แนวคดชวตประจ ำวนของคนเมอง : ควำมหมำย คณคำ ยำนชมชนเกำ

อ. ปรณ ขวญสวรรณ อำจำรยประจ ำคณะสถำปตยกรรมศำสตร สถำบนเทคโนโลยพระจอมเกลำเจำคณทหำรลำดกระบง

ผเขยน : อ. ปรณ ขวญสวรรณ

บรรณำธกำรบรหำร : นางสาวยวด คาดการณไกล

บรรณำธกำรฝำยวชำกำร : นางสาวยวด คาดการณไกล

ผถอดควำม : นายอกฤษฏ เฉลมแสน

กองบรรณำธกำร : นายอกฤษฏ เฉลมแสน, นายฮากม ผหาดา, นางสาวณฐธดา เยนบ ารง, นายอรณ สถตพงศสถาพร

ปก : นายอรณ สถตพงศสถาพร

รปเลม :

ปทเผยแพร : มกราคม 2558

ผเผยแพร : ศนยศกษามหานครและเมอง วทยาลยรฐกจ มหาวทยาลยรงสต รวมกบมลนธสงเสรมปญญาสาธารณะ

(CPWI) ภายใตแผนงานนโยบายสาธารณะเพอการพฒนาอนาคตของเมอง

ผสนบสนน : ส านกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.)

สำรบญ

1. แนวคดชวตประจ าวน 1 2. แนวคดชวตประจ าวนกบยานชมชนเกา 4 3. ความธรรมดาสามญ : ตวชวดความมชวตชวาในยานเมองเกา 6 4. ตลาดน าอมพวา : บทเรยนจากการฟนฟเมอง 10 5. พลกฟนชวตใหกบพนทรางในเมอง 11 6. สรป : กรอบมาตรฐานใหมของการอนรกษยานเกา 13

1

แนวคดชวตประจ ำวนของคนเมอง : ควำมหมำย คณคำ ยำนชมชนเกำ1

อ. ปรณ ขวญสวรรณ อำจำรยประจ ำคณะสถำปตยกรรมศำสตร สถำบนเทคโนโลยพระจอมเกลำเจำคณทหำรลำดกระบง

1. แนวคดชวตประจ ำวน โดยทวไปผศกษาเรองเมองไดกลาวถงแนวคดชวตประจ าวนมากขน ดงเชนแนวคดของอองร เลอแฟบวร (Henri Lefebvre) (ภาพท 1) ทกลาวถง เมองคอผลผลตของสงคม คนอยกบเมอง เมองกอยกบคน ดงนนคนเปนอยางไร เมองกเปนอยางนน ผลผลตทางกายภาพทเกดขน จงเกดจากผคนทอยในเมองสรางสรรคขนมา หรอกลาวไดวาแรกเรมคนสรางเมอง แตตอมาเมองไดสรางคน คลายกบวามการออกแบบสภาพทางกายภาพ จากนนคนกเปลยนสภาพทางกายภาพ ส าหรบการใหความส าคญกบชวตประจ าวนสอดคลองกบท อองร เลอแฟบวร (Henri Lefebvre) เคยกลาววาเมองคอ พนททความสมพนธทางสงคมฉายภาพลงไปในพนท (space) นนๆ แมแตวงการศกษาในเรอง Urban Design หรอการวางผงเมอง กกลาวถงประเดนนอยางมาก

ภาพท 1 ค ากลาวของอองร เลอแฟบวร (Henri Lefebvre)

ทมา ปรณ ขวญสวรรณ

1

ถอดความจากการน าเสนอในเวทประชมวชาการเรอง “ชวตประจ าวน ความหมาย คณคา ยานชมชนเกา” เมอวนจนทรท 12 มกราคม 2558 เวลา 10.00 – 12.00 น. ณ แผนงานนโยบายสาธารณะเพอการพฒนาอนาคตของเมอง อาคารพรอมพนธ 1 ชน 4

จดโดย แผนงานนโยบายสาธารณะเพอการพฒนาอนาคตของเมอง ศนยศกษามหานครและเมอง วทยาลยรฐกจ มหาวทยาลยรงสต รวมกบมลนธสถาบนสรางสรรคปญญาสาธารณะ โดยการสนบสนนของส านกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.)

2

พนทในเมองอาจเกดขนโดยบงเอญ หรออาจเกดขนโดยความไมตงใจ (non-intentional design) เปนพนททผคนในเมองตองการแสดงออกมา ซงมการอภปราย (discussion) อยในหนงสอ “Everyday Urbanism” (2005) (ภาพท 2) ทเสนอวาการอานความธรรมดา และความเหนอธรรมดาทซอนอยในความปกตสามญของพนท และเมอไดมองพนทในเมอง จะพบถงความหมายบางอยางทซอนอย

ภาพท 2 หนงสอ Everyday Urbanism

ทมา ปรณ ขวญสวรรณ

พนทในเมองเชนนเกดในมมเลกๆ ในเชงการออกแบบทางกายภาพ คอการออกแบบโดยไมตงใจ

(non - intentional design) (ภาพท 3) ทงนกออกแบบทางกายภาพ สถาปนก รวมถงภมสถาปนก พยายามจบประเดนสวนน เนองเพราะเมอออกแบบทางกายภาพเรยบรอยแลว ผลของคนทเขาไปใช ไมไดเปนไปดงทนกออกแบบตงใจไวตงแตตน ดงนนการใชพนทจงเกดขนจากคนทใชพนทเอง เชน มมเลกๆ รานคา แผงลอย โดยเฉพาะบาทวถ จะเหนไดชดเจนในสงคมไทย เซเวน อเลฟเวน (7-Eleven) ไดจบรหสนมาท า โดยสรางพนทใหเกดการใชงานของตนเองเชนเดยวกน

ภาพท 3 การออกแบบโดยไมตงใจ (non - intentional design)

