RELIGIJA

RELIGIJA

Postojanje religije u različitim oblicima u svim poznatim ljudskim društvima

Napetost između religijskog pogleda na svet i moderne racionalističke misli

Koji pogled na svet objašnjava smisao i svrhu života?

Suprotstavljenost nauke i religije?Razlike u evolucionističkom i kreacionističkom

shvatanju istorije i porekla ljudske vrsteProučavanje religije kao poseban izazov za

sociološku imaginaciju

DEFINISANJE RELIGIJE

Raznolikost verskih uverenja i organizacija

Teškoće jednoznačnog određenja pojma religije

Često poistovećivanje religije sa hrišćanstvom na Zapadu – nedovoljno i netačno

Verovanje u jedno vrhovno biće koje zapoveda moralno ponašanje u ovozemaljskom životu i obećava spasenje u zagrobnom životu ne postoji u većini svetskih religija

ŠTA RELIGIJA NIJE

1. Religija nije monoteizam (verovanje u jednog Boga) Više božanstava u većini religija Nepostojanje božanstava u nekim religijama2. Religija nisu ni moralni propisi (npr. Deset zapovesti) “Nezainteresovanost” bogova za ovozemaljski život ljudi

nekim religijama (religija starih Grka)3. Religija se ne bavi uvek objašnjenjem nastanka sveta Adam i Eva u hrišćanstvu i drugi mitovi u postanku sveta Ipak, brojne religije nemaju slične mitove ili objašnjenja4. Religija se ne može poistovetiti sa natprirodnim Konfučijanizam: prihvatanje prirodnog sklada sveta

ŠTA RELIGIJA JESTE

Zajedničke dve karakteristike svih religija:Niz simbola koji izazivaju osećanje poštovanja i

strahopoštovanjaRituali ili ceremonije u kojima učestvuje zajednica

vernikaRazlikovanje religije od magije: postojanje kolektivnog

obredaMagija: uticanje na događaje uz pomoć napitaka,

pojanja ili ritualnih postupakaNajčešće praktikovanje magije od strane pojedinaca a

ne zajednice vernikaPribegavanje magiji u nevolji ili opasnostiSujeverje u modernom vremenu sa radnjama sličnim

magijskim

RAZNOVRSNOST RELIGIJA

Centralna uloga religije u društvenom životu tradicionalnih društava

Pojedinci-specijalisti za religijske i magijske obrede

Primer: šaman kod Indijanaca u Severnoj Americi – čovek za kojeg se veruje da je u stanju da upravlja duhovima ili natprirodnim silama pomoću ritualnih sredstava

Šamani u suštini više čarobnjaci nego verske vođe

Obraćanje šamanima pojedinaca nezadovoljnih religijskim ritualima zajednice

TOTEMIZAM I ANIMIZAM

Dva česta oblika religije u manjim kulturama: totemizam i animizam

“Totem”: poreklo reči od severnoameričkih indijanskih plemena

Označavanje životinja i biljaka za koje se veruje da imaju natprirodne moći

Svaka srodnička grupa ili klan ima totem – za totem se vezuju obredne radnje

Gidens: moderne maskote sportskih klubova kao totemi

Animizam: verovanje u duhove (dobre ili zle) za koje se smatra da nastanjuju isti svet kao i ljudi

Opsednutost pojedinaca duhovimaMale, tradicionalne kulture pretežno politeističke

(mnogobožačke)

JUDAIZAM

Tri najstarije monoteističke religije: judaizam, hrišćanstvo i islam

Poreklo sve tri – Bliski istokMeđusobni uticajiPoreklo judaizma: oko 1000. godine pre nove erePrvi Jevreji: nomadi u Egiptu i okolnim oblastima

(pretežno politeističko okruženje)Uticaj postojećih verovanja, ali razlika u učenju o

jednom, svemogućem Bogu koji zahteva pokoravanje strogim moralnim zakonima

Monopol na istinu ili stav da je judaizam jedina prava religija

Izrael: judaizam kao državna religija

HRIŠĆANSTVO

Preuzimanje brojnih učenja judaizmaIsus – Jevrej, početak hrišćanstva kao judaističke sekteNejasno da li je Isus težio da osnuje posebnu religijuIščekivanje dolaska Mesije među JudejimaMesija na hebrejskom “pomazanik”, na grčkom “Hristos”Apostol Pavle (rimski građanin koji je govorio grčki)

glavni inicijator širenja hrišćanstva u Maloj Aziji i GrčkojPočetni progon hrišćana u Rimskom carstvuCar Konstantin: prihvatanje hrišćanstva kao zvanične

religije Rimskog carstvaUticaj na zapadnu civilizaciju tokom dva milenijumaNajraširenija religija na svetuPodela na rimokatoličanstvo, protestantizam i

pravoslavlje

ISLAM

Druga religija po rasprostranjenosti danasSlično poreklo kao i hrišćanstvaUčenje proroka Muhameda iz 7. veka nove ereUčenje: jedini bog Alah gospodari svim ljudskim

