt-Konvencijata.

Treto, evidentno e deka vaka postaven Zakonot }e bara zna~itelnisredstva za negova celosna implementacija. Zabeleàv deka predla-ga~ot, svesen za ovaa situacija, ve}e rabotel na iznao|awe na sredstvapredviduvaj}i osnovawe na Fond (~len 98).

êtvrto, vklu~uvaweto vo zakonskiot tekst na mehanizmot zaregulacija (del IV) kako i drugite mehanizmi - za za{tita i za obezbe-duvawe e dosta va`no, i celosno go podrùvam predlaga~ot vonegovata namera.

Peto i posledno, nacrt-~lenot 97 predviduva pravo za podnesu-vawe na javna tu`ba (actio popularis). Ova e mnogu va`na provizija,me|utoa smetam deka ne treba da se limitira ovaa pravo na podnesu-vawe na javna tu`ba samo na Organizaciite na lica so hendikep (voime na svoite ~lenovi ili vraboteni da se javuvaat kako stranka vokonkreten sudski spor).

Iako ovie komentari se dosta op{ti se nadevam deka na Vas kakopredlaga~i }e vi bidat od korist.

(ekstrakt od misleweto na Simon Walkerpodneseno do Polio Plus, Maj 2006 god.)

251

4.3. ESEI, NAPISI, DISKUSII

3.1. TROJNA @ETVA ZA MAKEDONIJA(Gra|anska inicijativa - kolku toa gordo zvu~i!!!)

Edna{ eden biv{ funkcioner vo edno biv{o sobranie mi re~edeka edinstven spas za Makedonija da se zdobie so vistinska pretstav-ni~ka demokratija e ako se slu~at tri raboti. Prvata: da se donesezakon po barawe na 10 000 gra|ani (t.n gra|anska inicijativa). Vtorata:pratenici da podnesat interpelacija protiv minister od sopstvenatapartija. I tretata: samoraspu{tawe na parlamentot, t.e prateniciteda se pratat sebe si i vladata - doma. I u{te toa da se slu~i vo edenmandat i po navedeniot redosled.

E sega nie, licata so hendikep, nema da moème da ja zavr{imecelata taa rabota no moè da ja inicirame barem prvata.

Zo{to e va`no da se donese Zakon za za{tita na pravata i dostoin-stvoto na licata so hendikep i toa ne predloèn od Vladata, nitu odpratenicite, tuku od gra|anite na RM?

Ovoj juli, buren so diskusii i stavovi pro i kontra, so skrieniinteresi i pojavna filantropija, me iscedi pove}e odo{to skopskiveè{tini. No juli (po starski @etvar), mesecot na ètvata, prekuprifa}awe na edna vakva inicijativa nudi ne edna tuku tri ètviza Makedonija.

Prvata rekolta - sistemski zakon: Na{iot praven sistem e bogatso odredbi vo koi se spomenuvaat ovie lica. No tie se donesuvani odrazli~en zakonodavec, vo razli~no vreme, duri i od razli~ni dràvi,a predmetot na za{tita kako i principite i na~elata na tie normiimaat ne{to drugo za cel. Nie sega, preku ovoj zakon nudime izgradbana edno sistemsko zakonodavstvo koe vo svoeto sredi{te }e gi imane hendikepot ili invalidnosta (bezvrednosta) tuku pravata i dosto-instvoto na licata koi se onevozmoèni. Ovoj zakon kako matica }eja obedini i naso~i pravnata regulativa kon definirawe i zabranana diskriminacijata po osnov na hendikep od edna strana, no i kon

Trojna ètva za Makedonija


252

kreirawe na afirmativni merki i pozitivna akcija na organiziranatazaednica (pozitivna diskriminacija). Starite latini vakvite mati~-ni zakoni gi narekuvale lex legis ili zakon na zakonite.

I da se razbereme, ova ne e nekoja fiks ideja na edna mala, bezna-~ajna i problemati~na ne(anti)vladina organizacija tuku dvièwekoe izrasna doma, kaj nas, no i svetski trend za donesuvawe na antidis-kriminaciona regulativa, kako vo regionov (Bugarija, Slovenija ... )no i po{iroko (EU Koherentnata politika i OON Konvencijatakoja e vo tek). Makedonija (kolku toa izliteno da zvu~i) ima {ansida bide lider na balkanot vo ovaa sfera.

No da se vratime na ètvata.Vtorata (mnogu pova`na) rekolta e - Procesot: Do sega bile

poveduvani vakvi inicijativi no nitu edna ne zavr{ila so uspeh.Tokmu zatoa ne postoi zakonska i poszakonska regulativa koja reguli-ra {to i kako se slu~uva po oficijalnoto predlagawe na zakonot.Najverojatno analogijata so sli~ni instrumenti i bi zavr{ila nekojarabota (primer: referendum), no Makedonija ima {ansa da se zdobieso regulacija na ednen vaèn segment od participativnata demokra-tija na pra{awe koe ne e dnevno politi~ki, ideolo{ki i nacionalnooboeno (a plus ne e del ni od Ohridskiot dogovor).

Tretata (i najva`na) ètva - Svesta: Bez obzir dali i kakov zakon}e se donese celokupniot proces i pra{ina koja }e se podigne okolunego }e dovede do zna~ajno podignuvawe na svesta kaj narodot vo Make-donija za marginalizacijata i diskriminacijata so koja se soo~uvaatlicata so hendikep i za faktot deka sekoj e odgovoren no i sekoj moèda stori ne{to za toa. Pa makar i so sopstveniot potpis. Nacional-nata voqa e posilna od bilo koj zakon.

Mo}ta e vo narodot!!!Ubavo e toj narod da gi potseti svoite izbranici na toa na u{te

eden na~in osven na izbori..

P.S. Sega e vistinskoto vreme!

Polio Plus- dvièwe protiv hendikep-

253

3.2. DVETE KRAJNOSTI NA PRINCIPOTNA PRAVNA EDNAKVOST

M-r @aneta Stojkova,magistar na pravni nauki

Imaj}i go predvid planot za "Grand Design" na profesorot MaksSorensen (Prof. Max Sørensen), i znaej}i deka rabotata na podobruvawena situacijata so pravata na ~ovekot nikoga{ nema da zavr{i, trebada se napomene deka, ponekoga{, za da vidime kade odime, esencijalnoe da znaeme kade sme.

Edna od dominantnite karakteristiki na jurisprudencijata vo XXIvek e priznavaweto na pravoto kako sredstvo za promena, zatoa {tova`na osobina na efektivniot praven sistem e negoviot kapacitetda gi reflektira promenite na potrebite i barawata na op{testvotovo ~ii ramki funkcionira. Iako legislativata ne e edinstvenotosredstvo za socijalna kontrola, sepak e najmo}no sredstvo za promenai razvoj. Kontinuiranoto donesuvawe na zakoni stanuva prirodenna~in na reagirawe na razvieniot praven sistem kon novonastanatitepromeni i potrebi. Procesot na preto~uvawe na vizijata vo konkret-na politika i programa za akcija e individualen i zaseben za sekojadr`ava. Od tie pri~ini, nacionalnata legislativa e klu~na voispolnuvaweto na principot koj prestavuva alfa i omega koga zboru-vame za ~ovekovite prava - principot na pravna ednakvost.

Principot na ednakvost pred zakonot se pojavuva kako fundamen-talno pravo na ~ovekot - da se bide tretiran ednakvo vo soglasnostso svojata ~ove~ka priroda. Gra|nsko-politi~kata ednakvost ne jaisklu~uva eo ipso kategorijata na razli~en tretman, me|utoa baraovoj razli~en tretman da bide zasnovana vrz utvrduvaweto na negovatapotreba vo sekoj konkreten slu~aj so primena na razumnost, procedura,pravda i pravi~nost.

Zabranata na diskriminacijata i afirmativnite akcii se dvetekrajnosti na prostorot na protegawe na akcijata za primena na~ovekovite prava. Zabranata na diskriminacija e dolniot prag naprincipot na ednakvost na pravoto i podrazbira razli~en tretmanna individuata, {to vo sebe vklu~uva nerazumni kvalifikacii i

Dvete krajnosti na principot na pravna ednakvost


254

podvojuvawa vo daden praven kontekst. Toj e conditio sine qua non zavladeeweto na pravoto i pravata na ~ovekot. Iako poimot zabranana diskriminacija e sozdaden zaradi za{tita i garancija naednakvosta na site pred zakonot, toj ne podrazbira poddr{ka naapsolutnata ednakvost, tuku e spoiv so relativnata ednakvost. Poi-mot na relativna ednakvost podrazbira deka e pravedno ednakviteda se tretiraat ednakvo, a razli~nite razli~no. Toa zna~i deka espoiv so neednakvosti i razliki toga{ koga tie se pravedni i storeniso cel realizirawe na praveden tretman na individuite.

Od druga strana, institutot afirmativni akcii na dràvata edrugiot pol na protegawe na principot na pravnata ednakvost vo defacto neednakviot svet na sovremenoto gra|ansko op{testvo. Od tiepri~ini, paradoksalno afirmativnite akcii mu sluàt na principotna ednakvost, preku voveduvawe na privremena, poedine~na i predmet-no ograni~ena neednakvost na pravata, me|utoa ne i kreirawe naoriginerni novi prava za nekogo ili sozdavawe na privilegiraninositeli na prava. Zatoa, na afirmativnite akcii treba da se gledasamo kako na instrumenti vo ostvaruvaweto na principot na vistin-ska ili na {to poefikasna pravna ednakvost, za namaluvawe na proce-pot me|u "normativnoto i stvarnoto".

Postavuvaj}i go ovoj princip na poleto na pravata na licata sohendikep vo Republika Makedonija neminovno se pojavuva i pra{a-weto: dali samo voveduvaweto na anti-diskriminacioni odredbitee dovolno? Spored moe mislewe tekstot na Zakonot za pravata nalicata so hendikep, {to e pred nas, e seopfaten i integralen zatoa{to vo sebe ja vklu~uva kako zabranata na diskriminacijata taka izbir od afirmativni akcii {to dràvata treba da gi vovede vo raz-li~ni sferi od op{testvenoto ìveewe. Tokmu vo ovoj Zakon epretstaven vistinskiot model koj {to i e potreben na dràvata socel da se posmesti od status quo pozicijata vo koja se nao|a dolgo vremepreto~uvaj}i ja vizijata na licata so hendikep vo programi za op{tes-tvena akcija. Samo so organizirana akcija i vospostavuvawe namehanizmi (sistemsko re{avawe na problemot) Republika Makedo-nija moè da se pridviì napred pridruùvaj}i im se na brojnitedràvi koi rabotat intenzivno na finalizirawe na tekstot na novataMe|unarodna konvencija za za{tita i unapreduvawe na pravata idostoinstvoto na licata so hendikep vo OON, pridruùvaj}i im sevo soznanieto kako svetot raste i zajaknuva kako op{testvo.

