1

ÂÀÑÈËÈÉ ÐÅÃÅÆ-ÃÎÐÎÕÎÂ

ÐÅÃÅÆ

ÊÀÐÌÀÍ

2

Âàñèëèé Ðåãåæ-Ãîðîõîâ

3

Âàñèëèé Ðåãåæ-Ãîðîõîâ

Ðåãåæ Êàðìàí

ýïîñ/êîêûìøî ñàâûêòûø/

Éîøêàð-Îëà

2012

4

УДК 82.343 ББК 84 (2Рос=Мари)6 Р 31

pеге›-c%!%.%" b.l.

pеге› *=!м=…: .C%“ / b=“,л,L l,.=Lл%",ч pеге›-c%!%.%". O i%ш*=!-nл=: nnn &qŠphmc[, 2012. O 240 “.

Àâòîð ó êíèãàøòûæå ìàðèé êàëûêûí, øóêî íåëû-ëûêûì ÷ûòåí, òà÷ûñå èëåìûø òîëûí, ïîøêóäûæî-âëàê äåíå êåëøåí, ýðûêûøòûæå èëàø øîíûìûæûì äà øêåí-æûì êàëûê ñåìûí àðàëåí êîäûøàø âåð÷ òóðãûæëàíûìû-æûì Þìûí Ñóðòûì ÷î‰ûìî ãîäûì ÷îí âóðãûæ ñ¢ðåòëà.

Ýïîñûì âîçàø, ìàíåø àâòîð, Þø Þìûíà øêåæàê êóìûëà‰äåí äà ïîëøåí øîãåí.

I pеге›-c%!%.%" b.l., 2012.

УДК 82.343 ББК 84 (2Рос=Мари)6

p 31

5

Ñàâûðíûìåêùå ÷åðåìèñûø,Ìàðèé êîäåø Þë êóìäûêåø…Êóçå èëåí êóãåçûíàæå?Êóíàì ò¢íÿ ïàëåí íàëåø? Àâòîð

«Ìàðèé-âëàê, ìîíîëèòíûé ëèéçà!» Óðàë ìàðèé, Àíäðàóë, 1967 èé

6

КУЗЕ ТИДЕ ЭПОСЫМ АКЛЫМАН?

Регеж карман – изи отрожо,Ик лапчыкше Марий Элнан.Сандене эпосышто лийшым Тудлан келшалшын аклыман –

Ала марий вес кундемлаштеЙӧршеш вес семынла илен:Шонен, мурен, чытен вес йӧсым,Вес семын эрыкшым саклен?

Регежше кӧ тыгай улмашын?Молан Регеж лӱмдат ялем?Эшметше мо ден чапланалын?..Лач тидымак рашемдынем.

Оҥайже эпосын лач тыште:Мо ошо – огеш уж ошеш:Я тудо канде, я шуналге,Я пачашур* тӱсан, манеш.

Мыят ом пале раш: пеш ожно –Тӱжем ият тидлан эртен –Кузе Регеж карманже шочын?Мо ден марийым савырен?

Марий шонен, илемым муын,Ик ешла, чык, келшен илаш –Нигӧ нигӧлан ок кӧране,Чылан таҥ улыт – келшымаш.

Мый возышым романым огыл –Чиязын йылмыж ден ойлем:Мо лиймым келгын ыжым шымле,Лач кодышым «чиям» тушкен.

*Пачашур ( Регеж марийла) – жёлтый

7

Ужаш ден ужашла коклаштеКыл йӧршын укела чучеш,Но, нуным иктышке ушалын, Чын вийыштым шижаш лиеш.

Нимомак ыжым пу мый пурын,Лудаш шагал – шонкалыман!Герой-влак мом, кузе ыштеныт,Тылат, лудшем, иктешлыман:

Ом мод мут дене мые тыште,Ом тӧчӧ мый чиялтылаш…Сандене кажне мут ден корно,Шонем мый, – келге шонымаш.

Поснак, кунам ойлат герой-влак,Йодам мый тӱткын шонкалаш:Могае шонышым, ӱдалын,Кодаш шонат мемнан чоннаш?

Мом тушто возымо, мом мумо,Регеж карманлан вел келша,Да тудын нергенак шоналынВозалте сылнымут паша.

Ӧрат гына: кузе ир мландымАйдемын кидше тӱзатенДа тудак пиалан илемымЛач пакыль семын йӱлалтен?

Тунам марийлан йӧсо лийын –Чара гыч кӱлын тӱҥалаш.Ниможо тудын лийын огыл –У семын лач шонен илаш!

Илаш гына айдеме семын,Илемым верештмек, ласкан – Уке, айдеме шканже шкеакЛиеш-ыс чондымо тушман!

8

Акрет годсекак ош тӱняште –А тачыже нимом ойлаш! –Айдемылан пеш йӧсӧ лийынШӱм-чонжым яндареш кодаш.

ӰЖМЫМУТ

Эшмет коремым мый вончем да Регеж карманышке кӱзем….А тиде верже йöршын лишне,Эсогыл ял гычат ончем. Пÿртÿсшö кеч моткочак сылне,Ме тушко коштынна шуэн.Йÿдвелне курык нöлталтеш гын,Эрвелне олык йыр шарлен.

Корем – покшелнышт: келге-келге…Памаш йога – ий гай вӱдшат.Эсогыл кечывалым тудымОк вӱчкӧ кече волгыдат.

Касвелым куп, тугай пычкемыш –Вондер ден омашлалт пытен;Коҥга саҥга гай курык тайыл.Лач куп воктенак верланен..

Мо курык тайылеш шылталтын?Мом лӱкӧ куп шылтен ашна?Мый иканат шым пуро тушко – Эре коранын коштынам.

Юалге да пычкемыш йырже,Шÿмлан чучеш эсогыл шыррр…Пычкемыште кушкеш иршудо,Шем курныж каралта кыр-кыррр…

9

Пÿртÿсын тиде пич пусакшеПоктен шкеж деч умбак мемнам.Эше колтеныт тÿрлö шучкым –Акрет торасе манешлам.

Ме лÿдынна пураш пеш кöргыш –Осал вий кидыш верешташ.Лектеш, ойленыт, кечывалымМаска ший-шöртньым оролаш.

Пич йÿдым олыкыштак, маныт,Тул йÿлымö коеш умбак.Эшметын шылтыме ший-шöртньö…Эх, палашет!.. Ала туштак?

Но шудо жап – кеҥеж толеш да,Эшмет корем помыжалтеш:Куголык пеледеш пеш сылнын,Да калык тушко лыҥ лектеш.

Пöръеҥже, ÿдыржö, келшалын,Солалыт шудым ик ешла:Шога сава йÿк кече мучко,Каван-влак нöлтыт кÿтÿла.

А ме, йоча гын, погыналын,Эшмет коремыш кÿзена;Ний куршыш мöрым погена даЙоҥга йÿкна ден кундемна.

А шыжым, телым тиде мландеМондалтше семын шып ила:Шоссе кеч мÿгыра ялт лишне,Ял илыш йырже кеч гÿжла.

Сонарзе-влак гына шымлалытТы годым тудым озала…Öрат, ила Эшмет коремжеКугу тÿняште ялт посна!

10

Ойлат, тÿжем ий ожно тыштеАйдеме верланен илаш –Тачат кугезынан кышажым – «Регеж карман*» – лиеш муаш.

Регеж-влак веле, шонеда те,Ме тиде верым палена?Эсогыл шанче-влак коклаште«Регеж карманна» чаплана.

ВУЗ-лаште тудым шарналталыт,Да книгалаште сералтат…Регеж воктенсе «пич олаже**»Илен ожнат, ила тачат. Но тушко кӱзымӧ деч ончыч Ӱжам мый тоштым шарналташ –Кузе кугезына, илемымКычалын, толын ты верлаш?

КУЗЕ МАРИЙ ИЛЕМЫМ КЫЧАЛЫН

Марийым илыш вер гыч верышПаҥгалак кышкылтын, ойлат.Тидлан мый чотшак ом ӱшане,Кеч тыште уло дыр чынжат.

Мылам чучеш: акрет годсекакЧодраште тудо шып иленДа вожым курым-курымешланТушанак тумыла колтен.

Тияк-влакат ойлалыт тидым,Пургедын, мландым шымлымек:

*Регеж карман – Регежское городище**Пич ола (автор) – городище

11

Кугезынан акрет кышажеЙот верыште тӱжвак ок лек.

Туге гынат мый ик йомакымШонем лудшемлан пӧлеклаш –Кузе марийым илыш-корноКондалын тачысе верлаш.

МАРИЙ ЮМО ДЕЧ ИЛЕМЫМ ЙОДЕШ

…Айдемым ыштымеке, ЮмоТӱҥалын мландым шеледаш:Ушан озала, сай ачалаТудлан илемым пуэдаш.

Марият, маныт, тудын декеСавалын вуйжым, толылденДа, ончыкшо сукалын шинчын,Ойлен шке тукымжын лӱм ден:

«Тый пуэнат кап-кылым, ушым,Ойлаш тый йылмым пуэнат.Ынде тый моло калык денеМемнам от луго ик ганат.

Тидлан тылат ме, уло чонын,Шӱм шолын, таум ойленаДа тыйын поро шочшет семынЛач иктым кызыт йодына.

Меат, йочам ончен кушталын,Шонена тукымнам шуяш,Пашам ыштен, ваш-ваш келшалын,Тӱняште порын, сай илаш.

Мардеж почеш тӱргалтше пыллаИк вер гыч весышке куснен,

12

Илалын коштын, шерна темын – Тыге ешна кертеш пытен.

Каласе, кушто, могай велнеИлемым налын кертына?Ош кечылан кумалын, туштоПогаш сурт-печым пижына»

Ушан саҥгажым ниялталын,Тыматлын Юмо пелештен:«Яра вер мландыште пеш шуко,Нал кеч-могайым ойырен.

Могай кундем келша чонетлан,Тушанак колто тый вожет.Илемым мый темлаш ом шоно,Тидланже чай сита ушет?

Кертам шкеат мый каласалын…Пайдаже, шотшо могайрак?А кенета ок келше тудо.Да ӧпкелаш тый тӱҥалат?

Уке, шканет шкеак кычал тый,Могай кӱлеш, тугайым нал.А йоҥылыш, титак лият гын,Сырен, тый мыйым ит шудал.

Чонетлан келшыше кундемымМумеке, йод тый мый дечем,Да тудым мые ӱмырешланТылат озатла пӧлеклем».

13

МАРИЙ КУРЫК ВОКТЕН ВЕРЛАНА

…Марий нимом пелештыдегыч,Савалын вуйжым да каен.Илемлык верым кычал коштын,Кӱ курык кӱдынь верланен

А курык лийын патыр-патыр,Нӧлталт шоген каваш шумеш.Кӱзалын тушко ончалат гын,Тӱнят копаштыла коеш.

Эртат идалык, весе, кумшо…Марий туштак илаш тӧча.Пиалже веле шӱвыроҥлаПеш вичкыж шӱртыштӧ кеча.

Куралын лапчык кумдык мландым,Ӱда, у кинде верч йӱла.Лач шурныжо огеш шоч сайын,Кечеш чырала шып йӱла.

Адакшым кӱшыч, курык вуй гыч,Вола, сирлалын, лум ора:Чонан ма чондымо – ок ончо,Чылам шем рокыш савыра.

А ик кастене пӱтынь курыкШӱкшӱ кӱварла чытырнен!Ала-кӧ пуйто чот сырен даПуракыш савыраш шонен!

Кошташ ок лий ласкан да порын –Лач йӱштӧ кӱ гына йырет.Изиш нералтымешке веле –Поргемыш кӱлак чоҥештет.

14

Ужар тӱням, куатле кечымМокталын илыме олмеш,Марийын ешыже йорлештын,Иземын, йомын вел толеш.

Саклен кодаш шонен лӱмнержым,Орвашке погыжым поген,Кодалын курык нерым, тудоКаяш у верыш тарванен.

«Пӱй пурынак, кыртмен пижаш гын,Тыштат, векат, лиеш илаш,Но молан тиде ӱскырт койыш,Кунам пеленак колымаш?-

Тыге шоналын, курык велкеОнчен шоген кугу марий.-Тӱня кумда, тиддеч сай верымАле вара муаш ок лий?

«Но-о-о, кайышна!»- малдалын, тудоСур имньыжым перен шуктен,«Эше салмат пӧртешак кодын».-Ойлалме пылышлан шоктен.

Ончале тудо йырже, ӧрын,Шоналтыш: «Кӧ тыге ойла?»Уке, иктат огеш пелеште,Шинчат орваште шып гына.

Изи йочаже пелештен ман,Куваж деч, ешыж деч йодде,Пуста пӧрт кӧргышкӧ пуралын,Салмажым налын да каен.

Кудалмыж годым тудо йӱкакПеш порын, ныжылгын шоктен,Но тудым нигӧат ыш кол дыр?Чон йӧсын шортылден ойлен:

15

«Шеремак темын перныл коштын!Кунам илемым муына?Айдеме семын ош тӱняштеМуэш пиалым озана?

Моткочак чаманем мый тудым –Шыма, пашаче да ушан!Но тудым коштыкта тӱня йырВиян да чондымо тушман!

Уке поянлыкше санденак,Чон погыжо гына пелен…Ах, тудымат тыге илалын, Кертеш-ыс йӧршын йомдарен.

О поро, патыр Кугу Юмо!Тый полшо мыйын озамлан:Тӱняште мужо шке пиалжым,Чыла ден лийже тӧр праван.»

МАРИЙЫМ ТЕҤЫЗ ВАШЛИЕШ

Шагал ма шуко – тылзе эртыш,Ик вер гыч весышке куснен,Да кумло икымше эрденеМарийым теҥыз саламлен.

Тугай кугу, тугай куатле,Тугай яндар – узьмак памаш! –Да, шуко шоныде илемым,Тӱҥалын тудо чумыраш.

Нӧлтен шында кугу полатым –Окнаже теҥызыш лектеш.Эр кечын модын нӧлтмӧ годымТорашке суртшо вогалтеш.

16

Марий коштеш пуш дене мӱндырк,Ший-шӧртньым вӱд гыч луктеда,Кеҥеж ма теле – шке ӱстелжымКол кочкыш дене улаҥда.

Уке куанже веле тудын,Лӱмлан гына «узьмак памаш»:Могай-гынат да кочо ойгымТудлан вӱдон тӧча тушкаш.

Я теҥыз вач колта мардежым –Онченак тудым ӧрт лектеш:Ик толкынжак могае шучко –Шанчашла тыйым тодыштеш.

Йоча-влак вӱдышкӧ пурат ма,Каят ма еҥ-влак кол кучаш –Вӱдон нелеш чонаннек нунымЯ колышым луктеш ошмаш.

Тугаяк вӱдын кӧргӧ вийже,Эсогыл мландымат нелеш:Шолаш гына пуралже тудо,Нимо дечат виян лиеш.

Кугу, яндар кава йымалнеМоторын илыме олмеш,Марийын тукымжо иземынДа йомын мландыште толеш.

Эше теҥгече тудын суртшоВолгалтын парусла тораш,А таче теҥыз, шырпын мушкын,Наҥгайыш шолшо вӱд коклаш.

«Виемже теҥызлан ок сите,Тыгайым йӧсӧ сорлыклаш.Чылт йомын огыл гын ешемже,Кӱлеш тышеч содор каяш.

17

Тыштат илаш лиеш, пижат гын,Но тиде нимолан, векат:Почешак колымаш коштеш гын,От уж дыр порыжым тыштат? –

Адак марий, тыге шоналын,Тарваныш корнышко кыртмен.Чеверын, теҥыз!Тый ит сыре.Ом керт мый тыйым ойырен.

«Но-о-о, кайышна!» – малдалын, тудоПерен ош имньыжым шуктен,«Сереш монден кодет кӱзетым», – Ойлалме пылышлан шоктен.

Марий тӱслен ончале йырже,-Чынак, паккӱзыжӧ киен,Кечеш волгалтын кӱ ӱмбалне…Кузе вӱд тудыжым коден?

Марий эсогыл йылмым пурльо!Шинчаже шарлыш оҥгыла!Ну кӧ адак тыге пелештыш?Кӧ йыштак тудым эскера?

«Адак йочам дыр?» – шоналталеШке семынже марий оннаДа, кӱзыжым чыкен кӱсеныш,Тора верлашке тарвана.

Кудалмыж годым тудо йӱкакПеш порын, ныжылгын шоктен,Но тудым нигӧат ыш кол дыр?Чон йӧсын, шортылден ойлен:

«Шеремак темын перныл коштын!Кунам илемым муына?Айдеме семын ош тӱняштеМуэш пиалым озана?

18

Моткочак чаманем мый тудым –Шыма, пашаче да ушан.Но тудым коштыкта тӱня йырВиян да чондымо тушман.

Уке поянлыкше санденак,Чон погыжо гына пелен…Ах, тудымат, тыге илалын,Кертеш-ыс йӧршын йомдарен!

О поро, патыр Кугу Юмо!Тый полшо мыйын озамлан:Тӱняште мужо шке пиалжым,Чыла ден лийже тӧр праван!»

МАРИЙ ОШМА КОКЛАШКЕ ВЕРЕШТЕШ

Марийым угыч тӱня мучкоКышкен ныл веке пӱрымаш,Да, кечешан улнен ноялше,Шогалын тудо каналташ.

Йырваш киен нулалме гае,Тулшолгым гае ир кундем.Ок кой ны кушкыл, ны пушеҥге…Шонет, тӱня йӧршеш колен.

«Ачай, йӱмем шуэш моткочак!» –Йочаже йодын кенета.Молат ушненыт тиде йӱкыш,Умшам карен лач кайыкла.

Коваште шувышым сакалын,Вӱдлан каен колта ача.Коштеш-коштеш ошма лоҥгаште –Ок перне ик памаш шинча.

19

Кеч илыш пале лийже ыле!Чынак, тӱня, шонет, колен!Лач кече веле вуй ӱмбалнеМонча коҥгалак чот пелтен.

Адакшым йол йымач, чужлалын,Кӱжгӱ той воштырла волгалт,Торшташ ваҥеныт еҥ ӱмбаке,Аярым тӱрвыч, кишке-влак.

Сонар пийла ноялын, тудоМӧҥгеш илемыш тарвана.Вӱдет мочет! Ошман кундем гычСодор каен утлаш шона!

Но кенета ала-кушечынНӧлталте пӱтырем мардежДа тудым комбо мамык семынЯ тышке-тушко кондыштеш.

Мыняр каваште пӧрдын кошто,Ок пале тидым нигӧат,Лач икте раш: кузе нӧлталте,Тугак камвозо мландӱмбак.

Кынелын тудо, тайнышт-тайнышт,Вийнен шогале пыкшерак,Ончаш тӧча, ончен огеш керт:Шинча тичак – ошма пурак.

«Мом шогылтат, шинчатым туржын?Утаре содоррак ешнам! –Куважын йӱкшым тудо кольо, – Ужат, ошма урен мемнам?»

Шинчажланат огеш ӱшане,Ялт тӱҥшӧ семын шогылтеш:Чыла поянлыкше варналтынОшма ден, пырт гына коеш.

20

Эсогыл еҥ-влак шӱйышт даҥытШогат ошмаште, пундышлак –Ала-кӧ пуйто чот сырен даУрен коденыс лӱмынак.

«Уке-уке, тыгай ир верымИлемлан ок лий ойыраш.Ны вӱд уке, ны кушкыл! МландеОгеш йӧрал курал-ӱдаш!» –

Чон йӧсын, йӱкын пелешта да (Векат, ойгаҥше ешыжлан?),Ошма полон гыч утлаш манын,Пижеш, кыртмалын, пашалан:

Сукен пӧрдалын, кидше денеОшмам кӱнча, ошмам кышка!Вӱдан лакан гыч лукмо семын,Чоп-чоп пӱжалт, ноен пыта.

Эрта тыге ик кече, весе –Ок ыште чыдыр омымат.Мыняр гана, кучалын шӱмжым,Йочала шортын йӱкынак.

Кузе от шорт? Шагал мо погоАрамак йомо ошмашан!А еҥже? Вольыкшо? МынярынЭрелан урылтыч тышан!

Ошма йымачын пырчын-пырчынМо кодшым чумырыш пыкше.Канаш шогалмыжлан тышакынШудале тудо шкенжым шке.

Ятлен ир мландым ойгыж дене,Кычкале имньыжым орваш.Кырт-карт опталын явалажым,Тарваныш тудо у верлаш,

21

Да адакат йӧршеш воктенакАла-кӧн йӱкшӧ йоҥгалтеш:«Орва йымач нӧлтал совлатым –Тылат эше кӱлеш лиеш».

Авалтыш шыде он марийым,«Чыпток» шӱвале шыдешкен:Ужат могае поро лектын!Совлам эсогыл чаманен!

Тунарак поро гын, тугежеМолан ок тол тудлан полшаш?Пел тукымжо ошмашке йомо!Ала айдеме – кумыраш?

Совлам налят, тарваныш корныш,Чон йӧсын, тудо мӱгырен.Эрласылан ӱшан тул велеШӱм-чонжым пыртак ырыктен.

Кудалмыж годым тудо йӱкакПеш порын, ныжылгын шоктен,Но тудым нигӧат ыш кол дыр?Чон йӧсын, шортылден ойлен:

«Шеремак темын перныл коштын!Кунам илемым муына?Айдеме семын ош тӱняштеМуэш пиалым озана?

Моткочак чаманем мый тудым –Шыма, пашаче да ушан,Но тудым коштыкта тӱня йырВиян да чондымо тушман!

Уке поянлыкше санденак,Чон погыжо гына пелен…Ах, тудымат, тыге илалын,Кертеш-ыс йӧршын йомдарен!

22

О поро, патыр Кугу Юмо!Тый полшо мыйын озамлан:Тӱняште мужо шке пиалжым,Чыла ден лийже тӧр праван!»

МАРИЙ ЙӰШТӦ КУНДЕМЫМ ШЫМЛА

Пел ий нар пернылын коштмеке,Волгалте ош тӱня тудлан,Да уждымо вер-шӧрын сайжымШымлаш ман пиже, кумылан.

Но первый кечылаштак шӱмжымУ мланде савырыш мӧҥгеш:Илаш огеш лий – чыдыр йӱштӧ,Шуэш лулегышкак шумеш.

Ыш сите тиде, пуйто сырыш,Ош кече шыле тудын деч:Лекташ тӱжвак эсогыл шучко,Пич чумыштак шып шинче кеч.

Пушеҥгыже кеч лийже ыле,Оралтым монь нӧлтен шындаш –Но тудыжат шеч кутыш веле:Чонет ок шупш товар нӧлташ.

Марий кумен шукта шинчажым,Ноен коштмек, малаш шонен –Тӱҥалыт пире-влак ир йӱкынКараш, илемым авырен.

Йӧра кеч уло поро таҥже –Когартыл кертше тул сескем:Йӱлалше саворам ужмеке,Каят изишлан да чакнен.

23

Эрта ик тылзе, весе, кумшо –Мучаш уке пычкемышлан.Ала йӱдшак кужу тынаре?Ала кечак сырен тудлан?

Илен марийын шерже теме:Могае чондымо кундем!Мыняре еҥым тудо неле,Лум пургыжешыже шылтен!

Шке пӱрымашыжым шудалын,Марий тарваныш у верлаш.Мыняр лиеш, коляла лӱдын,Луман нӧрепыште илаш?

Издерыш кычкыме пий-шамычКудальыч корнышко, оптен –Да чылт воктенак ош марийланАдак чарга йӱк шып шоктен:

«Монден кодетыс тулвондетым!Тудат еш илышлан кӱлеш!Ит ойгыро, тӱняште тыйынКышкар гай сурт эше лиеш!»

Кугу марий шинчажым карыш:Кӧ тудым йыштак эскера?Тулвондым чаманен эсогыл,Шке еҥла порын шижтара!

Ончале тудо йырже тӱткын –Огеш кой ойлышо иктат.Шинчалан койдымо ю виякКоштеш почешыже, векат.

Кеч кӧргыжӧ йӱлен тулшолла,Кеч шолын шыдыже, ташлен,Нимомак тудо ыш вашештеДа лекте корнышко вашкен.

24

Могай ия кундемыш тудымКондалын мыскынь пӱрымаш?Пий-шамыч огыл гын, тушанакПерна чай ыле кавараш!

А нунышт, имньыла кычкалтын,Издерым шупшыныт, кыртмен,Да эркынрак, кудалме семын,Кужу пич йӱд шеҥгек чакнен…

Кудалме семын тудо йӱкакПеш порын, ныжылгын шоктен,Но тудым нигӧат ыш кол дыр?Чон йосын, шортылден ойлен:

«Шеремак темын перныл коштын!Кунам илемым муына?Айдеме семын ош тӱняштеМуэш пиалым озана?

Моткочак чаманем мый тудым –Шыма, пашаче да ушан.Но тудым коштыкта тӱня йырВиян да чондымо тушман.

Уке поянлыкше санденак,Чон погыжо гына пелен! Но тудымат, тыге илалын,Кертеш-ыс йӧршын йомдарен.

О поро, патыр Кугу Юмо!Тый полшо мыйын озамланТӱняште мужо шке пиалжым,Чыла ден лийже тӧр праван!»

25

МАРИЙ-ВЛАК МАДЬЯР-ВЛАКЫМ ВАШЛИЙЫТ

Иктаж арня нар кайымеке,Вашлийыч нуно еҥ тÿшкам.Иктат – ны нуно, ны марий-влак –Ваш-ваш ышт умыло тунам.

Кöн кушко да молан ик ешлаТарванымым палаш тöчен,Кок калык икте-весышт дечынОсалым семынже вучен.

Лач кредалаш вел кодын ыле,Марий Он мане: «Черемис…Ме – черемис…» Кеч кидше ден даУмылтараш тöчен изиш.

«Ми черемис? – куаныш Онышт.Ешарыш порын: «Ми – мадъяр»Кок Он тунамак öндалалтыч,Да лие чоныштышт ояр:

Тÿҥьеҥыштын öндалалтмеке,Кеч огыт пале сайынжат,Ваш пижын кертыт мо кок калык,Да куанен шогат молат!

Пырля каналтышт… А Пактай* гынВереште шканже родымат,Лач шкеж гаяк мурен ойлалшым…«Регеж**» мадъяр-влак ман лÿмдат..

*Пактай – эпосын ик тӱҥ шгеройжо** Регӧж – венгр калыкын акретсе куштымашыже; калык му-рызо/ 624 стр./. Рӧгӧж – Курыкан, кореман вер-шӧр.Тышак йӧсӧ, неле илыш корным ончыкта/ 670 стр./ Руш-мадьяр ака-дем. Мутер, 2 том, Будапешт,1980.

26

Марий тылеч вара ПактайымРегежыш савырыш вигак,Да тудыжат тидлан ыш сыре –Нöлталте лÿмжö кÿшкырак.

Марийын кумылжо волгалте –Палат-ыс тудым тÿняштат.Палат вел мо? Ик гай эсогылАла-мо дене йылмыштат!

МАРИЙ ЧОДРАШТЕ КАНАШ ШОГАЛЕШ

…Вӱдшор чал телым поктыл колтыш –Пеледе мланде йырым-ваш.Да ош марий канаш шогалеТӱжем йӱкан чодра коклаш.

Поген вуйеҥже-влакым, тудо Кечан аланыште шинчен,Умбакыже кузе лийшашым,Чон почын, шокшын каҥашен:

«Пеш шуко коштна вер гыч верыш,Кугу тӱням ончен-шымлен,Но ик мландат ыш керт чоннажымМоторлык денже савырен.

Пӱрымашна ала ты мланде?Ала лач тыште пиална?Айста, родем-влак, у вер-шӧрымЙырвашак шерын лектына.

Чодраште коштмо годым иктым,Йодам, те шарныза эре:Тендам осал да шучко янлыкВучен кертеш чыла вере.

27

Лийман чодраште пешак тÿткö,Айдеме уждымым ужшашШинча вел огыл, даже пылышТуткарым шижын моштышаш.

Тыге, тӱня йыр перныл коштын,Йӧршеш ме йомын кертына…Чоннам вӱчкалше верым муын,Вожланышаш ме улына.

Тӱшкан, я кумытын, я коктын,Йӱмек-кочмек, каналтымек,Эн патыр-влак шымлаш вер-шӧрым,Чон вургыж, тарванат ныл век.

Эрта ик кече, весе, кумшо…Марий-влак пӧртылыт мӧҥгеш,Да онышт, нуным чумыралын,Мо ужмым иктешлаш йодеш.

«Вер-шӧр пеш сылне.- икте мане. –Кает-кает – эре чодра.Пушенге-влак каваш нӧлталтытЙӧршеш пикшла – вияш, шолдра.

Мыняре тушто кайыквусо,Да икте весыж деч чечен!Лым огыт лий, мурат йӱд-кече,А тӱсышт гын…От тем ончен!»

Ешарыш весе: «Лыкын-лукынЧодра покшеч йога эҥер.Вӱдшат яндар, колжат пеш шуко…Ну, икманаш, узьмаклык вер!

Эн тӱҥжӧ тыште огыл – весе!Эн тӱҥжӧ – пеш кугу, лопка!Карап ден ийын кошт эсогыл!Да шокшо велышке вашка…

28

«Эҥер пеш сае, – мане кумшо.- Но ме гын курыкым ужна.Кугуак огыл – курык вуйжоЙӱла йыли-юли гына! –

Тудак ешарыш, шыргыжалын:«А тиде мо нерген ойла?Тугеже тушто лыҥ поянлык!Тушкак илаш каяш ала?»

«Поянлык тыште, чынак, шуко. –Пелештыш нылымше марий. –Могай гына уке гын янлык?Сонарле лач – мален ит кий!

Тышак колташ гын тукым вожым,Мерчен илаш она тӱҥал.Чодрам, коваштым ужаленак,Ме почына шканна тӱням!

«Мом ужында, куанле тиде, – Пелештыш он, чылам ончал,Да йодо: – Уло мо чыр мланде?Курал-ӱден илаш – пиал

А сонарлен гына от иле!Шыл ден пырля киндат кӱлеш.Лач мландым йӧраталын веле,Айдемыла илаш лиеш»

«О сакче он, чыр мланде верчынКоляныме ок кӱл, шонем, – Пелештыш ик марий ӱшанлын. –Мый тыгела ышташ темлем.

Тачак чоҥаш пижман оралтым –Тек калыкна лиеш суртан,А руэмлаште пундыш-влакымКуклаш да шурным ӱдыман»

29

«Мый колыштым тендам пеш сайынДа умылышым иктым раш, – Пелештыш он, шымлен ончалын. –Тугеже ме тышан илаш…»

Но кенета йоча-влак тольыч.Ший оҥгыр семын йӱкланен:«Ме погышна тунаре кснегым!Тугай пӧдрам…Ноет поген!

Кеч кольмо дене опто куршыш!А мландыже – йошкар тарай!А тамже… тамже… Мӱй деч шере!Кочса, изай! Кочса, ачай!»

«Тугеже келшыш тиде мланде,Изи игем-влак тыландат? –Он йодо, да йоча-влак маньыч:«Юмак конден дыр тыш, товат!

Нӧлталте кумылжо чал онын,Волгалте порын шинчажат:Тыгай у тукым кушмо годымОгеш йом калык ончыкшат!

«Ну мо? Тугеже ме тышакынЭрелан вожым колтенаДа, шочынавалан кумалын,Тӱзаш ты мландым пижына.

СУРТВОДЫЖ ИЛЕМЫМ МУМЫЛАН КУАНА

«Ой, мом колам мый! Мом колам мый!-Чарга йӱк шоктыш кенета. –Ик вер гыч весыш перныл коштмоТугеже ӱмырлан пыта?»

30

Чылан йӱк велышке ончальыч,Шинчаштым карышт, ӧрмалген.Иктат ок пале, кӧ гын тидеТыге сӧрал кертеш ойлен?

Но тудо йӱкак угыч шоктыш:«Арам те ӧрын шинчеда!Улам мый сурт оза – Суртводыж,Тендан ӱшанле оролда» –

«Ӱшанле йолташна улат гын,Тугеже лек тый ончыкна.Молан эре коштат тый шылын?Кеч ик гана ончалына» –

«Мылам тыгак кӱшӱч пӱралтын –Шинчалан койдымын илаш,Осалым я туткарым шижын,Озамлан шыпак шижтараш.

Но тидым те шӱм дене велеПален да колын кертыда,Сандене те озаже семынШӱмдам эреак колыштса.

А мый тышакын кодмыландаСуртводыж семын куанем:Сита мардежла перныл коштмо,Мыят пырля шып илынем» –

«Ах, теве кӧ улат улмашын!Порылыкетлан ӧрынам! –Пелештыш он да мане. – ТыйымЭре саклаш мый тӱҥалам!

Тыгай орол, ӱшан йолташ денПиалым садак муына –Лач тый гына коден ит каеСуртнажым шыже кайыкла.

31

А кызыт чыладам ӱжам мыйТулото деке погынаш,Пайрем сий дене тиде кечымИк ешла порын палемдаш»

…Чодра покшелне, тул воктенеЧыла марий еҥ погынен Да Юмо дечын тиде мландым,Тӱшкан кумалын, йодылден:

«Тек тыште ош марийын вожшоИй сайын пеҥгыдем толеш Да тудын муро кӱрылтдегычТӱжем ий дене йоҥгалтеш!

О поро Юмо, поро Пӱрышӧ,Осал деч сакле калыкнам,Эре яндарым, порым ыштеТый лывырге марий чоннам!

…Марийын мутшым Юмо колынДа поҥго йӱрым шавалтенКумалын йодмо мланде ваке,Да «Тау» мут йырваш йоҥген.

Тунам мый тушто лийын омыл,Но, йӧраталын калыкнам,Акрет Регежын уныкажлаЧон вургыж тидым возенам…

У ВЕРЫШТЕ ИКЫМШЕ ЙӰД

Эрлашыжым эрдене калыкТушанак погыныш адак.Чурийышт кечыла волгалтын,Йоҥгалтын йӱкышт оҥгырлак.

32

Тазам шке еҥже-влакым ужын,Он йодо порын ачала:«Кузе у верыште йӱд эртыш?Омат кончале дыр ала?» –

«Мый возымат, шинчам кумалте…» – «Сар шӱшпык вӱчкыш эр мартен…» – «Шыҥа йырем изишак пӧрдӧ…» – «Мӧҥгемак пуйто – шӱм чӱчкен…» –

«А мый гын омым ужым, пуйтоЧал мландына йӧршеш чара:Ны кушкыл, ны эҥер, ны янлык…Йырваш йӱлалше кӱ ора!

И ошкылаш тӧча тыгаеИр мланде дене ик кува –Чыра гай кукшо, пеле сокырДа ик пӱян…Ӧрат гына!

А кӱшнӧ, кечым авыралын,Шем ӱшкыж гай шем пыл кеча,Но почылто капка кавашке –Чоҥештыш тушко чал кува.

Мый, лӱдымат, вигак помжалтым,Мален колтен шым керт тетла…» – «Омет пеш сайжак огыл, шольым, – Шоналтымек, Он пелешта.-

Кузе вашешташат ом пале…Айста Регеж деч йодына:Тӱняште тудо шуко ужын…Ала ометым лудылда?

Ямберде шольым омым ужын:Чыра гай кошкышо кувам,Почылтешат капка кавашке,Шем пыл шкеж деке наҥгая» –

33

«Омет, чынак, сай огыл – шучко.Ӧрам, кузе вашеташат.Каваш капка – сандалык витне,Кува чал мландына, векат…

Шем пылже, очыни, айдемеШкежак…Я чылт вес шучко вий…Ида лӱд, тидым ме она уж,Да лишыл жапыште ок лий!

Но иктым шижтара ты омо:Айдеме Мландым пытара.Илаш кӱлеш сандене тыштеЧал мландын поро шочшыжла».

Регежын ой шонаш таратыш,Шинченыт шып Он йыр еҥ-влак…А тудыжо, ӧндалын пуйто Чылам, ойлен ласкан, шыпак:

«Мо вуйым сакышда, родем-влак?Ты омо шижтара гына,Мо ончыкыжым лийын кертмым…Айста мо колмым мондена?

Ме тыште, таче гыч, у семын,Моторжым, сайжым арален,Удажым, шучкыжым тоялын,Тӱҥалына илаш, келшен.

