2014 yılı gök olayları yıllığı

Gökyüzü Gözlemciliği Rehberi

2014 Gök O

laylar

ı Yıll

ığı

TÜBİTAK ULUSAL GÖZLEMEVİ

T U G

BilimTeknikve

gokyuzukitap2014SON.indd 1 28.12.2013 16:21

Hazırlayanlar

Alp Akoğlu (TÜBİTAK Popüler Bilim Dergileri)[email protected]

Dr. Tuncay Özışık (TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi)[email protected]

Grafik Tasarım - UygulamaÖdül Evren Töngür

YazılarAlp Akoğlu

Kapak fotoğrafıM. Raşid Tuğral

TÜBİTAK ULUSAL GÖZLEMEVİwww.tug.tubitak.gov.trTel: (242) 227 84 01 Faks: (242) 227 84 00

TÜBİTAK BİLİM VE TEKNİK DERGİSİwww.biltek.tubitak.gov.trTel: (312) 427 06 25 Faks: (312) 427 66 77

İçindekiler


2014 Gök Olayları Takvimi 2

2014’ün Önemli Gök Olayları 4

Aylık Gök Olayları 8

Gök Olayları Çizelgesi 32

Gökyüzü Gözlemciliği Rehberi 34

Gökyüzü Gözlemciliği 34

Takımyıldızlar 36

Gökyüzünde Uzaklıklar 37

Gökyüzü Haritaları 38

Gökcisimleri Nasıl Adlandırılıyor? 40

Gözleme Hazırlık 42

En Değerli Gözlem Aracı: Gözlerimiz 44

Güneş Batınca 46

Gökyüzündeki Yol Gösterici: Büyük Kare 48

Gökyüzünün Derinliklerinde 50

Aylı Geceler 52

Yapay Uydu Gözlemciliği 54

Dürbünle Gözlem 56

Teleskop Nasıl Çalışır 58

Gökyüzü Fotoğrafçılığı 60

İçindekiler


Mart

Pa Sa Ça Pe Cu Ct Pz

1 2

3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16

17 18 19 20 21 22 23

24/31 25 26 27 28 29 30

Ocak


1 2 3 4 5

6 7 8 9 10 11 12

13 14 15 16 17 18 19

20 21 22 23 24 25 26

27 28 29 30 31

Şubat


1 2

3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16

17 18 19 20 21 22 23

24 25 26 27 28

Mayıs


1 2 3 4

5 6 7 8 9 10 11

12 13 14 15 16 17 18

19 20 21 22 23 24 25

26 27 28 29 30 31

Nisan


1 2 3 4 5 6

7 8 9 10 11 12 13

14 15 16 17 18 19 20

21 22 23 24 25 26 27

28 29 30

Haziran


1

2 3 4 5 6 7 8

9 10 11 12 13 14 15

16 17 18 19 20 21 22

23/30 24 25 26 27 28 29

2014 Gök Olayları Takvimi


Eylül


1 2 3 4 5 6 7

8 9 10 11 12 13 14

15 16 17 18 19 20 21

22 23 24 25 26 27 28

29 30

Temmuz


1 2 3 4 5 6

7 8 9 10 11 12 13

14 15 16 17 18 19 20

21 22 23 24 25 26 27

28 29 30 31

Ağustos


1 2 3

4 5 6 7 8 9 10

11 12 13 14 15 16 17

18 19 20 21 22 23 24

25 26 27 28 29 30 31

Kasım


1 2

3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16

17 18 19 20 21 22 23

24 25 26 27 28 29 30

Ekim


1 2 3 4 5

6 7 8 9 10 11 12

13 14 15 16 17 18 19

20 21 22 23 24 25 26

27 28 29 30 31

Aralık


1 2 3 4 5 6 7

8 9 10 11 12 13 14

15 16 17 18 19 20 21

22 23 24 25 26 27 28

29 30 31

2014 Gök Olayları Takvimi


Bu yıl iki Ay iki de Güneş tutulması gerçekleşecek. Ancak bu tutulmalar ülkemizden izlenemeyecek. Ay tutulmalarının ikisi de tam tutulma olacak. Güneş tutulmalarının ilki halkalı tutulma olacak. Ancak bu tutulma Antarktika’da çok kısa bir hat üzerinde gerçekleşecek. Ekim’deki Güneş tutulmasıysa parçalı tutulma olacak ve Kuzey Amerika’dan izlenebilecek.

15 Nisan 2014 Tam Ay Tutulması

Kuzey Amerika’daki gözlemciler bu tutulmanın tamamını izleyebilecek. Güney Amerika, Avrupa ve Afrika’nın batısında tutulma Ay batarken, Avustralya ve Asya’nın doğusundaysa Ay doğarken görülebilecek.

8 Ekim 2014 Tam Ay Tutulması

Kuzey Amerika’nın batısında, Pasifik Okyanusu’nun neredeyse tamamında, Avustralya ve Asya’nın kuzeydoğusunda tutulmanın tamamı izlenebilecek. Tutulma Afrika, Avrupa ve Ortadoğu’nun büyük bölümünde hiç görülemeyecek. Kuzey Amerika’nın doğusunda ve Güney Amerika’da Ay batarken, Asya’nın büyük bölümüyle Avustralya’nın orta ve batısında Ay doğarken izlenebilecek.

2014’ün Önemli Gök Olayları

16 Ağustos 2008’deki Parçalı Ay Tutulması’nın Antalya’dan çekilmiş fotoğrafı

Mus

tafa

Erol

4


15 Nisan 2014 Tam Ay Tutulması

Y1: Yarıgölge tutulma başlangıcı (04:54)

P1: Parçalı tutulma başlangıcı (05:58)

T1: Tam tutulma başlangıcı (07:07)

TO: Tutulma ortası (07:46)

T2: Tam tutulma sonu (08:24)

P2: Parçalı tutulma sonu (09:33)

Y2: Yarıgölge tutulma sonu (10:38)

8 Ekim 2014 Tam Ay Tutulması

Y1: Yarıgölge tutulma başlangıcı (08:15)

P1: Parçalı tutulma başlangıcı (09:14)

T1: Tam tutulma başlangıcı (10:25)

TO: Tutulma ortası (10:54)

T2: Tam tutulma sonu (11:24)

P2: Parçalı tutulma sonu (12:34)

Y2: Yarıgölge tutulma sonu (13:33)

Total Lunar Eclipse of 2014 Apr 15Ecliptic Conjunction = 07:43:24.8 TD ( = 07:42:17.6 UT ) Greatest Eclipse = 07:46:47.0 TD ( = 07:45:39.8 UT )

Penumbral Magnitude = 2.3183 P. Radius = 1.2267° Gamma = -0.3017 Umbral Magnitude = 1.2907 U. Radius = 0.6952° Axis = 0.2863°

Saros Series = 122 Member = 56 of 75

FIGURE 1

"Eclipses During 2014", F. Espenak, Observer's Handbook - 2014, Royal Astronomical Society of Canada

Y1

Y2

TO

P1

P2T2

T1

Dünya’nın gölgesi

Dünya’nın yarıgölgesi

Not: Saatler evrensel saat olarak verilmiştir.

Total Lunar Eclipse of 2014 Oct 08

Dünya’nın yarıgölgesi

Dünya’nın gölgesi

Y1

Y2

TO

P1

P2T2

T1



29 Nisan 2014 Halkalı Güneş Tutulması

Bu tutulma yalnızca Antarktika’da, çok küçük bir bölgede halkalı tutulma olarak gerçekleşecek. Halkalı tutulmanın gerçekleştiği bölgede ve yakınlarında yerleşim bulunmuyor. Ayrıca buraya ulaşmak çok zor. Bu nedenle büyük olasılıkla bu tutulmayı kimse izlemeyecek.

Tutulma, Avustralya’nın tamamındaysa parçalı tutulma olarak görülecek. Kıtanın güneyinde Güneş’in örtülme oranı kuzayine göre daha fazla olacak.

23 Ekim 2014 Parçalı Güneş Tutulması

Bu yılın ikinci Güneş tutulması yalnızca parçalı tutulma olarak gerçekleşecek ve Bu tutulma, Kuzey Amerika’dan parçalı olarak izlenebilecek.

Kıtanın kuzey doğusunda, Kanada’da tutulma oranı % 80’i bulacak. Amerika Birleşik Devletleri’ndeyse tutulma oranı % 40 ila 65 arasında olacak. Kıtanın güneyinde, Meksika’da Güneş’in küçük bir bölümü örtülecek.

Göktaşı Yağmurları


Tarih Sayı/saat

Quadrantid (Dörtlük) 3-4 Ocak 120

Lyrid (Lir) 22-23 Nisan 20

Eta Aquarid (Eta Kova) 4-5 Mayıs 60

Delta Aquarid (Delta Kova) 27-28 Temmuz 20

Perseid (Perse) 12-13 Ağustos 90

Orionid (Avcı) 20-21 Ekim 20

Leonid (Aslan) 17-18 Kasım 15

Geminid (İkizler) 13-14 Aralık 120

6


Kilometers 0 1000 2000 3000 4000 5000

F. Espenak, NASA’s GSFCeclipse.gsfc.nasa.gov/eclipse.html

Partial Solar Eclipse of 2014 Oct 23Ecliptic Conjunction = 21:57:46.8 TD ( = 21:56:39.5 UT ) Greatest Eclipse = 21:45:38.7 TD ( = 21:44:31.4 UT )

Eclipse Magnitude = 0.8114 Gamma = 1.0908

Saros Series = 153 Member = 9 of 70

Constants & Ephemeris T = 67.4 s k1 = 0.2724880 k2 = 0.2722810

b = 0.0" l = 0.0"Eph. = VSOP87/ELP2000-85

Geocentric Libration(Optical + Physical)

l = -4.52°b = -1.27°c = 21.96°

Brown Lun. No. = 1136

20:3

0 U

T

21:0

0 UT

21:3

0 UT

22:0

0 UT

22:3

0 UT

23:0

0 UT

0.80

0.60

0.40

0.20

FIGURE 4


Annular Solar Eclipse of 2014 Apr 29

05:00 UT

05:30 UT

06:00 UT

06:30 UT

07:00 UT0.20

0.40

0.60

0.80

FIGURE 2


Halkalı tutulma hattı


29 Nisan 2014Halkalı Güneş Tutulması

23 Ekim 2014 Parçalı Güneş Tutulması

Örtülme oranı

Saat

(Evrensel saat)


8

Gök Olayları

Merkür ay boyunca akşam gökyüzünde ve her geçen gün ufkun üzerinde yükseliyor. Ancak gezegen ayın ilk yarısında Güneş’e çok yakın konumda olduğundan gözlene-meyecek. Ayın ikinci yarısında Merkür’ü batı ufku üzerinde günbatımının hemen ardından görmek mümkün. Gezegen ayın son günleri Güneş’ten yaklaşık 1,5 saat son-ra batacak.

Venüs ayın ilk günleri akşam gökyüzün-de. Gezegeni görebilmek için ayın ilk iki-üç günü akşamları günbatımından hemen son-ra güneybatı ufku üzerine bakmak gereki-yor. 2 Ocak’ta Ay ve Venüs yakın görünüm-de olacak ama ufka çok yakın olduklarından görmek çok zor. Venüs ayın ilk haftasından sonra sabah gökyüzüne geçecek ve gökyü-zünde hızla yükselecek. Ayın ortalarından sonra gezegeni gündoğumundan önce do-ğu-güneydoğu ufku üzerinde çok kısa süre-lerle görmek mümkün.

Mars ayın başlarında geceyarısı civarı doğuyor ve sabaha kadar gökyüzünde görü-lebiliyor. Gezegen ilerleyen günlerde gide-rek daha erken doğacak. Mars’ı görmek için geceyarısı civarı doğu ufku üzerine bakmak gerekiyor.

Jüpiter hava karardığında doğmuş olu-yor ve ay boyunca neredeyse tüm gece göz-lenebiliyor. Gezegeni akşam saatlerinde gör-mek için doğu-güneydoğu yönüne bakmak gerekiyor.

Satürn ayın başlarında gece yarısından üç saat sonra, ayın sonlarındaysa bir saat sonra doğuyor. Gezegen bu sırada doğu ufku üzerinde görülebilir.

14 Ocak akşamı günbatımından sonra doğu ufku 25 Ocak sabahı gündoğumundan önce güneydoğu ufku

Ocak 2014 Gezegenler

Ay

JüpiterBetelgüz

Aldebaran

Antares

Ay

Satürn

Spika

Mars

Kastor

Polluks


Gök Olayları

01 Ocak Ay Dünya’ya en yakın konumunda (356.923 km)04 Ocak Dünya Güneş’e en yakın konumunda (147.099.587 km)15 Ocak Jüpiter ile Ay sabaha karşı batıda birbirine yakın görünümde16 Ocak Ay Dünya’ya en uzak konumunda (406.533 km)23 Ocak Mars ile Ay geceyarısından itibaren birbirine yakın görünümde25 Ocak Satürn ile Ay geceyarısından sonra birbirine yakın görünümde28 Ocak Mars ile Spika geceyarısından itibaren birbirine yakın görünümde30 Ocak Ay Dünya’ya en yakın konumunda (357.080 km)31 Ocak Merkür en büyük doğu uzanımında (18°)

1 Ocak 22:00

15 Ocak 21:00

31 Ocak 20:00

1 Ocak 22:0015 Ocak 21:0031 Ocak 20:00

Kraliçe

Kral

Kuğu

Andromeda

Balıklar

Balina

Kanatlı At

Aldebaran

Kapella

Deneb

Büyük AyıKüçük Ayı

KUZEY

GÜNEY

BATI

DO

ĞU

Ejderha

Zürafa

Arabacı

Boğa

Koç

Üçgen

Vaşak

Yengeç

Aslan

Suyılanı

İkizler

KüçükKöpek

BüyükKöpek

Avcı

Irmak

Irmak

Tavşan

Perseus

Kutupyıldızı

Akyıldız(Sirius)

Procyon

Regulus

Tekboynuz

Jüpiter

haritalar_2014_Layout 1 12/16/13 12:45 PM Page 1

Gezegenler Yeniay 1 Ocak

Yeniay 30 Ocak

İlkdördün 8 Ocak

Dolunay 16 Ocak

Sondördün 24 Ocak


Gök Olayları

10

Merkür ayın ilk günleri gözlem için yı-lın en iyi konumlarından birinde. Gezegen günbatımından sonra batı-güneybatı ufku üzerinde görülebilir. Merkür, 1 Şubat’ta hi-lal şeklindeki Ay’ın biraz altında yer alacak. Bu onu gökyüzünde bulmayı kolaylaştıra-caktır. Merkür, ayın ilk haftasından sonra ufkun üzerinde hızla alçalacak ve gözden kaybolacak. Ayın ortalarından sonraysa sa-bah gökyüzünde olacak ancak ufuktan fazla yükselmeyecek. Ayın son günleri ufkun açık olduğu yerlerden görülebilir.

Venüs ay boyunca sabah gökyüzünde yer alıyor ve gündoğumundan önce güneydoğu ufku üzerinde görülebiliyor. Gezegen ayın ortalarına kadar ufkun üzerinde yükselme-yi sürdürecek. Venüs 15 Şubat’ta en büyük uzanımdan yani Güneş’le en uzak görüne-ceği konumdan geçecek ve ayın ikinci yarı-sında yılın en iyi konumunda olacak.

Mars artık geceyarısı doğmuş oluyor. Ge-zegen ayın başlarında 23:30 civarı doğuyor ve sabaha kadar gökyüzünde görülebiliyor. Gezegen ilerleyen günlerde giderek daha er-ken doğacak. Mars’ı görmek için geceyarısı civarı doğu ufku üzerine bakmak gerekiyor.

Jüpiter hava karardığında doğmuş olu-yor ve ay boyunca neredeyse tüm gece göz-lenebiliyor. Gezegeni akşam saatlerinde gör-mek için doğu-güneydoğu yönüne bakmak gerekiyor.

Satürn ayın başlarında gece yarısından bir saat sonra, ayın sonlarındaysa geceyarı-sından önce doğmuş oluyor. Satürn de doğ-duktan sonra Mars ve Jüpiter gibi sabaha kadar gökyüzünde.

1 Şubat akşamı günbatımından sonra batı ufku 10 Şubat akşamı güneydoğu ufku

Şubat 2014 Gezegenler

Ay

Ay

JüpiterBetelgüz

Prokyon

Merkür

Kastor

Polluks


Gök OlaylarıGezegenler

01 Şubat Merkür ile Ay günbatımında batıda birbirine yakın görünümde11 Şubat Jüpiter ile Ay tüm gece birbirine yakın görünümde12 Şubat Ay Dünya’ya en uzak konumunda (406.235 km)15 Şubat Venüs sabaha karşı güneydoğuda en büyük batı uzanımında (40°)19 Şubat Mars, Ay ve Spika geceyarısından itibaren birbirine yakın görünümde22 Şubat Satürn ile Ay geceyarısından itibaren birbirine çok yakın görünümde26 Şubat Venüs ile Ay sabaha karşı güneydoğuda birbirine çok yakın görünümde27 Şubat Ay Dünya’ya en yakın konumunda (360.440 km)

1 Şubat 22:00

15 Şubat 21:00

28 Şubat 20:00

1 Şubat 22:0015 Şubat 21:0028 Şubat 20:00

Kraliçe

Kral

Andromeda

Balıklar

Balina

Aldebaran

Kapella

Büyük Ayı

ÇobanKüçük Ayı

KUZEY

GÜNEY

BATI

DO

ĞU

Ejderha

Zürafa

Arabacı

Boğa

Koç

ÜçgenVaşak

Yengeç

Aslan

Başak

Yelken

Suyılanı

Kupa

İkizler

KüçükKöpek

BüyükKöpek

Avcı

Irmak

Irmak

Tavşan

Perseus

Kutupyıldızı

Akyıldız(Sirius)

Procyon

Regulus

Tekboynuz

Jüpiter


İlkdördün 6 Şubat

Dolunay 14 Şubat

Sondördün 22 Şubat


Gök Olayları

12

Merkür ayın ilk günleri bu ayın en iyi ko-numunda. Gezegen Güneş doğmadan yak-laşık bir saat önce doğuyor. Bu sırada hava aydınlanmaya başladığı için gözlem süresi kısıtlı. Ayın ilk haftasından sonra giderek ufkun üzerinde alçalacak ve ayın ortala-rından sonra Merkür’ü görmek zorlaşacak. Merkür’ü görebilmek için ayın ilk yarısında, sabah hava aydınlanmaya başladığı sırada doğu-güneydoğu ufku üzerine bakmak ge-rekiyor.

Venüs ay boyunca sabah gökyüzünde yer alıyor ve gündoğumundan önce güneydoğu ufku üzerinde görülebiliyor. Şubat ayında en büyük uzanımdan (Güneş’e en uzak gö-rünür konumundan) geçen gezegenin uf-kun üzerindeki yükselimi ay boyunca biraz azalır. Ancak bu çok belirgin bir değişim olmayacak.

Mars ayın başlarında 21:30 civarı doğu-yor ve sabaha kadar gökyüzünde görülebi-liyor. Gezegen ilerleyen günlerde giderek daha erken doğacak ve ay sonunda hava karardığında doğmuş olacak. Mars’ı görmek için doğuş saatlerinden sonra doğu-güney-doğu ufku üzerine bakmak gerekiyor.

Jüpiter ayın başlarında hava karardığın-da güneydoğu ufku üzerinde yükselmiş olu-yor ve ay boyunca gecenin büyük kısmında gözlenebiliyor. Ayın sonlarındaysa hava ka-rardığında meridyene yani güney yönünde gökyüzündeki en yüksek noktasına ulaşmış oluyor.

Satürn ayın başlarında gece yarısından önce doğu ufkunda beliriyor. Gezegen ayın sonlarında yaklaşık iki saat daha önce, 21:30 civarında doğuyor.

