2_archaeologiahistorica_38-2013!1!11 gołebiowska-tobiasz inwentarze grobowe a stele...

7212019 2_ArchaeologiaHistorica_38-2013111 Gołebiowska-Tobiasz Inwentarze Grobowe a Stele Antropomorficzne u Połowhellip

httpslidepdfcomreaderfull2archaeologiahistorica38-2013111-golebiowska-tobiasz-inwentarze-grobowe 118

185

Grave Goods and Anthropomorphic Stelae among the Polovtsians

Abstract The Polovtsians inheritors of the traditions of their Asian ancestors brought to Europe specific materialand spiritual culture One of its manifestations was the art of stelae reflecting the complex rituals of the Turkic peopleassociated with the cult of ancestors Anthropomorphic sculptures symbolized the tree of life the habitat of the soulsof the dead and the centre around which cyclic ceremonies for departed souls were celebrated The cult-sacrificecomplexes with stelae appeared in Europe simultaneously with the first groups of these nomads Decorations and partsof the attire depicted on the sculptures the weaponry and tools were derived from the grave goods of the Polovtsianaristocracy Their origins go back to distant centuries and Asian territories as well as to the period of the stabilisationof tribes on the Black Sea steppes between the 11th century and the second half of the 12th century In her article theauthor analyses the transformation of the representations of the world surrounding the nomads into a symbolic world

Keywords Polovtsians ndash nomads ndash stelae art ndash monumental anthropomorphic sculpturePohřebniacute vyacutebava a antropomorfniacute steacutely z Polowců

Abstrakt Polovci dědici tradic svyacutech asijskyacutech předků přinesli do Evropy specifickou materiaacutelniacute a spirituaacutelniacute kulturu Jedniacutem z jejiacutech projevů byly zdobeneacute steacutely odraacutežejiacuteciacute složiteacute rituaacutely turkickyacutech kmenů spojeneacute s kultem předků Antropomorfniacute plastiky symbolizovaly strom života obyacutevanyacute dušemi zemřelyacutech ndash střed kolem ktereacuteho se odviacutejelycyklickeacute oslavy svaacutetků dušiacute zemřelyacutech Kultovniacute a obětniacute centra se steacutelami se v Evropě objevila společně s přiacutechodem

prvniacutech skupin těchto nomaacutedů Dekorace a čaacutesti oděvu zobrazeneacute na plastikaacutech zbraně a naacutestroje jsou inspirovaneacute pohřebniacutemi vyacutebavami poloveckeacute šlechty Jejich původ je spojen s daacutevnou minulostiacute a asijskyacutemi oblastmi a současně sestabilizaciacute kmenů ve stepiacutech kolem Černeacuteho moře kteraacute probiacutehala od 11 stoletiacute do druheacute poloviny 12 stoletiacute Ve sveacutemčlaacutenku autorka rozebiacuteraacute transformaci zobrazeniacute světa těchto nomaacutedů ve světě symbolůKliacutečovaacute slova Polovci ndash nomaacutedi ndash uměniacute steacutel ndash monumentaacutelniacute antropomorfniacute plastika

Wstęp

Fenomen kultury materialnej i duchowej Połowcoacutew 1 związany jest z ich złożonympochodzeniem etnicznym i bogatą bdquoazjatyckąrdquo przeszłością Zanim pojawili się na stepachEuropy Wschodniej byli już ludem ukształtowanym pod względem społecznym politycz-nym i kulturowym Gdyby nie najazd mongolski ktoacutery spowodował upadek cywilizacjiw Europie Wschodniej i zmienił oblicze Europy Środkowej Połowcy podążyliby zapewnedrogą Węgroacutew tworząc monarchię militarną na wzoacuter europejski

Kroacutetka geneza sztuki stel

Ważną rolę w powstawaniu sztuki stel w środowisku tureckim odegrał manizm po-legający na oddawaniu czci przodkom oraz składaniu ofiar w celu pozyskania ich opiekinad żyjącymi O związanej z kultem przodkoacutew obrzędowości u ludoacutew tureckich informująkroniki chińskie z VI wieku (Gumilow 1972 73ndash75 Gurkin 2000 11) Według tych wierzeńmiejscami przebywania dusz ich czasowymi lub wieczystymi siedzibami były naturalneformy terenowe kojarzące się z Zaświatami takie jak jaskinie goacutery czy skały Zmarliprzechodzili do wieczności poprzez kamień ktoacutery stanowił etap w cyklicznej wędroacutewceInną formą kultu przodkoacutew było składanie ofiar w jamach przed ktoacuterymi wkopywanorzędy kamiennych słupoacutew Z czasem zaczęto wznosić kamienne konstrukcje w obrębiektoacuterych ustawiano kamień Wierzono że wnika w niego dusza osoby zmarłej ktoacuterej takikompleks został poświęcony W konsekwencji tej niezwykłej formy kultu zadusznego

Inwentarze grobowe a stele antropomorficzne

u Połowcoacutew

ANETA GOŁĘBIOWSKA983085TOBIASZ

1 Lud turecki ndash według źroacutedeł orientalnych określany jako Kipczacy (zachodni) według latopisoacutew ruskich jako Kumanie Połowcy Z kolei w kronikach bizantyńskich nazywano ich Kumanami albo Komanamizaś źroacutedła węgierskie opisują ich jako Kunoacutew (Gurkin 2000 6)



186

już na wczesnym etapie historii Turkoacutew nastąpił rozwoacutej rzemiosła związanego z obroacutebkąkamienia i wykształcił się sposoacuteb ujęcia sylwetki ludzkiej Bardzo szybko w jednym lubw obydwu rękach portretowanego pojawiło się naczynie gdyż prawdopodobnie podczascyklicznych odwiedzin bliscy włączali zmarłego ndash uosabianego przez posąg ndash do uczti obrzędowości zadusznej Wielkim kaganom tureckim wznoszono monumentalne zało-żenia ofiarne (Mogilnikov 1981 35) Wojownikom stojącym niżej w hierarchii społecznej

poświęcano kamienne założenie z ustawioną przy wschodniej ściance i orientowaną w tymkierunku rzeźbą antropomorficzną Przed konstrukcją ofiarno-kultową także od stronywschodniej wznoszono nieociosane lub lekko obrobione kamienie (balbale) Z inskrypcjiwiadomo że każdy z nich symbolizował zabitego wroga (Tryjarski 1991 70ndash72) Budowleofiarno-kultowe u ludoacutew tureckich związane były wyłącznie z obrzędowością zadusznąi wspominalną nigdy zaś z ceremonią pogrzebową

Połowcy ndash potomkowie Turkoacutew azjatyckich ndash obrzędowość związaną z kultem przodkoacutewprzynieśli ze sobą do Europy Na stepach czarnomorskich na starszych kurhanach wznoszo-no kamienne konstrukcje w obrębie ktoacuterych ustawiano parę rzeźb symbolizujących wolnychludzi Posąg męski ukazywał przedstawiciela warstwy wojownikoacutew (turer ) (Siemieniec-Gołaś2000 22 Kyzlasov 2004 111) Po jego lewej stronie znajdowało się wyobrażenie małżonki

(tur qatun) Posągi orientowane były twarzami na wschoacuted Symbolizowały kosmogonicznąparę boacutestw ndash parę władcoacutew ndash parę przodkoacutew Cześć przodkom oddawali nie tylko członkowieich rodu ale także cała społeczność Wyjątkowa osobowość i cechy przywoacutedcze a częstotakże śmierć w walce przyczyniały się do heroizacji osoby zmarłego i jego uboacutestwieniaZmarły stawał się opiekunem rodu

Połowiecka sztuka stel antropomorficznych osiągnęła najwyższy kunszt przedstawień orazponadczasową estetykę w swoim kanonie W języku kipczackim istniało odrębne określeniedla posągu ndash syn-tasz (tur sїn-taš ) czyli bdquokamienne wyobrażenie zmarłegordquo (Kyzlasov 196432 ArslanovandashCharikov 1974 232 Siemieniec-Gołaś 2000 86 123)

Obrządek pogrzebowy u ludoacutew tureckich

Trudno jednoznacznie określić jaką formę pochoacutewku praktykowały pierwotnie ludytureckie ndash inhumację czy kremację pochoacutewki pod ziemią na powierzchni ziemi czy możenad ziemią Spalanie zwłok z darami i usypywanie kopca na miejscu kremacji stosowała jużludność kultury tagarsko-tasztykskiej na terenie Kotliny Minusińskiej (Tryjarski 1991 19)Prawdopodobnie był to najstarszy rodzaj pochoacutewku w środowisku tureckim Około 1 połowyVII wieku doszło do zmiany obrządku Kremację porzucono na rzecz inhumacji Zmiana tanie dotyczyła warstwy tureckiej arystokracji ktoacutera na terenach azjatyckich przestała palićzmarłych w VIII wieku2 Ludność turecka umieszczała ciała w grobach wpustowych wko-pywanych w starsze kurhany W ten sposoacuteb wykorzystywano uświęcone wcześniej miejscektoacutere roacutewnocześnie symbolizowało ciągłość pokoleń (Tryjarski 1991 278) Stosowano także

inne praktyki pogrzebowe Najczęściej inhumowano zmarłego wraz z koniem W zależnościod warunkoacutew geograficznych tworzono nasypy z ziemi nieobrobionych drobnych kamienilub kamiennych brukoacutew Tradycje te kontynuowano na obszarach stepu czarnomorskiego(Fedorov-Davidov 1966 120) W obrzędowości pogrzebowej ludoacutew tureckich praktycznienie używano trumien Na większą skalę konstrukcje drewniane ndash wydrążone pnie i rozma-ite typy trumien z desek w ktoacuterych składano ciała zmarłych ndash zaczęli stosować na stepacheuropejskich Pieczyngowie Torcy Połowcy i Czarni Kłobucy (Pletneva 1958 161ndash180Nagrodzka-Majchrzyk 1985 141)

Relacja Ruysbroecka bdquoI tak kierując się na wschoacuted nie widać niczego oproacutecz nieba i ziemi po prawej stronie mając (hellip) także nasypy Komanoacutew ktoacutere widoczne były w dwoacutech liniach

2

Informacje uzyskane od prof Igora L Kyzlasova w maju 2012 roku za ktoacutere serdecznie dziękuję3 bdquoИ так мы направлялись к востоку не видя ничего кроме неба и земли а иногда с правой руки (hellip)также усыпальницы Команов которые видны были в двух лье либо у них существует обычай чтовсе родство их погребается вместеrdquo cyt za Podroacuteże w Kraje Wschodnie 1957 rozdz 15 (tłum autor)



