abbaa taayitaa misooma jallisii oromiyaa...

i

Maanu’alii Adeemsa Waldaa Itti fayadamtoota Bishaan Jallisii Skimii

Waldaa Itti Fayadamtoota Bishaanii Skimii Jallisii Xiqqaa irratti

Hundeessuu, Galmeessuu fi Dandeetii Cimsuu

(Afan Oromo)

&

Abbaa Taayitaa Misooma Jallisii Oromiyaa

(ATMJO)

Oromia Irrigation Development Authority (OIDA) Piroojiktii Deggersa Jallisii Xiqaa fi Xixiqqaa Oromiyaa

Oromia Small Scale & Micro Irrigation Support project (OSMIS)

i

Baafaataa

Baafaataa ....................................................................................................................................................... i

Hika jechootaa ............................................................................................................................................. vi

Seensa ....................................................................................................................................................... 1

1.1 Ragaa Bu’uuraa fi odeeffannoo sassabuu fi xinxaluu ......................................................................... 7

1.1.1 kaartaa waliitti qabuu .................................................................................................................. 7

1.1.2. Maqaa Ragaa abuumaa Qabiyee lafaa qabaan qopheesuu. ....................................................... 8

1.2 Iddoo ijaarsaa do’achuu ...................................................................................................................... 8

1.3 . Waliiga’ii calqabaa ........................................................................................................................... 8

1.4. Agarsiistuu Itti gafatamuummaa ....................................................................................................... 9

Sadarkaa 2. Sochii Hubannoo Uumuu .......................................................................................................... 9

2.1 Barbachiisummaa sochii Hubannoo umuu ....................................................................................... 10

2.2 Walg’ii hubannoo umuu karoorsuu .................................................................................................. 10

2.4. Qaabiyyee waliga’ii hubannoo uumuu ........................................................................................... 12

2.5 Muxannoo wal jijjiruu ....................................................................................................................... 14

2.6. Agarsiistuu Itti gafatamuummaa ..................................................................................................... 16

3.1 Barbachiisumaa Gareen Itti fayyadama bishaan jallisii itti hund’aan ............................................... 17

3.2 Wal ga’ii wal-bariinsaa WIBJ ............................................................................................................. 18

3.2.1. Itti gafatamtoota garee itti fayyadamtoota bishaan Jallisii filachuu ........................................ 19

3.2.2 . Hojii fi Dirqama Garee itti fayyadama bishaan jallisii .............................................................. 19

3.2.3 Gahee fi Dirqama Itti gafatama garee itti fayyadama bishaan jallisii ........................................ 20

ii

3.3 Gabasa irratti mallattesuu (Signing of Statement) ........................................................................... 20

3.4 Agarsiistuu Itti gafatamummaa ......................................................................................................... 21

Sadarkaa 4 Waldaa Itti fayyadama bishaan jallisii hundeesuu fi Galmessuu. ............................................ 22

4.1 Seensaa ............................................................................................................................................. 23

4.2 Koree hundeesiituu dhaabuu ............................................................................................................ 23

4.2.1 Leenjii koree hundeesitoota ...................................................................................................... 23

4.3. Karoora hojii koree hundeesiituu. ................................................................................................... 23

4.3.1 Dambii ittiin bulmataa WIBJ Qophesu ....................................................................................... 24

4.3.2 Karttaa dangaa tajaajilaa Qopheesuu ........................................................................................ 24

4.3.3. WIBJ hundeesuuf Iyyaannoo Qopheesuu fi mallateesuu ........................................................ 25

4.3.4 Maqaa miseensootaa WIBJ hundeesuuf yaadamee Qopheesuu .............................................. 25

4.3.5 Karoora hojii kan waggaa WIBJ Qopheesuu .............................................................................. 25

4.3.6 Maqaa WIBJ moggasuu .............................................................................................................. 26

4.4 Waliga’ii hundesitootaa karoorsuu fi Raawwachuu ......................................................................... 26

4.4.1 Karoora Waliga’ii hundesiitootaa karoorsuu fi Qopheesuu....................................................... 26

4.4.2 Hirmmatootaa waliga’ii hundeesiitoota WIBJ tiif Leenjii hubannoo umuu ............................... 27

4.4.3 Filaannoo Miseensaa koree ....................................................................................................... 28

4.5 Waldaa itti fayyadama Bishaan Jallisii Galmeesuu ........................................................................... 29

4.5.1 WIBJ galmeesiisuuf Iyyaannoo qopheesuu fi Dhiyeefachuu ..................................................... 29

4.5.2 Iyyannoo fi dookimeentii dhiyaataan xinxaluu .......................................................................... 30

4.5.3 . Waraqaa ragaa Qaama seerummaa keennu. .......................................................................... 30

4.6. Waliga’ii jalqqabaa koree hojii raawwachiistu................................................................................. 30

4.6.1 Gageesitoota waajira filachuu ................................................................................................... 30

4.6.2 Seera basuu fi hojii irra olchuu .................................................................................................. 31

4.7. Miseensa WIBJ Galmeesuu .............................................................................................................. 32

4.7.1 Buusii miseensummaa sassabuu ................................................................................................ 32

iii

4.8. Lakkofsaa heerregaa Baankii Banuu ................................................................................................ 32


Sadarkaa 5 Dandeettii Hoggansaa Hojii fi Bulchiinsa Fayiinasii WIBJ cimsuu ........................................... 34

5.1. seensa .............................................................................................................................................. 34

5.1.1 Barbachisummaa Daneetti WIBJ cimsuu ................................................................................... 34

5.1.2 kayyoo Dandeetti WIBJ cimsuu .................................................................................................. 35

5.2. Qajeeltoowwaan Dandeetti cimsuu ga’omsaan .............................................................................. 35

5.2.1 Qajeeltoowwan dandeetii cimsuu ga’omsaan ........................................................................... 35

5.2.3 Sagantaan daneetii cimsuu WIBJ Qaama ilaalu ......................................................................... 36

5.2.4 Yaada hirmmachiisummaa Dandeetti cimsuu ........................................................................... 36

5.2.5 Hirmachiisummaa fi Gahee lenjiisaa .......................................................................................... 37

5.2.6 Leenjii Hirmaachiisawaa fi Teekiniika Barumsaa ....................................................................... 38

5.2.7 Feedhii Leenjii sassabu ............................................................................................................... 38

5.2.8 Leenjii feedhii irratti hunda’ee ................................................................................................... 38

5.2.9 Hojiimataa Galma ga’iinsaa Danddetti cimsuu WIBJ ................................................................. 39

5.2.10. Materyaalii leenjii Dandeetti cimsuu WIBJ waliin walsiime ................................................... 40

5.2.11 Dowwii Hordofuu ..................................................................................................................... 40

5.3 Wajiraa WIBJ Hundeesu .................................................................................................................. 41

5.3.1 Barbachisummaa Wajiraa WIBJ ................................................................................................. 41

5.3.2 Wajiraa WIBJf argachuu ............................................................................................................. 41

5.3.3 Teessoo fi Meeshaa Wajiraa ...................................................................................................... 42

5.3.4 Hojeetoota Bulchiinsaa Qaxaruu ............................................................................................... 42

5.4 Dandeetii WIBJ Haala hoggansaa fi bulchiinsaa fayiinaansii irratti cimsuu ...................................... 43

5.4.1 Dandeetii WIBJ hoggansaa keessatti cimsuu ............................................................................. 43

5.4.2 Dandeetti WIBJ Bulchiinsaa keessatti cimsuu ............................................................................ 44

5.4.3 Dandeetti WIBJ Bulchiinsaa fayiinaansii keessatti cimsuu ......................................................... 44

iv

5.4.4 Dandeetti WIBJ Bulchiinsaa fayiinaasii fi Odiitii keessatti cimsuu ............................................. 45

5.4.5 Dandeetti WIBJ, Immammataa kanffalttii tajaajila dhiyeesa bishaan jallisii irratti cimsuu. ...... 46

5.4.6 Falmii murtesuu fi waliitti bu’insaa hikuu keessatti dandeetii WIBJ cimsuu ............................. 47

5.5 Seera ittin bulmataa keessaa fi Qajeelfama qopheesuu fi hojiirra olchuu ....................................... 47

5.5.1 seera opereshiinii fi Qoqqobbii .................................................................................................. 48


Sadarkaa 6 Dandeetii Gararee itti Fayyadama Bishaanii fi WIBJ Opereshiinii, Suphaa fi Bulchiinsaa

bishaanii keesssatti cimsuu. ........................................................................................................................ 50

6.1 Dandeetti WIBJ, opereshiinii fi suphaa iskiimii jallisii xiqaa cimuu ................................................... 51

6.1.1 koree xiqqaa Opereshiinii fi suphaa hundeesuu ............................................................................ 51

6.1.2 Hojjeettootaa opereshiinii fi suphaa qaxaaruu.......................................................................... 51

6.1.3 Meeshaa opereshiinii fi suphaa ................................................................................................. 52

6.1.4 Meeshaa ya’iinsii bishaanii ittiin safaraamuu ............................................................................ 52

6.2 Opereshiinii fi suphaa iskiimii fi bulchiinssaa Bishaanii irraatti leenjii keennuu. .............................. 53

6.2.1 Leenjii suphaa Iskiimii ................................................................................................................ 53

6.2.2 Leenjii opereshiinii Iskiimii fi Bulchiinsaa Bishaan Jallisii ........................................................... 54

6.2.3 Deegaarsaa ogummaa fi gorsa keennuu .................................................................................... 55

6.3. Manu’alii opereshiinii fi suhaa Qophesuu ....................................................................................... 55

6.4 Agarsiistuu Itti gafataamummaa ....................................................................................................... 56

Sadarkaa 7 Waliigaltee wal- harkaa fudhiinsaa Bulchiinsa Jallisii Qopheesuu fi Mallattesuu ............... 57

7.1. Wal harkaa fudhinsaa Bulchiinsa Iskiimii jallisii Qopheesuu............................................................ 57

7.1.1 lakkofsa iskiimoota jallisii, Qoorsaa lafaa fi bo’oo waliin wal-qabataan.................................... 59

7.2 Wal-harkaa fudhiinsaa bulchiinsaa Iskiimii jallisii mirkaneesuu. ...................................................... 59

7.3 Wal-galtee wal-harkaa fudhiinsa bulchiinsaa Iskiimii jallisii mallattesuu ......................................... 60

7.3.1 Dokimeentii teekinikaa fi kaartaa, WIBJ tiif dabarsuu ............................................................... 60


v

Sadarkaa 8 Operashiinii fi Suphaa .............................................................................................................. 62

8.1 Sagantaa opereshiinii fi suphaa ........................................................................................................ 62

8.2. suphaa Iskiimii .................................................................................................................................. 63

8.2.1 sakata’iinssa suphaa waggaa ..................................................................................................... 63

8.2.2 Karoora suphaa fi Baajataa Qopheesuu..................................................................................... 64

8.2.3 Hojii suphaa Raawwachuu ......................................................................................................... 64

8.3 Opereshiinii Iskiimii ........................................................................................................................... 64

8.3.1 Arggama bishaanii xinxalu ........................................................................................................ 64

8.3.2 Haala midhaani wal duraa duubaan omishaan karoorsuu. ....................................................... 64

8.3.3 Sagantaa opereshiinii ................................................................................................................. 65

8.3.4. Bishaan jallisii argame rabsuu ................................................................................................... 65

8.3.5 Ya’iinsaa sadarka bishaanii guyya guyyaan safaruu fi galmeesuu ............................................. 65

8.4. kanfaltti tajaajila dhiyeesa bishaanii jallisii tilmaamuu fi saassabuu ............................................... 65

8.5 Agarsistoota itti gafatamummaa ...................................................................................................... 66

Sadarka 9. Horddoffii Raawwii hojii WIBJ .................................................................................................. 67

9.1. Adeemsaa hoggansaa fi Bulchiinsaa fayiinasii WIBJ horddofuu ..................................................... 67

9.2 Suphaa ijaarsa jallisii fi Qoorsa lafaa Horddofuu .............................................................................. 68

9.3 Horddooffii opereshiinii Iskimii jallisii xiqqaa .................................................................................. 69

9.4 Agarsistoota itti gafatamummaa ...................................................................................................... 70

Sadarkaa 10: Raawwii WIBJ Gamaggamuu. ................................................................................................ 70

10.1 Gamaggama Qindoomina raawwii WIBJ ......................................................................................... 71

10.1.1 Agarsiistoota Raawwii itti fayyadamuummaa WIBJ ................................................................ 71

10.1.2 Gabasaa gamaggama raawwii WIBJ Qophesuu fi Galchuu ...................................................... 75

10.2 Agarsistoota itti gafatamummaa .................................................................................................... 75

vi

Hika jechootaa

ATMJO Abbaatayitaa misoma jallisii Oromiyaa

BQO Biiroo Qonnaa oromiyaa

HMH Hojjetaa misooma hunddaa

HMJ Hojjetaa misoomaa jallisii

WIBJ Waldaa itti fayyadama bishaan Jallisii

GIBJ Garee itti fayyadama bishaan jallisii

IGIBJ Itti gafatama garee itti fayyadamtoota bishaan jallisii

WLQ Wirtuu Leenjii Qonaanbula

1

Seensa

A- Labsii waldaa iitti fayyadama Bishaan jallisii

Labsii WIBJ federalaa lak.841/2006 irratti hunda’uun motummaan Naannoo oromiya wixinee

labsii waldaa itti fayyadamtoota bishaan jallisii Bu’uraalee misooma jallisii Mootummaan, Miti-

Motummaan fi uummataa naannootiin ijaaramaan irrtti hundeesuu fi galmeesuuf gargaruu

Qopheesee jira.

B- Sadarka sadarkaan Haala waldaaleen Ittit fayyadamtoota Bishaan Jallisii hunda’aan, galma’aan fi

dandeettii ciimsuu.

Kutaa Guddinaa Waldalee Itti fayyadama Bishaanii (Phases of IWUA Development Approach)

Kutaa gudina WIBJ kutaa xixiqaa sdadii tii qoodama.

Kutaa hubannoo fi hundeffamaa

Kutaa Dandeetti cimsuu

Kutaa Bulchiinsa jallisii

Sadarka Haala Guddina Waldaa

Kutaleen haala guddina walda itti fayyadama Bishaanii sadan akumaa armaan gaditti ta’a.

Kutaa hubannoo fi hundeffamaa

Sadarkaa 1 Ragaa walitti qabuu fi Hundesuu

Sadarka 2 Hubannoo Uumuu

Sadarkaa 3 Garee waldaa Itti fayyadama Bishaan Jallisii (GIBJ) hundeesuu

Sadarkaa 4 Waldaa Itti fayyadama Bishaan Jallisii Hundeesuu fi Galmeesuu (Boqonnaa 1).

Kutaa Dandeetii Ciimsuu fi Wal-harkaa fudhinsa

Sadarkaa 5 Dandeetti WIBJ Bulchiinsa fi Bulchiinsa fayiinansii keessatti cimsuu

Sadarkaa 6 Dandeetti Garee Itti fayyadama Bishaan Jallisii fi WIBJ Opereshiinii fi suphaa irratti

cimsuu.

Sadarkaa 7 Waliigaltee wal- harkaa fudhiinsaa Bulchiinsa Jallisii Qopheesuu fi Mallattesuu

(Boqoonnaa 2).

Kutaa Bulchiinsa Bishaan jallisii

Sadarka 8 Opereshiinii fi suphaa Iskiimotaa (O&M of SSI scheme)

Sadarkaa 9 Hordoffii Raawwii WIBJ

Sadarkaa 10 Gamaggama Raawwii

2

Sadarkaleen kurnan guddinaa Waldalee itti fayyadama Bishaan jallisii ya’insa chartii armaan gadii tiin ni mul’ata.

Boqoonnaa (Milestones)

Boqonnaan dhuma kutaalee jalqaba lamaan guddinaa waldaalee itti fayyadama Bishaan Jallisii qabata.

Isaaniis Raawwii fi haala sadarka itti annutti ce’uu:

kutaan hubaannoo fi hundeesuu akka xumurameen waldaa itti fayyadama Bishaan Jallisii

galmeesisuu (Boqoonnaa 1); fi

Dhuma kutaa Dandeetti cimsuu fi wal-harkaafudhinsaa waliigaltee mallateesuu irratti

(Boqoonnaa 2)

Hojii dhaabu/yeroof tursiisu (Exits)

yoo waantoni guutamuu qaban hin guutamiin hojii jalqabame dhaabuun dirqama iddo ta’e muul’isa

Adeemsii guddinaa waldaa itti fayyadama Bishaan Jallisii hundeesuu keesatti iddoo lama irratti filannoo

dhaabuu ni qabata innis akkuma armaan gaditti ni argama.

3

Hubannoo guddisuu sadarkaa 2ffaan akkuma agarsiisutti harkii calmaan Qonnaan bulaa waldaa

itti fayyadama Bishaan Jaliisii hundeesuu fi Itti gafatamuummaa tajaajilaa (Opirashiinii) fi supaa

iskiimotaa xixiqqaa fudhachuuf feedhii kan hin qabnee yoo ta’e.

Qonnaan bultoonni karaa sera qabeessa ta’een waldaa itti fayyadama Bishaan Jallisii hundesuu

kan hin dandenye yoo ta’e (sadarkaa 4).

Dhimmaa korni’aa (Gender Issues)

sadarkalee hundaa keesaatti yeroo waldaan hunda’uu, galma’uu fi dandeetti gudisuu keesaatti feedhii fi

filannoon dubartoota qonnaan bulaa ta’an siriitti ilaalchaa keessa galchuu dhaan koreewwaan hundda

keessatti bakka bu’oonni dubartoota qonnaan bula ta’anii akka jiratuu fitajajilaa (operashiinii) fi suphaa

iskiimootaa fi WIBJ ofiin of bulchuu keessatti murtoowwaan keennuu irrti hirmannaa dubartoota

qonnaan bulaa ta’an cimsu.

Dubartoonni Qonnaan bulaan dhimmichaa keessatti akka hirmaataan yeroo adda bahaan

dubartootaa Qonnaan bulaa Abbawwarraa ta’aanii fi Dubartootaa haadhawarraa ta’anii abbawwarraa

waliin jirataan dabalachuu qaba.

Ragaa fi odeefannoo waliigalaa sadarkaa adda addaa irratti waldaalee hundeessuu, galmessuu fi

dandeetti cimsuu/guddisuu ilaalchiise yeroo sassabamu, Korn’a/ saalan adda basu, kesumaa yeroo

ragaan waliitti qabamuu (sadarka 1) fi raawwii WIBJ hordoofuu fi gamagamuu (sadarkaa 9 fi 10).

4

Saganta Ademsa hojii WIBJ Gurmeesuu

Tilmmaamni yeroo tokko tokkoo kutaa fi sadarkaa adeemsaa guddina waldaa itti fayyadama bishaan

Jallisii unka armaan gadii tiin ni ibsameerra.

Kutaa fi sadarkaa adeemsaa guddina WIBJ Tilmaama yeroo Kutaa hubaannoo fi Hundeefamaa ji’oota 2 hang 3

Sadarkaa 1 Raagaa sassabuu fi Dowwii duraa gaggesuu torbee 2

Sadarkaa 2 Sochii Hubannoo uumuu torbee 2

Sadarkaa 3 hundefama Garee itti fayyadamaa Bishaan jallisii torbee 2

Sadarkaa 4 hundeefama WIBJ ji’a 1 Kutaa

Dandeetii Ciimsuu fi Wal-harkaa fudhinsa ji’a 5

Sadarkaa 5. Dandeetti WIBJ Bulchiinsa,

Caaseefamaa fi Bulchiinsa fayiinansii keessatti cimsuu ji’a 2

Sadarkaa 6 dandeetti GIBJ fi WIBJ Bulchiinsa Bishaanii,

Opereshiinii fi suphaa keessatti cimsu ji’a 2

Sadarkaa 7. Sadarkaa 7 Waliigaltee wal- harkaa fudhiinsaa

Bulchiinsa Jallisii Qopheesuu fi Mallattesuu ji’a 1

Kutaa Bulchiinsa jallisii.

Sadarka 8 Opereshiinii fi suphaa Itti fufinsaan

Sadarkaa 9 Hordoffii Raawwii WIBJ Itti fufinsaan

Sadarkaa 10 Gamaggama Raawwii Waggaatti

C. Tartibaa Raawatinsaa Dhabbatichaa

Qooda fuhatoota gurguddoo

Waldaa itti fayyadamtoota Bishaan Jallisii hundeesuu, Galmeesuu fi dandeetti cimsuu waliin wal qabatee

qooda fudhatoota gurguddoon akka armaan gadiitti ni ibsama

Dangaa tajaajilaa iskiimii xixiqqaa keessaatti Qabiyyee lafaa kan qabaan dhiiraa fi dubartootaa

hunda fi

5

Bakka bu’aa mootummaa qaama to’aata labsiidhaan itti gafatamuummaan WIBJ hundeessuu,

gallmeesuu fi dandeetti cimsuu keennameef.

Sadarkaa Gandaa Sadrkaa gandaa irratti, Hojjeeta Misooma Jallisii, hojii misoomaa jallisii keesaatti Iskiimoota xiixiqaa

irraatti WIBJ gurmeesu keessatti kan hirmmatu. Gandichaa keessatti Hojjitaan misooma jallisii kan hin

jirree yoo ta’ee Hojjetaan misooma kan biroo dirqama keessatti hirmaata.

Caasaa Gandaa

WIBJ yeroo Iskiimii xixiqqaa irratti hunda’aan caasaleen gandaa armaan gadii deeggarsaa tasiisaniif:

Bulchiinsa Gandaa

Koree Misoomaa

Koree Bulchiinsaa Lafaa

Koree Egumsaa Naannoo/ egumsaa Biyyoo fi Bishaanii

Garee Dubartoota.

Sabaaba Manu’alii Adeemsaa

Projeektiin SMIS Manu’alii adeemsaa WIBJ hundeesuu, Galmeesuu fi dandeettii cimsuu WIBJ iskiimoota

xixiqqaa irratti qabatama, bu’aa qabeessa fi itti fufinsaa akka qabataan qaama mootumma dhimmi

ilaaluun sadarkaa Godinaa fi Aanaa irratti Leenjii kennuuf garggaruu fi deeggaruu qopheeseera.

Barbachiisummaa manu’alii Ademassa

Projeektiin SMIS manu’alii adeemsaa WIBJ hundeesuu, galmeesuu, dandeetti cimsuu deeggaruu fi

haala mijeesuu qopheesee Qaama mootummaa dhimmi ilaalu sadrkkaa naannoo, godiinaa fi Aanaa

waliin ta’uu dhaan dandeetti qabatama, bu’aa qabeesaa fi WIBJ iskimii jallisi xiqqaa irratti itti fufinsaa

akka qabatu tasiisuuf manu’alii kana qopheesee jira. Manu’aliin Adeemsaa kun kan fayyaduu

hojjetootaaf leenjii kennuuf.

Agarsiitoota Itti gafatamummaa

Agarsiistoonii itti gafatamummaa xumura tokko tokkoo sadarka sadarkaa irratti qooda fudhaatoota

kamtuu hojiiwwaan adda addaa karoorfamaan rawwachiisuuf itti gafatamummaa qaba, qooda

fudhatoota kamtuu deggaruuf/gargaruuf gahee qaba.

Kanaaf maqaan Biirolee naannoo, Abbaa Taayitaay yookiin Biiroo haala itti gafatamuumma isaaniitiin

agarsiisuun adda bahee ta’eera, kana jeechuuniis biiroo naannoo irraa jiiraniif qofaaf jeechuu miti

wajiroleen Godinaa fi Aanaans hojiiwwan tokko tokoo sadarkaalee irratti raawwatamaan raawwachuuf

itti gafatamummaa ni qabu.

