3434Áhrif stefnunnar í Áhrif stefnunnar í peningamálum og peningamálum og ríkisfjármálum á ríkisfjármálum á heildareftirspurnheildareftirspurn

Heildareftirspurn

• Heildareftirspurn ræðst af ýmsum þáttum auk stefnunnar í peningamálum og ríkisfjármálum

• Útgjaldagleði heimila, fyrirtækja og almannavaldsins hefur lykiláhrif á heildareftirspurn eftir vörum og þjónustu

Heildareftirspurn

• Þegar útgjöld heimila og fyrirtækja aukast, hliðrast heildareftirspurnarkúrfan til hægri, svo að framleiðsla og atvinna aukast í bráð

• Þegar útgjöld heimila og fyrirtækja minnka, hliðrast heildareftirspurnarkúrfan til vinstri, svo að framleiðsla og atvinna dragast saman í bráð

• Ráðstafanir í peningamálum og ríkisfjármálum eru stundum notaðar til að vega á móti sveiflum í heildareftirspurn og auka þannig stöðugleika í efnahagslífinu

Áhrif peningastefnunnar á heildareftirspurn

• Heildareftirspurnarkúrfan hallar niður á við af þrem ástæðum, sbr. 33. kafla

1. Auðsáhrif

2. Vaxtaáhrif

3. Gengisáhrif

Áhrif peningastefnunnar á heildareftirspurn

• Í Bandaríkjunum eru vaxtaáhrifinvaxtaáhrifin mikilvægasta ástæðan fyrir neikvæðum halla heildareftirspurnarkúrfunnar

• Í opnum hagkerfum, eins og t.d. á Íslandi, skipta gengisáhrifingengisáhrifin einnig miklu – e.t.v. meira! – máli en vaxtaáhrifin

Peningamarkaður

• Keynes bjó til kenningu um peningaeftirspurn til að reyna að bregða birtu á ákvörðun vaxta

• Skv. kenningu hans ráðast vextir af jafnvægi framboðs og eftirspurnar á peningamarkaði

Peningamarkaður

• Peningamagnskenningin (upprifjun)

• MV = PY => M/P = kY með k = 1/V

• Peningaeftirspurn fer eftir tekjum• ViðskiptaeftirspurnViðskiptaeftirspurn eftir peningum

• Keynes gekk skrefi lengra

• M/P = kY – mi

• Peningaeftirspurn fer einnig eftir vöxtum• SpákaupmennskueftirspurnSpákaupmennskueftirspurn eftir peningum

Peningamarkaður

• Eftirspurn eftir peningum ræðst m.a. af vöxtum• Fólk þarf á handbæru fé að halda, enda þótt

önnur eignarform bjóði hærri vexti, þar eð peningar eru gjaldmiðill

• Fórnarkostnaður peningaeignar er vextirnir, sem hægt væri að vinna sér inn með því að eiga skuldabréf í stað peninga

• Hækkun vaxta eykur fórnarkostnað peningaeignar

• Vaxtahækkun dregur úr peningaeftirspurn

Peningamarkaður

• Framboð peninga• Seðlabankinn stýrir peningaframboði

• Markaðsaðgerðir• Breytingar á bindiskyldu• Breytingar á stýrivöxtum

• Þar eð seðlabankinn stýrir peningaframboði, fer það ekki eftir vöxtum

• Fast peningaframboð birtist í lóðréttri framboðskúrfu á peningamarkaði

Þetta er einföldun:

við höfum áður

séð, að M = D + R

Peningamarkaður

• Jafnvægi á peningamarkaði• Vextir jafna metin milli framboðs og

eftirspurnar á peningamarkaði

• Vextir ná jafnvægi, þegar framboð er jafnt eftirspurn eftir peningum

Peningamarkaður

Jafnvægi á peningamarkaði Þrjár forsendur

• Verðlagi er haldið föstu til einföldunar

• Vextir jafna metin milli framboðs og eftirspurnar við gefnu verðlagi

• Framleiðsla breytist í hátt við heildareftirspurn• Heildarframboðskúrfan hallar upp í bráð

Mynd 1. Jafnvægi á peningamarkaði

Peningamagn

Vextir

0

Eftirspurneftir peningum

Peningaframboðskv. ákvörðun seðlabankans

Framboðpeninga

r2

M2dMd

r1

Jafnvægis-vextir

Heildareftirspurnarkúrfan hallar niður á við

• Eftirspurn eftir peningum ræðst m.a. af verðlagi

• Hækkun verðlags eykur eftirspurn eftir peningum við gefnum vöxtum

• Aukin peningaeftirspurn veldur vaxtahækkun

• Vaxtahækkun dregur úr fjárfestingu, svo að heildareftirspurn dregst saman

• Samdráttur heildareftirspurnar dregur úr framleiðslu

• Sem sagt: Hækkun P => lækkun Y

Heildareftirspurnarkúrfan hallar niður á við

• Af þessari röksemdafærslu leiðir sem sagt neikvætt samband milli verðlags og heildareftirspurnar eftir vörum og þjónustu