životima i svime u prirodiPet osnovnih religijskih dužnosti muslimana –

stubovi islama:1. “Nema drugoga boga osim Alaha, a Muhamed je

Alahov poslanik” (potvrđivanje vere – šehada)2. Izgovaranje molitvi pet puta dnevno (uvek ka

svetom gradu Meki) (salat ili namaz)3. Ramazan – mesec strogog posta (saum)

ISLAM

4. Davanje milostinje siromašnima (zakonski porez – zekat)

5. Nastojanje da se bar jednom u životu ode na hodočašće u Meku (hadž)

Alah pre Muhameda (čije učenje najneposrednije izražava njegovu volju) govorio preko ranijih proroka (Mojsije, Isus)

Većina muslimana u severnoj i istočnoj Africi, na Srednjem istoku i u Pakistanu (i Indonezija)

HINDUIZAM

Najstarija među današnjim religijama (verovanja stara oko 6 hiljada godina)

Politeistička religija – konglomerat povezanih verovanja

Učenje o ciklusu reinkarnacije: verovanje da su sva živa bića deo večnog procesa rađanja, smrti i ponovnog rađanja

Druga odlika sistem kasti: svaki pojedinac rođen da zauzme unapred određeno mesto na društvenoj lestvici u skladu sa delima u prethodnoj reinkarnaciji

Bez preteranog odvajanja vernika i nevernikaNe teži se preobraćanju drugih u “prave vernike”Gotovo svi hinduisti na indijskom potkontinentu

BUDIZAM, KONFUČIJANIZAM, TAOIZAM

Etičke religije Istoka: bez bogova, naglašavanje etičkih uverenja o odnosu vernika sa prirodnim skladom i jedinstvom univerzuma

Budizam: učenje Sidarte Gautame – Bude (prosvetljenoga)

Hindu princ sa juga Nepala iz 6. veka pre nove ereMoguće izbeći proces reinkarnacije odricanjem svih

željaSpasenje u životu putem samodiscipline i meditacijeNajviši cilj: dostizanje nirvane, potpunog duhovnog

ispunjenjaOdbacivanje hinduističkih i kastinskih ritualaRasprostranjenost u državama Dalekog istoka: Tajland,

Mijanmar (Burma), Šri Lanka, Kina, Japan, Koreja

BUDIZAM, KONFUČIJANIZAM, TAOIZAM

Konfučijanizam: osnova kulture vladajućih grupa u staroj Kini

Konfučije: savremenik Bude iz 6. veka pre nove vereUčitelj a ne verski prorok (kao i osnivač taoizma,

Lao-ce)“Najmudriji od svih mudrih”Težnja da ljudski život bude prilagođen unutrašnjem

skladu prirode, uz posebno poštovanje predakaTaoizam: meditacija i nenasilje kao načini dosezanja

višeg nivoa životaUticaj etičkih doktrina na verovanje i ponašanje

stanovnika Kine ali i slabljenje tog uticaja zbog komunističkog režima

TEORIJE RELIGIJE

Uticaj klasika sociologije na sociološku analizu religije

Sva trojica bili lično nereligiozni i uvereni u opadanje značaja religije u modernom dobu

Religija kao iluzija – jasna povezanost religijskih verovanja i društvenih činilaca (tipova društva)

MARKS I RELIGIJA

Uticaj Ludviga Fojerbaha – delo Suština hrišćanstvaNe shvatajući svoju istoriju u potpunosti, ljudi

društvene vrednosti pripisuju bogovimaOtuđenje: uspostavljanje bogova ili božanskih sila

odvojenih od ljudskih bića (vrednosti i ideje ljudi kao da su stvorila tuđa ili odvojena bića – sile religije ili bogovi)

Marks: prihvatanje shvatanja da je religija samootuđenje čoveka (utočište od svakodnevnih muka)

Čuvena rečenica o religiji kao “opijumu za narod”: odlaganje sreće i blagostanja za zagrobni život i prihvatanje postojećih društvenih uslova

Snažan ideološki element u religiji – opravdavanje nejednakosti između bogatih i ubogih, moćnih i nemoćnih