187

gdyż u nich obyczajem jest iż cały roacuted ich pogrzebany jest razemrdquo 3 ndash nie znalazła potwierdze-nia w badaniach archeologicznych Kopce zawierające pojedynczy podstawowy pochoacutewekpołowiecki należą do wyjątkoacutew Założenia takie konstruowane były dla przedstawicielinajwyższej warstwy społecznej Preferowano pochoacutewki w jamach wkopywanych w starszenasypy U wszystkich plemion tureckich zamieszkujących stepy wschodnioeuropejskiepraktykowano pochoacutewki konia lub jego części (Pletneva 1958 153ndash186) Zabijanie koni

wiązało się z wiarą Turkoacutew iż po śmierci zmarły musi odbyć pospieszną podroacuteż w Zaświaty(Tryjarski 1991 199)Przedstawione pokroacutetce niektoacutere aspekty obyczajowości związanej z obrządkiem po-

grzebowym i zadusznym u Turkoacutew potwierdzone przez badania archeologiczne wskazująna wielokulturowe korzenie tradycji związanej z ekspozycją zwłok zmarłego

Stele antropomorficzne i kobiece inwentarze grobowe u Połowcoacutew

Połowcy jako spadkobiercy tradycji azjatyckich przodkoacutew migrując na stepy czarnomor-skie przynieśli ze sobą nie tylko bogatą obyczajowość noszącą wyraźne znamiona obcychwpływoacutew ale także wyrazistą i odmienną kulturę materialną Ozdoby i części stroju militariai przedmioty użytkowe przedstawiane na stelach mają swoje odpowiedniki w inwentarzach

grobowych arystokracji rodo-wej a pochodzenie ich sięganiekiedy odległych stulecii terytorioacutew z ktoacuterych przejęli

je przodkowie Połowcoacutew

Stroacutej i ozdoby głowy

Stroacutej głowy połowieckichkobiet cechowało niezwykłebogactwo i złożoność Skła-dał się z czapeczki chustypod ktoacuterą chowano włosysplecione w warkocze a takżez kapelusza Ubioacuter głowy byłdodatkowo zdobiony naszy-tymi wstążkami fragmentamidrogich tkanin aplikacjamii paciorkami Stroacutej głowy i jegodetale są doskonale widocznena stelach antropomorficz-nych

W poroacutewnawczym mate-riale pochodzącym z badańarcheologicznych elementystroju głowy zachowywały siębardzo rzadko Były to frag-menty skoacuterzanych lub broka-towych czapeczek zdobionychhaftami i naszywkami metalo-we aplikacje chust i kapeluszyfuterały na warkocze i roacuteżnezawieszki (np Pletneva 1962

134 BessonovandashChernykhndashKupriy 1984 59 KrigerndashZhe-lezchikov 1980 302ndash304 Sha-

Ryc 1 Rekonstrukcja mocowania bdquorogoacutewrdquo na kobiecej głowie Za Shvetsov1993 109 rys 2)

Obr 1 Rekonstrukce upevněniacute bdquorohůldquo na hlavě ženy Podle Shvetsov 1993109 obr 2Abb 1 Rekonstruktion der Befestigung der ldquoHoumlrnerrdquo am Kopf einer Frau NachShvetsov 1993 109 Abb 2



188

labudovndashYaremaka 1986 151)Na posągach twarze młodych

kobiet otaczały bdquorogirdquo Rzeźbione de-tale ilustrują sposoacuteb mocowania tychozdoacuteb do czapeczki Niekiedy kobietynosiły dwie pary bdquorogoacutewrdquo

W materiale archeologicznymzachowały się konstrukcje bdquorogoacutewrdquoStanowiły je drewniane lub metalowepręty ktoacutere owijano wojłokiem lub

jedwabiem Na taką konstrukcję ni-zano metalowe pierścienie lub taśmyWolne przestrzenie między pierście-niami uzupełniano paciorkami lubkamieniami poacutełszlachetnymi (Ryc 1np Shalabudov 1990 109ndash110 199395 Kubyshev 1988 300 Shvetsov

1974 93 Olkhovskyi 1984 309) Tacharakterystyczna dla Połowczanekozdoba pełniła prawdopodobnietakże funkcję magiczną związanąze starym i rozpowszechnionymwśroacuted koczownikoacutew kultem baranaBył on symbolem boacutestwa płodnościurodzaju i pomyślności Badaniaantropologiczne na niewielkiej seriimateriału pochodzącego z terenoacutewwschodniej Ukrainy wykazały żewzmiankowana ozdoba przynależnabyła kobietom w wieku od 25 do 35 lat(Shvetsov 1993 107ndash113) Znaleziskabdquorogoacutewrdquo pochodzą z bardzo bogato

wyposażonych pochoacutewkoacutew i datowane są na 2 połowę XIndashXIII wiekDo ozdoacuteb głowy należą kolczyki łańcuszki oraz zawieszki powiązane z nakryciem

głowy Kolczyki przedstawiano na posągach w formie masywnych pierścieni Niektoacutere ichwyobrażenia na stelach miały pogrubioną część dolną Inne rzeźbiono w formie otwartychpierścieni z szyszkowatą zawieszką

Wśroacuted znalezisk grobowych zdecydowaną większość ozdoacuteb uszu stanowiły kolczyki

wykonane w formie pierścieni Wytwarzano je ze srebrnego lub złotego cienkiego druturzadziej zaś z taśmy (np KosikovndashGrib 1985 261 Shalabudov 1993 96) Konstrukcjakolczykoacutew bdquotypu połowieckiegordquo była bardziej skomplikowana Każdy kolczyk składał sięz pierścienia zdobionego pojedynczym złotym paciorem Ozdobę wykonywano z dwoacutechpustych wewnątrz poacutełkul zlutowanych ze sobą i zdobionych na łączeniu granulacją Paciorbył często wysadzany dodatkowo poacutełszlachetnymi kamieniami lub bdquokolcamirdquo wykonanymiw formie stożkoacutew Detale zdobiono filigranem i granulacją (Foto 1) Obydwa typy ozdoacutebcharakterystyczne są dla pochowkoacutew arystokratek datowanych od XI do przełomu XIIIi XIV wieku (BessenovandashChernykhndashKupriy 1984 58 Efimov 1987 66 Privalova 1988 166)Wyznacznikiem żeńskich i męskich pochoacutewkoacutew połowieckich od 2 połowy XII wieku byłykolczyki ktoacutere ze względu na kształt określane są jako ozdoby bdquow kształcie znaku zapytaniardquo

(Pletneva 1958 176) Na zakończeniu wygiętego pręcika nizano paciorki z kamieni poacutełszla-chetnych i bursztynu (KrigerndashZhelezchikov 1980 302ndash304 IliukovndashKazakova 1988 120122 124 KravietsndashBerezutskiyndashBoykov 2000 119)

Foto 1 Kolczyki bdquotypu połowieckiegordquo Jasinovataya StarobeshevskyiRaion Donetsk District Ukraine Według Gołębiowska-Tobiasz2010 135Foto 1 Naacuteušnice bdquopoloveckeacuteho typurdquo Jasinovataya Starobeshevskyi

Raion Donetsk District Ukraine Podle Gołębiowska-Tobiasz 2010135Foto 1 Ohrringe des bdquoPolowzer Typsldquo Jassynuwata Rajon Starobe-schewe Oblast Donezk Ukraine Nach Gołębiowska-Tobiasz 2010S 135



189

Na związki połowieckiej arysto-kracji rodowej z dworami Ruryko-wiczoacutew wskazują wyroby ruskich

jubileroacutew ndash kołty W materiale ar-cheologicznym występują rzadko(Boltrik 1987 308 Kubyshev 1988

300) Na stelach rzeźbiono je w postaciokrągłych zawieszek umocowanychna wstążkach i opuszczonych wzdłużskroni aż na policzki (Ryc 2)

W skład inwentarzy pogrzebo-wych kobiet wchodziły także innedrobne ozdoby głowy (guzy blaszkipaciorki dzwoneczki)

Ozdoby szyi i pozostałe ozdoby ob-ręczowe

Do przedstawianych na posągachozdoacuteb szyi należą naszyjniki amulet-nice i zawieszki Najpopularniejsząozdobą szyi były tzw grzywny noszo-ne pojedynczo po dwie lub po trzyBransolety pojawiają się na stelachsporadycznie

W grobach kobiecych najpo-wszechniej występującą ozdobą szyibyły kolie paciorkoacutew i zawieszekwykonanych z poacutełszlachetnych ka-mieni takich jak lazuryt i karneolStosowano roacutewnież roacuteżne odmianychalcedonu bursztyn gałązki koralaa także szkło i metal (IliukovndashKa-zakova 1988 124ndash127 SanzharovndashLitvinienkondashEvglevskiyndashProkopienko1992 75) Metalowe grzywny szyjnewykonywane z gładkich albo tordowa-nych drutoacutew występowały wyłączniew pochoacutewkach bardzo bogatych

(Foto 2 np Shvetsov 1974 96 Bol-trikndashOtroshchenkondashSavovskiyndashShe-lapov 1976 307 KosikovndashGrib 1985261) Oryginalną ndash i jedyną odkrytądo tej pory ndash ozdobą kobiecej szyi była tzw tamaksa Był to pasek wyprawionej delikatnejskoacutery naszytej na wygięty brązowy pręt Do zewnętrznej krawędzi przygotowanej w ten spo-soacuteb konstrukcji przymocowano trapezowate i poacutełokrągłe zawieszki z lazurytu na przemianz gałązkami korala Zapięcie stanowiła srebrna klamerka w kształcie motyla (KosikovndashGrib1985 260) Kompleks4 datowano na schyłek XI ndash początek XII wieku

Ozdoby kobiece u ludoacutew tureckich wiązały się z magią płodności Według danych etno-graficznych młoda kobieta nosiła kolie paciorkoacutew stanowiących symbol szczęścia rodzin-

4 W jamie grobowej złożono mężczyznę i kobietę wyposażonych w bardzo bogaty inwentarz pogrzebowyNa sąsiednim kurhanie znajdowała się świątynia połowiecka (KosikovndashGrib 1985 258ndash262)

Ryc 2 Stela żeńska Widoczny ubioacuter głowy bdquorogirdquo kołty grzywnyszyjne naszyjnik z gałązek korala amulet paradny kaftan i obuwieU pasa z prawej strony ndash lustro i grzebień z lewej ndash kołczan Stela nr121 za Pletneva 1974 134 tabl 18Obr 2 Ženskaacute steacutela Viditelneacute ozdoby hlavy bdquorohyldquo kolty naacutekrčniacuteky(hryvny) naacutehrdelniacutek z koraacutelovyacutech větviček amulet slavnostniacute kaftana obuv U pasu z praveacute strany ndash zrcadlo a hřeben z leveacute strany ndash toulecSteacutela č 121 podle Pletneva 1974 134 tab 18Abb 2 Frauenstele Zu sehen ist die Kopfbekleidung ldquoHoumlrnerrdquoKolt -Anhaumlnger Wendelringe eine Halskette aus Korallenaumlsten einAmulett ein Festkaftan und das Schuhwerk Rechts am Guumlrtel ndash einSpiegel und ein Kamm links ndash ein Koumlcher Stele Nr 121 vgl Pletneva1974 134 Tafel 18