18 Mart akşamı güneydoğu ufku 27 Mart sabahı gündoğumundan önce güneydoğu ufku

Mart 2014 Gezegenler

Ay

Mars

Ay

Venüs

Spika



10 Mart Jüpiter ve Ay gece boyunca birbirine yakın görünümde11 Mart Ay Dünya’ya en uzak konumunda (405.367 km) 14 Mart Merkür sabaha karşı güneydoğuda en büyük batı uzanımında (28°)18 Mart Mars, Ay ve Spika gece boyunca birbirine çok yakın görünümde20 Mart İlkbahar ılımı (gece ve gündüz süreleri eşit)22 Mart Venüs sabaha karşı güneydoğuda en büyük batı uzanımında (47°)27 Mart Venüs ve Ay sabaha karşı güneydoğuda birbirine çok yakın görünümde27 Mart Ay Dünya’ya en yakın konumunda (365.706 km)29 Mart Merkür ve Ay sabaha karşı doğuda birbirine yakın görünümde31 Mart Mars ile Spika gece boyunca birbirine yakın görünümde

1 Mart 22:00

15 Mart 21:00

31 Mart 20:00

1 Mart 22:0015 Mart 21:0031 Mart 20:00

KraliçeKral

Andromeda

Balina

Aldebaran

KapellaBüyük AyıÇoban

Berenices’in Saçı

Kuzeytacı

Küçük Ayı

KUZEY

GÜNEY

BATI

DO

ĞU

Ejderha

Zürafa

ArabacıBoğa

Koç

Üçgen

Vaşak

Yengeç

AslanBaşak

Yelken

Suyılanı

KupaKarga

İkizler

KüçükKöpek

BüyükKöpek

AvcıIrmak

Tavşan

Perseus

Kutupyıldızı

Akyıldız(Sirius)

ProcyonRegulus

Spika

Tekboynuz

Arkturus

Jüpiter


Yeniay 1 Mart

Yeniay 30 Mart

İlkdördün 8 Mart

Dolunay 16 Mart

Sondördün 24 Mart


Gök Olayları

14

Merkür, ayın büyük bölümünde sabah gökyüzünde doğu-güneydoğu ufku üzerin-de. Gezegeni görebilmek için ayın ilk gün-leri gündoğumundan yaklaşık yarım saat önce ufkun hemen üzerine bakmak gere-kiyor. Ancak gezegeni görmek zor, çünkü yükselimi (ufuktan yüksekliği) çok az. Ayın ilk haftasından sonraysa gezegen Güneş’e çok yakın konumda olacak ve gözleneme-yecek. Merkür, ayın son günleri akşam gök-yüzünde olacak, ancak görülebilecek kadar yükselmesi için Mayıs’ın ilk günlerini bekle-mek gerekecek.

Venüs ay boyunca sabah gökyüzünde yer alıyor ve gündoğumundan önce doğu-gü-neydoğu ufku üzerinde görülebiliyor. Venüs ay boyunca her gün biraz doğuya doğru hareket edecek. Bunun dışında gezegenin ufkun üzerindeki yükselimi hemen hemen aynı kalacak.

Mars ayın başlarında hava karardığında doğmuş oluyor ve sabaha kadar gökyüzün-de görülebiliyor. Mars’ı görmek için günba-tımından sonra doğu-güneydoğu yönüne bakmak gerekiyor.

Jüpiter ayın başlarında hava karardığın-da meridyene yani güney yönünde gökyü-zündeki en yüksek noktasına ulaşmış oluyor ve geceyarısından yaklaşık bir buçuk saat sonra batıyor. Ayın sonlarında hava karardı-ğında güney batı ufku üzerinde yer alacak ve geceyarısından önce batacak.

Satürn ayın başlarında saat 21:00 civarı doğu ufkundan yükseliyor. Gezegen ayın sonlarında havanın kararmasıyla doğuyor ve tüm gece gökyüzünde bulunuyor. Sa-türn’ü akşam saatlerinde görebilmek için doğu-güneydoğu ufku üzerine bakmak ge-rekiyor.

14 Nisan akşamı güneydoğu ufku 26 Nisan sabahı gündoğumundan önce doğu ufku

Nisan 2014 Gezegenler

Ay

Mars

Venüs

Ay

Spika


Gök Olayları

06 Nisan Jüpiter ile Ay gece boyunca birbirine yakın görünümde08 Nisan Ay Dünya’ya en uzak konumunda (404.499 km)14 Nisan Mars Dünya’ya en yakın konumunda (92,4 milyon km)14 Nisan Mars ile Ay tüm gece birbirine çok yakın görünümde16 Nisan Satürn ile Ay gece boyunca birbirine çok yakın görünümde23 Nisan Ay Dünya’ya en yakın konumunda (369.763 km)26 Nisan Venüs ile Ay sabaha karşı doğuda birbirine yakın görünümde

1 Nisan 23:00

15 Nisan 22:00

30 Nisan 21:00

1 Nisan 23:0015 Nisan 22:0030 Nisan 21:00

KraliçeKral

Aldebaran

Kapella

Büyük Ayı

Çoban

Yılan

Terazi

Herkül

Lir


Kuzeytacı

Küçük Ayı

KUZEY

GÜNEY

BATI

DO

ĞU

EjderhaZürafa

ArabacıBoğa

Vaşak

Yengeç

AslanBaşak

Yelken

SuyılanıKupa

Karga

Pompa

İkizler

KüçükKöpek

BüyükKöpek

Avcı

Perseus

Kutupyıldızı

Akyıldız(Sirius)

ProcyonRegulus

Spika

Vega

Arkturus

Tekboynuz

Jüpiter

Mars


Gezegenler Yeniay 29 Nisan

İlkdördün 7 Nisan

Dolunay 15 Nisan

Sondördün 22 Nisan


Gök Olayları

16

Merkür ay boyunca akşam gökyüzün-de ve bu ay içinde yılın en iyi durumuna gelecek. Gezegen ayın ilk günleri Güneş’e yakın görünür konumda bulunduğundan erkenden batıyor. Ancak ayın ilk hafta-sından sonra günbatımının ardından batı ufku üzerinde kolayca görülebilecek kadar yükselmiş olacak. Merkür, ilerleyen gün-lerde ufkun üzerinde daha da yükselecek ve ayın sonlarında Güneş’ten yaklaşık bir buçuk saat sonra batacak.

Venüs ay boyunca sabah gökyüzünde yer alıyor ve gündoğumundan yaklaşık bir bu-çuk saat önce doğu ufkundan yükseliyor. Ay boyunca gezegenin ufuktan yüksekliği aynı kalıyor, ancak gezegen her gün biraz sola doğru ilerliyor.

Mars ayın başlarında hava karardığında güneydoğu ufku üzerinde bulunuyor. Geze-genin aşağısında bulunan parlak beyaz yıl-dız Spika. Mars, giderek daha erken doğacak ve ay sonunda hava karardığında meridyene yani güneyde en yüksek konumuna ulaşmış olacak.

Jüpiter ayın başlarında akşam saatlerin-de güneybatı ufku üzerinde yer alıyor ve gece yarısı civarı batıyor. Jüpiter ilerleyen günlerde gökyüzünü giderek daha erken terk edecek. Ay sonunda hava karardıktan yaklaşık bir saat sonra batacak.

Satürn yaklaşık üç saat arayla Mars’ı izli-yor. Gezegen hava karardığında doğu ufku üzerinde yer alıyor ve gecenin neredeyse ta-mamında gökyüzünde bulunuyor.

4 Mayıs akşamı batı ufku 26 Mayıs sabahı gündoğumundan önce doğu ufku

Mayıs 2014 Gezegenler

Ay

AyVenüs

Prokyon

Jüpiter

KastorPolluks


Gök Olayları

04 Mayıs Jüpiter ile Ay günbatımında batıda birbirine yakın görünümde06 Mayıs Ay Dünya’ya en uzak konumunda (404.319 km)10 Mayıs Satürn Dünya’ya en yakın konumunda (1,3 Milyar km)11 Mayıs Mars ile Ay tüm gece birbirine yakın görünümde14 Mayıs Satürn ile Ay tüm gece birbirine yakın görünümde18 Mayıs Ay Dünya’ya en yakın konumunda (367.103 km)25 Mayıs Venüs ile Ay sabaha karşı doğuda birbirine yakın görünümde25 Mayıs Merkür günbatımında batıda en büyük doğu uzanımında (23°)

1 Mayıs 23:00

15 Mayıs 22:00

31 Mayıs 21:00

1 Mayıs 23:0015 Mayıs 22:0031 Mayıs 21:00

Kraliçe

Kral

Kapella

Büyük Ayı

Küçük Ayı

Çoban


Kuzeytacı

YılanYılancı

Herkül

Kuğu

Lir

Akrep

Erboğa

Terazi

KUZEY

GÜNEY

BATI

DO

ĞU

Ejderha

Zürafa

Arabacı

Vaşak

Yengeç

Aslan

Başak

Suyılanı

Kupa

Karga

Pompa

İkizler

KüçükKöpek

Perseus

Kutupyıldızı

Procyon

Regulus

Spika

Antares

Deneb

Vega

Arkturus

Tekboynuz

Jüpiter

Satürn

Mars


Gezegenler Yeniay 28 Mayıs

İlkdördün 7 Mayıs

Dolunay 14 Mayıs

Sondördün 21 Mayıs


Gök Olayları

18

Merkür ayın ilk günü Güneş’ten yaklaşık bir buçuk saat sonra batıyor. Gezegen gün-batımından sonra batı ufku üzerinde gö-rülebilir. Ancak ilerleyen günlerde ufuktan yüksekliği hızla azalacak ve gezegen ayın ilk haftasından sonra gözden kaybolacak. Mer-kür ayın ortasından sonra sabah gökyüzüne geçecek, ancak görülebileceği kadar yüksel-mesi için gelecek ayı beklemek gerekiyor.

Venüs ay boyunca sabah gökyüzünde yer alıyor ve gündoğumundan yaklaşık bir buçuk saat önce doğu ufkundan yükseliyor. Venüs 22 Haziran’da Ülker (Yedi Kızkardeş-ler) açık yıldız kümesiyle, ayın son günle-rindeyse Boğa Takımyıldızı’nın en parlak yıldızı olan Aldebaran’la yakın konumda olacak. 24 ve 25 Haziran’da da Ay gezegene eşlik edecek.

Mars ayın ilk günleri hava karardığında güney yönünde parlıyor ve geceyarısı civarı batıyor. Ay sonundaysa güneybatı ufku üze-rinde yer alacak ve geceyarısından yaklaşık bir buçuk saat önce batacak Gezegenin sol altında bulunan parlak yıldız Spika.

Jüpiter günbatımının ardından batı ufku üzerinde yer alıyor. Ayın başlarında geze-geni günbatımından sonra yaklaşık iki saat süresince görmek mümkün. Ancak ayın so-nunda gezegen Güneş’ten çok kısa bir süre sonra batacak ve bu yıl artık akşam gökyü-zünde görülemeyecek.

Satürn yaklaşık üç saat arayla Mars’ı izli-yor. Gezegen hava karardığında güneydoğu ufku üzerinde yer alıyor ve gecenin büyük çoğunda gökyüzünde bulunuyor.

1 Haziran akşamı günbatımından sonra güneybatı ufku 10 Haziran akşamı güney ufku

Haziran 2014 Gezegenler

AyJüpiter

Satürn

Ay

Spika

Mars

KastorPolluks



01 Haziran Jüpiter ile Ay günbatımında batıda birbirine yakın görünümde03 Haziran Ay Dünya’ya en uzak konumunda (404.957 km)08 Haziran Mars, Ay ve Spika geceyarısına kadar birbirine yakın görünümde10 Haziran Satürn ile Ay gece boyunca birbirine çok yakın görünümde15 Haziran Ay Dünya’ya en yakın konumunda (362.062 km)15 Haziran Yaz gündönümü (en uzun gündüz, en kısa gece)24 Haziran Venüs ile Ay sabaha karşı doğuda birbirine yakın görünümde30 Haziran Ay Dünya’ya en uzak konumunda (405.930 km)

1 Haziran 23:00

15 Haziran 22:00

30 Haziran 21:00

1 Haziran 23:0015 Haziran 22:0030 Haziran 21:00

Kraliçe

Kral

Büyük Ayı

ÇobanBerenices’in Saçı

Kuzeytacı

Yılan

Yılancı

Yay

Kalkan

Kartal

Yunus

Herkül

Kuğu

Lir

Akrep

Erboğa

Terazi

Küçük Ayı

KUZEY

GÜNEY

BATI

DO

ĞU

Ejderha

Zürafa

Vaşakİkizler

Aslan

Başak

Suyılanı

Kupa

Karga

Kutupyıldızı

Regulus

Spika

Arkturus

Antares

Altair

Deneb

Vega

Satürn

Mars


Yeniay 27 Haziran

İlkdördün 5 Haziran

Dolunay 13 Haziran

Sondördün 19 Haziran


Gök Olayları

20

Merkür ay boyunca sabah gökyüzünde. Ayın başlarında gezegen Güneş doğmadan bir saat önce doğuyor. Bu sırada hava aydın-lanmaya başladığı için gözlem süresi kısıtlı. Merkür’ü gözlemlemek için en iyi zaman ayın ortaları. Gezegen bu sırada Güneş’ten yaklaşık bir buçuk saat önce doğuyor. Geze-gen ayın sonlarında Güneş’e yaklaşacak ve ayın ortalarından sonra görülmesi zorlaşa-cak. Merkür’ü görebilmek için doğu-güney-doğu ufku üzerine bakmak gerekiyor. Ayın ortalarında Venüs Merkür’ün yaklaşık 8° sağ üstünde yer alıyor. Bu onun gökyüzünde bulunmasına yardımcı olacaktır.

Venüs ay boyunca sabah gökyüzünde yer alıyor ve gündoğumundan yaklaşık bir buçuk saat önce doğu ufkundan yükseliyor. Gezegen ilerleyen günlerde doğu-kuzeydo-ğu yönüne doğru hareket edecek.

Mars ayın başlarında akşam hava karar-dığında güneybatıda bulunuyor ve geceyarı-sı batıyor. Gezegen, ilerleyen günlerde daha erken batacak ancak birkaç ay daha akşam gökyüzünde görülebilecek. Mars, ay boyun-ca Başak Takımyıldızı’nın en parlak yıldızı Spika’yla yakın konumda. Mars ve Spika ayın ortalarında çok yakın konumda olacak.

Satürn ayın başlarında hava karardığın-da güney yönünde en yüksek konumunda oluyor ve geceyarısı civarı batıyor. İlerleyen günlerde gezegen daha erken batacak.

Jüpiter bu ayın sonlarına doğru sabah gökyüzüne geçecek. Ay boyunca Güneş’e çok yakın görünümde olacağından bu ay gezegeni göremeyeceğiz.

5 Temmuz akşamı güneybatı ufku 24 Temmuz sabahı gündoğumundan önce doğu ufku

Temmuz 2014 Gezegenler

Ay

Satürn

Spika

Mars

AyVenüs


Gök Olayları

04 Temmuz Dünya Güneş’e en uzak konumunda (152.096.155 km)05 Temmuz Mars, Spika ve Ay geceyarısına kadar birbirine çok yakın görünümde08 Temmuz Satürn ile Ay geceyarısına kadar birbirine yakın görünümde12 Temmuz Merkür sabaha karşı doğuda en büyük batı uzanımında (21°)13 Temmuz Mars ile Spika geceyarısına kadar birbirine çok yakın görünümde13 Temmuz Ay Dünya’ya en yakın konumunda (358.259 km)24 Temmuz Venüs ile Ay sabaha karşı doğuda birbirine yakın görünümde28 Temmuz Ay Dünya’ya en uzak konumunda (406.564 km)

1 Temmuz 23:00

15 Temmuz 22:00

31 Temmuz 21:00

1 Temmuz 23:0015 Temmuz 22:0031 Temmuz 21:00

Kraliçe

Oğlak

Andromeda

Kanatlı At

Kral

Büyük Ayı

Çoban Berenices’in Saçı

Kuzeytacı

Yılancı

Yılan

Yay

Kalkan

Kartal

Yunus

Herkül

KuğuLir

Akrep

Erboğa

Terazi

Küçük Ayı

KUZEY

GÜNEY

BATI

DO

ĞU

Ejderha

Zürafa

Vaşak

Aslan

Başak

Karga

Kutupyıldızı

Spika

Arkturus

Antares

Altair

Deneb

Vega

Satürn

Mars


Gezegenler Yeniay 26 Temmuz

İlkdördün 5 Temmuz

Dolunay 12 Temmuz

Sondördün 19 Temmuz


Gök Olayları

22

Merkür ayın ilk yarısı gözlenemeyecek. Ayın sonlarına doğru Güneş’ten yaklaşık 45 dakika sonra batacak. Ancak hava henüz kararmadan battığından görülmesi yine zor. Batı ufku tümüyle açık olan gözlemciler, te-miz bir havada günbatımından yarım saat sonra gezegeni görmeyi deneyebilir.

Venüs ay boyunca sabah gökyüzünde yer alıyor ve ayın başlarında gündoğumundan yaklaşık bir buçuk saat önce doğu ufkundan yükseliyor. Gezegen ayın başlarında İkizler Takımyıldızı’nda yer alıyor. Ayın ortasından sonra Jüpiter’le birbirlerine yakın konumda olacaklar. İki gezegen 18 Ağustos’ta birbirle-rine çok yakın konuma gelecek. Venüs ayın ortasından başlayarak giderek alçalacak ve ay sonunda havanın kararmasıyla batacak.

Mars günbatımından sonra güneyba-tı ufku üzerinde yer alıyor ve ay boyunca konumunu koruyor. Gezegeni akşamları yaklaşık iki saat boyunca gözlemek müm-kün. Mars ayın sonlarında Satürn’le yakın konumda olacak.

Satürn ayın başlarında hava karardı-ğında güneybatıda Mars’ın sol üstünde yer alıyor. İlerleyen günlerde hava karardığında batıya biraz daha yaklaşacak ve ayın 22’sinde Mars’ın üzerinde bulunacak.

Jüpiter geçtiğimiz ay sabah gökyüzüne geçmişti. Gezegen ayın başlarında ufka hâlâ çok yakın. Gündoğumundan önce ufkun üzerinde görülebilecek kadar yükselme-si için ayın ortalarını beklemek gerekiyor. Ayın sonunda gezegen artık alacakaranlık-tan sıyrılmış olacak.

23 Ağustos sabahı gündoğumundan önce doğu ufku 31 Ağustos akşamı günbatımından sonra güneybatı ufku

Ağustos 2014 Gezegenler

Ay

Ay

Mars

Satürn

Venüs

Jüpiter


Gök Olayları

03 Ağustos Mars ile Ay günbatımından sonra birbirine çok yakın görünümde04 Ağustos Satürn ile Ay günbatımından sonra birbirine çok yakın görünümde10 Ağustos Ay Dünya’ya en yakın konumunda (356.901 km)18 Ağustos Venüs ile Jüpiter sabaha karşı doğuda birbirine çok yakın görünümde23 Ağustos Jüpiter, Venüs ve Ay sabaha karşı doğuda birbirine yakın görünümde24 Ağustos Ay Dünya’ya en uzak konumunda (406.524 km)24 Ağustos Mars ile Satürn günbatımından sonra birbirine yakın görünümde31 Ağustos Satürn ile Ay günbatımından sonra birbirine çok yakın görünümde

1 Ağustos 23:00

15 Ağustos 22:00

31 Ağustos 21:00

1 Ağustos 23:0015 Ağustos 22:0031 Ağustos 21:00

Kraliçe

Perseus

Üçgen

Oğlak

Balıklar

Kova

Andromeda

Kanatlı At

Güneybalığı

Kral

Büyük Ayı


Kuzeytacı

Yılan

Yay

Kalkan

Kartal

Yunus Herkül

Yılancı

Kuğu Lir

Akrep

Terazi

Küçük Ayı

KUZEY

GÜNEY

BATI

DO

ĞU

Ejderha

Zürafa

Başak

Kutupyıldızı

Arkturus

Antares

Deneb

Altair

Vega

Satürn

Mars


Gezegenler Yeniay 25 Ağustos

İlkdördün 4 Ağustos

Dolunay 10 Ağustos

Sondördün 17 Ağustos


Gök Olayları

24

Merkür Eylül ayı boyunca akşam gökyü-zünde. Ancak Güneş’ten yaklaşık 45 dakika sonra, hava henüz kararmadan battığından görülmesi zor. Batı ufku tümüyle açık olan gözlemciler, temiz bir havada günbatımın-dan yarım saat sonra gezegeni görmeyi de-neyebilir.