Ик шонымаш гына мемнажын – Тӱняште арален кодашПашаче, поро калыкнажымДа тукымнам умбак шуяш.

Тидлан кӱлеш чын эрык илышДа Юмын пӱрымӧ элна –Тек ынже його еҥын кидышПашаште шочшо саскана.

34

Ме калык семын кодына гынТӱняште аралалт эрлат,Нигӧ, нимо мемнам ок сеҥе –«Марий» лӱмна кая йоҥгалт.

Ме тӱрлӧ-тӱрлӧ калык денеКелшен илалын кертына –Шӱмна, суртна эреак почмоДа родыла вашлийына.

Но тидын годым ида мондоТе йылмынам да йӱланам;Уке гын, туш йот чер варна даЙомдарена, шижде, шкенам.

Ме палена: вийна –пашаште,Пашаштак – ончыкылыкна.Пашам рӱжге ыштенак велеВиян лиеш-ыс калыкна.

Те кызыт тӱрлӧ кундемлашке,Шке тукымда ден чумыргал,Тышечын каеда эрелан,Но корным тыш ида мондал: Пеш йӧсӧ, неле лийме годымКӱлеш гын я иктаж каҥаш –Толза, ида кошт лӱдын-вожыл,Ме ямде улына полшаш»

Кӧн тукым – кушто, кӧ – озаже,Радамын Он каласкала, Да нунышт, калык ончык лектын,Раш таумутым ойласат.

Поснак Тосурт Эшметын мутшоЧонем тарватыш шонкалаш:«Чылаланда моткочак Тау!У семын шуын жап илаш!

35

Посна илен, илен тораште,Ида те мондо калыкнам;Ок лий гын калык, ме шыҥалакТӱняште пытена тунам.

Пеш шуко вуйышто у шоныш –Марийлан кажныже кӱлеш:Пурталын илышышке нуным,Вийна мемнан ешаралтеш.

Но нуным ыштыме деч ончычЙодман: а калыклан кӱлеш?Уке гын, кеч-мыняр сай лийже,Вийда ок лий, каргалт кертеш»-

«Регеж, ала ушан шомакымЙолташ-влаклан тый каласет?Мый ӱшанем, ачаштла тыйымКаялме ончыч колыштнешт» –

«Марий-влак, каеда те тачеОш Юмын пӱрымӧ верлаш.Те курымашлан тушто, вожымКолтен, тӱҥалыда илаш.

Иктат тендам мӱй дене туштоЙолташла порын ок вашлий.Ваш-ваш чылам пален налмешке,Ласкажак, очыни, ок лий.

Йӧратыза авала мландым,Аралыза шинчала тушкман деч,Чодран кундем – пӧлек марийлан,Шогалза вуйын тудын верч.

Йолташым ойыраш тунемза:Осал еҥ порымат шона,А порын койшо тӱрлӧ семынОсадым ыщтылеш гына.

36

Кӧ черемис ман игылтеш гын,Ок кӱл окмак ден ӱчашаш:Ужеш лач вийдыметым веле,Оҥ кадыртен вашкал каяш.

Ида те мондо: черемис-влакАкретсе калык мландынан.Паленыт нуно шоҥго Римым,Кушкаш полшеныт латыньлан.

Шарнен илаш нимом ышт кодо,Атлантлак йомыч теҥызеш.Мый ӱшанем: кунам-гынат даКышаштым шанче еш муэш.

Мый щойыштм, нелещ ида нал:Пӧлекышт – шочмо йылмына.Марла ойлен, марла шонен ме,Туддек ньогак тунемынна.

Мо ойыра мемнам – еҥ-влакым?Кап-кыл, коваште я ӱп тӱс?Лач ойыра айдемым, тӱрльым,Еҥ шотышто йылман пӱртӱс.

Марла ойлаш ида те мондо,Кеч шӱдӧ йылмым палыза.Марла ойдлалын веле калыкОк йом – шарнен, шинчен лийза.

Вашештыза, те кайме ончыч:Кӧ улыда? Кугезыдаже кӧ?» – «Ме чермис!..Марий ме калык!Да Юмын шочщо – и нигӧ»

«Она ме кызыт чеверласе…Ме тыште калык шочынна.Чонна мура пиалым шижын…Вашлий озатым, чодрана.

37

Уилем – марий айдемын мланде. Уилем – мемнан шӱмбед кундем.. Уилем – пелед эре, тӱзлане. Уилем – Ош Юмын тый тошкем.

Марийын жапше толын шуын,Кугезын уныкашт илат.Ме черемисым она мондо…Чылам ик ешыш ушшена.

Уилем – марий айдемын мланде. Уилем – мемнан шӱмбел кундем.. Уилем – пелед эре, тӱзлане. Уилем – Ош Юмын тый тошкем.

Илалже калык эрык дене…Чапланыже йыр кундемна!Маска пусак огеш лий тудо,Да лӱмдена ме УИЛЕМ!

Уилем – марий айдемын мланде. Уилем – мемнан шӱмбел кундем.. Уилем – пелед эре, тӱзлане. Уилем – Ош Юмын тый тошкем»

…Да чеверласышт марий-шамычМурен да шортын калыклак:Илемыштым кычалын коштынКелшен шуктеныт ик вӱрлак!

И кажныштым у вер вучалын,Ӱшанле волгыдым сӧрен.Санденак, шинчавӱд йогалын,Куан ден шӱргыштым нӧртен.

38

КАЛЫК ТАЧЫСЕ ЭШМЕТ КОРЕМЫШКЕ ТОЛЕШ

«О Юмын пÿрымö кундем,Пеш шуко кычална ме тыйым!Ыш керт тыгодым савыренЧоннажым ик мландат шкеж деке!

Ыш келше теҥыз мыланна,Ок кÿл кавашке нöлтшö курык;Ошман когаргыше мландат,Я кушто кече ила шылын!

Уке, уке, нунат сöрал, Поян, чечен, узьмакле улыт,Да кö-гынат кертеш чоҥалПиалын суртшым тушто шканже!..

Ме тый декет толна, сеҥенЛыҥ йÿштым-шокшым, шерым-кочым.Тыгодым иктым шонышна:Илен кодаш лач калык семын

Да верланен у вер-шöрешИлаш айдеме улмым шижын,Чоҥаш пиалым курымеш,Келшен пошкудо-шамыч дене,

Лий поро, Мландыавана,Ош патыр Юмына, ит мондо:Илаш ме тышке толыннаЯндар чон ден, ик поро ешла.

Ме сöрена, йочам куштен,Пашам ыштен, илаш сöралын –Тек кажне кертше кугешненШке шочмо-кушмо элже дене!» –

39

Ойлен пытарышат Регеж,Эшмет пелештыш вуйеҥ семын:«Тышеч марийын тÿҥалешУ йыжыҥ, у саман, у илыш.

А таче, порын верланен,Айста вашлийына ме йÿдымДа у вий дене у эрденИк ешла пижына пашашке»

РЕГЕЖ ЙӦСӦ ИЛЫШЫЖЫМ ШАРНА

…Шыпланыш эркын у илем –Мален ласкан ноялше калык.Лач кайык купышто йÿклен,Чылам ший йÿкшö ден вÿчкалын.

Кум эрге: Сай, Пешсай, Энсай – Ачан ÿшанже ден куанже – Маленыт, ялт изи ньога,Левдышым чумен ÿмбачышт.

Ачашт – Регеж омаш воктенШинчен пыч ыштыде шинчажымДа ушыж дене нергеленШке илыш корныжым, шарналын

И ушыш пурыш кенета Шÿмбел пелашыже Пеналче:Кап-кылже дене – ялт сорта,А чонжо дене – поро шыште.

Ынешт пу ыле РегежланШке шочшыштым ача-аваже:Кузе пуэт кÿчызыланПоян да ныжыл ÿдыретым?

40

Ача гына мо ваштареш?Эсогыл пудештеш аваже!Ик ÿдырышт – тудат кушкеш,Кугезе койышым ок шотло!

Ок сите йорлым йöратен,Эше шол мÿшкырым погалын!Уремыш луктын, кÿм кышкен,Эсогыл туныкташ тöчальыч!

Но шылын шуктышт йот элешРегеж ден йÿксö гай Пенчалче,Да нуным илышын мардежТÿня йыр кышкылте пун семын.

Куанлан але ойгылан? –Шочеш кум йыгыр эрге нунын!Да чот йöратыше ешланПерна чыташ мочоло йöсым!

…Эрта ик ий, весат почеш,Регеж тораште лиймыж годымАкын ден палыме лиешДа колыштеш мурен ойлалмым.

Шкежат мура пелашыжлан,Но шочмо марий йылме дене,А тидыже ПеналчыланКелша гына, чылт мöҥгö велне.

Туштак, ошман йот мландыштак,Вашлийыт нуно марий-влакым.Могай куан! Да шке еҥлакИлаш тÿҥалыт пиалешышт!

Кунам марий-влак йÿд йымакКуснат, кычалын у илемым,Пеленышт Регежат тушкакКая, шке ешыжым саклалын.

41

Но пÿрымаш осал улмаш:Орланымеке шодо дене,Кая – пеш рвезе! – вес тÿняшСорта гай йытыра Пеналче

Пикелык – тулык ӱдрамаш,Шыма ава да поро вате:Регежын ешым пӱрымаш Кылда эрелан тудын дене.

…Регежын волыш кумылжат:Мыняр чыталте йÿштö-шокшо!Йöра кеч тау, кум шочшат,Пырляк илат таза да патыр,

…Эрвелне ÿжарат нöлтеш,Йÿд кайык-шамычат шыпланышт –Регежым омо темдалеш…Илем мала ласкан да тамлын.

БУЛГАР МАЛАЙ

Йоҥ-йоҥ-йоҥ…Йоҥ-йоҥ-йоҥ…

Мо лийын? Молан кырат чаҥым?Илемым молан сургыктат?Чодра йÿла мо иктаж-кушто?Я перкала ораде так?

А калык погына аланыш,Туштак Эшмет – илем вуйна.«Пошкудо-влак, нелеш ида нал –Пашам ме лугыч ыштышна.

42

Ме шонышна у верыш толын,Тÿҥалына ласкан илаш,Но тушманна тыштат улмашынДа воктеннак коштеш улмаш.

Кунам ме тыршенна пашаште,Пÿжалт пытен, полшен ваш-ваш,Чылт палыдыме йот еҥ-шамычКÿтÿнам шолыштнешт улмаш.

Кеч ыльыч нуно яраимньын,Кученыт иктыжым садак.Кредалме годым ик кÿтÿчö,Мемнан гычат, йоҥлен чотак.

Петырымаш гыч лукса тудым,Тек калык шкеже титакла» – Да тунамак кондат ик рвезым.Латкуд ий темын гын ала?

Кок кидшыге шеҥгеке пидме,А йолжо – куртньö шинчыран,Какар шинча. Ала кыреныт,Ала тÿкнен иктаж-кушан?

«Кушеч улат? Могай кундем гыч?» – Вашмут ыш шокто нимогай…«Тый мо? Марла ойлен от мошто?» – Волгалте лупш волгенче гай…

«А кушко нангаяш шонендаОш кече денак кÿтÿнам?» – А тудо шып, да лупш волгалте, Да шыде авалта чылам:

«Мом шуко кутыраш? Йоча мо?Пушташ да – нимогай паша!Тушман-влак тек палат, тыгайымОсал пашажлан мо вуча?»

43

Эшмет чылам шымлен ончале:«Тугеже шÿдеда пушташ?» – «Пушташ озадыме пий семын!Тыгай айдемым чаманаш?» –

«А сулык огыл? Рвезыс тудо,Да тÿҥлеш гына илаш!» – «А тудо поро дене толын?Я кÿчызеш мемнам кодаш?»

Орол шелаш тÿҥалын ыле,Регежын йÿкшö шогалта:«Кыраш шуат эше! Чыталте!Тек ончыч тудо вашешта.

Кушеч улат? Ит лÿд, каласе;Ойлен гына илен кодат.Уке гын, так йомат тÿняште.Мо сайже, ойыро, тылат?»

Шке йылмыж дене йодмым колын,Вашталте рвезын чурийжат,Да пылде-полдо шоктен кодо…«Булгар гыч» – мане Регежат.

Мутланымаш гыч пале лие:Уке ачаж ден аважат;Тырша йÿд-кече еҥ пашаште,Поянжым нуно «бай» лÿмдат.

Но кÿлешанже тиде огыл:Булгар-влак воктенак илат! Пеш чÿчкыдын пошкудыш лектын,Чодрам руат, яллам толат,

«Пушташ те шÿдеда тугеже?Айста ме тудым колтена?Кушечын толын, тушкак кайже;Кузе илен, тугак ила!» –

44

«Пушташ! Пушташ! – адак йÿк шоктыш.-Огеш лий поро осал ен!» – «А трук вес семын кертын огыл?Ойла-с: озаже тыш колтен, –

Эшмет ешарыш. – Колтена гын,Могай ме калык улына,Ок мондо тудо ÿмыр мучкоДа тÿҥалеш мокташ гына».

Шыпланыш калык. Чай шоналтыш:Мо тыште сайже марийлан:Пушташ я чаманаш айдемым,Я осалеш кодаш тудлан?

«Кузе вара, пошкудо-шамыч?Ала, чынак, ме колтена?Тек Юмыжын пÿралме семынТÿняште ÿмыржым шукта»

Да калык келшыш тудын дене –Утарышт рвезым тунамак.Йот йылме ден ойлалме велеСолнен: «Рахмат…Бик зур рахмат…»

Булгар малай илем гыч кайыш –Эшмет ужатыш: «Сайын кай.Толат гын вес гана, тол тыеМемнан дек поро уна гай. –

Ешарыш, – Йот-влак толын кертытМемнан илемыш ончыкшат,Аралалташ кÿлеш санденеТушман-влак деч тачат-эрлат.

Те паледа шкеат, кум велымИлемнам авыра корем,Йÿд велым лач кия тöр мланде –Тушечын кертыт-ыс пурен.

45

Эрлак сандене ик еш семынВынемым тушто кÿнчыманДа пырдыжым, пу але кÿ гыч,Илемна велым чоҥыман.

Тунам ала айдеме семынЛаскан ме кертына илен?» – Да калык шке ушан вуйеҥжымВашлие, совым рÿж кырен,

КАНАУМ КУНЧАТ

Йÿд-кече, тыште, ик еш семынАралтышым ме кÿнчена.Кеч изишак да шÿм-чоннажымЛыпландараш ме шонена.

Ала тунам, лÿдде нимо деч,Тÿҥалына илаш ласкан?Ала тунам мемнан илемышОк пуро пирыла тушман?

Еҥ-шамыч чумргышт ик верыш,Кунам йÿк щоктыщ: «Жап канаш!»Регеж, ноен гынат, тÿҥалеЭн кугуракла кутыраш:

«Аралтыш сай – могай гынат даЛиеш чарак – вончаш кÿлеш!..Но тудо садак ок утаре –Тушман кунам-гынат толеш.

Тушманын сар-куралже огылМарийлан лÿдыкшö лиеш –Шкеат ме кертына шогалынИк еҥла тудын ваштареш.

46

Сеҥа марийым керде огыл,А Юмо, йылме да йÿла,Кунам кугезынан чон погым,Йотлан* кумал, ме мондена.» –

«А умылаш кузела тидым? Ойлат-ыс Юмо арала.Тудат полшен ок керт тугеже?Кöлан гын ÿшанаш ала?» –

«Ӱшанже тудак веле – Юмо!Но Юмыжат йÿкшен кертеш,Кунам монда айдеме тудымДа кумалаш Иялан тÿҥалеш.

Тунам чыла монда айдеме –Ача-аважын йылмымат.Йоча жап годым модын коштмоЙомак гай сылне йÿламат.

Нимат тыгайлан шерге огыл –Ны шочмо сурт, ны шочмо эл…Тушманлан элдыме айдемеЭн шерге, эн кÿлеш, эн-эн…

Сандене Юмым ида мондо,Вес Юмылан ида кумал.Марла ойлаш эре тыршалза,А йылмына мемнан сöрал.

Мемнан йырна илалыт тачеПеш шуко тÿрлö калык-влак.Келшалза нунын дене порынУшан, ÿшан пошкудылак!

*Йот – чужой

47

Кодса марияк тидын годымШÿмге, мокшге, вуйдорыкге.Тунам мемнам иктат ок орло,Ок сеҥе калыкнам нигö.

Уке-уке да марий ÿдыр Лектеш йот качылан марлан.Келшен илаш, ик велым, сае –Келшымашат кок шöрынан.

Тыгай еҥ тукымжым ок шуйо,Да шочмо вожшо кÿрылтеш:Марий йÿла кода шÿм-чонжым,Да шочшыжат йот еҥ лиеш.

А ме чылан тÿҥалына гынОйлаш, монден шке йылмынам?А ме чылан тÿҥалына гынКумал илаш вес Юмылан?

Капемланат шыррр чучын колтыш,Шогале копыжжж ÿпемат!О Юмо, ынже уж тыгайымУныканан уныкажат!

ОМО

Мый таче йÿдым омым ужым –Эшмет коремыште улам.Вик тудым мые ыжым пале,Эре кеч туштак иленам.

Шонем, корем-влак улыт келге,Эҥер пеш писын йогалеш,Йырваш чодра гÿжла куатлын,Покшелнак курык волгалтеш…

48

Кожлам эртальым…Кайык, янлык…Эҥер, шонет, ялт шолешак.Йöра кеч шым шуҥгалт поргемыш – Кодам чай ыле тушанак!

А воктенак кÿвар улмашын,Кÿвар лишнак – ороллеваш.Лач тыштак лие ик оҥайсыр…Могайжым верештеш ойлаш:

Марла ойлен, еҥ-влак шогеныт;Ойлем, но мыйым огыт кол….Воктекышт мийшым…Пелештальым…Лишкем эсогыл огыт тол…

Адак йодам – вашмут ок шокто…Колам мый нуным сайын, раш:Пошкудышт-шамыч ÿшаненытЙот деч илемым оролаш.

Мый öрын шогылтам воктенышт,Кеч нунылан уке улам:Кузе лияш да мом ышташ гын?Йот еҥла, шылын, кораҥаш?

Мый, лÿдын-тоштын, чынак, кайшым –Верештым рÿдö курык вак.Эшмет коремым ыжым пале:Кö тÿсшым вашталтен чотак?

Мый кенета шогальым, тÿҥын:Ала тыш тольым аҥырген?Мый тудым паленам ялт весым!Кунам да кö тынар чоҥен?

Шогат пöрт-влак, шырге, радам ден…Эше киш пуш йырваш ÿпша.Ик пöрт ден весым пече огыл – Ала-могай туннель уша.

49

Шым умыло кузежым сайын –Озашт деч, очыни, йодман.Кок пачашан пöртат волгалтыт…Да мыйым авалта куан.

Мый ошкылам урем ден, ончышт…Еҥ-шамыч мыйым огыт уж.Коклаштышт шокшын мутланалын,Чылан вашкат пеш ала-куш.

Но кенета воктенак кольым:«Токтар?.. Токтар!.. Мый кöм ужам?!..» – Сай палыме, векат, вашлийыч, Да мый мутланымым колам:

«Кушеч, кузе тый толын лектыч?От кой дыр шинчамлан?.. Öрмаш!Мо тыйже… Мо… Сулий* воктене…Ешет ден кодыч-ыс илаш!» –

«Чын… Кодым… Но илыш тушто…Тÿжвач гына сöрал коеш…Чылт вес йӱла… Йот мут… Йот муро…Пырля илен, йомаш лиеш…

Те кайышдат, чонем пустаҥе…Ош кече петырныш, шонет…Чыла ойлаш гын, от ӱшане, Да копыж шогалеш ӱпет…

Ну, икманаш, тендам кычалын,Идалык тольым мый, Эшмет…Тетла ом ыште мый орадым – Пеленак лийже калыкет!» –

*Сулий – Уралсе энер, рушла же – Сылва

50

«Ох, куандарышыч тый мыйым – Лач жапыштыже толынат:Кугу айо мемнан ден таче…Эн шерге унана лият!»

Нигöм чарен мый шым шогалте,Мутланыме кеч шуын чот:Нигö ок уж, нигö ок кол гын,Могай пайда, ойлен мо шот?

Мый лÿдыктем гына лач нуным:Иялан ÿшанат докан?Уке чай атеист коклаштышт?Оккÿлым ойлышташ лÿдман!

Мый нунын ден аланыш* тольым –Лыҥ тушто калык погынен:Сöрал чиеныт тошто семын…Вучат пайремым, чон йÿлен.

ПАЙРЕМ ТӰҤАЛЕШ

Вот калык ончык рвезе лекте –Пайрем вургем, чыла марла.Тöтрöпуч йÿк куатлын йоҥгыш…А семже чучо ялт маршла!

Вашталтыш тудым ик чал шоҥго –Ойлаже чылт мурымыла:«Эсен лийза, пошкудо-шамыч!Чылам айо ден вÿчкена.

Чонна чÿчка, мура пырляште –Мемнан у илыш тÿҥалеш» –

*Алан – площадь

51

«Кö тиде, тый палет?» – «Ом пале» – «Тышечынак. Лÿмдат – Регеж» –

«Молан мурен ойла шомакшым?» – «Эрвел эллаште лиеден.Туштак тыге ойлаш тунемынДа чÿчкыдын ойла мурен» –

«Шукерте огыл тÿня мучкоИлемым ме кычал коштна.Ош Юмыланна Тау! ТыштеСурт-печым ÿмыреш муна.

Тыш толмыланна ик ий теме,Айдеме улмылак чучеш.Кузе илаш, тÿзаш элнажым,Чон почын кутыраш кÿлеш. –

Регеж чарналтыш, но тунамакПелештыш, пералтен йÿклам. –А ынде илемнан вуйеҥже –Эшмет он саламла тендам!»

Эшмет мер калык ончык лектеДа шергылте кид совымаш.Мый öрымат: оза айдемымЖапленыт тунамак улмаш.

Эшмет нöлтале кидшым кÿшкö:Таум ойла, чарнаш йодеш?Лыпланыш сово йÿк шоҥ семын,Да тудо мутшым тÿҥалеш:

52

ЭШМЕТ КУЗЕ ИЛЫШАШЫМ УМЫЛТАРА

«Айо ден, поро пошкудем-влак!Айо ден, родо-шамычем!Айо ден, корным ончыдегычПайремыш толшо таҥ-влакем!

Шукерте огыл тиде мланде,Айдемым колыштде, илен.А таче Юмын вийже денеПиал илемыш савырнен.

Тыш толмылан идалык теме.Чонем коршта, чонем шортеш:Мыняр еҥна корнешан йомо,Мыняр еш кодо йот элеш!

Ик мушкындыла илаш шочшо Ме пырчын-пырчын илена.О патыр Юмо! Лий тый поро,Ушнашак полшо мыланна! Кузе те иледа, марий-влак?Чыла сай илышыштыда?Иктат ок полшо öрдыж еҥ гыч –Ӱшанже лач шканнак гына!

Ыш сеҥе Жап марийым, тодыл,Чечен эрлалан – ÿшанна!Чара вереш илаш тÿҥалын,Кузе кундемнам тÿзышна!

А калыкна пашаче, поро.Полша чот ойгыш вочшылан.Келшен, ваш умылалын велеМе лийына чын пиалан.

53

А кöн сурт-печыже уке гын,Эрлак вÿмашке ушныза –Уке гын йÿштö – пöрт воктенак – Кода леведыш деч посна.

Да кочкышат лийшаш ситале.Уке гын, пагарда туртеш.Тендам чодра пукша гын кызыт,Эрла тудат лумеш йомеш.

Те тыршыза налаш ушкалым –Айдемын вийже шöрыштат.Каза ден шорык лийже кажнын,Илаш полшат чыват-комбат.

Тений мотокоч эр тольо шошо…Мÿкш игым эр санден колта.Чодрашке каеда, пасушко – Мÿкш ешым кучеда ала?

Йодам: кычалза тÿрлö йöным!Мо лыҥ – вашталтыза ваш-ваш.Кÿчен кошташ, шонем мый язык!Чылан тунемза аныклаш.

Нужнажак огыл тиде мланде,Илашна кÿлшым лыҥ муат.Шот дене кучылтман ты погым,Кö локтылеш, тушман тудат.

Эрласына йоча-влак улыт, – Да рвезым тудо ончыкта, – Паша гына, ит мондо, шольым,Айдемым порын волгалта.

Толеш тугай жап шочмо элыш,Да ош тÿня пален налеш,Кузе, шке эрыкшым саклалын,Марий ик ешла илалеш.

54

О калыкем! Ит мондо Юмым!Тудлан ÿшане шочшыжла,Тунам ме ош кава йымалнеЧынак айдеме лийына!»

Шке еҥжым калык рÿж ужатыш –Шÿм-чонжым, витне, пудратен,Да вик йоҥалте юзо шÿвыр,Да лекте ик чочой шоктен.

Шоктен сöрал, сем ден илалын,А семже – тоштымарий сем.Лÿҥген, тавалтенат колталын…Маннеже: илыза мурен.

Кунам кок каче, ÿдыр лектыч,Семат йоҥгалте веселан.Чал шÿвырзö рвезеште пуйто –Да капшым тодыштын чолган.

А шÿвыр куанен йочалаДа, шÿдö лукын, юарла!Кок каче тавалат «еҥгаштым»Кузе устан – öрат гына.

Ончем да кугешнен шогем мый:Ожнат марий мотор илен!Кид чыгылтеш, но мый ом сово:Кертам-ыс еҥым лÿдыктен.

Шыпланыш калык…Ок шалане…Вучалыт ала-мом эше…Регеж чарашке угыч лекте,Почешыже – Тосурт Эшмет.

55

ЭШМЕТ ЫШТЫШАШ ПАШАМ ПАЛЕМДА

Эшмет – илемын тÿҥ вуйеҥже –Ончале калыкым тÿсленДа, шоналтен, ойлаш тÿҥалеШке ойжым шÿмышкак шуктен:

«Эше айо ден, марий калык!Ик йодыш уло тендан дек:Чоҥаш кÿлеш мо лÿмын суртымОш Юмыланна мемнан ден?

Ида öр, йоҥылыш шым ойло,Кÿлеш мо Юмын сурт, чынак?Мемнан сурт-пече кажнын уло,Да илена, кумал, туштак.

Кумалме тÿҥ верна кеч ото –Илемын, ялын, калыкнан –Но пеш шуэн ме тушко лектынКумалына Ош Юмылан.

Мечетьышт уло мусульманын,Буддистын – шкеныштын дацан,Еврейын – синагогышт…Рушын –Кÿ черкышт уло… А мемнан?

Мемнан лач ото! Ну а тудо Сурт пече огыл – чашкерак!Сандене мемнанат тыгаеШнуй Юмын вер лийшаш, чынак.

…Мый кызыт ожно лийше чыным,Тореш одал гын, ойлынем.Шоналтыза, кузе кугезеМарий айдеме орланен?

56

Кунам да кушто отыш лектын,Кумалме койыш шочылден?Пÿтÿс-ава марийлан вийым, Кунам те шонеда, пуэн?

Эше чот ожнак калык семынМе палыме онал улмаш:Посна еш дене, тукым денеМе перныл коштынна йыр-ваш.

А южо калыкын тунамакТÿняште лÿмжö мÿгырен:У деч у мландым шкенжын кидышВÿр дене кулыш савырен.

Марий ужеш, тунамак нуноШке юмыштлан кумал илат:Чоҥалыт черкым, вийым, ушымПиалым йодын сöрвалат.

…Марий, чот нойышо, кыралтше,Тыгай ик черкышке пура –Шке Юмыжым шке ешыж денеСаклаш осал деч сöрвала.

Вес Юмылан кумалшым ужын,Вес шÿлыш пуйто йыр пöрдеш,Марий ешетым тусо калыкКырен, ятлен поктен луктеш.

Кузе илаш, марий ок палеДа чашкереш шинчеш канаш –Шке ешыжлан, азала шортын, Чон йöсын тÿҥалеш ойлаш:

«Уке мемнан, марийын черке…Уке марийын илемжат…Санденак, кушто лийын, туштоМе перныл коштына алят.

57

Пÿртÿс гына мемнам кеч-куштоАвала порын арален:Пукшен, йÿктен, чиктен, саклалынДа Юмын шÿдымым шуктен.

Пÿртÿс-ава чаманыш пуйто –Марий-влак ылыжыч вигак:Тажа да патыр веле огыл,Эсогыл черле, шоҥго-влак.

Маскан гай вийым нуно шижыч…Да поро койышым куэн…Усталык шÿшпык дечын тольо…Пÿртÿс-ава чыла пуэн!

А жап эртен, тугак марий-влакИленыт суртышт деч поснак…Пеш йöсӧ-неле-шыгыр годымЧашкерыш кумалаш вашкат…

Тыгак марий йÿлашке пурышКÿсотышто кумал коштмаш...Шоналтыза ынде: кÿлеш моШнуй верым марийлан чоҥаш?

Мый тыш ÿжнем Регежым… ТудоЧыла радамын каласа:Тора эллаште шуко коштын – Кузежым-можым пала сай»

ЮМЫНСУРТ МАРИЙЛАН КӰЛЕШ МО?

Эшмет тунамак корным пуыш,Да лекте шоҥго кугыза.Иктат тудлан ыш кыре совым…Увер, чынак мо, чот рÿза?

58

Регеж ойлаш тÿҥалын ыле,Ик рвезе лугычын ышта:«Те Юмылан тугеже суртымЧоҥынеда?..Ала сита?

Уремыште илат мынярын!Сурт-печышт, вольыкышт уке…Ондак чаманыза айдемым!Кузе лиеш илаш тыге?

Тунар поян те улыда гын, Ныл век оксам кышкаш молан? Тугеже чоҥыза те пöртымЧолак да тулык-шамычлан» –

«Тыге ойлымылан, чон почын,Мыят, чон почын, тауштем.Да шÿмым туржшо йодышландаТугак, чон почын, вашештем. Пÿрен улмаш пеш йöсö илышШочмемже годымак мылам.Мый кум ганат, шÿм шогалмеке,Ойлат, илалын кодынам.

Мый кушто гына лийын омыл?Ача-аван налятышт дечВатем ден ме шылна йот элыш,Каяш чот йöсö ыле кеч.

Туштак кум йыгыр эрге шочо…Те нуным сайын паледа…Ватем гына – марий ош йÿксöЭр нуным тулыкеш кода…

Кычалын коштшыла илемым – Юмак пÿрен улмаш, векат?-Вашлийына тендам тораштеДа улына пырля тачат» –

59

Регеж чарналтыш да ончале,Кушечын лектыт да ойлат,Да ямде улмым шижын, тудоПелештыш кугешнен, товат. –

А ынде мыйын эргым-шамыч – Кум йыгыр: Сай, Пешсай, Энсай –Муралыт, пералтат, шокталыт!Йодам аклаш уда ма сай?

«Ачам шындыш тоҥгата вуйыш – Тоҥгатаже йÿла гын, йÿлаш шÿдыш.Авам шындыш йогын вÿдыш –Йогын вÿдшö йога гын, йогаш шÿдыш.Еҥгам шындыш пöртöнчыл мучашеш – Пурен лектын коштшылан чумаш шÿдыш.Изам шындыш ÿстембал тÿреш –Еҥын кочмыжым ончен шинчаш шÿдыш.Пурышыжат, лекшыжат чумен каен –Орланен илашак колен омыл»

Нер шупшын нюслымо шоктале…«Сита шорташ! Айста кушташ!» – Но чал Регеж лач шыргжале:«Перна умбакыже ойлаш.

Поянлыкна, ойлем, ом шылте –Пашаче лу кидна гына.Кÿлеш гын полыш – ида вожыл,Полшаш ме ямде улына.

Изи годсекак, ÿмыр мучко,Марий лÿм ден кугешненам.Эсогыл мÿндыр йот эллаштеТудлан полшаш мый шоненам.

Нимоак шке гыч шочын огыл,Кеч Юмын суртымак налаш.Кузе рÿжге еҥ-шамыч туштоРÿдерыш коштыт кумалаш!

60

Тунамак тиде шоныш шочо –Марийлан Юмын сурт кÿлеш:Пиалжым таптымаште тудоАпшаткудет гаяк лиеш!» –

«Ме улына марий, санденеИт таҥастаре тый мемнам – Пÿртÿс лоҥгаште шочын-кушшым –Вес калык дене нигунам!

Илат йöршеш вес семын нуно –Шке семынышт мурат-куштат…Марий еҥлан келшалшын тыштеИлынена сöрал меат» –

«Моткочак тиде поро шоныш –Тыгак марий еҥ илышаш.Эше сöрал илаш лиеш гын,Молан кÿлеш тореш шогаш?

Йоднем мый, кö марий чонан гын,Кö калыкше ден кугешна,Шканда шкеак те улыда моОсалым шонышо тушман?

Те ужнеда уке марийымМаска гай патырым, йолташ?Тугеже Юмын сурт марийланВий таптыше кудет лийшаш!

Те ужнеда уке марийымУр гайымак чолгам, йолташ?Тугеже Юмын сурт марийланЧолгалык кожлана лийшаш!

Те ужнеда уке марийымСар шÿшпык гай устам, йолташ?Тугеже Юмын сурт марийланУсталык памашна лийшаш!

61

Те ужнеда уке марийынТÿня йыр ушыжым, йолташ?Тугеже Юмын сурт марийланУшан полат гаяк лийшаш!

Шоналтыза вуй йыр те сайын,Кö порым калыклан шона,Кö тудым иктыш ушынеже,А кö гын ойыра гына»

ӰЧАШЫМАШ ТАЛЫШНА

Регеж чарналтыш…Йыр ончалеВуйеҥым ÿжö калык дек:«Эшмет, иктешлымаш деч ончычМом калыклан тый каласет?» –

«Палет, Регеж, чынак, мый тачеМоткочак пиалан улам» – «Пайрем маннет?» – «Уке, пайремымМый кечын эртарен кертам.

Моланжым кызытак палет тый: Мый калык ончыко ӱжам Кычал илемым коштмо годымУралеш кодшо йолташнам.

Токтар!..Токтар, тол тышке, лишке…Ит шого ӧрын нимыняр…Каласе, молан шкетын кодыч Да мом тый умылшыч, Токтар?» –

«Кутыреда, марий родем-влак!Пайрем ден саламлем тендам!Адак пырля улмыланна мыйЙочала куанен кертам!

62

Ик ий вел ыжым уж тендам мый…Нöрепла чучо ош тӱня…Марий улмем мондем ман лӱдынИлальым йомшо турняла.

Йöра, ешем пеленак лийынМарла ойлаш, марла мураш…А калык деч посна илалынЛиеш тӱняште ялт йомаш!» –

«Сулий воктенже молан кодыч?Тый шонышыч, ме йомына?» – «Кол келгым кычалеш…Тыгайже,Мый шонышым, Сулий гына…

Уэьмакле верымат айдемеКарген да локтылын кертеш…Пӱртӱсшак веле тушто сылне…А илыш…Илыш йöсö пеш:

Туштат уке марийлан эрык…Чылан ужнешт мемнам кулеш…Толна санденак тендан деке,Да угыч шочмыла чучеш.

Мый эрыкым лач тыште шижым…Моткоч сöралын иледа!..Мый товатлем – мемнан лиешысТендан чеченле илемда!» –

«Токтар, тый кольыч, Юмын суртымОза-влак тыште чоҥынешт?Марий еҥлан тыгай оралтеКӱлеш уке, кузе шонет?» –

«Моткоч сай йодышым нӧлтальыч…Кӱлеш вел огыл – чоҥыман!Мыят вием шуталме семынПолшаш тыланда тӱҥалам.

63

Ала, чынакак, Юмын суртшоМемнам ик мушкындыш уша,Да ме кугу осал тӱняште,Чынак, Онар гай лийына?

Посна-посна илен, уке гын, Ме калыкла ялт йомына –Темдалыт иктым-весым-кумшым,Да шыҥала ме пытена» –

Пален лийза: пашаште але Пайремыште пырля лиям…Шӱмем, мокшем, чонем ден мыеМарий улам, марий кодам» –

«Чон почын, порын ойлыметланПеш тау тыланет, Токтар.Ешетым да кум ӱдыретымЭрталже тӱкыде туткар»

Эшмет, ужатышат Токтарым, Каласыш Регежлан шыпак:«Тек мöҥгыжö каяш ок вашкеДа мыйым вучыжо тыштак.