DIRKEM I RELIGIJSKI RITUALI

Proučavanje religije u malim, tradicionalnim društvima (totemizam među Aboridžinima u Australiji)

Elementarni oblici religijskog životaPovezivanje religije sa sveukupnom prirodom

institucija u društvuTotem kao sveti predmet koji se obožava i koji

predstavlja osnovu ritualnih radnjiOdređenje religije u okviru razlikovanja svetog i

profanogSveti predmeti i simboli odvojeni od uobičajenog (svet

profanog)Totem svet zato što predstavlja simbol same grupe (i

njenih vrednosti)Predmet obožavanja u religiji samo društvo

DIRKEM I RELIGIJSKI RITUALI

Potvrđivanje i ojačavanje solidarnosti unutar grupe u kolektivnim ceremonijama i ritualima

Više sile kao izraz prevlasti kolektivnog nad pojedinačnim

Pogrebni rituali: grupne vrednosti nadživljavaju smrt bilo kojeg pojedinca – oplakivanje kao dužnost koju nameće grupa

Način mišljenja pojedinaca u tradicionalnim kulturama odlučujuće uslovljen religijom

Predviđanje slabljenja religije u modernom društvu i nestajanja tradicionalne religije (božanstava)

Opstajanje religije u novom obliku radi očuvanja integracije društva (zamena novih ceremonija starim)

VEBER: SVETSKE RELIGIJE I DRUŠTVENE PROMENE

Sveobuhvatno proučavanje religija, pogotovo svetskih religija (hinduizam, budizam, taoizam i stari judaizam)

Protestantska etika i duh kapitalizmaAnaliza odnosa religije i društvenih promena – religija

ne mora nužno biti protiv promena (konzervativna)Veza protestantizma, puritanizma i kalvinizma sa

razvojem kapitalizmaIstočne religije, pak, kao nepremostiva prepreka razvoju

industrijskog kapitalizma kakav je nastao na ZapaduTradicionalna Kina i Indija: razvoj trgovine, proizvodnje

i gradova ali bez radikalne društvene promene kao na Zapadu

Hinduizam kao “onosvetovna” religija – bekstvo od tegoba materijalnog sveta u sfere duhovne egzistencije

VEBER: SVETSKE RELIGIJE I DRUŠTVENE PROMENE

Konfučijanizam: isticanje sklada sa svetom umesto njegovog pokoravanja

Hrišćanstvo kao religija spasenja: mogućnost spasa prihvatanjem verovanja i moralnih načela

Ideje greha i izbavljenja od greha pomoću Božje milosti – napetost i emocionalni dinamizam kojih nema u istočnjačkim religijama

“Revolucionarna dimenzija” religija spasenja: borba sa grehom i mogućnost suprotstavljanja postojećem poretku stvari

Isus Hristos

KLASICI SOCIOLOGIJE I RELIGIJA - OCENA

Međusobno dopunjavanje stavova Marksa, Dirkema i Vebera

Marks: političke implikacije religije i opravdavanje interesa vladajućih

Veber: prevratnički, ponekad i revolucionarni uticaj religijskih ideala na društveni poredak

Dirkem: značaj isticanja religijskih rituala i ceremonija

Prelomni događaji u životu praćeni ritualnim radnjama: rođenje, inicijacije u svet odraslih, sklapanje braka i smrt

CRKVE I SEKTE

Maks Veber i Ernst Trelč: razlikovanje crkvi i sekti

Crkva: velika, čvrsto etablirana celina (verska organizacija)

Formalna, birokratska struktura sa hijerarhijom verskih zvaničnika

Sekta: manja i manje organizovana grupa predanih vernika, obično nastala iz protesta protiv onoga u šta se pretvorila crkva

Cilj: otkrivanje i praćenje “pravog puta” za razliku od “iskvarenih” etabliranih crkava

Manji broj zvaničnika ili bez zvaničnika (svi članovi jednaki)

DENOMINACIJE I KULTOVI

Hauard Beker: još dva tipa verskih organizacija – denominacija i kult

Denominacija: sekta koja se “ohladila” i postala institucionalizovana celina koja više nije aktivna protestna grupa

Kultovi slični sektama ali sa drugačijim ciljemNajlabavije povezane i najmanje postojane verske

organizacije – pojedinci koji odbacuju civilizacijske vrednosti

Bez formalnog priključivanja kultu – pridržavanje skupa načela ili propisanih načina ponašanja

Okupljanje oko podsticajnog (harizmatskog) vođe – poput sekti

Spiritualizam, astrologija, transcendentalna medicina

RELIGIJA, SEKULARIZACIJA I DRUŠTVENE PROMENE

Verovanje klasika sociologije da će religija imati sve manju ulogu u savremenim društvima