Venüs ay boyunca sabah gökyüzünde, ancak ayın ikinci yarısından sonra ufkun üzerinde iyice alçalmış olduğundan görül-mesi zor olacak. Venüs ayın başlarında As-lan Takımyıldızı’nda, takımyıldızın en par-lak yıldızı Regulus’a yakın konumda olacak.

Mars günbatımından sonra güneybatı ufku üzerinde yer alıyor ve ay boyunca ko-numunu koruyor. Gezegeni akşamları yak-laşık iki saat boyunca gözlemek mümkün. Mars, ayın başlarında Satürn’le yakın ko-numda olacak. İki gezegenin parlaklığı bir-birine çok yakın. Ayın sonlarındaysa Akrep Takımyıldızı’nın en parlak yıldızı Antares’le yakın konumda olacak.

Jüpiter sabah gökyüzünde. Gezegen gündoğumundan önce güneydoğu ufku üzerinde görülebilir. Jüpiter ilerleyen gün-lerde giderek daha erken doğacak ve gece-nin yaklaşık yarısında gözlenebilecek.

Satürn hava karardıktan sonra güney-batıda. Gezegen ayın başlarında saat 23:00 civarında sonlarındaysa 21:00 civarında ba-tıyor.

1 Eylül akşamı günbatımından sonra güneybatı ufku 29 Eylül akşamı günbatımından sonra güneybatı ufku

Eylül 2014 Gezegenler

AyAy

Antares Satürn

MarsSatürnMars

Antares


Gök Olayları

01 Eylül Mars, Satürn ve Ay günbatımından sonra birbirine yakın görünümde08 Eylül Ay Dünya’ya en yakın konumunda (358.395 km) 20 Eylül Jüpiter ile Ay sabaha karşı doğuda yakın görünümde20 Eylül Ay Dünya’ya en uzak konumunda (405.847 km)22 Eylül Merkür günbatımında güneybatıda en büyük doğu uzanımında (26°)23 Eylül Sonbahar ılımı (gece ve gündüz süreleri eşit)26 Eylül Merkür, Ay ve Spika günbatımında güneybatıda birbirine yakın görünümde28 Eylül Satürn ile Ay günbatımında güneybatıda birbirine yakın görünümde29 Eylül Mars, Ay ve Antares günbatımında güneybatıda yakın görünümde

1 Eylül 23:00

15 Eylül 22:00

30 Eylül 21:00

1 Eylül 23:0015 Eylül 22:0030 Eylül 21:00

KraliçePerseus

Üçgen

Oğlak

Balıklar

Arabacı

Koç

Balina

Kova

Andromeda

Kanatlı At

Güneybalığı

Kral

Büyük Ayı

Kuzeytacı

Yılan

Yay

Kalkan

Kartal

Yunus

Herkül

Yılancı

KuğuLir

Küçük Ayı

KUZEY

GÜNEY

BATI

DO

ĞU

Ejderha

Çoban

Zürafa

Vaşak

Kutupyıldızı

Arkturus

Deneb

Altair

Vega

Kapella

Fomalhaut


Gezegenler Yeniay 24 Eylül

İlkdördün 2 Eylül

Dolunay 9 Eylül

Sondördün 16 Eylül


Gök Olayları

26

Merkür ayın ilk yarısında Güneş’e yakın konumda olduğundan gözlenemiyor. Ayın ortasında sabah gökyüzüne geçecek olan gezegen ufkun üzerinde hızla yükselecek ve ayın 20’sinden sonra gündoğumundan önce doğu ufkunun üzerinde görülebile-cek. Ayın son günleri ufkun üzerinde iyice yükselmiş olacak ve sabah gün ağarırken görülebilecek.

Venüs bu ay akşam gökyüzüne geçecek ancak görülebilecek kadar yükselmeyecek. Venüs’ü görebilmek için Aralık ayının son-larını beklemek gerekiyor.

Mars günbatımından sonra güneybatı ufku üzerinde bulunuyor ve ay boyunca ko-numunu koruyor. Gezegeni akşamları yak-laşık iki saat boyunca gözlemek mümkün. Mars, ayın başlarında Akrep Takımyıldı-zı’nın en parlak yıldızı Antares’le yakın ko-numda. Ayın sonuna geldiğimizde gezegen Yay Takımyıldızı sınırlarına girmiş olacak.

Jüpiter ayın başlarında geceyarısından iki saat sonra doğuyor. Gezegeni görmek için bu sırada doğu ufku üzerine bakmak gerekiyor. Gezegen gündoğumundan önce gökyüzünde en yüksek konumuna ulaşıyor. Ayın sonlarında gezegen geceyarısı civarı doğacak.

Satürn ayın başlarında günbatımından yaklaşık yarım saat sonra güneybatı ufku üzerinde görülebilir. Gezegen ayın sonla-rında iyice alçalmış olacak ve günbatımının hemen ardından gökyüzünü terk edecek.

18 Ekim sabahı hava aydınlanmadan önce güneydoğu ufku 28 Ekim akşamı günbatımından sonra güneybatı ufku

Ekim 2014 Gezegenler

Ay

Jüpiter

Regulus Ay

Mars


Gök Olayları

05 Ekim Ay Dünya’ya en yakın konumunda (363.118 km)18 Ekim Jüpiter ile Ay sabaha karşı doğuda birbirine yakın görünümde18 Ekim Ay Dünya’ya en uzak konumunda (404.897 km)28 Ekim Mars ile Ay günbatımında güneybatıda birbirine yakın görünümde

1 Ekim 23:00

15 Ekim 22:00

31 Ekim 20:00

1 Ekim 23:0015 Ekim 22:0031 Ekim 21:00

KraliçePerseus

BoğaÜçgen

Oğlak

Balıklar

Arabacı

Koç

BalinaKova

Andromeda

Kanatlı At

Güneybalığı

Kral

Büyük Ayı

Yay

Kalkan

Kartal

Yunus

Herkül

Yılancı

Kuğu

Lir

Küçük Ayı

KUZEY

GÜNEY

DO

ĞU

Ejderha

Çoban

Zürafa

Vaşak

Kutupyıldızı

Deneb

Altair

Vega

Kapella

Aldebaran

Fomalhaut

BATI


Gezegenler Yeniay 23 Ekim

İlkdördün 1 Ekim

İlkdördün 31 Ekim

Dolunay 9 Ekim

Sondördün 15 Ekim


Gök Olayları

28

Merkür ay boyunca sabah gökyüzünde, doğu ufku üzerinde yer alıyor. Gezegen ayın ilk günü en büyük uzanımında, yani Güneş’e en uzak görünür konumunda. Merkür bu sırada yılın en iyi konumlarından birinde ve Güneş’ten yaklaşık bir buçuk saat önce doğuyor. Gezegen günler ilerledikçe ufkun üzerinde alçalacak. Ayın ortalarından son-raysa onu görmek zorlaşacak.

Venüs geçen ay akşam gökyüzüne geç-miş olsa da, bu ay boyunca Güneş’e çok ya-kın konumda olacak ve ufkun üzerinde gö-rülebilecek kadar yükselmeyecek. Venüs’ün gözlenebilecek kadar yükselmesi için yılın son günlerini beklemek gerekiyor.

Mars günbatımından sonra güneybatı ufku üzerinde yer alıyor ve ay boyunca ko-numunu büyük ölçüde koruyor. Gezegeni akşamları batmadan önce, yaklaşık iki bu-çuk saat boyunca gözlemek mümkün.

Jüpiter ayın ilk günleri geceyarısı civarı doğuyor. Gezegeni görmek için bu sırada doğu ufku üzerine bakmak gerekiyor. Ge-zegen gündoğumundan önce gökyüzünde en yüksek konumuna ulaşıyor. Jüpiter ayın sonlarında saat 22:00 civarında doğacak. Gezegenin biraz aşağısında görülen parlak yıldız Aslan Takımyıldızı’nın en parlak yıl-dız olan Regulus.

Satürn ayın ilk günleri Güneş’ten yakla-şık yarım saat sonra batıyor. Bu sırada henüz hava tam olarak kararmamış olduğundan gezegeni görmek çok zor. Satürn ilerleyen günlerde Güneş’e çok yakın görünümde olacak ve önümüzdeki ayın başlarına kadar görülemeyecek.

10 Kasım akşamı güneydoğu ufku 25 Kasım akşamı günbatımından sonra güneybatı ufku

Kasım 2014 Gezegenler

Ay BetelgüzKastor

Polluks

AyMars


Gök Olayları

01 Kasım Merkür sabaha karşı doğuda en büyük batı uzanımında (19°)03 Kasım Ay Dünya’ya en yakın konumunda (367.882 km)14 Kasım Jüpiter ile Ay geceyarısından sonra birbirine yakın görünümde15 Kasım Ay Dünya’ya en uzak konumunda (404.337 km)26 Kasım Mars ile Ay günbatımında güneybatıda birbirine yakın görünümde28 Kasım Ay Dünya’ya en yakın konumunda (369.824 km)

1 Kasım 22:00

15 Kasım 21:00

30 Kasım 20:00

1 Kasım 22:0015 Kasım 21:0030 Kasım 20:00

Kraliçe

Perseus

BoğaAvcı

İkizler

Irmak

Irmak

Tavşan

Üçgen

Oğlak

Balıklar

Arabacı

Koç

Balina

Kova

Andromeda

Kanatlı At

Güneybalığı

Kral

Büyük Ayı

Kartal

Yunus

Herkül

Kuğu

Lir

Küçük Ayı

KUZEY

GÜNEY

DO

ĞU

Ejderha

Zürafa

Vaşak

Kutupyıldızı

Deneb

Altair

Vega

Kapella

Aldebaran

Fomalhaut

BATI


Gezegenler Yeniay 22 Kasım

İlkdördün 29 Kasım

Dolunay 6 Kasım

Sondördün 14 Kasım


Gök Olayları

30

Merkür ayın ikinci haftasından itibaren akşam gökyüzünde. Gezegeni görebilmek için Ocak ayının ilk günlerini beklemek ge-rekiyor. Ocak ayının ilk haftasından sonra Merkür ve Venüs çok yakın konuma gele-cek. Bu yakınlaşmanın öncesinde, Aralık ayının son günleri Merkür Venüs’ün biraz altında yer alacak. Bir dürbün yardımıyla, Venüs’ten de yardım alınarak yılın son günü Merkür zor da olsa görülebilir.

Venüs ay boyunca akşam gökyüzünde. Ancak ufka çok yakın konumda ve ay bo-yunca alacakaranlık bitmeden batıyor. Ge-zegen çok parlak olduğundan ayın son gün-leri günbatımından kısa bir süre sonra, hava kararmadan önce güneybatı ufku üzerinde görülebilir.

Mars günbatımından sonra güneyba-tı ufku üzerinde yer alıyor ve ay boyunca konumunu koruyor. Gezegeni akşamları yaklaşık iki buçuk saat boyunca gözlemek mümkün.

Jüpiter ayın başlarında 22:00 civarında doğuyor. Gezegeni görmek için bu sırada doğu ufku üzerine bakmak gerekiyor. Ge-zegen gündoğumundan hemen önce gök-yüzünde en yüksek konumuna ulaşıyor. Jüpiter ayın sonlarında saat 20:00 civarında doğacak. Aslan Takımyıldızı’nın en parlak yıldızı olan Regulus ve Jüpiter ay boyunca birbirlerine yakın konumda olacak.

Satürn ayın başlarında görülemeyecek, çünkü ufka çok yakın olacak. Görülebilecek kadar yükselmesi için ayın ortalarını bekle-mek gerekiyor. Satürn ayın sonunda sabah gün ağarmadan doğmuş olacak.

19 Aralık sabahı gündoğumundan önce güneydoğu ufku 25 Aralık akşamı güneybatı ufku

Aralık 2014 Gezegenler Gök Olayları

Ay

Satürn

Ay

Mars


Gök Olayları

12 Aralık Jüpiter ile Ay sabaha karşı doğuda birbirine yakın görünümde13 Aralık Ay Dünya’ya en uzak konumunda (404.584 km)19 Aralık Satürn ile Ay sabaha karşı doğuda birbirine yakın görünümde22 Aralık Kış gündönümü (en kısa gündüz, en uzun gece)24 Aralık Ay Dünya’ya en yakın konumunda (364.796 km)25 Aralık Mars ile Ay günbatımından sonra güneybatıda birbirine yakın görünümde

1 Aralık 22:00

15 Aralık 21:00

31 Aralık 20:00

1 Aralık 22:0015 Aralık 21:0031 Aralık 20:00

Kraliçe

Perseus

Boğa

Avcı

İkizlerYengeç

Tekboynuz

Irmak

Irmak

Tavşan

Üçgen

Balıklar

Arabacı

Koç

Balina

Kova

Andromeda

Kanatlı At

Kral

Büyük Ayı

Yunus

Kuğu

Lir

Küçük Ayı

KUZEY

GÜNEY

DO

ĞU

Ejderha

ZürafaVaşak

Kutupyıldızı

Deneb

Vega

Kapella

Aldebaran

BATIKüçük

Köpek

BüyükKöpek

Akyıldız(Sirius)

ProcyonJüp

Jüpiter


Gezegenler Gök Olayları Yeniay 22 Aralık

İlkdördün 28 Aralık

Dolunay 6 Aralık

Sondördün 14 Aralık


M31do

guyo

r

M42do

guyo

r

M45do

guyo

r

Merkürdoguyor

Mer

kürd

oguy

or

Merkü

r

dogu

yor

Venüsdoguyor

Marsdo

guyo

r

Marsdoguyor

Jüpite

rdoguyor

Satürn

dogu

yor

Satürndoguyo

r

Uranüs

dogu

yor

Neptün

dogu

yor

Antares

meridy

ende

Antares

mrd.

Deneb

meridy

ende

Arktur

usmer

idyen

de

Polluk

smeridy

ende

Polluk

smeridy

ende

M31mrd.

M31mer

idyen

de

M42mer

idyen

de

M42mer

idyen

de

M45mer

idyen

de

M45mer

idyen

de

Mar

sm

erid

yend

e

Jüpit

ermer

idyen

de

Jüpit

ermer

idyen

de

Satürn

meridy

ende

Ura.mrd.

Uranü

smeridy

ende

Neptün

meridy

ende

M31ba

tıyor

M31ba

tıyor

M42ba

tıyor

M42ba

tıyor

M45ba

tıyor

M45ba

tıyor

Mer

kür

batıy

or

Mer

kür

batıy

or

Merkürbatıyor

Merkür bat.

Venü

sbt

.

Venüs batıyor

Marsba

tıyor

Marsbatıyor

Jüpite

rbatıyor

Satürn

batıy

or

Uranüs

batıy

or

Uranü

sbatıy

or

Neptün

batıy

or

Neptün

batıy

or

1717

1818

1919

2020

2121

2222

2323

gece

yarıs

ı

gece

yarıs

ı

0101

0202

0303

0404

0505

0606

0707A

KS

AM

SA

BA

H

56

1213

1920

2627

23

910

1617

2324

23

910

1617

2324

3031

67

1314

2021

2728

45

1112

1819

2526

12

89

1516

2223

2930

67

1314

2021

2728

34

1011

1718

2425

311

78

1415

2122

2829

56

1213

1920

2627

23

910

1617

2324

301

78

1415

2122

2829

Küç

ülen

Ay

(Ay’

ındo

gus

zam

anla

rı)

Büy

üyen

Ay

(Ay’

ınba

tısza

man

ları)

Yeni

ayIlk

dörd

ünD

olun

ayS

ondö

rdün

M31

:A

ndro

med

aG

ökad

ası

M42

:A

vcıB

ulut

susu

M45

:Ye

diK

ızka

rdes

ler

Ocak

Şubat

Mart

NisanMayıs

HaziranTemmuz

Ocak

Şubat

Mart

Nisan

Mayıs Haziran Temmuz

Bu çizelge 2014 yılı için çeşitli gökcisimlerinin doğma, meridyenden (gökyüzünde en yüksek noktasından) geçme ve batma zamanlarını, alacakaranlığın sonuyla başlangıcını ve Ay’ın evrelerini veriyor. Dikey eksen günleri, yatay eksen gece boyunca zamanı gösteriyor.

Yaz saati uygulamasının geçerli olduğu zamanlarda çizelgedeki saatlere bir saat eklemek gerekiyor.Çizelgenin kullanılmasına bir örnek olarak 18 Şubat’ı 19 Şubat’a bağlayan gecenin olaylarının bir bölümüne bakalım. Bunun için ilk olarak çizelgenin sol tarafında bulunan eğriden 16 Şubat’a karşılık gelen noktayı bulmalıyız, bu noktanın biraz altı 18 Şubat’a karşılık geliyor. Buradan edindiğimiz ilk bilgi Güneş’in o akşam yaklaşık 18:30’da batacağı. Bunun ardından, ortalık henüz tam kararmadan 17:40 civarında M45 (Yedi Kızkardeşler) meridyenden geçecek, yani gökyüzündeki en yüksek noktasına ulaşmış olacak.


M31do

guyo

r

M42do

guyo

r

M45do

guyo

r

Merkürdoguyor

Mer

kürd

oguy

or

Merkü

r

dogu

yor

Venüsdoguyor

Marsdo

guyo

r

Marsdoguyor

Jüpite

rdoguyor

Satürn

dogu

yor

Satürndoguyo

r

Uranüs

dogu

yor

Neptün

dogu

yor

Antares

meridy

ende

Antares

mrd.

Deneb

meridy

ende

Arktur

usmer

idyen

de

Polluk

smeridy

ende

Polluk

smeridy

ende

M31mrd.

M31mer

idyen

de

M42mer

idyen

de

M42mer

idyen

de

M45mer

idyen

de

M45mer

idyen

de

Mar

sm

erid

yend

e

Jüpit

ermer

idyen

de

Jüpit

ermer

idyen

de

Satürn

meridy

ende

Ura.mrd.

Uranü

smeridy

ende

Neptün

meridy

ende

M31ba

tıyor

M31ba

tıyor

M42ba

tıyor

M42ba

tıyor

M45ba

tıyor

M45ba

tıyor

Mer

kür

batıy

or

Mer

kür

batıy

or

Merkürbatıyor

Merkür bat.

Venü

sbt

.

Venüs batıyor

Marsba

tıyor

Marsbatıyor

Jüpite

rbatıyor

Satürn

batıy

or

Uranüs

batıy

or

Uranü

sbatıy

or

Neptün

batıy

or

Neptün

batıy

or

1717

1818

1919

2020

2121

2222

2323

gece

yarıs

ı

gece

yarıs

ı

0101

0202

0303

0404

0505

0606

0707A

KS

AM

SA

BA

H

56

1213

1920

2627

23

910

1617

2324

23

910

1617

2324

3031

67

1314

2021

2728

45

1112

1819

2526

12

89

1516

2223

2930

67

1314

2021

2728

34

1011

1718

2425

311

78

1415

2122

2829

56

1213

1920

2627

23

910

1617

2324

301

78

1415

2122

2829

Küç

ülen

Ay

(Ay’

ındo

gus

zam

anla

rı)

Büy

üyen

Ay

(Ay’

ınba

tısza

man

ları)

Yeni

ayIlk

dörd

ünD

olun

ayS

ondö

rdün

M31

:A

ndro

med

aG

ökad

ası

M42

:A

vcıB

ulut

susu

M45

:Ye

diK

ızka

rdes

ler

Temmuz

Ağustos Eylül

Ekim

KasımAralık

Temmuz

Ağustos

Eylül

Ekim

KasımAralık

Bunun 5-6 dakika ardından da Neptün’ün battığını görüyoruz. Saat 19:00 sularında Güneş ufkun 18 derece altında olacak ve alacakaranlık sona erecek. 20:40 civarında Jüpiter meridyenden geçecek, yaklaşık 5 dakika sonra da Uranüs batacak. Saat 21:00 hizasında gördüğümüz simge Ay’ın doğuşunu işaret ediyor. Bu simgeden ayrıca Ay’ın küçülmekte olduğunu, ama henüz son dördüne de varmamış olduğunu anlıyoruz.

Saat 21:40 dolaylarında İkizler Takımyıldızı’nın parlak bir yıldızı olan Polluks meridyenden geçecek, bunu 22:00 civarında Mars’ın doğması izleyecek.