Ну, мо? Иктешлена, родем-влак?Кузе илаш да мом чоҥаш?Йодам йӱклалме дечын ончычТендам вуй йырда шоналташ. Уда шомакым кольым шаҥгеМый тыште Юмын сурт нерген…Муралыт шукыжо еҥ мурым…Ала тушман алгаштарен?

Ида йомдаре те ÿшаным:Ик еш гай лийза шке гына,-Тыгайыш савырат марийымЛач Юмынсурт да Юмына .

64

Ош Юмыланна чапле суртымМе чоҥена гын, мо уда?А сайже тыландак лиеш – ыс,Да иктыш калык чумырга» –

«Мемнан Ош Юмын ото уло.Кумалына тудлан туштак.Яра кид ден она кошт тушко,Лиеш сийна, чонан пöлак*» –

«А отыжым куш чыкеда те?Пасушко моли савыраш?» – Регеж вашештыш, шыргыжалын:«Туштат лиеш-ыс кумалаш»

Мый тидым колын, шым ÿшане –Чолак шоген воктенемакДа мутланен вес вер гыч толшоАла-могай еҥ ден шыпак.

«Тидат Юмыланна шагал мо?Шнуй сурт нерген те ойледа!Молан тудлан ок келше ото?Молан те тудым орледа?»

Мый тидым ужын-колын öрым:Ожнак ваш ужмышудымашУшан айдеме-влак коклаштеИк мут гыч тÿҥалеш улмаш.-

«Мутлан, шолем, поран, вÿдшор жап…Уремыш лекташат лÿдат!А отыш кайыман – кумалтыш…Мом ышташат тунам öрат.

*Пöлак (Медведево марийла) – пöлек

65

Айста сырен она ÿчаше – Шоналтена вуй йыр сайрак…Мутлан, тек тошто семын кодшо…Но отышко лекман садак!...

А жап пеш шыгыр – тÿрлö сомылДа йöсö калыкым погаш…А Юмын сурт воктен лиеш гын,Кунам шонет, лиеш пураш.

Но тиде веле мо? Чон семын,Пошкудыла да родыла,Ойлен шинчаш сай йöн лектеш-ыс –Юметше чоныштак ила.

Ужмет шуэш гын пошкудетым,Адак тый тушко ошкылат…Тыгак чумыргена ик ешыш,Да Юмынат огеш мондалт» –

«Уке, Регеж, кеч тые карге –Кугезе койыш чоныштем:Лиеш гынат, мый Юмын суртышОм пуро, ок тошкал йолем.

Тунар поян улат гын тые,Сурт-печым чоҥо йорлылан…Лиеш саскаже утыр тамле!Лиеш пайдаже калыклан!» –

«Кö Юмынсурт кÿлеш манеш гын,Сайлаш йодам, – темла Регеж,Да еҥ коклаште шыве-шывеШоктале, пуйто лай мардеж.

Кеч кид ыш нöлт кожлала кÿшкö,Тиддене шукыжо келша,Да калыкнан ушан кок эрге,Ваш öндалалтыт йолташла.

66

Пайрем ыш пыте, шуйныш веле,Йоҥгалте шÿвыр-тÿмырат…Но кас велеш кава пылаҥеДа «йолт!» волгалте волгенчат.

ЮМЫН СУРТ МОГАЙ ЛИЙШАШ?

Эшмет йолташыж-влакым погышПаша радамым каҥашаш –Чылаштым шымленрак ончалын,Тӱҥале тыгерак ойлаш:

«Ожнак, акрет годсекак, маныт,Илен тӱняште ош марий,Но тудын шнуйло Юмын суртшо Нигушто, нигунам ыш лий. Кузе чоҥет, кунам йыр шучко,Да колымаш воктен пӧрдеш, Кунам ик вер гыч весыш тыйымШалатылеш «ия мардеж»*?

Мый икана кнагаште лудымДа шуко коштым шонкален – Шем теҥыз серыште, йӱдвелнеИзи чотан калык илен:

Марийжым вате «марис**» манын,Тыгак маналтын пӧръеҥат…Эсогыл «марисак» лӱмдалтынМарийла чучшо калыкшат!

* Ия мардеж – смерч, ураган.**Мар, – а, м. Стар. редк. Производное: Мара. (Лат. MARYS – мужчина. Марес ( Греч.MARES – древн. народность на северн. берегу Чёрного моря) (Словарь русских личных имён. СЭ.)

67

Ала акретсе калык денеМемнан кылна шыпак мала?Кузе гына «марий» шомакымМе таче огына ойлал?

Ала, чынак, мемнан кугезеШем теҥыз подышто йӱленДа йоммо дечын черемисыш, Утлаш тӧчалын, савырнен?

Кеч илыш йӧсӧ, шыгыр лийын,Ме кертна арален шкенам:Мо «калык» маналташ кӱлеш гын,Лыҥ уло чонышто мемнан!

Эн тӱҥ поянлык – тиде мланде,Ик ешла кушто илена.Огеш кӱл кычалаш илемым,Суртаным ыштыш Юмына.

Суртан-печан ме улына гын,Лийшаш тыгаяк Юмынат –Арам мо Юмын суртым калыкЧоҥаш пунчале Тудланат?

Санден йоднем: кузела тудым – Те Юмын суртым ужыда?Ида аптране, чоным почын,Ойлалза те, могай ойда?..

Арсут…» – «Ужам мый ший вуяным… Да кӱ гыч чоҥымо чыла…Коеш торашке ший ыресше…Эше йолга ялт кечыла» –

«Раш…Тау… А, Токтар, кузе тый?..» – «Вес семын мый ужам йӧршеш:Кӱ уто тыште…Йӱштӧ тудо…Пеш шуко ырыкташ кӱлеш.

68

Ший вуйжо ден ыресше молан?Ме черкым огыл чоҥенас!А Юмын суртын ойыртемжеЧылт весе , мый шонем, лийшаш.

Ме тудым пу гыч чоҥена гын,Уда лиеш мо, шонеда?» – «А кенета тул камвозеш гын?..» – «Арсут!..Йылметлан – моклака!..» –

«Каласышым мутлан гына мый…» – «Ондак вуй йыр шоналтыман!Вара гына умшам почман дыр?..» – «Чылт пу гыч тудым чоҥыман.

Лийшаш кок пачашан оралте…Покшелне, пургыжыш шумеш – Кумалме вер…Йыр теҥгыл-шамыч…Кӱлеш гын, каналташ лиеш…

Йодеш гын калык, чылт воктенак,Куэрыште кумал кертат…Поснак, кунам пужла игече…Я мутланен шинчаш толат…» –

«А тый, Регеж?..» – «Токтарын ойжо…Ойлем вик: келшыш мыланем.Арсут ден гын йӧршеш ом келше –Ший тӱс чылт уто, мый шонем.

Ме черкым огыл, Юмын суртымИлемыштына чоҥена-с, Сандене тудо сынже дене Марийын чонжым вӱчкышаш.

Пӧръеҥ пусак, я ӱдрамашын,Я Юмын…Ойыртем лийшаш.Кумалме верыш кӧ толеш гын,Мо кушто, вигак палышаш.

69

Мемнан суртна лиеш гын шнуйло, Яндар чон дене пурыман;Эсогыл йолчием дыр уто –Кудашын тудым кодыман.

Сандене, очыни, посна верЛач йолчиемланак лийшаш…Ну, икманаш, кумалше тыште,Мӧҥгыштыжлак ласкам шижшаш» –

«Те паледа, мечеть ма черке –Но уло кажныжын тамга:Ырес гын иктын, весын – тылзе…А Юмын суртышто могай?» –

«Ужам ваштар лышташым мые…» – «А мый ала-молан маскам…» – «А мые пӧрдшӧ агытаным:Мура… мардежым ончыкта» –

«Ну, икманаш, эше жап уло…Шоналтыза тамга нерген…Сурт шотышто келшем Токтар ден…Иктаж кертеш мо сӱретлен?» –

«Эшмет, молан иктажше тыште?Мый шкеак сӱретлен кертам.Иктаж мо йоҥылыш лиеш гын, Те полшеда, шонем, мылам» –

«Моткочак сае, келшышна ме, Чоҥаш гына ынде кодеш.Тек Юмына кугу пашаштеПолшаш эреак тӱҥалеш!»

70

АРСУТ ДЕН ЧОЛАК ШЕМ ПАШАМ ШОНКАЛАТ

Чолак памаш дек эркын волыш,Шÿалтыш шÿргыжым лÿмлан,«Вÿдон, Вÿдава, осалым, черымТе мушкын колтыза, йодам»

Ончал-ончал колта пÿнчерыш…Тургыжлана ала-молан?Тÿжвач ончен, вигак шижалте –Вуча ала-кöм пеш чоян.

Шукат ыш лий, пÿнчер гыч лекте,Иктат ок уж дыр маншыла,Арсут… Чолак рÿзалтыш кидшым,Шкеж деке ÿжын шып гына.

Юватылын ышт шого нуно,Тÿҥальыч вигак мутланаш:«Кузе, Чолак, айошто лийыч…Могайрак шочо шонымаш?» –

«Мылам Регеж йöршеш ыш келше,Кеч мурызо улам манеш.Молан кÿлеш ойлаш муралын,Кунам тыгат ойлаш лиеш?» –

«Марий коклаш – марий тÿняшкеУ шÿлышым пурташ тöча,Да калыкшат ок чаре, шÿрдыл –Чытенак колыштын шинча» –

«Йот кундемлаште кö мом ужын,Мо чонжым тудын савырен,Чылаштым колыштын илаш гын,Марий кертеш-ыс савырнен,

71

Мутлан, сар шÿпык гыч коракыш…» – «Ок келше тиде мыламат…Молан каргаш шке шочмо йылмым?А йылмына сöрал, товат…

А такшым, чон кочде, ойлаш гын,Тÿняште мом ме ужынна?Эре тушман…Ик вер гыч весышПуракла перныл коштынна.

Уке, уке, марий, мо сылне,Мо сай тÿняште, палышаш, – Тек моло калык дене тудоТöр ошкыл тÿҥалеш илаш!

Туге гынат мый Юмын суртымШонем-ыс утылан йöршеш.Икшырымын илен тунеммымМолан ала лугаш кÿлеш?» –

«Теҥгече ойлымет тугежеТугак кодеш, огеш вашталт?» – «Мом ойленам, тугакак ыште…Ӱшане, тый от ондалалт.

А таче шогышыч тый сайын… Изиш да почыч кеч шинчам! Уке гын, калык сокыр семын, Ньомойла, колыштын шинча» – «Ом умыло лачак мый иктым:Эшметын еҥже тый улат,Да тудын ваштареш кает тый…Пала гын? Мо лиеш, колат?» –

«Тый лÿдынат? Ит лÿд нимо деч!Чылт чоҥымешке уло жап!Тунам кузе лияш, каҥашымПуа Ош Юмыжо шкеак» –

72

«Арсут, чын умыло, ит сыре…Тÿҥалынна гын ик пашам,Чыла раш лийже… Тый ЭшметланМолан тынар сырен коштат?» –

«Кеч ик илемыште ме шочна,Пырля кеч перныл* коштынна,Эшмет эреак шкежым шотлыш –Ушанже лач тудак гына.

Эсогыл тудо ÿдыремымВиешак нале ватыжлан.От пале – патырыс, ушаныс!А мый тудлан шÿкшак гына.

Тый мый дечем ынет кораҥ дыр?Чогаш шонен от иле чай?» – «Мом тый ойлет, Арсут, тыгайым?Мылам улат тый изам гай!» –

«Чыла шоналме шукталтеш гын,Илаш олпотла** тÿҥалат.Лач тый гына мылам ÿшане…» – «Мый ÿшанем, Арсут, тылат»

ШОРЫКЙОЛ

Марийын ик мотор пайремже – Ош телым толшо шорыкйол.Молан тыге лÿмдат, ом пале,Но еҥ коклаш шарлалын ой:

*Пернылаш – тыште: кочевать**Олпот – барин

73

«Могае ÿдырын пÿралтмымИк каче мужедаш шонен,Вÿташке пич кастен пурен даЧумалын шорык йолжо ден –

Эсогыл пÿйжö лектын возынДа пÿйдымак колен, ойлат…Ала санденак ты пайремымМарий-влак «Шорыкйол» лÿмдат?

Могай радамже шорыкйолын?Кузела калык пайремлен?Ом возо кызыт тыште тидым,Лач ойыртемжым палемдем.

Илен улан я йорлын, калыкПайремым шот ден эртарен.Теве тачат шке сийже денеКертеш-ыс тудо моктанен.

Лу тÿрлö мелнажак дыр? Шÿльö,Шыдаҥ, уржа да шем шыдаҥ…Могай коман мелнаже тудын –Ӱян да тÿрлö шÿрашан!

А нöшмö тувыртыш да нöнчык –Ик сийже – шорыкйол арнян?!Шурат лапаш лиймешке нöшмым,Шолтат шолмешке шöрешан.

А падыштыме кинде ком денЙöралыт нöшмым чумыркашДа нöнчыкым ыштат тушечын…Ах, кызыт шертеммеш кочкаш!

Но эн оҥайже, эн сöралже,Эн тутло сийже – тиде пÿкш!Пÿкшерме гыч погалме огыл,Айдемын уш гыч шочшо пÿкш!

74

И кажне кÿештеш шке семын –Могайлан вийже ситалеш.Мÿеш шолта гын икте, весеЙошкарушмен гыч нöштылеш.

…Энсаймыт тольыч орол пöртыш –Лыҥ ÿдыр-каче погынен.Палат чылаштым нуно тыште –Пошкудо улыт да шке еҥ.

«Кö тиде? Йот илем гыч ÿдыр?Пеш ÿҥышын коеш, шыман.Илемыш пöрык тудо толын?Санденак аптранен шинча?

Окалч-ыс тиде!? Чын, Окалче!Илаже кушто гын ала?Илемыште мый ужын омыл…Векат, вес ялыште ила?»

Чылан ваш-ваш сийлаш тÿҥальыч:«На, шорыкйол пÿкшемым коч…» – «Тый мыйын тамле… Пале – мо гыч?» – «Мÿй… Нӧшмӧ...Тамле, ой, моткоч!» –

Модаш тÿҥальыч, лÿм пуэдыл.Чылан пайлалтыч мужырлан.«Пуэденам пушеҥге лÿмым –Пушеҥге лÿмымак ÿжман…

Ваштар!» – да ÿдыр вер гыч тöрштыш,Шогале тупынь рвезе дек.Шолашкыла ончалшын койын, Пурлаш ончале – каче век.

Кунам пелашым Сай йомдарыш,Тÿҥале тудо кычкыраш:«Тумат», «Пистат» вес век ончальыч…«Ындеже кöм терген ончаш?

75

Эх, палашет Окалчын лÿмжым!» – Да «Ломбым» Сай шкеж дек ÿжеш…О Юмо! Лач тудак лектеш-ыс!Да Сайлан тупынь шогалеш.

Ик веке коктынат ончалыт…Шке кидыштым ваш пералтат…Да ÿдырын кынелме верышМиялын шинчыт коктынат.

«Те кушто иледа, Окалче?Ужмаш уке ачатымат…» – «У верышке илаш мо толмо –Эре туштак… Шоръялыштак» –

«Ялдаже мÿндырнö, Окалче?» – «Сита, тышечын огеш кой…» – «Кö деке тольыч уналаже?» – «Чÿчÿм дек…Микулай Тьопой»

А шорыкйол лекшаш кастенеӰдырпура йÿдвошт лÿшкен:Пеледыш гай мотор кум ÿдырПура ден калыкым сийлен.

Эшмет, Регеж, Арсут – тÿҥьеҥла –Эн ончыч шинчыч мурыкташ.Муреныт ÿдыр-влак яндарын,Йоҥгалын лудыш мураршаш:

«Куаналын, таушталын,Тыланда ме мурена.Куаналын, таушталын,Пурана ден сийлена.

Кӧ шонен, кугу тӱняштеПиалан лиеш марий?Илена келшен ик ешла,Мемнамат сеҥаш ок лий.

76

Йылмынам аралынет тый,Калык мурызо Регеж.Сугынетым она мондо –Мурына илен кодеш.

Чон гыч лекше кугу тауТыланет, Эшмет изай, Ача семынак тыршет тый,Илыш лийже манын сай.

Тыйымат ме она мондо,Мурына лиеш тыгай:Калык верч эреак йӱлӧЭргыжла, Арсут изай.

Тау лийже, порын толын,Мурыкташ шичмыланда.Сай тажам, кугу пиалымТыланда тыланена»

Регеж, Эшмет, Арсут тунамакЙӱын колтат шоҥан пурамДа, таушталын, ӱдыр-влаклан,Оксам пыштен, пуат коркам.

«Ой, кöмыт толыт!..Кöмыт толыт!» – Почеш омсажым суртоза.Пуралыт пöртыш «шочшышт» денеВаслий кува ден кугыза:

«Ӱдыр пура тендан ден маныт…Санденак вашкышна толаш.Кум йÿд, кум кече, малыдегыч,Кожла вошт перныш ошкылаш:

Пайремда пиаланак лийже…» – «Сийнам темлаш ме ÿжына…» – «Каласе, кугызай, вес ийынКиндан-курган ме лийына?» –

77

«А кинде шочшо ман, пакчаштеТе лум каваным шынденда?» – «Ой, иктым огыл!.. Шуко, шуко!» – «Киндан тугеже лийыда!»

Васлий кува – Окалче дечын:«Мыняр мынерым куэнат?»,Вашештыш тудо: «Ситалеш дырОръеҥлык кузыклан, товат»

Сай дечын йодо кугызаже:«Мыняр йыдалым ыштенат?:«Йыдал ден шинчылташ мо?Уке жапем шӱвырланат!» –

«Эре тугеже модынат тый?Кузе тыгайым туныктат?» – «Кунам модаш? Чоҥет ик пӧртым – Полшаш кӱлеш весыланат!»

Тыге Окалче ден Сай утлыштСалтакын шӱштӧ лупшышт деч…Васлий кува ден кугызаже,Йӧра, Энсаймыт ыльыч кеч.

МЕРКАРГЫШ

Адак мый таче омым ужым –Эшмет коремыштак коштам.Ош Юмак мыланем полша дыр?Мый шке гыч мом серен кертам?

Пурен вел шуктышым уремыш –О Юмо, сакле! Мом колам?«Кученыт шылын коштшо еҥым,Меркаргыш* ÿжыт калыкнам»

* Меркаргыш – суд

78

Алан тураште, пöрт воктене,Чынак, лыҥ калык погынен.Ала чот лӱдын, ала намыс –Титакшым шижын еҥ шоген.

Кандра ден пидыныт садетым,«Шке векше кадыр» кидшыге.Эше йӧршеш чарам коденыт –Кудашыныт йолашыжге.

Ик велым – икте, весын – весе –Кандрам кученыт кок вечатТаза еҥ-влак, вийвал да патыр:Утлен от керт, куржнет гынат.

Шукат ыш лий, меркарг тӱҥале:«Кузе, каласе, лӱмнерет?»А тудо шып…Да лупш волгалте:«Палет, могае титакет?»

А калык пуйто кӱм кудалтыш:«Ой, кӧ ок пале? Шем Сергаш!Айдеме огыл, пире – тудо!Пала лач шолыштын кошташ!»

«Мом кутыраш туддене шуко?Пушташ да – нимогай паша!»А лупш модеш, шӱшка вел талын:«Палет, тыгайым мо вуча?»

А туп коршта, йӱла тул семын,Да мане: «Комбым кочкынам…»Тунамак лупш ден когартарышт:«Молан еҥ комбым кочкынат?»

А лупш изишланат ок чарне,Да тудо тайналта, йӧрлеш:«Те молан кочмым ода пале?..Кочдеак мо илаш лиеш?..»

79

А лупш волгенчыла волгалте:«Еҥ ямде ден тораш от кай!Йоктарыман паша пӱжвӱдым – Ит мондо тидым, йолагай!»

Да тудым ончыко шӱкальыч –Шуҥгалте мландыш пӧрняла;Кынел ок керт, кия пӧрдалын:«Кынел, кынел!» – Лупш юарла…

«Урем еда наҥгайза тудым!Тек калык туныкта эше!» – Кынелтышт да кандра ден шупшынНаҥгайышт… Ошкылеш пыкше.

А калык ӧрыктарыш мыйым…А такшым кызытат тыгак!Я тöрштышт орышо пий семын,Я, лӱдын, чытырен шогат,

Я шортыт, мӱгырен, чон йӧсын –Шке еҥыштым, шонет, кырат;Я куанен нюслат, чаманшын,Кеч тыгакак кӱлеш, шонат.

Илем мучашыш толын шуыч –Кырен,кынелын, вӱр йоген…Да келгоремышке* шӱкальыч:«Кузе, ушет ынде пурен»

Эше ешарышт: «Шочынат гын,Айдемылак илаш кӱлеш!Уке гын, шот ден илыдеак,Пич тамыкыш каяш лиеш.»

*Келгорем – ушелье, глубокий овраг

80

Да тунамак эше ешарышт:«Илен кодат гын, умылет,Кузе илаш кӱлеш тӱняште,А от тӧрлане…Шкат палет:

Я пытара чӱҥген шем курныж,Я пире, шужышо, кочкеш…Кумал Юметлан, ӱшанет гын –Ала иктаж полшаш толеш.

МЫНЯР ПӦРТЫМ ЧОҤАШ?

Омашыште эре от иле,Пöрт нергенат шоналтыман.Чоҥаш тÿҥалме дечын ончычТы йодышым рашемдыман.

Марий пöръеҥ, ешан лиймекше,Йÿла почеш посна лектеш –Ачаж-аваж деч ойырлалын,Тапташ пиалжым тÿҥалеш.

Кунам-гынат дыр, ÿшанем мый,Ватан, шочшан те лийыда…А уло мо, ида те вожыл,Марлан налшашлык ÿдырда?

Чевергыш шÿргышт рвезе-влакын,Ончальыч, шыргыжал, ваш-ваш:«Ит ойгыро, ачай…И шешкым,И уныкам пÿрен ужаш» –

«Сандене мый йоднем тендан дечТура, шинчашкыда ончен:Тÿҥалына илаш пырля меЯ ойырлен, посна, еш ден?

81

Мый «уто лийында» ом ойло –Тугак тендам йöратена;Те улыда нимо деч шерге,Ӱшан эҥртышна, вийна» –

«Йокрок огеш лий? Але неле?Кок шоҥго коктын кодыда!» – «Йокрок гына мо? Шоҥго вачеЧыла пашам нумал сеҥа?» –

«Молан тыге? Пелен кодам мый!Ом шоно мый нигуш куснаш…Пешсай ден Сай чоҥат тек пöртым,Тÿҥалыт тек посна илаш!»

Шинчаже вÿдыжгыш Регежын…Шып лие… Шинчыш шонкален…Да эргыж-шамычым öндалын,Пелештыш порын, иктешлен:

«Тугеже чоҥена кум суртым –Пешсайлан, Сайлан, мыланна:Энсай кодеш илаш пеленна…Ваш-ваш полшаш тÿҥалына.

Эрлак, кынелын эр эрдене,Шымлаш вер-шöрым каена.Чонлан келшалше верым муын,Ялнам туштак ме чоҥена.

РЕГЕЖ ЯЛЫН ШОЧМЫЖО

Регеж эрдене ешыж денеКундемым кайыш ончалаш:Могай вереш шындаш илемым?Кушак сурт-печым чумыраш?

82

Шымлалын шуко коштыч нуно…Кечат кас велышке тайнен.Омаш дек толшыштла, ялт лишне,Чоҥгашке шинчыч, чот ноен.

Йыр-ваш юж пÿрӧ гае чесле…Йыр –ваш пеледыш ден ÿпша…Регеж, шÿлалтымек, пелештыш –Шижалте йÿкыштӧ ÿшан:

«Вер-шӧр сӧрал, чыла чон семын:Эҥер, памаш, корем да куп…Ик велым – шем кожла да курык,Вес велым – олык…Юмын лук!

Мардеж орадыла ок лÿшкӧ,Кечат, кÿлеш гын, ырыкта…Телат пеш чотшак шучко ок лий,Да кеҥежат вÿчкал колта.

Тÿҥалына илаш ме тыште,Ме тыште угыч шочына.Паша кидна, тÿшка вийна денВашке ты мланде чонлана!

Мом шонеда те, эргым-шамыч?Кузе, оем ден келшеда?Чон почын ойлыза, те тыштеРегежын вожшо лийыда:

Илаш да чумыраш шке ешымЛач тыште те тÿҥалыда…» – «Тореш мый омыл…» – «Вер пеш сылне…» – «Мыят келшем – ушан ойда» –

«Марий шомак, марий семпогоЙыр тысе южышко вита…Марий чоннан чÿдештме велеЯлланна лӱдыкшым ышта..

83

Эрла гыч ме шканна сурт-печымТышак чоҥаш тÿҥалына.Кузе илемнам лӱмдена ме? Айста пырля шоналтена.

Мый ÿшанем, айдеме тыштеПиалжым эрелан муэш…Илемым «Корембал» лӱмдаш ме…Тӱҥалына гын… йоҥгалтеш?» –

«Ой, мом ойлет, ачэ, тыгайым?Мемнам тый воштылтен пуштат!Кушеч тыгае лӱмжӧ лекте? Тынарак шерге мо тылат?» –

«Кушеч манат? Ме кызыт куштоШып мутланалын шинчена?Корем ӱмбалне? Ял тугежеЭрла гыч тыште верлана!» –

«Уке, ачэ…Тек тушто* семын У тукымлан ялна кодеш –Ме тудым лӱмдена моторын,Сӧралын, кӱчыкын – «Регеж» –

«Но кок тушман лиеш Регежын…Ой, Корембалын, эргым-влак!..Кӧранымаш лӱмдат гын иктым,А весым…йот лавра…Аляк!

Пуштмашке иктыже шуэш гын,Шӱм-чоным весыж пытара.Монда гын тидым тысе калык,Тудлан ош кече петырна.

*Тушто – загадка

84

ЧОДРА, ЧОДРА

Чодра, чодра! Могай шомакымМуам гын тыйым сÿретлаш?Чодра, чодра! Могай чапмурым,Ушем сита гын, пöлеклаш?

Чодра, чодра! Улат марийланПÿртÿсын эн кугу пöлек!Чодра, чодра! Марий тораштеИк кечымат илен ок керт!

…Чодраште таче кече мучко Пашаче калык йÿклана:Руат, йыгат, шÿмлат, локшинчыт…Ончет да – куанет гына!

Иктат канен, яра ок шого,Чылан пÿжвÿдым йоктарат.Кö мом шона, кузе илалыт,Паша коклаште кутырат:

«Молан, каласе, Юмын суртшоМарий еҥлан моткоч кÿлеш? Ме тудын деч посна иленнас…Ала шонат пиал толеш?» –

«Илашыже ме иленна дыр…Куанже веле шагалрак:Она чуч южгунам эсогылИк вÿр гыч шочшо калыклат!

Шкенан еҥнам, мутлан, кыралыт –Титакше тудын нимогай –Ме ончена, лач вÿдым подыл,Мемнам гына ынышт логал» –

85

«А Юмын сурт мемнан лиеш гын,Шонет, ме вик вашталтына?» – «Тунам ме, тушко погыналын,Ик ешла лишыл лийына.

Тунам ик еҥын кочо ойгоШÿм-чоным кажнын сусырта –Ме шке нергенна веле огыл,Еҥ нергенат шоналтена» –

«А молан отышто пырля меЧылан она керт погынен?» – «Посна кумалыт тушто, еш ден…Тÿня кумалтыш пеш шуэн…

Пырля илен гына тÿняштеМе калык улмым шижына,Тÿняште верым айлымаштеЛач мушкындо гай лийына» –

«А Юмын сурт, шонем мый, уто,И тудым нимолан чоҥаш:Марий илен пÿртÿс лоҥгаште, Пÿртÿс лоҥгаштак кумалшаш.

Налеш пÿртÿс деч тудо вийым,Пÿртÿсак тудым поремда.Ме мландыштак канен шинчалын Вий ешаралтмым шижына.

Санденак, очыни, кӱсотоКумалме верыш савырнен?Южшак яндар, шӱлашак сае…Юмат туштак ила, келшен» –

«Молан тугеже, еҥ уке гын, Кожлашке ото савырна:Коштеш айдеме пире семын,Я лÿмынак карген кода.

86

А Юмын сурт эре воктенакДа кечын калыкым пога,Поран ма йÿр, йÿд але кече –Омсаже почмо шÿм-чонла»

Мутланымашым лугыч кӱрльӧТоктар, тергалын коштшыла:«Санденак кадыр, шӱйшӧ пӱнчымТе Юмын суртлан руэнда?

Пален лийза: кӱжгӱм, вияшым Ода ситаре йӧрыктен –Ода кай мӧҥгыда кожла гыч, Кеч йӧрлыда, шужен-ноен.

А нине пӧрнялам шканда теКоҥга олташ наҥгайыза...А Юмын суртшо модыш огыл… Ме тудым садак чоҥена!»

Но кенета йыр шергылт кайышÖртлекшашла кычкырлымаш:«Тойгелдым пызырен пушеҥге!Эше шÿла, кÿлеш полшаш!»

Кия айдеме кож йымалне,Вик шÿмыш укшыжо пурен.Кузе гына тудлан ышт полшо,Но ышт керт тудым утарен.

«Могай эҥгек, могае ойго!Кузе гын ешыжлан ойлаш?» – «Кож йöралташ тÿҥалмым ужын,Иктат ыш мий мо шижтараш?» –

«Мый шÿдышым куржаш шолашке…А тудо куржо ялт мöҥгеш…» – Пелештыш сугыр, тÿкныл-тÿкныл,А шкеже чытыра, шортеш

87

Да ешара: «Тыге лийшашымМый паленам, омат кончен:Тойгелде пуйто пич вынемышКамвозо, кок шинча ончен» –

Вара тудак адак ешарыш:«Сырен Ош Юмынак, векат…Молан ме йöрдымышкö отым –Шнуй верым – лукнена, öрат!

Уке, титакше Юмын огыл –Ия, куаненат, модеш!Илен-илен, эше чот шучкоМемнам чытырыктен кертеш» –

«Ок кÿлым ойлыштын ит шого!А Юмын сурт садак лиеш!Оҥайлан тудым огыт чоҥо –Марий еҥлан моткоч кÿлеш!

А кызыт кÿрылтеш изишланМемнан тÿҥалме пашана:Кÿлеш тояш айдеме семынУ верыште шке йолташнам».

РЕГЕЖЫШТЕ ЧОЛАК ПÖРТЫМ ШЫНДЫНЕЖЕ

«Регеж, тораштак огыл, маныт,Кум суртымат те шынденда.Тугеже, калык деч кораҥын,Посна илаш те шонеда?» –

«Поснаже-можо…Вер шагал-ыс…А тыште ял шочеш гына…Мыняр кÿлеш, тунар нал мландым…А мланде – тÿҥ поянлыкна.

88

Тыят посна илаш лекнет мо?Тугеже вашке – вучена.Кожлам руаш, чоҥаш кÿлеш гын,Ит öр, полшаш ме миена.

Эре йоднем, но ом му жапым.Каласе мыланем, Чолак…Тыге манмемлан тый ит сыре:Кузе ойлат, мыят тугак» –

«Молан сыраш? Сыраш тыгайлан?Пÿртÿс пöлекым чытыман…Пакий лÿмденыт такшым мыйым…Тыге лÿмдат ынде чылан.

Теве Регеж лÿмдалыт тыйым.А чын лÿметше весе чай?» – «Регеж манеш-манеш лÿм веле…Ачам, ойлат, лÿмден Пактай.

Чолак…Ой-ой…Пакий, каласе,Молан тый руышыч тореш,Айоштына мут лекме годымОш Юмын пöртшö ваштареш?» –

«А мо? Шонаш ик еҥла кÿлын?Тореш мут деч посна сайлаш?Уке, кеч шочынак чолак мый…Но язык сокырла илаш!» –

«Пеш чын ойлет…Тый Юмын суртшоТугеже нимолан манат?Ала Тойгелдын колымаштеУлеш титакше тыйынат?» –

«Иктаж тыгай-тугай лиеш гын,Вигак Чолакым титаклат.Мый тыйым шотленам ушанлан…Но молылак мурет тыят.

89

Кузе, ойлаш иктаж йодеш гын –«Пöртетшым чоҥынет кушак?» – «Ну… Корембалыште каласе…» – «Лиям мый … Корембал Чолак?!»

Кунам тыге лӱмден илемжым,Пален мо мурызо Регеж,Лач тудын лӱмжӧ дене калыкОйлаш ты ялым тӱҥалеш?

ӰАРНЯ

Илем воктенсе курык тайыл –«Мöр курык» такшым лÿмдалтеш –Еҥ-влакын йÿкышт ден йоҥгалтеЭше теҥгечак кумыдкеш:

Лумеш вÿраҥкандрам ияҥдыштКарта паҥгам чумен модашДа ÿарняварам вераҥдышт –Ныл кутышаным – мунчалташ.

А йÿдым перыш чыдыр йÿштöДа ямде лие модмо вер:Шÿмылымö пöрня ияҥе,Кандра кылмен, лукнет – от керт.

Эрдене ыле пыланрак гын,Оярыш кечывал велеш.Игече ÿарня пайремлык:Ны лум, ны йÿштö, ны мардеж.

Пайрем сий пуш темен уремым –Илемыш толын ÿарня.Шагал ма шуко, шорыкйоллак,Тудат шуйна лач ик арня.

90

Марий-влак Юмыштым шарнальыч,Уштальыч тоштыеҥымат…Поян ÿстелым ужыт манын,Шоненыт мо кугезышт-влак?

А модмо верыш эркын-эркынЕҥ-влак тÿҥальыч погынаш.Иктат ыш ÿж, иктат ыш покто –Чон ÿжын тольыч каналташ.

Издерышт дене йоча-шамычКоремыш ÿчашен волат…Ик рвезе гын конёкшо* денеОш лумыш возо кумыкталт…

А теве, имне терыш шинчын,Тÿшкан, коремышке чымат.Тер имне огыл, от виктаре – Ок ончо, кушко тый йомат…

А ÿарнявара воктенеПоснак лыҥ калык погынен:Я шкет, я коктын, мужыр дене,Волалыт, да лÿдат ончен:

Дÿр-дÿр шокта йолет йымалне…Пурен кает гын… каварет!Мучаш марте волен шуат даКаваныште пӧрдал киет!

Каванже молан маныда гын,Ом шойышт, чыным каласем:Конденыт тудым лÿмын тышке –Чот ынышт сусырго, шонен.

*Конёк – ожно, йочам годым, кок кучеман Да олымбалан «из-дер» денат мунчалтеныт.

91

«Молан, Окалче, от мунчалте?Лӱдат мо? Але вожылат?Ме ямде улына, кеч кӧ денТый таче мунчалтен кертат» –

«Пеш поро улыда те…Тау…Ӧрам мый, кӧжым ойыраш?Мылам нелеш ида нал манын,Мый ямде кажне ден волаш…»

Тӱҥалтышлан Сай ден ОкалчеШогальыч коктын, кид кучен,Да ӱлыкӧ чымалтыч – лачакОкалчын «О-о-ойжо! вел шоктен.

Тунамак олымыш шуҥгалтычДа тӱрвӧ тӱрвышкӧ тӱкнен…Кораҥыч йӧндымын…Кынельыч…Лач шӱмышт лекшашла пырткен.

Йӧратымаш нерген романымМый возымаш уке, санденКодем мый нуным курыкешак…Тек семын шонкала лудшем.

Тораштак огыл, ялт воктенак,Карта паҥгам моткоч чумат.Но чумалашыже пеш йöсö – Оролын кидыш верештат!

А тидыже пеш сайжак огыл:Паҥга ороллан шогалат.Нигуш кораҥ от керт тыгодымДа нойымешке поктылат…

«Кочай, тый мунчалташ мо тольыч?» – «А шуршым почкалташ кӱлеш…А тагынаж ден… Юмына дечКинде перкем йодмем шуэш»

92

Пич йӱд лиймешке курык тайылЙӱкланыш, воштыльо, шургенДа ӱдыр-каче-влакын йӱкыштВоктен яллаш шумеш йоҥген:

«Ӱарня йор-йо-о-оррр…Мелна чыж-чы-ы-ыжжж…Кутан лот-ло-о-оттт…А шÿм пырт-пы-ы-ырттт…»

ЧОЛАК РЕГЕЖЫШТЕ ПÖРТЫМ ЧОНА

Чолак – пошкудыжо Регежын –У верыш куснымек илаш,Нöлта шке ешыжлан у пöртым...Кум йыгыр-влак полшат чоҥаш.