• Skoðum málið á myndum

Mynd 2. Peningamarkaður og halli heildareftirspurnarkúrfunnar

PeningamagnPeningaframboðskv. ákvörðun seðlabanka

0

Vextir

Peningaeftirspurn við verðlagi P2 , MD2

Peningaeftirspurn við verðlagi P , MD

Framboðpeninga

(a) Peningamarkaður (b) Heildareftirspurnarkúrfan

3. … svo aðvextirhækka …

2. . . . þá eyksteftirspurn eftir peningum …

Framleiðsla0

Verðlag

Heildar-eftirspurn

P2

Y2 Y

P

4. . . . og þá minnkar fjárfesting og einnigheildareftirspurn eftir vörum og þjónustu.

1. Efverðlaghækkar …

r

r2

Breytingar peningaframboðs

• Seðlabankinn getur hliðrað heildareftirspurnarkúrfunni með því að breyta peningaframboði

• Aukning peningaframboðs hliðrar peningaframboðskúrfunni til hægri

• Ef peningaeftirspurn stendur í stað, þá lækka vextir

• Vaxtalækkun örvar fjárfestingu og þá um leið heildareftirspurn og landsframleiðslu

Mynd 3. Aukning peningaframboðs

MS2Framboðpeninga, MS

HeildareftirspurnAD

YY

P

Peningaeftirspurn við verðlagi P

AD2

Peningamagn0

Vextir

r

r2

(a) Peningamarkaður (b) Heildareftirspurnarkúrfan

Framleiðsla0

Verðlag

3. … svo að fjárfesting eykst og einnig heildareftirspurn við gefnu verðlagi

2. … þálækkavextir …

1. Þegar seðlabankinneykur framboðpeninga …

Breytingar peningaframboðs

• Þegar seðlabankinn eykur peningamagneykur peningamagn í umferð (þ.e. framboð peninga), lækkar hann vexti og eykur heildareftirspurn við gefnu verðlagi, svo að heildareftirspurnarkúrfan hliðrast til hægritil hægri

• Þegar seðlabankinn dregur úr peningamagnidregur úr peningamagni í umferð, hækkar hann vexti og dregur úr heildareftirspurn við gefnu verðlagi, svo að heildareftirspurnarkúrfan hliðrast til vinstritil vinstri

Vextir sem hagstjórnartæki

• Stjórn peningamála miðast ýmist við stjórn peningamagns í umferð eða vexti

• Ef peningamagn er stjórntæki, þá leiðir tiltekið peningamagn til tiltekins vaxtastigs í jafnvægi á peningamarkaði: vextir eru innri stærðvextir eru innri stærð

• Ef vextir eru stjórntæki, þá útheimtir vaxtamarkmið seðlabankans tiltekið framboð peninga: peningaframboð verður þá innri stærðpeningaframboð verður þá innri stærð

• Ef seðlabankinn setur sér vaxtamarkmið, hefur það áhrif á peningaframboð og þá um leið á heildareftirspurn

Áhrif ríkisfjármálastefnunnar á heildareftirspurn

• Stefnan í fjármálum ríkisins felst í að ákveða ríkisútgjöld og skatta

• Fjármálastefna ríkisins hefur áhrif á sparnað, fjárfestingu og hagvöxt til langs tíma litið, sbr. 26. kafla

• Fjármálastefnan hefur aðallega áhrif heildareftirspurn til skamms tíma litið

Breytingar á ríkisútgjöldum

• Þegar stjórnvöld breyta peningamagni eða sköttum, eru áhrifin á heildareftirspurn óbein – þau orka á útgjaldaákvarðanir heimila og fyrirtækja • Meira peningamagn leiðir til aukinnar fjárfestingar• Skattahækkun dregur úr neyzlu

• Þegar stjórnvöld breyta ríkisútgjöldum, eru áhrifin á heildareftirspurn bein og milliliðalaus• Ríkisútgjöld eru partur af heildareftirspurn

Breytingar á ríkisútgjöldum

• Breyting ríkisútgjalda hefur tvenns konar áhrif á heildareftirspurn 1. Margfaldaraáhrif

2. Ruðningsáhrif

Margföldunaráhrifin

• Aukin ríkisútgjöld hafa margföldunaráhrif á heildareftirspurn• Ríkið eykur útgjöld sín um 100• Framleiðsla og tekjur aukast þá um 100• Neyzla eykst þá um 80, ef neyzluhneigðin er 0,8• Framleiðsla og tekjur aukast um 80 til viðbótar ...• ... og þannig áfram koll af kolli• Hver króna, sem ríkið ver til að kaupa vörur og

þjónustu, eykur heildareftirspurn um meira en eina krónu

C = a + bY með b = 0,8C = a + bY með b = 0,8

Margföldunaráhrifin

• Margföldunaráhrifin lýsa viðbótarhliðrun heildareftirspurnarkúrfunnar vegna þess, að aukning ríkisútgjalda eykur framleiðslu og tekjur og þá um leið neyzlu heimilanna

Mynd 4. Margföldunaráhrifin

Framleiðsla

Verðlag

0

Heildareftirspurn, AD1

100 mkr.