Natpis vo dnevniot vesnikDnevnik, den 8 April 2006

255

3.3. NASOKI

(Izvadok od izlagaweto na prof. d-r Qubomir D. Fr~koski prezen-tiran na promocijata na knigata "Me|unarodni normi i standardiza licata so hendikep" na m-r @aneta Stojkova, 05.12.2004 godina)

Mene mi pretstavuva golemo zadovolstvo {to sum so vas ovde povakov povod - promocija na knigata "Me|unarodni normi i standardiza licata so hendikep" na m-r @aneta Stojkova i vo izdanie na Polioplus, edicija koja se nadevame deka }e prodolì. Imam edna dolga iproduktivna sorabotka so Polio plus i jas navistina im se voshituvamza nivnite napori za edna kauza koja e na nekoj na~in stolb na dostoin-stvoto vo borbata za ~ovekovata sloboda; toa e prili~no te{ka borbakoja sekako zasluùva sekakva potkrepa.

Knigata koja e pred Vas dragi gosti i ~itateli e obid da se pret-stavi hronologijata na sistemot na me|unarodni standardi sodrànivo me|unarodnite instrumenti za za{tita na pravata na licata sohendikep. Najvrednoto kon pristapot na avtorot na knigata, kon mate-rijalot na analiza, e {to taa pretstavuva vistinski pridones kondostoinstvenata i za voshit prigodnata borba na Polio Plus zakauzata - izleguvawe od marginalizacijata i takanare~enata nevid-liva polo`ba na licata so hendikep, odnosno postavuvawe na oviegra|ani vo zaedni~kata borba na site nas za sloboda i vistinskodostoinstvo.

Pra{awe od Zvonko [avreski, pretsedatel na Polio plus -dvièwe protiv hendikep: Jas imam pra{awe, no pred toa moram dadadam objasnuvawe zo{to mi e va`no. Pred tri godini i eden mesec,istoto pra{awe mu go prostavivme na prof. d-r Fr~koski za prviotbroj na spisanieto "Vulkan". Temata na "Forum" za toj broj na "Vul-kan" be{e "Artikulirawe na politi~kiot interes", so cel davawena nasoki za toa kako edna bezimena, bezglasna grupa na lu|e, moèda krikne i toj krik da se ~ue, da ne ostane samo {epot. Koga go dobivnegoviot odgovor na eden list hartija, se razo~arav. No, koga go pro~i-tav, vidov deka sé {to treba da storime e vsu{nost toa {to be{e

Nasoki

* * *


256

navedeno na listot hartija, i veruvale ili ne, mnogupati, na mnogusostanoci si gi prepro~ituvame dadenite nasoki i se pra{uvame kadesme sega; bidej}i tie upatstva bea kako stihovite od Nostradamus -moèa da se tolkuvaat i vaka i taka. Sega na po~etok na ovoj zafatza donesuvawe na sistemski zakon, u{te edna{ bi go pra{al profe-sorot Fr~koski da ni dade nasoki, kako od ovaa analiza da dojdime dosistemski zakon? Koi se tie nekolku ~ekori - postapki ili pravci pokoi treba da se dviìme, a kade leàt opasnostite da zatalkame nana{iot pat kon celtta?

Odgovor od Fr~kovski: Postojat nekolku metodi koi sekoga{ sekoristat pri obidot na sozdavawe na pritisok, odnosno postojatnekolku pravila. Prvo, mora da imate jasno znaewe za me|unarodnitestandardi, so cel polesno doznavawe na toa kade da go locirate zako-not vo me|unarodniot praven sistem, no isto taka i vo doma{niteuslovi. Odnosno, na koi ustavni i zakonski zagarantirani prava vodoma{nata legislative treba da se stavi akcentot; ova mnogu }epomogne í vo odnos na me|unarodnite standardi. Vtoro, koga }e senapravi toa, se baraat logisti za promocija na idejata: od edna strana- dràvata, od druga strana - mediumite. Treto, ja povrzuvate idejataza postoewe na ovoj zakon so pra{alnikot na Vladata za vlez vo Evrop-skata Unija; ova pra{awe treba da se vmetne vo pra{alnikot kakoproblem, i da se obuslovi Vladata deka re{avaweto na toa pra{awee conditio sine qua non za vlez vo Evropskata Unija. Vrzuvaweto naovoj na~in }e zavisi od nivoto na ekspertskata pomo{ koja ja imate,kako i od mediumskoto promoviraweto na ovoj proces. Sekako ovamoè da se napravi bez golemi skandali, odnosno ako dobro se izlo-bira i se pobara sostanok so licata vo administracijata koi seodgovorni za toa istoto moè da odi pomeko. Toa se nekolkute ~ekorikoi moàt da se napravat, i koi moàt da donesat rezultat. Bidej}i,pove}e se nema vreme (koe bi se gubelo na debati za toa kolku smedobri i kolku sme vo pravo, a nas nikoj ne ne tretira itn.); pred sétreba da se iskoristi i sopstvenoto i tu|oto vreme, konstruktivnoda se naso~i baraweto, i na toj na~in da go dobieme najgolemiot efektso najmalku potro{ena energija.

257

3.4. RAMKOVEN DOGOVOR ZA LICATA SOHENDIKEP

Sa{o Klekovski,Izvr{en direktor na

Makedonski centar za me|unarodna sorabotka

Vo ovoj moment pred nas e predlog-Zakonot koj treba da bideslednata faza od procedurata na gra|anskata inicijativa, poddrànaod bezmalu 19.000 gra|ani, ~ija potreba na 03.03.2006 godinaSobranieto na RM ja usvoi kako predlog za donesuvawe so aklamacija.

Spored mene, faktot deka se stasalo do ovoj stepen e istoriskinastan za RM, a moèbi i po{iroko spored moite soznanijata za sostoj-bata vo na{eto sosedstvo. Za prvpat se nosi Zakon vo procedura prekugra|anska inicijativa. Vtorata pri~ina e taa {to, za prvpat se praviseriozen obid da se primeni Ustavot na RM vo svojata deklaracijadeka Makedonija e socijalna dràva.

A i poradi dvete pri~ini o~ekuvam deka }e ima kontrareakcija,bidej}i nema da bide tolku lesno da se izmenat nekoi zateknati rabo-ti, situacii i mo}i. Zatoa smetam deka, ako ne sakame ova da bidesamo uspe{en po~etok, tuku da ima i uspe{en kraj, }e mora da se odina {to e mo`no pogolema mobilizacija na site nevladini organizacii,a ne samo na organizaciite na licata so hendikep. Da ne se zalaù-vame, zatoa {to i pokraj aklamacijata, koga }e dojde do redistribucijana mo}ta i na sredstvata, }e bide potrebna mnogu pogolema poddr{kaza da se isturkaat rabotite do kraj. Staro pravilo e deka kolku {topoblisku se doa|a do sr`ta na problemot tolku pogolem stanuvaotporot. Kako da sakate da prese~ete zasu{ena diva sliva.

Ovoj Zakon na Makedonija i podaruva i poso~uva nekolku vred-nosti.

Vo osnova, ova e Zakon za koj potrebata i opravdanosta se o~igled-ni i postoi potreba kako takov da bide donesen od Sobranieto. Toj,kako {to rekov e direkten pridones vo primenata na Ustavot i glav-nata prednost vo odnos na dosega{nite re{enija e deka so integral-niot pristap ja zgolemuva transparentnosta i odgovornosta. Zna~i,

Ramkoven dogovor za licata so hendikep


258

na edno mesto moè da se vidi celiot sistem: kako odrednicata odUstavot za socijalna dràva }e ja primenime na edna posebna grupa,a toa se licata so hendikep. Se ~ini deka taa e glavnata vrednost naovoj zakon. Ne bi rekol deka ova e sistemki zakon, kako {to inicija-torot "nagaleno" interno si go narekuva. Najdov druga asocijacija,ova bi moèlo da bide Ramkovniot dogovor za licata so hendikep, sokoj edna marginalizirana i diskriminirana grupa, {to iznesuva 10otsto od naselenieto vo RM }e dobie svoe mesto vo na{eto op{testvo.I mi se ~ini deka, kaùvaj}i go sevo ova, ovoj zakon moè da imamultiplicira~ki efekti koga govorime za ednakvite mo`nosti i zapravata obezbedeni so Ustavot i za drugi grupi.

Li~no ne o~ekuvam dràva od 21-ot vek da moè da izgradi javnasvest bez sevkupna vklu~enost na organizaciite od gra|anskiot sektorbidej}i, morame da pogledneme realno, diskriminacijata ne e organi-zirana aktivnost od dràvata, tuku taa e me|u nas, gra|anite. Jas bisakal mnogu ednostavno da se amnestiram so toa deka sum fin a dekadràvata e diskriminatorska. Me|utoa, morame da svatime dekadiskriminacijata vo osnova e me|u nas i zatoa smetam deka, ako zgole-muvaweto na javnata svest, informacijata i edukacijata na gra|anite}e treba da bide obrvska i odgovornost samo na dràvata, nema da gipostigneme efektite vo suzbivaweto na diskriminacijata. Tuka eneminovna pogolemata vklu~enost na gra|anskite organizacii od sitekalibri i potekla, zna~i ne samo na organizaciite na licata sohendikep. Vo odnos na jaknewe na kapacitetite, se o~ekuva tie daimaat klu~na uloga vo mehanizmite. Kako ~ovek so iskustvo od soci-jalizmot i kako u~esnik vo samoupravniot socijalizam, sfativ dekaza vklu~enost na organizaciite vo mehanizmite na odlu~uvawe klu~ene nivniot kapacitet za u~estvo. Zna~i, ako gra|anskite organizaciinemaat kapacitet da u~estvuvaat vo procesot, ova }e bide samo ednaubava prikazna za gra|anska participacija vo odlu~uvaweto.

I posledna vrednost koja sakam da ja istaknam no i koja treba dase unapredi vo kone~niot tekst - integracijata. Smetam deka celiotZakon e vo duhot na integracijata na licata so hendikep vo glavnitetekovi od op{testvenoto ìveewe. Me|utoa, iako implicitno ovasekade go ima, vo site op{ti na~ela, mene mi e potrebno i eksplicitnospomenuvawe deka nie }e se borime da gi ukineme specijalnite usta-novi, deka eksplicitno }e barame licata da bidat integrirani vonormalnite, redovnite ustanovi, a deka redovnite ustanovi mora dase prisposobat i da gi prifatat ovie lica. Bidej}i, specijalniteustanovi se odraz na na{ata diskriminacija - nemoèj}i da se spravi-

259

me sekojdnevno so hendikepiranite me|u nas, }e si napravime nekoiinstitucii koi se mnogu daleku od site nas (Srbite velat: Daleku odo~iju, daleko od srca), }e gi stavime vo Demir Kapija... ednostavno,}e gi nema vo sosedstvoto!? Zatoa, }e morame licata so hendikep dagi izvadime vo sosedstvoto, vo zaednicata, bidej}i tie se del od nas.Mo`ebi sum pohrabro nastroen kon ovoj moment, me|utoa i ova e dolgo-ro~na cel, na ovoj zakon no i na celata na{a zaednica. Ova raskinuva-we so na{ata diskriminacija nema da se slu~i preku no}, nema da seslu~i ni za pet godini... No morame da se borime mestoto na licataso hendikep da bide me|u nas, a so toa na{iot `ivot pobogat i poubav.