Тыршат эргаш-влак кече мучко,Кочкаш гын коштыт шкешт декак:Пакийын мо-гынат ок сите!От чоҥо шужышо чотшак!

Чолакын ватыже ПикалчеРÿдер илемышке шумешТачат ложашым йодын кошто…А киндым кÿешташ кÿлеш!

«Шканна уке…Пырт веле кодын…Кузе илен лекташ ала?У киндылан чыла ÿшанже…Тунам меат шÿлалтена.

Мыняр еҥ дек пурен мый коштым –Иктат ик пырчымат ыш пу!Йöра эше Арсут чаманыш:«Нумал кертат? Лач тыште пуд?»

93

Тылат, Пакий, салам Арсут деч…Каласыш: мо кÿлеш-лиеш,Тек ынже вожыл – толжо…Мане:Пошкудылан полшаш кÿлеш» –

«Тый шып ойлен кертат, Пикалче?Тöтрöт пучла вел пуалтет…Иктаж колеш гын?..» – «Мый осалымШым ойло чай?.. Тый чытырет?»

А тудо, чынак, ок му верым –Шÿм-чонжым пуйто шукш нулта:Регеж да тудын эргыж-шамычТуге полшат илаш тудлан,

Да тудак, Чолакак, РегежланОсалым шонкален коштеш:Шке вийже ден илен ок керт даАрсутын ойжым колыштеш!

Тыге илен кунам пиалым,Сай илышым ужаш лиеш?Кеч туй, кеч йорло, сусыр лий тый –Айдемылак илаш кÿлеш!

Кеч тÿрлö семын чоялане, Пÿртÿсым кеч-кузе шудал,Чонет лавран гын, тудо садакОгеш керт тыйым утарал:

Илен-илен, лум шулымеке,Кузе аляк тÿжвак лектеш –Тыгак шинчатше почылтеш да –Но кынервуй тора лиеш.

94

СӰАН

Кугу куан Регежын таче:Сай эргыжын сÿан лийшаш.Пошкудо ялын ик моторжоОнчалын тудын шем шинчаш.

У пöртшö тичак темын калык –Регеж ден ватыжат тыштак.Йÿк: «Толыт! Кудывечыш пурышт!Савуш пурат – йодеш вигак:

«Регеж кочай! Регеж чÿчÿньö!Мом те у ешлан пуэда?» – «Теҥгече шочшо ночко презым» – Оза савушлан вашешта.

Савуш каят, толеш тунамак:«Ок йöрö маныт чыланат.Мом пуэда?» – «Шем сокыр ожым» – Да калык вашешта тугак.

«Суртнам да вольыкнам тугеже –Чара коля илаш ок лий!» – Изиш лиймеке кудывечымШергылтара «Саламарий!»

Сÿан пура тунамак пöртыш.Карт Юмылан кумал ойла:«Игем-влак – ÿдырем ден эргым,Те йыгыре сукен шичса.

Шочаш-кушкаш пÿралын Юмо,Пÿралын Юмо еш лияш.Варсеҥыла* те ÿмыр мучкоИлалза йöратен ваш-ваш.

*Варсеҥге (Регеж марийла) вараксим

95

Суртан-печан, киндан те лийза,Ача-авадам шотлыза.Йолда йымак тошкен осалым,Нöлталын порым кынелза»

Сай ден Окалче тöрыш шинчытДа сийым нунылан темлат.А тидын годым сÿан калыкМура-кушта, лÿҥген шогат.

«Рия-рия шÿвыржöШÿдö лукын йоҥгалеш.Марлан лекшаш ÿдыржöКечыйолла волгалтеш»

Покшеке лектын, мыкарачеКушталше-влакым эскераДа, кертмын совыжым кыралын,Логар пеҥмешке кыкыра:

«Кертеш! Кертеш!Ачаж йолашым чиен,Аваж тувырым чиен!Кертеш! Кертеш!Ачаж дечат кертеш!Аваж дечат кертеш!Кертеш!Кертеш!.. »

Оръеҥын пуэдат пöлекшым:Качымарийын ачажлан…«Ушан-шотан лий…Тау, шешкым!Эҥертыш лий, ÿшан ешлан»

Да аважлан: «Пашам йöрате…Уж мариетым мариеш…Тунам гына, ит мондо, шешкым,Суртышкына пиал толеш»

96

«Оръеным савыраш жап ватыш!» – У мужыр клатышке лектеш…Мурат-куштат, шогат лÿҥгалын,Да шÿвыр-тÿмыр шергылтеш.

РЕГЕЖ КОЖЛА НЕРГЕН МУРА

Аланыш погыныш лыҥ калыкЭшметын ÿжмыжö почеш,Да кÿлешан мутланымашымТудак чон вургыжын почеш:

«Эсен лийза, марий таҥ- шамыч!Молан тендам ме ÿжынна?Те паледа, мо шошо эртыш,Йÿр толын огыл иканат.

Кава яндар, нулалме пуйто;Пыл погынат – шулен йомеш.Чыла чонан вуча йÿр толмым, У киндына йÿлен кертеш.

Поснак кожлаште кызыт шучко,Тунар кукшу – чыра, шонет.Тулйып гына камвочшо мландыш –Тул ылыжеш…Йöртен от керт!

Санден йодам, йодам вел огыл,Ӱжам мый тÿткырак лияш.Ида шу тулым йол йымаке,Кунам те каеда кожлаш.

Теве Вÿтла воктене, маныт,Кожла йÿлаш тÿҥалынат,Кок кече тул чыла пöжгалын –Эсогыл кум илемымат.

97

А кызыт тышке, тендан ончык,Мый калык мурызым ÿжам.Регеж йолташ! Кожла нерген мыйИк мурым муралташ йодам»

Регеж лектат, савалтыш вуйжым,Ончале калыкым йыр-вашДа, чонышкыштак шужо манын,Тÿҥале муралтен ойлаш:

«Те ужында кожла пожарым?Уке гын, мые кöранем!Ок кÿл чыташ тыгай туткарым –Эрелан кодын шÿмыштем.

Кожла йÿла, тул ден авалтын…Кожла йÿла шала еҥ верч…Кожла йÿла…Ок керт ойлалын:Аралыза таҥдам тул деч!

Лойга, лÿшка кожла ÿмбалнеТарайла койшо шучко тул –Полша тудланак, пуйто модын,Йорга мардеж – зиянын кул.

Кожла йÿла, тул ден авалтын…Кожла йÿла шала еҥ верч…Кожла йÿла…Ок керт ойлалын:Аралыза таҥдам тул деч!

Кожла шортеш, ÿжеш ир йÿкын,Шÿм-чоным кÿрышт мÿгырен:«Ок тол гын полыш, тыманмешке,Кертам шем рокыш савырнен!»

Кожла йÿла, тул ден авалтын…Кожла йÿла шала еҥ верч…Кожла йÿла…Ок керт ойлалын:Аралыза таҥдам тул деч!»

98

Мурен пытарышат, ешарыш:«Мемнан поянлыкна – кожла.Сакла мемнам озаже семын – Пукша, йÿкта, чикта, ашна…

Тушманже тудынат пеш шуко:Йышт руышо да шучко тул…Каргаш да локтылаш тугежеАйста кожлам ме она пу!»

Вара карт лекте калык ончыкДа, шке йÿлажым шуктышат,Пелештыш, Регежлак муралын –Тыге ойлат карт-влак шкештат:

«О Кугу Юмо – Кугу Пÿрышö!Марийлан пуэнат чыла:Шем мландым, тулым, вÿдым, южым…Тек тудо куанен ила!

Кеч иктыже тышеч ок лий гын,Марият орланен кола…Ме тый дечет сандене йÿрымУшан шочшетла йодына.

Вучат пасу, кожла да кушкыл,Вуча чыла чонан тÿнят…Чылан ÿшан ден илена ме:Мемнан тый йодмынам колат.

Тый поро лий, чамане, сакле –Шотлен ме тыйым илена.Вашке пасу йыр шÿвыр денеМе кумалаш тÿҥалына.

О Кугу Юмо – Кугу Пÿрышö,Тый полшо порынак илаш! Марий шотлен эреак тыйымДа тÿҥалеш эрлат шотлаш!»

99

КУКШУ КЕНЕЖ

Марийын таче кугу ойго:Кеҥеж рӱдат, а йӱр уке!Пушеҥге-влак шогат оралге,А шудо гын, йӱлен, кошкен.

Эсогыл мланде шелышталтын,Тул ынже пиж кожлаш гына!Молан гын Юмыжо сыралынДа ӱчым марийлан ышта?

Кузе илаш ок шоч гын кинде?Кола гын вольык, куш пураш?Ала сырен да пижын кечеМарийын мландым йӱлалташ?

Ойлатыс, ожно кидын лийынОш кечым тӱкалтен ончаш,Но, маныт, тулык вате тудым,Чон йӧсын, тоштын сырыкташ!

Паша гыч кечываллан толын,Ласкан каналтымет-мочет,Ышта ик сомылым я весым…Дӱр-дӱр гына мура пöртет!

Колеш, шортеш изи азаже,Да тудын дек содор вашка,А тудыжо кия шӧпкаштеШур ден варналт – чонан пашкар!

Мушкеш йочажым писын тудо,А тӱнӧ ӱжыт пашашкат – Тудат куржеш, Ош Кечын шӱргышШурӱштышым шуэн кодат.

100

Да, маныт, тунамак Ош кече,Марий-влаклан чот шыдешкен,Нӧлталтын, мӱгырен, кавашке –Тачат огеш керт лыпланен:

Я телым ончалеш пеш йӱштын,Я йӧршын южгунам йомеш…Тений гын чотак шыдешкалын – Шога чыра гаяк кеҥеж.

Марий онча каваш йӱд-кече-Ала изиш пыл оварга?Я тыште-тушто, йӱрым йодын,Шке отышкыжо чумырга.

А ӱдыр-каче-влак куржталыт,Ваш-ваш вӱд дене чывылтен.Эсогыл шоҥго-влак ушналытТы модышыш, лӱҥген-лӱҥген.

Вучалыт поро, леве йӱрымЧонан ден чондымо – чылан.Молан кава ок шиж гын тидым?Сырен гын Юмыжо молан?

А калык чон огеш лыплане,У шурно верч коршта, шортеш,Да, чал кугезын ойжым колышт,Пасушко кумалаш лектеш.

Шоҥан пура, мелна, ӱй-торык…Чылан чиеныт суксыла:Ош шовыч, ош теркупш, ош тувыр…Могай мотор ош марийна!

Пасу йыр ошкылыт шып нуно,Лач шӱвыр лым лийде шокта.Шыдаҥ шеч кутыш веле шочын,Вашке кеч кеҥежат эрта.

101

Могае озым шошым ыле,Постола койын йырым-ваш.Лиеш сай шурно, шоныш калык,Она тӱҥал шужен илаш.

Но йӱр уке, ояр игечеКок тылзе нар ынде шога.Кава яндар, нулалме гае,Да кечыжат пелта гына.

Эсогыл пулдырчо ок муро –Логарже, очыни, кошкен.Тыгае шокшышто, йӱдегыч,Кузе мурет? Кертат колен!

Кугу куэ дек толын шуыч,Шаралтышт сийыштым мландеш.Тӱҥале карт кумалме мутымМураш – тек Юмо дек шуэш:

«О Кугу Юмо – Кугу Пÿрышö!О Кугу Юмо – Кугу Пӱрышö!

Агавайрем куэ йымакеПасу йыр шÿвырым шоктен,Марийын тутло сийже денеТолна ме, кумалаш шонен. Шкеат палет, кузе эр шошымКуралын мландым, ÿяҥден,Ме пырчым кодышна ÿдалын,У шурным ток погаш шонен.

Вара постола озым лекте, Лойгалте теҥызла пасу.У шурно шöртньö тÿсым нале…Чонланак чучо сай, асу.

102

Шырка жап кызыт, киндеЙÿд-кече вуйым погышаш,Лач йÿр уке, мо шошо толын.Чыла чонан йодеш йÿаш.

Молан сырен гын Патыр Кече,Да шовыч гай яндар кава?Йÿр деч посна йÿла кошкалынЧал Поро Мландыавана.

О Кугу Юмо – Кугу Пÿрышö!О Кугу Юмо – Кугу Пÿрышö!

Лыжга йÿрет ден куандаре…Эр тÿтырат ден…кас луп ден…У шурнынам одарландаре,Кыдалже кертше пеҥгыдем…

А пырче лийже полдыш гае…Ситале тыйын юзо вий!Чевер сийнам, шоҥан пуранамАлал товлен йöратен лий.

Тау! Тау! Тау!»

Чыла радамын шуктымеке,Йоҥгалте шӱвыр адакат,Да мӧҥгӧ велышке тарванышт…Кавашке куанен ончат!

ЭЛВИЙЛАН КОВАЖЕ КЕМЫМ УРГЫКТА

«Уныкамлан темеш латшым ийТений кугече пайремлан.Кузе ойлат? Пеледме пагыт?Эн сылне жапше ӱмырнан?

103

А уныкамже… Ом моктане!..Ужат гын, шинчатат йыма:Кӱляш гай ӱп… Лышташ гай тӱрвӧ…А сынже пӧрдымӧ – шыма…

Тыгайлан кӧранен кертеш дырЭсогыл кугыжан ватат?Но чон коршта, вием ок ситеАйдеме семын чикташат!

Кеҥежше-телыже йыдал ден…Мотор котим омеш ыш уж!Йол пидын пашашкат коштат гын…Модмашке пешыжак от курж!

Сандене кемым шочмыж кечынКоважла мый пӧлеклынемДа шӱшмӧ ӱй гай ныжыл чонжымИзишлан да волгалтынем.

Чылан моктат: кидетше – шӧртньӧ, Ыштен моштет тый кеч-момат…» – «Молан тынар шортат, чӱчӱньӧ?Уке мо тудын нигӧжат?» –

«Кузе от шорт? Чылт тулык тудо!..Ачаж-аваж улам мыяк…Мыняр ий ынде илена меКугу тӱняште коктынак!..

Пеш йӧсӧ-неле-шыгыр годымНигӧн дек порын эҥерташ...Пеш чӱчкыдын пошкудо-влак дечПерна кеч шултышым йодаш…» –

«Ачаже кушто? А аваже?..Молан тый шкет гына ончет?» – Кунам вара тыгае орлыкКамвозын шоҥго вачышкет?» –

104

«Ой, эртыше шем илышнажымОгеш шу ялт шарналтымат!..Кычалын коштшыла илемымВашлие теҥыз мемнамат…

Эрлашым теҥызыш каеныт Да йомыныт теҥызешак…Кодна ме тулыкеш ялт коктын…Сурт-печыдыме…эр пешак…» –

«Вара, чӱчӱньӧ, мом йоднет тый?Мо дене тыланет полшаш?» – «Тудлан,манам-ыс, шочмыж кечынШонем кеч кемым пӧлеклаш…

Ала тый кемым, Пешсай шольым,Уныкамлан урген пуэт?Уке оксамже такшым кызыт…Перна изишак вучашет.

Ой!.. Нал-я тый каза коваштым…Я шорык межым… кеҥежаш! Эре ургет, эре йӧрет гын,Еҥ деч перна дыр наледаш?» –

«Тыгай поянлыкым пазарышАрня еда лукташ лиеш…» – «Туге да… Шоҥгеммек, лӱдат шол…Ужаленат мошташ кӱлеш.

Кузе вара? Тореш от лий тый?Пошкудылан ала полшет?» – «Тыгай мотор… А лӱмжӧ тудын?..» – «Элвий!.. Элвий… Ала палет?» –

«Палаш ом пале …. Колынам мый…Моторлыкшо алгаштарен…Санден тыгай марий вис-висланМый чылт яра пуэм урген...

105

Но тый ит мондо коваштетым…Межетымат……Могай тӱсан?«Межем мотор…йӧршеш лум гае …Да пушкыдо…Лач почкемлан*» –

«Пеш сай…Мый телылан почкемымЯрак пуэм тудлан йӧрен.Марлан тек лектын ила сайынТек йӧратен коштеш чиен» –

«Эше ик шучкым ойлынем мый:Латкумышо йоча – Элвий.Чылан коленыт шочмышт годым…Лач тудым саклыш Юмын вий.

А лийыныт чылан эргаш-влак…Илат гын нуно, Элвием Огеш уж ыле йӧсым, шучкым…Моткочак тудым чаманем.

Ачаж-аваж пешак вученыт,Эре кумальыч Юмылан,Кунам шочеш гын нунын ӱдыр…Но кондышт тудым орлыклан.

Санденак тудын шочмыж кечынПӧлекым ыштымем шуэш…Ала ынде, пелед шумекше, Пиалым уныкам ужеш?

Сай код, эргаш. Мый мӧҥгӧ кайшым.Лий пиалан, тажа, Пешсай.Эрлак толам да мо кӱлешымКондем. Чеверын. Иле сай!

*Почкем (Регеж марийла) – валенок

106

МОНЧАШТЕ

Шикш меҥгыла Регеж ял валнеМонча гыч кÿшкö нöлталтеш –Тунар чот тымык таче кече,Кеч теле йÿштö чыдыр пеш.

«Мончам мый петыршым… Пöръен-влак,Те эркын кайыза айда…Шикш шижалтеш гын, тÿньык рожымПоч, ачаже… Аҥыргеда»

Монча чылт у. Изижак огыл.Тöрза гай – волгыдо пураш.А ончылныжо тÿрлö шудо,Туштак кеча выльык аршаш.

«Вучен мемнам ышда те нойо,Монча кува ден кугыза?Куват вара пура, а тыеАйда пырля, монча оза» –

«А шокшыжо могае таче!Шонет, коваштым кушкедеш!» – «Туге гынат пуэм мый шокшым.Монча оза сырен кертеш» –

Пу алдыр гычын шокшо вÿдымРегеж кышкал гына шукта –Чал мланде пуйто чытырналте, Коҥга туге мÿгыралта.

«Ачаэ, тый лöкамбаке воч-я –Изишак выльык ден кырем…Уке гын, шуко тый от чыте,Кертат эсогыл аҥырген» –

107

«А выльыкше могае лывырДа тамлын ÿпшалтеш кузе!Шонет, чынак, кусналын тушко.Йомаксе ÿдыр чон лыжге» –

«Мом тый, ачаэ, ойлет тугайым?Тый пуйто туштым туштылат. –«Колыштыда мо ик йомакым?Перна тугеже колташак»

Чылан шып лийыч…Йÿк лукдегычЛач тупыштым ваш-ваш йыгат.А шоҥго гын ойлаш тÿҥале,Кеч сайынак ноен гынат.

РЕГЕЖ КУЭ НЕРГЕН МУРЫМ МУРА

…Ала кече лекме велым,Ала йöршын мöҥгешла –Илен ÿдыр ош тÿняштеЛачак кайык игыла.

Тудым йöратен ачаже,А аваже – туддечат!Нуно чоныштым пуэныт, Тудо лийын ик йочашт.

Нуно веле мо вÿчкеныт Поро ача-авала?Пошкудат чот йöраталынШке илемын йочажла.

Амалжат тидлан улмашын:Тудын гае кап-кылан,Кумылан еҥ лийын огылТысе пÿтынь кундемлан.

108

Капше лийын пöрден лукмо Шÿдыр гае йытыра,А шинчаже, шем шинчажеЙÿлен порын шÿдырла.

Кужу кудыр ÿпшö дене Йöратен модаш мардеж,Пуйто тудланат айдемеИлышыштыже кÿлеш.

Ӱдырын йомартле йÿкшöПамаш вÿдла шыргыктен,Поро ойжо, сай шомакшеВигак чонышко шыҥен.

Муралтен колтен гын тудо,Шыпланен тÿня йырваш.Кайыкат эсогыл толынТудын вачыш колышташ.

Ӱдыр мурым колышталын Веселаҥын ойган еҥ,Туешкен, мерчен илалшеШучко черым чактарен.

Арам огыл каче-шамычЙырже пöрдыныт мÿкшла,Чон йÿлен вученыт нуно:Шÿмжым пöлекла ала?

Тудын илыме пöрт декеКорно койын такырген:Лым лийде тулар-тулачеТÿрлö вер гыч толеден.

Нуно качыштым моктенытЛач кугече муныла,Тидым колыштын, эсогыл,Очыни, кÿат шула?

109

Ӱдыр веле вашкен огылШÿмжым нунылан почаш:Чонлан келшыше пелашым,Шонен тудо вашлияш.

…Ик гана илем воктенеРвезе тукым юарлен:Лыве семын пöрдын-модын,Шошо толмым пайремлен.

Кенета ала-кушечынÖрдыж еҥ-влак шем пыллаТолын лектыныт илемышДа ореныт янлыкла.

Нуно лийыныт пеш шучко,Ӱшкыж гай кошар тÿкан.Колымашым йыр шавенытНуно тыныс мландешан.

Иктыш калыкым погалын,Нунын онышт мÿгырен:«Ситыш, коштында онарлаЫнде илыза сукен!

Мо эн чапле, мо эн поро,Лийже мыланем чыла.Таче гыч улам тендан мыйӰмырашлык кечыда!»

Калыкын шинчаште йöрышВолгыдо пиалын тул:Тудо лие пызырналтын,Орланен илалше кул.

Шортмо йÿк гына йоҥалтынЙÿдшö-кече кумдыкеш.Тыныс, сылне, мотор илышКодын лач шарнаш омеш.

110

Кажне суртыш, кажне ешышОйго пурыш ÿмылла.Ир тушманын кидше солышКалыкым ялт шудыла.

Ӱдырын ачаже колыш, Аважат илен ыш керт.Ӱмыр лугыч ÿдыр кодоТылзе семын йöршын шкет.

Уш каен, кок веке тайнышт,Кечылан вашеш сукен,Тудо шортын, шÿм-чон коржын,Уло йÿкын сöрвален:

«О кугу ош патыр кече!Ойго дечын утарал,Калыкемлан тыныс жапымУгыч пöртылтö, кондал!

…Кенета кава сургалтын –Пуйто кÿдырчö лÿшкен.Кÿшыч-кÿшыч кечын йÿкшöӰдыр пылышлан солнен:

«Ойгыш вочшо калыкетланЕҥ гына полшен кертеш.Только тудо, полшымекше,Шке илемже гыч йомеш.

Тидын дечын кö ок лÿд гын,Кондо тудым мый декем.Тыманмешке орлык дечынКалыкетым утарем.

«Ончылнетак тыгай еҥже,Огеш кÿл кычал коштмат, – Кечылан ойлалын ÿдыр –Тореш омыл мый шкеат…» –

111

«Нöргö воштыр гай улат тый…Тыланет илаш гына!Але шкендым от чамане?Ала весым муына?» –

«О уке, ош патыр кече!Ик гана пÿрен илаш.Калык верчын, эрык верчынТореш омыл мый колаш.

Тукымем гына илалынКодшо курым-курымлан.Ынже пале тудо ойгым,Шем тукарым нигунам»

…Угычын кава сургалтын,Пуйто кÿдырчö лÿшкен,Да тушман, сöснала чаргыж,Сур пуракыш савырнен.

Сугыргалше калык угычШогалеш тура вийнен,Яндар южым вÿдла йÿын,Уло оҥ ден шÿлалтен.

Ылыжын кугезе мландеУгычын шонанпылла.Кайык-влак йырваш муреныт,Йоҥген йÿкышт оҥгырла.

«Могайрак лиеш пытартышКалыкетлан шомакет? –Йодо кече ÿдыр дечын. – Ойло, пытыш пагытет»

Пиалан еҥ-влакым ужын,Ӱдыр куанен ойлен:«Илыза моторын, сайын,Поро пошкудем-влакем!»

112

…Адакат кава сургалтын,Адакат кава мурен:Нарашта, мотор ош ÿдырОш пушеҥгыш савырнен.

Калык öрын, кумыл тодылт,Тÿҥшыла ончен шоген,Шке йочаж ден кугешналын,Шинчавÿдшым йоктарен.

Да, шарналын, тудын лÿмжымУ пушеҥгылан пуэн…Кызытат ме, марий-шамыч,Тудым лÿмдена «Куэ» –

«Ош куэ тыгела шочын?Чын гын, чынжымак, ӧрат.Руашат тугеже сулык – Еҥым пуштмо ден иктак» –

«Аҥыргенак огыдал дыр?Шуко пуреда-с, ӧрам» – «Тый ит ойгыро, Пикелык…Мый йомакым колтенам.

Шукыла чучеш сандене…Те ямдылалтса вел пураш – Лектына ме… Я уке гын,Угычын кÿлеш олташ»

АЧАЖЕ ЭРКИЙ ВАШТАРЕШ

«Эркий, тый кушко? Кӱчызет дек?!(Нимом ок ойло адакат…)Эркий. тый кушко? Кӱчызет дек?!(Колеш – ок ойло, чылт ӧрат!)

113

Манам, тый кушко? Кӱчызет дек?!(Ну, йочамат мый куштенам!)Манам, тый кушко?! Кӱчызет дек?!(Тетла ом чыте, пудештам!)

Тый мо?! Ачатымат от колышт?Молан от ойло тый нимам?Тылат ачатше уто лие?Молан ончен мый куш-те-нам?!» –

«Ит мондо, мый улам айдеме…Адакшым эргыч мый улам…Лыжган сандене эргыч дене,Чон почын, кутыраш йодам…» –

«Ну, мый торжан?..Мый утым шым шиж…Нимам удам шым ойло чай?..» – «Уке-е, ойлет тый сайым веле…Эсогыл «кӱчызат» мӱй гай!» –

«Ах, теве молан сыренат тый?!Мо чын гын, чын, нимом сыраш.Мый тыйын верыште модам даШуэмак ыле шӱк коклаш…» –

«От умыло, ачай, мый тудымИлыш дечат чот йӧратем!Вашке, кеч тудо тулык, йорло,Лиеш йӧратыме ватем» –

«Вара поче-поче кусатым*Те орланашышт ыштедаДа ӱмыр мучко киндым йодышт,Кӱчен кошташ тӱҥалыда…» –

*Кусат/ Регеж марийла/ – лентяй, тунеядец, дармоед

114

«Ош Юмына тыгае йӧсымОк пӱро мыланна, шонем –Кузе гынат мый шке ешемланПиалым тӱрыс пӧлеклем» –

«От колышт гын ачатым тые,Мый ӱмыреш тылат сырем…Сырем гына мо? ӰмырешланМый эргымлан шотлаш чарнем» –

«Мый каласем, ачай, лач иктым:Ах, чаманаш тый ит тӱҥал.Эрлак марлан налам мый тудым –Тый оксатлан кумал илал».

РЕГЕЖ ЯЛ НЕРГЕН ОМО

«Ынде шкенан сурт-пече уло,Илемна кечынак кушкеш:Шукерте огыл кум сурт ыле,Вашке латкумытат лиеш» –

Регеж чарналтыш…Эргыж шамычВаш-ваш ончальыч: «Мом шона?.Пикелыкат эсогыл öрö: «Тыге мом тудо шонкала?

Мом, ачаже, шонет тынаре?» – «Ачаэ, ала ойлет чынак » – «Ойлаш те йодыда? Но чынжеЛиеш чай, витне, кочырак.

Икече, пöртсий годым, йÿдым,Ик омо кончыш мыланем.Мый шуко коштым вуйым туржын…Раш лие таче вел, шонем.

115

Кава гыч волтыш кайык-влакымОш Пÿрышö ала-моланДа, иктым кодыде, чылаштым, Пöлеклыш, кучыктыш мылам:

«Келшен илалышт, куандарыштШып икте-весыштым ваш-ваш,А кредалаш, чÿҥгаш тÿҥалыт – Нимом от ыште: пÿрымаш!

А нунын ешышт шукемеш гынЯ весе нунын дек ушна –Пырля илалын огыт турко:Каят вес верыш я колат.

А чотышт койын иземеш гын, Чараш ок лий нимо денат:Нунат тыгакак, утышт семын, Каялыт я колен пытат.

Ик чот гына лийшаш-ыс тыште:Латкумыт – але нимыняр!Тунам ок пыте тыште илыш –Кава лиеш ояр, яндар.

Тыгак весат эше пÿралтын –Шем кайык вел илен кодешДа, йомшо таҥыштым шарналын,Шорташ чон йöсын тÿҥалеш»

Чылан шып лийыч…Неле шонышКÿ семын кажныжым темда.«Ала огеш кÿл ыле суртымТышакын, ачаже, шындаш?» –

«Ой…Пÿрымаш сайжак огеш лий…Латкум еш – тиде латкум сурт… Кугу илем марте ялнаже Тугеже нигунам ок куш.»

116

Регеж тыгае кочым колынТÿнале пеҥыдын ойлаш:«Мый тидым ойлыде шым чыте –Кÿлешак тыланда палаш.

Адакшым те гына? ЭсогылУныкадан уныкажак!Тышакын шочшо, тышке толшоТы омым шарнышаш эртак.

Вес тукым вож гыч кеч улат тый,Кеч вес йÿлам шуктен илет,Келшен илал тый кайык семын – Йоҥгалтше каргалтде йÿкет» –

«Ачаэ, шем курныж шкетын кодын,Тый маньыч, тÿҥалеш шорташ.Молан чылт шкетын тудо кодын?Кузела тидым умылаш?» –

«Игем-влак, илыш модыш огыл, Кеч шукынжо тыге шонат –Чонан ма чондымо коклаштеКая-с эреак кредалмаш.

Регежыш толшо-влак коклаштеЛектеш докан шем курныжат.Шижтарынеже дыр улмашынЛач тидымак мылам омат?»

…Ала-кöн йÿк урем гыч шоктыш:«Пушеҥге шÿ кöлан кÿлеш?»Шукат ыш эрте, угыч солныш:«Пушеҥге шÿ кöлан кÿлеш?»

«Элнет кундем гыч шÿм конденыт…Ала пазарыш наҥгаят?Огеш кÿл манын каласем мо?Тек ончыко, умбак каят» –

117

«Чыталте, Сай, мемнан ЭнсайнаАпшат пашалан пеш шÿман.А мо, ик тер шÿм налына гын?Мом каласет, Энсай, тидлан?» –

«Ачаэ, пырчат тореш ом лий мый.Кычал коштмешке – налына!Садак чоҥем мый апшаткудым – Тунам лиеш шÿ лач гына» –

«Пешсай, тугеже курж уремыш – Уке гын каенат колтат» – «Ачай, тый ямдыле шийвундым.Лектам кудвечышке мыят»

Ястарышт…Тÿлышт…Сийлышт…Кайышт…Еш погыныш пырля адак.«Пеш кÿлешан паша ышталте…А апшаткудо? Кÿлешак!»

…Коҥгаш кудалтыме пареҥге,Чот кылмыше сöсна коя,Шÿнчалтыме кияр да кинде…Кас кочкышышт тыгай сиян!

Чылан ÿстел коклашке шинчыч,Посна пÿкеныште – Регеж.Пондашыжым оза ниялтышДа порын йÿкшö йоҥгалтеш:

«О Кугу Юмо – Кугу Пÿрышö,Пеш тау поро сиетлан!Тажалыкым, пиалым кондоТый мыйын шочмо ешемлан!»

Тыгак пелештышт Юмым йÿкынЯ шып, шке семынышт, молатДа йÿк лукде кочкаш тÿҥальыч…Вик шижалтеш: келшен илат.

118

«Тый, шешкым, тылзыште ит тÿрлö…Вашке шинчат локтылалтеш…Паша паша ден… А марийым…Шолыштынат иктаж кертеш!»

«Теҥгече волгыдо йÿд ыле…Чынак, мый шинчышым шукак» – «А мый, вучен ватемын вочмым,Кылмышымат, кеч пун тöшак!

КУГЕЧЕ

Толеш кугече коштын, маныт.Пӱртӱсат тидым шижтара:Ик ийын мланде таптылга гын,Вӱдшор, вес ийын, мӱгыра.

Теве тачат кугече толын,Пӱртӱс помыжалтеш гына:Чыла вере коеш лум лапчык,А коремлаште вӱд йога.

Кугечын шке йӱла радамже:Чий дене руш варналт пытен.Кузежым-можым келгын, кӱлын,Векат, иктат ок керт пален.

Тыглай еҥлан кӱлеш лач ЮмоДа тоштыеҥым шарналташ...Тырша мо тудо чын радамжымПеш келгын, раш ушеш кодаш?

…Ачаже ожсо кечын ойлыш:«Эркий, палет, эрла эрденНӧлтеш кугече кече модын?Тыршал ужаш, ит код мален.

119

Пешак сӧрал... Чӱчкалын-модын,Чал мландым пуйто саламла!Кугечын тидым кӧ ужеш гын,Лиеш-ыс тудо пиалан»

…Элвий кынеле, да коважеОйла, пайремлан куанен:«Кугечылан чыла тый уымЧий, уныкам – теве вургем…

А тыште, тиде вӱдылкаште,Эн шерге мыйын пӧлекем:Ӱмаштак йодынат тый ыле…Шочмет лӱмеш ургалме кем.

Колта, ойлат, пиалым Юмо – Чия кӧ уым пайремлан.Кузе ужнем!.. Ужнем гына мо? Лий ыле кеч тый пиалан»

… Регежын суртыштат кугече – Эн вучымо кугу пайрем:Пакчаш лӱҥгалтышым сакеныт,Пикелык сийым чумырен.

Кугечын тутло, тамле сийже –Шоҥан пура, коман мелна…Но комбо когыльо марийынЭн фирменный-ыс, манмыла!

Сакат чердакыш комбым шӱшкыл –Озаже тушто лач мардеж –Да кошкымеш кучалыт тушто Кугече пайремна толмеш.

Вара пурталын тудым пӧртышТовар ден тыгыдын тӱятДа шож шӱраш дене лугалынКугече когыльым ыштат.

120

Кугече когыльым поянжеКочкеш-ыс ӱйыш тушкалтен…Мый тыландат, пурен марий дек,Кочкаш ты когыльым темлем.

…Кечат кас велышке тайналтыш,Игечым йӧсӧ умылаш:Ӧрат: левештыш веле утыр – Мӧҥгешла, кеч юалгышаш.

Энсаймыт кайышт пуштыкваке*Пошкудо ӱдыр-рвезе ден.Изи энерышт кӱрлӧ корным-Тӱргоч ташлен, мурен йоген.

Кузе вончаш? Вончаш ок лий гын?Кугече модыш кӱрылтеш?Кузе вучалте тиде кечым!А тудо икана толеш!

Чолгаже, чулымжо вӱд гочынКертеш-ыс мераҥлат тӧрштен!А ӱдыр-влакше? Нунын дечынПосна модат мо куанен?

Да рвезе-влак, пыштен ломашым,Ӧндалын ӱдырым пелен,Вончальыч ташлыше эҥер гоч...А пуштыквал мурен-йӱклен!

Элвий камвозо кеч лаврашке –Тидыжымак чыташ лиеш:Эркийже таче тудын тышкеТолаш сӧрен-ыс…Да толеш!

*Пуштыквал/ Шернур марийла/– шошым, корем воктене, лум деч эн ончыч эрныше мланде

121

Эркий Элвийым пуштыквалне,Чынак, чон вургыжын вучен,Вашлийыч нуно икте-весымИзи йочала аптранен:

«Мый шонышым, от тол тый таче…Мый шонышым, коват чара…» – «Мый шонышым, от тол тый шкеже…Мый шонышым, ачат чара…»

Воктен ялла гыч толшо-шамычВашлийыч нуным куанен –Кутыркалат пошкудышт дене,Да воштылмаш йыр-ваш шоген.

Йоҥгалте шӱвыр, тӱмыр ушныш…Тӱҥальыч йывыртен кушташ!Пӱртӱс, паленак пуйто, мландымКоштен – моткочак сай таваш.