190

nego Wierzono że w gałązkach korala chroniły się dusze dziewczynek Pierścienie mające

często oznaczenia rodowe (tamgi) oraz kolczyki miały chronić dzieci przed przedwczesnąśmiercią (LvovandashOktiabrskayandashSagalaevndashUsmanova 1988 173ndash174)Wśroacuted inwentarzy kobiecych znajdowano pojedyncze zawieszki (min metalowe pude-

łeczka na amulety) Do rzadkich odkryć należały bransolety wykonane ze szkła lub z cien-kiego srebrnego drucika Sporadycznie w pochoacutewkach występowały pierścienie (Shvetsov1974 96) i nie mają one plastycznych odpowiednikoacutew na stelach antropomorficznych

Detale ubioru Inne ozdoby

Ubioacuter Turkoacutew azjatyckich z VIIIndashXI wieku pod względem kroju nie odroacuteżniał się odtradycyjnego ubioru Połowcoacutew z XII wieku Forma stroju była podobna sprawdzona w ciągukilkuset lat przez ludność wiodącą ruchliwe i surowe życie w specyficznym klimacie stepu

Wyznacznikiem wieku i płci oraz odmienności rodowej lub plemiennej był kod kolory-styczny ornamentyka haftoacutew i lamoacutewek a także ozdoby dzięki ktoacuterym rozpoznawanoobcych Mahmud Kaszgarski bez problemu identyfikował przedstawicieli cudzoziemskichludoacutew ndash bdquomężczyzna ubrał się i postępował po kipczackurdquo bdquoubrał się po oguzyjskurdquo itp(Tryjarski 1993 133) Gatunek materiału decydował też o statusie socjalnym właścicielaWysoko ceniono jedwab brokat i szlachetne skoacutery

Połowiecki stroacutej kobiecy oproacutecz opisanego wyżej nakrycia głowy składał się z koszulikaftana szarawaroacutew i wysokich butoacutew Istotnym elementem był pas przy ktoacuterym na co dzieńnoszono przytroczone rozmaite przedmioty Według wierzeń narodoacutew tureckich pas byłsiedzibą jednej z dusz ktoacutera przebywała w nim do śmierci właściciela Pasa nie wolno byłoutracić w żaden sposoacuteb Symbolizował związek człowieka ze światem żywych (LvovandashOk-

tiabrskayandashSagalaevndashUsmanova 1988 183ndash184 Tryjarski 1991 79 81)Na stelach najczęściej przedstawianym detalem ubioru był długi sięgający połowy ud

lub kolan kaftan obszyty lamoacutewkami i zdobiony bogatą ornamentyką Spod kaftana wystają

Foto 2 Elementy naszyjnika oraz grzywna szyjna Novoivanovka Ambrosivskyi Raion Donetsk District Ukraine WedługGołębiowska-Tobiasz 2010 136Foto 2 Naacutehrdelniacutek a naacutekrčniacutek (hryvnia) Novoivanovka Ambrosivskyi Raion Donetsk District Ukraine Podle Gołębio-wska-Tobiasz 2010 136Foto 2 Elemente einer Halskette und ein Wendelring (Griwna) Nowojiwanowka Rajon Amwrossijiwka Oblast DonezkUkraine Nach Gołębiowska-Tobiasz 2010 S 136



191

niekiedy rękawy koszuli Zdarzało się że poły kaftana były fantazyjnie wykrojone Kolejnąeksponowaną na posągach częścią ubioru były wysokie buty

Podczas eksploracji pochoacutewkoacutew natrafiano na fragmenty tkanin z ktoacuterych niegdyśszyto wierzchnią i spodnią odzież Zwykle zachowywały się kawałki brokatu lub jedwabiuobszycia wykonane srebrną nicią i paciorkami a także metalowe aplikacje zdobione filigra-nem reliefem i szklanymi wstawkami (IliukovndashKazakova 1988 120) Niekiedy natrafiano

na przymocowane do fragmentoacutew odzieży broszki lub amulety (Shvetsov 1974 96 Sanz-harovndashLitvinienkondashEvglevskiyndashProkopienko 1992 75) Wymienione znaleziska charak-terystyczne są dla bardzo bogatych pochoacutewkoacutew kobiecych Znacznie częściej w żeńskichgrobach odkrywano garnitury pasoacutew i detale obuwia Pas ndash zazwyczaj skoacuterzany ndash okuwanybył metalowymi blaszkami Zapinano go na ornamentowaną sprzączkę Czasem kobiecypas obszywano szklanymi paciorkami (Shcheglenko 1981 325)

Obuwie wykonywane było ze skoacutery lub kory brzozowej obciągniętej jedwabiem Butyobszywano blaszkami Krawędzie cholew zdobiono tłoczoną ornamentyką W znaleziskachgrobowych zachowały się także roacuteżne detale w postaci małych sprzączek lub fragmentoacutewskoacutery (Efimov 2000 177)

Militaria Przedmioty użytkoweNa żeńskich stelach antropomorficznych rzeźbiono broń (min kindżały szable i kołcza-

ny) Jak dotychczas kołczany znane są z przedstawień na dwoacutech posągach Na jednej z rzeźbkobieta oproacutecz zawieszonego u pasa kołczanu posiada typowo męskie blachy napierśne a dolewego boku ma przytroczoną szablę (Pletneva 1974 186 rys 1205)

Znaleziska militarioacutew w grobach kobiecych występują pojedynczo i wyłącznie w po-choacutewkach bogato wyposażonych (Shvetsov 1974 93 PleshymienkondashPopandopulo 1988326ndash327 Shalabudov 1990 110ndash111)

Drobne przedmioty użytkowe noszono w sakiewkach stąd też duża ich liczba wśroacutedwyobrażeń na rzeźbach Zwierciadła przedstawiano na posągach jako okrągłe przedmiotyprzytroczone do pasa i zdobione na tylnej stronie rozmaitymi motywami geometrycznymi

Zwierciadła to częsty element wyposażenia groboacutew kobiecych Lustra odlewano z brą-zu i miedzi rzadziej ze srebra lub bilonu Spodnia ich część zdobiona była ornamentykągeometryczną w tym motywami znanymi ze stel a także wicią roślinną oraz reliefowymiwyobrażeniami dynamicznie poruszających się zwierząt5 Na egzemplarzach datowanychna okres Złotej Ordy zdarzają się także ryte napisy arabskie Wśroacuted inwentarzy stosunkowodobrze zachowały się woreczki wykonane ze skoacutery jedwabiu brokatu lub brzozy Pełniłyone funkcję futerałoacutew na zwierciadła (np Symonovich 1960 108ndash109 Shalabudov 1993 92ZhelezchikovndashKumukov 1998 130) W sakiewkach noszono roacutewnież krzesiwa krzemienieosełki przęśliki igły szydła i grzebienie

Choć nożyce występują w pochoacutewkach kobiet to nie przedstawiano ich na żeńskich

stelach (por Pletneva 1974 127 rys 42) Przechowywane były w futerałach z kory brzozowej(ZhelezchikovndashKumukov 1998 130 Efimov 2000 177) Zespoły z nożycami pojawiają sięw XII wieku ale ich największa liczba przypada na wiek XIIIndashXIV

Ceramika

Do naczyń najczęściej spotykanych na stelach żeńskich należą proste doniczkowate wy-roby często z wyraźnie zaznaczonym brzegiem niekiedy zdobionym skośnymi kreseczkami(Pletneva 1974 51ndash52)

W koczowniczych pochoacutewkach ceramika występuje skrajnie rzadko Najpopularniejsząformą naczyń były garnki cylindryczne ze słabo wydzielonym brzegiem wylepione ręczniez gliny wymieszanej z trawą charakteryzujące się nieroacutewnomiernym wypałem W bogatych

5 Dynamiczny styl zwierzęcy jest charakterystyczny dla średniowiecznych koczownikoacutew tureckich w prze-ciwieństwie do statycznego przedstawiania fauny w epoce żelaza (styl zwierzęcy u Scytoacutew i Sarmatoacutew)



192

pochoacutewkach datowanych na 2 połowę XIndashXIV wiek występuje także ceramika typu sło-wiańskiego (Shalabudov 1993 101ndash102) Wśroacuted naczyń zdarzają się importy z BizancjumAzji Środkowej lub Bliskiego Wschodu Są to wyroby luksusowe wytwarzane ze szkła lubkute z miedzi bogato zdobione ornamentyką florystyczną lub geometryczną Od ceramikikoczownicy wyżej cenili przedmioty metalowe Zaopatrywali w nie zmarłych aby w Zaświa-tach świadczyły o ich prestiżu (Sher 1966 43ndash44) Nierzadkie są także znaleziska amfor ktoacutere

importowano z pracowni krymskich Używano ich podczas cyklicznych spotkań zadusznychDo artefaktoacutew zachowujących się w grobach w wyjątkowo sprzyjających okolicznościachnależą drewniane naczynia toczone o kształtach podobnych do prezentowanych na stelach(EvdokimovndashZagrebelnyindashChernenko 1974 275)

Stele antropomorficzne i męskie inwentarze grobowe u Połowcoacutew

Ze względu na atrybuty pojawiające się na posągach męskich stele te zostały przez ba-daczy podzielone na dwie grupy Pierwsza ukazywała wysokich rangą konnych wojownikoacutewparających się rządami i prowadzących działania militarne na co wskazywało uzbrojeniei ubioacuter jeździecki Druga grupa przedstawia prawdopodobnie wizerunki kupcoacutew ndash to słabouzbrojeni mężczyźni odziani w zdobione kaftany i czapki ktoacuterzy mogli być posiadaczami

bogactw osiągniętych dzięki han-dlowi hodowli lub zbieraniu daninIstnienie tych dwu grup ndash pełniącychodmienne ale uzupełniające sięfunkcje wśroacuted połowieckiej arysto-kracji ndash sięgało w odległą przeszłośćich azjatyckich przodkoacutew (Sher 196657ndash58 Krasilnikov 1999 44)

Ozdoby i części stroju Detale ubioru

Według przedstawień na stelachantropomorficznych ubioacuter męskiskładał się z koszuli spodni kaftanawysokich jeździeckich butoacutew oraznakrycia głowy lub hełmu