Ramkoven dogovor za licata so hendikep


260

3.5. KOGA ISKLUÔKOT ]E STANEPRAVILO

Polio Plus - dvièweto protiv hendikep e prvata gra|anska orga-nizacija koja uspea predlogot za donesuvawe na Zakonot za pravatana licata so hendikep da go donese vo Sobranieto preku inicijativana gra|anite na Makedonija i da dobie pralamentarno mnozinstvo ipoddr{ka od site parlamentarni politi~ki partii. Koga }e progo-vorat 18.968 gra|ani i koga }e glasaat so aklamacija pratenicite voSobranieto, bi bilo za o~ekuvawe deka Vladata }e ostane nema predargumentite. Ovoj zakon mora vo ovoj prateni~ki sostav da pomine.Toa e izborot na ova dvièwe protiv hendikep. Ednostavno ni{tonemoè da ja sopre idejata, ~inam vremeto e stasano. Prviot ~ekor enapraven i kolku i da bide dolg patot do usvojuvaweto na ovoj Zakon,poddrùva~ite i tie koi go dadoa svojot potpis, sakaat da go vidatZakonot za Za{tita na pravata i dostoinstvoto na licata so hendikepusvoen vo ova Sobranie na Republika Makedonija.

Ona na {to se naso~iv ~itaj}i go predlogot za donesuvawe na zako-not so komentari, zabeleàv golema potreba da naglasam deka decataso fizi~ki hendikep i decata so lesen i sreden mentalen hendikep}e moàt da u~at vo redovnata nastava. Toa me potseti na trinaesetgodini nanazad koga Prvata detska ambasada vo svetot Me|a{i sopomo{ na toga{nata na{a koordinatorka Vera Curakova uspea daobezbedi vklu~uvawe vo redovnata nastava na Lile Iv~eva od Velesdevoj~e so o{teten vid, da ja posetuva redovnata nasatava. Ova devoj~eu~e{e i zavr{i so odli~en uspeh a nejzinite drugar~iwa ne samo{to ja prifatija, tuku i ja zasakaa i ja po~uvstvuvaa nejzinata blago-rodnost i dobrina. Tokmu poradi toa me hrabri ovoj Zakon deka }eovozmoì decata vo u~ili{tata da nau~at da gi prifa}aat decataso hendikep. Iako ovoj zakon nudi kontinuirana obuka i dokvali-fikacija na nastavnicite so nivno vklu~uvawe vo kreirawe i sprove-

M-r Dragi Zmijanac,Izvr{en direktor i ko-osnova~ na

Prvata detska ambasada vo svetot ME\A[I

261

duvawe na obrazovni programi, }e treba posebno vnimanie da se pos-veti na podgotvitelniot perid koga decata vo redovna nastava ketreba da bidat so drugar~e dete so hendikep. Treba da se odvoi podgo-tvitelen period vo koj decata }e bidat dobro informirani i podgot-veni da pomognat i prifatat drugar~e koe ima hendikep. Tuka nemada bidat dovolni samo dokfalifikacija i obuka, dobra volja i motivi-ranost samo na nastavnicite tuku i podgotvenost na decata da u~atvo eden takov klas. ]e treba da se podgotvat i roditelite, Ova e go-lem predizvik za site roditeli ~ii deca ke bidat vo redovna nastavakade sou~enik na nivnite deca }e bide i dete so hendikep.

Vreme e stasano da se ras~isti so fenomenot deka hendikepot odmedicinsko pra{awe }e go tretirame kako pra{awe na ~ovekovi pra-va, kako pravo na deteto da posetuva zadolìtelno osnovno obrazo-vanie zagarantirano so Ustavot na RM i Konvencijata za pravata nadeteto. Vo Konvencijata vo nekolku ~lenovi e naglaseno deka trebada postoi period na prisposobuvawe na decata za polesno prifa}awena idnite nivni sou~enici. ~l.29 st.1 od Konvencijata „Dràvite~lenki se soglasni deka obrazovanieto na deteto treba da bide naso-~eno kon prifa}awe na site deca so lesen i sreden mentalen hendikepi site lica so fizi~ki hendikep. ×l.23 st.1 od Konvencijata „Drà-vite ~lenki priznavaat deka zaostanato ili fizi~ko invalidnotodete treba da uìva poln dostoinstven ìvot vo uslovi koi go obezbe-duvaat negovoto dostoinstvo, ja potiknuvaat samostojnosta i go ole-snuvaat aktivnoto u~estvo na deteto vo zaednicata.

Sosema e jasno deka }e treba mnogu {to da se izmeni i sraboti, none moàm tuka a da ne se potsetam na edna izjava na u~esnik na ednadebata odràna po povod zakonot, koj istakna deka mnogu e lesno dase kaè, a mnogu e te{ko da se primeni vo praktikata, taka {to li-cata so hendikep treba da se podgotvat za dolgotrajna borba i rabotai deka ne{tata se izvodlivi ako se re{ite, donesete odluka iposakate da se slu~at, no ako gi ~ekate da se slu~at, nikoga{ nema davi se slu~at. Da dozvolime da ni se slu~i Zakonot za Za{tita na pra-vata i dostoinstvoto na licata so hendikep.


Koga isklu~okot }e stane pravilo


262

3.6. IZVADOK OD DNEVNIKOT NA LIDIJA

Drag D.

Deneska go imav najdolgiot, najnaporniot, najzamorniot i najstude-niot, odnosno najsmrznuva~kiot den koj zavr{i ... Ne znam kako sobravdu{a da ti napi{am dva reda. Se po~na vo ranite utrinski ~asovi.Znae{, denes po~nav da gi sobiram potpisite za Zakonot za za{titana pravata na hendikepiranite lica. Od doma izlegov so pozitivnaenergija, poln so optimizam, so belite letoci vo raka, zastanav predop{tina, zemav vozduh i po~nav:

- Se izvinuvam, dali sakate da go dadete svojot potpis za poddr{kaza Zakonot za za{tita na pravata na licata so hendikep?

Se iznenadiv. Lu|e me odminuvaa, nekoi me gledaa bledo a nekoipopreku, nebare polovina semejstvo si im ubil.

Po~nav da zastanuvam pred niv, da gi molam da vlezat vo barakata,da ja pokaàt li~nata karta i da se potpi{at vo spisokot. Veruvalili ne, nekako mi uspea. Me zabeleàa. Po~naa da pra{uvaat, da seinteresiraat i da se potpi{uvaat.

Po nekolku ~asa si napraviv drugar~e. Bidej}i izmrznav na studoti mislev deka }e umram, na 10 - 15 minuti me menuva{e moeto drugar~eStol~e. Ubavo drugar~e. Kafeno, meki~ko, ispolepeno so flaeri iposteri. Super pomo{. Stoi na sred ulica i gi naso~uva lu|eto:

- Ej, tuka trba da se potpi{ete!!!!!! Ni{to stra{no, nema krivi~noda ve gonat.

No, D neznam {to o~ekuvav. Na lu|evo da izleze{ da im stavi{sopka, }e se sopnat, }e te poglednat so "pogled koj ubiva", }e ti viknatmajki - {ajki, }e si zaminat. I? I ti nema{ vreme da im kaè{zo{to si gi sopnal.

Drugar kako drugar pomogna, no ako ne ja zeme{ rabotata vo svoirace zamina vozot. Zastanav do nego i:

- Izvinete, Ve molam dali sakate da se potpi{ete za Zakonot zaza{tita na pravata na hendikepiranite lica?

- NE SAKAM!!!!!- Zo{to?

263

- Taka NE SAKAM!!!- Dobro. Imajte ubav den.No ne se site taka namurteni, luti, neraspoloèni. Nekoi gi delea

svoite sudbini so mene.- Da, da }e se potpi{am. Majka mi e lice so hendikep. Taa e slepa.

Jas se griàm za nea. Sekako deka }e se potpi{am. Mora da im pomog-neme.

Edni se potpi{uvaa vedna{. Drugi me odminuvaa, a tretite, mis-lam "najstra{nite", mi vetuvaa deka }e se potpi{at sledniot pat.Ili, {to e postra{no, te{ko im e da vlezat vo barakata i velat:

- Ej da ima{e tuka spisoci }e se potpi{ev, a vaka ne moàm, nemoàm sega, nemam vreme.

Nemam vreme??? Koe vreme??? Dve minuti rabota. Vleguva{,pokaùva{ li~na karta, se potpi{uva{ i si odi{. Dve minuti. Simislam vo umot - ne moàm ili ne sakam, ne mi e gajle, vrska si nemam{to se toa lica so hendikep.

No denot e dolg }e bide se O.K. Se izlaàv. Popladneto koga po~-naa da se vra}aat od rabota izmoreni, gladni i isfrustrirani jas imdojdov kako "cre{a na {lagot", vre}a na koja moè{ da si go isturi{siot bes, site maki. Za moment pomisliv deka }e go "zadavam" polovinagrad. Ne moèv da poveruvam. Jas gi molam da se potpi{at za zakonot.Tie zastanuvaat, me gledaat, nekolku pati me prepra{uvaat: Za {to?,Za kogo?, Kako?, ne sakaat da se potpi{at. O.K ne sakate ODETESI. NE. Stojat, se sobiraat i me|u sebe se raspravaat dali e ova de-lo na ovaa ili onaa partija? Dali e ova za kidnapirani ili za hendi-kepirani? Ej lu|e!!! Im objasnuvav deka ova e gra|anska inicijativa,deka nema vrska so politika no ...

Me te{at onie malkumina koi vlegoa da se potpi{at, a zagriènasum za onie mladi lu|e, bremeni èni, koi nemaa dve minuti vreme dase potpi{at za Zakon koj }e ja promeni idninata, na site, na podobro.

Po~naa da mi pomagaat i vrabotenite vo op{tinata. Ja aktiviravi mladinata na op{tinata i tie da pomognat. Go izlepivme celo maaloso posteri i so flaeri. Mislam deka site se zapoznaa so Zakonot. Po~-naa da doa|aat vo grupi, celi semejstva, prijateli. Edni na drugi sikaùvaat deka treba da se potpi{at. Toa e super, "gi nabrazdivmenivnite mozoci". Mislam deka }e uspeeme.