И мурышт-куштышт, и лӱҥгалтышт – Да пуштыквал йӱдвошт йоҥген.Энсайын ушышто – Окалче,Но кызыт тудо Сай пелен…

ЭРКИЙ ДЕН ЭЛВИЙ – 1

«Ит кай торашке,уныкам…Ом му уке гын, мый ласкам…Адакшым, маныт, шылше еҥКоштеш осалым ыштеден…» –

«Ковай, ит ойгыро, вашкеТолам…Ом кай-ыс мые шкет…Эше… Ой! Эчавий кая!Эше шӱжаржым наҥгая…» –

122

«Мый ӱшанем…Мый ӱшанем – Нимо удат ок лий, шонем…Но садак ойгыра чонем –Улат лач тыяк куанем…» –

«Ме писын мӧрым погенат,Вик толына…Арам лӱдат!Тений мӧр шочын шуко, сай…Корем чоҥга, шонет, тарай» –

«Йӧра, курж веле, уныкам –Курш тичак мый вучем саскам» – «Йӧра, тугеже мый куржам,Ит ойгыро, вашке толам!»

КОК ТУЛЧЕ МУТЛАНАТ

«Регежын ешыже ушанак,Ончет да куанет, товат.Могай оралтым шканышт нöлтышт,Ынде пошкудыштлан полшат» –

«От уж тый нунын перныл коштмым.Пакчаштышт кöм-гынат ужат» – «А сонарлат кузе чодраште?Мÿкш ешым авырен кондат» –

«Кум эргыжат ачашт гай тале,Кидйолышт чылалан толеш.Ыштен моштат чыла еҥ йодмым,Мо калыклан илаш кÿлеш» –

«Энсай уста апшат пашалан,Пешсай йолчиемлан кидан,А Сайже – Юмыжак пÿрен чай? –Кугезе шÿвыр ÿзгарлан» –

123

«Регежын ватыжат ушан пеш,От кол торжа ик мутымат.Пурет да нунын деке – чонлан Ласка лиеш –ок шу каймат.

Ош шовыч ден леведме сукырӰстел ÿмбалнышт эреак.Туге чучеш, эрелан тушкоОш Юмына пурен шкежак» –

«Туге гынат мый иктым кольым –Тыштат сай огыл чылажак:Энсайже, маныт, еҥгаж дене –Окалче ден ила йыштак» –

«Ой, мом колам мый? Мом колам мый?Тидлан ок лий ÿшанашат!Кум йыгыр…Кум иза ден шольо…Эре пырля…Туге келшат!

Тыгай манешым кушто кольыч?Кö кÿлдымашым ойлыштеш?» – «А молан сырышыч мылам тый?Ӱшане – ит ÿшане…Пеш кÿлеш!

Моткоч моктет да ыжым чыте:Чоҥештыш йылме гыч шкежак,Ородо деч посна тÿняште,Ок лий улмашын ик ешат» –

«Мом кольым кызыт тый дечет мый,Ит ойло молылан, йöра?Уке гын, тиде поро ешымУшкалымашак пытара»

Ужмаш гыч каенат ыш шуктоПамаш дек волыш вес кува:«Кöранымашак пытара» ман,Кöм Асикат тыге вурса?» –

124

«Ай, тудым!..Сайын ватыж денеЭнсайын модмыжым колят,Туге чот öрö тудо, пуйтоШке эргыже нерген ойлат!

Ой!.. Юмо-Пÿрышö, серлаге…Ляпкен мом мые шогылтам?..Эсогыл сöрышым: «Ом ойло»Молан тыгай улам?..Öрам!»

КОЛ ПӰЯ

Эшмет пашаште кече мучко –Эшмет тышкат, тушкат шуэш.Ик шоныш ушыштыжо тудын:Ӱшаным шукташак кÿлеш.

Теве тачат туддеке тольычКугу паша нерген ойлаш – Шым меҥге öрдыжтö марий-влак Шоналыт кол пÿям пÿяш.

Пашаже, чынак, кÿлешан-ыс,У семын тÿҥалнешт илаш:Ашналын тушто шерге колым,Йот кундемлаште ужалаш.

Олмешыже Арсутым колтышЭшмет, пашаже пеш шукат –Арсутшо – тудын полыш кидше,Изи годсекак сай палат.

…Кÿлеш илемыш толын шуыч –Ончальыч, öрын, йырым-ваш:Могай вер-шöр, уке лач теныз!Кок велым курык, лыҥ памаш.

125

Памашыжат адак пеш шуко, Ончет да мланде –лач шокте:Йогалыт кӱшкӧ чот шыжалтын…Шинчатым кораҥден от керт!

Кӱгурык дек миялын тольыч –Тудат унам куандарен:Коҥга саҥга гай курык валнеКожла шога, шыпак мурен.

А кӱжӧ, кӱжӧ! Лук да кучылт, Да чоҥо суртым ӱмыраш!А кайыкше кузе муралыт!..Чонлан чучеш: узьмак пыжаш.

Кундемым йыр ончен коштмеке,Канаш шогальыч вӱд воктен:Агурышто, вондер коклаште,Кок рвезе колым эҥырен.

«Кузе? Чӱҥга уке?» – «Ончалза…» – «О, кученда!.Кузе лӱмдат?» – «Сӧрмаривате* манына ме…» – «Лач нуным тӱлаҥдаш шонат».

Арсут, пӱртусым йыр ончалын,Пелештыш, чотак ӧрмалген:«А молан тыште йыр-ваш йошкын?» – «Моланже раш: пӱя каен…

Эше икече тыште ылеКӱгурыкыш шумеш пӱя,А таче, тудым шарныкталын,Лач йошкынак гына кия» –

* Сӧрмаривате – женщина на свадьбе со стороны невесты или жениха.

126

«Те ойледа, пӱя ок шого,Йӱр толешат, вигак кая» – «Юмак карген мемнан кундемым…Я ӱчым ыштылеш ия.

А мыланна пӱя кӱлешак!..Памаш, эҥер…Вӱд чот ташла…А колжо вӱдыштӧ могае!..Кум ий гычак пеш чот поша» –

«Шонымашда тендан пеш сае:Шке кундемлан оза лийман,А кол нерген ойлаш, шонем мый,Эр але…Вӱдым кучыман!

Пӱяле, ит пӱяле – корнымВӱд шканже верештеш садак.Памаш пӱяш йоген пура гын,Чарен от керт нимо денат.

Каҥаш лиеш тыгай: те вӱдымИда вик тӧчӧ петыраш –Пӱя тек кушшо сӧрем дене…Ала тыге лиеш кучаш?

Памашыжат тораште лийже,Чак пӱйымӧ ок кӱл пӱям –Тек вӱд икшырымын йогалже…Ок сеҥе вӱдшорат тунам!

Ида гына пӱртӱсым локтыл, Кеч-мом шонен те ыштыза.Мый ӱшанем, кунам-гынат даУлан илаш тӱҥалыда.

«Те ойледа, пӱя ок шого,Йӱр толешат, вигак кая» – «Юмак карген мемнан кундемым…Я ӱчым ыштылеш ия.

127

Ме иктым йоднена тендан деч:Вӱдонлан чон ала кӱлеш?Пӱяш ала тояш айдемымДа вӱдым чараклаш пижеш?» –

«Шонен ӧрам: ушда каен мо?Ок полшо тиде тыланда:Сырыктеда гына те ЮмымДа сулыкышко пуреда.

А кӧ келша? Могай айдемеПӱяшке чонаннек возаш?» – «Манакыште тоеныт маныт…Кум ий, ойлат, ок кай пӱяшт»

Кондат ик ӱдырым Арсут дек…А тудо чытыра, шортеш…Уналан йӧсын чучын колтышДа тудо тӱкнылын йодеш:

«Кӧ тиде? Йӧршынак курчак-ыс!» – «Пайбердын ӱдыржӧ…Межнеч…А тудын ӱдыржӧ кандаше…Овоч…Эн ныжылже тушеч…» –

«Оккоч?» – «О-воч…» – «Нелеш ида нал…» – «Огеш коч тудо иктымак,Но тудым пӱрымаш кочкеш шол…Пуя йымак вочшаш тудак…»

«Шараже кӧ тыгае шучкым?» – «Мужаҥче…Ужын омыж денВӱдоным…Тудыжо ОвочымЧарам пӱяште йӧратен…» –

«Ну, илышат! Йыр-ваш пычкемыш!Тыгай ден пиалан от лий!Марий еҥ порым ужшо манын,Кӱлеш-ыс пӱтынь калык вий!

128

Тол, шӱжарем, ит шого лӱдын…Тый ӱшанет мужаҥчылан?» – «Илышынек пӱяш вочмешке,Шылам мый лучо эрелан.» –

«Тылат мыняр ий темын таче?» – «Латкудыт…» – «Самырык улат…Амалжым ты палет? МужаҥчеМолан тынар сырен тылат?» –

«Ой, эргыжлан кузе тулартыш!Ушан, шыма, ӱшан йолташ…А эргыже, чынак , кокок даТӱгат ок лек, кӱлддеш полшаш.» –

«Овоч, мемнан, мураш пеш тале…А йӱкшӧ шӱшпыкын, шонет.Но муро марийлан огеш кӱл,Кеч муро сай – шужен колет» –

«Шарналтышым мый Муром мандым…Кузе мурат, кузе мурат!Тӱшка денат, я йӧршын шкетын…Да мурпайремым эртарат.

Тунам марий илен лыҥ тушто,Но шукыж рушыш савырнен.Вашке меат тыгай пайремымЭртарена – мый ӱшанем.

Тунам, Овоч, яндар йӱкет денЧылалан палыме лият.Ӱжаш тӱҥалыт пайремлашке-Кугу унала саламлат.

А тые кызыт от муралте Чонетлан келшшым мылам?Мый Шӱргыял гычын ОвочымШарнаш эн порын тӱҥалам» –

129

«Йыли-юли вӱд йога,Йӱдшӧ-кече вӱд йога.Шонеда те: вӱд йога?Ӱмырна тыге йога.

Ны пиалым уждеак,Йӧратен илыдеак,Ӱмырнаже эрталеш-Лач вӱдлак йоген йомеш» –

«Овоч, муретлан пешак тау!Юмет сакла-сӧсна ок коч.Иктат Овочым ынже тӱкӧ!.. Пӱяшке тудо огеш воч!

Ты мланде илышаш моторын,А калыкше гын – эшеат.Те таче ден ода серлаге –Тыгаяк кодса ончыкшат.

Пÿялыза…Но ойлым семын…Шонем, Эшмет – сайлан шотла.Тачак ужам мый тудым шкежым – Кузежым каласем чыла.

Мариын шӱшпыкшӧ, чеверын!Таза да пиалан лийза!Иктаж тыгай-тугай лиеш гын,Ида лÿд, кеч-кунам мийза»

ЭРКИЙ ДЕН ЭЛВИЙ – 2

«Алят уке, а мый вашкем…Ок тол гын, мом тунам ыштем?Кодешыс мӧрымак погаш –Ок лий авамым ондалаш.

*Манак – шонен лукмо илем.

130

Ой, мӧрыжӧ кугу могай!Йӧршешак шӱльӧ лашка гай!«Тошто упша – у саска –У вийым пу!*

Ой, тудо! Тудо! Ой, чонем!Шылаш? Уке тыштак вучем!..Ок уж гын, каенат кертеш,А тидыже мылам кӱлеш?

Качем мотор, кугу капан!Юмак, товат, колтен мылам…Лыплане, шкендым кидыш нал…Шонет, тыгай келшем тудлан?» –

«Вучет?» – «Вучем» – « Ит нал нелеш,Изиш кучалтым ӧкымеш:Ачам чот тыршышак чараш:«Пӧръеҥ паша мо мӧр погаш?» –

«Мыят тыгак, ковамымакОндалышым, кеч языкак!..Эркий, пален налмек шоям,Каласе, мом ышташ тунам?

Тый мыйым йӧратет, Эркий?» – «А мыйым йӧратет, Элвий?» – «От шиж мо? Илышем улат!» – «Туге чот! Тый гына кӱлат!» –

«А кенета ачат-ават…» – «Тидлан ом ойгыро пырчатДа ӱшанем мый нунылан:Удам шонат мо эргыштлан?» –

* Калык мутым калык ойлымо семынак пуымо.

131

«Ме йорлын илена, Эркий…» – «Ит ойло тый тыге, Элвий:Поянлыкет ок кӱл мылам –Ит мондо тидым нигунам! Оксам огеш лий шыматаш,Öндалын шокшын, шупшалаш…Айдеме мыланем кӱлеш:Ӱшанле, поро, ӱмыреш!» –

«Ах, поро, патыр Эркием,Ала-молан йӱла чонем? А кенета…» – « Ит лӱд,Элвий,Нимат «а кенета» ок лий…

Тол лишке … Шокшын ӧндаламДа куандарена ешнам:Сита чай шылшыла илаш?Жап шуын сöрмариш* ÿжаш.

ЮМЫН СУРТЛАН НЕГЫЗ

Илемын илышыште таче Кугу пайрем дене иктак:Пышталтыт Юмын суртлан негыз –Киш ден ÿпшалтше пöрня-влак.

Лыҥ погынен аланыш калык,Пайремлан келшышын чиен.Тÿшкан, я кумытын, я коктынШогат коклаштышт мутланен:

*Сӧрмарий (регеж марийла) – сӱан

132

«А такшым Юмын сурт лиеш гын,Марийлан куанаш кÿлеш:Чон ÿжмö семын туш пуралын, Юметым сöрвалаш лиеш.

А отыш от кошт кажне кечын –Чарак-влак лектыт, тÿрлö чер –Кеч Юмылан почнет чонетым,Но тушко тый каен от керт» –

«Ме отыш коштынна-с тымарке,Молан ме тудым мондена?А Юмына тидлан сыра гын?Тунам вара мом ыштена?» –

«Манам-ыс тиде модыш огыл –Лугаш кугезе йÿланам!» – «Ушан еҥ-влак ик еш гай талымУжнешт-ыс шочмо калыкнам» –

«А мый шонем, тыге сай веле:Пöртнат да отынат лиеш,Да калыкна, шоналме семын,Кок верыштат кумал кертеш».

«Марийым Юмын сурт ок ушо,Мöҥгешла, тудо ойыра» – «Кöн мурыжым тыге мурет тый?Кö тыйым гын алгаштара?» –

«А мо? Молан ушаш марийым?Ме шорык улына, шонат?Иленна ме чон йодмо семын!Ала тыштак мемнан вийнат?»

Эшмет, Регеж да карт-влак лектыт –Вашлийыт нуным, кид кырен.Сортам чÿкталыт да йыр коштыт,Осалым мланде гыч поктен:

133

«О Кугу Юмо – Кугу Пÿрышö!

Ме тыйын сылне отышкетшеЧон семын коштын она керт,Эре чарак: пужла игече, Паша пеш шуко, шучко чер…

Тидлан тый мыланна ит сыре:Мемнан лач ото – шнуй верна.Туге гынат кумал каймеке,Жаплан ме тудым мондена.

Шнуй вер лийшаш эреак шнуйло – Йоча чон гай ару, яндар.Но кö гына ок кошт гын тушто,Карген да ыштылын удам.

Чак тый декет лияш шоналынМе пöртым чоҥена тылат.Тунам ме тыйым она мондо Ик татланат, ик татланат!

Тыят лият мемнан пеленак –Шÿм-чоныштат да мурыштат.Куан ден ойгынам тый шижын,Полшаш ачала тÿҥалат.

Ме лийына ик патыр калык,А чий йÿла – тÿнян ужаш.О Юмо-Пÿрышö марийланУзьмакым полшо тый ужаш»

«А ынде кум тÿҥалтыш йырымПöрт негызеш пышташ лиеш» – Да патыр да таза пöръеҥ-влакПашалан пижыт тыманмеш –

«О Кугу Юмо – Кугу Пÿрышö!

134

Тый полшо чоҥашак суртетым –Ит код эрелан уремеш.Уке гын ме Марий ТÿняштеЙот еҥлан кодына кулеш!

Тау! Тау!Тау!» «Тÿҥалтыш уло гын, – пелештышЭшмет, – мучашыжат лиеш:Тугеже Юмын сурт чоҥалтмымЧон вургыжын вучаш кодеш.

А кызыт айдыза пашашке,Так ынже эрте кечына.Да калык, кажне шкенжын верыш,Вученак пуйто, шалана.

Пöръеҥ-влак вик пашашке пижыт –Пöрня почеш пöрням нöлтат,Но кенета чот сигыралмеЧылаштым лÿдыкта чотак:

«Могай азап? Адак мо лие?» – «А сугыр шÿртньыш кенета…» – «Тыгай пашаш кö тудым ÿжын?Мом тудо тунарак ышта?» –

«Мый шонышым полшаш изиш кеч…Но чылажат мöҥгеш лектеш…Чынак, Юмак сыралын витне,Да, куанен, Ия модеш…»

«Ияжынак тый отыл родо?Эҥгек почешетак коштеш!Шеклане, рывыж! Я уке гын,Пижат, товат, ний оптышеш!»

135

ЭРКИЙ ДЕН ЭЛВИЙ-3

Адак мöркурык нерыш тольоНелемше, сайынак, Элвий:Кузе Эркийжым ужмо шуын!Тудак лач ушышто – Эркий!

Но лекте вучымо еҥ огылПÿнчер гыч тудын ваштареш –Вик чонжылан «шу-уй» чучын колтыш,Шинчаже еҥын чолгыжеш.

Осал паша лийшашым шижын,Тарваныш ÿдыръеҥ куржаш,Но тунамак, шÿртнен, шуҥгалте –Руалтыш шÿшпыкым вараш.

Элвий, вий кертмын утлынеже, Чумедылеш, шортеш, кара…Сеҥаш таза пöръеҥым тудынСита мо вий-куат ала?

«Ок лий, ок лий…Ит тÿкö, колто…Ит тÿкö, мÿшкыран улам…»Пöръеҥ янлыклана вел утыр…«Вашке ава…йочан лиям…»

Но кенета йöршеш воктенакКÿ моклакам Элвий ужешДа, кидше дене руалталын,Пöръеҥым вуйжо гыч шелеш…

Вÿрвузык колышым ужеш даЭлвийын ушыжо кая…Мо шÿргö дене, мо чон денеЭркийже дек ынде мия?

136

«Осал ма сай, айдемым пуштым…Каргалтын чын йöратымаш…Могае языкыш логальым?Кузе лияш? Кузе илаш?»

Лÿҥген-лÿҥген, Элвий йӧралте…А ваштарешыже – Эркий: «Вараш кодалтын…Лийын шучко…Нимом тöрлаш ынде ок лий…

Мыяк улам-ыс титаканже!..Молан гын колыштым ачам?Палемдыме жаплан толам гын,Осал огеш лий ыле чай?

Тÿняште шкетын мые кодым…Кузе лияш? Кузе илаш?Воктенемак кеч Эльвиемже…Огеш лий тудым ылыжташ?»

Эркий лодак гыч кÿзым лукто:«Нелеш ит нал тый, Элвием…Каем мый тыйын почешетак…Тый вучо…Мый мием, таҥем!..» Да рвезын патыр, шокшо оҥ гычЭлвий дек вÿржö шыжалтеш…Да тунамак,Элвий воктекак,Эркий руалмыла йöрлеш.

ШӰВЫР

«Тый шÿвырым кузе ыштетше? Ала юзак улат тый, Сай? Пу… шÿвыроҥ…йоллу…да омыж… Чучеш: нимо ок йоҥго гай!

137

Но тый ыштет тугай ÿзгарым – Ик семжак кумылым нöлта! Чот мÿгыра эсогыл тÿкö! И куштыкта, и мурыкта!

Кунам, Сай, иктыш чыла тидым Ушаш шонен тый пыштенат?Ош Юмыжак пÿрен улмашынТыге ышташ ала тылат?» –

«Мо але кö пÿрен, ом пале,Но икана ачам ойлен,Кычал илемым коштмыж годымЛач шÿвырымак ужылден» –

«Марийын шÿвыржö деч тудынМогае ойыртем вара?» – «Юж куштылгын тушеч ок кае,Тугак кеч оҥжо оварга» –

«А шÿвырым ышташ чот йöсö?» – «Пеш куштылгак манаш ок лий.Йöратыман чыла ужашым,Кÿлеш усталык, чытыш, вий.

Ышташ огеш лий айда-лийже,Тÿсшат шÿм-чоным вÿчкышаш.Уке гын, шоктышо еҥ дечынНалятымат перна колаш!

Эн чотшо йöраташ кÿлеш-ысШке калыкетым эргыжла.Шÿкшÿ сатум – Окса лач толжо! –Кузе темлен кертат ала?» –

«А шÿвыретше тыйын шуко?Ужалышаш нерген ойлем…Ала ончалына ме ыле?Шоктен адакшым ончынем…»

138

Кок пачашан амбарыш лектыт,Сай шондыкшым, кугум, почеш,А тушто шÿвыржö тунаре –Шыри-вури гына коеш.

Мылам шоктен ончаш лиеш мо? –«Молан ок лий? Тергаш кÿлеш!Могай келша, тугайым шокто-Шокташак шÿвыр ышталтеш»

Да тÿҥалеш шокташ сатучо:«Торо-индын, торо-индын…»Пуалын южым огеш шукто,Да йÿкшö кÿрылтеш: индыннн…»

«Ок сите шÿлыш…Шоҥгемалтын…»,Да угыч оҥым оварта,Да угыч шÿвыр йÿкым пуыш…Сайракынак ынде шокта!

Кÿжгÿ йÿк раш шокта,сöралын:Пылт-полт, пылт-полт, пылт-полт…Но сем уке… Йоҥга йÿк веле –Ик семланат келшен ок тол.

«Шокташ сай шÿвырым шонет гын,Тунем тый семым чын мураш.Уке гын, шоктыметше чонымОгеш тÿҥал куандараш.

Тунам парнят-влак шÿвыр рожымТÿҥалыт шке чын перкалаш.Шонем мый: шÿвыр модыш огыл,Еҥ-влакым тудо ушышаш!» –

«Пеш чын ойлет…Мыят тыгакак,Лач тыйынлак, шонен илем:Шке шочмо калыкна коклашкеМый шÿвырым шараш тöчем.

139

Санденак тый декет мый тольымТора гыч шÿвырым налаш.Пошкудо-шамыч пешак йодыт –Кÿлеш-ыс йодмыштым шукташ» –

Да Сай шокташ тÿҥале шкежеКугу тÿкан, ший йытыран,Тöтрöт пуч гае шÿвыр дене –Йоҥга сем нугыдын, тажан:

Торо-индын, торо-индын,Торо-ро-ро…Торо-индын, торо-индын,Торо-ро-ро…Торо-индын, торо-индын,Торо-ро-ро..Торо-индын, торо-индын,Торо-ро-о-о…

Шÿлалтыш келгын Сай…Пелештыш:«Мыняр налаш шонет вара?» – «Иктаж вич-кудытшым налам дыр?Лач ситыже окса гына…

Ала волтет изишак акшым?Тышкат арен вел толынам…Кушеч ынде оксаже шоҥгын,Кунам ыштен ом керт пашам?» –

«Тылат нимом мый ом ужале,Кеч кышке кормыж ден оксам!Шканет от нал…Ужалынет тыйКок-кум пачаш ак ден еҥлан!

Тый еҥын ыштыме сату денПояш шонен коштат улмаш…Чытен ом керт коклазе*-влакым – Ом шоно тыгайлан полшаш!

*Коклазе – тачысе посредник

140

Кушечын тольыч, тушкак кае!Кузе от вожыл ондалаш?Пыкше ила ала айдеме,А тый тöчет оксам кÿраш!»

«Каем-каем…Тый ит коляне…Мый шонышым,тый сай улат… Ончет гын...Пешыжак сай отыл!..Ужам, тӱнятым монденат…

Но иктым каласем тылат мый:Кӧ шӱвыр дене черланен,Лач колымаш кертеш-ыс тудымТы юзо дечын ойырен»

ЭНСАЙ – АПШАТ

Корем воктене, ял мучаште,Шога тӧрзадыме кӱ пӧрт.Кугу омсам те тушто ужын,Йодам тендам мый, ида ӧр.

Иктат ок иле такшым тушто,Но тудым кажне еҥ пала:Энсайын апшаткудо тиде!Кӧ апшпткудышто ила?

Энсай шукерте огыл чоҥышКалыкшылан полшаш шоненДа кӱртньӧ гыч тарманым, тӱрльым,Йодмаш лиймек, ышта тыршен.

Ок ыштыл чылт яражак тудо – Кеч лӱмжылан тӱлаш йодеш:«Яра ӱзгарын – ӱмыр кӱчык:Йомеш я пудырга» – манеш.

141

Но шукыжым луктеш пазарыш, Воктен илемыш, ужалаш:«Кузе? Ужалышыч?Кая мо? –«Мӱгиндымат сита налаш»

Полышкала тудлан ик рвезе –Пош дене тулым ылыжташЯ чогыт дене тул гай кӱртньым,Оза йодеш гын, пералташ.

Пӧрт воктенак шога ныл меҥге,Ушеныт нуным ныл ломаш:Лач тушко шогалтат пурталын,Кӱлеш гын имньым таганлаш.

«Косор кӱлеш сӧсна коваштым,Кояжым нӱжын, эрыкташ» – «Уке, чӱчӱньӧ, кызыт ямде,Перна изишак вучалташ» –

«Кунам толаш тугеже, эргым?» – «Ыштен шуктем мый эрлалан» – «Каем тугеже кызыт мӧҥгӧ.Шалам* каласе ачатлан»

У МӰЙ ПАЙРЕМ

Чодра воктен, алан покшелне,Эшметын верланен отар.Чыла мÿкшлан: пеледыш, пистеДа южшо, пеҥыде, яндар.

*Шала – салам, привет

142

Ах, мÿкш, изи сур мÿкш! ЭшметынПашаче тарзыже улат:Тайналже кече шошо велыш – Ош лум вочмеш чоҥештылат.

Чоҥештылат гына мо? Мÿйым,Шижде, озатлан тый погет – Тыршен ончымыжлан тый пуйтоТыге да таушташ шонет.

Кушеч тынар виетше тыйын?Кушеч тыгай кугу ешет?Тÿжем-тÿжем пеледыш вуй гычНектарым чинчыла погет.

Жап шуэшат, тула караш гычПÿртÿсын сийжым сай озат.Лач кочкашет кода, чал телымШужен ит коло ман, тылат.

А такшым савыра оксашкеПазарыш мÿйым наҥгаен –А чын ойлаш гын, шöртньö денеЧондайжым оварта, кыртмен.

Но таче суртышто ЭшметынПалемдалтеш у мÿй пайрем:Чылам ÿжеш, кöм вашлиеш гын –Мÿй дене пушлана урем.

Сийла шöр-торык дене огыл,Ок шолто тутло шÿрымат.Темла теммеш у мÿйым, пÿрым,Кÿештме лÿмын киндымат.

Уна-влак толыт, толыт, толыт…Чылан Эшметлан тауштат.Тудлан да ешыжлан пиалым,Мÿкш еш шукеммым сугыньлат.

143

Арсут пурен шогале пöртыш:«Кутыреда, Эшмет? Пикас?У мÿйым кочмо шуын колтыш –Каем, ом шинче шуко…Кас» –

«Ӱжаш гына кайнем мый ыле…Тол, пÿрым йÿ…Тылзаш гына…Вийжат уке, но садак пÿрö…Пайрем мо пÿрö деч посна?» –

Арсут шинчеш ÿстел коклашке,Иланым* кидышке налеш:«У пÿрö, мӱй пиалым пÿрö»Да пÿрым подыл колталеш.

«Арсут, тый мийшыч Шÿргыялыш?Кузела тушто кол пÿя?» –«Адак каен кугу йÿр годым…Шонат айдемым туш тояш» –

«Чонаным?» – «Чонаннек…Ок урылтАла тунам, ойлат, пÿя? Пÿяште шÿтлышö вӱд рожымЮ вийже ден ала тоя?»-

«Эрлак тый кае Шÿргыялыш…Ораде- тиде шонымаш!Вÿд мушкын ынже кае манын,Айдемым чонаннек тояш!

Вик ынышт петыре пÿяштым, Тек мланде тушто таптылга,Сöрем эсогыл кушшо тушто…Тунам кодеш ала пÿя?»

*Илн – ожно, йочам годым эсогыл, мÿй кочкаш изи пу совлам ыштат ыле.

144

Арсут куаныш: тудын семын Шонен коштеш-ыс Эшметат:Лач тидымак чон почын ойлышЯл калыклан тока тудат! «Эшет,чотшак ит тургыжлане –Нигӧ ок тӱкӧ иктымат.Овочым кӧ тӱка гын, маньым,Пӱяшке тоялтеш шкежат»

«Овочым?..Ӱдыр мо?» – «Чын, ӱдыр…Латкуд ияш …Сӧрал мура… Туй эргыжлан тмлен мужаҥче…Тоен да ӱчыжым шукта…» –

«Арсут…Йӧратенат мо тудым?» – «Ну, млм тый? Шоҥго мый улам…? Йошкаргенат гын…Мый тугежеЙолташетла куаненам»

Но кенета пайремым кÿрльöОрол: «Эшмет…Эшмет, манам!Маска пурен отарыш шеҥын! Шалалтылеш омарталам!»

Да тунамак – Эшмет отарыш:«Арсут, ит кай, вашке толам»…Пикасын шÿмжö чытырналте – Шарналтыш эртыше ийлам:

Кузе почешыже куржтале!Кузе товатлыш йöраташ!Но модыш вел чыла улмашын,Чевер шомак гына улмаш.

«Кÿлат мылам тый южла» маншеКертеш мо ушым йомдаренДа таҥжым пыльдыр вате денеКеч ик йÿдлан да вашталтен?» –

145

«Пикас, йöратымем…Ит покто…Йÿлен, мый шÿйыш савырнем…» – «Пиктен пуштат…Огеш кÿл, колто!Ӱжам уке гын ÿдырем…

Йӧратымаш огеш шоч угыч …Йӱлен гын, тудо ик гана…Ит поктыл…Кае Шӱргыялыш…Лач тушто пиалет ала» –

«Йöра, йöра…Каем – лыплане…Могай тый чондымо улат!Илен, кеч чалемеш ÿпемже,Но мыйын тый садак лият!»

ЭШМЕТ ДЕН МАСКАМ ЯЛЫШ КОНДАТ

Маскам, Эшметым мӱкш отар гычИлемыш кондышт имне ден:Маска отарыштк колен гын,Эшмет пыкше гына шӱлен.

«Ой, Юмо!.. Ойгыжо могае!...Эшметше куш миен улмаш?» – «Отарышке…Отар воктенакМаскам вашлийын шинчаваш» –

«Кузе тыге? Мо, ужын огыл?» – «Шекланымет-мочет – вашкен!Капкаш гына пураш тÿҥалын –Маска кÿч вуйжымат корен…» –

«А полшышо иктаж-кö лийын?» – «Воктенже оролат шоген…Но янлыкын кержалтме годым Кертеш мо кумшо еҥ полшен?

146

Йöра, Эшметше лÿдын огыл,Кыдачше кÿзым луктешат,Кора вик мÿшкыржым ир сутын,Да мÿгырен йöрлеш тудат»

Эшметым мöҥгыжö ужатыштДа ÿжыч эмлызым эмлаш.Маскаже кушто?- маныда гын… Пуэдышт калыклан кочкаш.

ПОЛШЕН МО Ю ЭМ ЭМЛАЛТАШ?

Ойган увер волгенче семынПеш писын шарлыш кумдыкеш:Эшметын пöртшö деке калыкВÿд йогынла толеш, толеш…

Чон йöсын, чаманалын, шортыт,Пуат каҥашым, полшынешт –Мужедыт, шÿведат, кумалыт…Ок уж, ок шиж гына Эшмет.

Тÿкалтышт кенета омсашке,Да пурыш пöртышкö ик еҥ:«Мый кольым, Вуйеҥда пеш черле…Ала кертам тудлан полшен?

Мый иленам моткоч тораште,Сай эмлызым ужаш пернен.Тореш одал гын, колымаш дечАла кертам мый утарен?»

Пÿчкедыш кÿренвуйым*, шöрпелчаным**, шуанвондо кичкым, кискапеледышым***, нужым,

147

лопшудымДа тÿрлö моло шудымат…Мÿй дене варыш чыла тидым –Шолмешке шолтыш пел шагат.

А йÿкшымекше, сусыр верыш,Лопшудо дечын эрыктен,Йыгаш тÿҥале эм лапашым,Лач ойлымо гына шоктен:

«О Колымаш кува, тый кае,Ит тöчö тудым наҥгаяш.Молан тылат вийвал айдеме?Тÿҥалыт тыйымак каргаш!

Тыят, Пÿртÿс ава, лий поро – Тудлан илаш гына, илаш!Тый ю виетым ит чамане,Виктаре сусыржым эмлаш.

О Поро Юмо – Поро Пÿрышö, Чыла ужат, чыла палет –Тек ешыжым да тек еҥ-влакымКуандара эше шочшет!

О Юмо, тудым тый ит колто –Тылат марий еҥ ÿшана!»…Полшен мо эмлызын ю эмже?Айста умбакше лудына.

*Кÿренвуй (Регеж марийла) – мята**Шöрпелчан ( Регеж марийла) – одуванчик***Кискапеледыш (Регеж марийла) – ромашка

148

АГАВАЙРЕМ

Кеҥеж ден шошын тӱкнымаште,Ага пашам пытаратат,Марий йӱла почеш яллаште,Агавайремым эртарат.

Тунам тугай игече ямле,Шомакымат ом му мокташ:Ны шокшо, ны юалге огыл,Чарайолнат лиеш кошташ.

Пӱртӱс шара йырваш мӱй пушым,Пога куатым шыжылан…Вӱчка каваште кече порын,Мардеж пуал колта шыман.

Регеж илем… А такшым тудымЛӱмдалын шкеже «Корембал»,Но калык тыгела тӱҥалынОйлаш, озажым пагалал.

Регеж илем волгалте пуйто,Шӱм-чоным эр годсек вӱчка…Шонет, Ош Юмо шкежак волышДа кажнын кумылым нӧлта.

Ужар урем, йыр-ваш шаршудо –Постомак вакшмыла чучеш:Ны шӱк, ны комбо-лудо терыс…Чыла вере канаш лиеш.

А тиде мо? Могае палеШаршудышто коеш пеш раш?А-а, ямдыленыт лӱмын верымЧиялтыммуно ден модаш!

149

Илем ӱмбалне эр годсекакПайремын шӱлыш шижалтеш:Оза-влак кӧштыт* тӱрлӧ сийым,Да муным чиялташ кӱлеш.

Ош Юмылан еш ден кумальычДа уштышт тоштыеҥымат…Вара пайрем чоҥгашке кайышт,Поче-поче, ош комбылак.

Адак Ош Юмылан кумальыч...Пайрем сий дене сийлышт ваш...Чиялтыммунымат вашталтышт…Куэ гоч кӧ шуа тораш?

Вара тул гочын тӧрштыл модыч…Да кажне сурт тӱҥ рвезыланПуэдыш муным , да ешарышт:«Вес ийын тый погет, Сеҥган»

Чыла радамым шуктымеке,Илемышке вашкат волаш…Пӧръеҥ-влак модмо верыш тольычЧиялтыммуно ден модаш.

«А кушто топ? Кӧн дене тудо?» – «Чолакмыт дене, очыни…» – «Уке, лийшаш мемнан ден тудо…Чолакше налын ончыли»

Энсай конда тунамак топым…Шелалтыт ваш кок тӱшкалан…Шындат верлаш чиялтыммуным,Коден коклаштышт тӧр вишлам…

*Кӧшташ(Регеж марийла) – кӱешташ

150

А топшо тачысе гай огыл –Пеш пушкыдо, мынер коман:Кулапым* кӧргышкӧ оптеныт…И тудо урзо кугытан.

Модаш тӱҥальыч…Икте топымКолтале пӧрдыктен шыман,Но муным тӱкыдеак эртыш,Да весе колтыш…Да чылам

Куан авалтыш: пӧрдын кайышМунет палемдымым вончен…Да ик чӱчӱ нӧлтале тудым,«Тӱҥалтыш уло!» манылден.

Шаршудышто ончен шинчныт,Воктеныштак, чал шонго-влак…А ял мучаште, куэрлаште,Йӱк ыш шыплане йӱдвоштак.

Шоненыт мо кугезышт-шамыч,Илен-илен, марий-влакатАйдемыла илаш тӱҥалыт?Вӱчка Ош кече нунымат!

ПЕШСАЙ РУШ ӰДЫРЫМ КОНДА

…Ик сылне кечын, кечывалым,Регежын пöртшö ончыланЧарналтыш чылт тул гай сур ожо,У лажингашке кычкыман.