W środowisku koczownikoacutewoznaką statusu społecznego pozycjiw hierarchii wojskowej wieku czypochodzenia było uczesanie W XIndashXIII wieku wojownicy połowieccynosili trzy typy uczesania trzy war-

kocze splecione w jeden trzy war-kocze zarzucone luźno na plecy lubpojedynczy splot Tego rodzaju detalefryzur zachowały się na licznych eg-zemplarzach stel antropomorficznych(Foto 3) U wczesnych Turkoacutew no-szono zarost co poświadczają wąsatewizerunki mężczyzn na kamiennychstelach z Zawołża a moda ta konty-nuowana była także po wkroczeniuna stepy czarnomorskie

Mężczyźni wyobrażeni na po-sągach odziani byli w kaftany ktoacuteresięgały im ud lub kolan Kołnierz rę-

Foto 3 Hełm obręczowy i detale fryzury (stela po konserwacji tech-nicznej) Velikoanadolskyi Forest Museum Volnovakhskyi RaionDonetsk District Ukraine Dokumentacja archeologiczno-konserwa-torska autora stela nr 299 za Pletneva 1974 152 tabl 36Foto 3 Žebrovaacute přilba a detail uacutečesu (steacutela po konzervaci) Veliko-anadolskyi Forest Museum Volnovakhskyi Raion Donetsk DistrictUkraine Archeologicko-konzervaacutetorskaacute dokumentace autorky steacutelač 299 podle Pletneva 1974 152 tabl 36

Foto 3 Spangenhelm und Frisurdetail (Stele nach der Konservierung)Rajon Wolnowacha Oblast Donezk Ukraine Dokumentation derarchaumlologischen Konservierung durch die Verfasserin Stele Nr 299

vgl Pletneva 1974 152 Tafel 36



193

kawy na całej długości mankiety oraz brzegi obszywano lamoacutewkami Motywy zdobnicze nabordiurach są podobne do ukazanych na stelach kobiecych Rękawy kaftanoacutew sięgały łokcii często widać wysuniętą spod nich obszytą pasmami ornamentacyjnymi koszulę Kołnierzkaftana lub koszuli luźno przylegał do szyi lub miał formę sztywnej stoacutejki

W pochoacutewkach męskich zachowało się sporo fragmentoacutew odzieży spodniej i wierzch-niej oraz wszelkiego rodzaju ozdoacuteb i nakryć głowy Wśroacuted ozdoacuteb głowy wymienić można

jedwabne przepaski Czapki szyto z roacuteżnych tkanin filcu wełny skoacutery brokatu Brzegi na-kryć głowy wzmacniano metalowymi nakładkami (ShalabudovndashKudriavtseva 1980 90ndash91)Warkocze zaplatano i wiązano za pomocą metalowych taśm lub rulonikoacutew wykonanychz kory brzozowej

Płoacutecienne lub jedwabne koszule miały kroacutej tuniki o długich prostych rękawach z roz-cięciem przy kroacutetkim kołnierzu W materiale archeologicznym zachowały się całe sztukitej odzieży (ShalabudovndashKudriavtseva 1980 90) Po paradnych kaftanach w pochoacutewkachpozostały fragmenty materiałoacutew zazwyczaj brokatu lub jedwabiu Znane są także znalezi-ska całych egzemplarzy tej części garderoby (OtroshchenkondashRassamakin 1986 30 Kupriy1990 143ndash144) Były one wyszywane złotem i srebrem w roślinne zoomorficzne i geo-metryczne ornamenty Kaftany zdobiono dodatkowo metalowymi aplikacjami i perłami

(Shvetsov 1984 264 Parusimov 1997 63) Zakładano je na kolczugę (BiezpalyindashLarienok1987 262ndash263) Szarawary szyto ze skoacutery płoacutetna lub jedwabiu Buty męskie wytwarzanoze skoacuter a krawędzie cholew wytłaczano (IgnatovndashKlenikovndashMamontov 1978 178) Butywraz z nagolenicami mocowano systemem rzemieni i sprzączek do pasa a rozwiązanie to

jest charakterystyczne dla stroju jeźdźcoacutew połowieckich Zespoły grobowe połowieckiejarystokracji rodowej w ktoacuterych zachowały się fragmenty lub całe sztuki odzieży i obuwiadatowane są na XIIndashXIV wiek

Pasy męskie wyrabiano ze skoacutery i nabijano je metalowymi okuciami Pasy paradne szytoz jedwabiu i zdobiono srebrnymi lub złotymi nakładkami Na okuciach pojawiają się złożonekompozycje florystyczne albo zoomorficzne przedstawiające na przykład ptactwo wodneczy drapieżniki (np Efimov 2000 171ndash174 KravietsndashBerezutskiyndashBoykov 2000 117) Pasbojowy tureckiego jeźdźca określał nie tylko status indywidualnego wojownika ale także

jego przynależność do grupy osoacuteb mających podobne prawa i stanowiących wyższą warstwęspołeczną (warstwa eroacutew)

Mężczyźni nosili ozdoby i amulety W środowisku tureckim najczęściej spotykaną ozdobąmęską były koacutełeczka wykonane z gładkiego drutu noszone w jednym uchu (np Klimenko1974 283 IliukovndashKazakova 1988 127) Niekiedy występują kolczyki w kształcie znakuzapytania Według danych etnograficznych w rodzinach gdzie często umierały dzieci ponarodzinach chłopca przekłuwano mu jedno ucho i zakładano pojedynczy kolczyk ktoacuterypełnił w tym wypadku funkcję amuletu

Znaleziskiem niezwykle rzadkim pochodzącym z pochoacutewku arystokraty była nabijana

miedzianymi blaszkami skoacuterzana maska (ShalabudovndashKudriavtseva 1980 90) Znane są takżedepozyty masek żelaznych zakrywających całą twarz a także maski paradne zdobione złotąfolią zasłaniające oczy i nos Maski stanowiły jeden z atrybutoacutew szamanoacutew Miały zmie-niać tak twarz jak i tożsamość osoacuteb ktoacutere je nakładały (Motov 2001 69) Szamani ałtajscyw odległej przeszłości stawali często na czele wypraw wojennych Połowieccy naczelnicyrodoacutew mogli odgrywać rolę szamanoacutew-wodzoacutew 6

6 W grobach połowieckich arystokratoacutew oproacutecz masek odkrywane są bardzo często kotły będące kolejnymatrybutem szamańskim Szaman posługiwał się kotłem w celu nawiązania kontaktu z duchami podziemiktoacutere przynosiły wiadomość o śmierci członka rodu proszącego o wroacuteżbę W tym wypadku kocioł sym-

bolizował świat podziemny oraz śmierć U wielu narodoacutew tureckich zmarłego szamana chowano wrazz rozbitym kotłem ktoacutery miał pomoacutec przemieścić się tej wyjątkowej duszy w Zaświaty Tureckie słowokoumlmgoumlr oznacza zaroacutewno bdquoodwroacutecony dnem do goacutery (kocioł)rdquo jak i bdquozakopaćrdquo bdquopochowaćrdquo (LvovandashOktia-brskayandashSagalaevndashUsmanova 1988 145)



194

Militaria

Na stelach męskich najczęstszym przed-stawieniem uzbrojenia ochronnego głowybył hełm obręczowy o roacuteżnych kształtachdzwonu a także hełm typu ruskiego

Połowieckie formacje wojskowe składa-

ły się przede wszystkim z lekkiej konnicya ich uzbrojenie doskonale przedstawio-no na posągach antropomorficznychWojownicy posługiwali się powszechnąwśroacuted koczownikoacutew bronią czyli łukamiPrzy pasie noszono kołczany ze strzałamiłuki zaś w łubiach ponadto szable i nożeOchronę ciała stanowiły blachy napierśnepodtrzymywane systemem rzemieni Wy-

jątkowym uzbrojeniem przedstawionymna posągu wojownika jest kirys (Ryc 3Pletneva 1974 194 rys 1286)

Na żadnej ze stel nie zachowały sięodwzorowania siatki kolczej choć byłau Połowcoacutew znana i używana Być możeniektoacutere detale były wykuwane w technicepłytkiego reliefu lub polichromowane i wie-le z nich nie dotrwało do naszych czasoacutew

Odkrywane w pochoacutewkach hełmy na-leżą do kategorii obręczowych i zachowanesą sporadycznie z wewnętrzną wyścioacutełką

lub czapeczką Wśroacuted znalezisk zdarzająsię hełmy typu ruskiego oraz szyszakii niezwykle rzadko złocone egzemplarzeparadne z maską osłaniającą oczy i nosDo hełmoacutew przytraczano niekiedy czepieckolczy (OtroshchenkondashRassamakin 198627 Efimov 2000 169)

Wśroacuted inwentarzy grobowych należą-cych do ciężkozbrojnych jeźdźcoacutew częstesą kolczugi w tym egzemplarze paradne(np Dorofeev 1981 245 Larienok 1987

142 Efimov 2000 168) Kolczugi pojawiająsię w zespołach grobowych datowanych nakoniec XI wieku

Blachy napierśne ndash tak licznie odwzo-rowane na posągach ndash w pochoacutewkachwystępują skrajnie rzadko (Foto 4) Przy-puszcza się że część z nich w rzeczywi-stości wykonana była z wojłoku lub skoacuterynabijanej metalowymi okuciami dlategoelement ten nie zachował się w materialegrobowym Blachy służyły prawdopo-dobnie do lepszego umocowania kolczugina torsie (Fedorov-Davidov 1966 175)Pojedyncze stanowiska na ktoacuterych w ma-

Ryc 3 Wojownik w kirysie Stela nr 1286 za Pletneva 1974194 tabl 78

Obr 3 Bojovniacutek v kyrysu Steacutela č 1286 podle Pletneva 1974194 tab 78Abb 3 Krieger im Kuumlrass Stele Nr 1286 nach Pletneva 1974194 Tafel 78



195

teriale grobowym zachowały sięblachy zlokalizowano w Przyazowiu7na prawobrzeżu środkowej Kubani8 i w Goacuternej Inguszetii9 (Narozhnyi2003 247) Wyjątkowe ndash i jedyne

jak dotąd ndash stanowisko na ktoacuterym

znaleziono nieobrabowany bogatypochoacutewek ciężkozbrojnego wojow-nika połowieckiego z zachowanymi insitu blachami napierśnymi położonebyło na prawym brzegu Kubani (stanDmitrievskaya 1 kraj krasnodarskiRosja)10 Elementami uzbrojeniaktoacutere także przetrwały wśroacuted inwen-tarza były między innymi karwaszenagolenice i system rzemieni podtrzy-mujących buty jeździeckie

W pochoacutewkach męskich zacho-wują się także szczątki pancerzypłytkowych w formie naszywanychżelaznych lamelek lub fragmentoacutewskoacuterzanych pasoacutew od rzemiennejzbroi