Hazır

layan

: Ata

kan G

ürka

n


Gökbilim, sınırı olmayan bir laboratuvar-da yapılır ve bu laboratuvarda çalışmak

için uzman olmak gerekmez. Bu laboratuvara girenler, yani geceleri ara sıra da olsa başını kaldırıp gökyüzüne bakan herkes amatör gökbilimci sayılır. Başka hiçbir bilim dalı bu denli halka açık değildir. Amatör gökbilimci istediği konuda, canı istediği zaman çalış-makta özgürdür.

Gökbilim denince genellikle akla teleskop gelir. Çok pahalı teleskoplar kullanan amatör gökbilimciler var. Elbette teleskoplar insanı gökyüzünün derinliklerine götürüyor, ama amatör gökbilimci olmak için teleskop bir zorunluluk değil. Ayrıca tüm dünyada ve ül-kemizde kendi teleskoplarını yapan amatör gökbilimciler var. Bu başlı başına güzel bir et-kinlik olduğu gibi çok daha düşük maliyetle amatör bir gökbilimcinin ihtiyaçlarını karşı-layacak teleskoplar yapılabiliyor.

Bu kitapçıkta yer verdiğimiz yazıların çoğu daha önce Bilim ve Teknik dergisinde yayım-landı. Amatör gökbilimciliğe ilgi duyanlara yardımcı olabilmek için hazırlanan bu yazılar daha çok çıplak gözle yapılan gözlemlere yö-nelik. Bu yazıları okuduktan sonra çıplak göz-le bir teleskopla yapabileceğinizden çok daha fazlasını yapabileceğinizi göreceksiniz.

Kitapçığın son sayfalarında teleskoplara ilgi duyan gözlemcilere yönelik bilgiler de yer alıyor. Özellikle teleskop almayı düşünen okuyucularımıza bu yazıları okumalarını tav-siye ediyoruz.

Gökyüzü gözlemciliği yapmak için teles-kop sahibi olmak gerekmediğini bir kez daha hatırlattıktan sonra şunu da ekleyelim: Bir teleskop almadan önce gökyüzünü tanımak yani yıldızları, takımyıldızları, gezegenlerin hareketlerini, gökyüzünü ve gökyüzüyle ilgi-li birtakım temel bilgileri öğrenmek gerekir.

Gökyüzü GözlemciliğiAl

p Ako

ğlu

34


Bu nedenle gökyüzü gözlemciliğine yeni baş-layanlara teleskop almaylarını önermiyoruz. Ayrıca belki de hiçbir zaman bir teleskoba gereksinim duymayacaksınız.

Çıplak gözle yapabileceklerimizin nere-deyse sınırı yok. Takımyıldızları, gezegenle-rin hareketlerini, Ay’ın ve hatta gözünüz çok keskinse Venüs’ün evrelerini, örtülmeleri (za-man zaman Ay gezegenleri ve yıldızları, daha seyrek olarak da bir gezegen bir yıldızı örter), Ay ve Güneş tutulmalarını, göktaşı yağmur-larını, kuyrukluyıldızları, ikili yıldızları, de-ğişen yıldızları, bulutsuları, yıldız kümelerini hatta milyonlarca ışık yılı uzaklıktaki birkaç gökadayı gözleyebiliriz. Üstelik gezegenlerin ve Ay’ın hareketleri, takımyıldızlar, göktaşı yağmurları gibi gök olaylarını gözlemenin en iyi yolu onlara herhangi bir araç olmaksızın bakmaktır. Çünkü bu olaylar gökyüzünde ge-niş alanlarda gerçekleşir.

Telekop sahibi olmayı başlangıçta öner-mesek de bir dürbün ister deneyimsiz, ister deneyimli olsun tüm amatör gökbilimcilerin kullanabileceği bir gözlem aracı. Basit bir ara-zi dürbünüyle, kuyrukluyıldızları, gökadaları ve yıldız kümelerini çok daha ayrıntılı, yıl-dızları çok daha parlak görürüz. Çıplak gözle birbirinden ayıramadığımız ikili yıldızları ayırt ederiz.

Gökyüzü GözlemciliğiAl

amy


Takımyıldızlar

Günümüzde kullanılan takımyıldız adları çoğunlukla Yunan mitolojisinden geli-

yor. Bugünkü gökyüzü atlasları 88 takımyıl-dız içeriyor. Her takımyıldızın çevresindeki belli bir alanda bulunan gökcisimleri, o ta-kımyıldızın içinde kabul ediliyor.

Takımyıldızların hepsini aynı anda gökyü-zünde göremeyiz. Çünkü herhangi bir anda gökyüzünün ancak yarısı ufkun üzerindedir. Gökyüzünün hangi bölümünü gördüğümüz, zamana ve Dünya üzerinde bulunduğumuz yere bağlıdır. Gece saat ilerledikçe batıdaki takımyıldızlar batar, doğudan başkaları do-ğar. Yine mevsime bağlı olarak bazı takımyıl-dızlar ufkun altında kalır.

Pek çoğumuzun düşündüğünün tersine, bir takımyıldız gerçek bir yıldız kümesi değil-dir. Takımyıldızlar birbiriyle ilişkisi olmayan, birbirine çok uzak yıldızlardan oluşur. Ta-kımyıldızlar, görünür parlaklıkları birbirine yakın olan yıldızlardan oluşur. Bu yıldızlar yalnızca bizim bakış doğrultumuza göre bir-birlerine yakın görünür.

Bir takımyıldızın ötekilere göre konu-munu bilirseniz, onu gökyüzünde bulmanız çok daha kolay olur. Gökyüzünü tanımaya, öncelikle en kolay bulunabilecek takımyıl-dızlardan başlayın. Büyük Ayı başlangıç için iyi bir hedef. Çünkü bir kepçeye benzeyen biçimiyle ve benzer parlaklıktaki yıldızla-rıyla dikkat çeker. Yıl boyunca gökyüzünde yer alan Büyük Ayı’yı gökyüzünde bulmak

için kuzeye doğru bakmanız yeterli. Büyük Ayı’yı bulduktan sonra, ilk işiniz Kutupyıl-dızı’nı bulmak olabilir.

Gökyüzünde belirgin bir takımyıldızı (örneğin Büyük Ayı’yı) bulduktan sonra di-ğer takımyıldızları da ondan yararlanarak bulabilirsiniz. Bu, bir kent haritasından ya-rarlanarak yeni yerler keşfetmek için tanıdık bir yerden yola çıkmaya benzer. Tıpkı Ku-tupyıldızı’nı bulmak için kepçenin kenarın-daki yıldızlar doğrultusunda hayali bir çizgi çizmemiz gibi, diğer yıldızları bulmak için de birtakım çizgiler, yol göstericiler hayal edebi-lirsiniz.

Bir takımyıldızı tanımlamaya çalışırken öncelikle en parlak yıldızını bulmaya çalışın, ondan sonra adım adım ilerleyin. Haritada bu yıldıza çizgiyle birleştirilmiş en yakın yıl-dızı bulun, sonra o yıldızı gökyüzünde bul-maya çalışın. Bu şekilde ilerleyerek takımyıl-dızın tamamını gökyüzünde bulmaya çalışın.

Stell

arium

Gökyüzünü tanımaya parlak yıldızlardan ve belirgin takımyıldızlardan başlayabilirsiniz.

Eskiden yaşamış insanlar, gökyüzündeki yıldızların oluşturduğu desenleri çeşitli varlıklara benzetmiş, o sayede bunları hatırlamanın ve gökyüzünde bulmanın daha kolay olduğunu keşfetmişler. Günümüzde de takımyıldız şekillerinden bu amaçla yararlanıyoruz.

Gökyüzünde Uzaklıklar

36


Takımyıldızlar

Eğer bir arkadaşınıza bir gökcisminin yerini tarif etmeyi denediyseniz bunun

zaman zaman ne kadar zor olduğunu fark etmişsinizdir. Bunun nedeni kubbe şeklinde gördüğümüz gökyüzünde mesafelerin alışkın olduğumuz uzunluk ölçüleriyle ifade edilme-mesidir. Gökyüzündeki uzaklıklar “açısal” olarak ifade edilir. Gökyüzünde açı ölçme düşüncesi gözünüzü korkutmasın, bunun için çok kolay yöntemler var.

Peki gökyüzünde açıları nasıl ölçece-ğiz? Çok kolay. Elimizle! Her ne kadar pek duyarlı bir ölçüm yöntemi olmasa da, bu yöntem çok kullanışlıdır. Ayrıca eliniz her zaman yanınızda taşıdığınız bir “astronomi aletidir”. Kolunuzu dirseğinizi kırmadan kaldırdığınızda, yumruğunuz 10, karışınız 25, parmağınızsa yaklaşık 1 derece görü-nür. Elbette bu değerler kişiden kişiye deği-şir, ama bu yöntem özellikle gökyüzündeki bir cismin konumunu bir arkadaşınıza tarif ederken çok işe yarar.

Eğer karışınızın ya da yumruğunuzun kaç derece genişlikte göründüğünü daha hassas olarak belirlemek istiyorsanız Büyük Ayı Ta-kımyıldızı’ndan yararlanabilirsiniz. Büyük Ayı gökyüzünde mükemmel bir ölçek oluşturur. Aşağıdaki çizimde Büyük Ayı’nın yıldızları-nın birbirlerine açısal uzaklıkları veriliyor.

“Gökyüzünde basit açı ölçümü” demek belki biraz abartılı olacak ama bazen hayat kurtarıcı da olabilir. Örneğin kamp yapı-yorsunuz ve uzun bir yürüyüşe çıktınız. Hava kararmadan geri dönmeniz gereki-yor. Ne zaman geri döneceğinize Güneş’in ne zaman batacağını hesaplayarak karar verebilirsiniz. Eğer kamp yerine iki saatlik bir yürüyüş mesafesindeyseniz ve Güneş’in batmasına iki saat kaldıysa geri dönüş za-manı geldi demektir. Burada bilmeniz ge-reken, yumruğunuzun ya da karışınızın açısal olarak genişliği ve Güneş’in (ve tüm gökyüzünün) saatte 15 derece kadar dön-düğü. Güneş ufuktan üç yumruk genişliği kadar yüksekteyse, batmasına yaklaşık iki saat kalmıştır.

Gökyüzünde daha küçük mesafeler “Ay’ın görünür çapı” ile ifade edilebilir. Ay gökyü-zünde yaklaşık yarım derece çapında bir alan kaplar. Amatör gökbilimciler gökyüzündeki “küçük” uzaklıkları tarif ederken sıklıkla bu birimi kullanır.

15°

10°

8°

5°

25°

5,5°

4,5°

4,5°

6,5°

10°

25°1°Gökyüzünde Uzaklıklar

Gökyüzündeki uzaklıkları alışkın olduğumuz uzunluk ölçüleriyle ifade etmek zordur. Bunun yerine açıları ölçmemize yardımcı olan yöntemler kullanırız.


Bir gök yü zü ha ri ta sı nı kul lan mak, bir ka ra-yol la rı ha ri ta sı nı kul lan mak tan bi raz da-

ha kar ma şık tır ve bil gi ge rek ti rir. Bir gök yü zü ha ri ta sı nı kul la na bil mek için, her şey den ön ce yıl dız la rın par lak lık sis te mi, gök yü zün de ki uzak lık la rın öl çü mü, gök yü zü ko or di nat la rı, gök ci sim le ri nin na sıl ad lan dı rıl dı ğı gi bi ko-nu lar da bir ta kım te mel bil gi le re sa hip ol mak ge re ki yor.

Gök yü zü ha ri ta la rı çe şit li dir. Eğer çıp lak göz le göz lem ya pı yor sa nız, ge nel lik le ki tap-çı ğın aylık gök olaylarıyla ilgili bölümünde ver di ği miz tür den yıl dız ha ri ta ları işi ni zi gö-rür. Böy le bir ha ri ta yı kul la na bil mek için, yu-ka rı da say dı ğı mız ko nu lar da faz la bil gi sa hi bi ol ma nız da ge rek mez. Bil me niz ge re ken, bu ha ri ta yı na sıl tu ta ca ğı nız dır. Bu nun için, ön-ce lik le yön le ri bil mek ge re ki yor. Bu nu da en ko lay Ku tup yıl dı zı sa ye sin de ya pa rız. Ku tup-yıl dı zı’nı bul ma nın en ko la yo luy sa Bü yük Ayı Ta kım yıl dı zı’ndan ya rar lan mak tır. Ku-tup yıl dı zı pek par lak bir yıl dız de ğil dir, an cak bu lun du ğu böl ge de ki yıl dız lar on dan da ha sö nük ol du ğun dan se çil me si ko lay dır. Ku ze-yi bul duk tan son ra ha ri ta daki işa ret li yön le ri, ger çek yön ler le ça kış tır mak ge re ki yor. Bu nu ya pa bil mek için , ha ri ta yı ha va ya kal dı ra rak bak mak ge rek ti ği ni fark ede cek si niz. Ha ri ta-da ki yön ler le ger çek yön ler, an cak bu şe kil de bir bi riy le ça kı şır. Çün kü bu ha ri ta yer ha ri ta sı de ğil, gök yü zü ha ri ta sı dır. Ha ri ta nın ke nar la rı ufk u, tam or ta sı ise ba şu cu nok ta sı nı gös te rir.

Ba şu cu, ba şı nı zı kal dır dı ğı nız da tam te pe de gör dü ğü nüz yer dir.

Ay rın tı lı gök yü zü ha ri ta la rın da du rum fark lı dır. Bu ha ri ta lar pek çok say fa dan olu-şur. “Yıl dız at la sı” adı ve ri len bu ha ri ta lar, gü-ne ve sa ate gö re ayar lan ma mış tır. Ya ni be lir li bir gün de ki ve sa at te ki gök yü zü nün gö rü nü-münü de ğil, tüm gök yü zü nü par ça par ça, böl-ge le re ayı ra rak gös te rir ler. Bir te les kop la bir gök cis mi ni bul mak is te di ği miz de, ge nel lik le bu tür bir yıl dız at la sı na ge rek si nim du ya rız. Yıl dız at las la rın da yön ler de ğil, gök yü zü ko-or di nat la rı ve ri lir. Bu ko or di nat lar, yer yü zü ha ri ta la rın da ki en lem ve boy la ma ben zer. At-las lar da sağ açık lık ve dik açık lık ko or di nat çiz gi le ri çi zil miş tir.

Yıl dız at las la rı, ge nel lik le içer di kleri yıl-dız la rın par lak lık la rı na gö re sı nıflan dı rı lır: Be şin ci ka dir yıl dız at la sı, se ki zin ci ka dir yıl-dız at la sı gi bi. Ba sit ha ri ta lar, ge nel lik le par-lak lık la rı dör dün cü-be şin ci ka di re ka dar olan yıl dız la rı içe rir ken, da ha sö nük gök ci sim le ri-ni göz le mek is te yen le rin kul la nı mı na yö ne lik yıl dız ha ri ta la rı da var dır. Bu ra da akıl da tu tul-ma sı ge re ken, ka dir de ğe ri bü yü dük çe yıl dı zın gö rü nür par lak lı ğı nın azal ma sı. Ör ne ğin 0 ka dir, 9 ka di re gö re çok da ha par lak gö rü nür.

Yıl dız ha ri ta la rın da, gök ci sim le ri nin ken-di le ri ne öz gü sim ge le ri var dır. Yu ka rı da da de ğin di ği miz gi bi, yıl dız lar par lak lık la rıy la oran tı lı bü yük lük te nok ta lar la gös te ri lir. Di-ğer gök ci sim lerinin sim geleri ise haritadan

Gökyüzü Haritaları

Ama tör bir gök bi lim ci nin ge rek si nim duy du ğu en önem li ge reç yıl dız ha ri ta sı dır.

Bil me di ği miz bir ye re gi der ken nasıl ka ra yol la rı ha ri ta sı na ge rek si nim du yu yor sak, gök yü zün de bir gök cis mi ni bul mak için de yıl dız at la sı na ge rek si nim du ya rız.

38


Gökyüzü Haritaları

Tutulum Çemberi

Tutulum Çem

beri

Tu

tulu

m Ç

em

beri

Gök

Ekv

ator

u

Gök Ekvatoru

G

ök Ekvatoru

TEMMUZ

AĞUS

TOS

EY

LÜL

EKİM

KASIM

ARALIK OCAK

ŞUBAT

MAR

T NİSAN

MAYIS HAZİRAN

Sağ

Açı

klık

Sağ Açıklık

Sağ Açıklık

25 5 1

0 15 2

0 25

30

5

10

1

5

20

25

3

0

5

1

0

15

20

2

5

5

10

15

20

25

30

5

10

15 20

25 5 10 15 20 25 30 5 10 15 20 25 30 5 10 15 20 25 5 10 15 20 25 30 5 10 15 20 25 5 10 15 20 25 30 5 10 15

0°

0

°

0°

0°

30°

30°

3

0°

30°

60

°

60°

6

0°

60°

-30

°

-30°

-30°

-30°

0

2

3

22

21

20

19

18 17

16

15

14

13

1

2

1

1

10

9

8

7 6

5

4

3

2

1

30

2

3

30

22

30

2

1

30

20

3

0

19 30 18 30 17 30 16 30 15 30 14 30 13 30 12 30 11 30 10 30 9 30 8 30 7 30 6 30

5

30

4

30

3

3

0

2

30

1

30

0

20

l ı ı l ı ı l ı ı l

ı ı l

ı ı l

ı ı

l ı

ı

l ı

ı

l ı

ı

l

ı ı

l

ı

ı

l

ı ı

l

ı

ı

l

ı ı

l

ı

ı

l

ı ı

l

ı

ı

l

ı ı

l

ı ı

l ı

ı

l ı

ı l

ı ı l

ı ı l ı

ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı l ı ı

ORİON

ARABACI

PERSEUS

ZÜRAFA

VAŞAK

KR

ALİ

ÇE

KAN

ATLI

AT

KER

TEN

KEL

E KO

VA

GÜN

EY B

ALIĞ

I

TUR

NA

KRAL

KÜÇÜK AYI

EJDERHA

HERKÜL

YILANCI

KURT

AKREPCETVEL

TERAZİ

KUZEY TACI

YILANIN

BAŞI

ÇOBAN

ERB

OĞ

A

BA

ŞAK

KA

RG

A

KU

PA

SU

YILAN

I

SUYILANI

POM

PA

ALTILIK YENGEÇ

ASLA

N

ASLANCIK

BÜ

YÜK

AYI

KOÇÜÇ

GEN

BER

ENİC

ES’İN

SA

ÇI

AV K

ÖP

EKLER

İ

KUĞULİR

YUNUSOK

OĞLAK

YAY

GÜNEY TACI

TELESKOP

MİK

ROSKOPKARTAL

KALKAN

AN

DR

OM

EDA

BA

LIK

LAR

HEY

KEL

TIR

AŞ

AN

KA

BOĞA

TAVŞAN

ÇELİKKALEMGÜVERCİN

TEKBOYNUZ

İKİZLER

IRMAK

IRMAK

OCAK

BÜYÜKKÖPEKPUPA

KÜÇÜK KÖPEK

KUMPASYELKEN Sirius (Akyıldız)

ProkyonBetelgeuse

Aldebaran

Rigel

Kutupyıldızı

Spika

Antares

Arkturus

Vega

Deneb

Albireo

Fom

alha

ut

Altair

Kapella

Mira

M31

Andr

omed

aG

ökad

ası

M81 M82

M51

M42Orion Bulutsusu

M41

M35

Çift

Küm

e

M37

M15

M44Arıkovanı

M45

Ülker (Yedi K

ızkardeşle

r)

M27 DambılM57Yüzük

M20 M22

M11

M7M6

M8M4

M13Herkül

Polluks

Regulus

Kastor

BAL

İNA

Yaban Ördeği

KUZEYKD KB

GBGD

DOĞU BATI ı ı ı ı l ı ı ı ı l ı ı ı ı l ı ı ı ı l ı ı ı ı l ı ı ı ı l ı ı ı ı l ı ı ı ı l ı ı ı ı l ı ı ı ı l ı ı ı ı l ı ı ı ı l ı ı ı ı l ı ı ı ı l

80°

70°

60°

50°

40°

30°

20°

10°

0°

-10°

-20°

-30°

-40°

Gök Atlası

010002

01

0302

0403

:30

:30

:30 :30

:30

:30

:30

:30

:30:30

:30

:30

:30

: 30

: 30

:30

05 04

06 0508 07

09 08

07 06

1716

1817

19182019

2120

2322

0023

2221

40° Kuzey

BT ve

Planisfer olarak da adlandırılan bu tip yıldız haritaları gökyüzü gözlemcilerinin vazgeçilmez yardımcılarıdır. Bu tip haritalar, hem

basit hem de çok kullanışlıdır, çünkü çok basit bir ayarlamayla gökyüzünün yılın yalnızca bir anındaki değil, istediğiniz herhangi bir

anındaki görüntüsünü verir.

haritaya biraz değişik lik gös ter mek le bir lik te genel lik le stan dart tır ve haritanın bir köşesin-de verilir.