ทมา ปรณ ขวญสวรรณ

3

ความระเกะระกะอยคกบความเปนระเบยบเสมอมา โดยเฉพาะประเทศแถบเอเชยตะวนออกเฉยงใตจะพบเหนโดยทวไป เชน รานกวยเตยวเวยดนามตามพนทตางๆ แมแตในเรองเวลาทแตกตางกน ตอนเชาขายสนคาชนดหนง ตอนเยนขายสนคาอกชนดหนง ถอเปนพนททไมไดมใครออกแบบ อาจเปนเรองการจบจองพนทของผคน ซงอาจมองในแงมมหนงวา พนทนเปนพนทสาธารณะ เหตใดจงมคนเขาไปจบจอง แตหากพจารณาในเชงการศกษาการใชพนท ถอเปนประเดนทนาสนใจ

กรณเมองเกาในญปน ไดเคยศกษาสภาพแวดลอมในยานทพกอาศยเกาของญปน ในยานยานากะ กรงโตเกยว (ภาพท 4) หากสงเกตเสนฟาๆในแผนท พบวาในอดตบรเวณนเคยเปนทางน าเกา ปจจบนเปนถนน จากนนสงทพบกคอ ผคนในยานนพยายามจดการพนทของตนเอง ระหวางพนทสวนตว (private space) ทแสดงออกมาสสวนพนทสาธารณะ (public space) เลกๆ โดยการเพมพนทสเขยวใหมากขน กลาวคอผคนในพนทนนๆพยายามจดการพนทของตนเองใหดขน โดยทไมไดเปนการจดการโดยภาครฐ

ภาพท 4 ผงเมองยานยานากะ

ทมา ปรณ ขวญสวรรณ

แมกระทงการเดนจบจายใชสอยในตลาดนดกมค าถามวา เหตใดผคนจงชอบไปเดน แงหนงอาจเปนเรองของสนคาราคาถก แตในอกดานหนงการทรานคาตงอยในพนทสาธารณะนน หมายถงผคนตองเดนผานอยแลว คลายกบกรณต าแหนงทต งของวนมอเตอรไซค ซงตงอยในต าแหนงทผใชบรการตองการพอด เปนการจดการพนทดวยตนเอง ดวยการพยายามเขาไปเบยดพนท ทไมทราบวาเปนพนทของใคร แตมชองทางทสามารถท าใหเกดขนมาได จะสงเกตเหนวา พนทเชนนเกดขนทวไปในเมอง โดยเฉพาะในสงคมไทย อกกรณหนงของการจดการพนททนาสนใจคอ จดเชอมตอแอรพอรตลงคกบรถไฟ ทยานลาดกระบง คนทออกแบบกอสรางไมไดคดวา ในเวลาตอมาผคนจะจดการพนทอยางไร เพราะไมมนโยบายใดๆทจะจดการพนทในสวนน ตงแตการไมมทางเดนเชอมตอ ไมมทจอดรถ ไมมรถโดยสารประจ าทาง สดทายกมการจดการพนทดวยตนเอง กระทงตอนหลงผคนดนรนจดการพนทเอง รานคากเรมเกดขน รถสองแถวกเรมมมากขน จากนนวนมอเตอรไซคกเขามา ทงหลายเหลานเกดขนจากแนวคดชวตประจ าวน มมหนงคอความระเกะระกะ แตมมหนงคอการดนรนตอสของคนธรรมดาสามญทจะอยในพนทเมองใหได

4

2. แนวคดชวตประจ ำวนกบยำนชมชนเกำ นบตงแตไดรบโอกาสท าแผนทชมชนทจงหวดล าปางและหลายๆพนท โดยเปนทนสนบสนนจากเดนมารกทไดใหแกส านกงานนโยบายและแผนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม (สผ.) โดยหลกของหนงสอเลมนคอ การระบอาคารเกาทอยในเมองล าปาง การท างานในครงนนแมจะเนนการเกบรกษาอาคารเกา แตสงททมศกษาพบรวมกนคอ การมพนททคนในยานนนใชงานอย มรานคา รานหนงสอพมพ รานกวยเตยว ฯลฯ จงไดเกบแนวคดนไว แตยงไมทราบแนชดวาคออะไร สามารถน าไปท าอะไรอยางชดเจน เพยงแตเปนการเนนใหเหนถงประเดนนวา บางทอาจไมตองท าอะไร หากคนยงใชพนทเหลานอย หรอแมกระทงตลาด ทสภาพทางกายภาพดระเกะระกะ แตการทคนตองใชพนทอย ท าใหพบเหนพนทเหลานอยในเมอง ทส าคญการเกดขนของตลาดไดแสดงออกถงลกษณะของผคนทเกดจากในเมองนดวย ตวอยางทนาสนใจคอ การจดการกบกาดกองตาในล าปาง ซงถอเปนยานชมชนเกา ขณะนนมการปดถนน ซอมอาคารเกา แตผมไดตงค าถามวา “ถากาดกองตาถกเปลยนเปนยานการทองเทยวทงหมดแลว คนในยานชมชนเกาจะอยบรเวณนไดหรอไม และจะอยตอไปอยางไร” สงทพบและเปนตวบงชบางอยางทยงบอกไดวา คนทนนยงไดอยและไดใชประโยชน คอ การคนพบวามการท าหนาท (function) บางอยาง เชน รานขาวแกง รานตดผม ทไมไดสนใจวานกทองเทยวจะมาหรอไมมา แตเปนการท าหนาท (function) ของเมองทยงตอบสนองตอคนทยงอยบรเวณนน แตขณะนชมชนยานนกเปลยนแปลงไป ตลาดตดถนนคนเดนคกคกมากขน ตวอาคารเกากเรมรองรบกจกรรมส าหรบการทองเทยวมากขน

ประเดนนมการหยบยกและอภปรายกนในวงกวางวา พนทเหลานคอชมชนของเมองทมชวต ไมใชปาคอนกรต ท าอยางไรจะชประเดนนใหสอดคลองกบการอนรกษยานชมชนเกาใหได ดงทอาจารยนธ เอยวศรวงศเคยกลาววา (ภาพท 5)