Najczęściej odkrywaną broniąw grobach męskich były łuki Zacho-wywały się w całości lub w postaci bo-gato zdobionych kościanych okładzinwideł i łęczyska Znane są znaleziskałukoacutew w paradnych łubiach oraz de-tale ich okuć haki do podwieszaniałubioacutew i kołczanoacutew pierścienie łucz-nicze (np ShalabudovndashKudriavtseva1980 90ndash91 OtroshchenkondashRassa-makin 1987 385ndash386 KravietsndashBere-zutskiyndashBoykov 2000 116) Kołczanywykonywano z drewna lub kory brzozowej Egzemplarze paradne zdobiono ornamentowa-nymi nakładkami malowano obciągano wytłaczaną skoacuterą (np Smirnov 1954 74 Pletneva1962 135 IliukovndashKazakova 1988 127 SanzharovndashLitvinienkondashEvglevskiyndashProkopienko

1992 82) Oproacutecz metalowych grocikoacutew zachowały się w nich także całe strzały o zdobionychdrzewcach Rzadkością są grociki kościaneDo najpopularniejszej kategorii broni siecznej spotykanej w inwentarzach pogrzebowych

należą szable (np Derzhavin 1983 115 KosikovndashGrib 1985 257ndash258 Shalabudov 1990116ndash117 1993 98ndash99 GebovndashYacenko 1998 47) W wielu wypadkach odkrywano je wrazz drewnianymi okuwanymi i zdobionymi pochwami Wyjątkowym znaleziskiem był mieczobosieczny (Larienok 1998 84) Częste w pochoacutewkach męskich noże żelazne w wariancieparadnym miały złocone rękojeści Oproacutecz funkcji użytkowej i ozdobnej niektoacutere egzempla-

Foto 4 Blachy napierśne ndash stela męska z kolekcji Donetsk RegionalMuseum Ukraine Fot autoraFoto 4 Chraacuteniče prsou ndash mužskaacute steacutela ze sbiacuterek Donetsk RegionalMuseum Ukraine Foto autorkaFoto 4 Brustbleche ndash Maumlnnerstele aus der Slgn des RegionalmuseumsDonezk Ukraine Foto von der Verfasserin

7 Stanowisko datowane na XIndashXII wiek 8

Stanowisko datowane na XIIndashXIII wiek 9 Datowanie stanowiska na XIVndashXV wiek10 Informacja ustna uzyskana od dr Umara Y Kochkarova Stanowisko było eksplorowane w 1982 roku

przez A S Skripkina (2008 128)



196

rze mogły mieć wartość bojową Oboknoży i kindżałoacutew zachowywały siętakże fragmenty pochew oraz żelaznei kościane okucia i ryfki

Przedmioty użytkowe

Do przedstawianych na posągachmęskich przedmiotoacutew osobistegoużytku można zaliczyć grzebieniekrzesiwa haki pletnie oraz roacuteżnegotypu troczone do pasa sakiewki Dowyjątkowych wyobrażeń należał ha-czyk rybacki oraz podłużny przedmiotinterpretowany jako instrument mu-zyczny lub liczydło (Ryc 4 Pletneva1974 179 ryc 1142 181 ryc 1156)

Zachowane w męskich pochoacutew-

kach drewniane lub kościane grzebie-nie były zazwyczaj dwustronne (npShalabudovndashKudriavtseva 1980 90)Dosyć liczne są znaleziska żelaznychkrzesiw ktoacutere razem z krzemieniaminoszono w woreczkach Pochodzącez męskich inwentarzy grobowychsakiewki należały do egzemplarzybrokatowych lub wykonanych zeskoacutery podbijanej jedwabiem Częstesą znaleziska futerałoacutew lub pudełeksporządzonych z kory brzozowej (npZhyzulinandashKuznietsova 1978 170)w ktoacuterych przechowywano niezbędneprzedmioty (pilniki łyżki) Przy pasietroczono skoacuterzane pletnie (np Shvet-sov 1984 264 BiezpalyindashLarienok1987 261ndash262)

Ceramika i toreutyka

Formy naczyń ceramicznych

przedstawianych na stelach męskichpowtarzają te znane ze stel żeńskichWojownicy dzierżą oburącz naczynia jajowate lub kubkowate ze słabo zaznaczonym brze-giem

W pochoacutewkach męskich występowało niewiele ceramiki Były to najczęściej cenioneprzez nomadoacutew naczynia gliniane typu słowiańskiego (np Shalabudov 1993 98ndash99 Zhe-lezchikovndashKumukov 1998 129) Zespoły z ceramiką słowiańską datowane są na koniecXIndashXII wiek Innym typem naczyń w męskich mogiłach były czerwonogliniane dzbanyDo sporadycznych znalezisk należą importy zaroacutewno ceramiki jak i toreutyki z BliskiegoWschodu Egzemplarze takie bywają zdobione bogatą ornamentyką geometryczną flory-styczną i zoomorficzną (np ShalabudovndashKudriavtseva 1980 91 OtroshchenkondashRassama-

kin 1986 28ndash29 IliukovndashKazakova 1988 124ndash125 KravietsndashBerezutskiyndashBoykov 2000117 Efimov 2000 170) Zdarzają się sygnowane tamgami naczynia metalowe i drewnianeW pochoacutewkach męskich odkrywano także pojedyncze sztuki naczyń szklanych Zespoły

Ryc 4 Wojownik odziany w paradny kaftan Uzbrojenie stanowiąhełm blachy napierśne podpięte z lewej strony pasa łuk w łubiachi kołczan Z tyłu pasa przytroczono dwa bicze i sakiewkę Z prawejstrony widoczny jest przedmiot interpretowany jako instrumentmuzyczny Stela nr 1156 za Pletneva 1974 181 tabl 65Obr 4 Bojovniacutek v slavnostniacutem kaftanu Vyacutezbroj sestaacutevaacute z přilbychraacuteničů prsou luku v pouzdře a toulce připevněnyacutech z leveacute stranypaacutesu Zezadu jsou upevněny dva biče a vaacuteček Z praveacute strany je viditelnyacutepředmět interpretovanyacute jako hudebniacute naacutestroj Steacutela č 1156 podlePletneva 1974 181 tab 65Abb 4 Krieger im Festkaftan Die Ausruumlstung besteht aus HelmBrustplatten und aus einem an der linken Guumlrtelseite befestigtenBogen im Bogenfutteral und einem Koumlcher Auf der Guumlrtelruumlckseitesind zwei Peitschen und ein Geldbeutel festgeschnallt Rechts ist ein

als Musikinstrument interpretierter Gegenstand sichtbar Stele Nr1156 vgl Pletneva 1974 181 Tafel 65



197

grobowe z ceramiką luksusową pojawiły się w 2 połowie XII wieku Są charakterystycznedla wieku XIII i XIV

Elementy wyposażenia grobowego a realizm wizerunkoacutew antropomorficznych

Analiza detali przedstawianych na stelach antropomorficznych i zestawoacutew inwentarzygrobowych występujących w pochoacutewkach Połowcoacutew potwierdza zachowanie wierności

wyobrażeń przedmiotoacutew odwzorowywanych przez rzeźbiarzy na posągachNiekiedy widoczne są odstępstwa wynikające przede wszystkim z trudności oddaniadetalu w materiale kamiennym (np w granicie) W innych wypadkach detale wykonane nastelach w technice płytkiego reliefu lub prawdopodobnie polichromowane nie zachowałysię gdyż w ciągu ostatnich ośmiu stuleci uległy destrukcji wskutek działania czynnikoacutewatmosferycznych i mechanicznych Inną przyczyną mogła być wierność realiom

Interesujący jest brak przedstawień nożyc na stelach żeńskich obecnych w większościpochoacutewkoacutew kobiet Tylko na jednym posągu ukazano je w formie amuletoacutew-zapinek mocu-

jących chustę na głowie Według danych etnograficznych nożyce mogły być zarezerwowanetylko dla zmarłych (Pletneva 1958 205 Tryjarski 1991 86)

Nierozstrzygniętym zagadnieniem jest występowanie niektoacuterych kategorii przedmiotoacutew

na stelach i brak ich w zespołach grobowych Do tej grupy należą blachy napierśne Ich przed-stawienia na posągach uznać można za wyznacznik połowieckiego uzbrojenia ochronnegoNie znajduje to jednak potwierdzenia w publikowanych zestawach inwentarzy grobowychpoza sporadycznymi wypadkami Być może z blachami było związane tabu i nie składanoich do grobu Innym wytłumaczeniem jest nietrwałość materiałoacutew z jakich wykonywanoten element uzbrojenia

Na posągach oddawano niezwykle starannie cechy indywidualne portretowanych osoacutebzwiązane z ich wyglądem stanem zdrowia czy pochodzeniem etnicznym Zaznaczano waloryurody lub defekty anatomiczne Niektoacutere z tych cech znajdują potwierdzenie w analizachantropologicznych W wielu wypadkach można w przybliżeniu określić wiek portretowanejosoby

Synkretyzm europejskich tradycji w kulturze materialnej i duchowej Połowcoacutew w świetleźroacutedeł archeologicznych

Okres stabilizacji ord połowieckich w paśmie stepu czarnomorskiego wiązał się z na-pływem do ich środowiska nowych kategorii przedmiotoacutew pozyskiwanych z terenoacutewsąsiednich państw dzięki kontaktom dyplomatycznym i handlowym a także rabunkomPołowiecka sztuka stel została wzbogacona o nowe detale Na stelach żeńskich pojawiły sięprzedstawienia kolczykoacutew bdquotypu połowieckiegordquo W materiale grobowym występują one już około połowy XI wieku i były najprawdopodobniej inspirowane wyrobami rzemieślni-koacutew ruskich Nowymi typami ozdoacuteb kobiecych pochodzących z warsztatoacutew ruskich były

kołty i grzywny szyjne znane ze stel oraz z depozytoacutew grobowych Na posągach pojawiłysię także naczynia o kształtach przypominających ceramikę słowiańską O jej wartościw świecie nomadoacutew świadczą znaleziska pojedynczych egzemplarzy w inwentarzachbardzo bogatych pochoacutewkoacutew połowieckich W grobach męskich odkrywano hełmy orazkomplety broni paradnej pochodzącej z warsztatoacutew ruskich Egzemplarze cennej odzieżywykonywanej na zamoacutewienie w Bizancjum lub w warsztatach zlokalizowanych przy dwo-rach książęcych ruscy kniaziowie przekazywali chanom połowieckim w formie podarkoacutewdyplomatycznych Warstwa arystokracji rodowej wchodziła w posiadanie przedmiotoacutewimportowanych z odleglejszych terenoacutew Europy Zachodniej Przykładem są znaleziskabroni i naczyń luksusowych wśroacuted inwentarzy grobowych konnych wojownikoacutew wyso-kiej rangi Detale ukazane na wizerunkach męskich datowanych na okres największego

rozkwitu sztuki stel wskazują że wymienione kategorie przedmiotoacutew mogły stanowićinspirację dla artystoacutew-rzeźbiarzy



198

Połowcy na rubieżach Kotliny Karpackiej

Na terenie Słowacji występuje kilka miejsc o nazwach wiązanych z Połowcami Badaczesłowaccy wymieniają trzy Plaveč na Szaryszu Plaveckyacute hrad na Zahoriu i Pavlovce nadUhem pełniące niegdyś funkcje strażnic pogranicznych w ktoacuterych z dużym prawdopo-dobieństwem mogli przebywać Kumanie osadzeni tam w charakterze najemnikoacutew przezkroacuteloacutew węgierskich Czy rzeczywiście w wymienionych miejscowościach stacjonowały

oddziały Połowcoacutew Jeżeli tak to ich obecność mogła być konsekwencją dynamicznejekspansji rodu chana Boniaka w ostatnim dziesięcioleciu XI wieku Bardziej prawdopo-dobne wydaje się jednak że przyczyną pojawienia się Połowcoacutew na ziemiach słowackichbył najazd mongolski Woacutewczas chan Kotjan wraz ze swoją ordą uciekł na zachoacuted i szukałprotekcji u kroacutela węgierskiego Beli IV pieczętując sojusz małżeństwem politycznym swo-

jej coacuterki z kroacutelewskim synem (OtroshchenkondashRassamakin 1986 34 Marek 2010 206)Potwierdzeniem obecności Połowcoacutew na Słowacji oproacutecz analizy toponimoacutew czy relacjiźroacutedeł pisanych byłyby znaleziska stanowisk i zabytkoacutew archeologicznych związanychz wyrazistą kulturą materialną tych nomadoacutew Jest to wielce prawdopodobne zważywszyże przez ponad poacuteł wieku zajmowali koczowiska w międzyrzeczu Dunaju i Cisy a ziemiete leżą w sąsiedztwie wspomnianego terytorium

Zakończenie

Analiza zestawoacutew połowieckich inwentarzy grobowych i przedstawień na stelach an-tropomorficznych potwierdza dokładne odwzorowanie stroju Połowcoacutew przedmiotoacutewużytkowanych w życiu codziennym atrybutoacutew świadczących o wysokim statusie społecz-nym portretowanych oraz przedmiotoacutew magicznych związanymi ze sferą wierzeń Wpływnowych impulsoacutew kulturowych przyczynił się do rozkwitu i wzbogacenia o nowe detalepołowieckiej sztuki rzeźbiarskiej ktoacuterej apogeum przypadło na 2 połowę XII wieku i trwałodo najazdu mongolskiego

Otwartym pozostaje pytanie w ktoacuterym momencie rzeźbiono posągi Czy były one przy-

gotowywane za życia osoacuteb przedstawianych O tym kim byli ludzie ktoacuterych upamiętnianoza pomocą rzeźby wiemy dziś dzięki informacjom uzyskanym w wyniku badań i analiznapisoacutew runicznych i kompleksoacutew wspominalnych z terenoacutew Azji Środkowozachodniej11Należeli do warstwy konnych wojownikoacutew wysokiej rangi12 heroizowanych po śmierciprzez roacuted dla ktoacuterego archetyp konnego łucznika był symbolem spajającym ich społecz-ność gwarantującym przetrwanie siłę i sprawność militarną następnych pokoleń Posągiantropomorficzne ustawiane w kompleksach ofiarno-kultowych to przedstawienie era i jego qatun (małżonki) ktoacuterzy bdquoskamienialirdquo spoglądają na wschoacuted ku krainie przodkoacuteww oczekiwaniu na uwolnienie dusz

Bibliografia

ARSLANOVA FH KHndashCHARIKOV A A 1974 Kamiennyie izvaiania Verkhnego Priirtysha SovietskayaArkheologia 3 220ndash235 Moskva

BESSENOVA S SndashCHERNYKH L Andash KUPRIY S A 1984 Kurgany u siela Philatovka In Kurganystepnogo Kryma 41ndash68 Kiev

BIEZPALYI E IndashLARIENOK P A 1987 Srednieviekovoie pogrebienie v kurganie goroda Azova So- vietskaya Arkheologia 4 260ndash263 Moskva

BOLTRIK YU V 1987 Raskopki kurganov na Melitopolshchinie In Arkheologicheskie Otkrytia 1985goda (Shylov V P ed) 306ndash308 Moskva

BOLTRIK YU VndashOTROSHCHENKO V VndashSAVOVSKIY I PndashSHELAPOV S Mndash1976 Raboty skiph-skogo otriada Zaporozhskoi ekspeditii In Arkheologicheskie Otkrytia 1975 goda (Rybakov B A ed)307 Moskva

DERZHAVIN V L 1983 Raboty v zonie stroitelstva Bolshogo Stravropolskogo kanala In Arkheologi-

cheskie Otkrytia 1981 goda (Rybakov B A ed) 115 Moskva11 Informacje uzyskane od prof Igora L Kyzlasova w maju 2012 roku za ktoacutere serdecznie dziękuję12 Turecki er



199

DOROFEEV V V 1981 Okhrannyie raskopki v Priazovie In Arkheologicheskie Otkrytia 1980 goda(Rybakov B A ed) 245 Moskva

DREVNOSTI 2008 Drevnosti iuga Rosiyi Pamiati A G Atavina (Aphanasiev G E ed) MoskvaEFIMOV K YU 1987 Issledovania v baseynie Khopra In Arkheologicheskie Otkrytia 1985 goda (Shylov

V P ed) 66 Moskvandash 2000 Zolotoordinskie pogrebenia iz mogilnika Olen-Kolodez Rosiyska Arkheologia 1 167ndash182 MoskvaEVDOKIMOV G LndashZAGREBELNYI A NndashCHERNENKO E V 1974 Raskopki v tomakovskom rayo-

nie dniepropietrovskoi oblasti In Arkheologicheskie Otkrytia 1973 goda (Rybakov B A ed) 274ndash275Moskva

FEDOROV-DAVIDOV G A 1966 Kochevniki vostochnoi Evropy pod vlastiu zolotoordinskikh khanovArkheologicheskie pamiatniki Moskva

GEBOV V PndashYACENKO V V 1998 Pozdniekochevnicheskoie pogrebienie na severie Rostovskoi oblastiDonskaya Akheologia 1 46ndash53 Rostov na Donu

GUMILOW L 1972 Dzieje dawnych Turkoacutew WarszawaGURKIN S V 2000 O predkakh kiptshakov i kimakov Plemena i narody Donskaya Arkheologia 3ndash4

6ndash23 Rostov na DonuIGNATOV V IndashKLENIKOV V IndashMAMONTOV V I 1978 Raboty Privolzhskogo otriada In Arkheo-

logicheskie Otkrytia 1977 goda Povolzhe i Ural (Rybakov B A ed) 177ndash178 MoskvaILIUKOV L SndashKAZAKOVA L M 1988 Kurgany Miusskogo Poluostrova Rostov na DonuKLIMENKO V PH 1974 Raskopki kurganov v centralnom Donbassie In Arkheologicheskie Otkrytia

1973 goda (Rybakov B A ed) 283 Moskva

KOSIKOV V AndashGRIB V K 1985 Parnoie kochevnicheskoie pogrebienie iz kurgana u siela Kamienka v Donetskoi oblasti Sovietskaya Arkheologia 2 257ndash262 Moskva

KRASILNIKOV K I 1999 Drevniee kamniereznoie isskustvo Luganshchiny Po materialam arkheologiche-skikh kollektsyi antropomorphnykh stel i polovetskikh kamiennykh izvaianiy parka-muzieya Luganskogopedinstituta i muzieev Luganskoi oblasti Lugansk

KRAVIETS V VndashBEREZUTSKIY V DndashBOYKOV A A 2000 Pogrebienia kochevoi znatii zolotoordins-kogo vremieni v kurgannoi grupie Vysokaya Gora na iugie Voronezhskoi oblasti Donskaya Arkheologia3ndash4 114ndash118 Rostov na Donu

KRIGER V AndashZHELEZCHIKOV B FH 1980 Pozdniekochevnicheskie pobrebienia u pos Rubiozhkai Alebastrovo Uralskoi oblasti Sovietskaya Arkheologia 1 300ndash306 Moskva

KUBYSHEV A I 1988 Raboty Zapadnokrymskoi Ekspeditii In Arkheologicheskie Otkrytia 1986 goda(Shylov V P ed) 299ndash301 Moskva

KUPRIY H M 1990 Pogrebienie znatnogo polovetskogo voina na bieregu Utliukskogo Limana In

Probliemy issledovania pamiatnikov arkheologii Severskogo Dontsa Tezisy dokladov oblastnoi nauchno--prakticheskoi konferentii Lugansk noiabr 1990 g 142ndash144 Lugansk

KYZLASOV I L 2004 Udal vitiazia i blagochestie popa (shakhinshakh Varakhran I prorok Mani i ru-nicheskie nadpisi gory Del-Ula v Mongolii) In Pamiatniki Arkheologii i drevniego isskustva Evrazii104ndash122 Moskva

KYZLASOV L R 1964 O naznachenii drevnieturkskikh kamiennykh izvaianiy izobrazhaiushchykh liudieySovietskaya Arkheologia 2 27ndash39 Moskva

LARIENOK P A 1987 Raskopki v g Azovie i Azovskom rayonie Rostovskoi oblasti In ArkheologicheskieOtkrytia 1985 goda (Shylov V P ed) 141ndash142 Moskva

LARIENOK V A 1998 Srednieviekovyie kompleksy iz raskopok bratiev Millerov v nachale XX viekaDonskaya Arkheologia 1 77ndash87 Rostov na Donu

LVOVA E LndashOKTIABRSKAYA I VndashSAGALAEV A MndashUSMANOVA M S 1988 Traditionnoie mi-rovozzrenie Triurkov Iuzhnoi Sibiri Prostranstvo i vremia Vieshchnyi mir Novosibirsk

MAREK M 2010 Plavci v Plavči O priacutetomnosti Plavcov (Kumaacutenov) na severe Šariša In AlmanachMuszyny 203ndash215 Muszyna

MOGILNIKOV YU A 1981 Tiurki In Stepy Evrazyi v epokhu srednieviekovia Arkheologia SSSR29ndash43 Moskva

МOTOV YU A 2001 K izucheniu ideologii ranniesrednieviekogo nasielenia Altaya po materialam mo-gilnika Kudyrge Istioria i arkheologia Semirechya Sbornik statiey i publikatsii 2 63ndash86 Almaty

NAGRODZKA-MAJCHRZYK T 1985 Czarni Kłobucy WarszawaNAROZHNYI E I 2003 O polovetskikh izvaianiakh i sviatilishchakh XIIIndashXIV vv Severnogo Kavkaza

i Dona In Stepy Evropy v epokhu srednieviekovia 3 Polovetsko-zolotoordinskoie vremia Sbornik na-uchnykh rabot (Evglevskiy A V ed) 245ndash274 Donetsk

OLKHOVSKYI V S 1984 Issledovania v Saksom rayonie Kryma In Arkheologicheskie Otkrytia 1982goda (Rybakov B A ed) 308ndash309 Moskva

OTROSHCHENKO V VndashRASSAMAKIN YU YA 1986 Polovetskiy kompleks Khingulskogo kurgana

Arkheologia 53 4ndash35 Kyivndash 1987 Raskopki kurganov epokhi bronzy v Zaporozhskoi oblasti In Arkheologicheskie Otkrytia 1985goda (Shylov V P ed) 385ndash386 Moskva

PARUSIMOV I N 1997 Mogilnik Kadamovskiy VIII Kraievedcheskie zapiski 2 62ndash63 Novocherkassk



200

PLESHYMIENKO A GndashPOPANDOPULO Z KH 1988 Issledovania Zaporozhskogo kraievedcheskogomuzieya In Arkheologicheskie Otkrytia 1986 goda (Shylov V P ed) 326ndash327 Moskva

PLETNEVA S A 1958 Pechenegi Torki i Polovtsy v iuzhnorusskikh stepakh In Trudy Volgo-DonskoiEkspeditii I Materialy i issledovania po Arkheologii SSSR 62 151ndash226 Moskva ndash Leningrad

ndash 1962 Polovetskie pogrebienia v urochyshche Kamiennaia Balka In Arkheologicheskie raskopki na Donu133ndash137 Rostov na Donu

ndash 1974 Polovetskie kamiennyie izvaiania In Arkheologia SSSR (Rybakov B A ed) MoskvaPRIVALOVA O YA 1988 Bogatyie kochevnicheskie pogrebienia iz Donbassa Arkheologicheskiy Alma-

nakh 7 (Kolesnik A V ed) 157ndash167 DonetskSANZHAROV S NndashLITVINIENKO R AndashEVGLEVSKIY A VndashPROKOPIENKO E A 1992 Issledo- vanie kurgana 8 u s Oktiabrskoie Drevnosti Severskogo Dontsa Katalog arkheologicheskikh kollektsiy2 70ndash86 Lugansk

SHALABUDOV V N 1990 Eshcho raz o nakhodkakh raspriamliennykh griven v polovetskikh pogrebie-niakh In Issledovania po arkheologii Podnieprovia 109ndash111 Dniepropietrovsk

ndash 1993 Pozniekochevnicheskie pogrebienia s keramikoi (po materialam DGU) In Problemy akrkheologiiPodnieprovia Miezhvuzovskii sbornik nauchnykh trudov 92ndash97 Dniepropietrovsk

SHALABUDOV V NndashKUDRIAVTSEVA I V 1980 Kochevnicheskie pogrebienia sredniego Priorelia InKurgany stepnogo Podnieprovia 90ndash97 Dniepropietrovsk

SHALABUDOV V NndashYAREMAKA V N 1986 Kochevnicheskie zakhoronienia XndashXII vv na r VolcheyProblemy arkheologii Podnieprovia 2 150ndash151 Dniepropietrovsk

SHCHEGLENKO A V 1981 Raskopki kurganov v Poltavskoi oblasti In Arkheologicheskie Otkrytia 1980

goda (Rybakov B A ed) 325 MoskvaSHER YA A 1966 Kamiennyie izvaiania Semirechya Moskva ndash LeningradSHVETSOV M L 1974 Bogate kochivnitske pokhovania s Donbasu Arkheologia 13 93ndash98 Kyivndash 1984 Pozdniekochevnicheskoie pogrebienie u s Smieloie na Severskom Dontse Sovietskaya Arkheologia

1 (Rybakov B A ed) 264ndash271 Moskvandash 1993 O golovnom uborie Polovtshanki In Problemy arkheologii Podnieprovia Miezhvuzovskii sbornik

nauchnykh trudov 104ndash114 DniepropietrovskSIEMIENIEC-GOŁAŚ E 2000 Karachay-Balkar vocabulary of Proto-Turkic origin Studia Turcologica

Cracoviensia 7 (Stachowski S ed) KrakoacutewSMIRNOV K PH 1954 Rabota piervogo Nizhnevolzhskogo otriada Stalingradskoi ekspeditii Kratkiye

Soobshchenia Instituta Istorii Materialnoi Kultury 55 64ndash76 MoskvaSYMONOVICH E A 1960 Pamiatniki pozdniekochevnicheskogo vremieni v Podnieprovie Kratkiye

Soobshchenia o Dokladakh i Polievykh Issledovaniakh Instituta Arkheologii 81 108ndash111 Moskva

TRYJARSKI E 1991 Zwyczaje pogrzebowe ludoacutew tureckich na tle ich wierzeń Warszawandash 1993 Kultura ludoacutew tureckich w świetle przekazu Mahmuda z Kaszgaru (XI w) WarszawaZHELEZCHIKOV B PHndashKUMUKOV D V 1998 Raskopki u siela Maliaievka Drevnosti Volgo-Donskikh

Stepiey 6 124ndash140 VolgogradZHYZULINA L NndashKUZNIETSOVA L B 1978 Raboty Severnogo Otriada Srednievolzhskoi Eskpeditii

In Arkheologicheskie Otkrytia 1977 goda (Rybakov B A ed) 169ndash170 Moskva

Z u s a m m e n f a s s u n g

Das Grabinventar und anthropomorphe Stelen bei den Polowzen

Die nach Europa migrierenden Polowzen (Westkiptschaken) waren ein sozial politisch und kulturell

bereits entwickeltes Volk Ein wesentliches Element ihrer geistigen und materiellen Kultur war derManismus In Verbindung mit dem fuumlr die Nomaden ein Symbol der militaumlrischen Staumlrke darstellendenArchetypus des berittenen Schuumltzen hielt der Ahnenkult die Gesellschaft zusammen und garantierte dennachfolgenden Generationen das Uumlberleben Zeugnis dessen im archaumlologischen Material sind sogenannteOpfer-Kultsteinsetzungen mit Stelen Auf aumllteren Kurganen errichtete Steinkonstruktionen Gemaumlszlig demGlauben der Turkvoumllker wohnte eine der Seelen des Verstorbenen in anthropomorphen Statuen die auchein Zentrum darstellte um welches in zyklischen Abstaumlnden Gedenkzeremonien abgehalten wurdenDie Monumentalskulptur der Polowzen charakterisierten ungewoumlhnlich sorgfaumlltig ausgefuumlhrte Frauen-und Maumlnnerbilder in stehender oder sitzender Haltung die individuelle mit der Physiognomie einembestimmten Gesundheitszustand oder Abstammungsstatus verbundene Merkmale aufwiesen In beidenHaumlnden hielt die Stein- oder Holzfigur das Geschirr da die Verwandten wahrscheinlich bei ihren in zyklischenAbstaumlnden erfolgenden Besuchen den durch die Statue verkoumlrperten Verstorbenen in ihre Festmahle undGedenkzeremonien miteinbezogen

Die auf den Stelen ausgemeiszligelten Verzierungen und Kleidungsstuumlcke Militaria und Gebrauchsgegenstaumlndereichen ihrer Herkunft nach bis in weit zuruumlckliegende Jahrhunderte und in entfernte Gebiete Frauenstelenstellten mit teuren Gewaumlndern bekleidete Vertreterinnen der Adelsfamilien dar Die Kopfbekleidung derFrauen bestand aus Hauben Tuumlchern und Huumlten Das Gesicht der Frauen umgaben bdquoHoumlrnerldquo ndash dem fuumlr die



201

Polowzinnen im Alter zwischen fuumlnfundzwanzig und fuumlnfunddreiszligig Jahren charakteristischen SchmuckDank archaumlologischer Forschungen ist bekannt dass die Kopfbekleidung aus teuren Stoffen genaumlht wurde Esist auch gelungen die Bauweise und die Art und Weise wie die bdquoHoumlrnerldquo angesteckt wurden zu rekonstruierenAn den Statuen werden die Formen des Frauenschmucks sehr treu wiedergegeben sowohl OhrringeHalsketten Anhaumlnger Armbaumlnder als auch magische Gegenstaumlnde (Kapseln an Amuletten) was auch imInventar der Bestatteten bestaumltigt wurde Die erhaltenen und aus teuren Stoffen und Leder hergestelltenKleidungs- und Schuhbestandteile in Frauenbestattungen bestaumltigen dass die auf den anthropomorpen Stelendargestellten Schnittformen und Ziermotive verwendet wurden Sowohl an den Skulpturen als auch unterden Grabbeigaben der Polowzer Aristokratinnen kamen reichverzierte Spiegel Kaumlmme Feuersteine kleineMesser sowie Geldbeutel in verschiedenen Formen vor Anthropomorphe Maumlnnerstelen zeigen Vertreter vonAdelsfamilien sowie Personen aus der Schicht reicher Haumlndler Die erste Gruppe war in kurzen KaftanenShalwaren und hohen Reiterstiefeln gekleidet Die Krieger waren ausgeruumlstet mit Helmen BrustblechenSaumlbeln Boumlgen Koumlchern und Messern Die Haumlndler trugen mit Ausnahme eines Messers oder Kindschalskeine Waffen Gekleidet waren sie in langen Kaftanen sie trugen Muumltzen und am Guumlrtel waren ihre Geldbeutelfestgeschnuumlrt Im archaumlologischen Material begegnet man vor allem Inventarzusammenstellungen dieBestattungen von Kriegern begleiten Funde von Schmuck und erhaltenen Kleidungsstuumlcken belegen eineAumlhnlichkeit mit den auf den anthropomorphen dargestellten Formen und Verzierungen Die in die Graumlbergelegten Waffen und verwendeten Ziermotive haben an den Statuen ihre Entsprechungen Neben anderen aufden Stelen dargestellten Gegenstaumlnden die in den Grabdepots ihre Aumlquivalente haben fanden sich KaumlmmeFeuersteine Knuten sowie Geldbeutel und Schutzhuumlllen Gemaumlszlig dem ausgearbeiteten Kanon hielten diegemeiszligelten Frauen- und Maumlnnerfiguren in Guumlrtelhoumlhe in beiden Haumlnden immer Geschirr Anhand einer

Analyse der auf den Stelen dargestellen Geschirrformen und der in den Bestattungen freigelegten Exemplarekonnte festgestellt werden dass vor allem aus Metall und Glas bestehende und das hohe Ansehen des jeweilsPortraumltierten bezeugende Aumlquivalente als Vorlage dienten Es ist nicht ausgeschlossen dass auch Geschirraus Holz und Ton als Vorlage hatte dienen koumlnnen

Der Zeitraum in dem sich die Polowzer Horden in der Schwarzmeersteppe stabilisierten ist mit einemZustrom neuer Kategorien von Gegenstaumlnden in ihre Umgebung verbunden die auf diplomatischem Wegdurch Handel oder Raub aus den Gebieten benachbarter Herrschaftsgebiete erworben wurden Die PolowzerStelenkunst wurde um neue Details bereichert

Auf den Frauenstelen wurden Ohrringe des bdquoPolowzer Typsldquo dargestellt Sie tauchten bereits umdie Mitte des 11 Jahrhunderts auf und wurden houmlchstwahrscheinlich von den Erzeugnissen russischerHandwerker inspiriert Ein neuer aus russischen Werkstaumltten stammender Typ Frauenschmuck warensowohl von den Stelen als auch aus den Grabdepots bekannte Kolt -Anhaumlnger und Wendelringe An denStatuen tauchten auch an slawische Keramik erinnernde Geschirrformen auf Von ihrem hohen Wert in der

Welt der Nomaden zeugen auch die in sehr reichen Polowzer Bestattungen gemachten Einzelfunde In denMaumlnnergraumlbern entdeckte man Helme sowie ganze Garnituren von aus russischen Werkstaumltten stammendenParadewaffen wertvolle in Byzanz angefertigte Kleidungsstuumlcke sowie aus entfernten Gebieten importierteWaffen und Luxusgeschirr (Westeuropa) Der Einfluss der neuen kulturellen Impulse trug zur Bluumlte derPolowzer Bildhauerkunst bei deren Houmlhepunkt in die zweite Haumllfte des 12 Jahrhunderts fiel und bis zumTatarensturm andauerte

Eine Analyse des Polowzer Grabinventars und der auf den anthropomorphen Stelen dargestelltenGegenstaumlnde belegt dass die Kleidung der Polowzer Ziermotive Schmuck Waffen Gegenstaumlnde destaumlglichen Gebrauchs Geschirrformen sowie magische Gegenstaumlnde genau nachgebildet wurden

Die konservative Haltung der Bildhauer bezog sich nicht auf den Kanon der (in sitzender oder stehenderHaltung) dargestellten Verstorbenen Personen Wesentlich war eine portraumlthafte Wiedergabe seinesAussehens auf eine solche Art und Weise dass er von Familienmitgliedern erkannt wurde Portraumlthaftigkeitund Individualitaumlt in der Stelenkunst ist fast fuumlr alle Turkvoumllker charakteristisch und reicht bis tief in ihre

Genese zuruumlck Dank dessen kann man auch das Vordringen neuer fremder Elemente der materiellen Kulturin die Symbolwelt der Polowzen beobachten

Die Stelenkunst ist aus dem Ahnenkult entstanden Dieser Kult ging in Anknuumlpfung an die Sakralisierungder Khanherrschaft in eine Verehrung der Stammesfuumlhrer uumlber Anthropomorphe Statuen symbolisiertenkosmogonische Goumltterpaare Herrscher und Ahnen Das Beduumlrfnis auszligergewoumlhnliche und reiche Personenzu verewigen die dadurch auch fuumlr die jeweiligen Staumlmme und fuumlr die ihnen untergebene Bevoumllkerungwichtig waren nahm waumlhrend der Bluumltezeit der politischen Macht der Polowzer die Form einer offiziellenrituellen Kunst an Die synkretische Religion erfuumlllte eine integrierende rituell-aumlsthetische sowie politisch-ideologische Funktion

Mgr Aneta Gołębiowska-Tobiasz Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w KrakowieKroacutelewska 6929 30-081 Krakoacutew Polska koczownicykoczownicypl





186

już na wczesnym etapie historii Turkoacutew nastąpił rozwoacutej rzemiosła związanego z obroacutebkąkamienia i wykształcił się sposoacuteb ujęcia sylwetki ludzkiej Bardzo szybko w jednym lubw obydwu rękach portretowanego pojawiło się naczynie gdyż prawdopodobnie podczascyklicznych odwiedzin bliscy włączali zmarłego ndash uosabianego przez posąg ndash do uczti obrzędowości zadusznej Wielkim kaganom tureckim wznoszono monumentalne zało-żenia ofiarne (Mogilnikov 1981 35) Wojownikom stojącym niżej w hierarchii społecznej

poświęcano kamienne założenie z ustawioną przy wschodniej ściance i orientowaną w tymkierunku rzeźbą antropomorficzną Przed konstrukcją ofiarno-kultową także od stronywschodniej wznoszono nieociosane lub lekko obrobione kamienie (balbale) Z inskrypcjiwiadomo że każdy z nich symbolizował zabitego wroga (Tryjarski 1991 70ndash72) Budowleofiarno-kultowe u ludoacutew tureckich związane były wyłącznie z obrzędowością zadusznąi wspominalną nigdy zaś z ceremonią pogrzebową

Połowcy ndash potomkowie Turkoacutew azjatyckich ndash obrzędowość związaną z kultem przodkoacutewprzynieśli ze sobą do Europy Na stepach czarnomorskich na starszych kurhanach wznoszo-no kamienne konstrukcje w obrębie ktoacuterych ustawiano parę rzeźb symbolizujących wolnychludzi Posąg męski ukazywał przedstawiciela warstwy wojownikoacutew (turer ) (Siemieniec-Gołaś2000 22 Kyzlasov 2004 111) Po jego lewej stronie znajdowało się wyobrażenie małżonki

(tur qatun) Posągi orientowane były twarzami na wschoacuted Symbolizowały kosmogonicznąparę boacutestw ndash parę władcoacutew ndash parę przodkoacutew Cześć przodkom oddawali nie tylko członkowieich rodu ale także cała społeczność Wyjątkowa osobowość i cechy przywoacutedcze a częstotakże śmierć w walce przyczyniały się do heroizacji osoby zmarłego i jego uboacutestwieniaZmarły stawał się opiekunem rodu

Połowiecka sztuka stel antropomorficznych osiągnęła najwyższy kunszt przedstawień orazponadczasową estetykę w swoim kanonie W języku kipczackim istniało odrębne określeniedla posągu ndash syn-tasz (tur sїn-taš ) czyli bdquokamienne wyobrażenie zmarłegordquo (Kyzlasov 196432 ArslanovandashCharikov 1974 232 Siemieniec-Gołaś 2000 86 123)

Obrządek pogrzebowy u ludoacutew tureckich

Trudno jednoznacznie określić jaką formę pochoacutewku praktykowały pierwotnie ludytureckie ndash inhumację czy kremację pochoacutewki pod ziemią na powierzchni ziemi czy możenad ziemią Spalanie zwłok z darami i usypywanie kopca na miejscu kremacji stosowała jużludność kultury tagarsko-tasztykskiej na terenie Kotliny Minusińskiej (Tryjarski 1991 19)Prawdopodobnie był to najstarszy rodzaj pochoacutewku w środowisku tureckim Około 1 połowyVII wieku doszło do zmiany obrządku Kremację porzucono na rzecz inhumacji Zmiana tanie dotyczyła warstwy tureckiej arystokracji ktoacutera na terenach azjatyckich przestała palićzmarłych w VIII wieku2 Ludność turecka umieszczała ciała w grobach wpustowych wko-pywanych w starsze kurhany W ten sposoacuteb wykorzystywano uświęcone wcześniej miejscektoacutere roacutewnocześnie symbolizowało ciągłość pokoleń (Tryjarski 1991 278) Stosowano także

inne praktyki pogrzebowe Najczęściej inhumowano zmarłego wraz z koniem W zależnościod warunkoacutew geograficznych tworzono nasypy z ziemi nieobrobionych drobnych kamienilub kamiennych brukoacutew Tradycje te kontynuowano na obszarach stepu czarnomorskiego(Fedorov-Davidov 1966 120) W obrzędowości pogrzebowej ludoacutew tureckich praktycznienie używano trumien Na większą skalę konstrukcje drewniane ndash wydrążone pnie i rozma-ite typy trumien z desek w ktoacuterych składano ciała zmarłych ndash zaczęli stosować na stepacheuropejskich Pieczyngowie Torcy Połowcy i Czarni Kłobucy (Pletneva 1958 161ndash180Nagrodzka-Majchrzyk 1985 141)

Relacja Ruysbroecka bdquoI tak kierując się na wschoacuted nie widać niczego oproacutecz nieba i ziemi po prawej stronie mając (hellip) także nasypy Komanoacutew ktoacutere widoczne były w dwoacutech liniach

2

Informacje uzyskane od prof Igora L Kyzlasova w maju 2012 roku za ktoacutere serdecznie dziękuję3 bdquoИ так мы направлялись к востоку не видя ничего кроме неба и земли а иногда с правой руки (hellip)также усыпальницы Команов которые видны были в двух лье либо у них существует обычай чтовсе родство их погребается вместеrdquo cyt za Podroacuteże w Kraje Wschodnie 1957 rozdz 15 (tłum autor)



187
















188















189














190













191












Ceramika






192
















193
















194

Militaria















195














196















197
















198





Zakończenie




Bibliografia










199


































200



























201















187
















188















189














190













191












Ceramika






192
















193
















194

Militaria















195














196















197
















198





Zakończenie




Bibliografia










199


































200



























201















188















189














190













191












Ceramika






192
















193
















194

Militaria















195














196















197
















198





Zakończenie




Bibliografia










199


































200



























201















189














190













191












Ceramika






192
















193
















194

Militaria















195














196















197
















198





Zakończenie




Bibliografia










199


































200



























201















190













191












Ceramika






192
















193
















194

Militaria















195














196















197
















198





Zakończenie




Bibliografia










199


































200



























201















191












Ceramika






192
















193
















194

Militaria















195














196















197
















198





Zakończenie




Bibliografia










199


































200



























201















192
















193
















194

Militaria















195














196















197
















198





Zakończenie




Bibliografia










199


































200



























201















193
















194

Militaria















195














196















197
















198





Zakończenie




Bibliografia










199


































200



























201















194

Militaria















195














196















197
















198





Zakończenie




Bibliografia










199


































200



























201















195














196















197
















198





Zakończenie




Bibliografia










199


































200



























201















196















197
















198





Zakończenie




Bibliografia










199


































200



























201















197
















198





Zakończenie




Bibliografia










199


































200



























201















198





Zakończenie




Bibliografia










199


































200



























201















199


































200



























201















200



























201















201













2_archaeologiahistorica_38-2013!1!11 gołebiowska-tobiasz inwentarze grobowe a stele...

Documents