Konum ları değiş ken ol duğun dan Güneş Sis temi’nin üyeleri (Güneş, gezegen ler ve uy-duları, Ay, kuy ruk luyıl dız lar ve as teroit ler) yıl-dız at las ların da işaret len mez. Bu gök cisim leri, an cak belir li bir tarih ve saat teki gök yüzünü gös teren haritalar da yer alabilir.

Bir de “planis fer” denen, gökyüzünün yılın is tediğimiz günün de ve saatin de gös-terecek biçim de ayar lanabilen gök yüzü hari-taları var dır. Bu haritalar basit tir, an cak çok kul lanış lıdır.


Günümüzde bu adlandırmaların resmi-yet kazanması için Uluslararası Ast-

ronomi Birliği’nin (IAU) onayını alması gerekiyor. Ancak geçmişte yapılmış adlan-dırmalar genellikle aynen kullanılıyor.

Takımyıldızlarla başlayalım. Takımyıl-dızlara verilen adlar genellikle Eski Yunan-lar’ın verdiği adlardır. Bu takımyıldızların adları birtakım canlı varlıklardan, günlük hayatta kullanılan araç ve gereçten ya da mi-tolojiden gelir. Eski Yunanlar güney yarıkü-reye gitmediklerinden güney gökküredeki takımyıldızlara buraya giden ilk denizciler-ce ad verilmiş. Denizcilerden ne beklenir? Elbette Pupa, Yelken, Karina, Pusula, Altılık gibi adlar.

Yıldızların parlak olanlarına verilen ad-larsa genellikle Arapça’dan gelmedir. Gü-nümüze değin hazırlanan çeşitli yıldız ka-taloglarında farklı adlandırmalara gidilmiş. 1600’lerin başlarında Johann Bayer adlı gökbilimci, hazırladığı Uranometria adlı yıl-dız atlasında, yıldızları tanımlamak için Yu-nan alfabesindeki harfleri yıldızın bulundu-ğu takımyıldızın başına getirmiş. Örneğin Kuğu (Cygnus) Takımyıldızı’nın en parlak yıldızını Alfa (α) Kuğu, ikinci parlak yıldızı-nı Beta (β) Kuğu olarak adlandırmış. Yunan alfabesindeki 24 harfin bazı takımyıldızlar-daki tüm parlak yıldızları adlandırmakta yetersiz kaldığı durumlarda, birbirine yakın konumda yer alan yıldızları adlandırırken,

aynı harf yanına bir sayı eklenerek kullanıl-mış. π1 Orionis, π2 Orionis gibi.

1712 yılında İngiliz gökbilimci John Fal-msteed, takımyıldızlardaki yıldızları batıdan doğuya doğru numaralandırdı. Bu yöntem, harita üzerinde bir yıldızı bulurken büyük kolaylık sağladı. Falmsteed kataloğundan bir örnek verecek olursak, 33 Orion, 32 Ori-on’un hemen doğusunda, 34 Orion’un he-men batısında yer alır. Falmsteed bu şekilde 2682 yıldızı numaralandırmış.

Günümüzdeki modern yıldız haritala-rında yıldızın adı yoksa Bayer harfi, o da yoksa Falmsteed numarası verilir.

Günümüze kadar hazırlanmış çeşitli ka-taloglar olmasına karşın, sönük yıldızlar için bugün yaygın olarak kullanılan yıldız kata-loğu Annie J. Cannon’un 1911-1915 tarihle-ri arasında hazırladığı Henry Draper (HD) yıldız kataloğudur. Yıldızların batıdan do-ğuya doğru sıralandığı bu katalog 225.000 yıldız içeriyor ve her birinin tayf türü veri-liyor.

Yıldız kümeleri, bulutsular ve gökadalar gibi derin gökyüzü cisimleri için hazırlan-mış birçok katalog olmasına karşın, özellik-le amatör gökbilimciler tarafından en çok kullanılanları Messier Kataloğu ve NGC’dir [New General Catalogue].

1700’lü yıllarda yaşamış Fransız gökbi-limci Charles Messier, bu cisimleri kuyruk-luyıldızlarla karıştırmamak için bir katalog

Gökcisimleri Nasıl Adlandırılıyor?

Gökcisimlerine verilen ilginç adların kökenini hepimiz merak ederiz. Gökcisimlerinin bazısı adlarını mitolojik kahramanlardan, bazısı da hayvan, eşya ya da çevremizdeki çeşitli varlıklardan alır. Adların bir kısmı eski Yunanca, Arapça, bazıları da Türkçedir. Hatta bir kısmı ne olduğu pek anlaşılmayan harflerden ve rakamlardan oluşur.

40


hazırlamış. Messier Ka-taloğu olarak bilinen bu katalog, 110 gökcismin-den oluşuyor. Bu kata-logda, çoğunluğu kuzey yarıkürede yer alan bu-lutsu, yıldız kümesi ve gökada gibi çeşitli parlak gökcisimleri yer alıyor. Messier bunları keşif sırasına göre numara-landırmış ve numara-nın önüne bir “M” harfi koymuş. Örneğin Orion Bulutsusu Messier Ka-taloğu’nda M42 olarak adlandırılır. M42’nin yanı sıra en ünlü Messier cisimleri arasında, Ül-ker Açık Yıldız Kümesi (M45), Herkül Kümesi (M13), Andromeda Gö-kadası (M31) var.

Messier, 15 kuyruklu-yıldız keşfine imza attı. Ancak bunların çoğu bugün anımsanmıyor. Messier Kataloğu yaklaşık iki yüzyıl önce hazırlanmış olmasına karşın, içerdiği gökci-simleri amatör (bazen de profesyonel) gök-bilimcilerin en çok gözlediği gökcisimleri.

Danimarkalı gökbilimci John Dreyer tarafından hazırlanan NGC [New General Catalogue], sadece yıldız kümeleri, bulutsu-lar ve gökadalar için hazırlanmış kataloglar arasında, Messier kataloğundan çok daha kapsamlıdır. Adında “new” yani “yeni” söz-cüğü bulunmasına karşın, bu katalog 120 yıl önce hazırlanmış. Başlangıçta 7840 gökcis-mi içeren katalog, daha sonra yine Dreyer tarafından yeniden düzenlenerek IC [Index

Catalogues] adını aldı. IC ile 13.226 gökcis-mi kataloglandı. NGC kataloğu, günümüz-de de yeni düzenlemeleriyle kullanılıyor.

Yine amatör gökbilimcilerin ilgi alanrına girebilen değişen yıldızlar, küçük gezegenler (asteroitler), gezegenler ve uyduları, öte-gezegenler, Ay ve diğer gökcisimlerindeki yüzey şekillerinin her birinin kendine özgü adlandırma yöntemleri var. Bunlar bu sayı-da anlattığımız takımyıldız, yıldız ve derin gökyüzü cisimlerinin adlandırma yöntemle-rine göre çok daha karmaşık.

Tipik bir yıldız haritasında parlak yıldızlar adlarıyla verilir. Daha sönük olanlar Bayer harfleriyle, Bayer harfine sahip olmayanlarsa Falmsteed numaralarıyla verilir. Haritada yine Messier Kataloğu’ndaki M42 ve M78 ve NGC Kataloğu’ndaki NGC 1981 gibi cisimler işaretlenmiş durumda.

Gökcisimleri Nasıl Adlandırılıyor?

Rigel

Betelgöz

Aldebaran

Bellatriks

AlnilamAlnitak

Saif

Mintaka

Arneb

Cursa

ι

ζ

π3

µ

η

2

Meissa

τ

ζ

π4

σ

η

ν

π5

53

ν

γ

µ

µ

29

1

90

ο2µ

32

λ

λ

88

ν

ξ

π2

φ2φ1

ω

8

13

ω

ι

κ

χ 1

71

11

ρ

22

υ

β

χ2

π1

119

π6

25ψ

18

β

114ρ

ψ

139

πσ

15

126

134

69

4964

132

104

47

23

56

45

31

10

3

109

79

97

6

111

74

66

27

27

ο1

133

64

71

51

ξ

6668

60

8

106

115

72

40

38

52

60

7551

55

ν

93

122

73

46

16

83

18

116

120

130

14

2133

47

62

NGC 1662

NGC 1807NGC 1817

NGC 1981

NGC 1980

M 42

M 78

NGC 2129

NGC 2169

NGC 2175

NGC 2232

NGC 2237

NGC 2244

NGC 2252

Cr 111

NGC 2286

ORİON


Gözlenecek cisimleri belirlerken gözlem yerinizin durumunu (ışık kirliliği, hava

durumu, çevredeki engeller) göz önünde bulundurun. Örneğin kent merkezindeki evinizin balkonundan ya da bir parktan göz-lem yapmayı planlıyorsanız, derin gökyüzü cisimlerinden çoğunu göremezsiniz. Listeniz daha çok ışık kirliliği altında da gözlenebile-cek cisimlerden yani Ay, gezegenler, çift yıl-dızlar, bazı yıldız kümeleri ve birkaç parlak bulutsuyu içerebilir. Eğer Toroslar’da yaylada ve Aysız bir gecede gözlem yapacaksanız, sö-nük ve derin gökyüzü cisimlerini de listenize katabilirsiniz. Amatör gözlemciler çıplak gö-zün görme sınırını zorlamayı çok sever, ama eğer çıplak gözle gözlem yapacaksanız seçe-ceğiniz cisimlerin parlaklığının gözünüzün algılayabileceği sınırın altında olmamasına dikkat etmeniz gerekir.

Gözleme çıkmadan önce listenize aldığı-nız cisimleri gökyüzü haritanızda işaretleyin. Günümüzde birçok amatör gökbilimci bil-gisayar ortamındaki gökyüzü haritalarından yararlansa da, bunlar basılı bir gökyüzü hari-tasının yerini tutmaz.

Gözlem yapacağınız yere hava kararma-dan önce gitmek size hazırlanmak için za-man kazandırır. Eğer kullanacaksanız teles-kobunuzu, dürbününüzü, haritalarınızı ve diğer gözlem araçlarınızı hava kararmadan gözleme hazır hale getirin. Yanınızda sönük kırmızı ışık veren bir fener bulundurun. Göz-

lemler sırasında asla güçlü, beyaz ışık veren fener kullanmayın, çünkü gözün yeniden karanlığa alışması 15 dakikayı bulur. Bu da büyük zaman kaybıdır. Kırmızı ışık gözünü-zü daha az alır.

Gözleme hazırlanırken, yanınıza mutlaka yedek giysi alın. Yaz aylarında bile olsa, özel-likle uzun süre hareketsiz kalınca üşümek ka-çınılmazdır. İster teleskopla ya da dürbünle, isterse çıplak gözle uzun süre yukarı bakmak çok yorucudur. Taşınabilir sandalyelerin göz-lemler sırasında ve dinlenirken çok yararı olacaktır. Elbette bir termos dolusu çay ya da kahve gözlemlerin ayrılmaz parçasıdır.

Alacakaranlık gözlemlere başlamak için güzel bir zaman. Havanın giderek kararma-sıyla gözler de karanlığa alışır. Ayrıca birer birer beliren yıldızları izlemek çok zevklidir. Öncelikle parlak yıldızları bulun. Derin gök-yüzü cisimlerini görmek için havanın iyice kararmasını beklemek gerekecek.

Gözlem programı yaparken gökyüzünün durumunun göz önünde bulundurulması gerektiğinden söz etmiştik. Aslında biraz çaba harcayarak gözlem koşullarınızı iyileş-tirebilirsiniz. Eğer bir kent merkezinde yaşı-yorsanız ve gözlem yapmak için kent dışına çıkma olanağınız yoksa, ışık kirliliğinden olabildiğince az etkilenmenin bazı yollarını deneyebilirsiniz. Öncelikle, gözlem yaparken herhangi bir kaynaktan gelen ışığın gözleri-nize doğrudan gelmemesi önemli, çünkü bu

Gözleme Hazırlık

Eğer gözleminizi kendiniz planlıyorsanız, bu konuda biraz da deneyiminiz varsa, bir gözlem programı yapın. Çünkü gözleme çıktığınızda, karanlıkta bu hazırlığı yapmak çok zor olur.

Hazırlıklı çıkarsanız gözleme ayırabileceğiniz zamanı daha verimli kullanabilirsiniz.

42


durumda gözleriniz karanlığa uyum sağlaya-maz ve çok daha az sayıda yıldız görebilirsi-niz. Gözlem saati de önemli olabilir. Yanlış aydınlatma yaparak ışık kirliliğine neden olan bazı tesisler, ışıklarını gece belli saat-te kapar. (Son zamanlarda, özellikle büyük alışveriş merkezleri gösteri amacıyla, pro-jektörlerini gökyüzüne çevirerek aşırı kirlilik yaratıyor.) Bu nedenle, gecenin geç saatlerini beklemek yararlı olabilir.

Temiz bir gökyüzünde gözlem yapmak için gözlem gecesi seçimi de önemli. Hava kirliliği gökcisimlerinden gelen ışığı engelle-diği gibi, kent ışıklarının etkisiyle atmosferin parlamasına da neden olur. Rüzgârlı günler-de kentin üzerindeki kirli hava uzaklaşaca-ğından, gökyüzü rüzgârsız günlere göre daha temiz olur.

Kirlilik dışında, doğal atmosfer koşulları da gözlemleri etkiler. Akşam gözleme gitme-ye hazırlanmadan önce, gözlem koşullarının az çok nasıl olacağını tahmin edebilirsiniz. Havadaki buz kristallerinin ışığı kırmasıyla, Ay’ın ve Güneş’in çevresinde hâle oluşur. Bu kristaller, gözlemi olumsuz etkilemelerinin yanı sıra genellikle 12 ila 18 saat sonra gelebi-lecek bir yağışın habercisidir.

Akşam, günbatımında Güneş’in kırmızı görünmesi havanın tozlu olduğunun işareti-dir. Kuzey yarıkürede hava hareketi genellikle batıdan doğuya doğru olduğundan, batıdaki tozlu hava kısa sürede bulunduğunuz bölge-ye gelebilir. Toz, hem gökcisimlerinden kay-naklanan ışığı soğurur hem de yerdeki ışıklar tozlu havanın parlamasına neden olur.

Gökyüzünde göz kırpar gibi parıldayan yıldızları görünce, genelde havanın gözlem için uygun olduğunu düşünürüz. Bu durum aslında tersini anlatır: Sıcaklık farklılıklarının yüksek oluşu nedeniyle hava çalkantılıdır.

Böyle bir havada teleskopla gözlem yaparsa-nız, yıldızların dans eder gibi göründüğünü fark edersiniz. Çalkantının yüksek olduğu gecelerde en iyisi başucuna (gözlemcinin tam tepesi) yakın bölgedeki gökcisimlerini gözlemek. Çalkantının etkisi bu doğrultuda en azdır.

Teleskoplu gözlemler için en iyi zaman, tüm yıldızların pırıl pırıl parladığı yaz gece-leri değil, havanın durgun olduğu soğuk kış geceleri ve hafif puslu yaz geceleridir. An-cak bunun tersi, yani yıldızların pırıl pırıl göründüğü yaz geceleri çıplak gözle yapılan gözlemler için daha uygundur, çünkü havada çalkantı fazladır ama gökyüzü daha temizdir ve daha sönük gökcisimleri gözlenebilir.

Elinize yıldız haritası alıp gözleme çıktığı-nızda, başlangıçta kendinizi kaybolmuş gibi hissedebilirsiniz. Ama zamanla gökyüzünün artık size çok daha tanıdık geldiğini ve yıl-dızların oluşturduğu şekilleri çok daha kolay tanıdığınızı göreceksiniz. Her gün yürüdüğü-nüz yollar size nasıl tanıdık geliyorsa bir süre sonra gökyüzü de öyle gelmeye başlayacak. Ay’ın ve gezegenlerin gökyüzünde birbirle-riyle yaptığı dansın, zaman zaman bizi ziyaret eden kuyrukluyıldızların, Ay ve Güneş tutul-malarının da gökyüzünün büyüleyici güzelli-ğine renk kattığını göreceksiniz.

Gözleme Hazırlık

Alp A

koğlu


Gözümüzün nasıl çalıştığını anlamak, hem gözlem performansımızı artırmak

hem de gördüklerimizi yorumlayabilmek için önemlidir. Birçok gökyüzü meraklısı gözlem araçlarına çok fazla para harcıyor. Ne var ki gözlerini iyi kullanmayı bilmedikleri için bu araçlar beklentilerini karşılamıyor.

Gözlerimiz ışığı duyarlı bir yüzeye odak-layan, burada kaydedilen sinyalleri beyne gönderen bir kamera gibidir. Gün boyunca beynimiz gözlerden gelen o kadar çok veri işler ki bunu sıradan bir kameranın ve kayıt cihazının yapması mümkün değil.

Yerimiz kısıtlı olduğudan gözün nasıl ça-lıştığına ancak gökyüzü gözlemciliğiyle ilgisi ölçüsünde değineceğiz.

Çok sönük cisimleri görmeye çalıştığımız için gözün ışığa duyarlılığı biz amatör gökbi-limcileri fazlasıyla ilgilendirir. Rengi insandan insana değişen iris, ışığın içeri girmesini sağ-layan gözbebeğini tıpkı fotoğraf makinesinin diyaframı gibi büyütüp küçültmeye yarayan kas lifleri içerir. Eğer ortam çok aydınlıksa gözbebeğinin çapı 0,5 mm’ye kadar küçülebi-lir, çok karanlıktaysa 7 mm’yi bulabilir. İrisin en açık olduğu durumlarda içeri giren ışık miktarı, en kapalı olduğu durumda içeri gi-ren ışık miktarının 200 katıdır. İrisin kontrol edebileceği parlaklık farkı 200 kat olmasına karşın, göz başka bir mekanizmayı da kulla-narak bu farkı 10.000 kata çıkarır. Bu, ışığa duyarlı hücrelerdeki kimyasal olaylara bağlı-

dır. Parlak ışıkta bozulan kimyasallar gözün ışığa duyarlılığını azaltır. İris ışığa hızla tepki vererek açılır ya da kapanır, ne var ki ışığa du-yarlılığı belirleyen kimyasalların tepki süresi çok daha uzundur. Öyle ki, gözün karanlıkta ışık duyarlılığını tam olarak kazanması bir saati geçer. Gözümüzün ışığa duyarlı katma-nı ağtabaka ya da retina olarak adlandırılır. Ağtabakada ışığa duyarlı iki çeşit hücre bulu-nur. Koni hücreler ağtabakanın merkezinde yoğunlaşmıştır ve renklere duyarlıdır. Çubuk hücrelerse merkezde az, kenarlarda daha yo-ğundur ve renkleri algılayamaz.

Koni hücreler ışığa görece daha az du-yarlı olsalar da renkli ve çok ayrıntılı görüş sağlarlar. Bu nedenle incelemek istediğimiz bir şeye doğrudan bakarız. Çubuk hücrelerse ayrıntılı görüş sağlamaz. Renkleri algılamasa da düşük ışığa ve harekete duyarlıdır. Böylece beynimize aşırı bir veri akışına yol açmadan, özellikle kenardan yaklaşan tehlikelere karşı tetikte olmamızı sağlarlar. Renklere duyarlı olmadıkları için karanlıkta renkleri algıla-makta zorlanırız. Sönük gökcisimlerini de bu nedenle renksiz görürüz.

Bu temel bilgilere sahip olduktan sonra gökyüzü gözlemciliğinde gözlerimizden ola-bildiğince yüksek verim almak için bazı ipuç-ları yararlı olacaktır.

Öncelikle gözün ışığa duyarlılığını en yük-sek düzeyde tutmak için gözlem öncesinde ve sırasında parlak ışıktan uzak durmak gerekir.