6

D.Iskimootaa Jallisii xiqqaa

Hiikaa Iskiimii xiqqaa Iskiimii xiqqa jechuun: iskiimii jallisii lafaan kan danga’ee ta’e inni xiqqan lafaa hek.5 fi inni guddaan lafa

hek. 200 irratti tajaajila dhiyeesa bishaanii kan keennuu dha. Haangii lafaa xiqqaa fi guddaa nannoo irraa

naannoo tti garagarumma ni qabata.

Hiikaa Dangaa Tajaajila

Dangaa tajaajila jeechuun: Lafaa Qonna jallisii Iskimii jallisii xiqqadhaan misomuu fi WIBJ tiin buludha.

Gosa Iskiimii jallisii Xiqqaa

Iskiimii Jallisii xiqqaa tiif bakki arggama bishaanii akka armaan gadii ta’a:

Bishaan Lafaa irraa: lagewaan irraa argamaan ykn hidhaa keesaatti kuufame ykn Haroo fi

Bishaan Lafaa jalaa tii

Gosoota Iskiimii jallisii xiqqa sadaan guruddoo jiraan

Iskimii jallisii yeroo hundda tajaajilu: -

Iskiimii jallisii yeroo hundaa tajaajilu jallisii hidha gosa lama qaba:

a) Lagaa dabsuu (diversion weir)

b) Hidha (dam)

Loola Jallisiif dabsuu

Pampii Jallisii

Dhiyeesii rabsa bishaan jallisii gosa lama qaba:

boo’oo banaa fi

Ujuummoo

sadarkaa isikiimii jallsii xiqqaa

manu’alii kana keessatti sadarkaa iskimii jallisii xiqaa jeedhuu yoo fayyadamnnuu dhimmoota armaan

gadii kan ilaalu ta’a.

7

Ijaarsaa iskiimii jallisii xiqqaa haara (Construction)

Ammayya’ee (Modernisation)

Haroome (Rehabilitation)

Sadarkaa 1 Raagaa Bu’uuraa sassabuu fi Dowwii duraa gaggesuu

1.1 Ragaa Bu’uuraa fi odeeffannoo sassabuu fi xinxaluu

Iddoo Ijarsaa ilaaluun dura Qaama ta’ataan raga fi odeeffannoo waa’ee Iskimii jallisii xiqqaa yeroo

qorannoo adda bafannoo sassabamee fi karooraa hirmachiisawaa iskiimii dabalatee:

Qaabiyee iskiimii jallisii xiqaa qabuu teesumaa fi dheeriinaa boo’oo guddaa fi boo’oo

lammaffaa, baliinaa lafa jallisii, lakkkoofsaa miseensa lafaa qabaan dhiiraa fi dhala fi

WIBJ seera qabeesa hin tanee /WIBJ galma’ee beekamees Caasefamaa, haala hojii itti

raawwataan fi haala irra jiraan.

1.1.1 kaartaa waliitti qabuu

Qaama ta’aataan kartaawwaan jiraan, teesumaa iskiimii jallisii xiqqaa, teesumaa dangaa iskiimii

jallisii xiqqaa dabalatee waliitti qabuu qaba.

Qaama ilaaluu

koree itti fayyadama Bishaanii

Bulchiinsa Gandaa

Hojjetaa misooma

Biiroo keessatti hirmatuu

Hojjettootaa Qaama ta’aata

Hojjeetaa misooma Jallisii

Yeroo barbachiisuu torbee 2

Hojiiwwaan gurguddoo

Ragaa lammaffaa fi Odeefaannoo wa’ee iskimii jallisii xiqqaa sassabuu fi xinxaluu

Ragaa Qabatama abuumaa Qabiyee lafaa qabaan Qophesuu

Iddoo ijaarsaa do’achuu

Bulchaa Gandaa waliin Walga’ii isa duraa gaggesuu

Dokiimeentii

Kartaa dangaa tajaajila Iskiimii jallisii xiqqaa agarsiisu

Maqaa Abba qabiyee lafaa qabaan galmesuu

8

1.1.2. Maqaa Ragaa abuumaa Qabiyee lafaa qabaan qopheesuu.

Qaama ta’ataan maqaa raga abbumaa qabiyee lafaa qabaan dhiiraa fi dubartoota abbawrraa ta’anii

dangaa iskiimii jallisii xiqaa tajaajila keennu keessaa lafaa jallisiif oluu qabaan bulchiinsaa gandaa, koree

bulchiinsa lafaa, WINJ (kambiroo), hojjetaa misooma/ hojjetaa misooma jallisii adda basuun qopheesuu

qabu.

1.2 Iddoo ijaarsaa do’achuu

Hojjeetaan qaama toa’ataa haala barbadeen Iskiimii jallisii xiqqaa dowwatamuu akka yaadeetti yoo

ta’uu bate, iskiimii jallisii xiqqaa iddowaan adda addaa tti argamuu akka dowwatamuu qindeesuudha.

kartaatti gargaramuudhaan tesuumaa fi dangaa iskiimii jallisii xiqqaa qabiyeewaan qaban agarsiisuu

hunda Qaama to’ataaf ibsamuu qaba.

Ragaawwan bifa Iskiimii jallisii xiqqaa ibsuu danda’uun hojjetaa qamaa to’ataa dowwannaa iddoo irratti

hirmataanniif keennuu dhaan ifa gochuun faayidaa gudda akka qabu ni amanama

1.3 . Waliiga’ii calqabaa

Dowwii iddoo hojii iskiimii jallisii xiqqaa boodee hojjeetaan qama ta’ata waliiga’ii calqaabaa miseensaa

bulchiinsaa gandaa dhimmi ilaaluu fi koree yrroo waldaa itti fayyadamtoota bishaan jallisii, fi qama

kamiyuu dangaa iskiimii jallisii xiqqaa keessati argamaan waliin waliiga’ii calqabaa gageesuu,

barbachiisummaan walga’ii calqaba kun:

Hojjetaan Qaama to’ata, miseensi bulchiinsaa gandaa, koreen yeroo WIBJ fi kan biroos yoo

jiraataan walibarinsaa tasiisuuf

Barbachiisummaa, kaayyoo waldaa itti fayyadama bishaan jallisii dangaa iskiimii xiqqaa keessatti

hundeesuuf barbachiise ibsuuf.

Waldaa hundeesuu fi cimsuuf hojiiwaan karoorfamaan ibsuuf.

Waldaa Itti fayyadama bishaan jallisii hundeesuu, galmeesuu fi dandeetti cimsuuf karooraa fi

Raawwii keessatti gahee bulchiinsa gandaa, koreen WIBJ fi qonnaan bultoonni qabaan ibsuuf.

9

1.4. Agarsiistuu Itti gafatamuummaa

Sadarka Hojii ATMJO BQO HMH HMJ BBLB WIBJ Bulchiinsa gandaa

1 Dowwii duraa gaggesuu 1.1 Raagaa bu’uraa sassabuu ,

xinxaluu fi Dowwii duraa gaggesuu

1.2 Ragaa qabatama abuumaa Qabiyee lafaa qabaan Qophesuu

1.3 Iddoo hojii dwwachuu

1.4 Walga’ii Calqqabaa gageesuu

= itti gafatamuummaa guddaa kan qabuu = haala mijeessaa /deggaraa

Sadarkaa 2. Sochii Hubannoo Uumuu

Qaama ilaallatuu

Dangaa tajajilaa iskiimii jallisii keessatti Dhiiraa fi dubartoota lafaa

qabaa hundda.

Hojjeetoota hirmmataan

Abbaataayitaa misooma jallisii

Hojjitaa misooma Jallisii (kan biroos yoo jirate)

Yeroo barbachiisuu: Torbbee lamaa (2 weeks)

Hojii Gurguddoo

Walga’ii hubannoo uumuu karoorsuu

Walga’ii hubannoo umuu gaggeesuu

Feedhii Qonnaan bulaa sakata’uu

Liifleetii Garee itti fayadama bishaanii fi WIBJ rabsuu

Doowwii Muxaannoo waljijjiiruu karoorsuu fi raawwachu, barbachiisaa

ta’ee yoo arggame

Dokiimeentii : Liifleetii Garee itti fayadama bishaanii fi WIBJ

Waan ilaalamu (Visual Aids): Filiipii chaartii, Pawor poyiintii

10

2.1 Barbachiisummaa sochii Hubannoo umuu

Barbachisummaan sochii hubannoo uumuu abbawaraa Dhiiraa fi dubartoota dangaa iskiimii jallisii

xiqqaa keessa lafaa qabaan mataduree armaan gadii irratti hubannoo uumuu:

WIBJ sadarkaa Boo’oo guddaa fi Boo’oo lammafaa (main and secondary canals) irratti hundeesu

Itti gafatamuummaa tajaajilaa fi suphaa Iskiimii jallisii xiqaa WIBJ tiif dabarsuu

Basii Opereeshiinii fi suphaa Iskiimii jallisii xiqqaa waliin walqabatuu ilaalchiisee itti

gafatamuummaa WIBJ ta’uu.

Bu’aa waldaa itti fayyadama Bishaan jallisii irraa eggamu.

Sochiin hubannoo uumuu hojjetaan qaama toa’ata, sadarkalee Adeemsaa waldaa itti fayyadama Bishaan

jallisii hundesuu keessatti enyuutuu itti dhiyeenaan dhiiraa fi dubartoota waliin akka hojjetuu

beeksiisuuf caarra tokko dha.

Kayyoon sochii hubannoo uumuu inni guddaan itti fayyadamtiinni dhiiraa fi dubarttiin hubannoo

arggatanii adeemsaa sadarka guddinaa waldaa hundda irratti dhimma armaan gadii dabalatee

hirmmanna ho’aa akka tasiisaniif:

Garee iitti fayyadamtoota bishaan jallisii fi Waldaa itti fayyadama Bishaan jallisii hundeesuu,

danbii ittin bulmataa WIBJ xinxaaluu fi hojiirraa olchuu fi filaannoo koree hojii raawwachiiftuu

Dandeetti WIBJ bulchiinsaa keessatti, Qabinsaa fi bulchiinsaa fayiinaansii keeatti cimsuu

Dandeetti GIBJ fi WIBJ Ogummaa tajaajilaa, suphaa fi bulchiinsaa bishaanii irratti cimsuu.

Waliigaltee Bulchiinsa jallisii Qopheesuu fi mallattesuu

Tajaajilaa fi suphaa waliigala iskiimii jallisii xiqaa

Qabiinsaa fi bulchiinsaa fayiinansii WIBJ

2.2 Walg’ii hubannoo umuu karoorsuu

Hojjeetaan Qaama to’ata Waliga’ii hubannoo uumuu yeroo tokko ykn tokkoo ol manddaraa / boo’oo

lamata irratti gaggesuuf guyyaa fi iddoo walga’ii murtesuuf bulchiinsaa gandaa qunnamu qaba.

Guyyaan karoora walga’ii hubannoo uumuu altokko edda murta’ee waa’ee guyyaa, sa’ati fi iddoo

walga’ii ibsuun itti gafatamuumma, deeggarsa Hojjetaa misooma jallisii dabalate kan bulchiinsa gandaa,

itti fayyadamtoota dhiiraa fi dubartii dangaa tajaajila iskimii xiqqaa keessaa qabiyee lafaa kan qaban

hunddaa.

Dubartoota qabiyee lafaa qabaan karoora waliga’ii hubannoo uumuu irratti hirmachiisuun

murteesadha.

11

Bulchiinsii Gandaa itti fayyadamtoota dhiiraa fi dubartii qabiyyee lafa qabaan dhimmichii isaan

ilaalatuuf wamiichaa dabarsuuf:

a) Mana manaatti deemuun tokko tokkoo qonnaan bulatti himu b) sagalee gudistuun dabarsuu c)

Beeksiisa barrfamaa mandara ummanni keessa jiratuutti maxxansuu.

2.3 Qaajeltoowwaan Waliga’ii hubannoo uumuu

walga’ii hubannoo uumuu raawwachuu waliin wal-qabatee Qaajelttoowwaan armmaan gadii ilaalamuu

qabaan:

Waliga’iin hubannoo uumuu yeroo gaggefamuu sa’a 1:30 ol dheerachuu hin qabu. Qaminii

mariisiisuu sa’atii ga’aa ta’e daqiiqaa 30 -45 dhiiraa fi dubarttootaaf keennuun hubannoo

keennamee irratti hunda’uun gaffii isaanii akka gafatan ni tasiisa.

Qonnaan bultoonni dhiiraa fi dubarttoonni qabiyee lafaa qaban hubannoo keennamuu irratti

yeroo hirmataan gutumman gutuutti hubachuu akka danda’aan qaama ta’aataan dhimmotaa

murteesoo ta’an fayyadamuu qaba:

Qooqa salphaa ta’ee fayyadamuu

Qoonnan bultoonni hirmaataan dhaga’uu akka danda’aan suuta dubbachuu, sagaleen

akka dhaga’muutti dubbachuu fi bifa qulqullina qabuun dubbachuu.

filipii chartii, pawor poyintitti fayyadamuun Yaada hirmmatootaa eguu.

mariin hubannoo uumuu gama tokkoo ykn nama muraasa qofaan akka hin tane

namoonii hundii akka hirmmataan gochuu.

12

Qonnaan bulttoonni dhiiraa fi dubarttooni qaabiyee lafaa qabaan gutuummaan gutuutti

hubachuu akka danda’aniif jeechoota teekiinikaa bayye fayyadamnnu jeechoota ingiiliffaa ykn

hiikaa ingiliffaa dhabamsiisuun barbachiisadha.

Iddoon waliga’ii hubannoo uumuu iddoo mijataa itti fayyadamtoonni dhiiraa fi dubarttoonni

qaabiyee lafaa qabaan haala salphaan dhufuu danda’aan, dhiphiina tokko malee dubbachuu, fi

yeeroo walga’ichii gaggefamuu osoo hin jeeqamiin namuusa gariin gaggesuu.

Hojjeetoonni Qaama to’aataa daqiiqaa 30 dursaanii iddoo waliga’ii hubannoo uumuu ga’uu

qabu.

Dhiiraa fi dubartoota qabiyee Laafaa qabaaniif bakka tokkotti sagantaan hubannoo uumuu yoo

opha’ee dubarttoonnii hirmmanna ho’aa akka hin taasisinee ni beekama, sababbiin isaas

olaantuummaa dhiiraa jirachuu irra kan ka’edha. hojjetaan Qaama to’aata dubartoota qaabiyyee lafaa

qabaaniif sagantaa maarii addatti qophesuun gutummaan guutuun caarraa hubannoo uumuu fi

dandeetti cimsuu dangaa tajaajila WIBJ iskiimii jallisii xiqqa keesatti argachu isaan mirkanesu qaba.

2.4. Qaabiyyee waliga’ii hubannoo uumuu

Waliga’ii hubannoo uumuu haala bu’aa qaabessaa ta’een gaggeesuuf qabiyyee armmaan gadii

horddoofuun barbachiisadha:

Seensaa(Introduction): Waliga’iin hubannoo keennuu, seensaa dabalatee Qonnaan bulttootaa qabiyyee

lafaa qabaan walga’iichaaf dhuufaan, bagaa nagan dhuftaan, Bulchiinsaa gandaa waltajiichaa qopheesse

galatefachuun, kaayyoo waliga’ii, matadurree gurguddoo waliga’iicha, yeroo turtii eggamuu

hirmattotaaf sirritti ibsuun calqabama.

Ibssaa (Presentation): Ibsi kan keennaamu miseensaa qaama ta’ataa tiin ta’ee yaada hirmattoota

eeguuf jeechaa waligala dheeriinni yeroo daqiiqaa 45:00 caluu hin qabu. Ibsichii mataduree armaan olitti

caqafame hammachuu qaba.

Hojjetaan qaama to’aata yeroo ibsaa keennu filiipii chartii /pawoor poyiintii fayyadamuu, mataduree

gurguddoo ibsa isaa walitti qabuun xumuruu qaba.

13

Gaffii fi Marii: - Ibsa marii walga’ii hubannoo uumutti anssudhaan dhiiraa fi dubartiin qabiyyee lafa

qaabaan waliga’ii hubannoo uumuu irratti hirmmataan mata duree isaanii hin gallee irratti gaaffii

gafachuuf caarraa argachuu qabu.

Waliga’ii hubannoo uumuu irratti hirmattoonni dhiraa fi dubartii qabiyye lafaa qaban kallatti dhaan

waan isaan ilaalatuuf gaffii gafachuu fi marii irratti hirmachuu qabu. naminni bira mariichaa kan dhuunfatuu yoo ta’e miseensi qaama to’ata hirmatoota dhiiraa fi dubarttoota qabiyyee lafaa qabaniif hayamuuf gidduu ni gala.

Yeroon Gaaffii fi Deebiin akka xumuraameen hojjetan qaama to’aata dhiimmotaa gurguddoo mariin

irraatti gagefaamee hubannoof ni gargagara jedhee kan yaaduu walitti qabee (summary) ibsa gochuu,

akasumas hasa’aa cufinsa ni tasiisa.

Feedhii Qonnaan bulaa Xinxxaluu: hojjeetaan Qaama to’aataa Qonnaan bultootaa dhiiraa fi

dubarttotaa qabiyyee laafa qaban yoo jirataan eenyuutuu walga’ii irratti hirmachuuf

feedhii fi haamlee akka qabu xinxaluu dhaan dhimmotaa arman gadii keessatti hirmmanna ho’aa akka

tasiisaan gochuuf:

Dangaa iskiimootaa Jallisii xiqqaa keestti WIBJ hudeesuu fi dandeetti cimsuu fi

Itti gafatamummaa tajaajilaa fi suphaa waligala Iskiimii Jallisii xiqqaa gara WIBJ haara

hunda’eetti dabarsuu.

Liifleetii GIBJ fi WIBJ Keennu: Walga’iin sochii hawwasaa hubannoo uumuu eedda xumuramee booda

koopii liifleetii GIBJ fi WIBJ yaanni gurguddoon WIBJ ifa ta’ee keessatti ibsamee dhiiraa fi dubartti

walga’ii irratti hirmataniif keennamu qaba.

Miseensa bulchiinssa gandaa fi hojjeta misooma jallisii (ID) kan biroos walga’ichaa irratti

hirmatanitti Liifleetii GIBJ fi WIB kopii ga’a ta’ee keennudhaan qonnaan bulttoota dhiiraa fi dubartti

qabiyyee lafaa qaabaan, walga’ichaa irratti hin hirmaanneef akka rabsaan gochuu.

Cuufinsaa: Hojjataan qaama to’aata hubannoo keennamee yadachiisuun dhiiraa fi dubartti walg’iichaa

irratti arggamaan, akkasumas miseensaa bulchiinsa gandaa irraa hirmmataan waa’ee namuusaa fi

hirmmanna isaanii ilaalchiisee galateefachuun hasa’a cufa.

14

2.5 Muxannoo wal jijjiruu

Walg’iin hubannoo umuu irratti dhiiraa fi dubarttiin qabiyyee lafaa qaabaan iskiimii jallisii xiqqaa irratti

hojii tajaajilaa fi suphaa ofiin gaageesuu kan hin amanee ta’uu kan agasiisuu yoo ta’ee Iskiimii biroo

gutumman gutuutti WIBJ tiin bulu irratti muxaannoo gariin akka qida’u gochun dowwiin muxannoo

waljijjiruu akka raawatuu ni tasiisa.

Karoorii fi raawwiin muxaannoo wal jijjiruu humnna gudaa irratti kan hojjetamuu waan ta’eef, of

eegannoo dhaan haala galma ga’iinsaa isaa mirkkanesuu danda’un qopha’uu qaba. Doowwii

Muxaannoo wal jijjiruu sirrii ta’ee karoorsuu fi raawwachuuf sadarkalee armman gadii hordoofamuu

qaba:

Seensaa fi ibssa muxaannoo wal jijjiraa: Hojjetaan Qaama to’aata muxaannoo waljijjiraa osoo hin

qopheesiin dura qonnaan bultoota dhiiraa fi dubarttii qabiyyee lafaa qabaan fi dhimmi ilaaluuf yaada

isaa beesiisuu fi ibudhaan muxannoo yadamee irratti hirmaachuuf feedhii qabaan xinxaluu.

Sirnaa jallisii siirri ta’ee addaa bafachuu: Qonnaan bultoonni dhiiraa fi dubartti qabiyyee lafaa qabaan

iskimii jallisii WIBJ tiin buluu irratti muxaannoo qopha’ee irratti hirmachuuf feedhii qabaan yoo

ibsaataan, hojjetaa Qaama toa’ata Iskiimii jallisii xiqqaa WIBJ ttin buluu yeroo karoorfamee keesatti

doowwatamuu adda bafachuu qaba. yeroo addaa bafannaa Iskiimii jallisii xiqqaa siirrii ta’ee gahee hojii

WIBJ dabalatee ulagalee barbachiisoo armaan gadii tokko ykn tokko ol gutuu qaba.

Iskimiin dowwatamuu aadaan naannoo waliin walsimuu qaba. kanaafuu adaan iddoo hojii

hangaa tokko walfakkachuu qaba

Akka yaadatti iskiimii doowwatamuu bayee fagaachuu hin qabu kanaafuu doowwiin muxaannoo

waljijjiruu guyyaa tokko keessatti raawwatamuu qaba.

Iskiimiin doowwatamuu seera qabessaan Qonnaan bulaan kan buluu ta, uu qaaba.

Akkuma Iskiimiin jallsii xiqqaa sirrii ta’ee aadda baheen/filatameen hojjetaan qaama to’aata iskiimii

filatamee ni doowwachuun, barbachisummaa doowwiin muxaannoo waljijjiiru karoorfamee WIBJ dhimi

ilaaluu beeksiisu fi ibsuun feedhii hirmmannaa isaanii xinxxalu. WIBJ dhimmi ilaalu muxaannoo

waljijjiruuf karoorfame keesummesuuf feedhii qabuu doowwiin waljijjiraa muxaannnoo guyyaa

mijawwaa ta’ee tti akaa raawatamu murteesuu qaba.

Doowwii muxannoo waljijjirraa Qopheesuu: sirnni Jallisii mija’aan doowwii dhaaf akkuma filatameen

hojjetaan qaamaa to’aata, deggarsa hojjeetaa misooma jallisii waliin ta’uu dhaan dhiiraa fi dubartti

qabiyyee lafaa qabaan qunnamuu dhaan guyyaa doowwii muxaannoo walijjiiruuf ta’ee beeksiisuu. Itti

assuu dhaan hojjetaan Qaama to’aata guyyaa karoora doowwii irratti waliigalaamee mirkaneefachuuf

15

WIBJ dowwatamuu dirqqama dubbisuu qaba. hojjetaan Qaama to’ata haala garii dhaan geejiiba

qindeesuu qaba.

Doowwii muxaannoo wal jijjira Raawwachuu

Sababbin muxannoo wal-jijjiraa inni guddaan odeeffannoo waljijjiruu fi doowwattota dhiiraa fi dubartti

qabiyyee lafa qabanii fi bakka bu’oota WIBJ giduutti dhimmaa tajajilaa fi suphaa Iskiimii jallisii xiqqaa fi

waldichii ofiin of bulchuu ilaalchiisee marii gaggesu. Doowwii muxaannoo wal jijjiraa yeroo gaggefamuu

doowwattoonni dhiiraa fi dubarttiin dhimmootaa walitti dhiyyatan armaan gadii irratti carra odeefannoo

fi muxaannoo argachuuf ni qabu;

HaalaWIBJ faayiinasii isaanii itti qabataanii fi itti bulchaan.