* Кулап( Регеж марийла) – имньым шерге ден шерын мушмо годым лекше меж

151

Тушечын тöрштыш шулдыранлаРегежын эргыже – Пешсай.Воктенже ÿдыр, ялт ош йÿксö,Ала-молан чиен руш гай.

«Ачэ…Авэ…Знакомтесь: этоМоя красавица-жена.Зовут её Марией-Машей –Невесткой будет вам она.

Не обижайтесь… Не сердитесь…Не посоветовавшись с вам,Без вашего благословеньяПривёл ее я в жены к нам» –

«Сердиться?..Ха-ха! Очень рады,Друг друга,значит, вы нашли? – Пактая всё нутро кипело.-Лишь были б счастливы всю жизнь.

От-ке-до-ва ты будешь, доч-ка?Из наших мест? Из-да-ле-ка?» – «Коростели – моя деревня,Течёт, где рядом Лаж-река»

«Слыхал, слыхал…Ни разу не был…А сколько будет вёрст до вас?» – «О далеко!..Вёрст сорок восемь…» – «О-о-о, это может сблизить нас»

Пикелык куш пураш, ок пале,Кочкаш-йÿаш пижеш погаш.Пурат лач тидын годым пöртышСай ден Энсай – кок йыгыраш.

«Знакомтесь, братья: это Маша –Моя жена… А вам – сноха.А это – Сай, Энсай, из тройни…Не спутай только с ним меня» –

152

«Ну, ты даёшь, брат – сын Регежа!Не ожидал, не ожидал…Желаем счастья и здоровья –Чего бы сам ты пожелал!» –

«Когда же будет наша свадьба?» – «Когда же будем мы гулять?» – «А мы решили тихо, братья, Без шика нашу жизнь начать» –

«А если вдруг народ попросит?» – «На нас обиду затаит?» – «Простите, дети…Тихо-тихо…Любовь и это победит!

Прости, Пешсай…И ты, Мария…Я к маме, в кудо, загляну…» – Да сурт оза, Пикелык дечын,Под дек миялын, йодо: «Ну…

Кува, кузе лияш, каласе:У шешке ден келшаш, уке?»… «Тый нуным пӱшкыльыч-ыс сайын…Но, йодатак гын, вашештем:

Чурий ден сай…Шинчаже поро…Кап-кыл денат пеш яшката…Еш илышлан шагал дыр тиде?А кутырен марла мошта?» –

«Кушеч палем мый? Толын вел-ыс…Лач тидыжак шол лӱдыкта:Рушла ойлаш тӱҥалына гын,Кӧ уныкана лиеш ала?

Пешсайлан пуртыман чай ушым?…Тек шлнкала лум нӧрепеш!..?» – «А кенета …» – «Кокшам кеч пӱчкыт...Но,очыни, келшаш кӱлеш» –

153

«Мий, кае…Утыжым ит ойлышт…Ала Юмак тыге пӱрен?» – Пактай, тургыжланен кеч, порынПелештыш, пӧртышкӧ пурен:

«Невестка, думал я, скучает…Вы общий уж язык нашли!.Приятно мне, и не скрываю …Как будто вместе вы росли!..

Эр-гым…Марияжым тый куштоВашлийынат?..Йӧратенат?..Пален онал ме тыйын шыпчыкУлметым…Ӧрыктаренат…» –

«Прости, Мария…На своём мы…Отец волнуется за нас…Где встретились?..Готовы ли мыЖить вместе, как семья, сейчас?» –

«Родителей я понимаю:Как летом-снег, мы в их судьбе…Ведь и моих врасплох застали…Но всё ж поверили тебе…

А если против нашей воли,Могу уехать я сейчас…И навсегда я к вам забудуДорогу…И Пешсая…вас…» –

«А как же я? Подумай, Маша…А без тебя и жизни нет!«Ну, что ты, сын мой? Что ты?Иикто не онит- прграды нет!

Для вас построим дом отдельный…Живите, как душа велит…Но вот вопрос: как быть с конём нам?» – «Отец его нам подарит…

154

Мы завтра все поедем в гости…Они там ждут нас как родных. Они так рады, что нашла яКрасавцаец-парень мой жених!»

Шеҥгечын колыштшо ПикелыкТӱжваке лекте куанен – Чылаштым ӱжӧ ӱстел тӧрыш: Сӱан сий тушто пушланен.

«Жену, сноху, невестку нашу,Какой бы нации ни была,Любить должны мы нашу Машу,Чтоб счастливо у нас жила!

Любовь всегда была сильнееВсех жизненных людских преград!Что вы нашли, Пешсай и Маша,Друг друга – очень-очень рад» –

«Ачэ…Авэ…А как же это?...» – «Они с дороги голодны…К столу вас всех я приглашаю –Отметить День любви должны»

МОМ МАРИЯ НЕРГЕН ОЙЛАТ

«Тый колынат, тулар, РегежынИк йыгыр эргыже ПешсайРуш ÿдырым марлан конден даИлат,ойлат, варсеҥге гай?» –

«О Юмо-Суксо, мом колам мый?Тый мыйым чылт öрыктарет!Марий вес калык дене ешымКунам да кушто чумырен?» –

155

«Нимом удам ом уж мый тыште –У тукым у йÿлам куча:Эрласе кечыш вожыл огыл,Чыла ден тöр каяш тöча.

Ок ончо тÿсым да кö улмым,Да йылмым чын йöратымаш:Тудлан кÿлеш яндар шÿм-чон даАйдемым айдемеш ужмаш!

Кунам йöратыше кок еҥымКылда виян йöратымаш,Огеш пылаҥ чурийышт нунын, Пиалышт тÿҥалеш вÿчкаш» –

«Чыла чын тиде, да сöрал пеш…Лач икте чоным когарта:Тыге илен, марий я ватеШке йылмыжым йöршеш монда.

Тунам изи ньога эсогылШижде йот еҥыш савырна:Кузе ойлаш, ок пале тудо –Ачажла але аважла?

А тиде шучко, чер ден икте:Ондак йоча-влак черланат,Вара ачашт-авашт…Да эркынОк код почешышт калыкат» –

«Öрам мый: мом ончен Регежше?» – «А тудо мом ыштен кертеш?Пешсайже йöратен гын рушым,Кая мо эргыж ваштареш?

Нимо удам ом уж мый тыште…Келшен илат тек калык-влак:Ешаҥышт, шочшым куштышт, коштыштВаш-ваш унашке родылак!

156

Тунам огеш нöлт сöй пуламыр…Нигö деч нимолан лÿдаш…Мария ден Пешсайын ешыштТидлан ÿшаным пуышаш!» –

«А шешкыже мемнан РегежынМогайрак чонжо ден вара?» – «У вате – тиде нöргö кушкыл, Кеҥеж эртат, вик чоштырга.

Ойлалыт, нунын дене кызыт«Ачэ – авэ» гына шокта» – «Ача-аван шÿм-чоныш тудоТугеже ÿйым йыгалта?»

«Но, маныт, икана Пикелык Тул семын йошкарген шоген:Ӱстел кокла гыч лекме годым«Пеш тау, тамле ш-р» шоктен» –

«Тугеже шешкыже РегежынМарла ойлаш тöча, манат?Пеш сае тиде…А пашаште Ок йогылане? Мом ойлат?» –

«У вате моло дечын, вожыл,Почеш ынеж код нигунам…Сандене Марият тыгакак –Ойлат, ышта чыла пашам»

ОВОЧ АРСУТ ДЕК ТОЛЕШ

Овоч, омсаште, лӱдын-вожыл,Пураш уке, шонен, шога,А пӧрт озан – Арсутын йӱкшӧӰшанлын, пеҥгыдын йоҥга::

157

«Овоч, ит вожыл, пуро пӧртыш,Шӱмемла комдык почынам.Ит ойгыро ачат-ават верч, Тый кущко толынат, палат.

Ават-влакат палат: пӱяшке Чонан колаш вочмеш, улатТый эрыкыште , а тугежеОк вучо нимогай щучкат.

Тый ӧрын, вожылын ит шого,Озала пуро сртышкем.Ешем уке…Коштеш ик ватеАрулыкым кучаш…Санден

Иктьаи окшыгыремде тыйым…Чын озалак илен кертат…» – «А калыкше…» – «Мо- калык?Тек нуно семынышт илат!

Тый иленат айдеме семын?Лият мо ыле пиалан?Пуяшке тыйым пырт ышт тойоКусвл чоя мужаҥчылан!» –

«Тый чын ойлет…Чыла чын тиде…Но сӧрмарий…Уке погат…» – «Мылам огеш кӱл тыйын пого…Мылам огеш кӱл шӧртнетат…

Мый нунын ден, Овоч, ом пойо,Поянлык темдымым ышта.Мыня поя, тунар айдемеВӱр ден чондайжм оварта.

Яндар чон дене пуро пӧртыш,Озала пуро суртышкем:Пиал колта тек тыште вожым...Тидлан, Овоч, мый ӱшанем»

158

ПАЗАРЫШ МИЕН КОШТЫТ

Уке Эшметын таче омо,Кеч пелйÿдат вашке шуэш.Амалже раш: эрла эрденеПазарышке каяш кÿлеш.

Пазарже мÿндырҥö, тораште,Йот илемлам эртен коштман.Йöра, чыла лиеш гын сае…А кенета…осал чонан?

Тора верлаш кеч шуко коштын,Кеч тÿрлымат ужаш пернен,Но таче садак тудын чонжоПыртка, эрталшым шарналтен.

Кунам мондет тый Муром мландым,Полмезе годымак эшеТый коштынат шке калыкет ден Марий лÿмнам саклен, Эшмет?

Кузе утарышыч тунам тыйРуш патырым колымаш деч –Шÿйдаҥыт лÿкыштö почаҥшымТый шупшын луктыч куп покшеч!

Монден кертат мо, кузе тудо Пöлеклыш кердыжым тылатДа мане: «Я горжусь тобою…И за народ мари я рад,

Что у него такой герой есть…Ты береги народ свой, брат…Поможет в этом трудном деле Вам русский богатырь-солдат!»

159

Улмаш пöлекше тудын юзо:Налмешке кидыш – вик руа,Кö поро ваштареш кынелын,Кö корным осаллан пуа.

Эх, кызыт лияшет ту керде-Осал саманысе ÿшан!Но шке кокла гычак еҥ керте –Ужалыш, шолышт, тушманлан.

Эшметым веле огыл тудо,Шке калыкшымак йождарен.Чыла ÿшан ынде шке вийлан,От керт ю вийлан эҥертен!

А такшым мÿндыр Муром мландеМарийлан лишылак улмаш:Яра жап годым калык коштынАланышке тÿшкан мураш.

Тиддеч вара Эшметын вуйжымПудыратен ик шонымаш:Илемыште, илаш тÿҥалын,Тыгай айомак эртараш.

Айдемыла марийлан туштоИлашыже гына ыш лий:Эрвелым я касвелым тудымШыгыремден тушманле вий.

Чыла ужалтын: вÿр йогалын,Марий вес еҥыш савырнен…А кöн марияк чонжо кодын,Чыла ÿшан тудлан ынде,

Марийын уло шке илемже –Чыла куанже тачылан.Марий ыш йом кугу тÿняште –Кечан эрласым таптыман.

160

…Йÿд агытан, шижде, муралтыш,Эшметлан пуйто лÿмынак,Да тудо вик, тöрштен, кынеле,Да йодо ватыже шыпак:

«Молан тынар эр? Пелйÿд велыс –Малем ыле кеч изишак» – «Пöрдал киймешке, кынелам да…Омем йÿдвошт уке садак. –

Изиш лиймек, вара ешарыш, – Эррак кает – толат эррак…Эррак тарванышын пазарышПиалже, маныт, кидыштак»

…Опталтыш пий… Тöрзам пералтышт…Да пурыш пöртышкö Регеж:«Кынелынат, Эшмет?.. Пеш сае…Тугеже тарванаш кÿлеш.

А корно мÿндыр…Лишыл огыл…Ик палымат ок лек докан…Йот кундемлашке коштмо годым,Шкеат палет, ваш полшыман.

Иктаж тыгай-тугай лектеш гын,Осал еҥ я торжа шомак,Ида те ылыж лÿмегожла, Кораҥза öрдыжкö шыпак. Ме толынна… Кок эргым тӱнӧ –Эскере нуным ачалак.Кеч капышт ден кугула койыт,Но ушышт але рвезынак»

Уремыш лектыч…Саламлалтыч…Эшмет улажым кондыкта…Пычкемыш йÿдыштö РегежынШомакше серыплын шокта:

161

«Коштса, Эшмет, изак-шолякла,Изак-шоляклак пöртылза.Тек корно мучко Патыр ЮмоТендам осал деч арала»

…Эшмет Еранскыш толын шуоЛач кечывал тура лишан.Верланышт нуно калык коштмо Да калык ужмо верешан.

Кеч лум лумаш тöчен, кеч йÿштö,Пазар лÿшкен, пазар гÿжлен.Ужалыше нӧлтен гын акым,А налше еҥ волташ тӧчен.

Пешсайын портышкемжым ужын,Кучен ончат, висат, аклат…Энсайын сатужат кÿлеш-ыс,Эртен огеш кай нигöат.

Мÿйлан, öрат, шога лыҥ калык –Лач шукто вискален гына!Но кенета рушла ойлалмеЭшметын пылышлан солна:

«Продашь, хозяин, мёд мне оптом?» – «Не много ли он будет вам?» – «Не хошь – как хошь!.. Боишься?» – «Чего-чего? Бери – отдам!»

Чынак, руш нале уло мÿйым,Да пытыш Эшметлан пазар.Пешсайынат межгемже кайыш,Энсайын кодо ик товар.

«Каяш жап мöҥгö, рвезе-шамыч…А мöҥгö корно кужурак.Кузе те шонеда, пазарышЫжна тол чай чылт арамжак?»

162

Пурен ончальыч кевытлашке –Пöлек, да кинде, да кленча…«Эшмет изай, йÿат мо тые?» – Энсай пашкартыш шем шинчам.

«Шонет тый, мый айдеме омыл?Йÿам, но лÿмжылан гына.А нине кум кленчаже, шольым,Кÿлеш лиеш корныштына»

…Тарванышт корныш…Мöҥгö велыш…Кас ÿжара шаҥгак шулен.Лум утыр веле чот тарваныш,Да шÿргышкö мардеж пуэн.

Лÿҥген кудалыт имне-шамыч,Эр годсо чулымышт ок кой…«Продашь, хозяин, мёд мне оптом?» – Эшметын ушышто руш ой.

«Молан кок вочко мÿйым нале?Тынар ок коч кугу ешат!Сийлаш шона илемжым алеУжалынеже шергынрак?»

Поран тарваныш утыр талын…Лÿҥгалыт эркын имне-влак…Руш ялыш толын шуыч…Шоктыш:«Ала каналтена тышак?»

Ик пöртышкö тÿкалтышт…Весыш…Да кумшын почылто капка.Опта кудвечыште пий шучкын –Шонет, вот кÿрыштын кышка!

Туарышт имньым, шÿльым пуышт,Ышт мондо пийымат пукшаш:«Не жадничай и ешь спокойно…Ух, тый какой хороший страж!»

163

«Палет, рушла те ода мошто? –Эшмет шижтарыш Пешсайлан. –Чын чоныштым шылтат уке гын…Каласе тидым Энсайлан»

Оза ÿжеш чылаштым пöртыш.Чыра пöрт кöргым волгалта.Урем гыч пурышо еҥ-влакымЛÿп шокшо вигак авалта.

«Есть будете?» – «Пасибе!.. Ели…Горячий чай вот можно пить…» – «Накрой-ка нам ты стол, Лукерья –Гостей всё ж надо угостить» –

«Ничо не надо…Большой пасибе!..Картошка и капуста есть?Купили водка…Мы замёрзли…Садитесь месте…Кружка есть?»

Чылан ÿстел коклашке шинчыт.Оза ÿстеллан ваштареш.Эшмет луктеш кленчам ужгаж гыч –Тема да подыл колталеш.

«Куда поехали? Откуда?» – «Пазар ходили… Торговать…» – «И что возили?» – « Брёвна, лапти…» – «И как?» – «За так пришлось отдать»

«А чо хозяйка не садится?Нам месте только веселей…» – «Она сейчас пойдёт к соседям…» – «Энсай, ты всё же ей налей…»

Чынак, Лукерья – оза вате –Пошкудыш кайыш тунамак…Темкалышт, подыл колтышт, пурльыч…Руш аҥыргыш да – сайынак.

164

«А вы зачем не пьёте сами?Всё угощаете меня…» – «Домой ходить тебе не надо…Нас ждёт дорога… Пить нельзя!

Другой раз вот придём – пируем…Я знаю, люди здесь живут –Лукерья и Степан… Иль ошибаюсь,И больше нас они не ждут?» –

«Ну что вы? Что вы говорите?Наш дом всегда открыт гостям.Мы жить должны как братья в дружбеНазло всем злопыхателям»

Пошкудо гыч Лукерья тольо:«Ты что, Степашка, окосел?» – «Хорошие зашли к нам люди…За них не пить я не стерпел.

Они скитались по белу светуИ горя видели сполна.И вот теперь соседи наши,Дружить со всеми – цель одна»

…Эшмет ончале, тÿгö лектын –Шогат нералын имне-влак,Да йÿд уна-влак малаш возычВигак яра кÿвар ÿмбак.

Тыге гына малаш пернен мо?Ошма коклаште, лумыштат.Тöшак укем чытет ик йÿдым!От кылме, пöртыштö улат!

…Воктен кыдежыште, пич йÿдым,Оза-влак шыпак мутланат:«А как же быть? Придут соседи…«Зря беспокоил… виноват…»

165

Эшмет вик пылышым шогалтыш,А суртоза тугак ойла:«Такие молодые парни…Бог говорит: не делай зла!»

Тыгай мутланымашым колын,Эшмет лыпланыш изишак:Кертеш мо Юмын эрге кидшымНöлталын поро еҥ ÿмбак?

…Пелйÿд лишан пий пуыш йÿкым –Оза-влак тÿгö…шып гына…Почешышт Эшметат да – шыле…Тунам тудлан тыгай солна:

«Простите вы меня, соседи…Ну, не подымется рука:Уж очень молодые парни…Им жить да жить свои века!» –

«Не надо вам просить прощения…Соседей в дом, Степан, зови.Давайте этот день отметимКак день знакомста и любви!»

Эшмет адак луктеш кленчажым,Йолташыж-влакым кынелта:«За дружбу русских и марийцев –Чтоб, как броня, была крепка!»

Чон почын, шинчышт мутланалынДа ойырлышт сай йолташла.Руш-шамыч корныш ужатальычЭн шерге поро унаштла.

166

МОМ ПАЗАРЫШ КОШТМО НЕРГЕНИЛЕМЫШТЕ ОЙЛАТ

«Тый колынат, шукерте огылПазарыш коштыныт улмашЭшмет, Пешсай, Энсай да тарзышт?Вашке адак шонат каяш.

Ушан улмаш мемнан вуйеҥна,Руш ялыште пуштнешт улмаш, Но нунын дене ойырленытМарий-влак, пуйто чын йолташ» –

«Ой-ой…Мом тый ойлет? От шойышт?» – «Товат юмончылно тыгак!Эшметын арака улмашын, Да утарен аракажак» –

«Кузе тыге?» – «Эшметше, маныт,Сурт озалан кленча почешКленчам почеш да йÿд шумешкеШинчат ойлалын, чон кочде.

Озан осал пийжат эсогылЭрдене нуным ужатенПеш лишыл палыме еҥ семын,Лузга шем почшым модыктен» –

«Йöра, ушан оза логалын –Марийым ужын йолташеш,Да Эшметшат айдеме семынСийлен руш-влакым шер теммеш.

А такшым корнышто тугае,Пич йÿдым лиеда, ойлат –Колыштынак, товат, эсогылЧалем кертеш-ыс ÿпетат» –

167

«Кузе вара? Кеч ужаленытСатуштым? Але…так кылмен…» – «Мом тый ойлет? Эшмет эсогылЧыла ик еҥлан ужален!» –

«Кузе тыге?» – «Поян улмашынРуш купечет…Кок вочкыге…Ак волтыде…Оксам тÿлен даКудалын маныт… Вот тыге!» –

«Ой, чот поен Эшмет тугеже!»... – «Эшмет гына мо? Регежшат.Мом намиеныт – ужаленыт…Лач ик товар ыш кай, ойлат» –

«Теве молан кышкар – оралтышт!Теве молан улан илат!А нунымак эше вурсалыт –«Шке калыкнам ондалкалат» –

«Арам мо ойлыш айо годымВуйеҥна йöным кычалаш?Кочкеш йöн мушо йöрым, маныт –Моткочак чын ойлат улмаш

Эшметымак налаш, мÿкш ешымМыняре кучыш? Ялт öрат!А калык деч мынярым нале?Илаш полша изи мÿкшат!

Нимом ойлаш Регеж нерген гын:Пашаче мÿкш – кум эргыжат…Теҥге гыч кечыште кондат гын,Пел ий гыч ямде тÿжемат!» –

«Молан гын эргым тыгай огыл?Нимолан кидше огеш тол!Мураш-кушташ гына кертеш-ыс!Пиал тыгайын – шелше вол» –

168

«А налыныт мыняр пöлекым?Ача-аваштлан, еҥгаштлан.Ик шовычшымак ужын, маныт,Кöраныде от керт, докан» –

«Да, еҥ ила, оксаште йÿштыл…Тыгайлан Юмыжак полша» – «Ом пале, мо полша, но иктеМылам пеш раш: паша…Паша!»

АРСУТ ВУЙЕҤ ОЛМЕШ КОДЕШ

Тамгамкылкучышыеҥ кондыш/Рушлаже тудо почтальон/:Эшмет йочала шортын колтыш –Колен марийын Кугу Он.

«Эшмет, молан тынар эр ӱжыч?Шинчат йошкарге…Шортынат?«Кузе от шорт? Колен теҥгечеМарийын Он…Теве тамгат…

Ме тудын ой почеш илемымКычалын коштынна пырля…Тынам осал ден порым, сайымПайленна лош ме ик еҥла.

Тунамак öрын мые коштым,Кушеч тынаре Онын вий?Эре еҥ-шамыч тудын йырже,Эре паша, кунам от мий!

Чылам вашлийын тудо порын,Ӱшаным шочыктен шÿмеш:Чон туржшо йодыш ден миялын,Кает да– илымет шуэш!

169

Кушеч тыгай шÿм-чонжо тудын –Айдеме шочшо огыл мо?Ала Юмак тыге пÿралын?Ала шкежат Юмоак!А мо?

Кö калык верч йÿла йÿд-кече,Кö ямде тудын верч колаш,Тыгайым Юмо огеш мондо –Тыгай еҥ веле он лийшаш.

Кöн шÿмжö кече гае шокшо,Кöн ушыжо – яндар памаш,Тыгайым Юмо огеш мондо –Тыгай еҥ веле он лийшаш.

Каяш кÿлеш мылам рӱдерыш…Йӱла почеш тояш кӱлеш.Кодат, Арсут, жапдан вуйенлан…Иктаж-мо кенета лиеш

Чыла шонен, уш дене ыште!Эше Регеж толешполшаш.Иктаж кум кечыште толам мый- Чыла сай корнышто лийшаш…

Мутлане калык дене порын…Мый ÿшанем тылат, йолташ!»Эшмет йӧршешак куандарыш::Йолташыжлан шотла улмаш.

Тугеже мыланем ок сыре?Ала кÿлеш келшен илаш?Вуйеҥ лияш кум кече огыл,Мый ямде кум ият вучаш.

Овоч пырля, Эшмет ӱшаныш…Кузе от йывырте, накас?Ала, чынак,чыла осалымМондаш? Кузе Пикас?

170

Омсам тӱкалтышт, лӱдын-вожыл, Овоч ончале тӱжвачак – Ончас, кӧ тушто уто уло?Эше шудалынат колтат!

Но чучо Арсутлан оҥайынДа савырыш вел мыскараш: «Ой, титакан толеш-ыс тышке!..Кузе вара шонет, сулаш?..»-

«Каем мый…» – « Тый нигуш от кае…Ит сыре, воштылам гына:.Марийын койышак тыгае – Тӧра дек чытырен пура,

Ала-кӧм пуйто пуштын тудоЯ суртшым иктаж-кӧн толен…Тӧра тыгайым ужаташ тырша гын,А лӱддымым шинча чытен!

Санден, Овоч, кеч – кӧн дек пуро,Кеч-кӧн ден шоно кутыраш,Ит лӱд , ит вожыл нигӧн дечын…Тунам тӱҥалыт пагалаш.

А ынде мый куан уверымКаласышаш тылат улам:Эшмет каен марий рӱдерыш –Олмешыже мый кодынам!

Арсут гына ынде мый омыл!Илемлан мый тӱҥ еҥ улам!Шонем гын, мые титаканымЭсогыл пуштынат кертам.

Но тидым мый ышташ ом щоно,Илем эрласе ден гына. Айда, Овоч, ме тыште кокынЭрласынам мужедына.» –

171

«Мый ямде…Но, кузе, ом пале…Ала мылам умылтарет?» – «Вуй еҥ, Овоч, лиям гын мые,Тыгай пӱкенлан ок лий вер:

Мый тудым кудалтем шӱшакышЯ йӱлалтем эрлашымак.Пӱкен лийшаш кугу да тумо,Озажым ужышт, пуренак!

Млгай оза йомеш гын тудо,Пу пашкарла ӱстел коклаш?Да ӱстнлжат оажын лӱмымЭреак кӱшнӧ кучыщаш» –

«А мый шонем изиш вес семын:Ушан еҥ тыщте шинчышаш.Адакшым тудо тыйын гаеШыма да поро еҥ лийщшаш.

Но тые лӱдыктышыч мыйымКунам пелештышыч «Пуштам» …Тилан, Арсут,мый ом ӱшане:Ты сайым ыштенат мылам» –

«Тый мом, Овоч, ойлет тыгайым?Но мый оза садак лийнем…Эшметым колыштын шер темын,Адакшым каргыш илышем…»

Овоч каймек, шщукат ыш эрте – Пурен шогале ик пöръеҥДа, Арсутлан савалын вуйжым,Рушла пелештыш: «Добрый день!»

Йöра Арсутшо умыла даРаш лие: кö? мом кычалеш?А руш ойла, ойла…Я шойышт,Я чыным? А палаш кÿлеш!

172

Пöръеҥ чиен арун, моторынДа перныл коштшыла ок кой –Ок кадыргыл ойлалме годым,Йнҥга ÿшанлын кажне ой:

«Места понрвились мне ваши,Что нужно жить, найдешь всё здесь.А люди, словно дети бога,Добры и вежливы везде.

Не плохо бы в илеме вашемПостроить дом и жить всем нам –И русским и марийцам вместе –В любви и дружбе…По рукам?»

Арсут тÿслен ончале рушым:Пуаш мо кидым я туркаш?«Ну?…» – мане руш, да кидым кучышт…Вашлийыч пуйто кок йолташ.

Но кенета омсаште койоПошкудо мурызо Регеж –Ончале палыдыме еҥым:Ок кой марийла… Кö улеш?

Арсут вик умылыш РегежымДа мане: « Тиде руш йолташИлемышке илаш толнеже…Манеш, илемна – рай пыжаш.

Ну что саказать вам? Приезжайте.Нам будет только веселей.Как мы живём, как вы живёте,Учиться будем у друзей!»

Регеж, шоналтышат, ешарыш:«Одна лишь просьба будет к вам:Язык марийца уважайте –Придёт конец иначе нам»

173

Руш, тидым колын, шыргыжале:«Не обещаю говорить…Но можно ли язык народаОхаивать и не любить?»

Регеж Арсут ден коктын кодоДа мане: «Тиде чер гаяк: Ййот-влак эре толаш тÿҥалыт… Да калык варналтеш тыгак»

Арсут кычал ыш му вашмутым –Нимом вашеш тудлан ойлаш. Лач вачыжым вел туртыктале,А тидыже мут дечын раш.

ОКАЛЧЕ ДЕН ЭНСАЙ КОЖЛАШТЕ…

Сай шкетын пöртыльö кожла гыч –Ноен пытен, кыралтше гай.Ача-ава вик шучкым щижыч:«Окалче кушто? А Энсай?» –

«Толшаш лишан ала-куш йомыч…Кычалын коштым, но – арам.Эсогыл кычкырлен, йÿк йомо,Порволышт пуйто, чылт öрам» –

«Пырля кошташ кÿлеш кожлаште…Изиш кеч ойырло – йомат» – «Окалче йочала куржтале…А поҥгыжым кычал коштат!» –

«Ала маска ÿмбакышт лектын,Кеч кызыт огыт кошт шужен?» – «Кышажымат шым уж эсогыл…Товат, каеныт аҥырген» –

174

«Йöра кеч нимоат ок лий гын…Йöра кеч толыт гын тажак…Кожла оза, арале нуным,Тый лук шкенан илемышкак…

Ит шорт тый, эргым…Шкетын огыл…А улыт…Коктын-коктынак:Лиеш гын йöсö…Юмо сакле!..Ваш-ваш полшат кузе-гынат»

…А тидын годым йомшо-шамыч, Сай колышт манын кычкырлен,Каеныт утыр вел торашке –«Толза ты-ы-ыш» ÿжмыла шоктен.

Корем, вондер, шÿйдаҥыт шудо…«Энсай, йöршеш ме йомыннас…» – «Ит лÿд тый, шÿжарем, йодам мый,Кеч ончылно пычкемыш кас…» –

«Маска лектеш гын?.. Але пире?Шоналтемат ушем кая…Кузе тыге йомна ме коктын?Ала Осал вий наҥгая?» –

«Тыге ит ойло тый, Окалче…Йомаш огеш пу Юмына!Кунам-гынат илемыш корнымСадак кычалын муына»

Алан покшеке нуно лектыч…Каваште шÿдыр-влак йÿлат…Пычкмыш утыр нугыдеме…Вий ошкылаш уке – шогат:

«Нöлтеш эрден шолаште кече…Кастен пурлаштыла шинчеш…А кайышна ме кечывалым…Ынде мöҥгеш каяш кÿлеш»

175

…Окалче шинче мöдывуйыш :«Ала лиеш изишак сай?Йолем йÿла…Каен ом сеҥе…Тый кайынет гын, кай, Энсай» –

«Мый йÿдым, да эше кожлаште,Кертам мо тыйым шкет коден?Кеч пире, тÿрлö мут кеч лекше,Окалче, мый пеленет колем»

Воктекше шинче… Ну, а тудо,Кылмен я лÿдын, чытыра,Да, чаманен, Энсай öндале –Ала изишак кеч ыра?

«Тыге шинчымынам Сай ужын,Налеш дыр ыле кÿзымат?Но кызыт улына ме коктын –Ок уж, ок пале нигöат.

«Сай деч лÿдат мо тый, Окалче?» – «Молан тыге йодат, öрам…Уке гын нимогае сулык, Лиеш мо титаклаш арам?» –

«Тендам мый когыньдам ужам даЙочала кöранен коштам:Те пуйто ныжыл мужыр йÿксö –Эре шыма, ом уж торжам.

Сай – йыгыр шольым…Чаманем мый:Тый отыл мыйын пелашем…Коштна пырля мыняр ий модын…Марланже нале шоляшем…»

Шижеш: вашмут уке…ОкалчеКидыштыжак мален колтен,Да öндалеш шÿжаржым утырШыман да шокшын оҥ пелен.

176

КУЗЕ ЙОМШО-ВЛАКЫМ КЫЧАЛЫТ

Регеж кок эргыж дене кайышЭнсай ден шешкыжым кычал,Кеч ÿжара нöлташ тÿҥалын…Кузе кертат ласкан малал?

Кузе чытат кожлаште йÿдым?А кенета…Ала?..Ала…Могай гына огеш пöрд йодышДа име семын шуркала!..

Каят кум еҥ кум корно денеДа утыр кöргышкö пурат:«Э-э-э-э!.. Энсай!.. Окалче!..» – Эр тымыкым шергылтарат.

Вашеш йÿксавыш веле нунымОндалкалаш тöчен вÿчка,Ала-кö пуйто йöсö дечынУтлаш ман полышым вуча.

«Лач тыштак нуным мый теҥгечеЙомдарышым ялт имыла» – «Молан ялт имылаже» тыште?Уке-с каван…Ок йоҥго-ла!» –

«А молан йоҥгышаш шонет тый?Каваныш йомыт имыла…А тыште кутко, янлык, кишке…Шеҥгечын кертыт пурлынат» –

«Сита, Пешсай! Ит ойло туштыл…Вес семын умыла гын Сай?» «Кузе эше вес семын – ойло!Ала умылтарет, ачай?» –

177

«Айста она кай ме пурлашке?Шолаште нугыдо чодра…Ала лач тушто йомын коштытДа полышым вучат ала?»

…Ялт лишне, воктенак, йÿк шоктыш –Помжалте ты йÿкеш Энсай:«Шып лий, Окалче… Ит тарване…Маска коштеш…Кий тÿҥшö гай» –

«Ой, Юмыжат!..А кержалтеш гын?..» – «Шып кий…Ит ойло нимомат…Мардеж уке…Ала огеш шиж…Да воктечна кая шыпак…»

Энсай воктек Окалче пызныш,А капше утыр чытырен:Ала йÿдвошт шинчен кылмен даАла маскак чот лÿдыктен?

Иктаж лиеш дыр шÿдö ошкыл – Воктечышт эртыш сур маска.Кунам йÿкшат йöршеш шыпланыш,Шÿлалтышт коктынат ласкан.

«Кынел кертат уке, Окалче?Ала ялнам кычалына?» – «Тыге шинчен кылмет вел утыр…Айда, чынак, ошкылына»

Чоҥгаш кÿзат, вончат коремым…Энсай шÿртня да шуҥгалтеш:«Кок комдыге нумал ит тöчö…Пычырикшат утен кертеш» –

«Уке, Окалче, ом кудалте…Ноен йöрлам, но – нумалам!Яра мияш кожла гыч намыс,Да мом ойлат ачам-авам?»

178

…Лишемыт икте-весышт декеШиждеак нуно, но – кыртмен:«Энсай, колат уке тый йÿкым?Коштеш ала-кö кычкырен…» –

«Колам…Колам! Мемнан-влак тиде! Йÿксавыш огыл – чын йÿкак!«Э-э-э-э!..» – вашеш йоҥалте… «Э-э-э-э» – йоҥга лишнак.

Энсай куаныш, а ОкалчеЭсогыл ямде тöрштылаш:«Тугеже она йом тетла ме!Пÿрен улмаш эше илаш!»

Вашлийыч нуно…Öндалалтыч…«Те кушто йомын коштыда?Илет, Энсай?.. Илет, Окалче?Ӱшаненам мый: иледа!»

МАРИЯ ЙОЧАМ ЫШТА

«Авэ…Мариялан пеш йӧсӧ…Кыдалже чот коршта, манеш…» – «Азам ышташ тӱҥалын витне…Сандалче дек каяш кӱлеш» –

«Мый тыманмешке!..» – «Ох, ыш колышт!.. Кӧ мӱшкыран пашаш коштеш?А жап шудеак кудалта гын?Ой, Юмо, полшо!.. Мо лиеш?»

Киен Мария отыл валне,Чон йӧсын, пеҥыж, магырен:«Ой, мама…Ой, авэ…Ой, больно…Ой, мом ыштем?.. Ой, куш пурем?» –

179

«Кузе гынат тый чыте, шешкым…Тыгае ӱдыр пӱрымаш…Пешсай Сандалче деке куржо…Вашке толеш, докан, полшаш?»

«Я разве думала такиеПридется муки испытать?Лишь бы родить живым ребёнка…Не буду с мужем больше спать» –

«Тыге ит ойло тые, шешкым…Тый Юмым вел шыдештарет.Тыгак пӱралтын рвезе ешлан,И тиде эн кугу пиал, палет?»

Шӱлешт-шӱлешт,Сандалче тольо…Тугак Мария орланен:«Ой, мама…Ой, авэ…Ой, больно…Тетла ом керт, товат, чытен»

Да калык эмлыше СандалчеТӱҥале Юмым сӧрвалаш:«Толнеже тыйын ош тӱняшкеИзи айдем ракат илаш…

А тые шӱлӧ, пеҥыж, шешкым –Тыге лиеш сайрак шочаш...Тый полшо, Юмо, первый йӱк денАча-авам куандараш…

Ит шорт… От полшо шортын, шешкым…Йочат вел тӱҥалеш лӱдаш!Тудлан тый полшо, Патыр Юмо, Тажак шочаш, илен кодаш.