AD2

AD3

1. Aukning ríkisútgjaldaum 100 mkr. eykur heildareftirspurnfyrsta kastið um sömu 100 mkr. …

2. … en margföldunar-áhrifin geta magnaðhliðrun heildar-eftirspurnarkúrfunnar.

Margfaldarinn

• Hversu stór er margfaldarinn?

NXGICY

bYaC 10 b

...1 32 bbb

Áhrif aukinnar neyzlu um eina krónu á tekjur

Hvar endar þetta?

Margfaldarinn

• Hversu stór er margfaldarinn?

...1 32 bbbS

...432 bbbbbS 1 bSS 1)1( bS

bbbbS

1

1...1 32

Margfaldarinn: Önnur útleiðsla

• Hversu stór er margfaldarinn?

NXGICY

bYaC 10 b

NXGIbYaY NXGIabYY

NXGIaYb )1(

Margfaldarinn: Önnur útleiðsla

NXGIab

Y

1

1

bdG

dY

1

1

bdI

dY

1

1

bdX

dY

1

1

Ríkisútgjaldamargfaldari

Fjárfestingarmargfaldari

Útflutningsmargfaldari**að gefnum innflutningi

Margfaldarinn

• Margfaldaraformúlan er sem sagt

Margfaldari = 1/(1 - MPC)

• Lykilstærðin í formúlunni er markaneyzluhneigðin MPC• Markaneyzluhneigðin er það hlutfall

viðbótartekna, sem varið er til neyzlu frekar en til sparnaðar

Margfaldarinn

• Ef MPC is 3/4, þá er margfaldarinnMargfaldari = 1/(1 - 3/4) = 4

• Sé svo, þá leiðir aukning ríkisútgjalda um 100 mkr. til þess, að heildareftirspurn eftir vörum og þjónustu eykst um 400 mkr.

• Ef MPC is 2/3, þá er margfaldarinnMargfaldari = 1/(1 - 2/3) = 3

• Sé svo, þá leiðir aukning útflutningsútflutnings um 100 mkr. til þess, að heildareftirspurn eftir vörum og þjónustu eykst um 300 mkr.

Ruðningsáhrif

• Örvandi aðgerðir í ríkisfjármálum, t.d. aukning ríkisútgjalda, hafa þó minni árif í reynd en margfaldarinn gefur til kynna

• Aukin ríkisútgjöld leiða til vaxtahækkunar

• Vaxtahækkun dregur úr fjárfestingu

• Samdráttur fjárfestingar dregur úr heildareftirspurn

Ruðningsáhrif

• Þessi samdráttur eftirspurnar, sem leiðir af vaxtahækkun vegna aukningar ríkisútgjalda, er kenndur við ruðningsáhrifruðningsáhrif

• Ruðningsáhrifin dempa örvandi áhrif ríkisútgjaldaaukningar á heildareftirspurn

• Skoðum málið á myndum

Mynd 5. Ruðningsáhrif

PeningaframboðPeningaframboðskv. ákvörðun seðlabanka

0

Vextir

r

Peningaeftirspurn, MD

Framboðpeninga

(a) Peningamarkaður

3. ... svo aðvextirhækka ...

2. ... þá eyksteftirspurn eftirpeningum ...

MD2

Framleiðsla0

Verðlag

Heildareftirspurn, AD1

(b) Hliðrun heildareftirspurnar

4. ... og hækkunvaxta dregur úraukninguheildareftirspurnar.

AD2

AD3

1. Þegar aukning ríkisútgjalda eykur heildareftirspurn ...

r2

100 mkr.