... Ve}e bea pominati okolu osum ~asa kako se obiduvav da go osvo-jam frontot, od {to treba{e da iznikne edno poubavo utre. Si zaminavdoma za da se podgotvam za novata bitka, bidej}i vojnata se u{te ne edobiena.

Tvojot prijatel L.

Izvadok od dnevnikot na Lidija


264

265

4.4 ODECI

Odeci


266

267

Odeci


268

269

Odeci


270

271

4.5. HRONOLOGIJA NA MAKEDONSKIOTPAT KON SISTEMSKO ZAKONODAVSTVO ZALICATA SO HENDIKEP

Formiran ZIOM1983

Od nekolkute zdruènija i sojuzi na lica so hendikep se formira~adorska organizacija nare~ena Zaednica na invalidski organizaciina Makedonija (ZIOM). Zateknatite sostojbi pri formiraweto }e jare{at strukturata, ~lenstvoto, nadle`nostite i finansiraweto. Vak-voto ad hoc re{enie za dolgo vreme }e pretstavuva status quo vo"dvièweto" na licata so hendikep vo Republika Makedonija.

Donesen ZZGF1997

Po dolgo vreme pravna praznina a fakti~ko postoewe na noviottip na gra|ansko zdruùvawe (t.n. nevladini organizacii - NVO)dràvata donesuva Zakon za zdruènija na gra|ani i fondacii(ZZGF) koj otvora (i stesnuva) poinakov prostor za gra|ansko organi-zirawe i vlijanie vo zaednicata. Stapi vo sila vo 1998 godina.

Disidenti1999

Od ZIOM se otcepuva grupata na roditeli na deca zaboleni odcerebralna paraliza i formiraat istoimeno mre`no zdruènie.ZIOM reagira tromo no uspeva ZRDZCP da gi isklu~i od sistemotna dràvna poddr{ka. Mreàta brzo se raspa|a a samo nekolku ogra-noci uspevaat da opstanat i lokalno da deluvaat.

Warning: this document is seriously polioplusocentric !!!

Makedonskiot pat kon sistemsko zakonodavstvo za licata so hendikep


272

"New kids on the block"30.01.2000

Osnova~ko sobranie na Polio Plus. Trinaeset lica od koi sedumkoi preleàle polio (detska paraliza) formiraat organizacija kojana hendikepot }e gleda kako na pra{awe na ~ovekovi prava i najavuvaraskin so milosrdieto i medicinskiot model na hendikep. Zada~akoja lesno se pameti, no te{ko se ostvaruva. Organizacijata eregistri-rana vo mart istata godina. Ovoj primer podocna }e bidesleden od mnogu aktivisti i roditeli na lica so hendikep.

Deregistracija !?Avgust, 2000

Polio Plus go prezema svojot prv proekt "Da se prepoznae visti-nata" rabotej}i na participacija na licata so hendikep vo izborniotproces (lokalni izbori 2000-ta). ZIOM go "nadgraduva" svojotignorantski stav i prezema akcija za deregistracija na Polio soobrazloènie deka "nie sme invalidi i ne smeeme da se bavime sopolitika". Proces odnapred osuden na neuspeh.

"Oktroirana Strategija"Noemvri, 2000

Vladata na RM donesuva Nacionalna strategijata za izedna~uvawena mo`nostite na licata so hendikep. Dokument koj ne sodrì nosi-teli, rokovi, finansii, nitu pak akcionen plan ne e strategija tuku- ~ista pozicija. Sepak i kako takov ima svoja edukativna uloga.

Telo (i toa vladino)Dekemvri, 2000

Vladata formira posebno telo za sledewe na implementacija naNacionalnata strategija. Ova telo ja sledi sudbinata na dokumentotkoj go monitorira i poleka stanuva samo bleda senka na ona {totreba{e da bide.

Nem protest - glasna akcija !03.12.2000

Od nem protest (protiv "slaveweto"na me|unarodniot den na lica-ta so hendikep) na tri zabetonirani koli~ki pred klu~ni vladini inst-itucii se izroduva eden od najgolemite i najuspe{ni proekti naBalkanot na tema pristapnost. Proektot "Neednakov pristap - ednakvona prestap", sproveden 2001 ta god, prerasnuva vo vistinska akcija irol-model za uspe{no vlijanie vo menuvawe na svesta isamoorganizirawe na zaednicata. Pravnata komponenta na proektote osnov za podocne`na promena na propisite od ovaa oblast.

273

Treta ANTANTAApril, 2001

Polio Plus stanuva asocijativen ~len na Europian Disability Forum(EDF) - edinstvena ~lenka od Republika Makedonija i prva individu-alna vo jugo - isto~na Evropa. Ova za~lenuvawe i podocna izgradenitepartnerstva }e pridonesat vo izgradbata na pravniot kapacitet naorganizacijata i nejzino profilirawe kako liderska nevladinaorganizacija vo svojot sektor.

Odiseja 2001Dekemvri, 2001

Sosem neo~ekuvano, na predlog na Meksiko, Generalnoto sobraniena OON ja usvojuva so konsenzus Rezolucija 56/168, so toa obezbe-duvaj}i vostanovuvawe na Ad hoc Komitet za izrabotka na predlog-tekst na seopfatna i integralna me|unarodna konvencija za za{titai unapreduvawe na pravata i dostoinstvoto na licata so hendikep.Ovoj dolg proces }e izvr{i silno vlijanie vo zakonodavstvata i nau~-nata javnost vo svetot. Za nas vo RM }e stane reper i silen argumentvo izgradba na antidiskriminaciono zakonodavstvo dopolneto sosilni afirmativni merki na dràvata.

"Vulkanizacija"26.12.2001

Izleze prviot broj na Vulkan - magazin na licata so posebni spo-sobnosti koj vo kontinuitet ve}e 5 godini informira, educira, anali-zira i go "vulkanizira" makedonskiot mediumski prostor.

Postoi li drugo re{enie ?Januari, 2002

Polio Plus startuva so medisko-pravnata kampawa "Da bidemeiskreni". Kontraverzniot Hitler od bilbordite pravi paralela sonacisti~kiot odnos na dràvata kon licata so hendikep. Pravnatakomponenta od mal kalibar vodi do golema pridobivka - prvata pravnakancelarija za licata so hendikep vo RM.

Vox Populi IMaj - juli, 2002

Prezemeno prvo pogolemo istraùvawe (primerok 930) na odnosotna javnosta kon licata so hendikep. Rezultatite za vklu~enosta,politi~kata participacija i javniot ìvot pretstavuvaat osnov zarazvoj na srednoro~nata strategija na Polio Plus i inspiracija zaslednite dva zna~ajni pravni proekti.



274

JusticijanaOktomvri, 2002

Otvorena prvata pravna kancelarija (pravna ambulanta) "Justi-cijana". Pokraj besplatnite pravni soveti i administrativna pomo{"ambulantata" gi pokriva{e site tro{oci na advokatska za{tita(vklu~uvaj}i i pokrivawe na sudski taksi) vo sferite na rabotniodnosi, nadomest na nematerijalna {teta i medicinski gre{ki. Justi-cijana uspea da izdejstvuva najgolema isplata na pretrpena bolka inagrdenost na lice so hendikep vo istorijata na makedonskoto sudstvo.Ne taka uspe{nata vtora komponenta na ambulantata "sledewe ipromeni na legislativata", né odvede direkno do IPPLG i idejataza razvoj na sistemsko zakonodavstvo.

Lastovi~kiJanuari, 2003

De~kite vo Polio sfatija deka, bez obyir kolku se uspe{ni iposveteni, sonceto nema da zasjae bidej}i "edna lastovi~ka prolettane ja nosi". Polio plus se vklu~i vo golemiot regionalen proekt naHendikep Internacional "Share See", kako partner za RepublikaMakedo-nija, i zapo~na aktivno da raboti na zgolemuvawe ipodignuvawe na kapacitetite na organizaciite na lica so hendikep.Makotrpen proces koj dovede do formirawe na silna mreà, no idopolnitelna konfrontacija so ZIOM.

Sovr{eno !!!Januari - dekemvri, 2003

2003-ta e proglasena za Evropska godina na licata so hendikep iPolio Plus ja prezema golemata mediumska kampawa "Nikoj ne esovr{en" odbeleùvaj}i ja (samoinicijativno) evropskata godina noi propagiraj}i doma{na (makedonska) akcija. Kampawata podocna eproglasena za najdobro medisko/nvo-vsko slu~uvawe a USAID govbrojuva Polio+ kako vode~ka organizacija vo NGO - (Euro-Asia) Sustai-nability index i toa vo problemati~nite oblasti: zastapuvawe ilobirawe. Vode~kata pozicija e zadràna i slednite dve godini.

Silni politi~ari ...Mart, 2003

Istraùvaj}i dali ima dovolno dobra voqa i zreli uslovi zasilna lobira~ka aktivnost, posvetena li~nost na visoka funkcijaorganizira press a novinarite prenesuvaat: "Silni politi~ari gopoddrùvaat Polio". I bez da "sakame" prvoto otvoreno lobi zapravata na licata so hendikep zapo~na da se samokonstituira.

275

Apri-li-li-li na britanski02.04.2003

Samokonstituira~kata sednica na Prvata otvorena Inter-partiska-parlamentarna-lobi grupa za pravata na licata so posebnipotrebi (IPPLG) se odr`a (tamu kade i {to treba) vo makedonskiotParlament. Den pred toa, britanskata vlada najavi poddr{ka na looby-to, koja, poradi datumot na dopisot, ni zali~i na nivniot poznatbritanski humor.

Hodnik17.05.2003

Prva, otvorena, (pa i) sve~ena sednica na novoto lobi (IPPLG)se odr`a vo makedonskiot Parlament. Odedna{ hodnicite (lobi) seotvorija za licata so hendikep. Kade vodat tie hodnici retko kojznae{e. Terminot "sistemsko zakonodavstvo" (krajnata cel na oviemisioneri) po~na da talka baraj}i gi svoite sledbenici. ZIOM seobra}a do Parlamentot i moli zakonodavniot dom da ne stanuvazalo`nik na edna mala i bezna~ajna organizacija. Podocna javno seizvinija za takviot stav.

Deklaracija23.07.2003

Za samo dva meseci rabota na IPPLG makedonskiot Parlamentdonese Deklaracija za za{tita na pravata i dostoinstvoto na licataso posebni potrebi. Pravno neobvrzuva~ki, no moralno naso~uva~kidokument. Patot kon izgradba na sistemsko zakonodavstvo be{eotvoren.

Me|unarodna konferencija09.11.2003

Polio Plus zaedno so Sovetot na Evropa, Hendikep Interna-cional i EDF organizira golema me|unarodna konferencija so nad100 u~esnici, od vladin i nevladin sektor od 14 evropski zemji. Nakonferencijata e donesena Deklaracija za harmonizacija na zakono-davstvata na zemjite aspiranti za ~lenstvo vo EU. Za zna~eweto naovoj nastan ni zboruva faktot {to slednata takva konferencija, podve godini vo Saraevo, ima{e raboten naslov "Skopje 2".