Тыге-тыге…Моточак сае…Вашке ласкан тый шӱлалтет…Ужат, кузе тӱняш толнежеЯндар чонан шӱм падрашет?

180

Мария ден Пешсай ушненытШке тукым вожыштым шуяш,А тидым нуно ыштен кертыт,Кунам тажа шочеш йочашт.

О Поро Юмо, Поро Пӱрышӧ,Тый полшо азалан шочаш –Йӧратыше кок еҥлан тидеЭн сае пӧлекет лийшаш»

Умбакыже кузе, мо лийын,Возаш мый тидым ом тӱҥал,Уке гын,Маша ден ПешсайынКертеш куанышт амыргал –

Лач икте раш: Сандалче нунын Йочаштым кучыш чылт тажам –Саламлыш тудын шортмо йӱкшӧ, Ит мондо маншыла, уржам.

Уржа пасушто шочо эрге…«Сандалче, тау тыланет…Тый огыл гын…» – «Нимолан тау…Юметлан таужо, палет?

Нимо огеш кой уто-сите…Чыла шке верыште…Тажа…Кузе йоҥгалте тудын йӱкшӧ!Тыге шортеш тажа гына!

Куаныза, ача-аваже:Тыят, Пикелык, куанал:Регежын вож вашке огеш йом…Кода лач эргыда саклал»

Киен Мария отыл валне…Пешсай воктенжак шып шоген.«Хоть муки адские при родах…Спать буду с мужем…» – шып шоктен.

181

ШЫЖВАЗАР

Кунам те шыжвазарын толмым Шкеат умылышда, шонем:Пасу пашам пытарымекеТолеш Регежыш ты пайрем.

Тунам от умыло игечым:Ик ийын йӱр, вес ийын лум…Я кылмыкта туге чот мландым,Уремышке лекмат ок шу.

Уна ик кечылан вел огыл,Вигак кум кечылан толеш.Кок йӱд уна лиймек, кумшешын,Вашка каяш шкеж дек мӧҥгеш.

Толеш –ыс южгунам унажеТунар – нигуш малаш пышташ!Санден тунам перна эсогыл.Йӱд-кече калык ден кошташ!

Эртат гын тӱрлӧ семын модынЧыла пайремже калыкнан,Но шыжвзар тугае огыл – Тӱҥ сийже – арака!- озан.

А аракам шолтеныт шуко –Ситалже манын – пайремлан:Тынар унам да тынар кечеОзала порын сийлыман!

Эрдене але кечывалымИк еҥ шӱгарышке миен,Пайремыш тоштыеҥым ӱжын,Шке родо-тукымжым шотлен.

182

Тоштыеҥлан сортам чӱктеныт,Уштеныт кажным пагален…Вара гына пайрем тӱҥалын – Оза унажым чот сийлен.

Оҥай ик койыш шыжвазарын – Пошкудыш лектын ваш коштмаш:Онча пошкудыжо пошкудым –Эн сай сий ден тырша сийлаш. …Пич йӱдым йӱын коштшо-шамыч Тӱкалытшт Саймытын тӧрзам.Мален гына колтеныт ыле – Огеш лий пуртыде унам:

Йӱлаже тыгаяк марийын – Ӱстел тич шогыжо лыҥ сий;Ӱжде пуралше родым, йотымОнчалын колтыде ок лий.

А кочкыш, чынак, лыҥак уло:Премеч, мелна, шокта, кияр,Шыл когыльо да салмамуно…Шӧрторыкшым омат ойлал!

Пура шоҥешт шинча леҥеж тич,Да чырык арака шога.Могай пайрем, уке гын тудо?Чыла сийлан – сий, кугыжа!

Сай йӱд унаштым тӧрыш ӱжӧ,Тореш ыш лий тидлан иктат. Оза сийла гын арака ден, А ватыже пурам йӱкта.

Уна-влак аҥыргеныт сайын:Оралгымеш карен мурат,А тавалтат гын, чыте веле –Кертеш дыр сӱмырлен пӧртат!

183

Ала-молан, чучеш, сыреныт…Койышыштак, векат, тыгай. Ок пале Сай чылаштым нуным…Воктен ялла гыч улыт чай?

«А молан тудым ода йӱктӧ?Йӱнеже, очыни тудат…?» – Сай ӧрӧ, кӧм мондалын кертын? Да аракам темен пуа-с:

«Мылам тек ынже сыре тудо,Кӧм йӱктыде мый коденам…Тыгай тӱшкаште монденат мый,Товат, иктажым кертынам…

А кушто тудо, кӧ мондалтын?Ӱж тудым тышке, тек шинчеш. – Тамла да туло шер теммешкеПайрем сийнам йӱеш-кочеш» –

«А теве тудо, кӧ мондалтын!» – Авагашташке ончыкта,А тушто пеш кугу ош пырысРакатланен кия. Оза!

Еҥ тудым кидышкыже налын,Умшажым пырысын почешДа чукыр гычын шолтыметым Чыла вик тушко опталеш.

Сай сайынак сырен кудалтыш: «Мом тый тӧчет? Ушет каен?Кораҥ тышечын, колто тудым!»А пырыс шылынат шуктен.

Тунамак кредалмаш тӱҥале,Да мушкындо модеш гына:Кӧ кӧм кыра, от пале вигак,Ореныт пуйто лӱмынак.

184

«А тиде мушкындо – чаҥгатлан!А тиде – так игылтметлан!»Чараш тӧчат, кӱвар ӱмбалнеСай пӧрдалеш – кырат тазан.

«Мом тӧчеда? Ушда каен мо?Айдемыла тендам ончат,Да вожылде ӱмбакышт кидымНӧлталында теак, ӧрат»

Окалче пӧрт гычын уремыш,Чон йӧсын кычкырлен, куржеш – Полшаш изаштлан куржын тольычПешсай, Энсай…Вара – Регеж…

У вийым ужын, йӱшӧ-шамычВик лывыжгышт да шӧрлышт вик:«Ышна ваш умыло изишак…Тый, мурызо, ит сыре, ит.

Мый мыскарам ышташ тӧчальым,А тыйын эргыч кредалаш...Пайремым локтылаш сай огыл!Тӱҥалын, маныт, кугешнаш.

Пошкудо ял гыч шоҥгыеҥымӰмаште мыскылен колтен:Еҥ шӱвыр ден пояш тӧчалын,Коштеш-ыс пуйто ужален!

Ме тудым туныкташ изишакСанден тендан дек пурышна.Эше йодам: нелеш ит нал тый…Регеж, ит сыре мыланна.

Сай шӱвыржым огеш ужале!..Молан тугеже ыштылеш?Марий коклаш шарлалже манын,Мӧнгешла ужалаш кӱлеш» –

185

«Мом тый ойлет, чынак, сай огыл… Но кугешнаш уке амал.Кӧ шулдын налын, ужала гынЧот шергын – тиде сай? Сӧрал?

Шонем мый: умылет тый тидымДа Сайлан от тӱҥал сыраш.А шӱвыр- калыкын шӱм-чонжо,Огеш лий тудым йомдараш.

Сай шӱвырым ышташ чарна гын,Марийым мо тунам вуча?Шоналтенда уке те тидым?Ушда, векат, ыш сите чай?

Кодеш мураш еҥ мурым веле?Тидлан ушдаже ситышаш…Кредал коштмеш тунем тый лучоСай дечын шӱвырым ышташ!

А тый кертат… сай мыскараче!Кӧ пырысым тыге йӱкта?Толеш мо ынде тудо мӧҥгӧ?Осалым пырыс сай шарна.

А Шыжвазар толеш куанлан,Ок кӱл йӱмашке савыраш!Мемнан илемыш толында гын,Чон семын тыршыза канаш»

ЭШМЕТ РӰДЕР ГЫЧ ТОЛЕШ

Ойлымыла кум кече эртыш – Илемыш пöртыльö вуйеҥ.Шижалте, кумылжо укела, Рÿдерыш, кеч Он дек миен.

186

«Кузе вара Оннам ужатышт?» – «А калык шуко погынен?» – «Кузе колен? Чот черле але…» – «Шижде… Шÿм кырымым чарнен… Ужатышт сайын…Калык шорто: «Марийын шÿдыржö йöрен»… А тойышт курыкеш…Мотор даКугу вÿдан эҥер воктен» –

«А кöм вара шогалтышт Онлан? Марияк дыр мемнан Онна?» – «Марийже марияк да…Тудо Вес Юмылан кумал ила…

Ох, икте кумылемым волтыш –Вес калык погынен йыр-ваш: Я шкет, я ешыж дене нуноИлаш куснат марий коклаш» –

«Вашке мемнан декат илемышРуш ешыжге толеш илаш…Укет шеҥгеч Арсут ден коктын Пералтышт кидыштым ваш-ваш» –

«Арсут, мурызына ок шойышт?Чын – тиде? Але…» – «Чын, Эшмет. Пеш йодешат, тореш шым лий мый…А мланде лыҥ…Кузе, шонет?» –

«Чын, мландыже сита чылалан,Кертеш нумалын кеч-кöмат…Но калыкна илен кодеш мо,Илен-илен, коклаш варналт?

Тыгай шол улына – марий-влак:Мом йодыт – ыштена чыла.Осалже, порыжо, удаже –Шканнак толеш-ыс мöҥгешла.

187

Пеш шукын нуно улыт... Ме гын…Парнят сита мемнам шотлаш!» – «Мый шонышым, пошкудо семынТÿҥалына келшен илаш» –

«А такшым Юмо улмо годымСöсна огеш коч, ман ойлат.Тугеже Юмылан кумалынИлаш тÿҥалына эрлат»

ЭШМЕТ ОМЫМ УЖЕШ

«О , Юмо, калыкем арале!..Пеш шучко, кочо пӱрыш деч.«Эшмет, мо лийыч? –«Чытырет вел….Ала тый каласет, Эшмет?» –

«Кава мемнан илем ӱмбалнеЙолга тул гае, йыр йӱла» – «А тушто воштыл, вуйын почын,Чонештлеш чара ия.» –

«Эшемт, лаплане…Омо веле…Пеш шуко шол пашам ыштет…Конча санденак тӱрлӧ ок кӱл…Айдемыла мален от керт.

Тый кушко? Воч да мале…Ыщ муро агытан эше…Эр шуэшат, кузежым-можымЭрла кутырена,Эшмет».

188

ЭШМЕТ ШÖРТНЬЫМ ШЫЛТА

…Пычкемыш шыже йÿд. Куп велыш Ик еҥ илем гычын волаДа нелым-нелым, яшлык гайым,Ала-мом нумалаш тöча.

Кеч вÿдылка монь лийже ыле,Кает, сакет да вачÿмбак!А яшлыкым нумал от каеПеш куштылгын торашкыжак.

Йÿр кенета эше тÿҥале –Кава лакан гыч опталеш.Нимом от ыште, лектынат гынУремыш – ошкылаш кÿлеш.

Шижде, шÿртнен шуҥгалте тудо,Нумалтыш кид гыч камвозеш,Да тушто, кöргыштö, пич йÿкын,Чиҥ-чиҥ гына шоктен кодеш.

Лач тукым пÿнчö лишне улшоУжар куп деке волышат,Волгалте кенета волгенчеДа койо еҥын чурийжат.

О Юмо-Пÿрышö, серлаге!Эшмет мо тиде? Чын, Эшмет!Молан тыгай пич йÿдым тыште?Да йÿрыштö эше – ялт шкет!

Чылт куп покшеке пурыш тудо –Волгенче корным волгалта.Тугакак яшлыкым кучалын,Шога да йÿкын пелешта:

189

«О Куп оза! Мылам ит сыреТыгай пич йÿдым толмемлан:Тылат пöлекым – яшлык шöртньымЯндар чон дене конденам.

Арале тудым жап шумешкеӰшанле лÿкö помыштет,Кунам гынат, кӱлеш гын, калык Толеш кычалын тый декет –

Туштемым тудо умыла гын,Сита гын ушыжо тидлан…Тый ит йомдаре, ит чамане,Пу озала тунам тудлан.

Йодат, молан шым пу мый шкеже? А, тавален, колен пытат!Кычалышт – тыршыде пашаштеДа тунемде ок тол нимат!

О Кугу Юмо – Кугу Пÿрышö!Мый калыкем чолгам ужнем:Пашам ышта гын, кидше модшо,Мура-кушта гын, чон лушкен!

Тÿня ден илыже келшалын,Тушманжым кертше чактарен –Тек пийым пире ден ок лугоДа кертше ваштареш шоген.

О Куп оза! Ош Кугу Юмо!Шукталзак сöрвален йодмем:Тек куанен ила тÿняштеАйдеме семын калыкем!»

Модеш волгенче куп ÿмбалнеДа кÿдырчö кÿдыртылеш.Эшмет, нимат ок темде вачым,У вийым шижын, пöртылеш.

190

ЭШМЕТЫН ТУШТЫЖО

Аланыш погыныш лыҥ калыкМураш-кушташ, тÿшкан канаш.Пашаште тыршымек кÿлеш-ысИк ешла порын каналташ!

Кузе эрталын нунын каныш,Мый кызыт ом тÿҥал возаш –Ойлем лач иктым: шÿвыр-тÿмырТаратышт калыкым кушташ.

Эшмет мурен-куштен эсогыл –Ыш шого вожылын пырчат.Но ойырлалме мутшо тудынЛогале шÿмышкö чотак:

«Марий таҥ-влак! Пошкудо-шамыч!Мый йÿдым шöртньым шылтенам…» – «Молан шыч пайле калык дене?» – «А муына иктаж-кунам?» –

«Пайлен пуаш я тÿрыс – öрым…Пайлет… Кöранымаш лектеш.Чыла ик кидышке пуэт гын…Кÿзат, волгалт, нöлталт кертеш!» –

«А молан тудым шылтенатше?Иктаж-кӧ шолыштеш, шонет?» – «Амалже, очыни, тыштат дыр?Кӧ мом шона, кушеч палет?

Но чонышто ласкалык йомын…Ала-мом шучкым чон шижеш…Теве налаш кеч Юмынсуртым…Мыняр эҥгек щып ыщталтеш!

191

Те шонеда, еҥ-шамыч туштоШиждеак эмганат? Колат?Уке, йолташ-влак, шучко ойгоКӱлеш моткоч кӧлан-гынат.

Эше Оннам тоен толмеке,Тӱҥале утыр чон йӱлаш.Тыгай чолга, таза айдемеМемнан деч кайыш пич тӱняш…

Уке тӱняште курымашлык…Ийготшо мыйымат покта…Пырля ме улына гын таче.Эрлаже мо вуча ала?

Санденак чон ласкалык йомын…Санденак шӧртньым шылтенам…Кычалын тудым кертыда те,Кунам шижде уке лиям» –

«Эшмет, тый колашак от шоно?Тый черлак отыл? Моч коршта?» – «Уке тӱняште курымашлык…Ийготшо мыйымат покта…

Сандене мый, кунам да куштоТе тудым муын кертыда,Ик корным, ик сай йöным тушкоОйлен кодем шоналташда…»

…Лудшем, чыталте! Мый изишланЛач лудмо кечышкет ÿжам:Айда пырля лач тушко, куштоМый шочынам да кушкынам.

Шернур воктен, марий яллаште, А тидыже – Тумерсола,Регеж да Мушко – еҥ коклаште Акрет манеш тачат ила:

192

«Кö кум ияш шем ÿшкыж дене,Да пÿнчö вуйышто эше,Пич йÿдым киямат тöраланШке ешыж дене кумалеш,

Эшметын шöртньыжым муэш даИлемже пиалан лиеш…А шöртньыжым кумалме годымЛойгалтше тул почеш муэш»

Эртен ик курым, весе, кумшо…А шöртньым огыт му тачат.Ыш код эсогыл тудо пÿнчынВожшат – куралыт да ÿдат.

Ойлат, кеч южгунам, пич йÿдым,Еҥ-шамыч ужыт тулымат,Но огыт му металлым шижшеМоткоч ушан тарман* денат.

Эшмет, Эшмет, могае туштымТый калыкетлан коденат?Сита гын ушышт муыт, маньычКуп озалан, кунам-гынат.

Мыят эре шоналын коштым,Кумал кертат мо тыгела:Пелйÿд…шем ÿшкыж…пÿнчывуй да…Эше ешге…Ала-ала?..

Эшмет, векат, пушеҥге вуйышТамгам кылден коден улмашДа ÿшанен, лач тудым муын,Тÿҥалыт шöртньым кычалаш.

*Тарман – аппарат, инструмент

193

Тыгакак шижтараш шонен дыр –Кунам тый шöртньым кычалат,Кÿнчет да пургедат шем рокым, Тыгодым шÿлалта мландат?

Эшмет, Эшмет, марийын патыр,Ок мондо тыйым калыкет – Ынде пÿртÿсыштö вел огыл,Лудышыштат йоҥга лÿмет.

САЙ ДЕН ОКАЛЧЕ КОЛАТ…

Лектеш ма Сай кастен уремыш,Пазарыш але ошкылеш,Еҥ-шамыч пыльгыжын эрталыт – Эре аяр манеш-манеш.

Шеҥгеч, йышт игылтме ок сите,Ойлат шинчашке вик, тура –Чаманымет-мочет ты годым –Илен кодат уке? – руат!

Вот кызытат, урем покшелнак,Шогальыч Сайым авыренДа йодыч нуно порын-порын,Кеч йылмышт тулымак пÿрген:

«Окалче, маныт, мÿшкыраҥын?Могай изаже деч вара?Тенданлак шочыт дыр кум йыгыр…И кажныжын ача – Онар…»

Шинчаже Сайын – ялт подкинде,А шÿмжö тулшолла йÿла…А вате-влак ойлат тугакак –Туш ÿйым ешарат гына.

194

«Кок изатат Окалче дене –Пешсай, Энсай – ойлат, малат…Кеч тыгайлан мый ом ÿшане,Но чаманем чыладамат.

Пöръеҥ виет ок сите моли?Я темдыме тунар ватет?Öрат, мала изат-влак дене…Кузе яжарым тый чытет?

Я кум изак-шоляк ик ватымТÿшкан модаш те налында?Тыгак гын, чаманем моткоч мыйТыматле шоҥго ачадам»

Сай кайыш мöҥгыжö лÿҥгалын,Чот йÿын пуйто, уш йоммеш…«Пешсай…Энсай…Окалче дене?..» – Лач икте вуйышто пöрдеш.

Кудвечыш пурыш Сай… А туштоОкалче вольыкым йÿкта.Шинчажлан койо ÿшкыж огыл,Энсайым ватыже вÿчка.

Пудраныш вуйжо, а шинчаште –Энсаяк ватыж ден модеш…Товарым кидыш руалта даОкалчым вуйжо гыч шелеш.

Руалмыла йöрлеш Окалче – Вуй шелын тудын кокыте:«Лач тыйым, Сай…йöратенам мый…Лач тыйым…Титакем уке…

Сай, иле сай…Йöрат…» – ОкалчеШыпланыш ÿмыреш. ПешсайКудвечышке пура: «Ой, Юмо!..Тый пуштычыс ватетым, Сай…»

195

А Сай шоген: товаҥын ÿпшö,Шинчаже шолгымла йÿленДа шкеже чытырен, лышташла,Мо лиймым умылаш тöчен…

Помжалте…Ушыжо волгалте,Да шучко лие шкаланжат:«Осал кöраныше еҥ-шамыч,Порволыза те чыланат!» –

Тунамак Сай тайналтын кайышДа йöрлö ватыже воктек…Тыге аяр манешым шÿмжöШÿвырзынан чытен ыш керт!

«Кö кычкырлыш тыге чот? Сай мо? –Шÿлешт-шÿлешт Регеж толеш. –О Юмо, сакле!.. Мом ужам мый?Мо ош тÿняште ышталтеш?

Каласе, эргым, молан тудоТовар ден шуын еҥ ÿмбак?Тыге чот нуно йöратеныт…А ынде колышо кият…»

Ойлен Сай шуктыш иктым веле:«Порволыза, шапшак кашак –Кö шаркала манеш – манешым,Да кöрана еҥлан шыпак!»

«Ах, эргым, тый лаврам шыч чыте…Кöранымашак йÿлалтен!Адак яндар кок чоным сеҥыш – Йöратыше кок еҥ колен.

Иктаж-кунам марий айдемеЭрна мо тудын деч ала?Мыняр еҥ тудын верч тÿняштеШып, ÿмыр лугычын кола?!»

196

ЭНСАЙ ЙОМЕШ

Эрта ик кече, весе, кумшо…Вашке ынде шуэш тылзат…Энсай тугак ок пöртыл мöҥгö –Уке туддечын уверат.

Тургыжлана ава – Пикелык…Тургыжлана ача – Регеж…Ача-ава гына мо? Калык!Чылан вучат: садак толеш!

Кöн дек от пуро, куш от кае,Лач иктымак эре колат:Энсай пазарышке каен даЫш пöртыл мöҥгыжö алят.

Чынак, куш йомын кертын тудо?Сур пире кÿрыштын ала?Кыша лийшаш тугеже ыле…Тидлан ÿшанже пеш шагал.

Пырля пазарыш коштшо-шамычОйлат: «Сатужо сай каен.Мом намиен, чыла ужалыш.Чыла ден порын мутланен»

Ала еҥак агаш шонен даКержалтын кÿзö ден кастен?Ты шучкымат чыташ лиеш дыр…Лач кодшо патыр да илен!

Ала ия аҥыртарен даИлем деч мÿндырк наҥгаен?Тыге, ойлат-ыс, ÿмыр лугычПеш шуко еҥ чеверласен.

197

Чынак, Энсай куш йомын кертын?Ачан ÿшан, вийвал пöръеҥ!Шолем, поран да сар жап огыл – Ала-куш ÿмылла шулен.

Шортеш да йöслана Пикелык…Шортеш да йöслана Регеж…Ача-ава гына мо? Калык!Чылаштын шÿмым кÿрыштеш.

…Кувам, мужедшым, ÿжын кондышт –Мужедын тудо ÿштö ден:Тыгат-тугат кышкен, вискалышДа мане, кумылжо волен:

«Энсай ок тол, тулар-тулаче…Ала-куш тудо йомынак…Пеш чаманем, ок шойышт ÿштö,Ойла эре лач иктымак»

АДАК ЭНГЕК

Илем кушкеш…Пöрт-влак чоҥалтыт…Йоча шочеш…Паша шолеш…Чыла вере коеш вашталтыш,Чыла вере у шижалтеш!

Кугу еҥ-влак тыршат пашаште,Йоча-влак модыт юарлен,А кас шуэш, да ÿдыр-качеМурат-куштат пелйÿд марте.

Тÿжвал кышкарже Юмын суртынТора гычак ынде коеш.Кÿвар ден пургыжым вакшмеке,Пöртвуйым леведаш кодеш.

198

Эше кият пöрня-влак йырже,Эше товар мура тугак,Еҥ-шамыч тутыш коштыт тышкеДа семынышт кумал шогат.

Нигöн пунчалже кÿлын огыл,Иктат ыш кÿштö тыш кошташ,Но тудо савырныш рÿдерыш – Чон йодо тыгела ышташ.

Тачат еҥ-шамыч тышке тольычУжаш пошкудым, кумалаш…Шогат коклаштышт мутланалын,А вуйышто лыҥ шонымаш:

«Могай мотор лиеш тӱҥ верна –Илемын эн кугу полат!Ыштен шуктат гын, тый почмашкеОнчаш да кумалаш толат?» –

«Почмашке веле мо, тулаче?Мый кечын тÿҥалам кошташ!Кузе ом тол, йöршеш воктен да…Тыгайым кö шонен ужаш?» –

«Шукерте огыл отыш мийшым…Мый тольым чон канен мöҥгем.Могай сöрал: йыр-ваш пеледыш,Шÿшка сар шÿшпык, лым лийде…

Лач икте волтыш кумылемым:Воктен коремыш шÿк пошен…Кунам мый ужым кок мешакым,Шÿмем шуралмыла корштен:

Ала-кö колышо деч кодшоШÿкшакым туш оптен конден…Тыгак ме сылне отынажымЙöршешлан кертына карген» –

199

Но кенета: «Яшпай камвозын!»Тÿҥальыч еҥ-влак мужедаш:«Кузе тыге? Иктаж шÿкалын?» – «Ала чот мокмыран улмаш?» –

«Адак ик еҥ эмганыш тыште…» – «Ок коло гын, эше йöра» – «Ала-могай осал еҥ пуйтоШеҥгечын, йыштак, эскера…» –

«Иктаж-кö, öрдыж, тыште кошто?» – «Ме öрдыж еҥым ыжна уж…» – «Чолак токо тыш толын ыле,Но йомо тудо ала-куш?» –

«Ала, Чолаклан ÿшанаш гын,Ияк осалым ыштылеш,Да Юмын суртшо илемнаштеЙöршеш огеш кÿл – чоҥалтеш!» –

«Уке, кÿлешак Юмын суртшо!Ме тудым чоҥена гына,А калык тышке, тиде верыш,Шке кумылын, лыҥ погына.

Раш икте: кö-гынат осалымШеҥечын, йыштак, ыштылешДа калыкнажым Юмын сурт дечЙÿкшыктараш шонен коштеш!

Пошкудо-влак! Лийман пеш тÿткö!Ала-кö, чынжымак, тушман!Эҥгек почеш ышта эҥгекым…Коклаштынак коштеш докан?»

200

ЭШМЕТ ЙОЛТАШЫЖ-ВЛАКЫМ ПОГА

Погыненна ме кызыт тышкеШке илышна нерген ойлаш. …Ондак саламлынем Арсутым::Тудат ушнен ватан коклаш….

Шкеж деке ӱдырым кондалын:Моторым… Мурызым эше.«Ну, ватыжак манаш огеш лий…Йӱлам кӱлеш шукташ ынде…

Пӱяш тояш чоным тӧчышт…Ила, шылмешке, мый денем» – «Молан шыллмешке? Мо ок келше?Пӧръеҥ тый пеҥгыде …Таза…

Тетла ит колто ШӱргыялышДа пиалан, ешан лийза…» – «Эшмет…Ушан оетлан пешак тау…Ойлыметлак ыштем, векат…» –

«Погыненна ме кызыт тышкеШке илышна нерген ойлаш. –Эшмет пелештыш да умбакеРудалте тудын шонымаш:

Марий, мумекше ты илемым,Айдемылак, шонем, ила.Огеш кошт перныл ош тÿняштеДа шкежым шке, лÿдде, сакла.

Ынде ок иле, еҥ деч вожылДа шканже шке ÿшан, оза:Пашам ышта, шукта йÿлажым,Кундемжым тыршенак тÿза.

201

Но таче, кызыт, йöршын весеОгеш пу эрыкым мылам:Уке-уке да ÿмыр лугыч Йомдарена ме йолташнам.

Адак мемнан дек ойго тольо,И тольо Юмын сурт гычак:Колен, леведыш гыч шуҥгалтын,Марий уста еҥна – Опак.

Кузе пашаште кидше модын!Кузе товар сöрал мурен!Чоҥен гын пöртым – пöрт чонаҥын!Чонанлак пу ден мутланен!

Туддеч посна вÿма ыш эрте,Да кумылын полшен еҥлан –Пура куан тек кажнын суртыш!Санденак ÿжыныт чылан.

Кузе, öрат, камвозын тудо –Тажа, вийвал да патыр еҥ?Шÿмбел пелашыжым, йочажым Эрелан орланаш коден!

Шÿкалын кö-гынат дыр тудым…Могае шучко колымаш!Ны йÿшö огыл, ны ораде…А кöжым…кÿлешак муаш!

Мом тидын шотышто шонет тый,Каласе мыланем, Регеж?» – «Шонем, айо гычак ты шÿртöШемкишкыла почеш нушкеш…

Тунам ик еҥ – монден одал дыр? – Со кычкырлыш тореш руэн.Вара тудак кожлаште койо…Эсогыл шорто, чаманен…» –

202

«Кö тиде еҥже? Уло лÿмжö?Молан от ойло лÿмжö ден?» – «Чолак – пошкудыжо Регежын!Тудак айошто кычкырлен!» –

«Чынак, Арсут, пошкудо мыйын…Регежышке куснен илаш…Но, чыным палыдегыч сайын,Лиеш мо еҥым титаклаш» –

«Эрлак сандене тудын денеЧон почын кутыраш кÿлеш!Ала, чынакак, титакан гын,Чытен ок керт да почылтеш?»

АРСУТ ЧОЛАКЫМ ПУШТЕШ…

Адак туштак, эҥер воктене,Вашлийыч Арсут ден Чолак.Лачка ойлам вашталтыдеак,Тÿҥальыч ваш руаш вигак:

«Кузе илет? Тажак улат дыр?Арня лиеш – уке ужмаш.Тый мый дечем шылаш от тöчö?Ала кÿлеш пырт туныкташ?» –

«Тый мом ойлет, Арсут, тыгайым?Ушет ыш кае? Ялт öрам!» – «Ыш пуро уш ава шöр ден гын,Ала каза шöр ден пура?

Тый кушко? Шого! Чогынет мо?Нигуш от кае, йырнык пий!» – «Ну, мом, Арсут?.. Тый от ÿшане?» – «Тыгайлан ÿшанаш ок лий!

203

Тый мыйын ончылно эн ончычРаш мутым кучышаш улат –Вара гына тый калык ончыкТитакым касараш лектат!

Шарнет айошто тöрштылметым?Кузе кожлаште шортынат?Тачат пöрт деке миенат даТушеч пеш писын шылынат!» –

«Но ыштенам мый чыла тидымЛач тыйын шÿдымö почеш:Ушем, вием ок сите ыле,Каяш шке калык ваштареш!» –

«Регеж ойла, чыла осалжеЛач Юмын сурт гыч тÿҥалеш…Эрла Эшмет ÿжнеже тыйым,Чон почын кутыраш, манеш» –

«От пале, тый эре сöрет-ысУзьмакле илышым мылам!Ош Юмо каргыже, ужеш гын,Эрелан когыньнам – мемнам!» –

«Ах, тый тыге? Эше каргет тый?Пуштам пинегыла пиктен!» – Да тунамак Арсут ЧолакымКуча, логаржым чот ишен.

Кадыргылеш, утлаш тöчалын,Да йыҥыса пийлак Пакий…Да йолжо лыдырге лиеш даЙöрлеш – шогаш ок сите вий…

Лач тиде жапыште пÿнчер гычАла-кö лекте – тунамакВондер коклашке каен йомо Да шыле тудо тушанак.

204

Арсут Чолакым шупшын волтыш Да шуыш вÿдыш сорымла:«Пий ден келшаш ок лий вес семын,Кунам озам пуреш, ырла»

Да вигак йомо ÿмыл семын,Пурен ужар вондер коклаш…Пален мо, тудымат ялт лишнеВучалын шучко колымаш?

РЕГЕЖ ИЛЫШ НЕРГЕН ШОНКАЛА

«Эшмет, мый тый денет шукертсекЧон почын ойласаш шонем» – «А мо тыгай? Иктаж-мо лийын?» – «Мый илышна нерген шонем.

Кечывалвелне илме годымЫш перне мом гына ужаш:Удажым, сайжым да ушанжым…Ах, эрлалан серен кодаш!

Каеныт ончык тусо калык…А ме гын перныл коштмо денНимом ыштен ышна керт сайым…Эсогыл толна йомдарен!

Кузе шарнат мо лийшым нуно!Тидлан йочаштым туныктат:Тунемме верым лӱмын почыт,Таҥасымашым эртарат…

Лач тиде веле мо? Каҥажым*Тунемыныт ыштен лукташ!Тамгашт** мыняре шуко нунын –Чыла йӱклам лиеш кораш!

*Каҥаж(Регеж арийла) – бумага**Тамга – буква, нота

205

Тыгак вияҥыт да ушаҥыт,Мо лийшым шарналташ кодат.Тунем толаш шотем ыш сите, Тушеч кондаш каҥажымат…» –

«Мый умылем, Регеж, ойгетым…Тышкен мо порым ужынна?Илаш гына тӱҥалына ме...Лач Юмын суртлан ӱшанна. Кумалме вер вел огыл тудо,Илаш тунемме вер лиеш.Мый ӱшанем: марий айдемеКунам – гынат да волгалтеш!» –

«Ой,Юмак полшыжо марийланШке ушыж ден сӧрал илаш!Ушан еҥ-шамыч деч тунемын,Марияк чонжо ден кодаш!»

АРСУТ ДЕН ЭШМЕТ ВАШ ТӰКНАТ…

«Арсут, тый пуштынат Пакийым?Еҥ-влак Чолак эше лÿмдат…» – «Öрыктарет, Эшмет, тый мыйым…Мо иялан пуштам, товат?

Кузе кертам мый еҥым пуштын,Овоч тачат ила кунам?Шкеат, Эшмет, палет-ыс тые:Лач тудым мый утаренам!

Уке Чолак ден мыйын сомыл,Титакледа йӧршеш арам.Осал чолакым ужын омыл,И нимолан пушташ мылам.» –

206

«Моланжым але мый ом пале,Но, маныт, тыйын шем пашат» – «Манешлан ÿшанаш тÿҥальыч?Оҥай!.. А кö ойлен тылат?» –

«Ужалышаш улам айдемым?Ом ойло…Пуштатат адак!..Шарнет, икече ойлышна ме –Тушман мемнан коклаштынак?

И тудо кастенак каласышт,Чолакым тые пуштынат…» – «Волташ шонен айдемын лÿмжымОйлаш лиеш ала-момат…

Тыгайже кызыт пешак шуко –Кö кöранен илаш тöча,Кö еҥын поро, сай пашажымТуй, сокыр шинчаж ден онча!» –

«Виян марийже кодын огыл…Тыят тушкак, кö – куш ÿжеш!Йот еҥым пуртынет илемыш…Тунам, палет тый, мо лиеш?

Шке калыкет ден кугешналын,Йÿд-кече тудымак шонен,Илаш кÿлеш, ышташ лач сайым –Манеш тунам ок керт шарлен.

Тый Шÿргыялыш миен коштыч… Иктаж-мом, порым, темленат?Пÿяште, вÿдым кучаш манын,Тоеныт еҥым чонаннек – öрат!» –

«Молан, Эшмет, эре тый мыйымЕҥ ончылно иземдынет.Утаренам Овочым мые…Тидат шагал мо тыланет?

207

Ала тыге, вÿр деч посна тый –Шомак денак пушташ шонет?Йоча жапем эртен шукертак,Ойлем чон почын палашет:

Ит мондо тидым:: нöнчык омыл,Кузе шонет, туге от турж!Пеш ишыкташ тый тÿҥалат гын,Чамане ман, почеш ом курж!» –

«Кузе тыге ойлаш от вожыл –Пурла кидем да полшышем?Ала шичнет пÿкенышкем тый?Ала тый мыйым шке пуштнет?» –

РЕГЕЖЫН ПЫТАРТЫШ ОМЫЖО

«…Мый таче йӱдым омым ужым:Тӱжем утла ий эртымек,Мый тиде верышкак логальымСаклалтын кодшо тукым дек.

Илемнан пале кодын огыл,Эсогыл канау волен;Тӱҥ курык валне, нур воктенеПӱнчер кушкаш тӧчен шуэн;

Кошкеныт йӧршын корем-шамыч,Кайшудо олыкым темен;Кожлам куклен, пасум ыштеныт,А тукым пӱнчӧ гын йӱлен;

Тораштак огыл ял-влак койыт,Ия-влак* коштыт мӱгырен……Регеж илемышке миялын,Йӧршешак волыш кумылем:

* Тыште машин-влак нерген ойлалтеш

208

Лач кум пӧрт кодын кызыт тушто –Эше тӱҥалыт мо илаш?Вийвал еҥ-влак, пашам кычалын,Кудалыштыт тора эллаш.

Марий ял-влак, ойлат, пустаҥыт,Сай пӧртымак шуен каят.Яллаште кодшо шоҥго-шамычЯлт утыла илен тӧчат.

Йоча-влак мардежла куржталыт,От пале, кӧ кузе ойла…А йӱдым гын тӱшка пӧртлаште,Мо ышталтеш, шинчат шарла:

Сем ората туге кара чот,Шӱм пудештеш, шонет, товат.Йоча ма рвезе, ӱдыр-качеИяла кадыргыл куштат.