Ruðningsáhrif

• Þegar útgjöld ríkisins eru aukin um 100 mkr. eykst heildareftirspurn um meira eða minna en 100 mkr. eftir því, hvor eru sterkari, margföldunaráhrifin eða ruðningsáhrifin

Breytingar á sköttum

• Þegar stjórnvöld lækka tekjuskatt, aukast ráðstöfunartekjur heimilanna• Heimilin spara hluta viðbótarteknanna

• Þau verja afganginum til aukinnar neyzlu

• Aukin neyzla heimilanna hliðrar heildareftirspurnarkúrfunni til hægri

Skattamargfaldarinn

• Y = C + I + G + X – Z

• Þrjú atferlisföll: • C = a + b(Y – T), b = markaneyzluhneigð

• T = tY, t = skatthlutfall

• Z = mY, m = innflutningshlutfall

• Y = a + [b(1-t)]Y + I + G + X – mY

• Leysum fyrir Y:• Y = {1/[1-b(1-t) + m]}(a + I + G + X)

dY/dt < 0

Breytingar á sköttum

• Áhrif skattabreytingar á heildareftirspurn ráðast af samspili margföldunaráhrifa og ruðningsáhrifa

• Áhrif skattabreytingar fara einnig eftir því, hvort heimilin telja skattabreytinguna vera tímabundna eða varanlega

Hagstjórn

• Hagstjórn til sveiflujöfnunar hefur verið lögbundin í Bandaríkjunum síðan 1946

• Hagstjórn hefur borið árangur: Mynd Tobins

• Kerfisbundin hagstjórn hófst enn fyrr í Evrópu, t.d. í Svíþjóð á árunum eftir 1930

• Áskorun til hagstjórnenda• Þeir þurfa að reyna að milda milda hagsveiflur• Þeir þurfa að forðast að magnamagna hagsveiflur

Mynd Tobins: Hagsveiflur í Ameríku 1901-1976

1950-59

1960-69

1970-76

Rökin gegn sveiflujöfnun

• Sumir hagfræðingar telja, að tilraunir til hagstjórnar hneigist til að magna hagsveiflur frekar en að milda þær

• Aðgerðir í peningamálum og ríkisfjármálum hafa áhrif á heildareftirspurn með töf

• Þessir hagfræðingar telja, að hagsveiflan eigi að fá að vera í friði, hún sé óumflýjanleg

• Öðru máli gegnir um kreppur• Enginn hagfræðingur með fullu viti vill, að

kreppur fái að geisa í friði

Sjálfvirkir höggdeyfar

• Með sjálfvirkum höggdeyfumsjálfvirkum höggdeyfum þeim er átt við breytingar á stefnunni í ríkisfjármálum, sem örva efnahagslífið sjálfkrafa í niðursveiflum og dempa það í uppsveiflum, án þess að stjórnvöld þurfi að skipta sér af málinu

• Skattkerfið er sjálfvirkur höggdeyfir, og sama gildir um sumar tegundir ríkisútgjalda, t.d. atvinnuleysisbætur

Yfirlit

• Keynes smíðaði nýja kenningu um peningaeftirspurn til að skýra ákvörðun vaxta

• Eftir kenningu hans ráðast vextir af jafnvægi framboðs og eftirspurnar á peningamarkaði

• Hækkun verðlags eykur peningaeftirspurn og hækkar vexti

• Hækkun vaxta dregur úr fjárfestingu og þá um leið úr heildareftirspurn

Yfirlit

• Neikvæður halli heildareftirspurnar-kúrfunnar endurspeglar þetta neikvæða samband milli verðlags og heildareftirspurnar

• Verðlag hækkar => peningaeftirspurn eykst => vextir hækka => fjárfesting minnkar => heildareftirspurn minnkar

Yfirlit

• Stjórnvöld geta haft áhrif á heildareftirspurn með stefnunni í peningamálum

• Aukning peningamagns hliðrar heildareftirspurnarkúrfunni til hægri

• Samdráttur peningamagns hliðrar heildareftirspurnarkúrfunni til vinstri

Yfirlit

• Stjórnvöld geta einnig haft áhrif á heildareftirspurn með stefnunni í ríkisfjármálum

• Aukning ríkisútgjalda eða lækkun skatta hliðrar heildareftirspurnarkúrfunni til hægri

• Samdráttur ríkisútgjalda eða hækkun skatta hliðrar heildareftirspurnarkúrfunni til vinstri

Yfirlit

• Þegar stjórnvöld breyta ríkisútgjöldum og sköttum, getur breytingin á heildareftirspurn orðið annaðhvort meiri eða minni en breytingin á ríkisfjármálastærðunum

• Margföldunaráhrifin magnamagna áhrif ríkisfjármálastefnunnar á heildareftirspurn

• Ruðningsáhrifin dempadempa áhrif ríkisfjármálastefnunnar á heildareftirspurn

Yfirlit

• Þar eð stefnan í peningamálum og ríkisfjármálum orkar á heildareftirspurn, beita stjórnvöld stundum hagstjórnaraðgerðum til að hafa áhrif á heildareftirspurn

• Hagfræðinga greinir á um, hversu stjórnvöld skuli beita sér í þessu skyni• Sumir telja, að óæskilegar hagsveiflur leiði af

aðgerðarleysi stjórnvalda í hagstjórn• Aðrir telja, að tilraunir til hagstjórnar hafi öfug

áhrif, þ.e. magni sveiflur í stað þess að milda þær

EndirEndir