276

Vo glavnite tekovi16.03. 2004

Polio Plus stana ~lenka-osnova~ na Gra|anskata platforma naMakedonija (GPM) i ~len na nejziniot Komitet. êkor koj, odgetoizirawe pri samoorganizirawe, simboli~no ozna~uva premin konglavnite tekovi na op{testvoto i mo`nost licata so hendikep, pokrajjadosuvawe vrz svojata maka, da se vklu~at vo re{avawe i na drugiteproblemi koi ja pritiskaat zaednicata.

Kakov zakon ?15.03. 2004

Vo Bansko, Strumica, e odràno "istoriskoto" sovetuvawe naIPPLG kade e zazemen stav kon kakov tip na izgotvuvawe Sistem-ski zakon treba da se premine. êkorite se: istraùvawe, sporedbai izgradba na novi standardi za licata so hendikep.

OON - I24.05. - 06.07.2004

Pretstavnici na Polio Plus, kako del od 33 nevladini organiza-cii od svetot, u~estvuvaat vo rabotata na tretoto zasedanie na Adhoc Komitetot na OON za donesuvawe na seopfatna i univerzalnaKonvencija za za{tita na pravata i dostoinstvoto na licata sohendikep. Naslovnata vo Dnevnik - "Polio }e ja brani Makedonija voOON" }e predizvika dopolnitelni vlo{uvawa na odnosite soZIOM.

"Edinstven glas" - po na{ki07.07.2004

Kone~no, po mnogu prepukuvawa i me|usebni obvinuvawa, ZIOMi predstavnici na 15-tina novi organizacii na lica so hendikep, podpatronat na IPPLG, organiziraat sovetuvawe vo Ohrid za da ginadminat razlikite me|u sebe i da uspeat da artikuliraat "edinstvenglas" po klu~nite pra{awa. Sekako obidot ne be{e uspe{en, no baremprocesot odpo~na.

Zaedno ZA EDNO !03.12.2004

4-tiot NVO saem zapo~na na me|unarodniot Den na licata sohendikep. 16 organizacii (vklu~uvaj}i go i ZIOM) nastapija zaedno,ednakvite mo`nosti za licata so hendikep be{e glavna tema naSaemot a lice so hendikep sve~eno go otvori Saemot. Sledea serijapromotivni nastani koi ne be{e ni malku lesno da se izlobiraat ida se organiziraat.

277

Plavata kniga05.12.2004

Prvata faza vo izgradbata na Sistemsko zakonodavstvo - istraù-vawe - uspe{no zavr{i so promocija na knigata "Me|unarodni normii standardi za licata so hendikep". Za kvalitetot i zna~eweto naovaa publikacija ni zboruva i faktot {to do sega knigata e prevedenana angliski i na srpski, a e vbroena vo fakultativna literatura zastudentite na Pravniot fakultet "Justinijan I".

Nie moème !!!19.12.2004

Na Sv. Nikola vo Bansko, na "obi~en" trening pa|a idejata da sepredloì Sistemski zakon do Parlamentot preku sobirawe na 10.000potpisi. I pokraj predupreduvaweto deka do sega kaj nas nemalouspe{na gra|anska inicijativa, i deka najverojatno takvo ne{to nee lesno, euforijata preovlada a "revolucijata" be{e razbudena.

Commrade17.03.2005

Vo Saraevo odràna sredba pome|u pretsedava~ot na IPPLG, g-|aLiljana Popovska i pretsedava~ot na Disability Inter-grup vo Evropskiotparlament - Richard Howitt. Kolegite na edinstvenite dve parlamentarnilobi grupi vo Evropa dogovaraat sorabotka so zaklu~ok deka RepublikaMakedonija ja vodi svojata prikazna po evropski terk.

Crvenata kniga29.03.2005

Vtorata faza vo izgradbata na sistemsko zakonodavstvo - kompa-racija - uspe{no zavr{i so promocija na kompilacijata "Makedonskipropisi za licata so hendikep - so komentari". Promotor na publika-cijata be{e Ministerkata za pravda a nastanot go odbeleà veruva-weto deka mnogu brzo zbirkata postoe~ki zakoni }e stane bezvredna- }e se zameni so novi zakonski tekstovi.

"Samosuspendirawe"April, 2005

IPPLG odrà sednica (skoro vo poln sostav) na koja ednoglasnose soglasija da se izzemat od podnesuvawe na Predlog Sistemskizakon i da se priklu~at kako obi~ni gra|ani davaj}i pridones na (predvreme nare~ena) "prvata uspe{na gra|anska inicijativa vo RepublikaMakedonija". Vdahnovenite diskusii za inicijativata vo "minato-uspe{no-svr{eno-vreme" osobeno mu se bendisaa na avtorot na ovojtekst.



278

Golemata rabotna grupaApril, 2005

Formirana rabotna grupa za izgotvuvawe na tekstot na PredlogZakon za za{tita na pravata i dostoinstvoto na licata so hendikep.Nepostojaniot sostav i mnogute vklu~eni eksperti od razni oblastii dràvi í go dadoa i imeto.

Na polovina pat19.05. 2005

IPPLG na sve~ena sednica vo Parlamentot go slavi svojot vtorrodenden i go promovira SZ i pretstojnata inicijativa. Pretse-datelot na Parlamentot vetuva pristapno Sobranie i poddr{ka nainicijativata. Na sednicata gosti od regionot, Evropa no duri i liceso hendikep od Honduras koe sobira iskustva od na{ata prikazna.Po tri meseci Dijana stana pratenik vo parlamentot na Honduras iformira lobi grupa po urnek na na{ata.

Golemata sramota06.06. 2005

Prviot raboten tekst na SZ be{e pretstaven pred ZIOM.Nivniot sovet odbi da diskutira po tekstot baraj}i pristapni verzii,ekspertski mislewa i najmalku mesec dena za razmisluvawe. Pominaa18 meseci i sé u{te gi nema nivnite komentari. Za toa vreme mnogutepra{awa kade }e be{e korisno i nivnoto razmisluvawe se razre{ija.

Na terenMaj - juli, 2005

Odràna serija od osum tribini niz cela Makedonija i tri eksper-tski sredbi po nacrt tekstot na SZ. Lu|eto direktno zasegnati odhendikepot i ekspertite na koi hendikepot im e sekojdneven anga-`man, gledaat na pretstojniot zakon kako na razre{uvawe na sitenaplasteni problemi i sistemski nebulozi. Niz “tribiniraweto”poleka se formira koalicija od 23 NVO na lica so hendikep iroditeli koi }e ja prezemat pretstojnata gra|anska inicijativa.

Golemite o~ekuvawa21.07. 2005

Odràn sostanok so Pretsedatelot na Vladata na RM. Bu~kovskivetuva poddr{ka i kako premier, i kako profesor po pravo i kakogra|anin koj }e se potpi{e na inicijativata. Sredbata be{e (do nev-kus) silno mediski propratena i iako na masata ne se sluèa gricki,sepak ni ostana nekoj ~uden vkus na gor~liv badem.

279

Vox Populi IIJuni - septemvri, 2005

Prezemeno vtoroto istra`uvawe na javnoto mnenie za licata sohendikep (primerok 1686). Podatocite za vidlivosta, beneficii,politi~ka participacija i pridru`uvawe kon EU se osnov za dorabo-tka na afirmativnite akcii vo SZ, no i za pristap kon celnata grupavo pretstojnata kampawa.

OON - II12.08. - 24.08.2005

Dvajca pretstavnici na Polio Plus zedoa u~estvo na {estoto zase-danie na OON vo Ad hoc Komitetot za donesuvawe na Konvencijataza licata so hendikep. Ovoj pat ne kako NVO pretstavnici tuku kako~lenovi na makedonskata delegacija vo OON (sostavena od dvajca, serazbira).

"Na petnaesetti septemvri ...!!!"16.09.2005

Iako datumot e metafora za druga prigoda sepak, i pokraj zbunuva-~kite informacii i "dobronamerni" soveti, uspeavme da go podnesemepredlogot za gra|anska inicijativa samo pet dena pred donesuvawena noviot Zakon za gra|ansko izjasnuvawe, koj ne samo {to go restrik-tira toa pravo, tuku totalno ja isfrli mo`nost NVO da se javi kakoinicijator. @alime za onie koi se izma~ija da go isturkaat ova ~udood zakon vo itna postapka, no nie bevme pobrzi.

Nepristoen predlogSeptemvri, 2005

Od kabinetot na Premierot ni sovetuvaat deka nema potreba nieda se "ma~ime" so inicijativa zatoa {to Vladata bila spremna da ninapravi zakon za nas. Se "pravdavme" deka e dovolno {to ni "podarija"Strategija ama ovoj zakon }e si go srabotame sami.

Odgovorot ne im se dopadna.

Tretoto makedonsko vostanieOktomvri - noemvri, 2005

Iako sobiraweto na potpisi (zaglaveno vo pravni proceduri) nebe{e otpo~nato nie trgnavme so pred-kampawa - Mile Stojkovski vosvojata koli~ka se spu{ti od Me~kin kamen do Prilep vo no}ta sprotiedinaesetti oktomvri. U~estvuva{e vo improviziraniot napad nagradot a utredenta trgna na pat vo animirawe na idnite potpisnici.

Karavanot za ednakvi mo`nosti pomina 1.600 kilometri vo kon-stantni 44 dena na pat, obikoluvaj}i ja cela Makedonija. Po patot na



280

Mile mu se priklu~ija mnogu lu|e, pe{aci, velosipedisti, trakto-risti, roleri - zavr{uvaj}i na 23 noemvri vo Gevgelija, predvodeniod trojca lu|e vo invalidski koli~ki.

CIA, KGB, i ostaliOktomvri - dekemvri, 2005 ... a i potoa ...

Moèbi poradi problemati~niot referendum, moèbi poradilo{iot pomin na lokalnite izbori ... no se soo~ivme so silen otporna in-stituciite kon koja bilo forma na gra|anskite izjasnuvawa,bez obzir na nespornosta na na{ata inicijativa.

Moèbi nema nikoga{ da utvrdime od koi pri~ini nekoi doku-menti so negativni sogleduvawa i izmisleni pravni pre~ki vo nizabea isfabrikuvani od silni vladini instanci. No nema ni tie dadoznaat kako istite, u{te vo rabotna verzija, stasuvaa do nas!

Mojot potpis e zakon !31.10.2005

Malata pres-konferencija se pretvori vo golem nastan so pove}eod 100-tina prisutni, stranci i na{i, politi~ari i patalci, pravnicii muzikanti. Makedonskite estradni zvezdi ja peeja himnata nainicijativata "Idat denovi" a Vice-premierkata za evro-integraciija proglasi za otpo~nata kampawata "Mojot potpis e zakon!" vetuvaj}igo svojot skromen gra|anski potpis.