En Değerli Gözlem Aracı: Gözlerimiz

Gökyüzü gözlemciliği söz konusu olduğunda teleskop, dürbün, fotoğraf makinesi gibi gözlem ve görüntüleme araçları akla gelir. Teleskop ne kadar büyükse o kadar iyidir. Fotoğraf makinesinin çözünürlüğü ve ışık duyarlılığı ne kadar yüksekse o kadar iyidir. Ne var ki hâlihazırda sahip olduğumuz paha biçilmez gözlem aletlerimizi pek iyi tanımıyor, onları gökyüzü gözlemciliğinde nasıl daha verimli kullanacağımızı pek bilmiyoruz. Hangi aletten mi bahsediyoruz? Elbette gözlerimizden.

44


Gözün karanlığa alışması için gözlem yerine erkenden giderek buna olanak ya-ratılması iyi olur. Bu işi iyice ileri götüre-rek günün ikinci yarısını koyu camlı güneş gözlükleriyle geçiren amatörler var. Gözlem sırasında haritaya bakmak gibi işler için ışık gerekirse, kırmızı rekli ışık veren ve baktığı-mız yeri zar zor görebileceğimiz kadar ay-dınlatan bir ışık kaynağı kullanmak gerekir. Eğer parlak ışığa karşı önceden önlem alma şansınız yoksa, gözlem öncesi en azından ka-ranlıkta 15-20 dakika bekleyin. Bu, göze gece görme yeteneğini büyük ölçüde kazandırır.

Işığa daha duyarlı olan çubuk hücrele-rin ağtabakanın merkezinde az, çevresinde daha fazla bulunduğundan söz etmiştik. Eğer aradığınız cismi olması gereken yerde göremiyorsanız bakış doğrultunuzu biraz kenara kaydırın. Işığa ve harekete daha du-yarlı olan çubuk hücreler sayesinde bu cismi

yakalayabilirsiniz. Eğer cismi görmekte yine zorlanıyorsanız bakış doğrultunuzu sürekli olarak hızlıca değiştirin. Baktığınız gökcismi çok sönükse, beyninizi orada görülecek bir cisim olduğuna ikna etmek daha zor olacak-tır. Bu şekilde cisim birden bire görünür hale gelebilir.

Gökyüzüne ne kadar bakarsanız o kadar çok şey görürsünüz. Çünkü gökyüzü göz-lemciliğinde beyin-göz koordinasyonunun gelişmesi için deneyim gerekir. Bunun için sık sık gözleme çıkın ve olabildiğince farklı türde gökcismine bakın.

Elbette göz sağlığınıza (genel olarak sağ-lığınıza da) dikkat etmeniz önemli. Olanağı-nız varsa gözleme çıkmadan önce karanlık bir ortamda biraz uyuyun. Bu, gözlerinizle birlikte tüm vücudunuzu dinlendirerek daha verimli bir gözlem yapmanıza yardım-cı olacaktır.

En Değerli Gözlem Aracı: GözlerimizIv

Brun

ier/E

SO


Gökyüzü neden mavidir? Gökyüzü ma-vidir, çünkü bu dalgaboyundaki ışık

atmosfer tarafından, kırmızıya oranla daha çok saçılır. Yani mavi ışık kırmızıya oran-la atmosfere daha fazla saçılarak ona mavi rengini verir. Peki, Güneş’i batarken niye daha kırmızı görürüz? Bu, ışınların bu sı-rada atmosferde daha çok yol kat etmesinin bir sonucudur. O sırada mavi ışık daha kalın bir atmosferi geçmekte olduğundan daha çok saçılır. Mavi azaldığından Güneş daha kırmızı görünür. Aynı zamanda kırmızı da soğurulduğu için Güneş daha sönük görü-nür. Batmak üzere olan Güneş’in gözümüzü rahatsız etmemesinin nedeni budur. Bura-da anımsatalım ki, Güneş’e doğrudan bak-mak, gözlerde kalıcı hasara neden olabilir. Bu nedenle Güneş yüksekteyken kesinlikle ona çıplak gözle bakılmamalıdır. Yine, ba-tarken bile olsa Güneş’e uzun süre bakma-mak gerekir.

Güneş’i batarken seyretmek çoğumu-zun hoşuna gider. Bunda onun gözümüzü fazla rahatsız etmeyişinin yanında, gök-yüzünde yüksekken olduğunun aksine, çok daha büyük görünmesinin payı vardır. Bunun nedeniyse atmosferin mercek etki-sidir. Gökyüzünde alçalan Güneş’in ışınları atmosfere eğik girdiği için kırılır. Güneş al-çaldıkça bu etki artar. Bu da, Güneş’in ufka yakın kısmının daha basık görünmesini açıklar.

Güneş batmadan biraz önce, bazen ilginç bir gösteri sunar bize. Çok kısa süren bu gösteri sırasında Güneş’in son ışıkları yeşil görünür. Yeşil ışık denen bu olay, renklerin atmosferde değişik miktarlarda kırılması sonucu oluşur. Yeşil, kırmızıya oranla daha fazla kırılır. Bu durumda, Güneş’in kırmızı görüntüsü “battığında” yeşil görüntüsü hala görülebilir. Bu olayın çok ender gerçekleştiği söylenir. Ancak bunun bir nedeni yeterince gözlem yapılamaması olabilir. Açık bir ufuk-ta, temiz bir havada gözlemler tekrarlanırsa, bu olaya tanık olma olasılığı artar.

Güneş’in batmasıyla havanın kararması arasında geçen sürece “alacakaranlık” denir. Alacakaranlık süresince Güneş ufkun altın-dadır. Ancak, atmosferin üst katmanların-dan saçılan güneş ışınları havayı aydınlat-mayı sürdürür. Alacakaranlık, Güneş ufkun altında belli bir konuma inene kadar sürer. Alacakaranlığın Güneş battıktan ne kadar sonra bittiği ya da doğmadan ne kadar önce başlayacağı üç farklı şekilde tanımlanır. Bu sivil alacakaranlığa göre 6 derece, denizciliğe göre 12 derece, gökbilime göreyse 18 derece-dir. Güneş, ufkun 18 derece altına indiğinde hava tümüyle kararmış demektir.

Alacakaranlık en kısa ekvatorda sürer. Çünkü Güneş burada ufka dik olarak batar. Dolayısıyla da ufkun 18 derece altına ulaş-ması öteki enlemlere oranla daha kısa sürer. Kuzeye ya da güneye ilerledikçe bu süre ar-

Güneş Batınca...

Gökyüzü gözlemleri genellikle geceleri yapılır. Ama ilgimizi çeken sadece gece yapılan gözlemler değilse, gökyüzü gözlemciliğini gün boyunca yapabiliriz. Doğal olarak, hava kapalı değilse... Gündüz yapabileceğimiz en iyi gözlem, Güneş gözlemidir. Güneş başlı başına bir gözlem konusudur. Bir de Güneş battıktan sonra, hava kararıncaya değin geçen süreç vardır. Alacakaranlık olarak bilinen bu süreçte de çeşitli gözlemler yapılabilir.

46


tar. 50 derece enleme ulaşıldığında, yaklaşık 5 hafta süren bir dönemde, Güneş hiçbir zaman 18 derecenin altına inmez. Yani hava tam olarak kararmaz. Bizim bulunduğumuz enlemde, alacakaranlık süresi mevsime göre bir buçuk ve iki saat arasında değişir.

Her iki yarıkürede de yılın belli dönem-lerinde Güneş hiç batmaz. Bu 66,5 derece enlemi ve yukarısıdır. Bu enlemler, kutup bölgelerinin başlangıcı kabul edilen kutup daireleridir.

Atmosferde Dünya’nın gölgesini görme-ye ne dersiniz? Güneş battıktan yarım saat sonra ya da doğmadan yarım saat önce, Gü-neş’in bulunduğu ufkun tersine bakın. Gü-neş battıktan 20-30 dakika sonra, gökyüzüne oranla daha koyu tonlu bir bant belirecektir. Bu, Dünya’nın gölgesidir. Hava kararmayı sürdürdükçe, bu bant genişleyerek gökyüzü-nün tümünü kaplar. Dünya’nın gölgesini gö-rebilmek için havanın temiz olduğu bir yerde gözlem yapmalısınız.

Gece boyunca sürecek bir gözleme baş-lamadan önce, genellikle gözlem yerine hava kararmadan gidilir. Bu sayede, gökyü-zünde beliren yıldızları izlemek mümkün olur. Önce parlak olanlar belirir, sonra öte-kiler de birer birer ortaya çıkar. Beliren yeni yıldızları tanımaya çalışmak hayli eğlenceli ve eğiticidir.

Güneş yukarıdayken yapılabilecek göz-lemlerden biri de gezegen gözlemleridir.

En parlak gezegen Venüs, gündüz en kolay seçilir. Jüpiter ve Mars da parlak oldukları dönemlerde gündüz çıplak gözle görülebilir. Bu gezegenleri görebilmek için, konumlarını az ya da çok bilmek kolaylık sağlar. Onları rastgele gökyüzünde arayıp bulmak çok zor olabilir. Bir dürbün ya da teleskop, bu ge-zegenleri gündüz görmeyi kolaylaştırır. Bir dürbün ya da teleskopla gündüz Satürn’ü bile görmek olası.

Gündüzleri gezegen gözlemi yapmak için havanın temiz olduğu günleri seçmek gerekir. Nem oranının fazla oluşu, güneş ışınlarının daha fazla saçılmasına neden olacağından görüşü engeller. Ay, gündüzleri Güneş’ten sonra en kolay gözlenebilen gök-cismi olmasına karşın çok nemli havalarda onun bile görülmesi zorlaşır. Sabah saatleri gündüz gözlemleri için daha uygundur. He-nüz Güneş atmosferi fazla ısıtmadığından atmosferdeki çalkantılar daha az olur.

Çok genç Ay’ı bulmak da ayrı bir uğraş olabilir. Ay, henüz 24 saatten genç bir hilal-ken çok incedir. Bu sırada, hava henüz karar-madan battığı için, görülmesi daha zordur. Çok ince hilali görebilmek için, öncelikle ha-vanın temiz olduğu bir yer seçin. Güneş ba-tar batmaz, onun battığı yerin biraz üzerine bakın. Eğer Ay çok alçaksa, onu çıplak gözle bulamayabilirsiniz. Bir dürbünle bakarsanız, bulma olasılığınız artacaktır.

Ankara Elmadağ’da çekilen bu fotoğrafta günbatımının ardından güneş ışınlarının atmosferin üst katmanlarındaki buz kristallerinin içinden geçerken yansıması ve kırılmasıyla oluşan güneş sütunu görülüyor.

Güneş Batınca...Al

p Ako

ğlu


Büyük Kare, Büyük Ayı Takımyıldızı gibi, gökyüzüne başımızı kaldırdığımızda

hemen tanıyıverebileceğimiz şekillerden biridir. Birbirine yakın parlaklıklarda dört yıldızın oluşturduğu bu kareye “büyük” denmesinin nedeniyse gökyüzünde genişçe (bir kenarı yaklaşık 15°) alan kaplamasıdır. Büyük Kare, başlı başına bir takımyıldız de-ğildir, Kanatlı At Takımyıldızı’nın gövdesini oluşturur.

Büyük Kare, pek de parlak olmayan yıldızlardan oluştuğu halde gökyüzünde kolayca bulunabilir. Bunun en önemli ne-deni, çevresindeki ve içindeki yıldızların onu oluşturan yıldızlardan çok daha sönük olmasıdır. Ekim ayında gece yarısına doğru, Büyük Kare başucuna oldukça yakın, biraz güneyde yer alır. Gökyüzüne baktığınızda onu kolaylıkla tanıyabilirsiniz.

Karenin kuzeydoğu köşesini oluşturan yıldız, Alferatz ya da bir başka adıyla Sirrah, 2,1 kadir parlaklıktadır. Kuzeybatı köşeyi oluşturan yıldız Scheat, kararsız değişken bir yıldızdır ve ortalama 2,4 kadirle parlar. Güneybatı köşedeki yıldız Markab, 2,5, gü-neydoğu köşedeki yıldız Algenib 2,8 kadir parlaklıktadır.

Yukarıda “Bütün yollar Kanatlı At’ın büyük karesinden çıkar” demiştik. Bunun nedeni, bu karenin yıldızlarını kullanarak çizeceğimiz çeşitli doğruların bizi gökyü-zündeki parlak bazı yıldızlara götürmesidir.

Bu biçimde çizeceğimiz neredeyse her doğ-ru, bizi önemli bir yıldıza götürür.

Önce doğu kenarından kuzeye uzanan bir doğru çizerek başlayalım. Çizdiğimiz bu doğru neredeyse 0 saat sağ açıklıkla çakışır. Buradan, Beta (β) Kraliçe’nin hemen ya-nından geçerek Kutup Yıldızı’na gidilebilir. Karenin aynı kenarını bu kez ters yöne, yani güneye doğru uzattığımızda Balina Takım-yıldızı’nın pek de parlak olmayan “parlak” yıldızlarından birine, β Balina’ya ulaşabili-riz.

Şimdi gelelim batı kenara. Bu kenarı gösterdiği doğrultuda izleyerek iyice güne-ye inersek, Güney Balığı’nda yer alan par-lak yıldız Fomalhaut’a ulaşırız. Yaklaşık bir kadir parlaklığa sahip olan bu yıldız Ekim ayında en yüksek konumuna ulaşıyor.

Karenin güney kenarını batıya doğru uzattığımızda Kartal Takımyıldızı’nda yer alan Altair’e ulaşırız. Altair, Çalgı (Lir) Ta-kımyıldızı’ndaki Vega ve Kuğu’daki Deneb’le birlikte yaz üçgeninin köşelerini oluşturan yıldızlardan biridir. Aynı kenarı ters yöne, doğuya uzattığımızda, Balina’nın parlak yıl-dızlarından Menkar’a (α Balina) ulaşırız.

Şimdi de köşegenlere bakalım. Güney-batı köşesinden kuzeydoğu köşesine doğru çizeceğimiz köşegeni uzatırsak, Arabacı’da yer alan ve gökyüzünün en parlak yıldız-larından biri olan Kapella’ya ulaşırız. Öteki köşegeni güneydoğu köşesinden kuzeybatı

Gökyüzündeki Yol Gösterici: Büyük Kare

Ünlü bir söz vardır: “Bütün yollar Roma’ya çıkar.”

Bunu gökyüzüne uyarlarsak, sonbahar geceleri için biz de şunu söyleyebiliriz: “Bütün yollar Kanatlı At’ın Büyük Kare’sinden çıkar.”

48


Gökyüzündeki Yol Gösterici: Büyük Kare

LÝR

KUÐU

KRALÝÇE

PERSE

Ülker

KARTAL

GÜNEY

KUZEY

BATI

DOÐU

BOÐA

BALÝNA

ARABACI

BÜYÜKKARE

BÜYÜK AYI

KÜÇÜK AYI

Vega

Kutupyýldýzý

Fomalhaut

Kapella

Aldebaran

Menkar

β

Deneb

Scheat

β

Alferatz

MarkabAlgenibAltair

köşesine doğru çizeceğimiz köşegeni uzattı-ğımızda Kuğu’nun en parlak yıldızı Deneb’e ve biraz daha ilerlediğimizde Çalgı’nın en parlak yıldızı Vega’ya ulaşırız. Bu türden yol gösterici çizgileri gökyüzünün genel görü-nümünü veren haritalarda çizerseniz, sizi biraz yanıltabilirler. Çünkü, kubbe (yarım

küre) biçiminde olan gökyüzü kâğıda akta-rılırken biçimi bir miktar bozulur. Gökyü-züne bir cetvel ya da iki elinizle gerdiğiniz bir ip tutarsanız, bu yol göstericilerin ger-çekte ne kadar doğru gösterdiğini görebilir-siniz.


Yıldız Kümeleri: Yıldız kümeleri birbir-lerine yakın, kütleçekimleriyle bağlı yıldız-lardan oluşur. Genellikle aynı bulutsudan oluştukları için aynı kümede yer alan yıldız-ların özellikleri benzerdir. Yıldız kümeleri kendi içinde ikiye ayrılır: Açık yıldız küme-leri ve küresel yıldız kümeleri.

Açık yıldız kümeleri gökadamız Saman-yolu içinde yer aldıklarından, galaktik kü-meler olarak da adlandırılır. Çoğunlukla genç yıldızlardan oluşan bu kümeler 50 ila 10.000 yıldız içerirler.

Açık yıldız kümeleri, amatör gözlemciler-ce en çok gözlenen gökcisimleridir. Çünkü bir dürbünle yüzlercesini görmek olasıdır.

Hatta bu kümelerin bazılarını gözlemenin en iyi yolu, onlara dürbünle bakmaktır. Ör-neğin açık kümelerin en ünlüsü olan Ülker, 400 ışık yılı uzaklıktadır ve toplam parlaklığı 1,4 kadirdir. Kümedeki yıldızlar, dürbünün görüş alanını hemen hemen doldurur. Yani teleskop, kümenin ancak bir bölümünü gös-terir. Bu da dürbünle elde edilen görüntü kadar güzel bir görüntü oluşturmaz.

Küresel yıldız kümeleriyse Samanyolu’nu küresel bir biçimde çevreler. Bu nedenle, göz-lenebilen küresel kümelerin çoğu düzlemin dışında kalanlardır. Küresel kümelerin en belirgin özelliği, adlarından da anlaşılacağı gibi, hayli düzgün, küresel bir yapıda olma-

Omega Erboğa küresel yıldız kümesi

Gökyüzünün Derinliklerinde

“Derin gökyüzü” aslında Güneş Sistemi dışındaki tüm gökcisimlerini tanımlamada kullanılır.

Literatüre baktığımızda bu terim Güneş, gezegenler ve uyduları dışındaki tüm gökcisimlerini kapsar. Buna karşın amatör gökbilimcilikte derin gökyüzü tanımlanırken biraz daha seçici davranılır. Derin gökyüzü deyince bulutsular, yıldız kümeleri ve gökadalar anlaşılır.

Lagün Bulutsusu gökyüzündeki en parlak bulutsulardan biridir

Ahm

et Ka

le

A. G

rado

/INAF

-Cap

odim

onte

Obs

erva

tory

50


larıdır. Kuramsal olarak, katı olmayan dönen cisimlerde kutupsal bir basılma meydana ge-lir. Küresel kümelerin biçimlerinin bu denli düzgün oluşu kendi çevrelerinde çok yavaş dönmelerine bağlanıyor. Küresel kümeler on binlerce yıldızdan oluşur. Samanyolunda 170 civarında küresel küme bulunuyor.

Bir dürbünle bile pek çok küresel küme-yi gözleyebiliriz. Bu gökcisimlerinin en çok bulunduğu bölge, gökadamızın merkezinin bulunduğu Yay Takımyıldızı’nın çevresidir.

Bulutsular: Bulutsular, evrenin oluşu-mundan artakalan ya da yıldızların çeşitli biçimlerde patlayarak ölmesi sonucu oluşan gökcisimleridir. Bulutsuların bir bölümü gökyüzünde çok geniş alanlara yayılırken, bir bölümü de yüksek büyütmelerle gözle-nebilecek kadar az alan kaplar. Gaz ve toz-dan oluşan bulutsular yıldızların hammad-desidir. Yıldızlar, sıkışan bulutsuların içinde oluşur. Yakınımızdaki bir çok bulutsuda yıl-dız oluşumuna tanık oluyoruz. Bunlara ve-rilebilecek en iyi örnek Avcı Takımyıldızı’n-daki Orion Bulutsusu’dur. Orion Bulutsusu çıplak gözle rahatlıkla seçilebilen bir bulut-sudur. Bulutsunun parlamasına, içerisindeki yeni oluşmuş yıldızlar neden olmaktadır.

Karanlık bulutsular ise gözle görünecek şekilde ışımaz. Önlerinde bulundukları yıl-dızların da ışığını soğurduklarından bize karanlık görünürler.

Yıldızların ölümü sonucunda oluşan bu-lutsular gezegenimsi bulutsular ve süperno-va kalıntıları olmak üzere iki gruba ayrılır. Gezegenimsi bulutsular küçük kütleli yıl-dızların ölümleri sırasında dış katmanlarını yavaşça uzaya savurmuş gökcisimleridir. Te-leskopla bakıldıklarında gezegene benzedik-leri için onlara gezegenimsi bulutsu denir.

Süpernova patlamaları çok büyük pat-lamalardır. Bu nedenle, süpernova olarak patlayan yıldızdan artakalan madde geniş bir alana dağılır.