ภาพท 5 ค ากลาวของนธ เอยวศรวงศ

ทมา ปรณ ขวญสวรรณ

5

พนทธรรมดาสามญนยงพบทเมองใหญในประเทศญปน สงคโปร รวมถงในประเทศไทย ส าหรบเมองคาวาโกเอะ (Kawakoe) ประเทศญปน คอ ยานอนรกษเกาและขนทะเบยนเปนยานชมชนเกาของญปน อยในจงหวดไซตามะ แตกเชนเดยวกน ยงเหนพนทของคนในเมองเชนทกลาวถงอย เชน รานตดผม แตกมการปรบปรงอาคาร มรานคาส าหรบนกทองเทยว ขณะเดยวกน กยงมรานคาขายอปกรณเครองใชส าหรบใชในชวตประจ าวน กจกรรมเหลานถาพบในพนท กนาจะสงเสรมใหมอยตอไปได

กรณของสงคโปรกนาสนใจ เพราะเปนประเทศทมความหลากหลายทางวฒนธรรมของกลมชน ความระเกะระกะจงพบเหนโดยทว โดยเฉพาะอยางยงในยานเกา สงคโปรมความพยายามคงรหสของเมองไว ยอมใหรานคาใชตรงทางเดนทเปนพนทสาธารณะ (Public Space) แตอยภายใตการจดการ รานคาทเคยอยบนถนน รถเขน และผคาหาบเรตางๆ ถกจดเขาไปอยในโรงอาหารทอยตามจดและยานตางๆ ซงพบวาโดยสวนใหญเปนอาหารทเคยขายอยตามทองถนน สงคโปรพยายามหาสมดลของความระเกะระกะ ใหอยภายใตการบรหารจดการใหได รานอาหารตางๆจะถกจดระเบยบภายใตตก แตภายใตการอนรกษทนาชนชมของสงคโปร ทมกฎ ระเบยบ การขออนญาตและการกอสรางทเขมงวดนน อยภายใตการควบคมของ URA (Urban Redevelopment Authority) อยางเชน ยานไชนาทาวน ท URA พยายามจดพนทใหแกผคาขายรมถนน (Street Vendor)

แตภายใตการจดการพนทของสงคโปร กมพนทบางสวนทผคนจดการเอง โดยเฉพาะดานลางของพนทพกอาศย เนองเพราะคนพกอาศยในอาคารสง ผสงอายจงหาพนทในการพบปะพดคย โดยพนทนมการน าเอาโตะและเกาอ มาจดวางสรางพนทเพอพบปะพดคยกน ครงหนงเพอนชาวมาเลเซย เคยเสนอในวงวชาการถงเรองการจดการพนทของผคนในบรเวณนนวา มพนทบางสวนทคนในพนทจดการดวยตนเอง เปนมมทไมถกจดการ แตคนในพนทนนๆดนรนจดการกนเอง ทนาสนใจคอ ผใหญทานหนงและมต าแหนงระดบรองอธบดของ URA (URA Deputy Director of Conservation Department) เขารวมรบฟงในเวทครงนนดวย และทานไดตงค าถามวา ในฐานะทเปนเจาหนาทของ URA นน นบเปนเรองยากทจะยอมรบพนทเชนนได เพราะในฐานะทท างานใน URA จะตองควบคมจดการพนท อยางไรกตาม ประเดนนนาสนใจมาก แสดงใหเหนวา มพนทท งทมการจดการและไมถกจดการ และประเดนบางอยางทนาสนใจวา ควรจดการทกอยางหรอไม หรอควรปลอยบางเรอง ส าหรบในเมองไทย กจกรรมของผคนในพนทยานเมองเกาไดแตงเตมใหเมองเกามชวต จากท ไดตดตามงานของรชารด บารโรว (Richard Barrow) ในสอ social media ทเขาไดถายภาพชมชนเการมน าจนทบรณ ทส าคญกวานน เขาไดเกบภาพในมมชวตประจ าวนของผคนทนนดวย สวนนถอเปนรอยตอของยานชมชนเกาทก าลงรวงโรยหรอก าลงเฟองฟ การทเขาหยบจบประเดนนขนมา ท าใหพบรานคาของคนในชมชน ทไมตองรอกระทงวนเสารหรอวนอาทตยทมถนนคนเดน หรอในตรอกขาวสาร บรเวณปากซอยมรถตกๆ มรานขายหมปง อยางไรกตาม หากพจารณาในมมการจดการเมอง พนทเหลานคอความระเกะระกะ แตในมมของแนวคดชวตประจ าวน (everyday life) แสดงใหเหนวา เปนพนททคนมาท ากจกรรมรวมกน พนทเชนนแฝงอยท งในยานชมชนเกา และยานเมองเกา

6

แนวคดชวตประจ ำวนและมรดกแหงควำมธรรมดำสำมญ

หากเราฝกทจะมองเมอง เพอจะมองหาความเปนจรงอนปกตธรรมดา โดยมไดจดกลม แยกแยะ ผดถก หรอ เกาใหม เรากจะเหนภมทศนของเมองในแงมมทแตกตางออกไป ในยานชมชนเกากเชนกน หากเรายอมรบถงการด ารงอยของกจกรรมแหงชวตประจ าวนทหลากหลาย เพอมองใหเหนความเปนจรงของพนท กอนทจะปฏเสธวามนไมมอยจรง แตมนเปนผลผลตทางวฒนธรรมทหลากหลายและเปนตวชวดทส าคญทสดทจะบงชถงการด ารงอย ของยานชมชนเกา (กอนทจะมกระบวนการอนรกษทางกายภาพแบบกระแสหลกทด าเนนอยในหลายพนท) เนองจากเราใชกรอบคณคาทางวฒนธรรมในการมองบรบทของยานชมชนเกา หากแตตววฒนธรรมเองกอาจไปสรางอปสรรคในการมองใหเหนถงความเปนจรงในพนท ซงจะสงผลมาสการพยายามแยกแยะวา สงใดคอผลผลตของวฒนธรรมเกา (มรดกทางวฒนธรรม?) และสงใดเปนผลผลตของวฒนธรรมใหม (หรอวฒนธรรมทเปลยนแปลง?) ซงลวนแตเกดขนภายในพนทเมอง

3. ควำมธรรมดำสำมญ : ตวชวดควำมมชวตชวำในยำนเมองเกำ ผมโชคดทท างานรวมกบ ดร. ณฐวฒ อศวโกวทวงศ และ ดร. สกรนทร แซภ ขณะนนเชอวาแตละ

คนนาจะมภาพความธรรมดาสามญในยานชมชนเกาอยบาง แตยงไมไดพดคยกน เมอไดรบทนสนบสนนจากส านกงานนโยบายและแผนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม (สผ.) ซงมเพยงกรอบในการศกษายานเมองเกาวา ท าอยางไรใหมการอนรกษยานเกา เน องเพราะหนวยงานน เกยวพนกบสงแวดลอมทมลกษณะเฉพาะเรยกวา “สงแวดลอมศลปกรรม” แตเดมนนความหมายของค านคอ การพดถงสงแวดลอมทอยโดยรอบโบราณสถาน เชน วด กตองควบคมดแลสงแวดลอม และการกอสรางเพอ ไมใหมผลกระทบโดยรอบโบราณสถาน แตในกรณยานชมชนเกาไมไดเปนอยางนน ยานชมชนเกาไมไดเปนลกษณะของ “ไขแดง” เพราะเปนสงแวดลอมโดยตวมนเอง ทงเกาและใหมอยรวมกน สภาพแวดลอมกอยรวมกน

เวลานนทมศกษาเรยนรเพยงแตวา จะคนหาพนทยานเกาไดอยางไรในภาคกลางและตะวนออก ขณะทหนวยงานทสนบสนนดานทนวจยอยากใหสรางเกณฑมาตรฐาน เนองเพราะมพนธกจในเรองการจดการเรองมาตรฐานสงแวดลอม แตหนวยงานเองกทราบถงขอจ ากดวา เปนเรองยากทจะระบมาตรฐานของการอนรกษยานเกาคออะไร ส าหรบทมศกษาเหนวา คงตอบต าถามนไดไมชดเจน แตทมศกษามองเหนวาการท าโครงการวจยน นาจะเปนโอกาสในการหยบยกประเดนความธรรมดาสามญในยาน ชมชนเกาขนมา (ภาพท 6)

ภาพท 6 แนวคดชวตประจ าวนและมรดกแหงความธรรมดาสามญ

ทมา ปรณ ขวญสวรรณ ทมศกษาส ารวจพนทภาคกลางและภาคตะวนออกวา มลกษณะภมนเวศ ชาตพนธของผคน อยางไร

บาง ระหวางนนกเหนรวมกนวา อยากขยายพนทการศกษาใหมากกวาชมชนยานตลาด โดยพยายามศกษาครอบคลมถงหมบานทเปนชมชนในชนบทดวย เพราะเปนชมชนเกาแบบหนงเชนกน จากการพจาณาเรองนเวศชาตพนธ (Ethnoecology) รวมถงในดานการปกครองทท าใหเกดสขาภบาลและเทศบาล เกดเปนยานตลาด รวมถงเกดชมชนทมลกษณะเฉพาะ เกดชมชนรมน า ชมชนตลาด ชมชนประมง ชมชนเกษตร ชมชน

7

ทางรถไฟ ชมชนในหมบานชนบท ชมชนชาตพนธ แตสดทายการจ าแนกดงกลาวไมใชการจ าแนกประเภท แตเปนการจ าแนกคณลกษณะของชมชนทเกดขนมากกวา (ภาพท 7)

ค าถามของทมศกษาคอ ท าอยางไรจะทราบวามยานชมชนเกาบรเวณใดบาง กเรมท างานดวยการรววเอกสารวา เคยมการศกษาอะไรไวบาง และพบวา เกดอะไรขนกบชมชนลกษณะนบาง การตงถนฐาน ภมศาสตร ภมนเวศ ของภาคกลางและภาคตะวนออก มลกษณะอยางไร ทเหนไดชดเจนคอ ภาคกลางทเปนทลม มเรองล าน าและล าคลอง ภาคตะวนออกเกยวกบการท าประมงชายฝ ง การคา เลาะไปตามชายทะเลพบกลมชาตพนธตางๆทเขามาตงถนฐาน ทไดสรางสรรคชมชนของเขาเองขนมา

ภาพท 7 แนวทางการระบสงแวดลอมศลปกรรม

ทมา ปรณ ขวญสวรรณ

ส าหรบโครงสรางการปกครองของชมชนทองถน กท าใหเกดยานชมชนขนมา หนวยของการปกครองจะพบตลาดเกดขนอยบรเวณนนอยแลว ผลจากการพฒนาเศรษฐกจ เรองของรถไฟ ถนน กเกดขนมา แตทมศกษากไมไปทวทงหมด จงพยายามจดแบงสายการส ารวจ ส ารวจดานตะวนตกทมหนง ทมหนงส ารวจทางดานตะวนออก

ผมไดหยบภาพทสอถงแนวคดชมชนยานเกาทยงมคนอยอาศย และพบโดยทวไป เชน บรเวณถนนปากแพรก ใกลกบตลาดสด จงหวดกาญจนบร ททาปลา ตลาดหนองบว จงหวดจนทบร เปนตลาดและตดอยกบประมงชายฝ ง คนออกไปจบปลา เมอกลบมาแลวน ามาขาย เปนตลาดเชา ตวอาคารเกากเปนอาคารทมคณคา มกจกรรมทผคนยงใชพนทอย โดยรอบมสวนผลไม ทมศกษาเลอกพนทสวนนเปนพนทน ารอง ขณะน ดร. ณฐวฒก าลงท าโครงการขนตอไปอย

ทพนมสารคาม กมรานกวยเตยวปากหมอเตมไปหมด เปนชวตทอยในยานตลาดเกา ทบางคลา ฉะเชงเทรากมตลาดเกา มผคนเขาไปจบจายใชสอย มรานอาหาร รานขายยา แตภาครฐไปท าตลาดใหมเปนแพหนาทวาการอ าเภอ และเรยกชอวา “ตลาดน าบางคลา” ถงแมตลาดเดมจะท าหนาท (function) อยแลว ส าหรบตลาดชมชนรถไฟทาฉลอม ตรงกนขามกบตลาดมหาชย ทมความคกคกอยางมาก ทตลาดชมชน

8

รถไฟแหงนเงยบเหงามาก แตกยงมรถไฟวงผานประมาณ 2 เทยวในแตละวน ทมศกษาพบวายงมรานคาเลกๆอยได ตรงกนขามกบสมยกอนทคกคกอยางมาก ทชมชนตลาดบานแหลม จงหวดเพชรบร มตลาดเชอมโยงกบการท าประมง มอาคารเกาในตลาด ถงแมจะมความระเกะระกะเปนธรรมดา เชนเดยวกบทตลาดโพธาราม จงหวดราชบร ชมชนเหลานคอ ยานศนยกลางของอ าเภอนนๆทยงคกคกอย

ทนาเกลอ พทยา ผคนไปเทยวพทยา แตไมทราบเลยวา ตลาดนาเกลอ เปนยานการคาชาวจน ทยงมชวตชวาอย ทบานนา จงหวดนครนายก มรานคาทยงขายอปกรณเครองใชในชวตประจ าวน ผกตดกบเรองการเกษตร ตลาดปากบาง จงหวดสงหบร ยงมกจกรรมดงเดมหลงเหลออย มรานกนเชยงทข นชอ สวนตลาดพระประแดง จงหวดสมทรปราการ ยงเปนตลาดทคกคกอยเหมอนเดม แตเรมเหนความรวงโรยในบางพนท เชน ตลาดเกาหอง สพรรณบร พลงของการใชงานเดมแทบจะไมเหลอ และมปญหามากทสด เพราะสภาพทางกายภาพมอยครบ แตกจกรรมไมมเหลออยเลย ดงนนจงมความพยายามฟนตลาดเกาหองโดยเพมกจกรรมใหมเขาไป มการท าพนททองเทยว มกองถายภาพยนตรเขามาใช แตกยงไมมพลงมากพอทจะสรางความตอเนอง และสานตอจากพลงเดม เพอใหตลาดเกาหองฟนกลบมาอกครงหนง

พนทใหมๆ เชน ตลาดโบราณนครเน องเขต จงหวดฉะเชงเทรา จากทมสภาพทางกายภาพหลงเหลอนอย จงมการเพมสภาพทางกายภาพเขาไป แตดเหมอนจะมากเกนไป แตคนทออกแบบและกอสรางอาจไมไดสนใจวา ยานเกาคออะไร อาจทราบเพยงวาชมชนแหงนนมพนท มอดต และความทรงจ าตางๆ จากนนจงเพมกจกรรมใหมเขาไป เพอใหเกดตลาดใหม ซงกประสบความส าเรจในแงมมทท าใหคนรจก และคนเขามาทองเทยวมากขน

แตกมกรณตวอยางของการสรางอาคารขนใหมในพนทเดม หลงจากอาคารเดมถกไฟไหม แตกยงเปนพนทของการปฏสมพนธของชาวชมชนดงในอดต ทจงหวดอางทอง มตลาดศาลเจาโรงทอง (เคยถกไฟไหม) ทางชมชนพยายามผลกดนจนสามารถสรางอาคารในทดนเดม ถงแมการกอสรางอาคารใหมจะขดระเบยบหามกอสรางอาคารในเขตภยพบต แตกระบวนการเคลอนไหวขอสรางอาคารในทเดมยงด าเนนไป ขณะนนผมมค าถามวา อาคารทสรางขนมาแลว จะกลบมาเหมอนเดมหรอไม ค าตอบทไดรบในเวลาตอมา ท าใหตองมองยอนกลบไปวา ถงแมสภาพทางกายภาพไดถกสรางขนใหม กยงสานตอได อนนคออาคารสรางใหมบนทดนเดม ถาไปเยยมชมจะเหนผคนยงอาศยอย ตลาดยงด าเนนการตอไปได อนนเปนค าถามเหมอนกนวา ยานชมชนเกาถงแมกายภาพเดมไมอย แตกหลดเงอนไขของ สผ. ประเดนทคนพบน แลวท าใหทมงานไดมาพดคยกนตอวา เปนเรองส าคญทมากไปกวาดานกายภาพ

หลงจากรวบรวมขอมลเรยบรอยแลว กเหนวาท าอยางไรจะยกประเดนนขนมาเพอให สผ. ยอมรบ นอกเหนอจากเรองทางกายภาพ ทมศกษาจงเสนอใหลองพจารณาเรองคณคา ในวงการอนรกษไดกลาวถงคณคามรดกทางวฒนธรรมทจบตองไมได (intangible) ไมวาจะเปนผคน วฒนธรรม และวถชวต ดงนนทมศกษาจงเพมประเดนนเขาไปในมาตรฐาน เพอใหมการพจารณาลกษณะขององคประกอบทไมเปนกายภาพเขาไปดวย แตกมค าถามจากผใหทนสนบสนนวา ถาไมมสภาพทางกายภาพจะเรยกวายานชมชนเกาได

9

อยางไร ทายทสดทมศกษาจงยอมใหองคประกอบนเปนองคประกอบเสรมไป เพอใหรายงานนสอดคลองกบพนธกจของส านกงานนโยบายและแผนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม (สผ.) ทเนนเรองกายภาพ

แตทมศกษาเหนวา หากยงท างานเรองการอนรกษยานชมชนเกาตอไป ไมควรละทงคณคามรดกทางวฒนธรรมทจบตองไมได (intangible) เพราะถาผคนอย ยานกจะอยตอไปได ดงนนจงใสเปนขอส าคญในองคประกอบเสรม ทท าใหยานชมชนเกามความส าคญตอไปได เพราะตวลกษณะทไมใชทางกายภาพ สะทอนใหเหนถงความตอเนองของผคน กจกรรม โดยมหลกในการพจารณาเพอใหสอดคลองกบมาตรฐานการอนรกษตามกรอบของสผ.

การพจารณาลกษณะขององคประกอบทไมใชกายภาพ ทสงเสรมลกษณะทางกายภาพทเปนลกษณะหลกทมองเหนไดดวยสายตาอนเปนประจกษของการด ารงอยของยานชมชนเกา โดยองคประกอบทไมใชกายภาพจะเปนตวสะทอนใหเหนถงความตอเนองของกจกรรม ผคน และการด ารงอยของวฒนธรรมทมลกษณะเฉพาะ โดยมหลกการพจารณา ไดแก

1) ลกษณะของกจกรรมในยานชมชนเกา ซงอาจจะเปนกจกรรมดงเดมทสบปฏบตสบเนองมาจนถงปจจบน เชน กจกรรมการคาขายของยานการคาเกา กจกรรมในการประกอบอาชพทผกพนกบสภาพแวดลอมเชน การท านา ประมง หรอ เปนกจกรรมใหมทเขาไปอยในลกษณะทางกายภาพเดมเพอทจะท าใหเกดการใชงานของยานชมชนเกากบลกษณะทางเศรษฐกจสงคมปจจบน เชน กจกรรมเพอการรองรบการทองเทยว กจกรรมเพอการเรยนร เปนตน

2) ลกษณะทางความหมายทางประวตศาสตรของยานชมชนเกา โดยทยานชมชนเกานนยงคงมหนาทในทางความหมายเชงประวตศาสตรอยมากนอยเพยงใด เชน ความเปนยานการคาแหงแรกของเมอง ความเปนแหลงผลตทส าคญในอดต เปนตน

3) การสบปฏบตทางขนบประเพณ โดยขนบประเพณเหลานนไดสบปฏบตอยในยานชมชนเกานนๆมาอยางตอเนอง เชน ประเพณการถอศลกนผก ประเพณการแขงเรอ ประเพณทเกยวของกบศาสนา เปนตน

4) ความทรงจ า โดยเฉพาะความทรงจ าของผคนตอการด ารงอยของยานชมชนเกาน นๆ ความสมพนธกบวยเดกของคนในชมชน การจดจ าถงชวงส าคญของการเปลยนแปลงหรอเหตการณส าคญตางๆ เชน เหตการณไฟไหม เหตการณน าทวม การกอสรางทมการเปลยนแปลงของพนท เชน การตดถนน สะพาน เปนตน

สงทไดรบจากการท างานครงนคอ การมองเมองในแงมมใหม จรงๆถาลองใชแนวคดชวตประจ าวน มองใหเปนมรดกแหงความสามญธรรมดา ซงไมควรกลาววายานชมชนเกาเปนของใคร แตควรเนนใหเหนวา ยานชมชนเกาเปนของผคนทวไป

ในระยะหลงหากผมไดรบเชญไปน าเสนอเรองการอนรกษยานชมชนเกา จะกลาวถงการด ารงอยของกจกรรมแหงชวตประจ าวนทหลากหลายอยเสมอ เพอมองใหเหนความเปนจรงของพนท กอนทจะปฏเสธวาไมมอยจรง กจกรรมทเกดขนในพนทเหลานเปนผลผลตทางวฒนธรรมทหลากหลาย และเปนตวชวดทส าคญทสดทจะบงชการด ารงอยของยานชมชนเกา และอาจเปนไปไดวา เกดขนกอนทมการอนรกษสภาพทาง

10

กายภาพกระแสหลกทด าเนนอย เชน การอนรกษทางกายภาพ การซอมอาคาร แตหากละเลยกจกรรมแหงชวตประจ าวนของผคน ผลทตามมาคอนขางนากลว เพราะสภาพทางกายภาพเกบรกษาได แตผคนอยไมได

ดร. ไพศาล เทพวงศศรรตน เคยอธบายเรอง everyday landscape วาควรมองเปนเศรษฐศาสตรการเมองในชวตประจ าวน เปนมมมองโดยปกตของเมองทเกดขนจากผคน ถาการศกษาเมองไมพจารณาสวนน การออกแบบเมองจะขาดชวงไป (ภาพท 8)

ภาพท 8 แนวคดชวตประจ าวนผานการมองพนทแบบ Everyday landscape

ทมา

ทมา ปรณ ขวญสวรรณ 4. ตลำดน ำอมพวำ : บทเรยนจำกกำรฟนฟเมอง

ประมาณ พ.ศ. 2545 - 2546 เวลานนชาวชมชนอยากฟนฟอมพวา โดยท าในเรองการซอมอาคารทางกายภาพ แลวใหชาวบานมาคยกนวา จากนจะมกจกรรมการทองเทยวใหม เขามา ชาวบานจะรบมออยางไร ในระยะแรกมการจดประชมกนทกเดอน แตเมอตลาดน าเรมเปดใหบรการ พบถงการเปลยนแปลงทรวดเรวอยางมาก จากทอมพวาเคยเปนชมชนทมความส าคญมาก แตเมอเขาสยคซบเซา ถงแมสภาพทางกายภาพหลงเหลออย แตผคนและกจกรรมหายไปแทบทงหมด ตอมาเมอมกจกรรมใหมเพมเขามา คนทเปนเจาของอาคารกกระโจนเขาสกระแสการทองเทยวโดยทนท เพราะเหนชดวา นกทองเทยวเขามาแนนอน ยงเปนชวงวนหยดเรยกไดวา “อมพวาแตก”

ขณะนชมชนอมพวาไมใชพนทของคนดงเดมแลว เปนพนทใหมตลาดใหม ซงรองรบกจกรรมใหมและกระแสใหมของผคนทเขามาทองเทยว คลายกบเปนตลาด หรอกระแส “ชชยบร” ทมโครงการกอสรางโรงแรมระดบหาดาว ขณะทรอบๆโรงแรมคอพนทธรรมดาสามญ ซงในทสดกตองสลายไป อาจกลาวไดวาชมชนอมพวาไมใชอมพวาเดม แตเปนอมพวาทเปนพนทของการรองรบกจกรรมใหมๆตามการพฒนากระแสหลกทเกดขน

ไพศาล เทพวงศศรรตน (๒๕๕๒) ไดอธบายถงแนวคดชวตประจ าวนผานกรอบการมองมองพนทแบบ Everyday

landscape, everyday urbanism วา....เปนการพยายามทจะมองสงทเปนไปตามทเปนอยจรงๆ พยายามท าความ

เขาใจกบภมทศนธรรมดาๆ ในชวตประจ าวน ทงนยอมหนไมพนทจะมพนททบซอนกบภมทศนวฒนธรรม และ (ภม)

สถาปตยกรรมพนถน แตสวนทตางออกไปคอ Everyday Landscape หรอ everyday urbanism จะคลมประเดนทถก

ปฏเสธหรอไมถกใหความส าคญจากปรมณฑลอนๆ จะใหความสนใจกบการบรณาการองคความร หรอมมมองจาก

ศาสตรอนๆมากขน เชนการประยกตการศกษาพฤตกรรมศาสตรเขากบภมทศนวฒนธรรม การมอง(ภม)

สถาปตยกรรมพนถนผานกรอบของเศรษฐศาสตรการเมองในชวตประจ าวน (เชนมองดวยมม consumer geography)

หรอการมองวถชวตของคนทวไปจากบรบทของการเปลยนแปลงแหงยคสมยดวยกระบวนการโลกาภวตน เปนตน....

11

กระแสการกอสรางโรงแรมระดบหาดาว สงผลใหคนในชมชนแบงเปนสองฝายหรอสามฝาย บางกลมอยากใหสรางเพออยากใหมการคาขายมากขน บางกลมไมอยากใหม เพราะเสยดายความเปนชมชนอมพวา ยกตวอยาง คณลงทานหนงทใหภาพการเปลยนแปลงของอมพวาไดครบ อาชพของคณลงทานนคอ การตมดทน าไปปาดน าตาลมะพราว และสบทอดการท ามดจากบรรพบรษชาวจน น าตาลมะพราวคอผลผลตส าคญของอมพวา ลงทานนมชอเสยงมาก แตปจจบนไดเลกอาชพนแลว พออมพวาเปลยนแปลงไป ลงกตองปรบตว โดยขายขาวมนไก ซงระยะแรกกยงขายได เพราะยงมคนอยในชมชน แตเมอตลาดอมพวาเปนแหลงทองเทยวโดยสมบรณ ในวนธรรมดาไมมใครอยในเมองแลว คนทเคยเชาอยตองยายออก เพราะเจาของอาคารตองการเกบคาเชาทสง ท าใหวนธรรมดาคอวนทเงยบเหงาในอมพวา ดงนนรานพวกธรรมดาสามญจงอยไมไดในวนธรรมดา เพราะไมมใครมาจบจายใชสอย ในตลาดมสองสามรานทอยบรเวณเทศบาล แตส าหรบรานขาวมนไกของลงจงเลอกขายในชวงวนศกร เสาร และอาทตย โดยปรบตวเพอเปลยนมมหนงดวยการขายของทระลกใหสอดคลองกบกระแสการทองเทยวของอมพวาทเปนอย 5. พลกฟนชวตใหกบพนทรำงในเมอง

ผมพยายามตอบค าถามวา ควรมโปรแกรมอะไร หรอท าอยางไรจงจะสามารถฟนยานเกาขนมาได ควรมโปรแกรมอะไร แตมกไมคอยกลาวถงพนทรกรางในเมอง ซงเปนผลผลตของยานเมองเกา อาจารยนกสถาปนก William S.W. Lim ชาวสงคโปรเสนอวา มพนทบางอยางในนยยะหนงหมายถงยานเกา เมอเมองเปลยนไปไดถกทงราง ยานเหลานพยายามอยรอด ทจะท าใหยานอยตอไปได โดยเฉพาะผคนทงคนในและคนนอก สดทายยานเหลานไดสรางแนวคดใหมๆ ในการรงสรรคพนทใหมๆ ของเมองขนมา (ภาพท 9)

ภาพท 9 แนวคดการพฒนาเมองของ William S.W. Lim

ทมา ปรณ ขวญสวรรณ

...อยางไรกตาม การพฒนาเมองและโครงสรางพนฐานหากไมไดกระท าอยางระมดระวงแลวมนจะมอทธพลอยางมากตอการอยรอดของวถทางเลอกหรอการเกดของพนททไมไดก าหนดไว – มาตรฐานของการวางผงเมองแบบโมเดรน อนไดแก ความหนาแนนทมาก อาคารสง การขยายพนผวถนน รวมถงการก าหนดการใชพนทเชงเดยวนน – เปนการท าลายทางรอดของพนทแหงทางเลอกนนๆ ...พนทดงกลาวมความสมพนธกบผใช โดยทผใชและผทมสวนรวมในพนทสามารถก าหนดการใชและสรางความเปนเจาของในเชงจตวทยาโดยไมจ าเปนตองมการถอครองตามกฎหมาย พนทนมกลไกทมากกวาจะใชหลกการหรอมาตรฐานใดๆมาอธบาย พนทดงกลาวมคณลกษณะของพนททมความแตกตางหลากหลาย (heterotopia) ….เพอสรางพลงใหกบชมชนในระดบรากหญาและเพอหลอเลยงพลงเพอการเผยแพรตอไป...นอกจากนมนยงเปนองคประกอบส าคญตอการเปลยนผานทมพลวตของพนทเลกๆ (microsites) ทายทสด พนททไมไดก าหนดเอาไวเปนเรองของการประกอบกนของหลายสง การอยรวมกนของความแตกตางหลากหลาย และขบถในทางสรางสรรค – อนเปนหวใจส าคญของโพสตโมเดรน - William S.W. Lim-