Mediumite ja imaa svojata prikazna a vladinite slu`bi svojatazabuna.

Golemata KoalicijaNoemvri, 2005

Na inicijalnite 23 organizacii im se pridruì Gra|anskataplatforma na Makedonija, organizaciite na penzioneri, Sojuzot naèni pa duri i ekologisti, izvidnici i igraorci. Golema koalicijase vpu{ti vo sobirawe na 10.000 potpisi.

ZIOM go sovetuva{e (zapla{uva{e) svoeto ~lenstvo da ne sevklu~i vo inicijativata. Ne site moèa da premol~at takva sramota.

Neprijatelot na mojot neprijatel ...02.12.2005

Kilavoto sobirawe na potpisi be{e potkrepeno so odbeleù-vaweto na 3-ti dekemvri i promocija na knigata "Od ideja do realnost".Na komentarite zamenikot minister za nadvore{ni raboti nema{ekomentar a nie trievme race (palci) da se slu~i Konvencijata zaednoso na{iot zakon.

281

Alas Barricadas !!!Dekemvri, 2005

Pove}e od tragikomi~no - i pokraj site cirkuzi, bilbordi i spotovikon 10.12. na konto imavme samo 4 000 potpisi. Mozgavme i premeru-vavme koj e tuka kriv i na {to toa se dolì i toga{ padna komanda"Prozor mora da padne!"

Vode~kite organizacii vo inicijativata gi ispraznija svoitekance-larii. Site vraboteni, odbornici, stru~waci i volonteri beana ulica. Po mraz i sneg, prodolì animirawe ~ovek na ~ovek.

A mediumite dobija nastan koj trae i vredi da se sledi.

Sojuznici i "sojuzni" akciiNoemvri - dekemvri, 2005

Mnogu planirani akcii i proektni aktivnosti koi imaat vrska solicata so hendikep ili so gra|anski aktivizam namerno beaodloùvani da se slu~at vo ovoj period. Ja lovevme sekoja mo`nostza animacija i mediumsko pokrivawe. Takvi bea odbeleùvawata naparking mesta za lica so hendikep pred institucii (vlada, sobranie,gradski sobranija, poznati kompanii), sve~enoto otvorawe napristapnoto Sobranie (ostvareno vetuvawe), kandidatski status naR.M. vo EU, zimski igri, novogodi{ni paket~iwa...

Vtor target ni bea poznati li~nosti kako sojuznici pripotpi{uvaweto. I dobivme potpisi na poznati glumci i peja~i,pisateli, novinari, profesori i politi~ari. Na listata se pove}eod 40 pratenici, 38 gradona~alnici, pretsedatelot na Sobranieto iPretsedatelot na Republikata.

@urka 17.00030.12.2005

Na den pred Nova godina vo prostoriite na Polio plus se slu~i"op{tonarodna" 13 ~asovna ùrka na koja prodefiliraa nad 300 du{i,od razli~en status, nacionalnost, provinencija, hendikep ... site oniena koi nivniot potpis, ete - stanuva zakon.

@urkata "17 000" bila dezinformacija. Vistinskata brojka ve}estasala do 19 000.

I da vrne i da vee ...03 - 06. Januari, 2006

Iako redicata pravni i administrativni pre~ki ni go svedoavremeto za sobirawe potpisi skoro na polovina - uspeavme dasobereme duplo pove}e potpisi za duplo pomalku vreme.

Kako toa da ne be{e dovolno, od "Pravda" ladno ne informiraa



282

deka imame samo tri dena (so zasmetani praznici den i pol) da gisobereme knigite so potpisi od 135 mesta rasfrlani niz zaveanataMakedonija, oti inaku inicijativata ne }e bila kompletna.

I vrne{e i vee{e ama site slavenici i novogodi{ni mamurliise rasprskaa na site strani i 18.968 potpisi, na 6-ti januari, vo petdo dvanaeset, bea vo arhivata na makedonskoto Sobranie.

Mislevme deka so toa zavr{i i poslednata opstrukcija od stranana sistemot. Ne bevme svesni kolku sme bile naivni.

Politika i politikanstvo07.02.2006

Pretsedatelot na Sobranieto go odr`a svoeto vetuvawe i go staviZakonot kako prva to~ka na prvata naredna sednica na Sobranieto.Narodnite pratenici ne smognaa sila (izgubivme so 22:47) da ne doz-volat aktuelnite politi~ki previrawa (tutunot i javnite protesti)da go zamenat na{iot prioritet. Od prva stanavme 17 to~ka a 122-tata sednica trae{e pove}e od mesec dena.

66 : 003.03.2006

Komisijata za trud i socijalna politika (na 30.01.2006) i Zakono-davno-pravnata komisija (na 02.02.2006) ednoglasno dadoa soglasnost,a Sobranieto so 66:0 (i aklamacija) dade poddr{ka za potrebata oddonesuvawe na na{iot zakon.

Site tri forumi imaa problem za{to nemaat mislewe od Vladata.Podocna ni dojde do raka i toa fantomsko mislewe (od 09.02.2006).Misleweto be{e negativno! Predocna ... Glavniot po odnosnitepra{awa - Parlamentot - be{e pozitiven.

Brzi rajderi i izi rideriMart, 2006

"Omladincite" izvadija dve publikacii za javnata debata (t.n.easy rider so komentari na predlog zakonot) i upatstva za lokalnaprimena na predstojnite propisi. Nitu eden vladin zakonski predlogpri javni debati do sega nemal takva ambala`a. Diskutirawe popredlogot vo minato svr{eno vreme mi ti bilo vistinski lek zasomni~avite debatanti.

283

Sé mi ti bilo protivustavnoMart - april, 2006

Sobranieto dade 60 dena za Predlogot za donesuvawe na zakon dastane Predlog zakon. Vo toj period bea odràni 7 javni raspravi iedna mediumska (virtuelna) na stranicite i portalot na "Dnevnik”.

Vladata i pokraj site barawa nikako ne se izjasnuva{e. Kogacelata prikazna izleze po mediumi (na naslovni stranici) dojde inivniot stav ... Zakonot e protivustaven bidej}i gi priviligirallicata so hendikep - a po ustavot site sme isti ...!?

A od ZIOM si skoknaa vo usta i oglasija - TAKA E,PROTIVUSTAVEN E! (So pomo{ na copy/paste - se razbira).Govorniot del na izjasnuvaweto glase{e: "Nie si imame vlada i mini-sterstva koi se griàt za nas a ne nekakvi si "omladinci" i "nevla-dini" koi se sram za dràvata".

9 i pol nedeliMaj, 2006

Na dva dena pred sobraniskata sednica vladinite pretstavnicipobaraa da go povle~eme predlogot za da moàt da izgradat svoj stav,ubeduvaj}i ne deka "Ne sakale da bidat protiv ne{to tolku humano!?".

Iako ni be{e strav deka toa e u{te edno dnevno-politi~kodriblawe - dadovme dobra voqa i prostor za "igra" - go povlekovmeZakonot od sednica.

Eureka! - Ustavno e!Juni, 2006

I kako ni{to da ne bilo, Vladata si formira Inter-sektorska(se razbira golema) rabotna grupa i donesoa zaklu~ok deka takov zakon(celo vreme) ñ trebal na Republika Makedonija, no mu fali malorafinirawe (fermentacija) za da bide lesno primenliv.

Kolegite od ZIOM (preregistrirani vo NSIOM) kako da senajdoa izviseni vo procesot od instituciite na koi tolku mnogu imveruvaa ...

Novo-na-novo05.07.2006

Izborite (na koi aktuelnata vlast ja izgubi poddr{kata) staviatime-aut na site zakonsko-sistemski slu~uvawa.

Eden golem prijatel na ovaa prikazna né sovetuva{e: ostavetemalku vreme da proraboti sindromot - "kraj na mandatot".



284

I bi Konvencija !!!Avgust, 2006

Protivustavniot bunt stana Konvencija. Kako sé da se svrtini~kum. ZIOM (odnosno NSIOM) pobrza prv da gi informira vladi-nite institucii deka tekstot na Konvencijata e usoglasen. Da ti{tukne pamet!? Nie dobro znaeme deka bez potpis i ratifikacija nemoè ni da se pomisli na implementacija.

Sproti novite dni ...Noemvri, 2006

Na 04.12.2006 godina, po povod 3ti dekemvri, me|unarodniotden na licata so hendikep, e zakaàna pres konferencija nanovata IPPLG, a ovaa kniga e pu{tena vo pe~at.

Kon edinstven glasNoemvri, 2006

Po inicijativa na NSIOM se oddrà sobir na organizaciitena lica so hendikep (OLH) i se formira me{ovita rabotna grupakoja do 01.05.2007 treba da go podgotvi i svika prvoto nacionalnosobranie na OLH.

Aferim na zdraviot razum.

So nade` deka novite }e bidat poinakvi, a nie popametni ...

… to be continued…

285

SELEKTIRANA BIBLIOGRAFIJA

1. PUBLIKACII

1. Albrecht Gary L., Seelman Katherine D., Bury Michael: Handbook of DisabilityStudies, Sage Publications, London, 2001;

2. Beddard R.: Human Rights and Europe, Grotius Publishers, 1993;3. Brownlie Ian, Guy S. Goodwin-Gill: Basic Documents on Human Rights,

Oxford, OUP, 2002;4. Buergenthal T.: International Human Rights, 1988;5. Cassese A.: Human Rights in European Community, 3 vol. Baden-Baden,

Nomos Verlagsgesellschaft, 1991;6. Council of Europe: A Coherent Policy for the Rehabilitation of People with

Disabilities, Council of Europe Publishing, Strasbourg, 1999;7. Degener Theresia: Disability Discrimination Law: A Global Comparative

Approach, Paper presented at Disability Rights in Europe: From Theory to Practice,25-26 September 2003, University of Leeds;

8. Dictionary of Law, Oxford University Press,1997;9. Donnelly Jack: International Human Rights, Westview Press, 1998;10. Eide A.: The Historical Significance of the Universal Declaration,

Inernational Social Science Journal, 158, 1998;11. Fr~koski Q.D.: Me|unarodno pravo za pravata na ~ovekot,

Magor, Skopje, 2001;12. Stojkova @aneta: "Me|unarodni normi i standardi za

pravata na licata so hendikep", Komparativna analiza, edicija"Justicijana", Jugoreklam, Skopje, 2004;

13. Taf~ievska Dijana: "Zbirka makedonski propisi za licataso hendikep", So komentari", edicija "Justicijana", Jugoreklam,Skopje, 2005;

14. Polio Plus: "Sogleduvawe na sostojbata i mo`nostite zavklu~uvawe na licata so hendikep vo op{testvenoto `iveewe",edicija "Justicijana", Jugoreklam, Skopje, 2005;