Gökadalar: Gökadalar, evrendeki en büyük gökcisimleridir. Bazıları yüz milyar-larca yıldız içerir. Gökadalar yıldızlar, yıldız kümeleri ve bulutsular içeren dev sistem-lerdir. Gökadaların binlercesi, ortalama bir teleskopla gözlenebilir. Bir dürbünle gözle-nebilecek gökadaların sayısı da az değildir. Bize yaklaşık 2,2 milyon ışık yılı uzaklıktaki M31 Andromeda Gökadası çıplak gözün görebildiği en uzak gökcismidir. Gökadalar çeşitli türlerinden (sarmal, çubuklu sarmal veya eliptik) ve görüş açımızdan dolayı fark-lı biçimlerde görünür.

Gökyüzünün Derinliklerinde

Perseus Takımyıldızı’nda birbirine çok yakın konumda bulunan iki açık yıldız kümesi: İkili Küme

M 101 Fırıldak Gökadası

Alam

y

TÜBİ

TAK U

lusal

Gözle

mev

i


İster bir dürbün kullanalım isterse güçlü bir teleskop, Ay dışında hiçbir gökcisminin yü-

zey şekillerini ayrıntılı bir biçimde göreme-yiz. En güçlü amatör teleskopları kullansak da gezegenleri bile çıplak gözle Ay’ı gördü-ğümüz kadar ayrıntılı göremeyiz. Ay’ın yılın ortalama yarısında gökyüzünde olduğunu düşünürsek, bu zamanı gözlem yapmadan geçirmek yerine Ay gözlemlerine ayırabiliriz. Üstelik Ay bize her gün farklı bir manzara sunduğundan bu gözlemler hiçbir zaman sı-kıcı olmaz.

Dikkat ettiyseniz Ay bize hep aynı yüzünü gösterir. Yani Ay’ın kendi ekseni çevresindeki dönme süresiyle, Dünya’nın çevresinde do-lanma süreleri eşittir.

Ay’ın Dünya’nın çevresindeki dolanışı nedeniyle, dönemsel olarak değişik bölgeleri aydınlanır. Belli anlarda Güneş ışınlarının ge-liş yönüne bağlı olarak Ay’ı farklı hallerde gö-rürüz. Yeniay halindeyken Ay’ın bize bakan yüzü Güneş’ten hiç ışık almaz. Ama Dün-ya’dan yansıyan güneş ışığı sayesinde, biraz olsun karanlık yüzeyi seçebiliriz. Bu sırada, Güneş’le bizim aramızdadır ve ara sıra tam olarak aramıza girdiğinde Güneş tutulması olur. Dolunay, Dünya Ay’la Güneş’in arasına girdiği zaman gerçekleşir. Dolunayda, Ay’ın bize bakan yüzü tümüyle aydınlanır. Dün-ya’nın gölgesinin Ay’ın üzerine düşmesiyle gerçekleşen Ay tutulması da bu evrede olabi-lir. Bu iki evrenin arasında, Ay’ın bize bakan

yüzü değişik miktarlarda aydınlanır ve öteki haller ortaya çıkar. Yeniayla dolunay arasın-da, Ay’ın görünür yüzeyinin tam yarısının aydınlandığı hale ilkdördün, dolunayla ye-niay arasında Ay’ın görünür yüzeyinin diğer yarısının aydınlandığı hale sondördün denir.

Ay’ın Dünya çevresindeki bir dönüşünü tamamlama süresi 27,3 gündür. Ancak bi-zim gözlediğimiz süre daha uzundur. Çünkü, aynı zamanda, Dünya da Güneş’in çevresin-de dönmektedir. Güneş’in görünür konumu değiştiğinden, Ay ancak 29,5 gün sonra yeni-den aynı halde olur.

Ay yüzeyinin açık ve koyu tonlu bölgeler-den oluştuğunu herkes bilir. Pek ilgisi olmasa da koyu tonlu bölgelelere “deniz” adı verili-yor. Açık tonlu görünen bölgelerse kraterler ve dağlar. Denizler kraterlere ve dağlara göre daha az engebeli yüzeylerdir ve bize bakan yü-zün yaklaşık üçte ikisini oluştururlar. Eskiden bu bölgelerin gerçekten deniz (en azından eski deniz yatakları) olduğu düşünülüyordu. Bu-gün biliyoruz ki Ay yüzeyindeki deniz olarak adlandırılan bölgeler milyarlarca yıl önce akan lavların oluşturduğu görece düz bölgeler.

Denizlere verilen adlar oldukça ilginçtir. Bunlardan bazıları: Mare Tranquilitatis (Ses-sizlik Denizi), Mare Crisium (Bunalımlar Denizi), Lacus Somniorum (Hayalperestler Gölü).

Kraterler Ay’ın en belirgin yüzey şekilleri olarak kabul edilebilir. En az 300 bin krate-

Aylı Geceler

Romantik olanlar dışında, çoğu amatör gökbilimci Ay’dan pek hoşlanmaz. Çünkü Ay gökyüzünü aydınlatır ve bu durum gökyüzünde görülebilecek gökcismi sayısını önemli ölçüde azaltır. Oysa Ay başlı başına bir gözlem konusu olabilir. Ay, Dünyamızın tek doğal uydusu olmasının yanı sıra bize en yakın gökcismidir. Öyle ki, bize en yakın gezegen olan Venüs’ten bile yaklaşık 100 kez daha yakındır.

52


rin çapı bir kilometreden büyüktür. Kraterler gök-taşlarının çarpması sonucu oluşmuştur. Birçoğunun merke-zinde çarpışmanın etkisiyle meydana gelmiş tepeler bu-lunur. Kraterleri çevreleyen duvar-ların içi çarpışmada fışkırarak daha son-ra çöken toprak ve taş parçalarıyla yeniden bir miktar dolduğundan genellik-le düzdür. Çok şiddetli çarpışmaların sonucu oluşan bazı kraterlerin çevresinde, fışkıran toprak ve taş parçaları, ışınlar oluş-turacak biçimde yüzeye düşmüştür.

Çevresinde ışınlar bulunan kraterlerin en genç kraterler olduklarını söyleyebiliriz. Çünkü zamanla öteki kraterler oluştukça bu izler silinir. Ay’dan getirilen kaya örnekleri-nin üzerinde çok sayıda mikroskobik krater olduğu gözlenmiştir. Bunlar atmosferi olma-yan uyduya çarpan çok küçük göktaşlarının ürünüdür. Ay toprağı bu mikroskobik krater-ler nedeniyle koyu renkte görünür. Özellikle eski yüzeyler koyu tonluyken görece yeni oluşmuş kraterler daha açık renkli görünür.

Kraterlere verilen adlarsa genellikle geç-mişte yaşamış ünlü kişilere, özellikle de eski bilim insanlarına aittir. Tycho, Kepler, Co-pernicus kraterlere verilmiş adlara belirgin örneklerdir.

Kraterleri yaş sırasına dizmek, kısmen de olsa olanaklıdır. Eğer bir krater başka bir kraterin duvarını bölüyorsa, bu kraterin daha genç olduğu söylenebilir. Bu bir dürbünle bile yapılabilecek bir gözlemdir.

Ay Güneş ışığının ortala-ma yüzde yedisini yansı-

tır. Bu, yeni dökülmüş bir asfaltın Güneş altındaki parlaklı-ğından daha faz-la değildir. Buna karşın, gökyüzünü öylesine aydınlatır ki Ay’lı geceler, Ay’ı

gözlemek istemeyen gökbilimciler için çok

verimsiz olur. Güneş ışınlarının Ay’ın değişik

bölgeleri üzerinde yarattığı et-kiyi izlemek son derece ilginçtir. Kra-

terler en iyi geceyle gündüzü ayıran sınıra geldiklerinde gözlenirler. Güneş ışınları, bu sırada kratere eğik olarak düşer ve krate-rin bir kısmı gölgelenerek hoş bir görüntü oluşturur. Geceyle gündüzü ayıran bu sınır sürekli değiştiği için, her gün değişik bir manzarayla karşılaşırız. Dolunaydaysa ışın-lar yüzeye dik gelir ve bu nedenle gölgeler yok olur. Bu da çoğu yüzey şeklini seçmeyi güçleştirir. Ayrıca dolunay o kadar parlaktır ki teleskopla, hatta bir dürbünle bakıldığında gözü rahatsız eder.

Ay gözlemlerine önce onun evrelerini in-celeyerek başlayabilirsiniz. Ay, her gün biraz daha geç doğar. Bu ortalama 50 dakikalık gecikme, onun bize bakan yüzünün farklı miktarlarda ışık almasını sağlar. Eğer dikkat ettiyseniz, Ay’ın belli dönemlerde gündüzleri de gökyüzünde olduğunu görmüşsünüzdür. Yani Ay’ı gündüzleri de gözlemek mümkün. Gözlemlerinizi denizleri ve kraterleri ayırt ederek sürdürebilirsiniz. Koyu görünen böl-geler denizler, daha parlak olan bölgelerse kraterler ve diğer yeni oluşumlardır.

Aylı Geceler

DurgunlukDenizi

YağmurlarDenizi

DüşlerGölü

SoğukDeniz

FırtınalarOkyanusu

BulutlarDenizi

BuharDenizi

Orta Körfez

Gel-gitKörfezi

NemDenizi

Sessizlik Denizi

NektarDenizi

Tycho

Stevinus

Aristoteles

Langrenus

Copernicus

Kepler

Plato

BollukDenizi

BunalımlarDenizi


Akşam Güneş battıktan yaklaşık yarım saat sonra gökyüzüne baktığınızda,

gökyüzünün doğu yarısının daha karanlık olduğunu görebilirsiniz. Bu karanlık böl-ge dakikalar geçtikçe genişler ve bir süre sonra tüm gökyüzünü kaplar. Bu gördüğü-müz, Dünya’nın atmosfere düşen gölgesidir. Güneş bulunduğumuz yerde batmış olsa bile, ışınları atmosferin üst kısımlarını ay-dınlatmayı sürdürür. Bu nedenle hava hâlâ aydınlıktır. Ama Dünya’nın gölgesi iyice yükseldiğinde hava kararır. İşte bu sırada gökyüzünde yıldızlar belirir. Yine bu sırada yıldızların arasında hareket eden noktacıklar görürüz. Bunlar çoğu yeryüzüne görece ya-kın yörüngelerde dolanan yapay uydulardır. Henüz ufkun altında yeterince alçalmadığı için Güneş’in ışınları birkaç yüz kilometre üzerimizde dolanan bu uydulardan yansır. Onları bu sayede görebiliriz.

Başlangıçta, uçakları yapay uydularla karıştırabilirsiniz. Uçakların yanıp sönen ışıkları onları uydulardan ayırmamızı kolay-laştırır. Uyduların yansıttıkları ışık genellikle sabittir. Ama bazı uyduların parlaklığında periyodik değişimler olabilir. Bu değişimler uydunun kendi çevresindeki dönüşüne bağlı olduğundan genellikle bir saat gibi düzgün aralıklarla gerçekleşir. Uçaklardaki gibi ya-nıp sönen belirgin ışıklar görülmez.

Yapay uyduları çoğunlukla Güneş battık-tan bir süre sonrasına kadar görmemizin ne-

deni, Güneş ufkun altında alçaldıkça uydu-ların gölgede kalmasıdır. Uydular doğudan başlayarak görünmez olur. Sabahlarıysa bu-nun tersi olur. Hava aydınlanmaya başlama-dan önce yapay uydular önce doğu yönünde, sonra da hemen hemen tüm gökyüzünde görünür hale gelir.

Gökyüzündeki en parlak uydular Iridi-um uydularıdır. İletişim amacıyla kullanılan bu uydu sistemi etkin 66 uydunun yanı sıra yedek birkaç uydudan oluşur. Bu uydular yerden 750-800 km yüksektekteki yörünge-lerinde Dünya çevresinde yaklaşık 100 daki-kada bir dolanır.

Bir Iridium uydusu parlamasının tipik özelliği, kısa sürmesidir. Uydu normalde çıplak gözle görünmezken, görünür hale gel-dikten yaklaşık 30-40 saniye sonra en yüksek parlaklığına ulaşır ve ardından giderek sö-nükleşir ve gözden kaybolur. Bunlar toplam iki dakikadan kısa süre içerisinde gerçekleşir. Iridium uydularının ne zaman, nerede görü-neceğini önceden bilerek gözleme çıkmak en iyisi. Gökyüzünde böyle bir parlama görecek olursanız, bunun UFO değil, Iridium uydusu olduğunu rahatlıkla söyleyebilirsiniz.

Yapay uydular arasında en çok ilgi çekeni kuşkusuz Uluslararası Uzay İstasyonu. Yak-laşık 350 km yüksekte saatte 27.700 km hızla yörüngesinde dolanan istasyon Dünya’nın çevresini günde yaklaşık 15 kez dolanır. Bu hızı sayesinde gökyüzünde yüksekten uçan

Yapay Uydu Gözlemciliği

Her ne kadar doğal birer gökcismi olmasalar da, gece gökyüzünün birer parçası olduklarından yapay uydular da genellikle amatör gökbilimcilerin ilgi alanına girer. Yapay uyduları herhangi bir gözlem aracı olmadan gözleyebilirsiniz. İşte bunun için bazı ipuçları.

54


bir yolcu uçağı kadar hızlı görünür. Bazı za-manlar gökyüzünü neredeyse bir uçtan diğe-rine kat ederek 45 dakika kadar gökyüzünde görülebilir.

Uzay İstasyonu’nun parlaklığı Venüs’ün-kine yakın. Bu, gökyüzündeki en parlak yıl-dızdan 16, yaz ve sonbahar gökyüzündeki en parlak yıldızlardan 25 kat parlak olduğu an-lamına geliyor. Bu haliyle Uzay İstasyonu’nu kent merkezinden bile kolayca gözlemek mümkün. Yaklaşık olarak yönünü ve geçiş zamanlarını bilmek yeterli.

İstasyonun bazı geçişleri ufka yakın, bazı geçişleri daha yüksekten olur. Ufka yakın ge-çişleri ufkun açık ve havanın temiz olmadığı yerlerden görmek biraz zor olabilir. Bu ge-çişlerde istasyonun parlaklığı da biraz düşük olur ve geçiş genelde daha kısa sürer.

Yüksek geçişlerde istasyon daha parlak görünür ve geçişin süresi beş dakikayı bula-bilir. Geçiş başladığında ufkun üzerinde gö-rünen İstasyon’un parlaklığı sönüktür, ama yükseldikçe parlaklığı artar. Geçişin sonu da ilginçtir. İstasyon gökyüzünde hızla sönük-leşir, kızıl bir renk alır ve ardından gözden kaybolur. Bunun nedeni Dünya’nın gölgesi-ne girmeye başlamasıdır.

İstasyon’un sönükleşmeye başlamasıyla gözden kaybolması arasında geçen zaman, Güneş’in İstasyon’daki astronotlara göre ne kadar sürede battığı konusunda bize fikir ve-rir. Güneş atmosferin arkasında alçalırken, atmosferden süzülüp gelen ışınlar istasyonun kırmızı bir renk almasına yol açar. Ardından Güneş Dünya’nın arkasına girer. İstasyon yö-rüngede çok hızlı hareket ettiğinden, orada Güneş’in batışı yalnızca birkaç saniye sürer.

Uzay İstasyonu gözlemleri bazen çok daha ilginç hale gelir. İstasyon’a astronot ve erzak taşıyan uzay aracı, birkaç ayda bir fır-

latılır (bazen daha sık) ve birkaç günlüğüne İstasyon’a kenetli kalır. Kenetlenme öncesi ve sonrası yaklaşma ve uzaklaşma sırasında İstasyon üzerinizden geçerse, buna tanık ola-bilirsiniz. Böyle bir durumda, gökyüzünde birbirini izleyen (hatta birbirine yaklaşan ya da uzaklaşan) iki parlak ışık görünür.

Yapay uyduların, özellikle de çıplak gözle görünecek kadar parlak olanların geçiş za-manları ve nereden, nasıl görünecekleriyle ilgili bilgilere çeşitli internet sitelerinden ulaşabilirsiniz. Bizim önereceğimiz site He-avens Above (www.heavens-above.com). Bu siteden özellikle Uluslararası Uzay İstasyonu (ISS) ve Iridium uydularıyla ilgili gözlem bilgilerine ulaşmak mümkün. Bunun yanı sıra daha düşük parlaklıktaki uyduların ge-çişleriyle ilgili hesaplamalar da yapılabiliyor. Bunun için öncelikle siteye kayıt olmak ge-rekiyor.

Uyduların geçiş zamanlarını hesaplatmak için öncelikle gözlemleri yaptığınız yerin konum bilgisinin tanımlanması gerekiyor. Sitenin veri tabanında Dünya’nın neresinde olursanız olun hemen hemen tüm yerleşim yerlerinin, köylere kadar, koordinatları bulu-nuyor. Size listeden seçip kaydetmek kalıyor.

2007 yılında Bursa Uludağ’da düzenlediğimiz 10. Ulusal Gökyüzü Gözlem Şenliği sırasında çekilen bu fotoğrafta Uluslararası Uzay İstasyonu geçişi görünüyor.

Yapay Uydu Gözlemciliği

Alp A

koğlu


Bir dürbünle neler yapabileceğimize bir-kaç örnekle değinelim: Ortalama bir

dürbünle, karanlık bir gökyüzünde yaklaşık 150.000 yıldız seçebiliriz. Çıplak gözle en iyi koşullarda ancak 3000 kadar yıldız görebil-diğimizi varsayarsak, bu sayı hiç de az değil. Çıplak gözle silik bir ışık bandı olarak gör-düğümüz Samanyolu, dürbünle, sayısız yıl-dız, yıldız kümesi ve bulutsudan oluşan bir kuşağa dönüşür. Dürbünle normalde beyaz noktacıklar olarak gördüğümüz yıldızların renklerini ayırt edebiliriz. Jüpiter’in dört büyük uydusunu görebilir, hareketlerini iz-leyebiliriz. Çıplak gözle görülmeleri hemen hemen olanaksız olan mavi gezegenler Ura-nüs ve Neptün’ü, mavi birer nokta olarak da olsa görebiliriz.

Bazı gökcisimlerini gözlemlemenin en iyi yolu onlara bir dürbünle bakmaktır. Andro-meda Gökadası, Ülker ve Hyades gibi yıldız kümeleri ile yakın kuyrukluyıldızlar dürbü-nün görüş alanını doldurduklarından, en iyi dürbünle gözlenirler; onlara teleskopla baktığımızda, ancak küçük bir bölümlerini görebiliriz. Dürbünle Ay’daki en az 100 kra-ter ve dağ yapısını seçebiliriz. Bir dürbünle yapabileceğimiz gözlemler, yukarıda saydık-larımızla da sınırlı değil.

Peki, her dürbünü gökyüzü gözlemlerin-de kullanabilir miyiz? Bu soruya vereceği-miz yanıt evet olsa da, soruyu şu şekilde sor-duğumuzda söylenecek birtakım şeyler var:

“Gökyüzü gözlemciliği için kullanılacak dürbünlerin hangi özelliklere sahip olması iyidir?”

Bu sorunun yanıtından önce dürbün-lerin yapıları konusunda biraz bilgi sahibi olmakta yarar var. Dürbünlerin optik özel-likleriyle mercekli teleskopların optik özel-likleri çok benzerdir. Bir farkı, dürbünlerin iki teleskobun birleştirilmesiyle oluşturul-malarıdır. Bu teleskoplardan her biri iki temel parçadan oluşur. Bunlardan biri ışığı toplamaya yarayan objektiftir. İkincisiyse, göz merceği ya da oküler olarak adlandırılan mercek takımıdır. Göz merceği, objektiften gelen ışınları paralel hale getirerek bakılan cismi görmemizi olanaklı kılar.

Çoğu dürbünde objektif ve göz merceği arasında bir prizma sistemi bulunur. Işık prizmanın içinde birkaç kez yansır ve bu dürbünün kısa olmasını sağlar.

Dürbünün özelliği görüntüyü büyütme-sinin yanında çıplak gözden daha çok ışık almasıdır. Burada objektifin alanı dolayısıy-la da çapı önem kazanır. Toplanan ışık mik-tarı, çapın karesiyle orantılıdır. Dürbünlerin üzerinde, 10x50, 6x25 gibi ifadeler yer alır. İşte bu sayılar, büyütme gücünü ve objektif çapını ifade eder. 10x50’lik bir dürbün 10 kez büyütür ve objektif çapı 50 mm’dir.