12

ยกตวอยาง ถนนโมฮมเหมดสลตาน (Mohamed Sultan Road) ในสงคโปร กอนนเปนยานททงราง จงมการใสโปรแกรมเพมเขาไป สดทายแลวกลายเปนยานเทยวกลางคน อาจกลาวไดวา โปรแกรมทเพมเสรมเขาไป ท าใหเมองหรอยานทไมถกใชงานมากอน กลบมาใชงานไดในกจกรรมใหม ในดานหนงคนทอยอาศยเดมกมจ านวนนอยหรอแทบไมมเลย แตกถอเปนการฟนฟขนมาใหม โปรแกรมใหมเหลานพบในเมองใหญๆ เชน เมองในสเปน จากพนททคนไมใช ไดมโปรแกรม “Urban Olympics” โดยน าลกบอลมาวางเชอมตอกบทางเขาเปนลานพลาซา คลายพนทเมองในยคกลาง แลวตเสนเพอใหคนเขาไปใชและท ากจกรรม เกดการผสานชวตประจ าวนกบพนททอยในยานเกาขนมา หรอทเมองโรมา ประเทศอตาล กรณศลปนกลมหนงท าโปรแกรมนรวมกบนกออกแบบชมชนเมอง โดยใชโรงฆาสตวเกา แตเปนอาคารเกาทมพนทสวยงาม จดผลงานตางๆ ท ากราฟฟต ในพนทถกทงรางใหมชวตชวา ซงภาครฐไมทราบวาจะท าอยางไรกบพนทน ในมมหนงกเหมอนกบอยในโลกมด แตในบางมมกถอเปนกระแสสรางสรรค ทก าลงเกดขนในเมองใหญๆ กรณกรงเทพมหานคร Bangkok Docklands บรเวณทาเรอเการมแมน าเจาพระยา ใกลวดยานนาวา คนออกแบบพนทแหงนมภมหลงทางการศกษาในการออกแบบเมอง โดยก าลงส าคญมาจากกลมคณาจารยและนกศกษา คณะสถาปตยกรรมศาสตร จฬาลงกรณหาวทยาลย หรอในชอศนยออกแบบและพฒนาเมอง (Urban Design and Development Center) ผลกดนใหเกดขน จากพนทร มน ารกราง ทมนพยายามใสโปรแกรมใหม เพอโยงการพฒนาพนทนใหเกดการเชอมโยง โดยใชวธการจดอเวนทตลาดนด เพอดงดดกลมวยรน เพราะวยรนไดสรางกระแสแพรกระจาย (viral) จากการใชภาพถายใน social media และแสวงหาพนทแปลกใหมในการบงบอกถงตวตน และศนยดงกลาวมแผนท างานรวมกบกทม.เพอท าพนทสวนน แลวน าโปรแกรมใหมๆ เพมลงไปเพอใหเกดความหมายในพนทใหมในเมอง ความพยายามใชแนวคดใหมๆในการฟนฟเมองพบในหลายประเทศ เชน ชารลส คอรเรย (Charles Correa) นกสถาปนกทไดท าในอนเดย ซงมคนไรบานจ านวนมาก ดงนนจงมการออกแบบพนทใหคนไรบานไดใชประโยชน เปนแนวคดทท าใหคนธรรมดาสามญอยรวมในพนทในเมองได ทองกฤษม Covent Garden Market เปนตลาดเกา ซงพบวามคนท ากจกรรมจ านวนมาก อาจเปนไปไดวาคนยโรปชอบใชพนทกลางแจง (Outdoor)

ในพนทแคสเทลฟลด (Castlefield) เมองแมนเชสเตอร คอ ยานโรงงานอตสาหกรรมเกา ถกฟนขนมาใหเปนทพกอาศยใหม เปนยานใชชวตใหมในขอบของเมองน บางพนทเปนทอยอาศย (housing) เกาของคนงานในยานอตสาหกรรม แลวฟนฟ (Regeneration) ใหเปนมรดกทางอตสาหกรรมขององกฤษ ทมโปรแกรม Affordable Housing ใหคนมบานพกอาศยได ซงเปนยานทถกทงราง ทเมองนวยอรก (New York)กเปลยนรางรถไฟเกาใหเปนพนทสาธารณะ (Public Space) ทเรยกวา The High Line แนวคดทเปลยนสงเกาใหสอดคลองกบวถชวตใหมมากขน หรอกรณ เมองนวออรลนส (New Orleans) หลงจากประสบปญหากบพายเฮอรรเคนแคทรนาป 2004 อาคารเกาถกทงรางจ านวนมาก จงมโปรแกรมงายๆของศลปนคนหนงน าสตกเกอรมาตดในเมอง เพอใหคนไดมาเตมวา อยากเหนเมองนวออรลนสเปนอยางไร ซงจะพบเรองราวเหลานในสารคดเรอง Urbanized

13

6. สรป : กรอบมำตรฐำนใหมของกำรอนรกษยำนเกำ โดยสวนตวอยากเหนกรอบการอนรกษยานเกา ทมากกวาเรองตกและอาคาร หรอทางดาน

กายภาพ ดงนนจงพยายามขบเคลอนและสานตอใหมการเพมกรอบมาตรฐานการพจารณาเรองการอนรกษยานชมชนเกา ทเพมเตมเรองชวตประจ าวนและความธรรมดาสามญของผคนในยานชมชนเกาเขาไปดวย ดงเชนทมศกษาทไดส ารวจยานชมชนเกาในครงนน กไดน าสงทคนพบไปตอยอดองคความรและพยายามสานตอ บางคนน าไปเขยนบทความถงการมอง/การอานพนททไมใชของใครคนใดคนหนง บางคนผลกดนยานชมชนเกาทกวางขน ซงไมไดพจารณาเพยงเรองอนรกษตกและอาคาร แตเชอมโยงการมองเรองผคน ระบบชมชน และสงคม และพยายามหาโปรแกรมใหมๆใหกบยานเกา โดยมโจทยทส าคญรวมกน คอท าอยางไรใหคนเกาสามารถอยในพนทยานเกาตอไปได