15. Stojkova @aneta: "Od ideja do relanost", edicija"Justicijana", Jugoreklam, Skopje, 2005;

Selektirana bibliografija


286

16. Polio Plus: "Kakov zakon za pravata na licata so hendikepni e potreben?", edicija "Justicijana", Jugoreklam, Skopje, 2005;

17. Polio Plus: "Vodi~ kon idnata implementacija na lokalnonivo na zakonot za za{tita na pravata na licata so hendikep",edicija "Justicijana", Jugoreklam, Skopje, 2006;

18. Gaudron M.: Equal Rights and Anti-Discrimination Law, The Sir. RichardBlackborn Memorial Lectures, 1992, Academy of Science, Canberra, Australia;

19. Ghandhi P.R.: International Human Rights Documents (London, 1995) texton European Convention for the Prevention of Torture and Inhuman or Degra-ding Treatment or Punishment;

20. Gomien Dona, Davis Harris, Zwaak Leo: Law and Practice of EuropeanConvention on Human Rights and the European Social Charter, Council ofEurope, 1996;

21. Graycar R., Morgan J.: The Hidden Gender of Law, Federation, 1990;22. I{ej R. Mi{elin: ̂ ovekovi Prava- zbornik na osnovni politi~ki

esei, govori i dokumenti od Biblijata do denes, MI-AN Skopje, 2002;23. Harris A., Enfield S.: Disability, Equality and Human Rights, A Training

Manual for Development and Humanitarian Organisations, Oxfam GB, Actionon Disability and Development, 2003;

24. Jackman M.: Giving real effect to equality: Eldridge v. British Columbia(Attorney General) and Vriend v. Alberta, (1998) 4/2 Rev of Constitutional Studies352-71;

25. Jacobs F.: The European Convention on Human Rights, Oxford, OUP, 1975;26. Janis M.W., Kay R.S., Bradly A.W.: European Human Rights Law, Oxford

University Press, 2000;27. Lepofsky D.M.: The Charter's Guarantee of Equality to People with

Disabilities- How well is it working?, (1998) 16 Windsor Yearbook of Access toJustice 155-214;

28. Lucas Erika, Adjusting to disability rules, Professional Manager Magazine,Volume 13, Issue 5, September 2004;

29. Merrills J.: The Development of International Law by the European Courtof Human Rights, New York, Manchester University Press, 1993; with RobertsonA.: Human Rights in the World, New York, Manchester University Press, 1989;

30. Minority Rights Group International, 1993/95, Manchester Free Press, UK12, 13, Asbjorn Eide;

31. Nussbaum C. Martha: Judging other culture: The case of Female GenitalMutilation, Sex and Social Justice;

32. Polio Plus: Zbirka dokumenti na Sovetot na Evropa koi seodnesuvaat na hendikepot, Jugoreklam, Skopje, 2002;

33. Porter B.: Substantive Equality and Positive Obligations After Eldridgeand Vriend, (1998) 9/3 Forum Constitutionnel;

287

34. Quinn G.: From Charity to Rights -The Evolution of the Rights-BasedApproach to Disability: International and Irish Perspectives, CPI Handbook ofServices (Dublin, 2000);

35. Robertson A.H.: Human Rights in the World, 1996, str.28; Human RightsToday, a United Nations Priority, 1998;

36. Robertson A.H.: The Council of Europe, London, Stevens, 1961;37. Save the Children, Children’s Rights:Reality or Rhetoric?, The UN Convention

on the Rights of the Child: the first ten Years;38. Sheeny Elizabeth A.: Personal Autonomy and Criminal Law, CAC, Toronto,

1987;39. Sohn: The New International Law: Protection of the Rights of Individuals

rather then States, AUL Rev. 1982;40. Steiner H.J., Alston P.: International Human Rights in Context, 1996;41. The Center for Universal Design N.C. U.S.A. publication; Informativni centar

za osobe sa invaliditetom "Lotos", Tuzla;42. United States Agency for International Development, Bureau for Europe and

Euroasia, Office of Democracy, Governance and Social Transition, The 2003 NGOSustainability Index for Central and Eastern Europe and Euroasia, SeventhEdition, June 2004;

43. Van Dajk P., G. J. H. van Hoof: Theory and Practice of the European Con-vention on Human Rights, 1990, Kluwer Law and Taxation Publishers;

44. Vasak K.: The International Dimensions of Human Rights, T.C. van Boven,Survey of International Law of Human Rights;

45. ^ovekovi prava- temelni dokumenti: pedeset godi{nina odUniverzalnata deklaracija za pravata na ~ovekot: 1948-1998, Mini-sterstvo za pravda, Skopje, 1998;

Literatura dostapna na Internet

1. http://www.un.org2. http://www.un.org/esa/socdev/enable3. http://www.unece.org4. http://www.coe.int5. http://www.edf-feph.org6. http://www.usdoj.gov/crt/ada/adahom1.htm7. http://www.echr.coe.int8. http://www.drc-gb.org9. http://ipplg.org.mk10. http://www.polioplus.org.mk11. http://www.edf-feph.org/apdg/index-en.htm12. http://www.hreoc.gov.au/disability_rights/index.html



288

13. http://www.aclu.org/disability/index.htm14. http://www.disabilityalliance.org15. http://www.ohchr.org/english16. http://europa.eu.int/eur-lex/en/lif/reg/en_register_1640.html17. http://europa.eu.int/comm/employment_social/socdial/social/news/

declaration_en.htm18. http://europa.eu.int/comm/employment_social/socprot/disable/strategy_en.htm19. http://www.aohr.org20. http://www.enableireland.ie/accesswest/intros/essayindex.html21. http://www.euro-ombudsman.eu.int22.http://www.disabilityworld.org/JuneJuly2000/Governance/UKDisabilityRights.htm23. http://www.usaid.gov/24. http://www.disabilityworld.org/May2000/Governance/India.htm25. http://www1.umn.edu/humanrts/instree/z1afchar.htm26. http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/o_c_ref.htm27. http://www.fao.org28. http://www.hrw.org/

2. PRAVNI DOKUMENTI

Relevantni vo Republika Makedonija1. Ustav na Republika Makedonija ;2. Deklaracija za za{tita i unapreduvawe na pravata na licata

so posebni potrebi;3. Zakon za socijalna za{tita;4. Pravilnik za ocena na specifi~nite potrebi na licata so

pre~ki vo fizi~kiot ili psiholo{kiot razvoj;5. Pravilnik za sodr`ina na obrazecot za izdavawe na naod, ocena

i mislewe za utvrduvawe na potrebata za pomo{ i nega od drugo li-ce, potrebnata medicinska i druga dokumentacija, na~inot na ostvaru-vawe, kriteriumite za utvrduvawe na visinata i visinata na iznosotna pravoto na pari~en nadomestok za pomo{ i nega od drugo lice;

6. Zakon za rabotni odnosi;7. Zakon za vrabotuvawe na invalidni lica;8. Pravilnik za rabotno osposobuvawe na invalidni lica;9. Pravilnik za kriteriumite i na~inot na dodeluvawe na sredstva

od posebniot fond za obezbeduvawe uslovi za vrabotuvawe i rabotewena invalidnite lica;

10. Zakon za za{tita pri rabota;11. Zakon za zdravstveno osiguruvawe;12. Pravilnik za indikaciite za ostvaruvawe na pravo na ortoped-

ski i drugi pomagala;

289

13. Zakon za osnovno obrazovanie;14. Zakon za sredno obrazovanie;15. Zakon za visoko obrazovanie;16. Zakon za penzisko i invalidsko osiguruvawe;17. Zakon za osiguruvawe;18. Zakon za obligacioni odnosi;19. Zakon za za{tita na decata;20. Pravilnik za posebniot znak za ozna~uvawe na voziloto so

koe upravuva lice na koe mu se o{teteni ekstremitetite bitni zaupravuvawe so voziloto;

21. Krivi~en zakonik;22. Zakon za krivi~na postapka;23. Zakon za domuvawe;24. Zakon za gradba;25. Zakon za prostorno planirawe.

Ostanati26. Krivi~en zakonik na Francija: Zakon 90-602 od 12.07.1990- (Loi

90-602 de 12 Juliet 1990);27. Zakonik za trud na Francija so izmeni od 1992- (Labor Act as

amended in 1992);28. Krivi~en zakon na Finska od 1995 (Penal Code as of 1995);29. Ustav na Finska so izmenite od 1995 (2000)- (Constitution as of

1995);30. Akt za dogovor za vrabotuvawe na Finska (55/2011)- (Employment

Contracts Act (55/2001);31. Krivi~en zakon na [panija od 1995- (Criminal Code (Organic Law

10/1995, 23rd November));32. Statut za prava na rabotnicite na [panija - Kralski zakono-

daven dekret 1/1995 od 24.03.1995- (Statute of Workers' Rights (RoyalLegislative Decree 1/1995 24th March));

33. Zakon za socijalna integracija na licata so hendikep na [panijaod 1982- (Law on the Social Integration of the Disabled, 1982);

34. Krivi~en zakon na Luksemburg izmenet vo 1997- (Criminal Codeas modified in 1997);

35. Zakon protiv diskriminacija na osnov na hendikep naAvstralija od 1992- (Disability Discrimination Act 1992);

36. Zakon za obuka i vrabotuvawe na lica so hendikep na Mavriciusod 1996- (The Training and Employment of Disabled Persons Act, 1996);

37. Zakon za ednakvi prava na licata so hendikep na Izrael od1998- (Equal Rights for Persons with Disabilities Law, 1998);



290

38. Magna Karta za licata so hendikep na Filipini od 1992- (MagnaCarta for Disabled Persons, 1992);

39. Zakon za licata so hendikep na Zambija od 1996, del 32- (Draftof a Constitution for the Second Republic of Gambia of 1996);

40. Zakon za licata so hendikep na Zimbabve od 1992- (Persons withDisabilities Act, 1992);

41. Federalen ustaven zakon na Avstrija so izmenite od 1997-(Federal Constitutional Law as amended in 1997);

42. Ustav na Federalna Republika Brazil so izmenite od 1988-(Constitution of the Federative Republic of Brazil, as of 1993; Charter of HumanRights and Freedoms as of 1982; Constitution as amended in 1995 and in2000; Constitution as of 1997);

43. Povelba za pravata na ~ovekot i slobodite na Kanada, Ustavenakt 1982- (Charter of Human Rights of Freedoms, Constitution Act 1982);

44. Kanadski zakon za pravata na ~ovekot, RSC 1985- (CanadianHuman Rights Act, R.S.C. 1985);

45. Akt za ednakvost pri vrabotuvawe na Kanada, RSC od 1994-95- (Canadian Human Rights Act, R.S.C. 1985);

46. Ustav na Fixi od 1997- (Constitution as of 1997);47. Nacrt Ustav na Vtorata Republika Gambija od 1996- (Draft of a

Constitution for the Second Republic of Gambia (1996));48. Ustav na Gana od 1992- (Constitution as of 1992);49. Zakon za licata so hendikep na Gana od 1993- (The Persons with

Disabilities Act of 1993).50. Osnoven zakon na Federalna Republika Germanija so izmenite

od 1994- (Basic Law of the Federal Republic of Germany as amended in 1994);51. Ustaven akt na Republika Malai od 1994- (Republic of Malawi

(Constitution) Act 1994);52. Akt za pravata na ~ovekot na Nov Zeland od 1993- (Human Rights

Act 1993);53. Ustav na Ju`na Afrika od 1996- (Constitution as of 1996);54. Zakon za ednakvost pri vrabotuvawe na Ju`na Afrika od 1998

i Zakon za razvivawe/usovr{uvawe na ve{tini/kvalifikacii od1998- (Employment Equity Bill 1998 and Skills Development Bill of 1998);

55. Ustav na [vajcarija od 1999- (Constitution as of 1999);56. Ustav na Uganda od 1995- (Constitution as of 1995);57. Akt za lokalna vlast na [vajcarija od 1997- (Local Government

Act, 1997);58. Zakon za borba protiv diskriminacija i dopolnuvawe na Zakonot

od 15 fevruari 1993 za formirawe na centar za ednakvi mo`nosti iborba protiv rasizmot na Belgija- (Act to Combat Discrimination and toAmend the Act of 15 February 1993 to Establish a Centre for Equal Opportunity

291

and to Combat Racism);59. Zakon br.19.284 na ^ile od 1994- (Act No 19.284 of 1994);60. Zakon 7600 za izedna~uvawe na mo`nostite za lica so hendikep

na Kosta Rika od 1996- (Law 7600 for Equalization of Opportunities forPersons with Disabilities,1996);

61. Dekret br.119101-S-MEP-TSS-PLAN na Kosta Rika od 1989-(Decree No. 119101-S-MEP- TSS- PLAN of 1989);

62. Prava na licata so hendikep pri vrabotuvawe na Etiopija,Proklamacija br.101/1004- (The Rights of Disabled Persons to Employment,Proclamation No 101/1994).

63. Zakon za za{tita na licata so hendikep na Gvatemala, Dekretbr.135-96 od 1996- (Act for the Protection of Persons with Disabilities, DecreeNo.135-96, 1996);

64. Zakon br.XXVI na Ungarija od 1998 za Odredbata za pravata nalica koi `iveat so hendikep i nivnata ednakvost na mo`nosi- pona-tamu imenuvan kako Zakon br XXVI- (Act. No. XXVI of 1998 on Provisionof the Rights ofPersons Living with Disability and their Equality of Opportunity(hereinafter cited as Act No. XXVI));

65. Zakon za lica so hendikepza ednakvi mo`nosti, za{tita na pra-vata i celosna participacija na Indija od 1995- (The Persons with Disabilities(Equal Opportunities, Protection of Rights and Full Participation) Act, 1995);

66. Zakon za ednakvost pri vrabotuvawe od 1998, Zakon za ednakovstatus od 2000 i Nacionalen zakon za pravata na licata so hendikepod 2000- (Employment Equality Act of 1998, Equal Status Act of 2000 andNational Disability Authority Act (2000));

67. Zakon za pottiknuvawe na vrabotuvaweto na licata so hendikep,Zakon br 4129 na Korea od 1990 i Zakon za promovirawe na speci-jalnoto obrazovanie na Korea od 1994- (Act Relating to the EmploymentPromotion, etc of the Handicapped, Law No,4219 (1990) and The SpecialEducation Promotion Law, 1994);

68. Zakon za za{tita na licata so hendikep, Zakon br.4179 na Koreaod 1989- (The Welfare Law for Persons with Disabilities, Law No.4179 (1989));

69. Kodeks za trud na Madagaskar od 29.09.1994- (Labor Code as of29 September 1994);

70. Zakon za obuka i vrabotuvawe na licata so hendikep - Zakonbr. 9 na Mavricius od 1996- (The Training and Employment of DisabledPersons Act (Act No.9 of 1996));

71. Zakon od 3.04.2003 za vospostavuvawe na Zakon za ednakov tret-man vrz osnova na hendikep ili hroni~ni bolesti na Holandija- (Act of 3April 2003 to establish the Act on the Equal Treatment on grounds of Disability orChronic Illness);



292

72. Zakon za trud na Namibija izmenet vo 1992- (Labor Act as amendedin 1992);

73. Dekret za gra|anite so hendikep vo Nigerija od 1993- (Nigerianswith Disability Decree, 1993);

74. Zakon za za{tita na pravata na licata so hendikep na [riLanka, br.28 od 1996- (Protection of the Rights of Persons with DisabilitiesAct, No.28 of 1996);

75. Zakon za zabrana na diskriminacija na licata so hendikep privrabotuvawe na [vedska, SFS br.1999-132 od 1999- (Prohibition ofDiscrimination Against Persons With Disabilities in Employment Act, SFS No:1999- 132, 1999);

76. Zakon protiv diskriminacija na hendikep na Velika Britanijaod 1995 i Zakon za komisija za pravata na licata so hendikep od 1999-(Disability Discrimination Act 1995 and Disability Rights Commission Act 1999);

77. Zakon br.1678 za licata so hendikep na Bolivija od 1985- (ActNo.1678 on the Person with Disability, 1985);

78. Zakon na Narodna Republika Kina za za{tita na licata sohendikep od 1990- (Law of the People's Republic of China on the Protectionof Disabled Persons, 1990);

79. Zbornik na socijalni zakoni na Germanija- (Social Law Code);80. Zakon br.202, Propisi i politika vo odnos na licata so hendikep

vo Nikaragva/ Zakon za prevencija, rehabilitacija i izedna~uvawena mo`nostite na licata so hendikep vo Nikaragva od 1995- (Act No.202Regulations and Politics Regarding Disabled in Nicaragua/Act for thePrevention, Rehabilitation and Equalization of Opportunities for Persons withDisabilities in Nicaragua, 1995);

81. Zbirka zakoni za semejno pravo na Panama, Zakon br. 3 izmenetvo 1994- (Family Law Code, Act No. 3 as amended in 1994);

82. Uredbata protiv diskriminacija na Hong Kong od 1995- (HongKong Discrimination Ordinance, 1995);

83. Aktot za licata so hendikep vo Amerika od 1990- (Americanswith Disabilities Act- ADA);

84. Zakon za arhitektonskite barieri od 1968- (The ArchitecturalBarrier Act of 1968);

85. Zakon za rehabilitacija od 1973- (The Rehabilitation Act of 1973);86. Zakon za obrazovanie na lica so hendikep- (The Individuals With

Disabilities Education Act (IDEA)- (enacted under another name "EducationFor All Handicapped Children Act" in 1975));

87. Zakon za pristapnost od 1984 i Zakon za fer domuvawe dopolnetvo 1988- (The Voter Accessibility Act as of 1984; the Fair Housing Act asamended in 1988).

293

SODR@INA

Sodr`ina

BLAGODARNOST ............................................................................... 5P R E D G O V O R................................................................................ 7

DEL PRVIVREME MINATO

1. Hendikep - pozicii, gledi{ta i su{tina ............................. 152. Disability odissey 2001 (Odiseja na hendikepot 2001).............. 253. Sporedba na zakonite protiv diskriminacijata na osnov na

hendikepot na globalno nivo .............................................................. 284. Be{e edna{ vo Amerika ... ...................................................... 405. Prikazna za Makedonija ............................................................ 516. Inter - partiska parlamentarna lobi grupa (IPPLG) ... 59

DEL VTORIVREME SEGA[NO

1. Politika i principi pri kreirawe na sistemskizakon za licata so hendikep vo RM................................................... 71

2. Da se zapra{ame zaedno ............................................................. 763. Gra|anska inicjativa - 18.968 pri~ini................................... 834. Obra}awe na predlaga~ot na zakonot .................................... 885. Za zakonot ....................................................................................... 94

5.1. Preambula............................................................................. 945.2. Sistemski zakon so komentari......................................... 965.3. Obrazlo`enie na predlogot na Zakon za za{tita na

pravata na licata so hendikep - preku gra|anska inicijativa ....1495.4. Igra~ vs. Igrali{te ........................................................ 162

DEL TRETIVREME IDNO


294

1. Preskoknati ~ekori vo nacionalnoto zakonodavstvo ..... 1672. [to potoa? ................................................................................... 1763. Ne e se taka rozovo - (i ne treba da bide) .......................... 1884. Ni borba ni duh ........................................................................... 196

DEL ÊTVRTINEKADE POME\U - PRO ET CONTRA -

Intro .................................................................................................. 201

4.1. Cost of disability ............................................................................ 2031.1. Kolku ~ini hendikepot .................................................... 2031.2. Igra na sre}a vrz nesre}nite ........................................ 2081.3. Planirawe ili renovirawe ........................................... 2171.4. Misleweto na Ministerstvoto za finansii ............ 224

4.2. Stavovi i intervjua ............................................................... 2262.1. Misleweto na Sobranieto za potrebata od donesuvawe na zakonot............................................................ 2262.2. Misleweto na Zakonodavno - pravnata komisija ..... 2272.3. Misleweto na komisijata za trud i socijalnapolitika............................................................................................2292.4. Misleweto na Vladata na RM ........................................ 2312.5. Misleweto na Pretsedatelot na RM .......................... 2362.6. Mislewe na ZIOM ........................................................... 2382.7. Misleweto na Ministerot za trud i socijalnapolitika..................................................................................2412.8. Duplo pove}e za duplo pomalku ..................................... 2462.9. Kratki razmisli za zakonot ........................................... 249

4.3. Esei, napisi, diskusii ........................................................... 2483.1. Trojna ètva za Makedonija ........................................... 2503.2. Dvete krajnosti na principot na pravna ednakvost.. 2533.3. Nasoki ................................................................................... 2543.4. Ramkoven dogovor za licata so hendikep .................... 2573.5. Koga isklu~okot }e stane pravilo ............................... 2603.6. Izvadok od dnevnikot na Lidija ................................... 262

4.4 Odeci ........................................................................................... 2654.5. Makedonskiot pat kon sistemsko zakonodavstvo za licata so hendikep.................................................................. 271

Selektirana Bibliografija ....................................................... 281Sodrìna ........................................................................................... 289


296

CIP - Katalogizacija vo publikacijaNarodna i univerzitetska biblioteka “Sv. Kliment Ohridski “,Skopje

364.622: 340.13 (497.7)364.694: 340.13 (497.7)

Sistemsko zakonodavstvo za licata so hendikep - Skopje: Polio Plus, 2006 - 296str.;

a) Hendikepirani - Zakonodavstvo - Makedonija - COBISS. MK -I D 67508490