Эн тӱҥ илемышкат логальым –Пöрт-влак сӱретлыме, шонет.Чатка, мотор да тÿрлö тÿсынВолгалтыт – куанен шогет.

А йӱдым гын тӱжем тул денеУрем-влак чолгыжыт, йолгат…Тулжат адак аярле огыл,Шикш деч посна эше йӱлат.

Лач икте кумылемым волтыш:От пале, тушто кӧ ила. Шемат, ошат – еҥ-шамыч койытДа тӱрлӧ йылмыла ойлат.

Марий вера йӧршеш варналтын:Мечеть ден черке йырым-ваш…Костёлыш коштыт…Синагогыш…Дацан ӱжеш шкеж дек пураш.

209

Шуэн колат марла ойлалмым,Шым уж мотор ош вургемнам…Марий улмемлан вожыл коштым,Чаманышым кугезынам.

…Чонем моткоч йӱла, Пикелык –Кӱлеш-ыс омымат ужаш:Тӱжем ий ончылно марийымВуча пеш шучко пӱрымаш!

Вара ала-кузе илемышМый пӧртыльым тушеч тунам,А тушто…» – «Мом тугайым ужыч?» – «Шем лум леведын мландынам…» –

«Ой, тиде омо сайлан огыл…Чылт волтышыч тый кумылем…» – «Могай-гынат мемнам, Пикелык,Шем ойго вучалеш, шонем»

РУШ ЙОЛТАШ ЧОНЫМ ПОЧЕШ

«Демид Ильич, скажите честно –Не зря ж приехали к нам жить?» – «Вы ждёте честного ответа?Народу вашему служить» –

«Не понял я…Высокопарно…» – «Отвечу, слушайте тогда:Вас ждёт великая работа –С кочевьем кончить навсегда»-

«Народ наш жаждет новой жизни:Как наш Онар, он полон сил…Осуществить всего мы в силах,Лишь бы народ сплочённый был» –

210

«Жить хорошо мечтою светлой…Нужны и люди-мастера!Чтоб взрослые у них учились,И, конечно, детвора.

Хочу спросить: кто черемисы?И кто такие вы – мари?Похожи внешне как две капли…А каковы вы изнутри?» –

«Отцы и деды наши былиВоинственны и горячи.Враги, увидев черемисов, Боялись, как огня в ночи.

И возникали схватки насмерть,И кровь людей лилась рекой…Как на иголках жили деды,Во сне не снился им покой.

Всё меньше становилось наших…На грани смерти был наш род!Тогда старейшины решилиНазвать марийцем весь народ.

Мари, во-первых, за оседлость –И никаких разборок, драк…Они за труд, они за дружбу,И люди все друзья – не враг.

И мы пришли на эту землюПродолжить предков древний род –Пусть будет счастлив и свободенТрудолюбивый наш народ!» –

«Вы начинаете всё это,Как говорят, почти с нуля,Коль не считать даров природы,Пока пуста у вас земля.

211

Земля, чтоб стала вашим домомИ приносила радость вам,От мала до велика – точно! –Работать всем придётся… нам!

Коль буду нужен вашим людямИ нужен будет опыт мой,За ваш народ отдам всю силу –Работать буду, как родной.

В илеме вашем скоро будет,Приятно даже, Юмынсурт,И очень верно поступили,Его решили строить тут!

Богатство ваше, ваша гордость –Марийский лес… Как дом родной!Сейчас он – срубы, птицы, звери…И пользы никакой другой» –

«В одном опасна наша дружба:Когда растут ячмень, и рожь,И лебеда, почти что рядом,Хороший хлеб не соберёшь» –

«Таков закон земной природы –То вымирают, то растут…Был чтобы урожай отменный,Уход серъёзный нужен тут.

У вас специалистов мало,К тому же все разобщены.Учеников должны оставитьИ все дружить они должны» –

«Не против вашего приезда…Скорей всего, я даже рад!С таким, как ваш, народом сильным,Всё ж меньше будет нам преград.

212

Капризы матушки-природыНам будут вместе не страшны.И защитить от басурманов Свои илемы сможем мы.

Мы знаем, малому народу,Как трудно в этом мире жить:Нигде ему покоя нету –Мечтают лишь закабалить!

Мы будем рады нашей дружбе,И будем ею дорожить.Должны народы наши вечно,Как братья, как соседи, жить»

Илемым йыр ончен коштмеке,Демид шке ватыж дек толеш,Да тудыжо, чон почын, порын,Марийже деч вигак йодеш:

«Ну, как прошла с Эшметом встреча?Не будет трудно нам здесь жить?» – «Когда спросил: «Зачем приехал?» ,Ответил честно: «Вам служить!» –

«Ну, так уж он тебе поверил…» – «О трудностях?.. Легко там жить,Где нас не будет… И придётся,Действительно, нам им служить…» –

«Скажи, жене хоть честно, Дёма,Зачем привёл сюда меня?» – «Зачем? Во-первых, здесь красива,Богата, думаю, и земля.

А люди, во-вторых, как детиДобры, наивны как нигде…Своим ты будешь человеком,Коль будешь честен к ним везде.

213

И, наконец, свободы большеДля роста творческого у всех» – «И для карьерного, пожалуй…» – «Какой же может быть здесь смех?»

ЮМЫН СУРТ ЙУЛА

Эр шыже. Сай, мотор игече.Каваште кече шыргыжеш.Ош теле ден кеҥеж коклаштеЧевер мотор арнят лиеш.

Пайрем илемыш таче тольо –Ош Юмын суртшо почылтеш.Илем воктенсе кундемла гычЭҥерлак калык йогалеш.

Чылан марла сöрал чиеныт,Марла шомак гына йоҥга:«Могае чапле Юмын суртшо!Тора гычак волгалт шога!» –

«Кузе илет, тулаче?» – «Сайын.Огеш лий Юмынам вурсаш!Нигö ок ишыкте, ок вурсо…Лиеш ынде ласкан илаш» –

«А тый, тулар, туштак илет чай?» – «Туштак… Нигуш каймем ок шу!Пÿртÿс поян… Да калык поро…Тиддеч сай вержым мый ом му» –

«И ты пришла – да с сыном, Маша?» – «Сидеть сегодня дома грех!Смотри, пришло народу сколько!И светятся глаза у всех» –

214

«А где Регеж?» – «Ачэ болеет…Всю ночь сегодня он не спал:«Ножом как будто режут сердце»… – «Так и сказал?» – «Так и сказал» –

«Жаль-жаль … А как хотел он,В илеме был, чтоб Юмын сурт,Чтоб люди в снег и в дождь молитьсяИ отдохнуть смогли бы тут» –

«Недавно видел я Пешсая,Был занят чем-то очень он» – «Давно он здесь … И помогаетМарийским картам… Возбуждён…

Когда он уходил из дома,Сказал, что встретимся мы тут…» – «И точно – где?» – «А это значит,Что в нашем новом Юмын сурт»

…Тöтрöпуч йÿк йоҥгалте…ЛектычОш Юмын сурт гыч вич-куд еҥ.Кученыт нуно лÿмегожымДа кайышт шикш ден тÿтырен.

Шоктен Тӱҥкартын йоҥго йÿкшö:«Кушеч, Осалвий, толынат,Тушкак тышечын, сурт гыч, кае –Огеш лий тыште вер тылат»

Вара Эшмет ойлаш тÿҥале,Эн тÿҥ омса дек тольычат:«Пошкудо…Родо…Марий калык…Мый вÿчкалтем чыладамат

Ош Юмын суртым почмо дене!Кеч шукын ыльыч торешат,Кеч колышт йолташнат тыгодым,Ме тудым чоҥышна садак.

215

Кö мыланна ÿшаныш – Тау! А кö колен – тек сай мала …А кö чоҥен гын тудым – Тау!Чонанже – тек кумал ила!

Ом уж ,Арсут,Регежым…Кушто?Кумалме годым мурышаш…» – «Шукерте огыл тыште ыле…Ала мылам кычал каяш?..

Овоч, тый мыйым ит йомдаре…Регежым мый кычал каем…Почмашыш вараш кодеш гын,Кертеш радамже шаланен./кая/ «А ынде мут Токтар йолташлан – Пайремын эн тӱҥ еҥжылан.Кугу Мушкеш пиалым мушоУста, чолга марий еҥлан.

Ош Юмын суртшым – ты полатым,Ом шойышт, тудо сӱретлен.Шкежат чоҥаш полшен манам гын,Ӱшанеда тидлан, шонем.

А ынде мый ӱжам ТоктарымИктаж шомакым каласаш.Вашлийына, кыралын совым?Мут тыланда, Токтар йолташ.» –

«Пайрем ден, родо марий-шамыч!Чылан тӱҥ еҥ те улыда.Мый кумыл нӧлтын, лийжак манын,Полшаш тӧчальым тыланда.

Мый куанем: ынде марийынЛач шкенжын уло Юмын сурт.Йӱр деч, лум деч, шолем деч лӱдынОк кае отыш, огеш курж..

216

А отыш каймыже шуэш гын,Посна кумалмыже еш ден – Кумалже Юмыланна порынТыштат, туштат… да погынен.

Чыла вере йодса пиалымЕшлан да пӱтынь калыклан…Тек кавана лиеш оярле,Да кече модшо чылалан!»

«А ынде ,Тау,Юмо!» мурымОвоч, Пайбердын ,муралта!» – «Эшмет изай, Арсутшо кушто?Ок кол гын, тудо чот сыра…» –

«Толеш-толеш, нигуш ок кае…Ит ойгыро…Ит лӱд – мурал…» – Эшмет шкеж дек ПешсайымШып ӱжын, ойлыш, шижтарал:

«Тый Юмын суртышко ит пуро…Полатым аралаш кÿлеш…Чоян да шекланен йыр коштса –Шижам мый: мо-гынат лиеш» – «Тау,Юмо, пӱрышычМаландым да кавамТау, Юмо, пӱрышычВӱдым да кожлам.Ош марийын улоШкенжын шерге вел –Пеш поян кундемже,Сылне Уилем.

Тау, Юмо, саклышычЙоммо деч мемнам.Тау,Юмо, саклышычЙырнык деч чоннам.Ош марийын йӱкшӧ

217

Утыр-утыр раш,Йоҥгыдын, куатлынЙоҥгалтеш тораш.

Поро, Юмо, порак лий:Патыр ушым пу.Поро, Юмл, порак лий:Кӧргывийым пу.Тек шем ойгын ӱмылЫнже воч шинчашДа марийын ӱмырЛийже курымаш!»

Токтарым калык рӱж вашлие…Вӱчкалтыш тудым Эшметат…Омсам карт Юмын суртыш почо…Еҥ-шамыч ыреслен пурат. Пураш тÿҥалме годым суртышЭшмет Арсутым ужылда – Регежын эргыжлан – ПешсайланТыгела шыпак шижтара:

«Тый Юмын суртышко ит пуро…Полатым аралаш кÿлеш…Чоян да шекланен йыр коштса –Шижам мый: мо-гынат лиеш» А калык Юмын суртыш пурыш,Да сайын чучо чонжылан:Ончат, тÿслат, шÿлашак сае…Кумалыт южышт Юмыштлан.

Карт калык ончыко лектеш да,Кид ден чурийжым ниялтен,Кумалтыш мутым, кумыл нöлтын,Ойла чыламак авалтен:

218

«Мый кызыт тыланда РегежынИк мурыжым мурен пуэм.Ок керт пайремыш тудо толын –Но чонжо дене мемнан ден.

«О поро Юмо – поро Пÿрышö!Тый пÿренат шочаш-кушкаш.Тугеже марийлан тый пÿрöТÿняште порынак илаш.

Кид-йолжо тек модеш пашаште,А ушыжо лиеш яндар,Ваш-ваш шотлалышт рвезе-шоҥго…Да кавана лиеш ояр.

О поро Юмо – поро Пÿрышö!Марийлан пуэнат чыла:Усталыкым, йÿлам да йылмым…Лавра деч сакле шÿм-чоннам!

Лиеш ма тыныс але акыр, Марий дек мелын тые лий.Илалже ош кават йымалнеМарий тÿжем-тÿжемле ий!»

Но кенета аяр волгенчеВолгалтыш Юмын суртым «йолт»Да тунамак, йöршеш воктенак,Рашкалтыш кÿдырчö пеш чот.

Кожганышт, кÿрылтö кумалтыш,Да шоктыш шучкын: «Йÿлена-а-а!»А Юмын суртшо тидын годымАвалтын тул ден сирала.

Омсашке уло калык тöрштыш,Кö кöм сеҥа, шортеш, кара –Эҥер вÿд пуйто пÿялалте –Да корно ончык петырна.

219

Мардеж нöлталте, пöрт гыч пöртышТул йылмым тудо кышкылтеш…Але вара Эшмет илемышТыге вашке мучаш толеш? Эшметше кушто? А Токтарже??Тулешак ышт йом гын, йöра.А йÿр кеч йÿрын, Юмын суртшоЙÿлен, пудештын, ялт чыра.

Иленыт нуно!.. Угыч-угычПуреныт еҥым утараш.Йочам нумалын лукмыж годымЭшмет верештын тул коклаш.

Туге-гынат ситен-ыс вийже Лекташ уремышке садак,Да йöрлын, чылт тул меҥге семын,Утарыме йочаж денак.

Токтар гын тул коклаштак йомо,Йочажым утараш тӧчен:Уремыш иктым, весым луктын,А шкеже…чонаннек йӱлен.

«Мый огыл!..Кÿдырчын пашаже!...Мый огыл!..» – шоктыш кенета:Пешсай да рвезе-влак Арсутым,Шÿкал-шÿкал, поктен кондат.

Пешсай мо лиймым, вигак шиже:«О Юмо!.. Маша!.. Светозар...»,Да тӧрштыш йӱлышӧ сурт кӧргыш…Шонен мо кучалтеш тынар?

Арсутым Эшмет дек намийышт,А тудыжо колаш киен:Шинчам ок поч, шÿла пеш йöсын…Коваштыжак пеш чот йÿлен.

220

«Теве кö Юмын суртыш тулымЧыкен, да илемна йÿлен!» – «Мый огыл!.. Кÿдырчö, манам-ыс,Лач Юмын суртым рашкалтен!..»

Арсут ÿмбак кержалте калык:Кö кузела моштен – кырен;А тудыжо «Мый огыл!» манын,Öрт лекшашла чот кычкырлен.

Эшметын ватыже чот шортын…Чот шортын улшо калыкат…Маска коям йыгеныт капыш…Да сöрваленыт Юмымат…

Пикас Арсут ÿмбак ончале:Ала сыраш, ала уке?Туге чот жалын тудо койын –Нимомак ыш керт пелештен.

Арсут пелештыш шкеже, шортын:«Пикас…Пикас…Нелеш ит нал…Йöратенам... Санден тыге мый…Пеш чотшак мыйым ит каргал…»

Арсутын намысше помжалте,Чон шÿртым кÿрльö шарнымаш:Шоген воктенже изинекакЧот йöраталме ÿдрамаш.

Эшмет эсогыл жалын чучо –Кузе марий верч колянен!Санденак, очыни, ПикасшеЛач иктым, тудым, йöратен?

Ала лач тудынак, Арсутын,Шке верч тыршалмыже конденПикаслан, Эшметлан шем ойгымДа калыкшым ойгандарен?

221

Эшмет пыкше шинчажым почо –Чыташ огеш лий кап йÿла…Арсут титакшым рашак шижеДа Эшметлан тура ойла:

«Эшмет, тый умыло…Мый огыл…А кÿдырчö перен, Эшмет…» – «Ит шойышт!.. Тулым чыкыметымМе шкеак ужынна…Эше

Утлаш тöчен тый куржыч купыш…Ме тыйым шуктышна кучен!» – «Арсут…Палем мый тыйым сайын…Кеч кызыт ойло, чон кочде…

Ит пуро языкыш, йодам мый…Тый Юмын суртым мыйын верчЙÿлалтенат?» Арсут айманыш:«Чын, тыйын верч…Чын!.. Карге кеч!» –

«Осал пашам ыштен кертмет дечЭре мый лÿдын иленам…» – Пикас пелештыш: «Титакетым Мый ом кудалте нигунам!» –

«Ит лÿд, Арсут, тый каргымем деч –Куатше тудын пеш шагал.Лÿд калыкын налятше дечын!Каргаш так тудо ок тÿҥал!»

Эшмет шыпланыш… Юж ок сите…Шÿлалтыш… Да пыкше ойла:«Ешарыза элнан куатшым…Марий лач тыште илышаш…

Эл уло гын… Йоҥга гын лÿмжö…Ила тугеже ош марий…Аралыза…Келшен илалза…Посна… Шкет-шкет… Виян от лий…

222

Ик патырым темдалыт…Весым…Да калык тÿҥалеш лÿдаш,Да савырна пинегыш калык…Тыгайым куштылго сеҥаш!

Коден каяш тендам пеш йöсö…Келшен ик ешла илыза…Тунам гына те илышланда…Еҥ огыл!.. Лийыда оза!

Пикас… Мотор ватем…Сай иле…Лач тыйым вел йӧратенам…Ачам-авамла… КалыкемлаТый вийым пуэнат мылам…

Могай пиал ты ош тÿняште Шочаш да куанен илаш…Шке шочмо-кушмо калыкетланӰшанле эргыжла тыршаш…

Чеверын…Юмо сакл…» – ЭшметынШинчажым петыра чора…«Ит кай, Эшмет!.. Йодам, ит кае!» – Пикас чон йöсын кычкыра.

Да тунамак Арсут ÿмбакеКержалте калык, чот сырен,Да, мо логалын тудын дене,Вÿран ора лиймеш кырен.

«Ово-о-ччч?Колат мо мыйым тые?Тый ыжыч йӱло дыр, О-во=оччч? Мый арален шым шукто тыйым…Мылам ит сыре ты Ов-о-оччч…»

…Илем йÿлен, ик-кок пöрт огыл –Чыла оралте, Юмын сурт…Теве куш шуктыш калыкетымШке верчын тыршымет, Арсут!

223

Пешсайын эргыжым монденыт…Коеш когарже сайынак…Саклен коден Эшметак тудым?Я Юмо арален шкежак?

Аваже – Маша кушко лийын?Пешсайже йӱлыш мо кычал?..Чынак мо тул коклаште йомыч?Кӧ чамана изи йочам?

«Чей этот сын?» – «Пешсая… Маши…Родители сгорели все» – Да йодшо еҥ рушла ешарыш: «Тогда его беру к себе»

РЕГЕЖ КОЛА

«Ой, Юмо-суксо!.. Мом колам мый?...Илемыште лӱшкен аяр*?..Мария ден Пешсай йӱленыт? А эргышт кушто?.. Светозар… Мыняр еҥ тул коклаште йомо:Эшмет, Токтар…Чонем шортеш…Але вара марий илемышПич акыр саманак толеш?.. Ой, пудештеш шӱмем!.. Ок чыте…Пикелык, кумыжым** пу-ян:Корен кодем кеч тиде шучкым – Лудаш эрласе тукымлан…

*Аяр – пожар**Кумыж – береста

224

Чыташ ок лий – коршта шӱмемже,Вӱрж дене пуйто шуркалат…Могае языкемлан, юмо,Орланымашым колтенат?..

Мый огыл мо тылат кумальым?Суртетым шонышым чоҥаш?Молан кум эргым шыч арале? Тунар виян мо колымаш?..

А Юмын суртшо молан йӱлыш?Тыяк рашкалтышыч? Я еҥЙӱлалтыш тудым?.. Ӱчым шуктышШкаланже шке…ондак…сырен…

Ах, шонымаш могай сай ыле – Марийым калыкла нӧлташ!..Уке!.. Ораде рывыж-шамычЫшт пу-ыс илышыш пурташ!..

Марий еҥлан шке ЮмынсуртшымЮмак ыш пӱрӧ, очыни::Марий гычат тушманже лекте,Полшаш Ош Юмыжат ыш мий.

Ала тудлан пӱрен кӱшӱчакПосна-посна кумал илашДа калык улмыжым тӱняштеОтеш кумалын ончыкташ?

Ой, йӧсӧ чот…Моткочак йӧсӧ...Шӱмемым пуйто овартат!..Пудеште!.. Ой, Пикелык…Пы-тыш…» – «Пакта-а-ай!..Тый илышаш улат…» –

«Пикелык…Тау…Иле сайын…Шкететым…чаманем…кодем…» – «Уке-уке!..От кае тые!..Тый пенгыде…Мый ӱшанем…» –

225

«Вучат шочшем-влак тушто…Маша…Да уныкам верч ойгырат…» – «Руш, маныт, Светозарым налын…» – «Илаш тудлан пӱрен Юмак…»

ПИКЕЛЫК ШОРТЕШ…

«Ой, поро, патыр, кугу Юмо!..Кузе илаш? Ку-зе ил-аш?Кум пӧртыштӧ мый шкетын кодым…Могае шучко пӱрымаш!..

Кузе ме илышна сӧралын!..Ыш сусырто торжа шомак…Пактай шотлен чыла йочажым…Шотленыт тудым эргыж-влак…

А шешкына-влак суксо ыльыч –Пашаче да шыма чонан…Кӧраныше осал еҥ-шамычШӱгарым кӱнчышт чылаштлан…

Кузе илаш мылам умбакше?Кум пӧртшӧ дене мом ышташ?А вольыкшо? А мӱкш отарже?А апшаткудым куш чыкаш?..

Могай те лийында пашаче!..Лач порым еҥлан шоненда!..Кидда-йолда пашаште модын…Туштак пиалым ужында!..

Мом кидыш суртыштем ом нал мый…Да кушко ом кай сомыл ден…Чучеш туге: вучат озаштым … Да толыт нуныштат вашке…

226

Пактай… Мый тыйым колымешкеЭн порын тӱҥалам шарнаш:Могай ушан да поро ыльыч!Пиал – тыгайым йӧраташ.

Каласе, чынак, мом ышташ даКузе илаш ынде мылам?Молан тыге эр ош тӱня гычТе кайышда? Ала шӧргам?..

«Мом ойлыштат тыгайым?Кудалте луктын уш гычет!Тый Юметлан каласе таум:Ешда гыч тый, кеч шкет, илет!

Тугеже илыш йомын огыл!..Ӱшане Юметлан…Мылам… А мом шогет тыге тый лӱдын?Ах, палынет, кӧ мый улам?

Улам Суртводыж…Йолташда мый…Эре пырляк мый иленам…Пеш чаманем: марий кокла гычСай еҥым лыҥ йомдаренам.

Кӧ мом ыштен ыш шукто, тудымЧылан пырля ме ме ыштена…Марий еҥ верч шогаш ик ешлаКунам-гынат тунемына!

А кызыт каҥашем тыгае:Пу тулыклан суртет-печет;А уто вольык, мӱкш кӱлеш мо? Ужале…Ит орлане шкет…

Тунам ок йом Регеж илемна,Эше сайрак лиеш ала? Да калык мурызын пашажым Марий еҥ порын шарналта.

227

«Ушан оетлан пешак тау!..Но йӧсӧ мыланем, товат...Йолташлан лийже ыле СайынКеч пырысше – уке тудат.»

Таза порьеҥ кудвечыш пурыш:«Марий тӱня йыр-ваш шортеш:Леведын илемдам сур ломыж…Вет йоҥгыш лӱмжӧ кумдыкеш…

Мыняр еҥ лие ӱмыр лугыч.!..И кажныже –чолга марий…Тек кийме мландышт мамык лийже…Шортде чыташ ок сите вий

Сай эргыдан…лыҥ шӱвыркодын.…Ончал каяш ман толынам…Тыгай уста еҥ лийын огылМарийын але нигунам…

Кӧраныше еҥ-шамыч тудымМемнан деч ойырышт вашке…Марий тӱняште Сай гай тале Шочешмо шӱвырзӧ ынде?

Сандене Сайын шӱвыр-влакшымШотан еҥ кидыш пуэна.Шалатылын, йомдарена гын,Кузе да кушто муына?

Айда ондак мутланым ончыч… Изишак чайым йӱына?»-Айда тугеже Сайын пӧртыш,Мутланена, кузе лийман?

«Ковэ!» – тудлан йоча йӱк шоктыш… «Ковэ!» —Демид ден ватыже шогат…«Ой, Юмо!..Светозар?!..Кушечын? Могай куанже! Очень рат!..

228

Как бабушка, и очень рат я!..Пасибэ, русские друзья …Меня зовут Пикелык…Зовут-то как…жена твоя?..» –

«Живёте вы, Демид…Матрёна…В времянке…Внук есть дом родной…Не против коль…То приходите…Жить будем мы семья одной…

А где мой Светозар? Наш внук… мой?Он только рядом был сейчас!...» – «Я здесь, ковэ! –ача-аважын пӧрт гыч Пелештыш руш-марий йоча.

2012 ИЙ, КӰСОТЫШТО

Тиддеч вара тӱжем ий эртыш…Мом возенам – уке кышат.Пӱртӱс да калык ой-влак велеТу жап нерген каласкалат.

Корем, эҥер, чодра да курык...Чылаштын лӱм акрет годсак!Кӧ лийыныт: осал ма поро, – Но калык ушышто садак.

Арам чай огыл тиде верымИлемлан ойырен Регеж?Мыняр вер-шӧрым ужын коштым,Тудак гына шкеж дек ӱжеш.

Айста ончалына кӱсотыш…Тыгайже лийын визытатЯлна йыр мыйын рвезе годым…Да нуно улыт кызытат.

229

И кажне тукымын – шке ото…И кажне семынже вӱчкен:Шкеж деке порын ӱжын икте,А весе гын, шкеж деч поктен.

Тачат монден ом керт Ведатым,Ӱлӱл Регеж гыч кугызам:Кумалме йӱкшӧ сымыстарышСукалын шинчыше йочам.

Кузе йоҥгалын тудын йӱкшӧ?Кӱсотым йыр шергылтарен!Тыгай йӱклан, артист эсогыл,Кертеш-ыс порын кӧранен. Чонем коршта: кум пӧрт вел кодын…Шоҥгемын вич кӱсотынат….Мый ӱшанем: еҥ-влакым ЮмоТушкат конда кунам-гынат.

2012 ИЙ, КОК МАРИЙ ИНТЕЛЛИГЕНТ КУТЫРА

«Тый лудынат Регеж ВаслийынУ возымыжым, пошкудем?» – «Прости, рушла…Конечно, начал…Но бросил в стол…» – «Молан тыге?»

«Вопрос он ставит о Юмынсурте…О строительстве его…Где он читал? И где писали?И это всё фантазия его!

Не мог вопрос о ЮмынсуртеПеред марийцами стоять:С седых времён они молилисьВ кисото…Зря нельзя ругать!

230

Для них кисото – свято место,Родной любимый уголок…И где бы ни был….кочевал ли …Там только с ними был их Бог» –

«Кӱсотым автор ялт ок вурсо – Мӧҥгешла, йӧрата гына: Мокта кеч Юмынсуртым, тудоКӱсото верчын коляна.

Ужнеже отым шнуй вер семын,Ӱжеш санденак аралаш…Но Юмынсуртымак чоҥат гын,Кӱлеш-ыс тудымат мокташ!

А Юмынсурт тунам чот кӱлын –Марийым калыкла ушаш.Тидлан вел мо?Айдеме семынИлаш марийым туныкташ!

И Юмынсурт чыла марийлан,Шоненыт, лийже илыш школ.Но тидым умылаш ышт тырше,Кӱлешлыкшым чылан ышт кол.» –

«А почему всё ж надо было,В конце горел, чтоб Юмынсурт?И все в пожаре гибнут, дажеЗлодей, Эшмета враг Арсут?

Как будто он – враг Юмынсурта,И должен был остаться жить…Здесь что-то не понятно стало:Кто? Человек иль Бог всем мстит?» –

«А титаанже кӧ, манат гын,Вашмутым лудшо кычалшаш…Тыштак дыр эпосын сӧралжеДа авторын у сеҥымаш?» –

231

«О сколько эпосов я знаю,Везде борьба – иль смерть иль жизнь?Людская кровь текла рекою…Читешь и сидишь –дрожишь.

А здесь течёт жизнь плавно, мирно…Всегда в работе…В песнях вся!Ужель народ наш так не злобен?Ужель нам люди – все друзья?» –

«Шонем: тидат, тудат чын йодыш! Айдеме, йӧсым чытымек,Кертеш мо ыштылын осалым, Илаш у семын тӱҥалмек?

А Юмынсуртын кӱлмым тачеМарий карт-влак шкештак ойлат,Но Юмынсурт уке нигушто…Ала почман улмаш ожнак?

Но тӱҥжӧ, Юмынсурт вет огыл …Тӱҥ шоныш шеҥгелан кодеш…Мом тушто палемден кодалме,Руашла таче чумырген толеш.

Тунам чер веле палдырен гын ,Паутай раш тудым шижылден:Регеж карман верч веле огыл,Шке калыкше верч ойгырен!

Регеж карманыште шып таче…Мардеж гына шӱшкен коштеш…А чер кушке ш, эрла мом тудоШем рокышко урен кертеш?

Сандене эпосым чытенакМучаш марте лудаш кӱлеш:Тунам гына Регежын чонжым – Мо верч йӱлен? – аклаш лиеш»

232

ПОЧЕШМУТ – ЭН ТӰҤ МУТ

Регеж карман – изи отрожо,Ик лапчыкше Марий Элнан.Сандене эпосышто лийшым Тудлан келшалшын аклыман –

Ала марий вес кундемлаштеЙӧршеш вес семынла илен:Шонен, мурен, чытен вес йосым,Вес семын эрыкшым саклен?

Молан Регеж лӱмдат ялемым?А кö тыгай Регеж улмаш?Эшметше мо ден чапланалын?..Лач тидым кÿлын рашемдаш.

Мыят ом пале раш: пеш ожно –Тӱжем ият тидлан эртен –Кузе Регеж карманже шочын?Мо ден марийым савырен?

Марий шонен, у верым муын,Ик ешла, тöр, келшен илаш –Нигö нигöлан ок кӧране,Чылан тöр улыт, келшымаш.

Манаш гына: кузе ир мландымАйдемын кидше тӱзатенДа тудак пиалан илемымЛач пакыль семын йӱлалтен?

Тунам марийлан йӧсо лийын –Чара гыч кӱлын тӱҥалаш.Ниможо тудын лийын огыл –У семын лач шонен илаш!

233

Пашам ыштен, у мландым муын,Илаш гына ласкан тудлан,Уке, айдеме шканже шкеакЛиеш-ыс чондымо тушман!

Маннем мый, тунамак тӱняште –А тачыже нимом ойлаш! –Айдемылан пеш йӧсӧ лийынШӱм-чонжым яндареш кодаш.

Санден, кунам ойлат герой-влак,Йодам мый тӱткын шонкалаш:Могае шонышым, ӱдалын,Кодаш шонат мемнан чоннаш?

Мом тыште возымо, мом мумо,Регеж карманлан вел келша.Кеч шонымаш моткоч сай лийын,Марий тачат тугак ила!

Регеж, чынакак, кӧ улмашын?Молан Регеж лӱмдат ялем?Эшметше мо ден чапланалын?Эре шарнен илал, лудшем.

Конешне, тиде ош тӱняште,Кунам лавра утыж денат,Шкенам саклалын кертына гын,Илен марий еҥ кодешат…

Но тиде веле мо? Лӱдам мый:Чал Мландына, тыге илен,Сандалык кöргыштö кертеш-ысЛач ик тÿсаныш савырнен.

Пытартышлан ойлем мый иктымЧодрасе еҥла чылалан:Мыняр пушеҥге, янлык, кайык,Тунар кожлаште сай чонлан.

234

Ала айдемылан тӱняште,Чодра Оза деч тунемман – Пушеҥге, янлык, кайык семынЧылан келшен шып илыман?! Марий лиймеке, черемис-влак Илемым муыч Юл воктен… Тачат туштак илат…Да шанчеКугезынам налеш шымлен. (29.06.2012)

235

ВУЙЛЫМАШ

Кузе тиде эпосым аклыман? ........................................... 6Ӱжмымут ......................................................................... 8Кузе марий илемым кычалын ...................................... 10Марий юмо деч илемым йодеш ....................................11Марий курык воктен верлана ....................................... 13Марийым теҥыз вашлиеш ............................................ 15Марий ошма коклашке верештеш ............................... 18Марий йӱштӧ кундемым шымла ................................. 22Марий-влак мадьяр-влакым вашлийыт ....................... 25Марий чодраште канаш шогалеш ................................ 26Суртводыж илемым мумылан куана ........................... 29У верыште икымше йӱд ............................................... 31Калык тачысе эшмет коремышке толеш ..................... 38Регеж йӧсӧ илышыжым шарна .................................... 39Булгар малай .................................................................. 41Канаум кунчат ............................................................... 45Омо ................................................................................. 47Пайрем тӱҥалеш............................................................ 50Эшмет кузе илышашым умылтара .............................. 52Эшмет ыштышаш пашам палемда .............................. 55Юмынсурт марийлан кӱлеш мо? ................................ 57Ӱчашымаш талышна..................................................... 61Юмын сурт могай лийшаш? ......................................... 66Арсут ден чолак шем пашам шонкалат...................... 70Шорыкйол ...................................................................... 72Меркаргыш .................................................................... 77Мыняр пӧртым чоҥаш? ................................................ 80Регеж ялын шочмыжо ................................................... 81Чодра, чодра................................................................... 84Регежыште чолак пöртым шындынеже ...................... 87Ӱарня .............................................................................. 89Чолак регежыште пöртым чона ................................... 92Сӱан ................................................................................ 94Регеж кожла нерген мура ............................................. 96Кукшу кенеж .................................................................. 99Элвийлан коваже кемым ургыкта .............................. 102Мончаште .................................................................... 106

236

Регеж куэ нерген мурым мура ................................... 107Ачаже эркий ваштареш ...............................................112Регеж ял нерген омо ....................................................114Кугече ............................................................................118Эркий ден элвий – 1 .................................................... 121Кок тулче мутланат ..................................................... 122Кол пӱя ........................................................................ 124Эркий ден элвий – 2 .................................................... 129Юмын суртлан негыз .................................................. 131Эркий ден элвий – 3 .................................................... 135Шӱвыр ......................................................................... 136Энсай – апшат .............................................................. 140У мӱй пайрем ............................................................... 141Эшмет ден маскам ялыш кондат ................................ 145Полшен мо ю эм эмлалташ?....................................... 146Агавайрем .................................................................... 148Пешсай руш ӱдырым конда ....................................... 150Мом Мария нерген ойлат ........................................... 154Овоч Арсут дек толеш ................................................ 156Пазарыш миен коштыт ............................................... 158Мом пазарыш коштмо нерген илемыште ойлат ....... 166Арсут вуйеҥ олмеш кодеш ......................................... 168Окалче ден энсай кожлаште… ................................... 173Кузе йомшо-влакым кычалыт .................................... 176Мария йочам ышта...................................................... 178Шыжвазар .................................................................... 181Эшмет рӱдер гыч толеш ............................................. 185Эшмет омым ужеш ...................................................... 187Эшмет шöртньым шылта ........................................... 188Эшметын туштыжо ..................................................... 190Сай ден окалче колат… .............................................. 193Энсай йомеш ................................................................ 196Адак энгек .................................................................... 197Эшмет йолташыж-влакым пога ................................. 200Арсут чолакым пуштеш… ......................................... 202Регеж илыш нерген шонкала ..................................... 204Арсут ден эшмет ваш тӱкнат… ................................. 205Регежын пытартыш омыжо ........................................ 207Руш йолташ чоным почеш ......................................... 209

237

Юмын сурт йула .......................................................... 213Регеж кола ................................................................... 223Пикелык шортеш… ..................................................... 2252012 Ий, кӱсотышто .................................................... 2282012 Ий, кок марий интеллигент кутыра ................. 229Почешмут – эн тӱҥ мут .............................................. 232

238

Василий Михайлович Регеж-Горохов

Регеж карман

Эпос

Регежское городище

Эпос

На марийском языке

Подписано в печать 05.12.2012Формат 84х108/32. Усл.печ. л. 13,95

Тираж 50. Заказ № 2283

Отпечатано в ООО «СТРИНГ»424002, Россия, Республика Марий Эл,г. Йошкар-Ола, ул. Кремлевская, 31

239

Автор предприниматель А.С. Герасимовлан

таушта