Karoora baajataa qopheesuu gabasa fayiinaasii fi haala fayiinasii suphaa itti galmeefataan

Gatii tajaajila dhiyessa ishaan jallisii tilmmaamuu,hangaa addabbii tilmamuu fi sassabuu

Hojjetaa bulchiinsaa/ tajaajilaa fi suphaa itti qaxaraan

Karoora waaggaa tajaajilaa fi suuphaa qopheesuu fi raawachuu

Tajaajila boo’oo bishaan jallisi guyya guyyaan haala wal qixaa ta’een bishaan jallisii rabsaanii fi

waggaa keessatti hojii tajaajilaa fi suphaa haala itti raawataan

Gaheen hojjetaa qaama to’ataainni guddaan yeroo dowiin wal jijjiraa muxanoon gaggeefamu haala muxxano wal jijjiranii fi marii itti gaggeessan mijessu fi daawwicha to’achuu, barbaachisaa yoo ta’e yoo argame odeefanno dbalataa keennu,

Iskimii jallisii xiqaa filatame irratti yeroo daawiin gaggeefamu hojetaan to’ataa suuraa dowii muxxannoo wail iigahii xumura irratti fudhachu qaba.

Walig’aii Xumuraa: doowwiin walijijjiraa muxaannoo garii eedda xumuramee bodaa Qonnaan

bultoonnii dhiiraa fi dubartti qabiyyee lafaa qaban doowwii irratti hirmmataan dirqqama ji’a tokko

hanga ji’a lamatti muxaannoo arggatanii dhuufaan yeroo walig’ii mandaara gaggessan irratti qonnaan

bultoota biroo qabiyyee lafa qabaniif dabarsuu qabu. yeroo doowwii wal jijjirraa muxannoo garii surri

ka’ee yoo jirate agarsiisuun fayyadamu.

16

2.6. Agarsiistuu Itti gafatamuummaa

Sadarkaa

Gosa hojii

ATMJo

Biiroo

Qonnaa

WIBJ

Bulchinsa

Ganda

Hoj.

mis.

jallisii

Hojjetaa

misooma

Dabbilee

dhunfaa.

2 Sochii hubannoo

umuu

2.1 Waliiga’ii hubannoo

umuu karoorsu

2.2 Wali ga’ii hubannoo uumu raawwachuu

2.3 Doowwii

muxaannoo wal

jijjiruu karoorsuu

2.4 Doowwii muxannoo

wal jijjiruu

rawwachuu

=Itti gafatamummaa guddaa = deggarsa /haala mijeesa

17

Sadarkaa 3 Garee itti fayyadama Bishaanii hundeesuu

3.1 Barbachiisumaa Gareen Itti fayyadama bishaan jallisii itti hund’aan

Sabaabbiin GIBJ Boo’oo bishaa jallisii sadarkaa lammaffaa irratti hunda’an akka armaan gadii kaanaan

ta’a:

Bulchiinsii jallisii sadarkaa boo’oo lammaffaa irratti qindoomiinaa fi walta’iinsaa gaarii dhiiraa fi

dubartti giddutti ni barbadaa. kanaafuu qabeenyaa bishaanii jiruu wal-qixaa qoduun feedhii

tokko tokkoo qonnaan bula hundaa galma akka ga’uu gochuuf.

bulchiinsii jallisii dangaa tajaajilaa boo, oo lammaffaa keessatti sirnaa fi amaalli rabsaa bishaan

jallisii, midhaan naannoo, qonni jallisii qonaanbultoonii dhunfaa raawwachuuf beekumsaa

guddaa barbada, innisi garee qonnaan bulaatiif dhiyeesuuf qonnaan bultoonni boo’oo lammafa

irratti gurma’uu qabu.

Qaama ilaalatuu: Dhiiraa fi dubartti Qabiyyee lafa qabaan dangaa tajajila iskiimii jallisii

xiqqaa keessa kan jiraan

Hojjeetoota keessatti hirmaataan

Hojjetaa Qaama to’aataa

Hojjeeta misooma Jallisii / kan biroo yoo jiratee.

Yeroo barbachiisuu torbee 2

Hojiiwwaan gurguddoo

Waliga’ii walbariinsaaa gaggesuu

Gaggesitootaa GIBJ filachuu

Maqaa fi mallattoo gabasa filannoo Garee itti fayyadama bishaan jallsii Dokimeentii

Barreefamaa gagababoo GIBJ fi WIBJ (IWUA & WUG Leaflet) yoo jirate

Maqaa abbummaa Qabiyyee Lafaa

Karoora hirmmannaa lafaa

Waan ilaalamu (Visual Aids):

filiipii chartii / pwor point persention

vidiiyoo

18

Suphaa xixiqqoo boo’oo bishaan jallisii fi sirnna Qoorsa lafaa dangaa tajaajila boo’oo lammafaa

keessatti argamuu kan biroo waliin wal-bira qabnee yoo ilaallee salphaa fi dandeetti garee

qonnaan bulaa seera qabeesaan hin gurmoofneen kan raawatamu, ga’uumsaa guddaa kan hin

barbanee fi meeshaa salphaa ta’een kan raawwatamuu fi

Muxaannoon aduunya akka agarsiisuutti bulchiinsii jallisii sadarkaa boo’oo bishaanii lammaffaa

haala gariin kan gaggefamuu qonnaan bulaa seera qabeessan hin gurmofnee dha. isaniis Garee

itti fayyadama bishaan Jallisii /GIBJ/WUG.

3.2 Wal ga’ii wal-bariinsaa WIBJ

Ademsii Garee itti fayyadama bishaan jallisii (GIBJ) fi Waldaa itti fayyadama bishaan jallisii (WIBJ)

hundeesuu kan jalqabuu waliga’ii walbariinsaa waldaa itti fayyadama bishaan jallisii altokko ykn

isaa ol raawaachuun mataduureewwaan armaan gadii ibsuu fi beeksiisuun ta’a.

Gahee fi barbachiisummaa Garee itti fayyadama bishaan Jallisii

Barbachiisummaa, Gahee fi Angoo waldaa itti fayyadama bishaan jallisii

Bu’aa Miseensaa waldaa itti fayyadama bishaan jallisii ta’u.

Caasefamaa Waldaa itti fayyadama bishaan jalisii

Bu’aa Garee itti fayyadama bishaan jallisii fi Waldaa itti fayyadama bishaan jallisii irra

egamuu.

Dhiiraa fi Dubarttoonni qabiyyee lafaa qabaan maqaan isaan raga abbummaa qabiyee lafaa

mirkana’ee fi karoora qodinsaa lafaa tiin kan mikana’ee dirqama walga’ii walbarnsaa

waldaa itti

fayyadama bishaan jallisii irratti aferamu qabu.

Qaamnni mootummaa itti gafatamummaa qabuu dirqama filipii chartii/ pwor poyintii fayyadamuun matadureewaan leenjii hundaa walitti qabu. yoo jiratee yeroo leenjiichii keennamuu vidiyoo gaggababoo ta’aan fayyadamu.

Qaaminni motummaa itti gafatamummaa qabu akkuma leenjiin xumuraameen tokko tokkoo hirmattootaa tiif manuwaalii leenjii mata dureewwaan gurguddoo leenjiichaa qabatee keennuu qaba.

19

3.2.1. Itti gafatamtoota garee itti fayyadamtoota bishaan Jallisii filachuu

Wal-barinsaa fi ibsaa bu’aa fi adeemsaa Waldaa itti fayyadama bishaan jallisii kanatti ansuun hojjetaan

qaama to’ataa filannoo itti gafatamtoota garee itti fayyadama bishaan jallisii (IGIBJ) qindeesu qaba.

Dhiiraa fi dubartoonni qabiyyee lafaa qabaan gara filannoo itti gafatamtoota garee fayyadama bishaanii

tti osoo hin darbbiin dura hojjetaan qaama to’aata hojii fi dirqamaa itti gafatama Garee itti fayyadama

bishaan jallisii ibsu qaba.

3.2.2 . Hojii fi Dirqama Garee itti fayyadama bishaan jallisii

Hojii fi Dirqamaa Garee itti fayyadama bishaan Jallisii (GIBJ):

Odeefannoo barbachiisoo ta’aan hangaa bishaan barbachiisuu fi yeroo oomishaa dabalatee

keennuu.

Dangaa tajajilaa bo’oo lammaffa keessatti akkata karoora tajaajila Waldaa itti fayyadama

bishaan jallisii tiin Karoora rabsa bishaan qopheesuu.

Dangaa tajaajilaa bo’oo lammaffaa keessatti miseensa jiraaniif bishaan misooma jallisii haala

walqixaa ta’een rabsu.

Hojii kamiiyuu hin hayyamamnee fi Qisasama bishaanii dhorkuu.

Dangaa tajaajila boo’oo lammaffaa keessatti Dambii ittin bulamataa fi seera ittiin bulmataa

keessoo walda itti fayyadama bishaan jallisii raawwachiisuuf Qoqqobbii fi adabbii ka’amee

miseensootaa Dambii itiin bulmataa fi seera itiin bulmataa keesoo waldichaa cabsaan irratti

akka raawwatamuu tasiisu.

Dangaa tajaajila bo’oo lammafaa keessatti suphaa sirrii ta’ee rawwatamuu isaa mirkanefachuu.

Miseensootaa dangaa tajaajilaa bo’oo lammafaa keessatti argamaan hundaaf gorsaa fi

odeefaannoo dhimma bulchiinsaa jallisii akkasumas tajaajilaa fi suphaa bo’oowwaan gurguddoo

waldaa itti fayyadama bishaan jallisii irratti keennuuf waltajii idilee ni gaggesa.

Akkataa barbachiisummaa isaatti bo’oo lammaffaa dangaa tajaajila keessatti argamaan foyeesuu

Dangaa tajaajila bo’oo lammaaffaa keessatti waldhabinsaa miseensootaa gidduutti rabsaa

bishaanii fi itti fayyadama bishaanii irratti umamuu hiikuu.

Dangaa tajaajila bo’oo lammaffa keesstti Oomishaa fi oomishtummaa qonnaa jallisii foyeesuuf

haala keeninsii tajaajila eksteenshiinii itti kennamuu irratti waliigalu

20

3.2.3 Gahee fi Dirqama Itti gafatama garee itti fayyadama bishaan jallisii

Gahee fi Dirqamaa Itti gafata Garee itti fayyadama bishaan jallisii

Waldaa itti fayyadama Bishaan jallisii waliin wali-qunnamsiisuun odeefannoo keennu.

Dangaa tajaajila boo’oo lammaffa keessatti Karoora Rabsaa Bishaan jallisii ni qopheesa.

Dangaa tajaajila boo’oo lammaffaa keessatti rabsaa bishaan jallisii fi itti fayyadama bishaan

jallisii ni hordofaa ni to’ata.

Dangaa tajajilaa boo’oo lammaffa keesatti suphaa boo’oo fi qoorsa lafaa ni karoorsaa ni

qindeesa ni to’ata.

Dangaa tajajilaa boo’oo lammaffa keesatti karoora adda bafanaa fi babalsuu bo’oo bishaanii ni

qopheessa.

Danga tajaajila boo’oo lammaffaa keessatti walitti bu’insaa itti fayyadama bishaan jallisii waliin

wal-qabatee miseensaa giddutti falmii ka’uu hiikuu.

Akka wligalatti ga’umsa itti fayyadama bishaan jallisii foyesuuf teekinoolojii bishaan qusataan

beeksiisuu.

Dhimmaa iskiimii jallisii xiqqaa, tajaajilaa fi suphaa waliin wal qabataan irratti mar’achuuf

miseenssoota dangaa tajaajila boo’oo lammaffaa keessatti argamaan waliin waliga’ii idilee

gaggesu.

Dangaa tajajila boo’oo lammaffaa keessatti Karooraa fi raawwii hojii Eksteenshiinii qonnaan

jallisii, leenjii, hojiin agarsiisuu, yaalii fi ayyana qonnaan bulaa dabalate haala mijeesuu.

3.3 Gabasa irratti mallattesuu (Signing of Statement)

Akkuma filannoon itti gafatamtoota Garee itti fayyadama bishaan jallisii xumurameen gabasin maqaa

filatamtootaa itti Gafatamtoota garee itti fayyadama bishaan jallisii dirqama qopha’uu qaba.

Itti gafatamtoonni Garee itti fayyadama bishaan jallisii (GIBJ) haraa filatamaan Gabasa

kana irratti mallatesuu qabu, akkasumas hojjetaan qaama to’ata akka ragaatti malateesuu qaba.

21

3.4 Agarsiistuu Itti gafatamummaa

Sadarkaa Gosa hojii ATMJo Biiroo

Qonnaa

WIBJ Bulchiinsa

gandaa

Hoj.

mis.

jallisii

Hojjetaa

misooma

3 Garee itti fayyadama bishaan

jallisii hundesu

3.1 Marii calqaba gaggesuu (wal

barsiisu WIBJ)

3.2 Itti gafatamtoota Garee itti fayyadama bishaan jallisii filachuu

3.3 Maqaa fi mallattoo gabasa

filannoo Garee itti

fayyadama bishaan jallsii

=Itti gafatamummaa guddaa = Gahee Deggarsaa / Haala mijeessa

22

Sadarkaa 4 Waldaa Itti fayyadama bishaan jallisii hundeesuu fi Galmessuu.

Qaama dhimmi ilaalu: Dangaa tajaajilaa WIBJ keessa Qabiyee abbumma lafaa kan qabaan

dhiiraa fi dubartii

Hojjetaa keessatti hirmmatuu

Hojjetoota Qaama to’aata

Hojjetaa misooma jallisii (kan biroos yoo jirate)

yeroo barbachiisuu ji’a tokkoo (1)

Hojii gurguddoo:

Koree hundeesituu waldaa itti fayyadama bishaan jallisii hundeesuu fi leenjii

keennu

Wixinee dambii ittiin bulmataa, karoora dagaa tajajila, waldaa hundeesuuf

iyyannoo maqaa fi dandeetii miseensoota WIBJ karoora hojii fi bajaata.

Waliga’ii hundeesitootaa, Leenjii kallatti keennuu

Dokimeentii armaan ol mirkaneesuu fi koree hojii raawachiiftuu hundesu

Waldaa itti fayyadama bishaan jallisii galmesu

Walga’ii koree hojii raawachiftuu isaa duraa durata’aa, itti anaa, Barressaa Qarshii

qabaa fi miseensaa filachuu.

Miseensa Waldaa itti fayyadama bishaan jallisii galmesuu fi busii miseensummaa

sassabuu.

Lakkoofsaa herregaa Bankii banuu

Dokiimeentii:

Labsii WIBJ naannoo fi Qajeelfama

Dambii itiin bulmataa

Liifleetii WIBJ fi GIBJ

Tarreffama Maqaa Abbaa qabiyee lafaa

Formii galmee miseensummaa

Waan ilaalamu (Visual Aids): filipii chartii /ibsa pawor poyiintii

23

4.1 Seensaa

Akkataa wiixinee labsii WIBJ naannoo Adeemsii WIBJ itti hunda’uu fi galma’uu akka armaan gadii

ibsameen ta’a.

4.2 Koree hundeesiituu dhaabuu

Adeemsa waldaa hundeesuu calqabuuf koree hundesiituu lakkoofsi isaanii shanii (5) gadii hin tanee fi

kudha lama (12) ol kan hin callee bakka bu’iinsii gutuu fi haqaa qabeesa ta’ee akkaa jiratuuf dangaa

tajaajilaa waldaa keesaa kutaa lafaa irraa waliitti fiduun koree hundeesitoota WIBJ dhabu.

Koreen hundeesiituu of keessaa dura ta’aa koree filachuun seera mataa isaanii hojiiwwan barbachiisoo

ta’aan hundda hundeefama waldaaf gargaraan ni bafata.

4.2.1 Leenjii koree hundeesitoota

Koreen hundeesiituu garaa hojii karoorfameetti osoo hin ce’iin dura miseensoota koree hundesiituu

haraaf matadureewaan armaan gadii kana irratti leenjii keennu.

Gahee fi hojii koree hundeesiituu

Kayyoo, Qajeeltoowwaan, Caseefamaa waldaa itti fayyadama bishaan jallisii

Yaadaa Dangaa tajaajilaa

Adeemssa waldaan itti gurmaa’uu fi galma’uu

Barbachiisummaa Dambii ittin bulmaata

Qophii karoora hojii fi Baajataa

Hojjetaan Qaama to’aata filiipii chaartii / pwor poyiintii fayyadamuu matadurewwan walitti

qabuu

qaba.

Leenjiin akkuma xumuuraameen hojjetaan Qaama to’ata malu’ala leenjii mata dureewwan

gurguddoo irratti keennamee hirmmattotaa hundaaf kennuu.

4.3. Karoora hojii koree hundeesiituu.

Koreen hundeesituu qaama to’ataan marii’achuun dokiimentii armaan gadii ni qopheessa.

Wixiinee Dambii ittin bulmataa WIBJ

kartaa dangaa tajaajilaa yaadamee, baliinaa fi iddoo itti argamu kna agarsiisu.

Iyyannoo waldaa itti fayyadama bishaan jallisii hundeesuuf yaadamee.

24

Maqaa miseensootaa WIBJ yaadamee dhiiraa fi dubartii, teesoo, ibsaa tokkon tokkoo

miseensaa qabiyyee lafaa qabaan, Lakkoofsa waraqaa Ragaa qabiyyee lafaa fi mallattoo

Karoora waggaa hojii fi Baajaataa.

4.3.1 Dambii ittiin bulmataa WIBJ Qophesu

Yaa’ii waligalaa ykn Bakka bu’oota yaa’ii waliigala: Koreen hudeesituu waldaan hundeesuuf yaadamee

yaa’ii waliikalaa ykn bakka bu’ootaa yaa’ii waligalaa qabu addabasu. Akkataa labsii waldaa itti fayyadama

bishaan jallisii keessatti ibsameen bakka bu’oonni kutaa lafaa irraa filatamaan waliitti dhufaanii ya’ii

waligalaa ta’u ykn akkataa dambii ittiin bulmataa keesatti ta’een miseensii waldaa xiqqaa yoo ta’ee

miseensii hunddi walga’ii yaa’ii waliigala irratti ni hirmata.

WIBJ miseensaa 100 kan qabuu yoo ta’e bakka bu’oon kutaa lafaa / bo’oo lammaffa irraa

filatamaan waliitti dhufaanii bakka bu’ootaa yaa’ii waligalaa WIBJ ta’u qabu.

Bayyina koree hojii raawwaachiiftu: Dambiin itiin bulmataa waldaa itti fayyadama bishaan jallisii yeroo

qopha’uu Istandardii Dambii ittin bulmataa WIBJ fyyadamu, koreen hundesituu bayiinaa (Size and

Composition) koree hojii raawwachiiftuu ka’uu qabu.

Akkataa labsii WIBJ tiin koreen hojii raawwachiiftuu miseensa 5 hangaa 11 hin callee ni qabaata.

Koreen hojii raawwachiistuu WIBJ baka bu’aa fi feedhii dhiiraa fi dubartii qabiyee lafaa qabaan lamaan

irra bakka bu’uu mirkaneefachuu, tokko tokkoon WIBJ dhimmotaa armaan gadii koreen hojii

raawwachiiftuu hammatu waliin walqabataan addabasuu:

miseensii koree hojii raawwachiiftuu WIBJ tokko tokkoo mandaraa, Adaa ummataa kan kabajanii

fi naamuusa garii kan qabaan filatamu qabu.

Koree hojii raawwachiiftuu keessa yoo xiqaate 33% miseensootaa dangaa tajaajilaa WIBJ keessa

qabiyyee lafaa qabaan kutaa gara gadii jiraan keessa ta’u qabua

Koree hojii rawwachiiftuu WIBJ keessatti yoo xiqqaatee %30 dubartti qabiyee lafa qabduu ta’uu

qabu.

4.3.2 Karttaa dangaa tajaajilaa Qopheesuu

Dangaa tajaajilaa waldaa itti fayyadama bishaan jallisii hundeesuuf yaadame yeroo qopha’uu koree

hundeesituu kutaa lafaa, dangaa tajaajilaa keessatti sirna bishaan jallisii ittiin fuudhatamuu WIBJ

hunda’uuf yaadame kan gaggefamu bakka dhiyeesa bishaanii tokkoo fi isaa ol arggamuu addabasuu,

kara ifaa ta’een ibsuu .

25

Iskiimii jallisii xiqqaa keessatti, kutaan lafaa kan hammatuu baliinni lafaa bishaan jallisii bo’oo

lammaffaan ykn sirna ujumoo tiin kan fudhaatuu kutaa lafa jallisii jechuu dha.

4.3.3. WIBJ hundeesuuf Iyyaannoo Qopheesuu fi mallateesuu

waldaa itti fayyadama bishaan jallisii hundesuuf iyyannoon Koree hundesituu tiin qopha’ee yoo xiqqatee

%50 miseensoota WIBJ hundeesuuf yaadameen dursee waliga’iin hundeesiitootaa osoo hin gagefamiin

mallatta’uu qaba.

4.3.4 Maqaa miseensootaa WIBJ hundeesuuf yaadamee Qopheesuu

Maqaa miseensoota WIBJ hundeesuuf yaadamee ta’uu danda’aan yeroo qopheessaan koreen

hundesiituu dhimmotaa armaan gadii ilaalchaa keessa galchuu qabu:

Namnni kamiyuu dangaa tajaajilaa WIBJ hundeesuuf yaadamee keessa lafaa qabu;

Namni kamiyuu lafaa dangaa tajaajila WIBJ hundeesuuf yaadamee keessaa kiraatiin waggaa

sadii ol waligaltee kiraatiin nama fayyadamu

Namni kamiyuu Lafa dangaa tajaajila waldichaa keessatti argamu waggaa sadii hin colleen haala

waligaltee kiraatiin miseensi waldichaa yoo kiraa kennee, miseenssa waldaa ta'ee tura,

Kireefataan qaama irraa kireefate irraa mirga fayyadamummaa bareefamaan yoo argate

yookiin kennameef itti fayyadamuu ni danda'a

4.3.5 Karoora hojii kan waggaa WIBJ Qopheesuu

Koreen hundesiitu karoora hojii fi Baajaataa waggaa isaa jalqabaa WIBJ hundesuuf yaadameef yeroo

qopheesu mataduree armaan gadii xuquu qaba:

Wajira waldaa itti fayyadama bishaan jallisii hundesu

Teessoowwanii fi meeshaa wajiiraa bituu

Qaxarri hojjetoota bulchiinsa

Leenjii adda adda bulchiinsaa keessa, bulchiinsaa fi to’annoo fayiinaansii, tajaajilaa fi suphaa

iskiimii, Bulchiinsaa bishaanii, akasumas kanfaltii tajaajila dhiyeesa bishaan jallisii murteesuu fi

sassabu waliin wal- qabatuu irratti hirmachuu,

Ogeesootaa tajaajilaa fi suphaa Qacaaru

Meeshaalee tajaajilaa fi suphaa bituu

Seera ittin bulmata keessa raabsa bishaani dabalate qopheesuu fi hojiirra olchuu

26

Imammata Kanffalttii tajaajila dhiyeesa bishaan jallisii qopheesuu fi hojiirra olchuu

Waligaltee dabarsa bulchiinsa jallisii mallattesu

4.3.6 Maqaa WIBJ moggasuu

Koreen hundesituu maqaa WIBJ siirri ta’ee miseensoota WIBJ hundaan fudhatama kan qabuun

moggasuu qaba.

Maqaa WIBJ tokko ittin beekamee galma’ee waldaan biraa fayyadamuu hin qabu.

4.4 Waliga’ii hundesitootaa karoorsuu fi Raawwachuu

Koreen hundesiituu hojii armaan gadii raawwachiisuuf waliga’ii hundeesiitootaa wamuu qaba:

Wixiinee Dambii itiin bulmataa mirkanesiisuuf

Karoora hojii fi Baajaata waggaa jalqqabaa WIBJ hundeesuuf yaadamee mirkaneesiisuuf

WIBJ hundeesuuf yaadameef Koree hojii raawwachiiftuu, to’annoo fi Falimmii murttesuu filuf.

waliga’iin hundeesiitoota akkasumas kaffaltti galmee miseensootaan kanfalamu ni mirkaneessa.

Miseensaa WIBJ hundeesuuf yaadamee keessaa yoo xiqqate harki walakka dhaa ol (51%) kan

ta’an yoo argaaman yaa'ii waligalaa hundeesitootaa ni ta’a. Hundeefamaa waldichaa, sanadaa hundeefamaa fi dambii ittiin bulmataa mirkaneesuun sagalee harkaa calmaa miseensootaa waliga’iichaa irratti argamaaniin murtaa’a

4.4.1 Karoora Waliga’ii hundesiitootaa karoorsuu fi Qopheesuu

Koreen hundeesiitoota dookimentoota hundeefama WIBJ hundeesuuf yaadameef barbachiisaan hundda

halumaa qopheesanii xumauraaniin miseensa WIBJ hundeesuuf yadaamee keesa yoo xiqqatee harkii

shantamni iyyannoo WIBJ hudeesuuf yadamee irratti mallattesuu qabu, koreen hundeesituu gara

waliga’ii hundeesiitootaa karoorsuu, guyyaa, yeroo fi iddoo waliiga’ii murtesuu qaba.

Koreen hundesiituu waliga’ii hundeesiitoota haala murtoo Bulchiinsaa gandaa tiin karoorsuu qaba.

Altokko guyyaan, yeroo fi iddoo waliga’ii hundeesiitoota eedda murta’ee booda koreen hundeesitoota

deeggarsaa bulchiinsa gandaa waliin ta’uu dhaan WIBJ hundeesuuf yaadameef miseensaa ta’aan hundda

waliga’ii hundeesiitootaa karoorfamee irratti akka hirmataan afeeru.

27

Koreen hundeesituu deeggarsaa bulchiinsa gandaa waliin ta’uun miseensaaWIBJ yaadamee

hunddaa wamichaa dabarsuuf a) Manaa gara mana demuun tokko tokkoo dhiiraa fi dubartti dhuunfaan

qabiyee lafaa qabaan itti himuu b) Sagalee guddistuu tti fayyadamuu c) manddaraa ummaanni bayyatuu

keessatti beeksiisa maxxansu (suqii, dhabbilee ammantaa, mana barumsa)

4.4.2 Hirmmatootaa waliga’ii hundeesiitoota WIBJ tiif Leenjii hubannoo umuu

Hojjeetaan Qaama to’aata dookimeentiin dambii ittin bulmataa, karoorri hojii fi baajaataa, filannoo

miseensaa koree adda addaa osoo hin mirkana’iin dura guyyaa tokkoof leenjii hubannoo umuu dhiiraa fi

dubarttii qabiyee lafaa qabaan waliga’ii hundeesiitootaa irratti hirmaataanaf mata duree armaan gadii

irratti hubannoo keennu:

Barbachiisummaa, Angoo, hojii, Itti gafatamummaa WIBJ.

mirgaa fi dirqqamaa miseensootaa WIBJ

Angoo, hojii, itti gafatamummaa ya’ii waliigala, koree hojii raawwachiiftuu, koree to’annoo fi

koree falmii murtesu.

Angoo, gahee , fi itti gafatamummaa miseensaa koree hojii raawwachiiftuu(dura ta’aa, I/A/ dura

ta’aa, barressaa fi qarshii qaba).

Waldaa itti fayyadama Bishaan Jallisii

Ya’ii waliigalaa

Koree to’aannoo

Hojeetootaa Kontirataa

Koree falmii murteesuu

Koree hojii raawachiiftuu

Garee itti fayyadama

bishaan jallisii A


bishaan jallisii B


bishaan jallisii C


Bishaan jallisii D

28

Hojjetaan Qaama to’aata filipii chartii /ibsaa pawoor poyiintti fayyadamuun matadureewaan leenjiichaa waliitti qabuu qaba leenjiin akkuma xumuraameen Qaama to’aataan manu’alii leenjii mata duree gurguddoo waliiti qabuun hirmatootaaf keennu qaba.

4.4.3 Filaannoo Miseensaa koree

Filannoo kadhimaamttoota miseensaa koree hojii raawwachiiftuu, koree to’annoo, fi koree falmii

murteesuu tti osoo hin darbiin dhimmi hordofamuu qabu:

Ibsa Kayoo filaannoo

Ibsaa haala Adeemsaa filaannoo

Mallattoo qopheesuun miseensii WIBJ sagalee keennuu irratti hirmataan mallatesisiisu.

Kadhimaamtootaa qopheesuu.

Akkataa qajeltoo filannoo tiin naminni tokkoo sagalee tokkoo qaba jedhuun kara barreessa tiin

Fillannoo gaggesuu.

ummataa keessatti sagalee laka’uu.

Kadhimamtootaa filatamaan beeksiisu.

Haangii lakkoofsa miseensa koree hojii raawwachiiftuu, koree to’aannoo, koree falmii murtesiituu

filatamaan, akkasumasi barrii turmmatii isaanii labsii WIBJ keessatti ta’ee jira.

29

koreen hojii raawwachiiftuutti barreesaa, Qarshii qabaa akka qabaatuu miseensootaa WIBJ tiif

ibsuun kadhiimamtoota hanga tokkoo barumsaa qabaan, koree hojii raawwachiiftuu keessatti

gahumsaan gahee armaan olitti ibsamaan lamaan bahuu kan danda’aan filachuun barbachiisadha.

Koree to’aanoo ilaalchiisee ulagaleen hojiirra oluu qabaan:

Miseensii koree hojii rawwachiiftuu yeroo tokkoo keessatti koree to’annoo ta’anii tajaajiluu hin

danda’ani.

Miseensa Koree hojii raawwachiiftuu waliin wal fakkataan yeroo filannoo koree to’annoo

kaadhimaamtoota ta’aanii dhiyachuu hin danda’ani.

Filannoon bakka bu’insaan kan hayyamamuu miseensii waldaa waliga’ii ya’ii ya’ii waliigala isa dura irratti

kan hin hirmannee yoo ta’ee bareefamaan bakka bu’iinsaa qaama angoo qabuu irrra yoo argatee yeroo

filannoo isa/ishii filachuu ni danda’a. miseensii WIBJ filachuuf hayyama argatee miseensa WIBJ kan biroo

filachuuf falannoo lama oli irratti hirmachuu hin danda’u.

Filaannoo miseensootaa koree hojii raawwachiiftuu, koree to’annoo, koree falmi murttesuu akkataa dambii ittiin bulmaataa WIBJ hojiira oleen yeroo gaggefamu Qaama ta’aataan horddofuu fi deegaruu qaba.

Filannoon koree akkuma xumuraameen gabasa maqaa miseensoota koree hojii raawwachiiftuu, koree ta’annoo fi koree falmii murtesuu dirqama koreen hundeesiituu ni qopheesa.

Gabasiin kun miseensoota koree hojii raawwachiiftuu, koree to’aannoo, koree falmii murtesuu haara filatamaaniin mallatta’uu qaba. akkasumas koree hojii raawachiiftuu yeroo tiin mallatta’uu qaba hojjetaan Qaama to’aata irratti argamee akka ragaatti mallattesuu qaba.

Hojiin koree hundeesituu inni dhumaa maqaa miseensoota koree hojii raawwachiiftuu, koree to’aannoo,

koree falmii murtteesu ummataa manddaraa / dangaa tajaajila iskiimii jallisii xiqqa keessa jiraataniitti

beeksiisudha.

4.5 Waldaa itti fayyadama Bishaan Jallisii Galmeesuu

4.5.1 WIBJ galmeesiisuuf Iyyaannoo qopheesuu fi Dhiyeefachuu

Hojiiwwaan gurguddoo koree hojii raawwachiiftuuWIBJ hundeesuuf yaadamee iyyannoo qopheesuun

dookimeentii armaan gadii kana waliin qabsiisuun qaamnii seerumma akka keennamuuf qaama

tooataatti dhiyeefachuu:

Qaboo ya’ii waliga’ii hundeesiitootaa

Dambii ittiin bulmaataa WIBJ hundeesuuf yaadamee kophii sadiin

30

Kartaa Dangaa tajaajilaa WIBJ hundeefamuuf yaadamee

Iyyannoo miseensoota WIBJ hundeesuuf yaadamee miseensoota 50% ol ta’aanin kan

mallatta’ee

Karooraa waggaa mirkana’ee kan hojii fi Baajaataa WIBJ hundesuuf yaadamee.

Dokiimantoota biroo seeraa fi qajeelfamaan ta’aan.

4.5.2 Iyyannoo fi dookimeentii dhiyaataan xinxaluu

Qaama to’aataan iyyannoo fi dookimeentii dhiyaataan guyyoota 15 keessaatti xinxalee dhimmichaa kan

kufiisee yoo ta’ee sabaaba isaa barrefaamaan ibsuun guyyaa 15 keessatti koree hojii raawachiiftuuf

keennu qaba

4.5.3 . Waraqaa ragaa Qaama seerummaa keennu.

Qaama to’aataan iyyannoo WIBJ galma’uuf dhiyeefatee yoo mirkaneesee, galmee WIBJ irratti

galmeesuun WIBJ haraa hunda’eef waraqaa raga qaama serummaa ni keenna.

Qaama to’aataa tiin waldaan hundeefame galma’ee itti gaafatamummaan isaa kan murta'ee yoo

ta'uu qabeenya waligalaa qabu ol idaan gaafatamu hin danda'u.

4.6. Waliga’ii jalqqabaa koree hojii raawwachiistu

Galmeen WIBJ qaama to’aataa tiin eedda mirkana’ee booda koreen hojii raawwachiistu dhimmotaa

armaan gadii raawwachuuf waliga’ii jalqqabaa ni qabatu.

Gagesiitoota waajiraa filachuu.

hojii isaanii ilaalchiisee seera ni bafatu

4.6.1 Gageesitoota waajira filachuu

Akkuma ibsameet tokkoo tokkoon WIBJ gageesitootaa wajiraa armaan gadii ni qabatu

Dura ta’aa

I/A/ Dura ta’aa

Barreesaa

Qarshii qaba

Boqoonnaa: WIBJ seeran galma’eera

31

Tokko tokkoon WIBJ haala labsii WIBJ keessatti ibsameen qabeenyi fayiinasii WIBJ haala sirri ta’een

bulaa jirachuu isaa fi galmee fayinaasii suphaa fi heergaa kan mirkaneesuu mallaqqaa qaba/qabdu ni

qabata.

Yeroo Walga’ii isa jalqabaa irratti koree hojii raawachiiftuu hara hunda’e, miseensaa keessa dura ta’aa,

Itti aanaa, barressa fi mallaqaa qabaa of keessaa ni filatu.

Danga tajaajila iskiimi jallisii xiqqaa keessatti gagesitoonii wajiraa sadan tokkoo gara ol irraa tokkoo

gidduu galeesaa irraa tokkoo gara gadii irraa akka filatama ibsamee jira.

Akkasumas Angaa fi Hojiin koree hojii raawwachiiftuu fi gaggeesitootaa waajira haala Dambii WIBJ irratti

ibsameen ta’ee yeeroo leenjii hubannoo keennuu keesattis dursee ibsameera, koreen hojii

raawwachiiftuu gara filaannoo gaggeestootaa wajiratti osoo hin darbiin dura koreewwan dhiyesuu qaba.

kadhiimaamaan bakka dura ta’aaf yaadamee ulagawwan dandeetti barbachiisoo ta’aan armaan gadii

guutu qabu:

kan baratee

Itti fayadamtoota biratti fudhatama kan qabuu fi kabajamoo kan ta’ee.

Ejjeennoo garii kan qabuu.

Dhabbidhaan jirataaa iddoo sanaa kan ta’ee

Ga’uumsaa gaggeesuummaa kan qabu.

Filannoon gageesiitoota wajira dhimaa keesoo waldaa itti fayyadama bishaan jallisii haara

hundeefameet. kanaafuu qaama to’aataan adeemsaa filaannoo hordofuu gahee isaanii dangeesuu fi

akkata dambii ittiin bulmata WIBJ tiin akka raawwatamuu deggaruu.

Waliga’iin calqabaa koree hojii raawwachiiftuu akkuma xumurameen miseensii koree hojii

raawwachiiftuu argamaan hundii fi gageesitoonni wajiiraa haara filatamaan gabasaa irratti mallattesuun

filannoo gageesiitoota wajiraa ni mirkaneesu.

4.6.2 Seera basuu fi hojii irra olchuu

Yeroo waliga’ii calqabaa koree hojii raawwachiiftuu miseensi haara filataamaan hojii koreee hojii

raawwachiiftuu ilaalchiise seeraa keessoo isaanii armaan gadii basuu fi irratti waliigalu qabu

Waltajii idilee

Iddoo waliga’ii

Guyyaa fi sa’atii wliga’ii

32

4.7. Miseensa WIBJ Galmeesuu

Hojiin jalqabaa Koreen hojii raawwachiiftuu galmee seera qabesa miseensaa WIBJ hunda maqaa, iddoo,

baliina laafa qabaanii fi lakkofsaa waraqaa ragaa qindeesu fi tokkoo tokkoo qabiyyee lafaa qabaan

dhiiraa/dubartti qunnamuun mallateesisuu.

Yeroo galmee miseensoota WIBJ koreen hojii raawwachiiftuu nama dhimmotaa armaan gadii tti

tajaajilamuu ilaalchaa keesaa galchuun miseensaa WIBJ tti galmesuu qabu:

Namnni kamiyuu dangaa tajaajilaa WIBJ hundeesuuf yaadamee keessa lafaa qabu;

Namni kamiyuu lafaa dangaa tajaajila WIBJ hundeesuuf yaadamee keessaa kiraatiin waggaa

sadii ol waligaltee kiraatiin nama fayyadamu

Namni kamiyuu Lafa dangaa tajaajila waldichaa keessatti argamu waggaa sadii hin colleen haala

waligaltee kiraatiin miseensi waldichaa yoo kiraa kennee, miseenssa waldaa ta'ee tura,

Kireefataan qaama irraa kireefate irraa mirga fayyadamummaa bareefamaan yoo argate

yookiin kennameef itti fayyadamuu ni danda'a

Koreen hojii raawwachiiftuu unkaa misensummaa WIBJ itti galma’aan qopheesu qaba.

4.7.1 Buusii miseensummaa sassabuu

Yeroo galmee miseensoota WIBJ tokkoo tokkoon miseensaa WIBJ busii miseensummaa akkataa dambii

ittiin bulmataa WIBJ tiin kanffaluu qaba. Yeroo waliga’ii hundeesiitoota hangii busii miseensummaa/

busii waggaa murta’ee mirkana’uu qaba.

4.8. Lakkofsaa heerregaa Baankii Banuu

Hojiin jalqaba Dura ta’aa fi Barressaa Lakkofsaa herregaa baankii maqaa WIBJ tiin banuudhaan kanfaltti

galmee sassabamee kusuu.

33


Sadarkaa

Gosa hojii

ATMJo

Biiroo

Qonnaa

WIBJ

Bulchiinsa

gandaa

Hoj.

mis.

jallisii

Hojjetaa

misooma

4 GIBJ fi WIBJ hundeesuu

4.1 Koree hundeesitoota hundesuu fi leenjii hubaanoo umu keennuu

4.2 Dokiimeentii wixinee dambii ittiin bulmataa, Iyyaannoo, kartaa dangaa tajaajilaa, karoora hojii fi baajaataa qopheesuu.

4.3 Waliga’ii hundeesiitootaa

karoorsuu fi Raawwachuu

4.4 WIBJ galmeesuu

4.5 Waliga’ii koree hojii

raawwachiiftuu jalliqaba gaggesu.

4.6 Miseensa WIBJ galmeesuu

4.7 Lakkofsaa Bankii Banuu

Iti gafatamummaa guddaa Deeggaraa/ haala mijeessa.

34

Sadarkaa 5 Dandeettii Hoggansaa Hojii fi Bulchiinsa Fayiinasii WIBJ cimsuu

5.1. seensa

5.1.1 Barbachisummaa Daneetti WIBJ cimsuu

Qonaan bultoonni itti gafatamuumma opereshiinii fisuphaa iskiimii jallisii xiqaa kara WIBJ ttiin galma

akka ga’uuf miseensoonni koree hojii raawwachiiftuu, gageesitootaa waajiraa, koree xixiqqaa WIBJ,

akasumas hojjetoota WIBJ dhabbii fi yeroof qaxaramaan kamiyuu beekumsaa fi ga’uumsa, gahee fi itti

gafatamuummaa isaanii haala gariin bahuu akka danda’an gochuuf. Kanaafu fayyadamuummaa fi bu’aa

Qaama ilaaluu

Miseensa koree hojii raawwachiiftuu

Koree To’annoo

Koree falmii murttesuu

Hojjeetaa hirimmatuu

Hojjeetaa itti gafatamuummaa qabu

Yeeroo ji’a lamma (2 months) Hojii Gurguddoo

Waajiraa WIBJ hundeesuu, teesoo fi meeshaa bituu

Dandeetii miseensoota koree hojii raawwachiiftuu, bulchiinsaa keesoo isaanii, Qabinsaa fi bulchiinsaa fayiinaansii irratti cimsuu

Dandeetti miseensa koree to’annoo odiitii fi to’annoo fayiinasii irratti cimsuu

Dandeetti koree falmii murteesuu, walitti bu’iinsaa haala itti hiikuu danda’aan irrti cimsuu

Seera ittin bulmataa keessa basuu fi hojirra olchuu fi galmaga’iinsaa Qoqqoobbii fi adabbiiwan raawwachiisuu

Dokiimeentii

Labsii WIBJ fi Qajeelfama Naannoo

Dambii ittiin bulmataa WIBJ

Mujulaa Leenjii WIBJ Waan ilaalamu (Visual Aids):

Filiipii chaartii / ibsaa pawoor poyiintt

Viidiyoo( kan biro)

35

qabeesuumma iskiimii jallisii xiqqaa opereshiinii fi suphaa irratti itti fufinsaan akka jiratuuf sagantaan

leenjii tokkoo tokko WIBJ tiif qopha’ee hojiira olaa jira.

5.1.2 kayyoo Dandeetti WIBJ cimsuu

Kayyoon waliigalaa sagantaa Leenjii WIBJ, Waldaan Itti fayyadama Bishaan jallisii dandeetii teekiinikaa,

ga’umsaa manajeera fi bekumsaa opereshiinii fi suphaa iskiimii jallisii xiqqaaf barbachiisuu

mirkaneesuun karaa ga’aa fi bu’aa qabeesa ta’een raawwachuun galma waliigala omishaa fi

oomishtumma guddisuun galii qonnaan bultootaa foyyesuun midhaan nyaataa tiin of danda’uun

hiyumaa xiqeesu.

5.2. Qajeeltoowwaan Dandeetti cimsuu ga’omsaan

5.2.1 Qajeeltoowwan dandeetii cimsuu ga’omsaan

Qajeeltoowwan sagaantaa Dandeetii WIBJ cimsuu Qopheesuu fi raawachuuf dhimmota armaan gadii

hordofamaan:

Yaanni gurguddoon leenjii ga’eesootaa Leenjii Dandeetii WIBJ cimsuu qopheesuu fi

raawwaachuu keessatti hammatamu qaba.

Leenjii hirmachiisawaa: Leenjiin Dandeetii WIBJ cimsuu yoo qopha’uu fi raawwatamuu yaada

hirmaatoota hirmaachiisuu.

Leenjin dandeetti WIBJ cimsuu yeroo gaggeefamu meeshaa leenjiicha waliin wal-simuu sirri

ta’ee/ fayyadamuu.

Leenjin boodaa dowwii dirree ogummaa teekinikaa kan deegaaruu fi raawwii hojii WIBJ

hordofuu ilaalchisee gaggesu.

5.2.2. Yaada gurguddoo Leenjii Ga’esootaa

Hirmaatoonni sagantaa dandeetii WIBJ cimsuu gaheesoota hundda. Leenjii gaheesootaa

qopheesuu fi rawachuuf, garagarummaa toftaa gaheesoonni fi ijoleen itti barataan beekuun

barbachiisadha, sagantaa dandeetti gaheesootaa cimsuu kamiyuu keesaatii bu’aa qabeesa kan

ta’uu yeroo dandetti gesootaa cimsuu qopha’uu fi raawatamuu amala barumsaa ga’eesoota

ilaalchiise dhimmota armaan gadii ilaalcha keessa galchuun barbachiisadha.

Barbachisuumaa fi feedhii hubanno: Barumsa ga’eesoota qopheesuuf feedhiin

gaheesotaa fi barbachiisumma hubannoo ka’uumsaa qabxii jalqaba ta’a

36

Hubannoo umu: Gahesoonnii haala gariin barachuu kan danda’aan barumsiichii haala

qabatamaan hojii isaan hojjeetan waliin kan walitti dhiyaatuu yoo ta’ee fi matadureen

barumsichaa bayee walxaxaa fi dandeetti isaani ol kan hin tane ta’ee qopha’uu qaba.

Guyyaa fi Iddoo irratti kan hunda’e: Barumsii gaheesotaa ifa ta’ee hojii isaan waliin

waliitti dhufuu fi matadureen barumsa afanii ykn barumsaa mana barumsaa ta’uu hin

qabu.

Muxaannoo irratti kan hunda’e: muxannoon gaheesootaa barumsaa gaesootaa

keennuu fi irra barachuuf qabeenya ol aanadha fi

Hirmachiisummaa iratti kan hunda’ee: baruumsii gaheesotaa hirmaannan ho’aa

ta’ee gaheesoota giduutti odeeffanno yoo wal jijjiraan/yoo waalii hiraan, waliin yoo

mari’ataan /xinxaala odeefannoo waliin yoo gaggeesan gariidha.

5.2.3 Sagantaan daneetii cimsuu WIBJ Qaama ilaalu

Sagantaan dandeetii cimsuu WIBJ kan hammatu, miseensa koree hojii raawwachiiftu, koree to’aannoo,

koree falmii murtesuu fi koreewwan xixiqqaa WIBJ tiin hunda’ee fi hojjetootaa WIBJ tiin qaxaaramaan

hundaa hammata. Hata’uu malee Qaamoonni sagantaa dandeetti cimsuu WIBJ irratti hirmmatu garee

fedhii wal- fakatuu qabuu miti, dandeetti cimsuu ilaalchiisee feedhii gara garaa kan qabanidha.

dandeetti cimsuu WIBJ irratti Qaamoonni hirmmataan yaadoota armaan gadii irratti garagaruumma

qabachuu akka danda’aan hubachuun barbachiisadha

Barbachiisummaa fi feedhii Leenjii

Arggamaa yeroo fi

Dandeetti barachuu, sababbin isaas sadarkaan barumsaa gargaar waan ta’eef.

5.2.4 Yaada hirmmachiisummaa Dandeetti cimsuu

Sagantaan dandeetti cimsuu yeroo dheeraa dhaaf yaada irratti hunda’ee karaa tokkoo (one- way)

qofaan beekumsaa, ga’umsaa fi teekinoolojii dabarsuun guddinni akka arifatuu tasiisa turan, Yeroo kara

kamiinu leenjiisaan beekumsa, dandeetii fi teekinoolojii qonnan bulaaf ni dabarsa. Hata’uu malee bu’aan

isaa akka beekumsa haraa, ga’uumsaa fi teekiinoolojii haara yalii irraa jiruutti adda ciccitaadha,

dabalataaniis raawwiin beekumsaa, ga’uumsaa fi teekinolojii babal’isuu qabinsaa qonnaan bulatiin

yeroo huddaa sababoota sadan armaan gadiitii kanaan quubsa hin turre:

Rakkoo qabatama qonnaan bulaa ilaalchaa keessa galchuu dhabu. (Dhiyeesiin galteewwan itti

fuufinsaa kan hin qabne, Gabaan dhabamuu)

37

Aadaa, Ammantta fi siyaasiin sadarka ummataa kabajamuu dhabuu fi

Dandeetii ummataa birraatti arggamuu ilaalchaa keessa galchuu fi gatii itti keenuu dhiisu.

Adeemsaa dandeetti cimsuu calmaatti bu’aa qabeessa akka ta’uu gochuuf hirmaanaan qonnaan bulaa

barbachiisaa ta’uun isaa ni beekama, kuni mmoo yaada leenjii hirmachiisawaa akka guddatu ni tasiisa/

kayoon dandeetti cimsuu inni guddan qannan bultoonni angeesuun akka guddataan, ga’umsaa fi

teekinoolojii mija’aa ta’ee haala itti fuufinsaa qabuun foyeesanii fi babalisaan gochudha.

5.2.5 Hirmachiisummaa fi Gahee lenjiisaa

leenjiisa aadaa dhaan akka barsiisaa tti fudhacuun beekumsaa qonnaan bulaaf kan dabarsuu fi qonnaan

bulaaniis carraa muxannoo waljiijiruu fi mari’achuu osoo hin arggatiin caallisee akkuma salphaatti

odeefannoo kan fudhatudha. sagantaan dandeetti cimsuu/ Leenjii muxaanno fi hirmachiisummaa irratti

kan hunda’ee, Leenjii gheesotaa keessatti gaheen waliitti dhufeenya lenjiisaa fi lenji’aa haala qabatamaa

barsiisaa/ lecturer waliin waliqixaa goonee yoo ilaalee leenjiichii irra claala mija’uu danda’a.

Garagarummaan leenji’aa fi leenjiisaa gidduu jiru kenna leenjii tiin yoo madalluu bayee xiqqaa dha.

Leenjii keennamuu keessatti seenaa fi sadarkaa barnootaa hirmaattotaa beekuun bayee barbachiisa,

sabaabiin isaas beekumsa dabarsuu fi murttoo keenuu keesatti gahee waan qabuuf, “Namni waan

hunda beekuu hin jiru garuu tokko tokkoon nama wan tokko ni beeka

Amaallii gurguddaan leenjiisaa ykn Haala mijeesaa adda godhuu:

Waa’ee mata duree leenjiichaa irratti beekumsaa qabachuu qaba, beekumsaa isaa qofaan ol

antummaa agarsiisuu hin qabu.

yaada himaatootaa dhaga’uu, beekumsaa fi muxaannoo isaanii kabajuu qaba.

Waliitti dhufeenyaa garee fi dhuunfaa gidduu jiruu ilaaluu danda’uu qaba

Hirmaattotaa leenjii jajjabeesuu, ofitti amanamuummaa akka argataan gochuun beekumsaa fi

muxaannoo qabaan akka wal jijjiraaniif caarraa keennu.

loqoodaa salphaa ta’eetti fayyadamuu fi jeechootaa beekkamoo ta’aan fayyadamuun

qunnamuu qaba

Hirmmanna isaanii cimsuuf gaffii xyeefannoo qabuu gafachuu fi ibsa keennu

Feedhii hirmaatoonni leenjiif qabaan deebisuu fi toftaa fi karaa salphaa ta’een leenjii keennu

Ofiitti amanamuummaa qabachuu, Murtoo keennuu, kallatti kennuu irrat giduu galiinsaa tokko

malee ofitti amanamuummaa fi ejjenoo qabachu.

38

5.2.6 Leenjii Hirmaachiisawaa fi Teekiniika Barumsaa

yeroo leenjiin keennamuu hirmaatoonni leenjii muuxannoo akka wal jijjiraanii fi hirmannaa ho’aa akka

tasiisaan haala mijeesuu, leenjiisaan / haala mijeessan ibsa pawor poyiintii irratt dabalataan gosaa adda

addaa leenjii hirmachiisawaa fi tekiinikaa barumsaa fayyadamuu qaba. Gamagamaminni sagantaa

leenjii akka ibsuutti uummaanni kan yaaddatuu 20 % waan dhaga’uun ,40 % waan argeen 80% waan ofii

hojjeteenidha. Kannafuu leenjifamtootaaf caarra keennuun hanga danda’ameetti yeeroo leenjii

keessatti mata duree leenjii irratti akka shaakalaan tasiisuun barumsa fi gahumsaa haraa leenjii

hordoofuun arggataan hojiiraa olchuu.

Yeroo leenjii irraatii akaasumas, iddoo leenjiitti, yeroo leenjii gaheesotaa leenjii hirmachiisawwaa fi

teekinikaa barumsaa armaan gadii fayadamu qaban:

Qooda fudhaatoota (Role plays);

Ka’umsaa Qorannoo

Shakallii

deemsaa dirree fi dowwii

Yaaliiwwaan

5.2.7 Feedhii Leenjii sassabu

Leenjii heeduu akka aduunyaa kana ttii keennamaa turee feedhii leenjiifamtootaa irratti kan hunda’ee

miti. Deebii kana keennuu dhaaf toftaan feedhii leenjiin itti sassabuu qopha’ee, murtoo feedhii leenjii

nama tokkoon murta’uu barame hambisuun leenjifamtoonni feedii leenjii fi malii irratti leenji’uu akka

barbadaan ni isatu.

5.2.8 Leenjii feedhii irratti hunda’ee

Dandeetti cumsuu WIBJ fi GIBJ ilaalchiisee leenjii waliigalaa irraatti hin xiyeefatuu, garuu leenjiin feedhii

irratti xiyeefatu fayidaa kan qabuu, hiikaa guutuu /qabatama kan qabuu, qubsaa fi guddinaa ga’umsaa

kan arfachiisuu irrati xiyeefata. Leenjiichii Shakalli ga’umsaa irratti hunda’aa, inis tajaajilaa fi suphaa

ijaarsa jallisii, baliinaan dirree irratti gageefamuu qaba kan kanan achii ga’umsii kara barumsa tiin

argamuu barumsa bu’aa hin qabneeti ni dangeesa. Leenjiin hojii irraa leenjiicha haala qabatamaan

qabacuuf bayee garii dha, leenjii barumsaa irraa caala bayye haala mija; a ni qabata, gosnni leenjii akkas

yeroo hunda dandeetti /ga’uumsa gudisuu keesatti xiyeefatamu qaba.

Feedhiin Leenjii dingatuumaa ka’amee akkumaa ummaanni odeefanno baarbadeen dhimma irraa jiruu

irratti carra hubanno umuu miti. feedhiin bayyee barbachiisadha feedhiin beekumsaa irratti kan

hunda’ee/ kan itti yaadame yoo ta’ee malee feedhii dhugaa irra fagaateetuu dhuufuu/ ka’uu danda’a.

39

Leenjiin feedhii irratti hunda’ee qopheesuun salphaadhuumatti kan dhufuu osso hin ta’iin qamolee

dhiimmi ilaaluu (miseensaa koree hojii raawwachiiftuu, koree to’annoo, koree falmii murteesuu fi

koreewwaan xixiqqaa akkasumas hojjetoota bulchiinsaa qaxaramtoota WIBJ) mula’ataa isaanii akka

ibsaan kan tasiisuudha. Adeemsii kun hojii irra olee ummanni raawwii hojii isaa fedhii leenjiin dura akka

xinxaaluu fi filannoo jiruu ilaalchaa keesaa galchuu kan hayyamuu fi kan jajjabeesuu dha.

5.2.9 Hojiimataa Galma ga’iinsaa Danddetti cimsuu WIBJ

Leenjii WIBJ Sagantaa dandeetti cimsuu keessatti miseensa gaheesootaa irraa leenjiin kallattiin isaan

ilaalatuu galma ga’iinsaa hirmmanaa isaanii mirkaneesuuf, sagantaan dandeetti cimsuu yeroo

kaaroorrifamuu fi raawwaatamuu hojiimmataa armman gadii ilaalchaa keessa galchuu:

Sa’aatii leenjii, ummaanii yeroo kam keesstti hirmaachuuf yeroo qaba

guyyaan leenjii fi matadureen leenjii bayyee dheerachuu hin qabu

mataduree leenjii irratti hunda’uun lakoofsa namootaa xiqesuu

Leenjii WIBJ keennamee madaluu/gamaggamuu

Iddoo leenjii: akkaa seeratti leenjin garaa leenjiifamtootaa geesuudha. kanaafuu hojiin dandeetti

cimsuu WIBJ kan karoorfamuu fi kan raawaatamuu hangaa danda’meetti sadarkaa iskiimii irratti ta’uu

qaba. Leenjii leenjiistootaa yaadamee hundaa dhugoomsuuf, haala gariin hirmachiisuuf caarraan jiruu,

iddoon leenjii bayee barbachiisaa waan ta’eef iddoon leenjii filatamee nama kamiinuu fudhatama

arggachuu qaba. inniis gidduu galeesaa Wiirtuu leenjii qonnaan bulaa (GWLQ), Waajira WIBJ ykn Mana

barumssaa naaooti argamu.

Yeeroo Leenjii: iddoo leenji Filachuu dabalatee; leenjiin yaadamee galma kan gahuu yeroo leenjii irratti

hunda’a. kanaafuu leenjiin kamiyuu marii WIBJ tiin karoorfamu qaba, sababbiin isaas leenjii yeroo hojii fi

humnni nama baliinaaan barbadamuu keessatti karoorfamuu hambiisuuf. Dabalataanis lenjifamtoonni

beekumsaa fi ga’uumsaa leenjii irra arggataan dursaan akka itti fayyadamaniif tokko tokoon liinjii WIBJ

gababbiinaan gaggefamuu qaba. Leenjiichii bayee dursee kan karoorfamuu yoo ta’ee leenjiifamtoonni

ga’umsaa leenjiin argataan yeroo sanati sirritti fayyadamuu danda’an irrafachuu danda’u.

Turmatii Leenjii: dandetii barumsa ga’eesoota leenji’anii akkasumaas sa’atii arggamee ilalchaa keesa

galchuun, filannoo armman gadii ka’uu

sa’atiin leenjii sa’a 4-5 caala dheerachuu hin qabu. (Boqonnaa dabalatee)

Guyyaan leenjii guyaa lama hangaa guyyaa sadii caala dherachuu hin qabu

Hirmaanaa hirmaatootaa mirkaneesuuf bayiinni hirmattotaa 15 hanga 20 caaluu hin qabu.

40

Gamaggama Leenjii WIBJ: dhuma leenjii irraatti leenjiisaan /haala misjesitoonii fi leenjifamtoonni waliin

ta’uu dhaan leenjii keennamee gamaggamuun:

Kaayyoo fi Bu’aa egamuu bira ga’ameera

Hanqinootaa kamiyu ykn dadhabbina qabiyee leenjii, tooftaalee barumsaa fayyadamee irratti

Sirrefamnii kan barbachiisuu yoo ta’ee akkataa leenjiichii gamaggamaameen sirresuun yeroo itti

anuutti kayyoo fi bu’aan egaamu gutumaan gutun akka galma ga’uu gochu.

5.2.10. Materyaalii leenjii Dandeetti cimsuu WIBJ waliin walsiime

Dandeetti cimsuu WIBJ haala gariin raawwachuu fi hirmachisawaa akka ta’uu mirkaneesuuf

mateeriyaalii leenjii sirri ta’ee tokko tokkoo mataduree leenjii tiif qopha’uu kaneen armaan gadii

dabalata:

formatii leenjii odeeffannoo gadiifagoo wa’ee mataduree leenjii irratti, lenjisaan /haala

mijeesaan leenjii qopheesuuf kan itti fayyadamu

filiipii chartii/ ibsaa pawoor poyiintii yaada gurguddoo mataduree leenjii waliin leenjisaan /haala

mijeesaan leenjii WIBJ qindeesuuf itti fayyadamu

Suura, kartaa ykn fakeenya haala gariin ibsuu danda’u leenjiisaan /haala mijeesan yeroo leenjii

mataduree leenjii qbatama kan ittin ibsuu ykn kan ittin yaalii gaggesuu

Shakala, Qoraanno (case studies), Qooda fudhatoota (role play) leenjiifamtoonni barumsaa fi ga’

umsahaara leenjiin argataan shakalchiisuu

liifleetii fi yaada gurguddoo mataduree leenjii dhumaa leenjii iraatti hirmatoota leenjiif kan

rabsamu.

5.2.11 Dowwii Hordofuu (Follow-up Visits)

Beekumsaa fi gahumsaa guddisuuf leenjii keennun qoftii gahaa miti, sadarkaa kana irratti opereshiinii fi

suphaa iskiimii jallisii xiqaa mirkaneesuu fi WIBJ ofii isaa haala siirii ta’een bulchuu. Akkumaa leenjiin

xumuraameen booda Qaama to’aataan dowwii idilee WIBJ gaggesuun:

Raawwii WIBJ horoofuu fi leenjiifamtoonnii beekumsaa fi gahumsaa haara arggataan

fayyadamuu danda’uu isanii xinxalu

Lenjiin hojii raatti fi deggarsii ogummaa WIBJ tiif keennamee akkataa barbadameen haala

raawatinsaa isanii foyyesuu fi

Feedhii leenjii dabalataa sassabu.

41

5.3 Wajiraa WIBJ Hundeesu

5.3.1 Barbachisummaa Wajiraa WIBJ

WIBJ iddoo giddugaleessa fi haala salphaa ta’een gahamuu kan danda’amuu dangaa tajaajila

iskiimii jallisii xiqqaa tti dhiyoo kan ta’ee waajira qaabachuun barbachiisadha. sababiin isaas

Gaggesitoota wajiraa (dura ta’aa, fi barresaaf) fi hojeetoonni bulchiinsaa ykn hojeetoonni

tajaajilaa fi suphaa WIBJ tiin qaxaramaan Iddoo hojii qabachuu qabuu.

Waliga’ii ji’a koree hojii raawwachiiftuu fi koreewaan xixiqqa kamiiyuu dabalatee Iddoon

walga’ii mijaawaa ta’ee qabachuu

Iddoo mija’aa odeeffannoo hundaa fi murteewaan adda adda kan irratti maxxafamuu boordii

qabacuu qaba.

Iddoo kusaa meshaa eggamaa ta’e, Fayiilaa, qarshii fi qabeenyaa kamiyuu waldichii qabuu fi

kiireefatee itti kufatuu qabachuu qaba.

Leenjii miseensa koree hojii raawaachiiftuu, koree to’annoo, koree falmii murteesuu fi koree

xixiqqa kamiiyuu akkasumaas hojjatoota bulchinsa ykn hojjatoota opereshiinii fi suphaa WIBJ

qaxaramaanf iddoo mija’aa leenjiin itti keennamuu qabachuu.

Wajirri WIBJ Iddoo miseenssonni wantaa barbadaan itti argachuu danda’aan dha. Fakeenyaaf:

Odeefannoo wa’ee tajaajilaa, suphaa Boo’oo fi Qoorsa lafaa akasumas Iddoo WIBJ ofiin of

bulchuu, isaaniisii guyyaa waliga’ii yaa’ii waliigalaa/Bakka bu’ootaa fi koree hojii raawaachiftuu

itti aanuu argatu

Raakkoo opereshiinii fi suphaa waliin wal-qabatuu fi dhiimmotaa barbachiisoo ta’an WIBJ

beeksiisuuf

Kanffaltii tajaajilaa dhiyeesa bishaan jallisii/ kanffaltii adabbiin keenamee

Galmee WIBJ kamiyuu xinxaluuf

5.3.2 Wajiraa WIBJf argachuu

WIBJ wajira mata isaa hundeefachuuf mana kan argatuu, bitachuu / mana jiruu kireefachuu dhan. tarii

bulchiinsii gandaa mana itti hin fayyadamnee kanfaltii malee WIBJ tiif keennuu danda’a. Manni mija’aa

ta’ee kan hin argamnee yoo ta’ee, WIBJ qabeenyaa qabuun / mootummaan / garggarsaan argateen

wajiiraa ijarachuuf murteesuu qaba. WIBJ dhabbataa fayiinaansii (bankii) irraa liqii yoo argatee wajira

haara ijarachuu danda’a.

42

5.3.3 Teessoo fi Meeshaa Wajiraa

Wajira WIBJ guutuu fi bu’aa qabeesa gochuuf dhimmonni armaan gadii ni barbachiisuu

Teessoowwan wajiiraa: Minjaala, tesoo, sheelfii kitabaa, fi fayiilonni irra kan ta’aan dabalatee

Meeshaa waajira: qarchamee (Istepiilarii), urtu waraqaa, kalkuleetarii fi chaphaa.

Meeshaa bareefamaa, yaadannoo, Iskiriptoo (pennaa), Galmee, Nagahee, fi kkf ni dabalata.

Elekitirikiin yoo jiraate meeshaa Elektirikii.

Tokkon tokoo wajira waldichaa Boordii beekisaa odeefaanoo fi murtoon barbachiisaa ta’ee koree

hojii raawachiiftuun maxafamuu ni qabata, kanaafuu miseensoonni kamiyuu yeroo kamiyuu keesatti odeefannoo argachuu ni danda’uu.

5.3.4 Hojeetoota Bulchiinsaa Qaxaruu

Akka yaadatti, qabiinsii fi bulchiinsii fayiinansii WIBJ kan raawatuu gaggesiitootaa wajira filatamaaniin.

Hata’uu male gaggesitoonni wajiiraa fi miseensii koree hojii raawachiiftuu hojichaa karaa sirri ta’een

raaawachuuf yeroo ga’aa ta’ee fi ga’uumsaa barbachiisaa hojichaa raawwachiisuu hin qabuu jeedhamee

yadama.

Qabinsaa fi bulchinsaa fayiinaansii WIBJ mirkaneesuuf WIBJ ofi isaa hojjetaa herreegaa fi manajera hala

dhbbiin / yeroof qaxaruun barbachiisa ta’uu danda’a. Dirqqamaa fi itti gafatammummaa Qaxaramtoota

ogeesaa herregaa fi manajeera dambii ittin bulmaataa WIBJ keessatti kan ibsameen ta’ee kaneen

armaan gadii ni dabalata:

Galmee WIBJ kan fayiinaansii hin tane hunddaa ni qaba.

Waliiga’ii yaa’ii waligalaa fi koree hojii raawwachiiftuu tiif haala ni mijeesa.

Galmee herreegaa WIBJ hundaa ni qaba, Galmee lakoofsa qabeenyaa WIBJ hundaa ni qaba.

Nagahee Kanfaltiin jaajila jallisii itti funaanamuu qopheesuu fi Kanffaltii tajaajilaa jallisii

kanfalame galmeesuu.

bajaata waggaa qopheesuu fi gabasa raawwii herregaa kan waggaa qopheesu

43

5.4 Dandeetii WIBJ Haala hoggansaa fi bulchiinsaa fayiinaansii irratti cimsuu

5.4.1 Dandeetii WIBJ hoggansaa keessatti cimsuu

WIBJ ofiin of danda’ee bulchiinsaa keesoo isaa kan ta’ani hoganuun miseensaa koree hojii

raawaachiiftuu, akka waliigalatti gagesitootaa wajiraa tiif leenjii keenuun deegarsaa gochuu aka

danda’uu mirkanesu.

Feedhii lenjii sassabamee irratti hunda’udhaan hojiimata bulchiinsaa waliin wal-qabatuu hojiiraa olchuuf

matadureen leenjii dhimoota armaan gadii hammachuu qabaan:

Mataduree leenji

Mujulaa

Qaama ilaaltuu

Yeroo barbachiisuu

Bulchiinsa

Qunnamtti keessa fi alaa

Ga’uumsaan waliigalchuu

Walitti bu’insaa karaa sirrii ta’en hiikuu.

seera ittin bulmataa keesoo basuu.

adabbi fi murtoowwan barbachiisoo

Waliga’ii karoorsuu fi raawwachuu

Wajiraa gaggesuu

Miseensaa koree hojii raawachiiftu, koree to’aannoo, koree falmii murteesu hundda

Guyyaa 2

Qaamnni mootummaa itti gafatamummaa qabuu filiipii chartii /ibsaa pawor poyiintii mataduree leenjichaa walitti qabuu yoo jiratee vidiyoo tokko / lama yeroo leenjii fayadamaaniiti fayadamu

Qaamnni mootummaa itti gafatamummaa qabuu filiipii chartii /ibsaa pawor poyiintii mataduree leenjichaa walitti qabuu yoo jiratee vidiyoo tokko / lama yeroo leenjii fayadamaaniiti fayadamu

44

5.4.2 Dandeetti WIBJ Bulchiinsaa keessatti cimsuu

Galmeewaan waldaa itti fayyadama bishaan jallisii fayiinasii hin ta’iin hunda haala sirri ta’een akka

qabuu mirkaneesuuf, leenjiin bulchiinsaa fi deggarsii koree hojii raawwachiiftuuf akka waliigalatti

gaagesitoota wajiraatiif kallatiin kennamuu. Feedhii leenjii sassabamee irratti hunda’uun matadureen

leenjii armaan gadii hammachuun bulchiinsaa ilalchisee manu’aliin armaan gadii hojiirraa oluu qaba.

Qaamnni mootummaa itti gafatamummaa qabuu filiipii chartii /ibsaa pawor poyiintii ,mataduree leenjichaa walitti qabuu yoo jiratee vidiyoo tokko / lama yeroo leenjii fayadamaaniiti fayadamu

Leenjiin akkumaa xumuraameen qaaminni mootummaa kitaabaa liinjii matadeeree gurguddoo qabatee hirmmattoaa hundaaf rabsuu qaba

5.4.3 Dandeetti WIBJ Bulchiinsaa fayiinaansii keessatti cimsuu

WIBJ ofii isaa haala sirii fi bu’aa qabeessa ta’een bulchiinsaa fayyinaansii rawwachuu akka danda’uu

mirkaneesuuf leenjii hojii irraa seera qabeesa ta’e akkasumas deggarsaa ogummaa fi gorsa miseensota

koree hojii raawwachiiftuu, gageesitoota wajiraa fi hojjatoota wajiraa tiif keennu. Feedhii leenjii

sassabamee irrtti hunda’uun mataduree leenjii armaan gadii uwwisuuf mujulaa bulchiinsa fayiinasii

armaan gadii raawatamuu qaba

Mujulaa Leenji Mata dur Qaama Hirmmatuu yeroo Barbachiisuu

Bulchiinsaa fayiinaansii Lakk.1

Qajeltoowwan bu’uura bulchiinsaa

Miseensa Koree hojii raawachiiftuu

koree to’annoo All Management Committee members

Guyyaa 1

Mataduree leenji

Mujulaa

Qaama ilaaltuu

Yeroo barbachiisuu

Bulchiinsa Haala keeniisaa tajaajila

Qaboo ya’ii qopheesuu

Haala Qabinsaa fayiiaa fi galmee fayiinaansii hin ta’iin qabuu

Karoora hojii fi Bajataa Qophesuu

Waliigaltee keenna tajaajilaa

Meeshaa fi qabeenyaa bulchiinsaa

Duraa ta’aa

Barressaa

Hojjeetoota bulchiinsaa kamiyuu

Guyyaa 2

45

Mujulaa Leenji Mata dur Qaama Hirmmatuu yeroo barbachiisu

Bulchiinsaa fayiinaansii Lakk.2

Bookkeeping and accountancy

karoora Baajataa waggaa fi Adeemsaa fayiinansii qopheesu

Qabeenta Fayiinaansii sochoosuu

Mallaqaa bankii fi Harkka irra jiruu bulchuu

Gabasa waggaa fayiinasii qophesuu

Barbachisummaa mallaqa of eggannoo

Dura ta’aa

Malaqaa qaba/qabdu

Hojjetoota wajiraa (kan biro yoojirataan)

Guyyaa 2

Qaamnni mootummaa itti gafatamummaa qabuu filiipii chartii /ibsaa pawor poyiintii ,mataduree leenjichaa walitti qabuun yoo jiratee vidiyoo tokko / lama yeroo leenjii fayadamaaniiti fayadamu

Leenjiin akkumaa xumuraameen qaaminni mootummaa kitabaa liinjii matadeeree gurguddoo qabatee hirmmattoaa hundaaf rabsuu qaba

5.4.4 Dandeetti WIBJ Bulchiinsaa fayiinaasii fi Odiitii keessatti cimsuu

Leenjii guyyaa tokkoo qajeelttoowwan bulchiinsa fayiinaasii irratti dabalataan (mujuula Lakk.1 ) qaama

to’ataan leenjii guyya tokkoo koree to’annoo haraa filatameef mataduree armaan gaii irratti keennu

qaba.

Mujulaa Leenjii Mata duree Hirmmatoota Yeroo

barbachiisu

Bulchiinsaa fayiinaasii fi Odiitii

Gahee, hojii fi itti gafatamummaa koree to’annoo

ulagaa sakata’insa keesaa fi odiitii galmee fayiinaasii hin tane

ulagaa sakata’insa keessa fi odiitii galmee fayiinaasii fi hereegaa

Gabasa odiitii Qopheesuu

46

Qaamnni mootummaa itti gafatamummaa qabuu filiipii chartii /ibsaa pawor poyiintii, mataduree leenjichaa walitti qabuu yoo jiratee vidiyoo tokko / lama yeroo leenjii fayadamaaniiti fayadamu

Leenjiin akkumaa xumuraameen qaaminni mootummaa kitabaa liinjii matadeeree gurguddoo qabatee hirmmattoaa hundaaf rabsuu qaba

5.4.5 Dandeetti WIBJ, Immammataa kanffalttii tajaajila dhiyeesa bishaan jallisii irratti

cimsuu.

Hojjetaan Qaama toa’aata, koree hojii raawwachiiftuu deeggaruun imammataa kanfaltti tajaajila

dhiyeesa bishaan jallisii WIBJ sirri ta’e qopheesuu. Miseensii Koreen hojii raawwachiftuu adeemsaa

tilimmamaa kanfaltti tajaajila dhiyeessa bishaan jallisii, Naghee kanffaltiin tajaajila bishaan jallisii itti

sasabamuu qopheesuun dura hojjetaan qaama to’aata dursee leenjii guyyaa tokkoo miseensa koree

hojii raawwachiftuuf mataduree armaan gadii irratti keennu.

Mujulaa Leenjii Mata duree Hirmmatoota Yeroo

barbachiisuu

Immammataa kanffaltti tajaajila bishaan jallisii (ISF Policy )

sirnaa Kanfaalttii Tilmmamuu fi sasabuu irritti Iftomiinanaa fi wal-qixumman

kanffaltii tajaajila dhiyeesa bishaan kan hammatu

Tooftaa mija’aa Kanffaltti tajaajila bishaan jallisii

Ulagaa sirri kanffalttiin tajaajila bishaan jallisii ittin sassabamuu (ISF)

Kanffaltti tajaajila bishaan jallisii sassabamee /kanfalamee galmeesuu

kanfaltii tajaajila dhiyessa bishaan jallisii osoo hin kanfalamin hafe

Misensaa kore hojii raawwachiiftu

Hojjetootaa wajiraa (kan biroo yoo jirate)

Guyyaa 1

Qaamnni mootummaa itti gafatamummaa qabuu filiipii chartii /ibsaa pawor poyiintii ,mataduree leenjichaa walitti qabuu yoo jiratee vidiyoo tokko / lama yeroo leenjii fayadamaaniiti fayadamu


47

5.4.6 Falmii murtesuu fi waliitti bu’insaa hikuu keessatti dandeetii WIBJ cimsuu

Dandeetti kesoo waldichaa cimsuun wal- dhabdee iti fayyadamaa bishaan jallisii irratti misensaa fi

miseenssa gidduttu umaamuu hikuu akka danda’aaniif qaamini itti gafatamuummaa qabuu leenjii

guyyaa tokkoo koree falmii murteesuu filatamaniif keennuu:

Mujulaa Leenjii

Mata duree

Hirmmatoota Yeroo

Barbachisu

Jarsuummaa fi Wal dhabiinsaa hikuu

Gahee, hojii fi itti gafatamuummaa koree wal- dhabiinsaa hikuu

Gosaa wal-dhabiinsaa adda addaa

Garagarummaa jarsuummaa fi wal-dhabdee hikuu

ulaagaa wal-dhabdeen itti hikaamu

Gabasaa fi Qunnamtii

Dispute Resolution Committee members

Guyyaa 1



5.5 Seera ittin bulmataa keessaa fi Qajeelfama qopheesuu fi hojiirra olchuu

Dambii ittn bulmaataa WIBJ (model Bylaws) irritti dabalattan Waldaan itti fayyadama bishaan jallisii

seera ittin bulmataa keessa kan mata isaanii qopheesuu fi hojiirra olchuun dhimoota armaan gadii

mirkaneessan:

WIBJ karaa demookiraatawwa ta’een, iftoominaa fi itti gafatammummaa qabuun ofiin of

bulchuu.

Sirnaa jallisiin itti gaggefamuu fi karaa ga’uumsaa fi bu’aa qabeesa ta’een bulchuu/kunuunsuu.

Seerii ittin bulmataa keessa akkataa qajeltoowwan labsii WIBJ ibsameen ya’ii wliigalaa/ bakka buootaan

mirkana’a. Serri itiin bulmataa keessa yeroo kamiyuu harkaa caalmma misensootaa ya’ii waligalaa /

bakka bu’ootaa tiin foyya’uu ni danda’a. seerri ittin bulmataa keessa foya’ee dambii ittin bulmataa

(model bylaw) fi bu’uura seeraa (legal framework)

WIBJ waliin walitti bu’uu hin qabu.

48

Seerrii ittin bulmataa keessa WIBJ dhimmotaa armaan gadii kana ni qaabataa, garuu dhimma armaan

gaii qofa irratti hin dangeefamu:

Adeemsaa waliga’iin yaa’ii waliigala /bakka bu’oon iti wamamaan

Adeemsaa filaannoo bakka bu’ootaa yaa’ii waliigala, koree hojii raawwachiiftuu, koree to’annoo

fi koree falmii murteesuu.

Barbachiisummaa, Angoo fi hojii kore kamiyuu hunda’aan.

Adeemssa wal-dhabdeen ittin hiikamuu

Ibsaa itti gafatamuummaa fi dirqqama hojjetootaa WIBJ tiin qaxaramaanii fi adeemssa

hojjeetoota hojiiraa dhaabuu.

Mirgaa itti fayadamuumma bishaanii, akaasumas dangaa tajaajila iskiimii jallisii xiqaa kesatti

seera bishaan itti keennamuu fi rabsamuu.

Adeemsaa kanffalttiin tajaajila dhiyeesa bishaan jallisii miseensa WIBJ tiin kanffalamuu fi

sasabamuu, haala kanffalttin dhiyeesa tajaajila bishaan jallisii itti murta’uu.

Adabbii fi Qoqqoobbii miseensaa WIBJ kanffaltti isaarra jiruu osoo hin kanffaliin hafee, fi

dabaree dhiyesa bishaan cabsaan waliin walqabatee adabbii kawwamaan raawwachiisuu.

Adabbii fi Qoqqoobbii barbachiisaa ta’ee miseensootaa dambii ittiin bulmaataa fi seera ittin

bulmataa keessaa waldaa itti fayyadama bishaan jallisii keessa ta’ee cabsaan irratti raawatamuu

basuu.

5.5.1 seera opereshiinii fi Qoqqobbii

Opereshiinii fi suphaa iskiimii jallisi xiqqaa ilaalchiisee waldaan itti fayyadama bishaan jallisii seera

tajaajilaa taa’ee akasumas Qoqqoobbii fi addabbii barbachiisaa ta’ee seera tajaajilaa fi suphaa iskiimi

jallisii xiqqaa irratti hojiirra olee cabssaan irratti kan raawwatamuu basu.

Dambii ittin bulmaataa fi seera ittin bulmataa keessa tiin seerotaa ta’aan cabaan kamiyu irratti WIBJ

dhimmichaa sirresuuf namootaa ballsaa geesiisaan irratti tarkkanffi barbachiisaa ta’ee ni fudhaata.

Falmiin bayeen dedebi’aan dhimmotaa akkasii keessatti kan ka’aan yoo ta’ee karaa sirrii ta’een hiikuu fi

qoqqoobbii walisiimuu sadarkaa gadiitti dhabbilee hawwasaa irratti hunda’ee tarkaanfii seera qabeessa

osoo hin barbachiisiin hiikuu. dhibbaa jiruu xinxaluun ummataa sadraka gadii jiruu waliin irratti waliigalu.

WIBJ Qoqqoobbii ka’amee raawachiisuuf fedhii ykn dandeetti kan qabuu yoota’e tajaajilaa fi suphaa

iskimii jallisii xiqqa galmaan gahuu fi bulchuuf basii gudda waldichaa mata isaa kan gafatuu ta’a. Misensi

fi misensaa kan hin tanee dambii ittin bulmataa fi seera ittin bulmataa keessa kan hin kabajaneef,

seerotaa cabaan irratti qoqqobbiin ta’ee hojiirra waan olchiineef/hin rawwachiifneef.

49

Adabbii fi Qoqqoobbii waligalaa seera caabsaan irratti hojjrraa olaan:

Akeekachiisaa afaanii fi Barrefamaa

Adabbii

Dhala kanfaltii bishaan turee fi kanfaltii biroo

Hojii humnaa

seeraa chabsuun midhaa geesiseef kanfalttii mura’ee

Meeshaa Qoonnaa kan ballesse

Dhiyeesaa bishaan kan cuufee

Misensaa WIBJ irra kan haqame

Waajiraa poliisii tti himannaa kan dhiyeefatee tarkanfiifn seeraa fudhatame


Sadarkaa Gosa hojii

ATMJo

Biiroo

Qonnaa

WIBJ Bulchiinsa

gandaa

Hoj.

mis.

jallisii

Hojjetaa

misooma

5 Dandeenttii WIBJ hoggansaa hojii fi bulchiinsaa fayiinasii cimsuu

5.1 Wajira WIBJ hunddesuu

5.2 Hoggansa hojii bulchiinsaa

5.3 walitti bu’insa hikuu

5.4 bulchiinsaa fayiinasii

5.5 Bulchiinsaa fi odiitii fayiinaasii

5.6 Immamaataa kanffaltti tajaajila dhiyesaa Bishaanii

5.7 Seera ittiin bulmataa keessa fi qajelfama qopheesuu fi hojiirra olchuu

Itti gafatamummaa guddaa Gahee Deggarsaa / Haala mijeessa

50

Sadarkaa 6 Dandeetii Gararee itti Fayyadama Bishaanii fi WIBJ

Opereshiinii, Suphaa fi Bulchiinsaa bishaanii keesssatti cimsuu.

Kallatiin kan ilaalatuu:

koree hojii raawachiiftuu

Koree xixiqaa tajaajilaa fisuphaa

Gagaggesitoota GIBJ

Hojjetootaa Tajaajilaa fi suphaa Hojjeetootaa Biirroo

Hojjeetaa Qaama to’aataa

Hojjeta misooma jallisii (kan biro yoo jirate)

Tuurtii yeroo ji’a Lama

jiiwwaan gurguddoo

Koree xiqqaa taajaajilaa fi suphaa hundeesuu

Bittaa meeshaa tajaajilaa fi suphaa

Hojjeetootaa Taajaajilaa fi suphaa Qaxaaruu

Leenjii suphaa iskiimii keennuu

Leenjii tajaajilaa iskiimii fi Bulchiinsaa iskiimii keennuu

Manu’aalii tajaajilaa fi suphaa qopheesuu

Dokiimeentii

IWUA training modules and materials Waan ilaalamu (Visual Aids):

Filipii chartii / ibsaa pawor poyiintii

Viidiyoo

51

6.1 Dandeetti WIBJ, opereshiinii fi suphaa iskiimii jallisii xiqaa cimuu

6.1.1 koree xiqqaa Opereshiinii fi suphaa hundeesuu

Opereshiinii fi suphaa iskiimii jallisii xiqqaa haala bu’aa qabeessa fi ga’umsaa qabuun arfachiisuuf WIBJ

karooraa tajaajilaa fi suphaa kan karoorsuu, kan qindeesuu hojii tajaajilaa fi suphaa barbachiisoo ta’aan

kan to’atu koree xiqqaa tajaajilaa fi suphaa hundesuu qaba.

koree opereshiinii fi suphaa hundeesuu ilaalchiisee naannoo kutaa lafaa iskimii jallisii xiqqaa irra

bakka bu’ootaa gara gubbaa irra, giddu galeessa irraa fi gara gaddii irraa ta’ee miseensii harkii 33%

bakka bu’ootaa gara gadii irraa ta’u qaba.

6.1.2 Hojjeettootaa opereshiinii fi suphaa qaxaaruu

Waqitiilee jallisii keessatti bishaan jallisii kutaa fi kutaa lafaa jallisii gidduutti rabsuu dabalatee hojin

opereshiiniin iskiimii jallisii xiqqaa hojii guyyaa gutuu hojjetamudha. Akka miseensa koree

hojiirawachiiftuu qonnaan bultoonnis hojiin tajjajilaa fi suphaa iskiimii xiqqaa hojii guyaa irratti hunda’ee

raawwatamuu waan ta’eef qindeesuuf yeroo mija’aa ta’ee hin qabaan. kanaafuu WIBJ hojjettoota wajira

(ogeesa tekinikaa jallisii) tokko ykn lama dangaa tajaajilaa iskiimii jallisii xiqqaa keessatti tajaajilaa fi

suphaa iskiimii, bo’oo guddaa fi bo’oo waliin kan wal-qabataan hojjeechuuf itti gafataamuumma kan

fudhaataan qacaaruun barbachiisadha.

Hojiiwwaan gurguddoo hojjettootaa taajaajiilaa fi suphaa WIBJ tiin qacaaramaanii akka armmaan

gaaddii ta’a.

Opereshiinii iskiimii (Scheme Operation):

Rabsii bishaan jallisii bo’oo lammaffaa gidduutti ga’aa ta’ee fi waliqixaa ta’ee akka

jiratuu mirkaneesuuf Karoora waggaa tajaajiilaa/karoora rabsaa bishaan iskiimii jallisii

xiqqaa qopheesuuf ni garggara.

karooraa dhiyeesii fi rabsaa bishaanii irratti waligalamee itti gafatamtoota GIBJ fi

qonnaan bultootaatti himuu.

Hojii guyyaa guyyaa tajaajilaa ijaarsootaa (hirtuu bishaani, balbala bishaanii)

to’achuun Rabsaa Bishaan jallisii akkataa tajaajilaatiin /akkataa dabaree raabsaa

bishaanii mirkana’een boo’oo lammaffa gidduutti bishaan ga’aa ta’ee fi waliqixaa ta’ee

rabsuu.

Guyyaa guyyaan ya’iinssa bishaan jallisii boo’oo lammaffaa safaruu fi galmeesuu.

52

suphaa gaggeesuu (Operational Maintenance):

Waqitilee jallisii keessatti ijaarsawwan dangaa tajaajilaa iskiimii jallisii xiqqaa

keesatti arggamuu guyyaa guyyaan sakata’uu.

Rakkoowwan kaallatti dhaan koree tajaajiilaa fi suphaa fi dura ta’aa WIBJ tiif

gabasuu

Gabsa sakata’iinsaa haala Ijarsoonni jallisii fi Qorsaa lafaa dangaa tajaajila iskimii

jallisii xiqqaa keessatti argamuu irraa jiruu qopheesu.

Waqitilee jallisii keessatti bo’oo lammaffaa qulqullesuu dabalatee suphaa

gaggesuun bishaan haala gariin akka ya’uu gochuu.

suphaa iskimii kan waggaa:

sakanta’iinsaa suphaa waggaa jallisii, Qorssaa laafaa fi bo’oo dangaa tajaajilaa iskimii

jallisii xiqqaa keessatti argamuu iraati hirmmachuu.

Karoora suphaa bajaataa iskiimii jallisii xiqqaa qopheesuu deggaruu.

Akkataa karoora suphaa iskiimii jallisii xiqqaa mirkana’een suphaa hundaa qopheesuu,

qindeesuu, fi to’achuun hojii suphaa dursaanii waqitiileen jallisii oso hin egaliin

gaggesuu.

hojii Suphaa iskiimii jallisii gaggesuuf humnaa qindeesuu fi Qaxarii hojjetaa humnaa

gaggesuu fi

Meshaalee hojii suphaaf barbachiisaan qindesuu fi hordofuu.

6.1.3 Meeshaa opereshiinii fi suphaa

Bu’aa qabeesummaa tajaajilaa fi suphaa iskiimii jallisii arfachiisuuf meeshaalee WIBJ barbachiisaan kan

akka baaldii, akkafaa, gingilchaa, xaragduu, moroodaa, “water level”, garii harkkaa, madooshaa, maroo,

qibaatii kkf.

6.1.4 Meeshaa ya’iinsii bishaanii ittiin safaraamuu

Safarii ya’iinsaa bishaanii garrarraa irraa hangaa bo’oo lammaffatti safisiisuuf WIBJ meeshaa saffarrii

ya’iinsaa bishaani ni barbachiisa inniis filumii.

53

6.2 Opereshiinii fi suphaa iskiimii fi bulchiinssaa Bishaanii irraatti leenjii

keennuu.

Leenjii hundumaa qabatee fi sagantichaa deggaruu keennuu dhaan beekumsaa ogummaa fi ga’uumsaa

GIBJ fi WIBJ mirkaneesuun tajaajilaa fi suphaa jallisii, Qoorsa lafaa fi bo’oo waliin wal-qabataan dangaa

tajajilaa iskiimii xiqqaa keessatti argamuu safisiisu.

6.2.1 Leenjii suphaa Iskiimii

GIBJ fi WIBJ beekumsaa fi ga’uumsaa barbachiisaa ta’ee karorsuu fi suphaa jaallisii, Qoorsa lafaa fi

bo’oo waliin wal-qabaataan yeroo fi karaa bu’aa qabeessa ta’een raawwachuuf hojjetaan qaama

to’aataa deggarsaa hojjeta misooma jallisii waliin ta’uu dhaan (kan biroos yoo jirate) leenjii guyyaa 4

suphaa iskiimii irratti miseensaa koree hojii raawwachiistuu, koree xiqqaa tajaajilaa fi suphaa ,

gaggesitoota GIBJ fi hojjettotaa opereshiinii fi suphaa WIBJ tiin qaxaramaaniif keennu.

Gosa leenjii Mujuula Qaama ilaalatuu Turtii /yeroo

Suphaa Iskiimii Lakk. 1

Sakata’iinsaa suphaa, suhaa barbachiisuu adda basuuf

suphaa barbaachiisuu tartiibaan ka’uu

Karoora waggaa suphaa fi baajataa Qopheesuu

Sagantaa raawwatinsaa karoora hojii suphaa qopha’e

miseensoota koree hojii raawachiiftuu

koree xiqqa taajaajilaa fi suphaa (kan biro)

hojjetootaa tajaajilaa fi suphaa (kan biro)

Guyyaa 2

Gosa leenjii Mujuula Qaama ilaalatuu Turtii /yeroo

Suphaa Iskiimii Lakk. 2

Suphaa galmeesuu

hojii suphaa raawwachuuf humnaa raawwatuu sochosuu

meeshaa dhiyeesu

Bittaa fi kiraa meeshaa raawwachu.

ulaagaa hojiin suphaa qaama biraaf itti keennamuu

Gabaasaa fi qunnamtii dhabbataa mootummaa itti gafatamuummaa qabuu irraa ibsaa wa;ee hanqiinnotaa gurguddoo dabalatee

Dhimmaa eguumsaa naannoo


koree xiqqa taajaajilaa fi suphaa (kan biro )

hojjetootaa tajaajilaa fi suphaa (kan biro )

Guyyaa 2

54



6.2.2 Leenjii opereshiinii Iskiimii fi Bulchiinsaa Bishaan Jallisii

GIBJ fi WIBJ beekumsaa fi ga’uumsaa barbachiisaa ta’ee opereshiinii iskiimii karaa bu’aa qabeessa

ta’ee fi ga’uumsaa qabuun bishaan jallisii ga’aa, wal-qixaa ta’ee yeroon rabsuuf hojjetaan qaama

to;aataa deggarsaa hojjeta misooma jallisii waliin ta’uu dhaan (kan biroos yoo jirate) leenjii guyyaa 4

opereshiinii iskiimii fi bulchiinsaa bishaani irratti miseensaa koree hojii raawwachiistuu, koree xiqqaa

tajaajilaa fi suphaa , gaggesitoota GIBJ fi hojjettotaa opereshiinii fi suphaa WIBJ tiin qaxaramaaniif

keennu.

Gosa leenjii

Mujuula

Qaama ilaalatuu

Yeroo

barbachiisu

opereshiinii iskiimii fi bulchiinsa bishaanii Lakk.1

Hangaa biqiltuun bishaan barbaduu irratti hunda’uun Haala midahaan waldura dubaan omishamaan murteesuu

Qisaasama bishaanii tilmaamuu

sagantaa jallisii fi rabsaa bishaanii balbala bishaanii mijeesuu dabalate

Karooraa opereshiinii qophesuu fi mirkaneesiisuu , dabaree rabsa bishaanii gabasa arggama bishhanii irratti hunda’ee




Guyyaa 2

Gosa leenjii

Mujuula

Qaama ilaalatuu

Yeroo

barbaciisuu

Opereshiinii iskiimii fi bulchiinsa bishaanii Lakk.1

Ya’insa bishaanii gubbaa irraa kasee hangaa bo’oo lammafaa tti safaruu fi galmeesuu.

Teekinooloojii bishaan qusataan shakaluu

Itti fayyadama bishaan lafa jalaa (mija’a yoo ta’e)

Gabasaa fi Qunnamtii

Dhimmaa kunuunsa naannoo

Adeemsaa arfachiisaa




Guyyaa 2

55



6.2.3 Deegaarsaa ogummaa fi gorsa keennuu

Leenji opereshiinii fi suphaa iskiimii, bulchiinsaa bishaan jaaliisii tti ansuun hojjetaan Qaama toa’ata

hojjeetaa misooma jallisii waliin ta’uu dhaan dhimmootaa armaan gadii irratti deeggarsaa ogummaa fi

gorsa ni keenna.

suphaa waggaa keesatti barbachiisuu sakata’uu, maqaa iskiimotaa suphaa barbadan tartiibaan

ka’uu.

karoora opereshiinii fi suphaa fi Baajataa qopheesuu

hojii suphaa karoorsuu fi raawachuu

Balibala bishaanii fi ijarsoota to’achuu dabalatee bishaan jallisii rabsuu.

Yaa’iinsaa bishaan jallisii safaruu.

6.3. Manu’alii opereshiinii fi suhaa Qophesuu

Leenji opereshiinii fisuphaa iskiimii, bulchiinsaa bishaan jaaliisii tti ansuun Qaama toa’ataan hojjeetaa

misooma jallisii waliin ta’uu dhaan manu’aala tajaajilaa fi suphaa iskiimii jallisii xiqqaaf qopheesuuf

WIBJf deeggarsaa ni keenna. Manu’aliin tajaajilaa fi suphaa dhimmotaa armaan gadii ni hammata:

56

Ibsaa sirnna jallisii fi qorsaa lafaa dangaa tajaajilaa iskiimii jallisii xiqaa akkasumas bo’oo waliin

wal-qabatuu fi dizayiinii dandeetti bo’oowwaan hunddaa, gosaa, fi safarriin ya’iinsaa bishaanii

ittiin safaramu hundda kan dabalatuu.

Qaajeltoowwan opereshiinii fi immaammataa, sagantaa jallisii fi rabsaa bishaanii iskiimii jallisii

tiin qindeesuu.

seeraa fi qajeelfama sirnaa opereshiinii bo’oo guddaa fi bo’oo lammafaa

Adeemsaa sakata’iinsaa suphaa fi karoora suphaa waggaa fi bajaata iskiimii jallisii xiqqa haala

mijeesuu dabalatee Qajeeltoo fi immaammata suphaa.

Dangaa tajaajilaa iskiimii jallisii xiqqaa keessatti kan arggamuu Ijaarsootaa jallisii, qorsa lafaa

bo’oo waliin kan wal-qabatuu suphaa barbaduu.

Adeemsaa gabasaa fi Qunnamttii mijeesu.

6.4 Agarsiistuu Itti gafataamummaa

Sadarkaa

Gosa hojii

ATMJo

Biiroo

Qonnaa

WIBJ

Bulchiinsa

gandaa

Hoj.

mis.

jallisii

Hojjetaa

misooma

6 Dandeetii GIBJ fi WIBJ operashiinii, suphaa fi bulchiinsaa bishaanii keesstti cimsuu

6.1 Koree xiqqaa opereshiinii fi suphaa hundeesuu

6.2 Suphaa iskiimii irratti leenji keennuu

6.3 Opereshiinii iskiimii fi bulchiinsa bishaanii irratti leenjii keennuu

6.4 Manu’alaa tajaajilaa fi suphaa Qophesuu

Itti gafatamummaa gudaa qabu Degarsaa keennaa /haala mijeessa

57

Sadarkaa 7 Waliigaltee wal- harkaa fudhiinsaa Bulchiinsa Jallisii

Qopheesuu fi Mallattesuu

7.1. Wal harkaa fudhinsaa Bulchiinsa Iskiimii jallisii Qopheesuu

WIBJ itti gafatamummaa opereshiinii fi suphaa iskiimii jallisii xiqqaa wal harkaa fudhiinsahni tasiisiin

duraa hojjetaan qaama to’ataa waligaltee wal harkaa fudhiinsa qophesuun qodaa fudhatotonni dhimmi

ilaalu hundii akka mallateesaan gochu. Waliigalteen walharkaa fudhinsaa matadureewwaan armaan

gadii qabachuu qaba.

Qaama ilaluu

Miseensaa ya'ii waliigala/bakkabu’oota ya’ii waliigala

Miseenssa koree hojii raawwachiiftuu

Miseensa koree xiqqaa tajaajilaa fi suphaa

Hojjetaa keessatti hirmatuu

Hojjetaa Qaama to’aata

Hojjeetaa misooma jallisii (kan biroo) Yeroo barbachiisuu: ji’a 1 Hojii gurguddoo

Ijarsaa jallisii, Qoorsa lafaa fi ijaarsaawaan bo’oo waliin wal-qabataan galmeesuu.

Waliigaltee wal-harkaa fudhiinsaa jallisii Qopheesuu

Waliigaltee wal-harkaa fudhiinsaa jallisii mirkaneesuu

Waliigaltee wal-harkaa fudhiinsaa jallisii mallattesuu

Dokiimentii tekinikaa fi kartaa dabarsuu Dokimeentii

Gabasa Qorannoo teekiinikaa

Gabasa sakata’iinsaa isaa dhuma

Manu’alii tajaajilaa fi suphaa Waan ilalamuu (Visual Aids) : hin jiru.

58

ijaarsawwan jallisii fi qoorsa lafa akkasumas bo’oo waliin kan wal-qabataan (dildilaa, ceesistuu)

dangaa tajaajilaa iskiimii jallisii xiqqaa keessatti argamuu WIBJ itti gafatamummaa tajaajilaa fi

suphaa kan fudhatuu galmeessu.

Dangaa tajaajila iskimii jallisii xiqqaa keesatti Angoo fi gahee hojii WIBJ tajaajilaa, suphaa jallisii,

qorsaa lafaa fi ijarsaa bo’oo waliin wal-qabataan

Itti gafatammummaan qaama to’aata leenjii idilee keennuu fi deeggarsaa WIBJf gochuun

akkuma egameetti ta’e, dangaa tajaajilaa iskimii jallisii xiqqaa keessatti ogummaa fi ga’umsaa

WIBJ opereshiinii fi suphaa jallisii fi qorassa lafaaf barbachiisuu keennu.

Itti gafatammummaan qaama to’aata leenjii idilee keennuu fi deeggarsaa WIBJf gochuun

akkuma egameetti ta’e, bulchiinsaa fayiinaasii isaa foyeesuuf dandeetti bulchiinsaa WIBJ bu’aa

qabeessaa, demokirata’aa, itti gafatamuummaa fi iftoominaa barbachiisu akka jiratuu gochu.

yoo xiqqatee ulaagaa suphaa jallisii, qoorsa lafaa fi ijarsaa bo’oo iskiimii jallisii xiqqaa waliin wal-

qabataan

Dangaa tajaajila iskiimii jallisii xiqaa keesaatti Adeemsaa jallisii qoorsa lafaa fi ijarsoota boo’oo

waliin wal qabataan foyeesuu fi babaliisuu.

Midhaa fi badii qindominaa dhbuu irraa kan dhufeef akkataa dirqaama walgaltee wal-harkaa

fudhiinsa bulchiinsaa jallisii keesaa ta’een itti gafatamuummaa qabu.

Itti gafatamuummaa midhaa fi badii ijarsii osoo hin xumuraamiin dhufuu fi dirqamaa kamiyuu

waligaltee walharkaa fudhiinsa bulchiinsa bishaan jallisii keessatti ibsaaman

Dhimootaa arfachisaa osoo hin egamiin umaaman isanis balaa dingataa, fi hanqina bishaanii

uwwisu.

WIBJ ofin of bulchuu fi tajaajilaa fi suphaa iskimii jallisii xiqaa galmaan ga’uun akkuma egameetti

ta’ee raawwii WIBJ hordofuu.

Adeemsaa gabasaa fi qunnamtti

Akaataa hojjetaan qaama to’ataa karaa sirrii ta’een ajaajeen jallisii, qorsa lafaa fi ijarsaa boo’oo

jallisii waliin wl-qabataan dangaa tajaajila iskiimi jallisii xiqqa keessatti argamu sakata’uu.

Adeemsaa projeektoonnii hin xumuraamiin hafaan haala WIBJ /qaama to’aata fi dirqqama

waligaltee wal-harkaa fudhiinsaa keessatti ibsaameen haala itti horddofamuu qabu.

Adeemsaa wliigaltee wal harkaa fudhiinsaa bulchiinsa jallisii foyeesuu fi addan kutuu fi

Adeemsaa walitti bu’iinsaa hikuu.

59

7.1.1 lakkofsa iskiimoota jallisii, Qoorsaa lafaa fi bo’oo waliin wal-qabataan

waligalteen wal-harkaa fudhiinsii bulchiinsaa jallisii kan qabatuu dangaa tajajila iskimii jallisii

xiqqa kessatti kan argamu lakkofsa iskiimoota jallisii fi qorsaalafaa gadii fageenyaan haala

karoorfameen (as-built) kan jiru WIBJ itti gafatamummaa opereshiinii fi suphaa kan fudha.

Lakkofsii kun mamii/shakkii opereshiinii fi suphaa iskimii jallisii xiqqaa WIBJ fi Qaama to’ataa

gidduu umamuu ni hambisa.

Lakoofsii kun ibsaa waan jiruu hundaa, jallisii, qorsaa lafaa fi ijaarsaa bo’oo jallisii waliin wal-qabatu

babaliisuu fi haara ijaaruu dabalatee:

Sirna rabsaa bishaanii boo’oo guddaa fi lammaffaa dabalatee.

Bu’uuralee loolaa dabarsaan

Sirnaa Qorsa lafaa (Drainage system);

Qaama ya’iinsaa bishaan hundaa isaaniis qaama hirtuu ya’iinsa bishaanii fi meeshaa safarrii

ya’iinsaa bishaan.

Qaamolee bo’oo bishaanii waliin wal-qabataan fi

Ijaarsolee haawwasinni itti fayyadamu isaaniis iddoo miccaa kaaraa lukaa, bakkaa horiin itti bishaan itti dhugaan.

Hojjeetaan Qaama to’aataa deggarsa hojjetaa misooma jallisii waliin (kan biro) ta’uu dhaan

lakoofsaa iskiimii jallisii, Qoorsa lafaa fi ijarsootaa boo’oo waliin walqabaataan dangaa tajaajila iskimii jalllisii xiqaa tti argamaan hunda miseensaa koree hojii raawwachiiftuu fi koree xiqqaa tajaajilaa fi suphaa (kan biro) waliin qinda’uun ni raawwatu.

7.2 Wal-harkaa fudhiinsaa bulchiinsaa Iskiimii jallisii mirkaneesuu.

Waligalteen Wal-harkaa fuudhiinsa qaamolee dhimmi ilaaluun osoo hin mirkana’iin dura ya’ii waligalaa/

bakka bu’ootaa ya’ii waligalaa seera qabeessan qabiyyee dokimeentii armaan gadii barbachiisoo ta’an

ilaaluun mirkaneesu:

60

Dura ta’aan WIBJ hojjetaa qaama to’aataa waliin ta’uu dhaan waltajii idilee ykn waljajii idileen ala

irratti dhimmichaa ibsuu fi beeksiisuun ya’ii waligala /baakka bu’oota ya’ii waligala qabiyee waliigaltee wal-harkaa fudhiinsaa xinxaluu fi iratti mar’ataan gochuu.

Kopiin waliigaltee wal-harkaa fudhiinsaa miseensootaa ya’ii waligalaa ykn

bakka bu’oota ya’ii waligala hunda guyyaa waliga’iin karoorfamee irra yoo xiqqate ji’a tokkoo dursee qaqabu qaba.

Hojjetaan qaama to’aataa, hojjetaan misooma (kan biroo) waliin ta’uu dhaan ya’iin waligala/bakka

bu’oonni ya’ii waligala wal-harkaa fudhinsii bulchiinsa jallisii haala dambii ittin bulmataa, seera itiin bulmataa keesoo waldaa fi qajeelfamaa irratti hunda’anii mirkaneesuu isaani ni horddofa.

7.3 Wal-galtee wal-harkaa fudhiinsa bulchiinsaa Iskiimii jallisii mallattesuu

Akkuma ya’iin waligalaa Waligaltee wal-harkaa fudhinsaa bulchiinsaa jallisii seera qabeesaan

mirkaneeseen WIBJ fi hojjetaan qaama to’aataa yeroo sagantaa addaa irratti mallattesuu.

7.3.1 Dokimeentii teekinikaa fi kaartaa, WIBJ tiif dabarsuu

dangaa tajaajila iskimii jallisi xiqqaa keesatti tajaajilaa fi suphaa

jallisii, Qooras lafaa fi ijaarsawwan bo’oo waliin wal-qabataan galmaan ga’uuf haala mijeesuuf qaama

to’ataan dokiimeentii teekinikaa fi karttaa gaafa waligalteen wal-harkaa fudhinsaa bulchiinsa jallisii

mallata’uu WIBJ tiif dabarsee keennu qaba.

Boqoonnaa: Waligaltee wil-harkaa fudhinsaa Bulchiinsaa jallisii

mallattesu.

61


Sadarkaa Gosa hojii

ATMJo

Biiroo

Qonnaa

WIBJ

Bulchiinsa

gandaa

Hoj.

mis.

jallisii

Hojjetaa

misooma

7 Wal-galtee wa-harkaa fudhiinsaa bulchiinsa iskiimii jallisii Qophesuu fi mallattesuu.

7.1 Lakoofasa Bu’uuralee jallisii

7.2 Waligaltee wal-harkaa fudhinsa bulchiina jallisii Qopheesuu

7.3 Waligaltee wal-harkaa fudhiinsaa jallisii mirkaneesuu.

7.4 Waligaltee wal-harkaa fudhiinsaa bulchiinsa jallisii mallattesuu .

7.5 Dokimentii teekinikaa fi kartaa dabarsuu.

= Itti gafatamummaa guddaa kan qabuu = Deegarsaa keenna/ Haala mijeesaa

62

Sadarkaa 8 Operashiinii fi Suphaa

Wal-harkaa fidhinsaa bulchiinsaa jallisii tii ansee WIBJ danga tajaajila iskiimii jallisii xiqqaa keessatti

tajaajilaa fi suphaa iskimii jallisii, qoorsa lafaa fi ijarsoota boo’oo waliin walqabataan hundda fi basii

hojii tajaajilaa fi suphaaf barbachiisuu hundaaf gutumman gutuu tti itti gafatamummaa ni qabata.

8.1 Sagantaa opereshiinii fi suphaa

WIBJ hojii opereshiinii fi suphaa akkataa bara baajaata (Ado- wax30) fi waqitilee jallisi yeroo lama

omishuuf saganteesuu qaba.

Qaama ilaalatuu

Miseensa koree hojii raawwachiiftuu

Miseensa koree xiqqaa tajaajilaa fi suphaa (kan biro)

Hojeetaa keessatti hirmatuu

Staff of supervising body

Hojjetaa misooma jallisii (kan biro) Yeroo barbachiisuu yeroo hundaa

Hojii gurguddaa

sagantaa opereshiinii fi suphaa qopheesuu

sakata’iinsa suphaa waggaa

Karoora suphaa fi bajaataa qopheesuu

Hojii suphaa raawwachuu

Sakata’insaa argamaa bishaanii qaama to’aataa tiin gaggesuu.

Haala midhaani wal duraa duuba omishaan karoorsuu

Sagantaa tajaajilaa fi rabsaa bishaanii karoorsuu.

Bishaan arggamee rabsuu dhaan tajaajila iskiimii jallisii xiqqaa keennuu.

Ya’iinsaa sadarka bishaanii guyya guyyaan safaruu fi galmeesuu

kanfaltti tajaajila dhiyeesa bishaanii tilmaamuu, saassabuu . (billing)

Documents: Manu’al opereshiinii fi suphaa

Visual Aids: hin jiru.

63

Oomishaa Qonnaa waqitiilee gannaatiif qophiin lafaa yeroo hundda kan egaaluu ji’a caamssa irra

kan ka’uu fi omishinnii yeroo gannaa oomishaamee kan sassabamuu ji’a fulbanaa fi ji’a Muddee

gidduutti dha.

Waqitiileen jallisii dhumaa ji’a onkololeessaa irraa hanga Bitoteessaa tti ta’ee midhhan jallisii ji’a

Ebilaa fi giddugalessa Caamssaatti kan turuu ta’a.

Sagantaa yeeroo (tentative) hojii tajaajilaa fi suphaa iskiimii kan armaan gadii kan fakata

Ji’’a/ ji’oota

Hojii gurguddoo tajaajilaa fi suphaa (Main O&M Activities )

Hagayya/Fulbanaa

sakata’iinsaa suphaa jallisii fi Qoorssa lafaa (JQL) fi Ijarsaa Boo’oo bishaan jaallisii waliin kan wal-qabatuu

Karooraa suphaa waggaa fi baajataa qopheesuu.

Baajaataa waggaa qopheesuu

Karoraa suphaa fi Baajaata waggaa ya’ii waligalaa/bakka bu’ootaa ya’ii waliigalaatiin mirkaneesiisuu

Fulbaanaa/Onkoloolessaa

Arggama bishaanii xinxaluu

karoora hojii Suphaa hundaa fi suphaa xiqqaa ittin raawwachuuf qopheesuu

8.2. suphaa Iskiimii

8.2.1 sakata’iinssa suphaa waggaa

Dangaa tajaajila iskiimii jallisii xiqqaa keestti kan argamaan jallisii, Qoorsaa lafaa fi ijaarsoota boo’oo

bishaan jallisii waliin walqqabataan irratti Sakat’iinsii suphaa waggaa Ji’a Caamsaa keessa WIBJ fi GIBJ tin

ni gaggefama

Gareen kun kan hammatuu miseensa koree hojii raawwachiiftuu fi koree xiqqaa opereshiinii fi suphaa

(kan biro) Itti gafatamtoota garee itti fayadama bishaan jallisii waliin ta’uu dhaan dheerina boo’oo

rabsaa bishaanii fi sirnnaa qoorsa lafaa irra demuun suphaa barbachisu adda basu. miseensa keessa

tokkoo suphaa adda bahee fi supaa barbaciisuu ni galmessa.

Garee sakata’iinsaa kartaa fi teesuma (layout) iskiimii jallisii xiqqaa wallin fudhachuu, iddoon

suphaa adda bahee fi supaa barbachiisuu sirritti ni ibsa.

64

Dngaa iskiimii jallisii xiqqaa keesatti jallisii, Qoorsaa lafaa fi ijarsa boo’oo bishaan jallisii waliin wal-

qabaataan sakata’iinsii isaan Akuma xumuraameen, gabasiin sakata’iinsa waggaa iddoo itti argamuu,

suphaa adda bahee fi suphaa barbachiisuu kara ifa ta’een kan ibsuu qopheesu.

Hojjetaan misooma jallisii (kan biro) yoo barbadamee, sakata’iinsa suphaa waggaa keessatti

hirmaachuun kallattii fi gorsa keennuu qaba.

8.2.2 Karoora suphaa fi Baajataa Qopheesuu

WIBJ fi GIBJ ji’a waxabajjii keessa karoora suphaa waggaa fi baajataa bu’aa sakata’iinsaa suphaa waggaa

iskimii fayyadamuun qopheesuu qabu

Waligalteen wal-harkaa fudhiinsaa bulchiinsaa jallisii edda mallatta’ee booda jalqqaba yeroo

waggaa 2-3 tti hojjetaan qaama to’aata deggarsa hojjetaa misooma jallisii waliin ta’u dhaan (kan biro)

WIBJ deggarsaa qophii karoora supha waggaa fi bajaataa irratti kallatti fi gorssaa keennuun deggaruu

qaba.

8.2.3 Hojii suphaa Raawwachuu

Fulbaana jalqabaa fi Onkoloolessa giddu galeesatti akkataa karoora suphaa iskiimii jallisii xiqaa

mirkana’een WIBJ fi GIBJ hojii suphaa iskiimii barbachiisuu hunda raawwachu.

Hojii Suphaa raawwachuu waliin wal-qabatee WIBJ filannoo lama armaan gadii ni qabata.

Humnaa Qonnaan bultoota hunda dangaa tajaajila iskiimii jallisii xiqqaa keessa lafa qonna

qabanii tti fayyadamu ykn.

Hojjeeta guyyaa ga’umsaa qabaan qaxaru

8.3 Opereshiinii Iskiimii

8.3.1 Arggama bishaanii xinxalu

Qaama to’ataan ji’a Hagayyaa/ fulbaanaa keessa waqitilee jallisii keessaatti hangaa bishaan jallisiif oluu

danda’uu ragaa robaa gannaa fi ya’iinsaa bishaanii lagaa safaruu irratti hunda’ee ni xinxala. Bu’aa xinxala

arggamaa bishaanii ji’a kanuuma keessatti WIBJ galchuu qaba.

8.3.2 Haala midhaani wal duraa duubaan omishaan karoorsuu.

WIBJ deeggarssa gaggesiitoota itti fayyadama bishaanii waliin ta’uun ji’a fulbaanaa keessa waqitiilee

jallisii dhufuuf bishaan argamuu danda’uu ilaalchaa keessa galchuu dhaan karoora Haala midhaan wal

duraa duuba omishaan karoorsuu.

65

Waligalteen wal-harkaa fudhiinsaa bulchiinsa jallisii edda mallatta’ee booda jalqqaba yeroo waggaa 2-3 tti

hojeetaan qaama to’ata deeggarsa hojjetaa misooma jallisii waliin ta’u dhaan (kan biro) WIBJ ttif deeggarsaa

qoophii karoora haala midhaan walduraa dubaan omishaan karoorsuu irratti kallatti fi gorssaa keennuun deggaruu

qaba.

8.3.3 Sagantaa opereshiinii / rabsaa bishaanii karoorsuu)

WIBJ fi GIBJ ji’a fulbaanaa keessa karoora tajjajila fi rabsa bishaan jallisii boo’oo guddaa fi boo’oo

lammaffa irratti akkataa walduraa dubaa isaatiin, tilimmama arggamaa bishanii fi haala waldura dubaan

midhaan oomishu ilaalcha keessa galchuun karoorsu.

Waligalteen wal-harkaa fudhiinsaa bulchiinsa jallisii edda mallatta’ee booda jalqqaba yeroo

waggaa 2-3 tti hojjetaan qaama to’aata deeggarsa hojjetaa misooma jallisii waliin ta’u dhaan (kan biro)

WIBJ ttif deeggarsaa qophii karoora opereshiinii/rabsaa bishaan jallisii karoorsuu irratti kallatti fi

gorssaa keennuun deggaruu qaba.

8.3.4. Bishaan jallisii argame rabsuu

WIBJ fi GIBJ ji’a onkoloolessa giddu galeessa irra egalee hangaa ji’a Bitooteessaatti bishaan jallisii

argamee akkataa karoora tajaajilaa fi rabsa bishaanii mirkana’een rabsuudhaan dhiyeesii bishaan jallisii

mirkaneesuun dangaa tajaajila iskimii jallisii xiqqa keessatti qonnaan bultonni bal’ina lafaa qabaan irratti

hunda’uun haala waliqixaa ta’een bishaan jallisii rabsuu.

8.3.5 Ya’iinsaa sadarka bishaanii guyya guyyaan safaruu fi galmeesuu

WIBJ fi GIBJ ji’a onkoololessa giddugala irraa kaasee hangaa Bitootessatti mata duree boo’oo gudda fi

boo’oo lammaffa irratti akkataa dura dubaa isaatiin sadarka bishaan jallisii guyya guyyaan dhiyaatu

safaruu fi galmeesuu.

8.4. kanfaltti tajaajila dhiyeesa bishaanii jallisii tilmaamuu fi saassabuu

WIBJ ji’a Adollessa kaasee kanffaltti tajaajila dhiyeesa bishaanii bajaata waggaa mirkana’ee irratti

hunda’ee sassabu qaba. WIBJ kanffaltti tajaajila dhiyeessa bishaan jallisii hafe ji’a Hagayyaa keessa yoo

saasabee galii ga’a ta’ee argachuun basii hojii suphaa ji’a fulbana jalqabaa kaasee hangaa ji’a

onkololeessa giddu galeessatti karoorfamee raawwachuuu fi tajaajila iskiimii jallisi xiqqaa ji’a

onkoloolessa giddugaleessa kaasee hangaa ji’a bitootessatti raawachuu ni danda’a.

66

8.5 Agarsistoota itti gafatamummaa Sadarkaa Gosa hojii ATMJo Biiroo

Qonnaa

WIBJ Bulchiinsa

gandaa

Hoj.

mis.

jallisii

Hojjetaa

misooma

8 WIBJ Iskiimii jallsii Bulchuu

8.1 Sakata’iinsa suphaa waggaa

8.2 Karoora suphaa fi bajaataa waggaa qopheesuu

8.3 Hojii suphaa raawwachuu

8.4 Hangaa bishaan arggamee tilimaamuu

8.5 Midhaan haala siri ta’een waldura dubaan omishamuu karoorsuu

8.6 Karoora tajaajilaa / rabsa bishaanii qopheesuu

8.7 Bishaan jallisii arggame rabsu

8.8 Sadarkaa bishaan jallisii guyyaa guyyaan safaruu fi galmeessuu

8.9 Kanffaltii tajaajila dhiyeessa bishaan jallisii tilimamuu fi sassabuu

= Itti gafatamummaa guddaa kan qabuu. =Haala mijeesaa / kan deeggaruu

67

Sadarka 9. Horddoffii Raawwii hojii WIBJ

9.1. Adeemsaa hoggansaa fi Bulchiinsaa fayiinasii WIBJ horddofuu

Adeemsii hoggansaa fi bulchiisnii fayiinasii WIBJ akkataa dambii itiin bulmataa, seera itiin bulmataa

keessaa fi qajelfama WIBJ tiin raawwatamuu isaa mirkaneesuuf iti dhiyeyaan hojjetaa qaama to’ataa tiin

horddofamuu qaba. Qaama to’ataan yeroo dowwii tasiisu dhimmotaa armaan gadii mirkaneesuu:

Galmeen Bulchiinsaa fayiinasii fi hirregaa haala sirri ta’ee fi yeroo isaa egee WIBJ tiin qabamee

jirachuu.

Tilmmama kanffaltti tajaajila dhiyeesa bishaan jallisii, sasabbii kaffaltti tajaajila dhiyeessa bishaan

jallisii haala sirri ta’ee fi yeroo isaa eegee Waldaan Iti fayyadama Bishaan Jallisii sasabaa jirachuu.

Adabbiin barabachiisaa ta’ee karaa siirri ta’een waldaaitti fayyadama bishhanii tiin sasabamuu isaa.

WIBJ Gabasa fayiinasii fi galmeen herregaa sirri ta’ee yeroo isaa egee qopheesaa jiraachuu isa.

Galmeen heerregaa yeroo hundda koree to’annootiin ilaalama jiraachuu (odiiti keessa)

Hanqinnooleen dambii ittiin bulmata ykn seera ittin bulmataa fi qajeelfama WIBJ hojjii irra olchuu

keessatti mulataan hojjeetaan qaama to’aataan miseensa koree hojii raawwachiiftuuf gabasuun tarkanfii

Qaama ilaalatuu

Miseensaa koree hojii raawwachiiftuu Hojjetaa keessatti hirmaatuu

Hojjeetaa Qaama to’aataa

Hojjetaa misooma jallisii (kan biro) Yeroo barbachiisuu yeroo hundaa Hojiiwwaan gurguddoo

Adeemsaa hoggansaa fi Bulchiinsaa fayiinasii WIBJ horddofuu

Suphaa ijarsa jallisii fi Qorsaa lafaa hordofuu

Tajaajilaa iskiimii jallisii xiqqaa hordoofuu.

Dokiimeentii

Kaartaa

Manuu’ala tajaajilaa fi suphaa

Dambii ittin bulmataa, seera tiin bulmaataa fi qajelfama WIBJ

Galmee WIBJ Waan ilaalamuu (Visual Aids): Hin jiruu.

68

barbaciisaa ta’ee fudhachuun hojii fi bulchiinsaa WIBJ foyyesuu. Deeggarsii fi leenjiin dabalataa kan

barbachiisuu yoo ta’ee deggarsaa fi leenjii keennuun ga’umsa miseensa koree hojii raawwachiiftuu,

gageesitoota wajiraa fi hojjetoota bulchiinsa WIBJ tiin qaxaraamaan cimsuu.

Akka barbachiisuummaa isaatti hojjetaan qaama to’aata tilimmamaa kanffaltti tajaajila dhiyeesa

bishaanii fi sassabbi kanffaltii tajaajila dhiyeesaa bishaanii foyyesuuf kallatti, gorsaa fi deggarsa ogummaa WIBJ tiif keenna.

9.2 Suphaa ijaarsa jallisii fi Qoorsa lafaa Horddofuu

Bishaan boo’oo keessaa jiruu haala ga’aa fi wal-qixaa ta’een hiramuu isaa mikaneefachuu fi bishaan

tirffii ta’ee haala garii ta’en keessa basuun sirnna jallisii fi qoorsa lafaa dangaa tajaajilaa iskimii jallisii

xiqqaa keesatti argamuu haala gariin akka qabamuu gochu.

hojii suphaa yeroo hundaa akka armaan gadii tti qoduu ni danda’ma.

Suphaa xixiqqoo: hojiiwwaan suphaa xixiqqoo boo’oowwanii fi qoorsaa lafa (ujummoo, hidhaa,

keessa kosii basuu balbala bishaan dibaata dibuu) bu’ura suphaa xixiqqoo keessatti yeroo

waqitilee jallisii keesatti fudhataman sadarkka raawwaii isa haala gutuu ta’een akka raawwatuuf

basii madalwwaa ta’een osoo midhaan iraa hin ga’iin sirresuu

Suphaa yeroo: hojii suphaa yeroo hundaa (boo’oo fi qoorsa lafaa qulqulleesuu, biqiltuu boo’oo

keessa qulqullesuu, boo’oo simmintton hojjetamaan irratti suphaa xixiqqoo raawwachu, ijarsaa

to’achuu) dursaanii waqitileen jallisii osoo hin ga’iin raawwatamuu qaba.

suphaa Arfachiisaa (Emergency Repair): suphaa karoraan hin qabaamnee arifachiisaa rakkoo

tasa osoo hin eeggamee, haala qilleensaa tiin rakkoo umaamee, (loolaa), ijaarsoonni yooo

jijjigaan, dhiyesii bishaanii dafee itti fufsiisuu akka danda’amuuf battalatti suphaa gaggeefamuu.

Yeroo sakata’iinsa hojjetaan Qaama to’aataa deeggarsaa hojjetaa misooma waliin ta’uudhaan (kan

biroo) hojiin suphaa (xiqqaa) haala sirri ta’ee gaggefamuu isaa, ga’uumsaa fi yeeroon raawwatamuu isaa

xinxaluu qaba. sakata’iinsii (waggaa) jallisii, Qoorsaa lafaa fi ijaarsootaa boo’oo jallisii waliin walqabataan

dangaa tajaajila iskiimii jallisii xiqqaa keessatti argamuu haala gariin akka hin suphaamnee kan agarsiisuu

yoo ta’ee hojjetaan qaama to’ataa fi hojjetaan misooma jallisii (kan biroo) bu’aa argamee irratti koree

hojii raawwachiiftuu fi koree xiqqaa tajaajilaa fi suphaa (kan biroo) mari’achuu dhaan sabaabaa suphaan

hin raawatamiin hafee addabasuun tarkanfiiwwan fudhatamuu qaabaan ka’uu.

69

Akaa barbachiisaa issatti hojjetaan qaama to’ataa deggarsaa hojjetaa misooma jallisii (kan birroo)

waliin ta’uu dhaan haala suphaan iskiimii jallisii xiqqaa foya’uu irratti deeggarsaa ogummaa fi gorsaa

kennu qabu.

9.3 Horddooffii opereshiinii Iskimii jallisii xiqqaa

Yeroo waqitilee jallisii hunddaa keessatti hojjeetaan Qaama to’aataa fi hojjetaan misooma jallisii tajaajila

iskiimii jallisii xiqqaa yeroo hundda raawwatamuu irraatti hordooffii wal irraa hin cinnee tasiisu qaba.

Yeroo horddooffii (ji’a) hojjeetaan qaamaa to’aataa fi hojjeetaan misooma jallisii hojiiwwaan armaan

gadii qabachuu qabu:

Sakata’iinsii boo’oo guddaa fi boo’oo lammaffaa kan gaggefamuu miseensaa koree hojii

raaawwachiiftuu, koree xiqqaa tajaajilaa fi suphaa, itti gafatamttootaa GIBJ fi hojjeettoota WIBJ

tiin qaxaraamaan waaliin ta’uun raawwachuu qabu fi

Safarriin yaa’iinsaa bishaan jallisii WIBJ tiin galma’a jiraachuu isa.

Yeroo sakata’iinsaaf dowwiin boo’oo lammaffaa irratti hojjetaan qaamaa to’ataa fi hojjetaan

misooma jallisii carraa armaan gadii

Qaama to’aataa fi hojjeetaan misooma jallisii yeroo dowwii sakata’insaa bo’oo lammaafaa

gaggesuuf carraa ni qabu:

Ya’iinsii bishaanii Boo’oo guddaa fi Boo’oo lammaffaa keessa rakkoo tokkoo malee

sirnaa boo’oo egee boo’oo osoo hin cabsiin ya’uu isaa ilaaluu.

koree hojii raawwachiiftuu, koree xiqqaa tajaajilaa fi suphaa, itti gafatamttootaa GIBJ fi

hojjeettoota tajaajilaa fi suphaa WIBJ tiin qaxaramaan waliin mari’achuu.

Yeroo dowwiii sakata’insaa boo’oo guddaa fi boo’oo lammaffa gageefamee xinxaalli safarrii ya’iinsaa

bishaanii rakkoo guddaan tajaajilaa boo’oo guddaa fi boo’oo lammaffaan jirachuu isaa kan agarsiisu/

kan ibsuu yoo ta’ee hojjetaan qaama to’ataa fi hojjeetan misooma jallisii, (kan biro ) hanqiinnootaa

mul’ataan irratti koree hojii raawwachiiftuu , koree xiqqaa tajaajilaa fi suphaa,(kan biroo ) fi itti

gafatamttoota GIBJ waliin mari’achuun tajaajila boo’oo guddaa fi boo’oo lammaffa foyyesuu waliin

waliqabatee jiruu bishaanii bo’oo keesatti argamuu yeroon, haala ga’aa ta’een, fi haala wal-qixaa

ta’een rabsuuf furmmata sirii ta’ee barbaduu.

Akaa barbachiisaa issatti hojjetaan qaama to’ataa deggarsaa hojjetaa misooma jallisii (kan birroo)

waliin ta’uu dhaan tajaajilaa iskiimii jallisii xiqqaa foya’uu irratti deeggarsaa ogummaa fi gorsaa kennu

qabu.

70

9.4 Agarsistoota itti gafatamummaa

Sadarkaa

Gosa hojii

ATMJo

Biiroo

Qonnaa

WIBJ Hoj.

mis.

jallisii

Hojjetaa

misooma

9 Raawwii hojii WIBJ horddoofuu

9.1 bulchiinsaa fayiinaasii WIBJ Horddofuu

9.2 Suphaa ijarsa jallisii fi Qoorsaa horddofuu

9.3 Tajaajilaa iskiimii jallisii xiqqaa horddofuu

=Itti gafatamummaa guddaa kan qabuu. =Haala mijeesaa / kan deeggaruu

Sadarkaa 10: Raawwii WIBJ Gamaggamuu.

Qaama ilaallatuu

Miseensoota koree hojii raawwachiiftuu

Qannaan bulaa dhunfaa

Hojjeetaa keessatti hirmmatuu

Hojjeetaa Qaama to’ataa

Hojjetaa misooma jallisii (kan biro ) Yeroo barbachiisuu : Waggaatti

Hojii Gurguddoo

gGamaggama Qindoominaa raawwii WIBJ

Gabasaa gamaggama raawwii WIBJ Qopheesuu. Dokimeentii

Kartaa

Galmee WIBJ

Gaffii Waan ilaalamuu Visual Aids: hin jiru

71

10.1 Gamaggama Qindoomina raawwii WIBJ

Bara baraan dhuma bara baajataa irraatti hojjetaan qaama to’aataa deggarsa hojjetaa misooma jallisii

(kan biro) waliin ta’uudhaan raawwii WIBJ bulchiinsa fayiinasii fi Qabinsaa herregaa, akkasumaas

tajaajila fi suphaa iskiimii jallisii xiqqaa ilaalchiisee gamaggama ni gaggeesuu.

Gamaggamnii Qindoomina raawwii WIBJ gaggesuuf hojiiwaan armaan gadiitii ibsamaan qabacuu

qabaan:

Daanga tajaajila iskiimii jallisii xiqqa keessatti jallisii, Qoorsa lafaa fi ijarsoota boo’oo jallisii waliin

wal - qabataan sakata’iinsa qindoomina gaggeesu.

Galmee fi dookimeentii WIBJ tajaajilaa fi suphaa iskiimii jallisii xiqqaa waliin wal-qabatuu

xinxaluu.

Galmee fi dokimeentii kaneen biroo bulchiinsaa WIBJ waliin wal-qabatuu xinxaluu.

Galmee herregaa WIBJ dhimmaa bulchiinsaa fayiinasii waliin wal-qabataan xinxaluu.

Miseenssoota Koree hojii raawwachiiftuu, koree to’aannoo, koree falmii murteesuu, koree

xiqqaa tajaajilaa fi suphaa fi tiiti gafatamtoota garee itti fayyadama bishaan jaallisii (GIBJ) waliin

Gaffii fi marii gaggessu.

Qonnaan bultootaa dangaa tajaajila iskiimii jallisii xiqqaa keessatti gara gubbaa, giddu galeessaa

fi gara gadiitti argamaan dhimmichii kallattiin isaan ilaalatu waliin marii gaggeessu.

10.1.1 Agarsiistoota Raawwii itti fayyadamuummaa WIBJ

Raawwii WIBJ gamaggamuuf, agarsiistootaa raawwii WIBJ ka’u dhan sababootaa armaan gadii lamaan

fayyadamuu qabna.

Rawwiin WIBJ sirnaan xinxalamuu fi.

Agarsiitoonnii raawwii WIBJ dirree irratti WIBJ tokko ykn lama qabxii gadii anaa argachuu isanii

battalumaa agarsiisee ttii, ammallee raawwin isaanii dadhabaa yoo ta’ee deeggarsaa gadii

fageenyaa fi leenjii isaan barbachiisuu danda’a.

WIBJ ofin of Bulchuu isaanii fi tajaajilaa fi suphaa iskiimii jallisii xiqqaa kan ittiin gamaggamaan

agarsiistoota raawwii armaan gadii qopha’eera

72

WAldaa Itti fayyadama Bishaan jallisii / Bulchiinssaa WBJ

Mataduree Agarsiistootaa raawwii

Bakka bu’ootaa:

Bakka bu’ootaa ya’ii waligala keesatti miseensa bakka bu’ootaa dubartootaa.

koree hojii rawwachiiftuu keessatti bakka bu’oota miseensa dubartoota.

Dangaa tajaajilaa iskiimii jallisii xiqqaa keessatti baka bu’ootaa koree hojii raawwachiiftuu gara gadii jiraan keessa.

filannoon koree hojii raawwachiiftu, koree to’annoo fi koree falmii murttesuu akkata dambii ittin bulmataa fi labsii WABJ jirun yeroo isaa egee gageefamuu.

Iftoominaa fi Itti gafatamuummaa

Seerri ittin bulmataa keessa fi qajelfamni Ya’ii waligalaa /bakka bu’ootaa ya’ii waligaatiin bahee hojiirra ola jira.

waliga’iin ya’ii wal-galaa/ bakka bu’ootaa ya’ii wal-galaa akkataa dambii ittin bulmataa fi seera ittiin bulmataa keessa fi qajeelfama EIBJ keessatti ta'een gaggefama jira

waliga’iin ya’ii wal-galaa/ bakka bu’ootaa ya’ii wal-galaa irratti miseensii WIBJ 50 ol hirmaachaa jirachuu isaan.

Qaboon ya’ii waliga’iin ya’ii wal-galaa fi koree hojii raawwachiftuu qopha’uu isaa

Miseensii hundii murttoo ya’iin waliigalaa / bakkabu’oota ya’ii waligalatiin murta’ee karaa beeksiisa barrefama WIBJ wajiira keesatti maxxafameen / waliga’ii idilee sadarkaa bo’oo lammaffaa irratti gaggeefamuun dha’a jirachuu.

Dandeettii WIBJ

Waraqaa Qaama seerummaa WIBJ keennuu.

Meeshaa Wajira WIBJ guutuu.

Meeshaalee tajaajila fi suphaa iskiimii jallisii xiqqaa barbachiisoo ta’aan jirachuu

Kartaa teessuma (layout) lafaa iskiimii agarsiisu jirachuu

Galmee qabiyyee lafaa haromsamee fi galmee miseensummaa kan agarsiisuu.

Galmee Qabinsaa qabeenya fayiinasii hin tanee jiracuu

Koreen to’annoo fi koreen falmii murtesuu hunda’uu issanii

koreen xiqqaa tajaajilaa fi suphaa hunda’uu isaanii

Hojjttonni wajiraa qaxaramaanii jirachuu isaanii Gabasiin waggaa qopheesuu

Angoo

Walitti bu’insii itti fayyadama bishaan jallisii waliin walqabatuu deeggarssaa

qaama to’ataa, oggantoota sadarkaa gandaa, poliisii naannootti argamaniin ala

murtee/fala keennuu.

73

Dambii itiin bulmataa WIBJ caabsaan iratti Qoqoobii fi adabbii ga’aa ta’ee

fudhachuu fi raawachiisuu.


Bulchiinssa fayinaasii

Galmee fayiinasii

Lakkofsa heerrga bankii banu

Immammata kanffaltti tajaajila dhiyeessa bishaan jallisii hojiirra olchuu.

Sadarkaa kanffaltti tajaajila dhiyeesa bishaan jallisii gatii tilmaama tajaajilaa fi

suphaa hektaraan madalamu.

Miseensii kanfaltii tariifa bishaanii isaa irra jiru gutuu fi yeeroon kanffale

qophesuu.

Kanffaltti taariifa bishaanii kanfalamee fi kanfalamuu qabuu qopheesuun waliin

madalu.

Mallaqaa of eeggannoo kawwachuu (yoo xiqqatee 10% basii taajaajilaa fi

suphaa walii wal-qixaa ta’ee)

Bajaata waggaa Qopheesuu

Qabinsaa galmee fayiinaasii fi herregaa

Xinxala raawwii hojii fayinaasii qopheesuu fi herreega cufuu

Odiitii

Odiitii keessaa koree to’annoo WIBJ tiin gaggesuu.

Odiitii fayiinasii ala oditera Qaama to’aataan /odiiteraa qaama alaatiin gaggessu.

Suphaa, Tajaajilaa fi Bulchiinsaa Bishaanii


Suphaa

Dangaa tajaajila iskiimii jallisii xiqqaa keesatti jallisii, qoorsa lafaa fi ijarsaa boo’oo bishaan jallisiiwaliin wal-qabataan irratti sakata’iinsii suphaa waggaa raawwatamuu.

Karoora suphaa waggaa fi baajaata iskiimii jallisii xiqqaa qopheesuu.

Waqitileen jallisii osoo hin ga’iin duraa hojii suphaa hundda raawwachuu.

Galmee suphaa qabachuu

74

Tajaajila (Operation):

Waqitileen jallisii osoo hin jalqqabiin dura karoora tajaajila / dabaree

rabsaa bishaanii iskimii jallisi xiqqaaf qopheesu.

Marsaa jallisii (Irrigation intensity) waqitilee jalisii darbaan keesaati

dangaa tajaajila iskiimii jallisii xiqqaa keesa % lafaa jallisiin qotamee

Bishaan Wal-qixaa rabsame (lafa waligalaa tajaajila iskiimi jallisii xiqqaa

irra % lafaa gara gadii irra bishaan arggatee, fi % lafaa gara gubbaa irraa

bishaan arggatee waliin madaluu)

Suphaa jallisii gaggefamee galmeesuu.

Ya’iinsa bishaanii guyyaa guyyaa mataduree boo’oo guddaa fi boo’oo lammafaa safaruu fi galmeessu

Bulchiinssa Bishaanii

Danga tajaajilaa iskiimii jalliaii xiqqaakeesaatti lafa sababaa bishaan irra

cisuun /sogidummaa lafa qonnaa hin olee qonnaa jallisiif qophesu.

Midhaan gatii guddaa qabaan oomishuu

muxaanoo bulchiinsaa bishaanii foya’aa qonnaan bulaa/WIBJ bira jiru

fayyadamu.

Karooraa fi hojii ga’umsaan bishaaniitti fayyadamuu foyesuu.

Sirnaa aala Qaama jallisii (Physical Condition of Irrigation System)


Boo ‘oo guddaa (Main canal):

Boo’oo guddaan gu tumaan gutuun ni tajaajila.

Boo’oo gudda jalaan bishaan ya’uu jira.

Bishaan bal’ina boo’oo guddaa irra darbee ni ya’aa (Overtopping)

Rakkoon Qoorssa lafaa ni jira

midhaan Girgiddaan boo’oo bishaan jallisii irra gahee jira

Karaan boo’oo irraa cie’aan

ijarsaawwan tajaajilaa hawwasa

75

Boo’oowwaan Lammaffaa (Secondary canals):

Mata dure boo’oowwan lammafa irratti kan argamuu Ijarsi bishaan gara ala tti kan baasu (outlet) tajaajila ni keenna.

Boo’oowaan lamffaan gutummaan gutuutti tajaajila ni keenna

Boo’oo lammaffa jalaan bishaan ya’uu jia

Bishaan bal’ina boo’oo lammaffa irra darbee ni ya’aa (Overtopping)

Rakkoon Qoorssa lafaa ni jira

midhaan Girgiddaan boo’oo bishaan jallisii irra gahee jira

Hojjetaan Qaama to’ataa gaffii tti fayyadmee ragaa fi odeefannoo barbachiisu gamaggama raawwii

WIBJ tiif gargaraan walitti qabachuu qaba.

Ragaan sassabamee fi odeeffannoon argamee tarrefama gamaggama raawwii WIBJ irra gaha’ee

keessa galu qaba.

10.1.2 Gabasaa gamaggama raawwii WIBJ Qophesuu fi Galchuu.

Hojjetaan qaama to’ataa dhuma sakalli gamaggama qindoomiinaa iraati hunda’e gabasa gamaggama

gababaa ta’e, bu’aa, gamaggaan arggamee, raawwii WIBJ ibsamaan ilalchiisee dhimmota akaa filannoo

tti ta’aan fi agarsiistoonii raawii WIBJ irraa jiruu hudda dabaluun gabasa qopheesu qaba.

Gabasin xinxxala Raawwii WIBJ rawwatame tarrefama gamaggama raawwii WIBJ irra gaha’ee jiru

qabachuu qaba.

Kopiin gabasa gamaggaama raawii WIBJ tokkoo WIBJ tiif keenamuu qaba.

10.2 Agarsistoota itti gafatamummaa

Sadarkaa

Gosa hojii

ATMJo

Biiroo

Qonnaa

WIBJ

Hoj. mis.

jallisii

Hojjetaa

misooma

10 Gamaggamaa Rawwii WIBJ

10.1 Gamaggama Qindominaa WIBJ

10.2 Gabasa gamaggamaa WIBJ Qophesuu .

= Itti gafatamummaa guddaa kan qabuu. =Haala mijeesaa / kan deeggaruu