Gökyüzü gözlemciliğinde en çok kul-lanılan dürbünler, 7x50 ve 10x50’lik dür-bünlerdir. 40 mm’den küçük mercek çaplı

Dürbünle Gözlem

Dürbün gökyüzü gözlemciliğine yeni başlayanlar için ideal bir gereçtir. Ne var ki birçoğumuzun evinde bulunan dürbünü alıp gökyüzüne çevirmek pek de aklımıza gelmez. Oysa ister gökyüzü gözlemciliğine yeni gönül vermiş olun, isterse bu işin uzmanı olun dürbün yanınızdan ayırmamanız gereken araçlardan biridir.

56


dürbünler yeryüzü gözlemlerinde yeterli ol-makla beraber, gökyüzü gözlemlerinde sö-nük cisimleri göstermede yetersiz kalabilir. Küçük objektif çaplı dürbünler gezegen ve Ay gözlemlerinde kullanılabilir. Gökyüzü gözlemlerinde kullanacağınız bir dürbünün büyütme gücü tercihen 7x - 12x arasında olmalıdır. Daha yüksek büyütmelerde elin titremesi görüşü bozar. Yüksek büyütme gü-cüne sahip bir dürbün alacaksanız, üçayağa yerleştirilebilir olmasına dikkat etmelisiniz.

Dürbün alırken, onun istenilen nitelikte olup olmadığını anlamak için, kendiniz bir-takım denemeler yapabilirsiniz. Bunları bel-li başlıklar altında toplayacak olursak:

Ağırlık: Dürbünün olabildiğince hafif ol-masına özen gösterin. Ağır dürbünleri uzun süre kullanmak ve taşımak boyun ağrılarına neden olabilir.

Paralellik: Aydınlık bir yere doğrulttuğu-nuz dürbünü gözlerinizden birkaç santimet-re uzaklaştırın ve göz merceklerine bakın. Göreceğiniz ışık diski, yuvarlak ve düzgün olmalıdır. Yanlış yerleştirilmiş bir prizma bozuk ve düzgün aydınlanmamış bir gö-rüntü verir. Ayrıca, prizmalardan biri ya da ikisi yerinden oynadıysa dürbünü oluşturan teleskopların paralelliği bozulacak, bu da ra-hatsızlık verecektir. Bunu denemek için dür-bünü gündüz aydınlıkta uzak bir hedefe çevi-rin. Eğer “şaşılık” hissediyorsanız dürbünün prizmalarının yerleşiminde sorun vardır.

Dürbünden baktığınızda görüntü düzgün bir daire şeklinde olmalıdır. Filmlerde iç içe geçmiş şekilde gösterilen “dürbün efekti” normalde olmaması gereken bir şeydir. Eğer dürbün bu şekilde gösteriyorsa ya gözmer-ceklerinin açıklığını yanlış ayarlamışsınızdır ya da dürbünde ciddi bir paralellik sorunu vardır.

Mercekler: Dürbünle hem gece hem de gündüz bakın. Merkezdeki görüntünün net ve keskin olmasına dikkat edin. Merkezden kenara, yarı yola kadar görüntü çok net ol-malı, renkler ayrışmamalıdır. Gece yapaca-ğınız gözlemde, yıldız gibi noktasal bir ışık kaynağına bakın. Görüntü dağılmamalı ve renklere ayrışmamalıdır. Kenarlarda görün-tünün bir miktar bozulması normal, ancak bu dikkat çekici derecede olmamalı.

Görüş açısı: Dürbünle baktığımızda gör-düğümüz görüntünün açısal çapı bir başka önemli özellik. Bu değer 7x50’lik dürbün-lerde ortalama 7°, 10x50’lik dürbünlerde 5°-6°’dir. Bazı düşük kaliteli dürbünlerin görüş açısı daha düşüktür. Bunlarla baktığınızda bir tünelin içinden bakıyor hissine kapı-lırsınız. Görüntünün kenarlarında önemli bozulmalar olmadığı sürece olabildiğince geniş görüş açışına sahip dürbünleri tercih edin.

Dürbünle GözlemAl

amy


Büyütme: Bir teleskobun büyütme gücü (katsayısı) kolayca hesaplanabilir. Birinci merceğin yani objektifin odak uzunluğunun gözmerceğinin odak uzunluğuna bölünme-si, teleskobun büyütme gücünü verir. Örne-ğin, objektifin odak uzunluğu 1000 mm (1 metre) olan bir teleskoba odak uzunluğu 10 mm olan bir gözmerceği takarsanız, bu te-leskop 100 kat büyütür.

Eğer bir teleskop kullanıcısı için tek et-ken teleskobun büyütme gücü olsaydı, bü-yük çaplı teleskoplara gereksinim olmazdı. Çünkü kuramsal olarak, küçük bir teleskop-la bile çok yüksek büyütmeler elde edilebilir. Ancak, teleskopla bakılan nesnenin parlak-lığını hesaba katmak zorundayız. Bir cismin bir teleskopla ne kadar büyütülebileceğinin kesin bir formülü yok. Bununla birlikte, çoğu gözlemcinin üzerinde anlaştığı basit bir hesaplama yöntemi var: Buna göre bir teleskop en fazla objektif çapının milimetre-si başına bir kat büyütme yapabilir. Örneğin, objektif çapı 100 mm olan bir teleskop en fazla 100 kat büyütebilir.

Bir teleskop, temel işlevini yaparken yani büyütürken, gözlenen gökcismini gözün algılayabileceği kadar parlak göstermelidir. Bunu sağlamanın yolu, göze ulaşan ışık mik-tarını artırmaktır. Bunu yapmanın yoluysa objektifin çapını büyütmektir. Teleskop üre-ticileri ve bilinçli satıcılar ürünlerinin özel-liklerini belirtirken büyütme gücünü değil

objektif çapını söylerler. Çünkü gözlenen cisimden yeterince ışık toplandıktan sonra teleskop o cismi istenen ölçüde büyütebilir.

Odak Oranı: Bir teleskobun özellikleri belirtilirken objektif çapının yanında odak oranı (focal ratio) denen bir özellik de veri-lir. Bu aslında fotoğrafçılıkla ilgilenenlerin iyi bildiği bir kavram. Çünkü fotoğraf ma-kinelerinde de objektifin açıklığı bu değer-le ifade edilir. Odak oranı, objektifin odak uzunluğunun objektifin çapına bölünme-siyle bulunur. Bu oran “f-oranı” olarak da bilinir. Örnek verecek olursak, 200 mm ça-pında olan ve 2000 mm odak uzunluğuna sahip bir teleskobun f oranı 10’dur ve bu f/10 olarak gösterilir.

Teleskoplar karmaşık aletler gibi görünebilir. Bazı modern teleskoplar, karmaşık elektronik düzenekleri nedeniyle gerçekten de öyle görünür. Tasarımları farklı olsa da teleskopların çalışma şekli birbirine çok benzer. Teleskopların tasarımlarındaki en büyük fark, bazı tiplerde mercek yerine ayna kullanılmasıdır. Her ikisi de aslında aynı işlevi görürür. Bu yazımızda teleskopların temel özellikleriyle ilgili bilgiler veriyoruz.

Teleskop Nasıl Çalışır?

58


Düşük f oranına sahip teleskoplar daha parlak görüntü oluştururlar. Buna karşılık fazla büyütmeye uygun olmazlar. Bu ne-denle bu teleskoplar, bulutsular ve açık yıl-dız kümeleri gibi gökyüzünde görece geniş alan kaplayan derin gökyüzü cisimlerini gözlemek için daha uygundur. Bu gökci-simleri gökyüzünde geniş bir alan kapla-dıklarından yüksek büyütmelerde genellik-le teleskobun görüş alanının dışına taşarlar.

Daha çok gezegenleri ve başka gökcisim-lerini yüksek büyütmeli olarak gözlemekten hoşlanan bir amatör gökbilimci, yüksek f-o-ranına sahip bir teleskop seçer.

Yüksek f-oranına sahip teleskoplar, daha yüksek büyütmelere elverişlidir. Düşük f-oranına sahip bir teleskop, gerektiğinde yüksek f oranına sahip bir teleskoba dönüş-türülebilir. Bunun için “Barlow” adı verilen mercekler kullanılır. Gözmerceğine ben-zeyen bu mercekler, teleskopla gözmerceği arasına takılır.

Daha çok derin gökyüzü cisimlerini göz-lemek isteyen bir gözlemci, düşük f oranına sahip bir teleskop satın alabilir ve gezegen-leri gözlemek istediğinde bir Barlow mer-cekten yararlanabilir.

Teleskobun odak oranı = Teleskobun odak uzunluğu

Açıklık (objektifin çapı)

Teleskobun odak uzunluğu

Gözmerceğinin odak uzunluğu

Açı

klık

(obj

ektifi

n ça

pı)

Teleskobun büyütme gücü = Teleskobun odak uzunluğu

Gözmerceğinin odak uzunluğu

Teleskop Nasıl Çalışır?

Newton tipi teleskop kesitiMercekli teleskop kesiti Schmidt-Cassegrain tipi teleskop kesiti

Aşağıda farklı teleskop tiplerinin yapılarını gösteren kesitleri görüyorsunuz.


Geleneksel filmli makinelerle dijital ma-kinelerin çalışma şekilleri birbirine çok

benzer. Aralarındaki en önemli fark, görün-tünün birinde filmle, ötekinde de ışığı sayısal değerlere dönüştüren bir algılayıcıyla kayde-dilmesi. Dijital makineler, henüz filmli maki-nelerin çözünürlüğüne ulaşmamış olsa da, en basitleriyle bile elde edilen görüntüler artık fazlasıyla tatmin edici.

Dijital makinelerin filmli makinelere göre birtakım üstünlükleri var. Bunlar, özellikle gökyüzü fotoğrafı çekerken işimizi kolaylaş-tırır. Sonuçların anında elde edilmesi, çok sayıda fotoğrafın neredeyse sıfır maliyetle çekilebilmesi ve fotoğrafların doğrudan bilgi-sayara aktarılmaya ve işlenmeye hazır olması bunların en önemlileri.

Günlük yaşamımızda genellikle anı fotoğ-rafı çekmek için kullandığımız makineler poz (ışıklama) süresi, diyafram ayarı, beyaz den-gesi ve odak ayarı gibi, fotoğrafı doğrudan etkileyen bazı ayarları otomatik olarak yapar. Hatta makinenin içerdiği yazılım, görüntüyü belli ölçüde işleyerek bize olabildiğince güzel bir fotoğraf oluşturur.

Ne var ki dijital makinelerin otomatik olarak yaptığı bu ayarların çoğu, gökyüzü fotoğrafı çekerken işimize yaramaz. Bu ayar-ları kendimiz yaparsak, genellikle daha iyi sonuçlar elde ederiz. İşte bu nedenle gökyü-zü fotoğrafçılığında deneyim büyük önem taşır. Bu da bu konuda yazılmış kaynakları

okumanın yanı sıra özellikle başlangıçta çok sayıda çekim yaparak, deneme yanılma yo-luyla kazanılır.

Işık ve Renk: Güneş, Ay ve birkaç gezegen dışında, gökyüzünde fotoğraflayabileceğimiz cisimler çok sönüktür. Bu nedenle, olabildi-ğince çok miktarda ışık kaydetmek önem taşır. Fotoğraf makineleri algılayıcı yüzeye düşen ışık miktarını, mercekle ışığa duyarlı algılayıcının arasında bulunan örtücü (perde) ve diyafram adı verilen iki düzenekle ayarlar. Perde poz süresini ayarlarken diyafram da ışığın geçtiği deliğin büyüklüğünü değiştirir.

Birçok makine “M” (manual) durumuna getirilerek bu ayarları fotoğrafçının yapma-sına olanak tanır. Gökyüzü fotoğrafçılığında amaç genellikle algılayıcı yüzeye olabildiğin-ce çok ışık düşürmek olduğundan, diyafram hemen her zaman en açık değerde tutulur. Gereksinim duyulan pozlama miktarı da perdenin açık kalacağı sürenin ayarlanmasıy-la belirlenir.

Hemen her fotoğraf makinesi, algılayıcı yüzeyin duyarlılığının değiştirilebilmesine de olanak tanır. Algılayıcının duyarlılığı ISO değeriyle gösterilir. Basit makinelerde ISO değeri 100 ile 400 arasında değişirken, DSLR (Dijital Tek Lens Refleks) makinelerde duyar-lılık 3200 ISO’ya kadar çıkar. ISO değerleriyle makinenin duyarlılığı arasında doğrudan bir orantı bulunur. Örneğin, 3200 ISO ile 1 sani-

Gökyüzü Fotoğrafçılığı

Djital (sayısal) fotoğraf makineleri yaşamımızın ayrılmaz bir parçası haline geldi. Peki, basit bir dijital fotoğraf makinesiyle bile çok güzel gökyüzü fotoğrafları çekebileceğinizi biliyor musunuz? Eğer gökyüzü fotoğrafçılığına ilgi duyuyorsanız, başlangıçta gereksiniminiz olan şey artık hemen hepimizin sahip olduğu basit bir makineden fazlası değil.

60


ye ışıklanan bir fotoğrafa benzer bir fotoğraf elde etmek için 100 ISO ile 32 saniyelik bir poz süresi gerekir. ISO değerleriyle ilgili bilinmesi gereken en önemli ayrıntı, değer arttıkça gö-rüntünün niteliğinin bozulmasıdır. Birkaç de-nemede, istediğiniz nitelikte görüntüyü hangi ISO değerinde elde edeceğinizi bulabilirsiniz.

İşin içine matematik girince durum biraz karmaşık görünebilir; ancak bir fotoğrafçının bu basit hesapları bilmesi gerekir. Ne var ki gökyüzü fotoğrafçıları, vereceğimiz ipucu sa-yesinde işlerini kolaylaştırabirler: Elimizdeki üç değişkenin (poz, diyafram ve ISO değer-leri) ikisini sabitleyerek yeterince tatmin edici sonuçlar almak olanaklı. Diyaframı en açık değere (en düşük sayı), ISO değerini de maki-nenin olanak tanıdığı en yüksek değere sabit-leyin. Eğer fotoğraflar rahatsız edici derecede noktacıklı çıkıyorsa, ISO değerini biraz dü-şürebilirsiniz. Böylece, yalnızca poz süresini değiştirerek çok değişik gökyüzü fotoğrafları çekebilirsiniz.

Gökyüzü fotoğrafı çekerken beyaz den-gesini (white balance) de sizin seçmeniz ge-rekebilir. Dijital makinelerde beyaz dengesi ayarı otomatik olarak yapılır. Böylece, değişen ışık ve renk koşullarında makinenin gerçeğe yakın görüntü elde etmesi sağlanır. Birçok makine bunu fotoğrafçının ayarlamasına ola-nak tanır. Otomatik beyaz dengesi, gündüz fotoğraflarında genellikle başarılı sonuçlar verir. Ne var ki gece ve gökyüzü fotoğrafla-rında sonuçlar her zaman tatmin edici olmaz. En iyisi, gece fotoğrafı çekerken “günışığı” (daylight) ayarında çekim yapmak. Eğer ışık kirliliğinin fazla olduğu bir yerde çekim ya-pıyorsanız, beyaz ayarını “tungsten” olarak da seçebilirsiniz, böylece lambaların gökyüzüne yansıyan sarımsı rengi belli ölçüde günışığına yaklaştırılmış olur. Gökyüzü fotoğrafı çeker-ken, makinenin flaşını kapalı konuma getir-meyi unutmayın.

Gökyüzü Fotoğrafçılığı Tu

nç Te

zel (

www.

twan

ight.o

rg)


Odak Ayarı: Gökyüzü fotoğrafçılığı konusunda deneyimi olan birçok amatör gökbilimci bile makinenin odak ayarını ya-parken sıkıntı yaşar. Eski model, otomatik odak ayarı (autofocus) olmayan makineler-de, odak ayarı merceğin çevrilerek hareket ettirilmesiyle sağlanırdı. Bu objektiflerde, ayar sonsuz yönüne tamamen çevrildiğinde fotoğraf makinesi sonsuza odaklanırdı. Ne var ki elle ayarlamaya olanak tanısalar bile, günümüzün objektifleri sonsuzdan öte bir noktaya kadar döndürülebiliyor. Bu, maki-nenin otomatik odaklama yapabilmesi için bir zorunluluk. Ancak, bu durum gökyüzü fotoğrafçılarının işini zorlaştırıyor.

Otomatik odak ayarı, Ay ya da alacaka-ranlıkta ufuk fotoğrafları çekimleri hariç gökyüzü fotoğrafları çekerken hemen hiç işe yaramaz. Makine ayarlama yapamadığı için fotoğraf çekmeye izin vermez. Ya da fotoğraf net olmaz. Birçok fotoğraf makinesi, bu aya-

rın elle (eğer makineniz DSLR değilse, bazı düğmelere basılarak) yapılmasına olanak tanır.

Odaklama genellikle deneme-yanılma yoluyla yapılır. Öncelikle fotoğrafı çekme-den önce gökyüzündeki parlak bir gezegenin ya da yıldızın görüntüsünü ekranda (DSLR kullanıyorsanız bakaçta) en küçük ve net görünecek şekilde, odak ayarı yapmalısınız. Ardından çekeceğiniz fotoğrafları ekranda büyüterek incelemeli ve en iyi ayara ulaşana kadar çekim yapmalısınız. Özellikle gökyü-zü fotoğrafçılığı için tasarlanmış bazı DSLR makinelerde, belirli bir alanın büyütülmüş görüntüsü eşzamanlı olarak ekrana yansı-tılır. Bunlarda odak ayarı yapmak çok daha kolay olur.

Eğer fotoğraf makinenizde “sonsuz” se-çeneği varsa, bunu kullanmayı da deneyebi-lirsiniz. Ancak, sıradan fotoğraf makineleri gökyüzü fotoğrafçılığı için tasarlanmadığın-

Tunç

Teze

l (ww

w.tw

anigh

t.org

)

62


dan, bu özellik her makinede iyi sonuç ver-meyebilir. Eğer bir DSLR makine kullanı-yorsanız, objektif size elle ayarlama olanağı tanıyacağı için belirlediğiniz en iyi değeri objektifin üzerine işaretleyebilirsiniz. Eğer yalnızca gökyüzü fotoğrafları çekmeye ayı-rabileceğiniz bir objektifiniz varsa, odak aya-rını yaptıktan sonra odak ayarı halkasını bir bantla sabitleyebilirsiniz. Böylece her gece yeniden ayar yapmak zorunda kalmazsınız.

Odak ayarını olabildiğince iyi yaptıktan sonra bile çektiğiniz fotoğraflar bulanık olu-yorsa, diyaframın açıklığını 1-2 durak kısa-bilirsiniz. Bu durumda aynı oranda uzun poz süresini aynı oranda artırmanız gerekecektir. Ancak çektiğiniz fotoğraflar daha net ola-caktır.

Gökyüzü fotoğrafı çekilirken genellik-le uzun poz süreleri verildiğinden, fotoğraf makinesinin bir şekilde sabitlenmesi gerekir. Bunun için genellikle bir üçayak kullanılır.

Gökyüzü fotoğrafçılığı, üzerine uzun uzun yazılabilecek bir konu. Burada sözünü ettiğimiz gibi en basit şekliyle yapılabilir. Bir teleskoba bağlanacak bir fotoğraf makinesiy-le gökyüzünün derinliklerine de dalabilir-siniz. Şimdilik, bu bilgiler ışığında gökyüzü fotoğrafları çekmeye başlayabilirsiniz. Öne-rimiz, gökyüzü fotoğrafçılığına ışık kirlili-ğinden biraz olsun uzaklaşıp, gökyüzündeki takımyıldızların, akşam alacakaranlığında ufkun üzerindeki gezegenlerin fotoğraflarını çekerek başlamanız. Her konu için örneğin, 1 saniyeden 30 saniyeye kadar (fotoğraf ma-kinesi izin verdiği ölçüde) değişen poz sü-releri vererek fotoğraf çekin ve ortaya çıkan sonuçları inceleyin.

Efe Tu

ncel


Seda

t Bilg

ebay


2014 yılı gök olayları yıllığı

Documents