Sekularizacija: proces u kojem religija gubi uticaj u različitim oblastima društvenog života

Teza o sekularizaciji kao jedna od najsloženijih u sociologiji religije

DIMENZIJE SEKULARIZACIJE

Procena raširenosti sekularizacije na osnovu više aspekata ili dimenzija:

Objektivni: broj članova verskih organizacijaOsim SAD, sve industrijske zemlje iskusile znatnu

sekularizacijuDruga dimenzija: opstajanje društvenog uticaja,

bogatstva i prestiža crkava i verskih organizacijaSvetski trend opadanje uticaja religije (uz izuzetke)Treća dimenzija: religioznost (verovanje i vrednosti)Da li redovnije odlaženje u crkvu/džamiju znači i

izraženiju religioznost?Zaključak: manji uticaj religijskih ideja danas nego

u tradicionalnim društvima

VERSKI FUNDAMENTALIZAM

Verski fundamentalizam: stav verskih grupa koje pozivaju na doslovno tumačenje osnovnih svetih tekstova i primena na sve aspekte društvenog, ekonomskog i političkog života

Odbrana tradicionalnih verovanja pred naletom snaga modernizacije i globalizacije

ISLAMSKI FUNDAMENTALIZAM

Širenje islamskog pokreta obnove: Iran, Egipat, Sirija, Liban, Alžir, Avganistan, Nigerija

Islam kao aktivistička religija (kao i hrišćanstvo)Kuran: pozivi vernicima “da se bore na Božijem putu”Borba i protiv nevernika i protiv onih koji kvare

muslimansku zajednicuPodele u islamu: šiiti i sunitiŠiiti: zvanična religija u IranuPoreklo od imama Alija (verski i politički vođa iz 7.

veka) – uverenje o pojavljivanju Muhamedovog naslednika kojeg vodi sam Bog i koji će vladati u skladu sa Kuranom

Suniti: “utabana staza” tradicija iz Kurana, prihvatanje razlika u mišljenjima

ISLAM I RATKraj 19. veka: nemogućnost muslimanskog sveta da se

suprotstavi širenju zapadnjačke kulture – pojava reformskih pokreta

Razvoj tokom 20. veka i uticaj na “islamsku revoluciju” u Iranu 1978-1979.

Ključna uloga ajatolaha Homeinija – radikalno tumačenje šiitskih uverenja

Vladavina zasnovana na tradicionalnom islamskom zakonu

Religija kao neposredna osnova sveukupnog društvenog, političkog i ekonomskog života

Šerijat: strogo odvajanje muškaraca i žena, pokrivanje žena u javnosti, streljanje homoseksualaca i kamenovanje preljubnika

Danas: nuklearni program Irana

ŠIRENJE ISLAMSKE OBNOVE

Uticaj islamskog fundamentalizmaSemjuel Hantington: moguć sukob civilizacija

svetskih razmeraSukob u Bosni i rast svesti o muslimanima u

svetskoj zajedniciZalivski rat i fatva zbog Satanskih stihova

Salmana RuždijaDa li islamski fundamentalizam jača ili slabi?Islamski pokret obnove kao odgovor na sve veći

uticaj Zapada, ali i kao pokret nacionalne i kulturne afirmacije

Preplitanje tradicionalnog i modernog

HRIŠĆANSKI FUNDAMENTALIZAM

Izražen rast hrišćanskih fundamentalističkih verskih organizacija u V. Britaniji, Evropi i pogotovo SAD poslednjih decenija

Verovanje u nepogrešivost Biblije Širenje uverenja i težnja da se preobrate oni koji

ne prihvataju slična verovanjaReakcija na liberalnu teologiju i zagovornike

“sekularnog humanizma”Suprotstavljanje krizi morala (zbog uticaja

modernizacije)Pet glavnih problema sa političkim posledicama u

SAD: abortus, homoseksualnost, pornografija, humanizam, razbijena porodica

ŠIRA LITERATURA

Vukomanović Milan. 2004. Religija. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.

Blagojević Mirko. 2005. Religija i crkva u transformacijama društva: sociološko-istorijska analiza religijske situacije u srpsko-crnogorskom i ruskom (post)komunističkom društvu. Beograd: Institut za filozofiju i društvenu teoriju.

Radisavljević-Ćiparizović Dragana. 2006. Religioznost i tradicija: vezanost za religiju i crkvu u Srbiji na raskršću milenijuma. Beograd: Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta.