anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii...

37
Anmerkungen Anmerkungen zur Einleitung 1 M. Bandello, Tutte le opere, hg. v. F. Flora, Mailand 1 1952, 2 Bde; I, s. 408. 2 Zu dem Bedürfnis nadt Information und zur Struktur des frühkapitalisti- schen Kreditverkehrs siehe: J. LeGoff, Marchands et banquiers du moyen age, Paris 1966, S. .35; R. de Roover, The Rise and Decline of the Medici Bank 1397-1494, Cambridge/Massadtusetts 1963, S. 109 ff. ·- W. Krauss (Miguel de Cervantes. Leben und Werk, Neuwied/Berlin 1966, S. 98) möchte in diesem Drang nadt Information die •neue Erfahrung der wam- senden Zeitverknappung« wiedererkennen: »Der Lebenswert der Novelle liegt in der Neuheit, in der die Spitze des Zeiterlebens hervortritt.« .3 F. Sacdtetti, Il Trecentonovelle, hg. v. V. Pemicone, Florenz 1946, nov. CCXXII. 4 F. Borkenau, Der Obergang '110m feudalen zum bürgerlichen Weltbild, Pa- ris 19.34, S. 54· 5 F. Oe Sanctis, Storia della letteratura italiana, hg. v. G. Luti und G. Inna- morati, Florenz 1960, S. 296. - N. Sapegno, Storia letteraria del Tre- cento, Mailand/Neapel 196.3, S. .319. - G. Getto, Vita di forme e forme di vita nel >Decameron<, Turin 1958, S. 271. - R. Ramat, Boccaccio 1.340 bis 1.344; in: Belfagor 1964, S. 17. 6 Vgl. L. Pollmann, Die Liebe in der hochmittelalterlichen Literatur Frank- reichs, Frankfurt/Main 1966, S. 84. Anmerkungen zu I 1 G. Boccaccio, Decameron, hg. v. V. Branca, Florenz 1.960; Conclusione dell'autore, 18. 2 A. W. Schlegel, Kritische Schriften und Briefe, hg. v. E. Lohner, Stuttgart 1965, Bd. IV, S. 21.8.- Vgl. Branca, in: Dec., Prefazione, S. XXI. .3 V. Branca hat die Kunstgriffe untersucht - wie Cursus, parallelen Perio- denbau, versifizierte und gereimte Prosa -, die sidt Boccaccio aus der mit- telalterlichen Rhetorik aneignete (Boccaccio medievale, Florenz 1964, S. 29-70). 4 G. Petronio, Il Decameron, Bari 19.35, G. Getto, Vita di forme e forme di vita nel >Decameron<, Turin 1958, haben auf diesen Gehalt des Decameron besonders hingewiesen. 5 Branca, Dec., Prefazione, S. XVI; ders., Boccaccio medievale, S. 88; F. Oe Sanctis, Storia della letteratura italiana, S. 292. 6 Dec. VI conclusione, 9-1.3. - H. J. Neuschäfer hat festgestellt, daß der

Upload: others

Post on 17-Oct-2019

3 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen

Anmerkungen zur Einleitung

1 M. Bandello, Tutte le opere, hg. v. F. Flora, Mailand 11952, 2 Bde; I, s. 408.

2 Zu dem Bedürfnis nadt Information und zur Struktur des frühkapitalisti­schen Kreditverkehrs siehe: J. LeGoff, Marchands et banquiers du moyen age, Paris 1966, S . .35; R. de Roover, The Rise and Decline of the Medici Bank 1397-1494, Cambridge/Massadtusetts 1963, S. 109 ff. ·- W. Krauss (Miguel de Cervantes. Leben und Werk, Neuwied/Berlin 1966, S. 98) möchte in diesem Drang nadt Information die •neue Erfahrung der wam­senden Zeitverknappung« wiedererkennen: »Der Lebenswert der Novelle liegt in der Neuheit, in der die Spitze des Zeiterlebens hervortritt.«

.3 F. Sacdtetti, Il Trecentonovelle, hg. v. V. Pemicone, Florenz 1946, nov. CCXXII.

4 F. Borkenau, Der Obergang '110m feudalen zum bürgerlichen Weltbild, Pa­ris 19.34, S. 54·

5 F. Oe Sanctis, Storia della letteratura italiana, hg. v. G. Luti und G. Inna­morati, Florenz 1960, S. 296. - N. Sapegno, Storia letteraria del Tre­cento, Mailand/Neapel 196.3, S . .319. - G. Getto, Vita di forme e forme di vita nel >Decameron<, Turin 1958, S. 271. - R. Ramat, Boccaccio 1.340 bis 1.344; in: Belfagor 1964, S. 17.

6 Vgl. L. Pollmann, Die Liebe in der hochmittelalterlichen Literatur Frank­reichs, Frankfurt/Main 1966, S. 84.

Anmerkungen zu I

1 G. Boccaccio, Decameron, hg. v. V. Branca, Florenz 1.960; Conclusione dell'autore, 18.

2 A. W. Schlegel, Kritische Schriften und Briefe, hg. v. E. Lohner, Stuttgart 1965, Bd. IV, S. 21.8.- Vgl. Branca, in: Dec., Prefazione, S. XXI.

.3 V. Branca hat die Kunstgriffe untersucht - wie Cursus, parallelen Perio­denbau, versifizierte und gereimte Prosa -, die sidt Boccaccio aus der mit­telalterlichen Rhetorik aneignete (Boccaccio medievale, Florenz 1964, S. 29-70).

4 G. Petronio, Il Decameron, Bari 19.35, G. Getto, Vita di forme e forme di vita nel >Decameron<, Turin 1958, haben auf diesen Gehalt des Decameron besonders hingewiesen.

5 Branca, Dec., Prefazione, S. XVI; ders., Boccaccio medievale, S. 88; F. Oe Sanctis, Storia della letteratura italiana, S. 292.

6 Dec. VI conclusione, 9-1.3. - H. J. Neuschäfer hat festgestellt, daß der

Page 2: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen

"Übergang von einer idealistisdten zu einer realistisdten Moralauffassung« den Untersmied zwisdten dem Decameron und früheren Erzählformen ausmadtt; zur Novelle gehöre •die Auseinandersetzung zwisdten dem Ab­solutheitsansprudt abstrakter Ideen und den relativierenden Bedingungen der Wirklidtkeit« (Boccaccio und der Beginn der Novelle, Mündten 1969, S. 47, 51; vgl. 70 f.). G. Padoan, Mondo aristocratico e mondo comunale nell'ideologia e nell'arte di G. Boccaccio, in: Studi sul Boccaccio, II, Flo­renz 1964, S. 170 ff., hat die •autonomia dell'artista rispetto alla morale• im einzelnen dargestellt.

7 Th. Veblen, Theorie der feinen Leute, Köln/Berlin, o. J., S. 53· 8 Zur Zunftverfassung und zur Struktur des Arbeitsprozesses siehe A. Doren,

Entwiddung und Organisation der Florentiner Zünfte im lJ. und 14. ]h., Leipzig 1897 (S. 61, 75 ff.); Studien aus der Florentiner Wirtschafts­geschichte I, Stuttgart 1901 (S. 216 ff., 260, 271, 295, 327); Studien aus der Florentiner Wirtschaftsgeschichte 11, Stuttgart 1908 (S. 214 ff., 226 f., 505 f., 636).

9 A. Hauser, Sozialgeschichte der Kunst und Literatur, Mündten 1958, 2 Bde; I, S. 354· - Vgl. audt die Bemerkung von E. Auerbadt, Mimesis, Bem 21959, S. 209: •Es gibt offenbar zur Zeit Boccaccios eine Sdtidtt, die, selbst hohen Standes, freilidt nidtt feudal, sondern der städtisdten Aristo­kratie angehörig, an der bunten Wirklidtkeit des Lebens, wo audt immer sie ersdteint, ein gebildetes Vergnügen empfindet.«

10 I. Kant, Kritik der Urteilskraft, hg. v. K. Vorländer, Harnburg 1963, S 2, s. 41.

11 Dec. VI conclusione, 9-13; X conclusione, 4-5; V conclusione, 7-14; VI introduzione, 5-15. Vgl. die Bemerkung von Branca zu IV 2,43. - C. Segre, Lingua, stile e societa, Mailand 1963, S. 327, stellt fest: •Nel >De­cameron• il linguaggio popolare si adatta e sottosta a quello aulico: il Boccaccio introduce nel tessuto del suo stile, senza deformarlo, l'espressione popolare, con particolari scopi umoristici o di colore ambientale, simile al­l'aristocratico dte a tratti si diverte a fare il verso al volgo.«

12 R. Ramat, Boccaccio 134D-44, in: Belfagor 1964, S. 17-30, 154-174, versteht diese Verbindung der »miti cortesi« mit der •realta storica bor­ghese« zu einem Idealbild der Stadtgesellsdtaft, zu einer •citta intelligente e armoniosa«, als ein Leitbild, das Boccaccio dem von Pest und sozialen Unruhen bedrohten Florenz zu geben versudtt.

13 Proverbia XIV 13; siehe Dec. Introduzione, 3 ff., Anmerkung 1 von Branca.

14 Dec. Introduzione, 68. 15 Dieses Moment der Besdtreibung hebt Branca hervor, Boccaccio medievale,

s. 209 ff. 16 Auf diese Quelle hat Branca, Boccaccio medievale, S. 209-213, aufmerk­

sam gemadtt. Vgl. Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, Hannover 1878; II 4·

17 Dec. Introduzione, 8-18. 18 Dec. Introduzione, 2o-21; dt. v. R. Macdti. 19 E. Gilson, Le thomisme. Introduction a la philosophie de Saint Thomas

d' Aquin, Paris 41942, S. 366 f. 20 R. Davidsohn, Geschichte von Florenz, IV 2, Berlin 1925, S. 180; A. Do­

ren, Italienische Wirtschaftsgesd!id!te, Jena 1934, S. 208, 226. 21 Dec. Introduzione, 65: •io giudidterei ottimamente fatto dte noi, si come

noi siamo, si come molti innanzi a noi hanno fatto e fanno, di questa

:1:15

Page 3: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

120 Anmerkungen

terra uscissirno, e fuggendo come Ia morte i disonesti essempli degli altri, onestamente a'nostri luoghi in contado, de'quali a ciascuna di noi e gran copia, ce ne andassimo a stare, e quivi quella festa, quella allegrezza, quello piacere ehe noi potessimo, senza trapassare in alcuno atto il segno della ragione, prendessimo«. Vgl. zu der Zusammenfassung der Rede Pampineas auch Dec. Introdu­zione, 52 f., 64, 71, und Wendungen wie »festevolmente vivere si vuolec, 94, »COn ordine e con piacere e senza alcuna vergogna«, 98.

22 Siehe die Einleitungen zu den einzelnen Erzähltagen des Decameron. Ein besonders schönes Beispiel für den Lebensstil, der aus dem vollen schöpft, bietet die Einleitung in den 111. Erzähltag.

23 W. M. Thackeray, Vanity Fair, chapt. XII; der Hinweis bei P. Demetz, Formen des Realismus: Th. Fontane, München 1964, S. 148.

24 Dec. Introduzione, 49, Anmerkung 7 von Branca. 25 Ein Hinweis auf die Nutzbarinachung des locus amoenus, in dem sich die

Erzähler bewegen, findet sich in Dec. 111 introduzione, 10: In dem Lust­garten wird ein Bewässerungssystem beschrieben; das Wasser sammelt sich »ultimamente in una parte dalla quale del bei giardino avea l'uscita, e quindi verso il pian discendendo chiarissima, avanti ehe a quel divenisse, con grandissima forza e con non piccola utilita del signore due mulina volgea«. - Zur Nutzung der Zeit, die von aristokratischem Prestigebedürf­nis noch im Zaum gehalten wird, siehe L. B. Albertis Grundsatz: »Adopero tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga a farle bene« (I primi tre libri della famiglia, hg. v. F. C. Pellegrini u. R. Spongano, Florenz 1946, s. 267)·

26 G. Salvemini, La dignita cavalleresca nel comune di Firenze; in: ders., Magnati e popolani in Firenze dal 1280 al 1295, Turin 1960, S. 342-434, bsds. 397· - B. Stahl, Adel und Volk im Florentiner Dugento, Köln/Graz 1965, S. 128 f. - Hauser, Sozialgeschidzte der Kunst und Literatur, I, s. 269 f.

27 Boccaccio, Lettera Consolatoria a Messer Pino de' Rossi (1361), in: L'Ame­to Lettere Il Corbaccio, hg. v. N. Bruscoli, Bari 1940, S. 163 f. - Vgl. dazu Padoan, Mondo aristocratico e comunale nel Boccaccio, in: Studi sul Boccaccio, II, S. 193 f. Zu den Klagen zeitgenössischer Autoren über das hergelaufene Gesindel siehe A. Doren, Studien aus der Florentiner Wirt­schaftsgesdzidzte II, S. 757· Daß diese Klagen unberechtigt waren, daß der popolo grasso während des Trecento immer die Mehrheit im Priorat besaß und die politische Herrschaft über die Stadt in den Händen behielt, haben M. B. Bed<er und G. A. Brucker, The Arti minori in Florentine Politics, 1342-1378, in: Mediaeval Studies, XVIII, 1956, S. 93-104, nachgewie­sen. Zur Charakterisierung der novi cives, die während des 14. Jh. in die herrschende Schicht aufstiegen, schreibt M. B. Becker, Same Aspects of Oligardzical, Dictatorial and Popular Signorie in Florence, 1282-1382, in: Comparative Studies in Society and History, 2 1959!6o, S. 425: »These gente nuova were, for the most part, affluent members of the seven major guilds and did not differ markedly from the urban patriciate in so far as their economic interests were concemed. [ ... ) these novi cives were indi­viduals who did not have extensive personal commitments or family con­nections with the older clans constituting the urban patriciate.« Und S. 429: ,. The gente nuova who entered the Signoria for the first time in !arge number as a result of popular revolutions (1293, 1343, and 1378), were

Page 4: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen 121

obviously ambitious to rise socially. Many of them soon gravitated into the orbit of the urban patriciate through marriage, political alliance or business affiliation. Popular regimes tended therefore to be episodic in nature, since their members came to regard them as a vehicle for their own advancement rather as an end in themselves.«

28 Stahl, Adel und Volk, S. 174-177. 29 H. Marcuse, Ober den affirmativen Charakter der Kultur; in: ders., Kul­

tur und Gesellsdzaft t Frankfurt a. M. 1965, S. 82. 30 Branca, Boccaccio medievale, S. 71, vgl. 71-99. 31 R. Davidsohn, Gesdzidzte von Florenz, Ill, Berlin 1912, S. 401. Zur Perio­

disierung der italienischen Wirtschaftsgeschichte vgl. A. Sapori, Studi di storia economica" Florenz 31955, 2 Bde; t S. 607; Hauser, Sozialgesdzidzte der Kunst und Literatur, I, S. 301 f.

32 Sapori, Studi di storia economica, I, S. 609. 33 Siehe Dec. II 4; III 7; 10; V 8, VI 4· 34 Giovanni Villani, zitiert bei A. Sapori, Studi di storia economica, Bd. III,

Florenz 1967, S. 433· - Boccaccio hatte wohl in Neapel Einblick in das Geschäftsgebaren der Peruzzi und Bardi: Branca, Boccaccio medievale, S. 74· Die Handelshäuser der Bardi und Peruzzi sollen kapitalstärker ge­wesen sein als die späteren Medici; de Roover, The Rise and the Decline of the Medici Bank, S. 68 f.

35 Dec. II 3,4: ~valorose donne, quanto piu si parla de' fatti della Fortuna, tanto piu, a chi vuole le sue cose ben riguardare, ne resta a poter dire: e di cio niuno dee aver maraviglia, se discretamente pensa ehe tutte le cose, le quali noi scioccamente nostre chiamiamo, sieno nelle sue mani, e per conse­guente da Iei, secondo il suo occulto giudizio, senza alcuna posa d'uno in altro e d'altro in uno successivamente, senza alcuno conosciuto ordine da noi, esser da Iei permutate.«

36 Siehe Dec. II 3,6, Anmerkung 5 u. 1 von Branca. 37 über die Herrschaft der Handelsaristokratie in den italienischen Stadtstaa­

ten siehe Doren, Italienisdze Wirtsdzaftsgesdzidtte, S. 641 f. - Von den ca. 100 ooo Einwohnern der Stadt hatten ungefähr 20 ooo politische Rechte; niemals aber wurden 20 ooo Namen in die Wahlbeutel als mögliche Kandi­daten für städtische Ämter eingeworfen; die oligardtisdte Herrschaftssdtidtt ist auf einige Tausend zu schätzen. Im Jahre 1343 wurden 3446 Bürger als passiv wahlberechtigt in Aussicht genommen, von denen sdtließlidt 1290 in Wahlbeuteln landeten (E. Sestan, Il comune nel Trecento; in: Il Trecento, Florenz 1953, S. 21-38). Vgl. N. Rodolico, La democrazia fiorentina nel suo tramonto (1378-1382), Bologna 1905, S. 105, 293, 311. - Sdton im 13. Jh. hat sich das Handelsbürgertum mit dem Adel verbunden: B. Stahl, Adel und Volk, S. 159. Der große Reichtum lag audt 1457 in den Händen weniger Familien; de Roover, Rise and Decline of the Medici Bank, S. 29-30.

38 »Maravigliosamente«, Dec. II 3,2o; vgl. den dreifadten Gehraum von »ma­ravigliare«, zu dem nodt ein »mirabile« hinzutritt, in II J, 42-43.

39 Dec. II 3,22: »e gia pieno di compassion divenuto delle sue sciagure, as­sai familiarmente il conforto e gli disse dte a buona speranza stesse, per cio dte, se valente uom fosse, ancora Iddio il riporrebbe la onde la for­tuna l'aveva gittato e piu ad alto: e pregollo dte, poi verso Toscana an­dava, gli piacesse d'essere in sua compagnia, con cio fosse cosa dte esso Ia similmente andasse. Alessandro gli rende grazia del conforto, e se ad ogni suo comandamento disse esser presto.«

Page 5: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

122 Anmerkungen

-40 über die engen geschäftlichen Beziehungen zwischen den Großhändlern und den geistlichen und weltlichen Herren berichten: R. Davidsohn, Geschichte von Florenz, Bd. II 2, Berlin 1908, S. -405, -408 f.; Bd. IV 2, Berlin 1925, S. 273 ff.; Doren, Italienische Wirtschaftsgeschichte, S. -458--461.

-41 Oe Roover, Rise and Decline of the Medici Bank, S. 115; Doren, Italieni­sche Wirtschaftsgeschichte, S. -436, 518. Andere Zinstitel nach der relativ flexiblen kirchlichen Theorie nennt J. Kulischer, Allgemeine Wirtschafts­geschichte des Mittelalters und der Neuzeit, München/Wien 11965, 2 Bde; I, S. 3-48 f.

-42 Die sozialen Spannungen in Florenz beschreibt Doren, Italienische Wirt­schaftsgeschichte, S. 6-41 f., 655, 509, 539; ders., Studien aus der Florentiner Wirtschaftsgeschichte 11, S. 757 f. - Vgl. oben Anmerkung 27, 37·

-43 Dante, Inferno VII, v. 77 ff. - Branca unterscheidet im Werk Boccaccios eine •concezione puramente fatalistica e percorsa da lamenti autobiogra­fici« und eine •visione tomistica e dantesca della Fortuna come strumento della Provvidenza e della Giustizia divina«; im Decameron glaubt Branca keine zusammenhängende Fortuna-Konzeption festhalten zu können, höch­stens die Andeutung eines •disegno aristocraticoc in VI 2,_3. (Dec. II 3,-4, Anmerkung 3 von Branca). - V. Cioffari, The Function of Fortune in Dante, Boccaccio and Machiavelli (in: Italica, XXIV, 19-47, S. 3), bemerkt zum Decameron: •Fortune favors the business of Jending at usuryc; er geht aber nicht im einzelnen auf die Gestaltung des Fortuna-Motivs und der individuellen Initiative in den Novellen ein.

-4-4 Dec. II 8,2; dt. v. R. Macchi. -45 Dec. II 7,75. Ihren Entschluß, dem Geschick zu trotzen und es zum eigenen

Nutzen zu wenden, hat Alatiel mit den stolzen Worten eingeleitet: •con al­tezza d'animo seco propose di calcare Ia miseria della sua fortunac, II 7,23. - Branca (II 7,7 Anmerkung 3) möchte ·das Thema der Schönheit als Quelle des Unglücks und folglich das tragische Bewußtsein, das Alatiel mit ihrem eigenen Zauber verbindet«, festhalten; er beriicksichtigt dabei nicht die fiir den Gehalt der Novelle wohl wesentliche parodistische Verwendung des Themas.

-46 Auf diesen Gehalt des Decameron hat auch G. Petronio, Il Decameron, S. 118, hingewiesen. - Vergleiche die Ausfiihrungen Dorens, Italienische Wirtschaftsgeschichte, S. 65-4-656, über den Typus des friihkapitalistischen Unternehmers, der sein Streben auf die Bewältigung und Zähmung der Welt durch die •virtU« richtete, auf •die Bändigung der Welt [ ... ] durch rationales Denken«. Eine wichtige Etappe fiir die Bändigung der Welt scheint die Einrichtung von Transportversicherungen fiir See- und Land­reisen gewesen zu sein; Davidsohn, Geschichte von Florenz, IV 2, S. 221 ff.; Doren, Italienische Wirtschaftsgeschichte, S. -439; Sapori, Studi di storia economica, lll, S. 1-43 ff.

-47 In den Novellen wird der Grundsatz, daß man günstige Gelegenheiten nicht ungenutzt voriibergehen lassen darf, mehrmals formuliert: Dec. I -4, 15; II 2,_35; II 3,2,28; II 7,28; 8, 67-68; Il11,26; 5,30.

-48 L. B. Alberti, Della famiglia, S. 215, 216. -49 N. Machiavelli, Il principe, Einleitung u. Anmerkungen von F. Chabod,

Turin 31961, cap. XXV, S. 12-4 f. 50 Dec. IV 10,21; Vlll 1,5; I 3. - Die verschiedenen Formen des Geldleih­

geschäfts beschreibt de Roover, Rise and Decline of the Medici Bank, S. 15 f. - »In Florenz sind bezeichnenderweise, weil hier der christliche Kleinwucher schon hoch entwickelt war, die Juden als Pfandleiher erst

Page 6: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen 123

spät, nämlich im Jahre :1.B7, nachzuweisen; dagegen spielen sie z. B. in dem kapitalarmen Umbrien und in der Romagna, ebenso in Rom, in Süd­italien und vor allem in Sizilien schon weit früher eine beträchtliche Rolle.« Doren, Italienische Wirtschaftsgeschichte, S. 447·

51 Dec. I 1, 9-15; IV 2,8-11; IX 8,5. 52 Davidsohn, Geschichte von Florenz, II 2, S . .382. Dec. I 1,7, Anmerkung 1

von Branca. 5.3 Dec. II 4,5, Anmerkung 7 von Branca; V 2,7. 54 Doren, Italienische Wirtschaftsgeschichte, S. 4.39 u. ff. 55 Rodolico, La democrazia fiorentina nel suo tramonto, S. 29.3-294, .306,

.311; ders., I Ciompi, passim. 56 » Cortesia par ehe consista negli atti civili, cioe nel vivere insieme liberal­

mente e lietamente e fare onore a tutti secondo Ia possibilitac, zitiert nach Dec. Ili 10, .32, Anmerkung 5 von Branca. - Die Definition der Cortesia lautet bei Dante: •cortesia e onestade e tutt'uno; e pero ehe ne le corti anticamente le vertudi e Ii belli costumi s'usavano, s{ come oggi s'usa lo contrario, si tolse quello vocabolo dalle corti, e fu tanto a dire cortesia quanto uso di cortec, Convivio II, x, 8; zitiert nach Dante Ali­ghieri, La Divina Commedia, hg. v. N. Sapegno, Florenz 1955, I, S. 186, Anmerkung (Inferno XVI, v. 67).

57 Dec. VI 9, 4-6. - Die Beschreibung des •uomo di corte« Dec. I 8,7-10. - Branca (Dec. I 7,6, Anmerkung .3) gibt folgende Definition der Bedeu­tung von »uomo di corte«: »e uomini di corte furono dette le persone, dal buffone al dotto ehe vi [in den Festen, die man •corti« nannte) interveni­vano per allietarle ... «.

58 Dec. X 1,4: ,.i} quale, essendo ricco e di grande animo, e veggendo ehe, considerata Ia qualita del vivere e de' costumi di Toscana, egli, in quella dimorando, poco o niente potrebbe del suo valor dimostrare, prese per partito di volere un tempo essere appresso ad Anfonso re d'Ispagna ... «.

59 Chrestien de Troyes, Yvain (Edit. W. Foerster), v. 4280 f. -Dazu E. Köh­ler, Ideal und Wirklichkeit in der Höfischen Epik, Tübingen 1956, S. 8.3.

6o Dec. X 1, 15: »Messer Ruggieri, il non avervi donato come fatto ho a molti, Ii quali a comparazion di voi da niente sono non e avvenuto perehe io non abbia voi valorosissimo cavaHer conosciuto e degno d'ogni gran dono, ma Ia vostra fortuna, ehe lasciato non m'ha, in cio ha peccato e non io.«

61 Dec. X 1,17: •Prendete adunque l'uno, e quello ehe preso avrete si sia vostro, e potrete vedere chi e stato verso il vostro valore ingrato, o io o Ia vostra fortuna.«

62 M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, hg. v. J. Winckelmann, Köln!Ber­lin 1964, S. 821 f.

6.3 Vgl. Köhler, Ideal und Wirklichkeit, S. 66 ff. 64 Davidsohn, Geschichte von Florenz, IV 2, S. 204; Beispiele, daß der Hoch­

adel verzinsliche Kapitalanlagen bei Florentiner Banken hatte, ebd., II 2,

S. 417 f. - Die Literatur zum Problem der Zinsnahme siehe oben Anmer­kung 41.

65 Der Liebhaber schickt die Frau unberiihrt zu ihrem Mann zuriick und sagt: ,. . . . quando a grado vi sara, liberamente vi potrete partire, si veramente ehe voi al vostro marito di tanta cortesia, quanta Ia sua e stata, quelle grazie renderete ehe convenevoli crederete ... «, Dec. X 5,22.

66 Dec. X 8,tot,ltl.

Page 7: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

:124 Anmerkungen

67 Hauser, Sozialgeschichte der Kunst und Literatur, I, 5. 303; diese Ausfüh­rungen beruhen auf den Studien von Wemer Sombart.

68 Die beiden Zitate aus Dec. X 9, :r3,113 lauten im Original: »Messere, se dei cortesi uomini l'uom si potesse ramaricare, noi ci dorremmo di voi, i1 quale, lasciamo stare del nostro cammino ehe impedito alquanto avete, ma senza altro essere stata da noi Ia vostra benivolenza meritata ehe d'un sol saluto, a prender si alta cortesia, come Ia vostra e, n'avete quasi costret­ti.« - »Cotale adunque fu il fin delle noie di messer Torello e di quelle della sua cara donna, e il guiderdone delle lor liete e preste cortesie; le quali molti si sforzano di fare ehe, benehe abbian di ehe, si mal far le sanno, ehe prima le fanno assai piu camperar ehe non vagliono, ehe fatte l'abbiano: per ehe, se loro merito non ne segue, ne essi ne altri maravigliar se ne dee.«

69 Dec. Conclusione dell'autore, :r8; dt. v. R. Macchi. 70 Andreas Capellanus, De Amore, hg. v. E. Trojel, München 2:r964, 5. 53-69. 7:r L. Pollmann, Der Tractatus De amore des Andreas Capellanus und seine

Stellung in der Geschichte der Amortheorie, Diss. Freiburg :r955 (msch.), 5. 49 f., 56, 89. - L. G. Clubb hat die parodistische Gestaltung der stil­novistischen Liebesauffassung an Dec. IV 2 dargestellt (Boccaccio and the boundaries of love; in: Italica, XXXVII, :r96o, 5. :r88-:r96).

72 Andreas Capellanus, De Amore, S. Soff., bes. 83 f. · 73 Dec. 111 5,30; IV :r,33, und Anmerkung :r von Branca. Ovid, Amores I 9,

v. 3 f.; Ars amatoria II, v. 669 ff. 74 Vergil, Eklogen X, v. 69. - Dec. V. :r,2: "· .. ma quanto sien sante, quanto

poderoso e di quanto ben piene le forze d' Amore, le quali molti, senza saper ehe si dicano, dannano e vituperano a gran torto ... « Vgl. Dec. IV :r,23 u. III :l0,3.

75 G. Padoan, Mondo aristocratico e comunale nel Boccaccio; in: Studi sul Boccaccio, II, S. :r82.

76 Dec. IV :l,J9 (Branca verweist, in Anmerkung 5, auf die entsprechenden Passagen in Andreas Capellanus, De Amore); IV 6,8, Anmerkung 2 von Branca stellt weitere Belege aus den Novellen zusammen.

77 E. Köhler, Trobadorlyrik und Höfischer Roman. Aufsätze zur französi­schen und provenzalischen Literatur des Mittelalters, Berlin :r962, S. 59· -Vgl. die Beispiele bei A. D. Scaglione, Nature and Love in the Late Middle Ages, Berkeley and Los Angeles :r963, S. :r9o f., Anmerkung 86.

78 De Sanctis, Storia della letteratura italiana, S. 271. 79 Dec. Proemio, 3; vgl. Anmerkung 2 von Branca. Andreas Capellanus, De

Amore, 5. 38 ff. So Den Rütkzug der Phantasie aus der Prosa des Alltags schildert die folgende

Passage, Dec. Proernio, :ro-n: "Esse [die Frauen] dentro a' dilicati petti, temendo e vergognando, tengono l'amorose fiamme nascose, le quali quan­to piu di forza abbian ehe le palesi coloro il sanno ehe l'hanno provato e provano; e oltre a cio, ristrette da'voleri, da'piaceri, da'comandamenti de'padri, delle madri, de'fratelli e de'mariti, il piu del tempo nel piccolo circuito delle loro camere racchiuse dimorano, e quasi oziose sedendosi, vo­lendo e non volendo in una medesima ora, seco rivolgono diversi pensieri, Ii quali non e possibile ehe sempre sieno allegri. E se per quegli alcuna malinconia, mossa da focoso disio, sopravviene nelle lor menti, in quelle conviene ehe con grave noia si dimori, se da nuovi ragionamenti non e rimossa: senza ehe eile sono molto men forti ehe gli uomini a sosternere; il ehe degli innamorati uomini non avviene, si come possiamo apertamente

Page 8: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen 125

vedere. Essi, se alcuna malinconia o gravezza di pensieri gli affligge, hanno molti modi da alleggiare o da passar quello; per cio ehe a loro, volendo essi, non manca l'andare attomo, udire e veder molte cose, uccellare, cac­ciare, pescare, cavalcare, giucare o mercatare ... «.

81 S. Freud, Vorlesungen zur Einführung in die PsyChoanalyse; Gesammelte Werke, XI, S. 386 f.

82 Dec. Introduzione, 74 f.; dt. nach R. Macc:hi. - Siehe auch die Selbstunter­werfung der Erzählerin Emilia in Dec. IX 9-3 f.: »Amabili donne, se con sana mente sara riguardato l'ordine delle cose, assai leggiermente si cono­scera tutta la universal moltitudine delle femine dalla natura e da'costu­mi e dalle leggi essere agli uomini sottomessa, e secondo la discrezion di quegli convenirsi reggere e govemare; e per cio ciascuna ehe quiete, con­solazione e riposo vuole con quegli uomini avere a'quali s'appartiene, dee essere umile, paziente e ubidiente, oltre all'essere onesta: il ehe e sommo e spezial tesoro di ciascuna savia.« - Vgl. Dec. IX 7·

83 Siehe Dec. IV 4 und 9; II 6,38. 84 Ghismonda spricht zu ihrem Vater: »Egli e il vero ehe io ho amato e amo

Guiscardo, e quanto io vivero, ehe sara poco, l'amero, e se appresso la morte s'ama, non mi rimarro d'amarlo: ma a questo non mi indusse tanto la mia feminile fragilita, quanto la tua poca sollecitudine del maritarmi e la virtu di lui. Esser ti dovea, Tancredi, manifesto, essendo tu di carne, aver generata figliuola di carne e non di pietra o di ferro; e ricordarti dovevi e dei, quantunque tu ora sia vecc:hio, c:henti e quali e con ehe forza vengano le leggi della giovinezza ... Sono adunque, si come da te generata, di carne, e sl poco vivuta, ehe ancor son giovane; e per l'una cosa e per l'altra piena di concupiscibile disidero, al quale maravigliosissime forze hanno date l'aver gia, per essere stata maritata, conosciuto qual piacer sia a cosi fatto disidero dar compimento. Alle quali forze non potendo io resistere ... « Dec. IV 1, 32-35.

85 H. Marcuse, Triebstruktur und Gesellschaft, Frankfurt/Main 1965, S. 56 f. 86 Davidsohn, GeschiChte von Florenz, IV 2, S. 133; Sapori, Studi di storia

economica, II, S. 704-714. 87 ,.n tema della novella e proprio il pietoso, sconsolato appassire e morire

dell'amore nel terreno indurito dall' assoluto dominio della >ragion di mercatura<«, Boccaccio medievale, S. 86.

88 Branca, Boccaccio medievale, S. 85: »La poesia dell'elegiaco vaneggiare amoroso di Lisabetta da Messina, fino alla morte silente in un pianto silen­te, palpita cosi trepida e pietosa proprio perehe si leva come un fiore delicatissimo di gentilezza nello squallido paesaggio morale di quello spie­tato ambiente di mercanti toscani ... «.

89 Andreas Capellanus, De Amore, S. 235 f. - Der Hinweis auf das Zitat in Dec. IV 7,4, Anmerkung 1 von Branca.

90 Dec. X 10,1, Anmerkung 5 von Branca; es handelt sich um zwei Vers­Romane aus dem 12. und 13. Jh., den Comte de Poitiers und den Roman de la violette. - Zum Struktur-Vergleich zwischen dem Lai de Freisne und der Novelle siehe H.-J. Neusc:häfer, Boccaccio und der Beginn der Novelle, s. 104 f.

91 Hauser, Sozialgeschichte der Kunst und Literatur, I, S. 302. 92 S. Freud, Das Unbehagen in der Kultur; Gesammelte Werke, XIV, S. 463. 93 Weitere Belege: Dec. III 10,28-30; V 10,19; VI 7,14,17. Vgl. auch das

frauenfeindliche Pamphlet Il Corbaccio, in: Boccaccio, L'Ameto - Lettere -Il Corbaccio, hg. v. N. Bruscoli, Bari 1940, S. 232.

Page 9: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

126 Anmerkungen

94 •Das Motiv der menschlichen Gesellschaft ist im letzten Grunde ein ökono­misches; da sie nicht genug Lebensmittel hat, um ihre Mitglieder ohne de­ren Arbeit zu erhalten, muß sie die Anzahl ihrer Mitglieder beschränken und ihre Energien von der Sexualbetätigung weg auf die Arbeit lenken.« S. Freud, Vorlesungen zur Einführung in die Psymoanalyse, Ges. Werke,

XI, S. 322. 95 •Die Zusammensetzung der industriellen Arbeiterschaft [in der Tuchpro­

duktion von Florenz] ist weiterhin hauptsächlich dadurch gekennzeichnet, daß in ihr das weibliche Element zahlenmäßig eine nicht unbedeutende Rolle spielt. [ ... ] so gewinnt in den kapitalistischen Industrien die Frau als zugleich billige und technisch geschulte Arbeiterin erhöhte Bedeutung.« Doren, Italienisme Wirtsmaftsgesmimte, S. 512; vgl. ders., Studien au1 der Florentiner Wirtsmaftsgesmimte I, S. 277-278.

96 Antiklerikale Satire im Dec.: I 4; 6; III 3; 7,3off.; 10; IV 2; VI 3; 10; VII 7; VIII 4; IX 2. - Der Kleriker ist inmitten der kaufmännischen Ak­tivität der Stadt nur ein Konsument: H. Pirenne, Histoire economique de l'occident medieval, Briissel 1951, S. 311; vgl. Davidsohn, Cesmimte von Florenz, II 2, S. 295 ff., IV 3, S. 2 ff.

97 Dec. IV 2. - P. Nykrog, Les Fabliaux, Etude d'histoire litteraire et de stilistique medievale, Kopenhagen 1957, S. 118-119. - Der eiere der Fabliaux, dort schon ein gerissener Verführer, tritt im Gewand des Scho­laren auch im Decameron auf, VIII 7·

98 Dec. VIII 7; IX 9; X 10; Scaglione, Nature and Love, S. 98, hat ange­merkt, daß die Amouren des Decameron nicht selten mit der Ehe, also mit braver Unterordnung enden.

99 Dec. IV 1r33,5; II 8,12; vgl. IV 7,3-4.- Dec. VIII 10,23-24. 100 Dec. II 5,48-54; II 9; VII 5; IV 3· 101 Dec. Ill 2,18-19; V 4,37-39; VI 7,6-c); X 5,14-16. 102 Dec. VIII 8,25. - Zum Handelsrecht: Doren, Italienisme Wirtsmafts­

geschimte, S. 428-432; zur Ehebruchklage: G. Dahm, Das Strafremt Ita­liens im ausgehenden Mittelalter, Berlin/Leipzig 1931, S. 418-422; Enci­clopedia giuridica italiana, I, Mailand 1892, artic. •adulterioc.

103 •L'effet naturel du comrnerce est de porter a Ia paix.« Das behauptet Mon­tesquieu, De l'esprit des lois, XX 2 (in: Oeuvres completes, hg. v. R. Cail­lois, Paris 1964, 1966, 2 Bde, li, S. 585), und legt zugleich die realen In­teressen bloß, die ein solcher Frieden verbirgt: •Mais, si l'esprit de com­merce unit les nations, il n'unit pas meme les particuliers ... on trafique de toutes les actions humaines, et de toutes les vertus morales: les plus pe­tites choses, celles que l'humanite demande, s'y font ou s'y donnent pour de l'argent« (S. 586). Sapori berichtet bereits aus den Anfängen des Tre­cento von einem Wirtschaftskrieg (Studi di storia economica, I, S. 393 bis 405, Firenze e Castruccio. Tentativi di guerra economica).

104 H. Pirenne, Les villes du moyen age, Briissel 1927, S. 175. Vgl. N. Rodo­lico, La democrazia fiorentina, S. 190.

105 Dante, Purgatorio VI, v. 127-151; Paradiso XXX, v. 10o-148.

Anmerkungen zum Exkurs

1 Doren, Studien aus der Florentiner Wirtsmaftsgesmimte II, S. 763 f.; zum Ciompi-Aufstand S. 231-236 und Rodolico, I Ciompi, passim. Zu den sozialen Unruhen und zum Kampf der Familiencliquen: Doren, Studien

aus der Florentiner Wirtsmaftsgesmimte I, S. 238-243; II, S. 765 f.

Page 10: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen 12.]

2 F. Sacdietti, Il Trecentonovelle, hg. v. V. Pemicone, Florenz 1946; No-velle CCI, S. 518.

3 Trecnov. CLXV, S. 409 u. f. 4 Trecnov. CCII, S. 519-521. 5 Dec. I 3; I 9; I 7· 6 Trecnov. XL, S. 95: ,. E pero si vede oggi, die sopra poveri e impotenti

tosto si da iudizio e corporale e pecuniale; contra i ricdii e potenti rade volte, perdie tristo dii poco ci puote." - CCI, S. 516: ,. . . . la forza pascea il prato .. ·"·

7 Trecnov. IV, S. 13 f.: •Molto e seura cosa, e gran pericolo, d'assicurarsi dinanzi a'signori ... Ma de'signori interviene come del mare, dove va l'uomo con grandi pericoli, e ne'gran pericoli li gran guadagni. Ed e gran vantaggio quando il mare si truova in bonaccia, e cosi ancora il signore; ma l'uno e l'altro e gran cosa di potersi fidare, die fortuna tosto non venga.«

8 Trecnov. CXC, S. 472. LXV, S. 143 heißt es: » ••• come piccola cagione muove un signore a dar la mala ventura altrui.c - Vgl. CCXXVIII, wo es Sacd!etti weniger darum geht, einen guten Diener und einen guten Herrn darzustellen; vielmehr will er zeigen, daß der Herrsdier von seinem Be­diensteten ebenso eine anständige wie eine betrügerisdie Amtsführung ver­langen kann.

9 Trecnov. LXI, S. 134; LXII, S. 136. 10 Trecnov. CLXXXVIII, S. 468 f. 11 Trecnov. LXXXII, S. 182. u Trecnov. CXXII, S. 272. - Wohlgefällig beriditet Sacdietti audi von der

drakonisdien Bestrafung einiger Florentiner, die einen Podesta verspottet hatten, XLII, S. 102.

13 J. Burdiliardt, Die Kultur der Renaissance in Italien, Berlin 1928; I 3, S. 22. - Trecnov. CLXXXI, S. 441.

14 Trecnov. CCI, S. 518. 15 Trecnov. CLXII, S. 400. 16 Dec. I 8,7-10. 17 Dec. I 8,10: »gran vergogna e biasimevole del mondo presente, e argomento

assai evidente die le virro, di qua giu partitesi, hanno nella feccia de'vizi i miseri viventi abbandonati« - mit dieser Feststellung sd!ließt die Dar­stellung des früheren edlen und des gegenwärtigen korrupten »Uomo di cortec.

18 Dec. I5; 8; 9; X 5; 6. 19 Dec. VI 8. Vgl. die Interpretation unten, S. 46. 20 In der zitierten Anekdote vom raffgierigen Buffone und dem Kardinal Al­

bomoz (Trecnov. CLXII, S. 399) besdireibt Sacdietti den »Uomo di cortec: "· .. considerando la loro natura, io non so se, per loro vizii o scelleratezze, aleuni sono tenuti di donare a loro, o per cattivita di quelli die donano, credendosi essere magnanimi tenuti, per non essere da loro infamati. Come die sia, veduto s'e esperienza die aleuni di questa generazione sono stati moderati, virtuosi uomeni da ogni grande affare, die da' signori e tiranni hanno sempre poco acquistato o niente; dall'altra parte sono stati di quelli die aranno usato brutti costumi, fastidiose operazioni; e con queste ave­ranno recate le facce di molti signori in risa, e con quelle faranno loro grandissimi doni di robe e d'altre provvisioni. Altri seranno, die con nuove e piacevoli industrie faranno tanto, die moveranno e'signori e gli altri a dare loro alcune veste e doni, quasi sforzatamente; e di questi cotali fu

Page 11: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen

questo Populo d' Ancona, uomo piacevole e ingordo, me, avendosi recato nella mente d'acquistare una roba da qualme signore, o per ingegno, o per forza, o per piacevolezza, giammai non restava me veniva a effetto del suo proponimento.«

21 Trecnov. XCIX, S. 222: »Dice Bartolino: - Spogliati, e vatti al letto. -Dice Ia donna: - Io sono spogliata. - Bartolino Ia tocca; ed ella squit­tisce. 0 di' tu di vero? entra sotto. - Ed ella entro .... Venneli innanzi piccola scodellina di salsa. Dice Bartolino: - 0 me vuol dir questo, me io ho si poca salsa? - La donna disse: - E' non si trovorono dell'erbe. -Dice Bartolino: - E' mi pare bene me se ne trovassino, me tu te l'hai mangiata, per tal segnale me tu hai il viso tutto verde. - Dice Ia donna: - E' non e quel me tu credi. - 0 me e? - E me io mi voglio levare questa came saJvatica di sopra, me per Jo Stare in contado e arrozzita. -«

22 z. B. Dec. VIII 2, 11-12: »E per potere piu avere Ia dimestimezza di monna Belcolore, a otta a otta Ia presentava, e quando le mandava un mazzuol d'agli fresmi, me egli aveva i piu belli della contrada in un suo orto ehe egli lavorava a sue mani, e quando un canestruccio di baccelli, e talora un mazzuolo di cipolle maligie o di scalogni: e, quando si vedeva tempo, guatatala un poco in cagnesco, per amorevolezza Ia rimormiava, ed ella cotal salvatimetta, faccendo vista di non avvedersene, andava pure oltre in contegno; per me messer lo prete non ne poteva venire a capo.«

23 Trecnov. CCXX, S. 573: » ..• e pertanto in questa vita non si puo stare troppo avvisato, pero me d'ogni parte sono tesi gli inganni e' tradimenti, per fare dell'altrui suo. Meglio serebbe a non avere me avere: a tanto e venuto il mondo, me Ia piu sicura Vita me sia e Ia poverta, se altrui Ia conoscesse. «

24 Trecnov. CXLVI, S. 334· 25 De Roover, Rise and Decline of the Medici Bank, S. 73 f., 367. 26 Allerdings mömte Sapegno, Storia letteraria del Trecento, S. 360, diese

»sorridente grazia dei motti« gerade im Trecentonovelle wiedererkennen. 27 Trecnov. IX, X, XIX, XXIV, XXVI, XXIX, XLIX, LXXIII, CXXXIII,

CXLIV, CXL V, CLXXXVII, CCXI. 28 Trecnov. IX, XI, XXIV, XLII, XLIII, CV, CL, CLV, CXLI, CLVIII,

CLXIII. 29 Trecnov. XXX, LI, LXXXII, XCVIII, CVIII, CXXIV, CXXXVIII, CCIX. 30 Petrarca, Rime, XXXIX: »Io temo sl de'begli ocmi l'assalto, I Ne'quali

Amore e la mia morte alberga, I Ch'i' fuggo lor come fanciulla verga; ... «.

31 Trecnov. CXII, CXXXI, CXXXVIII, CLXXXIX. 32 Siehe Trecnov. XIV. 33 F. Pieper, Franeo Sacchetti. Bürger von Florenz. Studien zum Leben und

Werk .•. , Diss. Marburg 1939, S. 6o f. - L. Caretti, Saggio sul Sacchetti, Bari 1951, S. 164.

34 Trecnov. CXXXII, S. 293· 35 So soll der Wemsei der Herrsmaft in einzelnen Städten erfaßt werden,

Trecnov. CXCIII, S. 489. 36 Trecnov. XVII, CLXXXV. 37 Im Kommentar zu der zuletzt Zitierten Novelle (Trecnov. CCVIII, S. 538)

hebt Sacmetti hervor, daß es närrism gewesen sei, die Krabben mit in die Stube zu bringen: der Zufall sei also auf namlässiges Verhalten zurüdau­führen. Daran aber smließt er einen Satz über die Allgewalt der FortJ.ma: » E pero non si dee alcuno fidare della fortuna, pero me spesse volte il morso d'un piccolo ragnolo ha morto uno fortissimo uomo«. - In anderen

:1:15

Page 12: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen 129

Novellen verhöhnt Sacchetti die Astrologie (CU); er verulkt den Dämo­nenglauben (CXCI) und tadelt die Leichtgläubigkeit (CCXVII, CCXVIII); und er lehrt, daß man Fortuna nützen müsse, wenn sie Gutes schickt (CCXVI).

Anmerkungen zu Il

1 P. Jourda, Marguerite d' Angouleme. Duchesse d' Alenfon, Reine de Na­varre (1492-1549). Etude biographique et litteraire, Paris 1930. S. 913. -E. V. Teile, L'Oeuvre de Marguerite d' Angouleme, Reine de Navarre et la Querelle des Femmes, Toulouse 1937, S. 94·

2 Marguerite de Navarre, L'Heptameron, hg. v. M. Fran~ois, Paris 1960; III [die römischen Ziffern beziehen sich auf die Novellen], S. 24: »Ma dame, l'honneur est ne avecq vous; car vous estes de si bonne maison, que, pour estre Royne ou Emperiere, ne s~auriez augmenter vostre noblesse; mais vostre beaulte, grace et hennestete a tant merite de plaisir, que celle qui vous en oste ce qui vous appartient se fait plus de tort que a vous; car, pour une gloire qui luy tourne a honte, eile pert autant de plaisir que vous ne dame de ce Royaulme ne s~auriez avoir.«

3 Hept. III, S. 25; deutsch von W. Widmer. 4 Der Dialogue: Regulus et Lucia (in: Les dernieres poeszes de Margue­

rite de Navarre, hg. v. A. LeFranc, Paris 1896, S. 342-345) zeigt mit an­mutig vertuschter Leichtfertigkeit, wie der Anspruch auf vollkommene Lie­be, »aymer a perfection«, darauf vertrauen kann, daß auch die betroge­nen Partner sich bald mit neuen Partnern trösten werden. - Vgl. Deux FilZes. Deux Mariees, La Vieille, le Vieillard et les Quatre Hommes, in: M. de N., L'Heptameron des Nouvelles, hg. v. Le Roux de Lincy u. A. de Montaiglon, Paris 188o, 4 Bde, IV, S. 55-57.

5 Hept. I, S. 17; VI, S. 39 f.; VIII, S. 46; XXIX, S. 228. 6 Hept., S. 17. - Andere Beispiele: »toutes les vertuz et honestetez qui ap­

partiennent a Seigneurs et gentilz hommeS« (5. 55) i ,.eile n'estoit pas ha­billee comme il luy appartenoit, ne comme eile desiroit« (5. 116 f.); »luy faisant l'honneur qui appartenoit a son es tat« (5. 125); »pourchassa le mariage de sa seur, chose qui en rien ne luy appartenoit« (5. 278).

7 Hept., S. 31, 33, 34· 8 Der Roman de la Rose lehrte bereits: »Vous savez bien qu'au premier

cop I Ne cope l'en mie le chesne, I Ne l'en n'a pas le vin de l'aisne I Tant que li pressoirs soit estroiz.« (hg. v. E. Langlois, Paris 1920, V. 3414 bis 3417).

9 » Voyla, mes dames, qui devroit donner grande craincte a ceulx qui pre­sument ce qu'il ne leur appartient et doibt bien augmenter le cueur aux dames, voyans la vertu de ceste jeune princesse et le bon sens de sa dame d'honneur. Si a quelqu'une de vous advenoit pareil cas, le remede y est ja donne« (5. 34).

10 Vergleiche Wendungen wie: »pour la force de l'amourc, »il a eu le cueur si grand que d'entreprendre une teile chose«, »Une teile entreprinse«, S. 31, )2.

11 Vgl. S. Freud, Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie, in: Gesammelte Wer· ke, V, S. 57·

12 Hept. X, S. 62: '"· .. je doubtois que vous estimissiez gloire en moy, qui suis un simple gentil homme, de m'addresser en lieu qu'il ne m'appartient de regarderc. - Für die soziologische Bedeutung von ,.Heue lassen sich

Page 13: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

130 Anmerkungen

nodt andere Beispiele finden, IX, S. 49, 54; LIII, S. 337; LVII, S. 3.54· -L. Febvre, Autour de !'Heptameron. Amour sacre, amour profane, Paris 1944, S. 231-256, stützt seine Interpretation vomehmlidt auf die X. No­velle und hebt glei<hfalls den Ehrgeiz als die treibende Kraft in der Liebe Amadours hervor.

13 Hept. XXVI, S. 218: •vous supliant, Monseigneur, que doresnavant vous ne craingnez vous addresser aux plus grandes et vertueuses dames que vous pourrez, car en telz cueurs habitent les plus grandes passions et plus saige­ment conduictes; et Ia grace, beaulte et honnestete qui sont en vous ne per­mectent que votre amour sans fruict travaillec.

14 Hept., S. 290: »puisque Dieu ne m'a faict princesse pour vous espouser, ne d'estat pour estre tenue a maistresse et amyec; vgl. S. 2.88.

15 Hept., S. 155 (Oisille): » ... je ne s~auroys croyre que une femme de l'estat dont eile estoit, sceut estre si mesdtante de l'ame, quant a Dieu, et du corps, laissant ung si honneste gentil homme pour ung si villain mulle­tier«.

16 Brant&me, Les Dames galantes, hg. v. M. Rat, Paris 1960, S. 291, 314. Man vergleiche auch die flehentlidten oder drohenden Worte, die die »da­mes inferieures a Ieurs superieurs« und ,.Jes plus grandes et superbes dames [. 0 .] a leurs gallants inferieurs« richten, damit die Liebhaber die Abenteuer geheim halten und die Ehre der Damen sdtützen (S. 315-316).

17 Teile, L'Oeuvre de Marguerite d'Angouleme, S. 77-85, 348-349. 18 Hept. XL, S. 277 f.; deutsch von W. Widmer. 19 Hircan leitet die XXXV. Novelle mit dem Hinweis auf »Celluyc, das

heißt auf Gott ein, der die männliche und die weiblidte Ehre schütze (Hept., 5. 254); der tatkräftige Ehrenretter der Novelle ist dann der Ehemann, dessen »bon sense gelobt wird. Nach dem Hinweis auf die ,.fragilite d'une femme de bien« schließt die Geschidtte nicht unzweideutig: •en lieu de vous fier a voz propres forces, vous aprendrez a vous retoumer a Celluy en Ia main duquel gist vostre honneur« (5. 26o). In der XXII. Novelle greift die »Bonte divine« (5. 177) am Ende in der Gestalt Franz' I. und der Königin von Navarra ein. Die kaiserliche Justiz verwirklidtt in Hept. XXXI die »grace de Nostre Seigneur« (S. 240). - Vgl. unten die Anmer­kungen 24 und 91.

20 Teile, L'Oeuvre de Marguerite d'Angouleme, S. 69-85, 71. 21 Zum Beispiel Hept. II, S. 18: »En Ia ville d'Amboise, y avoit ung mulle­

tier qui servoit la roine de Navarre, seur du roy Fran~ois, premier de ce nom, laquelle estoit a Bloys, accoudtee d'un fils; auquel lieu estoit alle le dict mulletier pour estre paie de son quartiere. Oder XXVIII, S. 224: •Estant le Roy Fran~oys, premier de ce nom, en Ia ville de Paris, et sa seur la Royne de Navarre en sa compaignye, laquelle avoit ung secretaire nomme }ehan .. ·"· Man vergleiche audt die Anfänge der folgenden Novel­len: VI, XIII, XV, XX, XXVI, XXVII, XXVIII, XXX, XXXIX, XLI, XL V, LXIII, LXIX, LXXI. - Aus zwei Briefen Marguerites an Franz I. geht hervor, daß sie im Auftrag ihres Bruders die absolute Redttshoheit des königlidten Hauses gegen die Redttsansprüche des Hauses Alen~on durdtzusetzen hatte (Nouvelles Lettres de la Reine de Navarre, adressees au Roi Franrois !er, son Frere, hg. v. F. Genin, Paris 1842, lett. n° 8o,81).

22 Hept. IV, X, XIII, XV, XX, XXI, XXV, XLII, XLIII, XLIX, LIII, LVIII, LIX, LXII, LXIII, LXVI, LXX; am spanischen Hof III, XXIV; an ita­lienisdten Höfen XII, XIX, L; am englisdten Hof LVII; XIV und XVI präsentieren einen sozusagen delegierten französisdten Hof in Mailand.

Page 14: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen 1J1

2.3 P. E. Schramm, Der König von Frankreich, Darmstadt 11960, 2 Bde; I, s. 261 f.

24 Die Einheit von König und Staat bezeichnet Duprat 1517 als »un corps mystique dont le Roy est le dtef«; 1574 nennt R. Choppin den König :ol'epoux mystique de la couronne« (nach: G. Zeller, Les institutions de la France au XVIe siecle, Paris 1948, S. 72). Zur Sakralisierung des franzö­sischen Königs, die sich seit 14.38 als Stütze des absolutistischen Herrscher­turns durchsetzt, siehe Schramm, Der König von Frankreich, I, S. 252 ff. -In dem Vers :oAinsy parla l'oeil plain de marlte« scheint Marguerite de Navarre den königlichen Bruder in mystischer Schau wahrzunehmen (aus der Epitre •L'oeil satisfait de son plus grand plaisir«, in: Poesies de Franfois I er . .. , hg. v. A. Champollion-Figeac, Paris 1847, S. 182-186). In den P~n,sees de la Royne de Navarre [ . . . ] Durant la :Maladie du Roy (in: Les Marguerites de la Marguerite des Princesses, hg. v. F. Frank, Paris 1873, 4 Bde; III, S. 89) wird Franz I. mit Christus identifiziert; in Franz I. lebe Christus, heißt es in anderem Zusammenhang (Les Margueri­tes, III, S. 228-234). Man vergleiche auch die Verse: •Si Dieu m'a Christ pour dtef donne I Fault-il que je serve aultre maistre 7 « (Poesies de Fran­fOis Ier, S. 181). Als •David«, •Amy entier, vray Patron d'amitie« (Les Marguerites, 111, S. 223, 78), als •mon soleil«, die, untergegangen, sie ohne Licht zuriiddasse (Dernieres poesies, S . .388), als lebensspendender Pan, als :ode tous pasteurs le maistre« (ebd., S. 43) erscheint der König in den Dich­tungen seiner Schwester. Eine enge Verbindung der mystischen Religiosität mit dem Untertanenbewußtsein entdeckt man in der Complainte pour un detenu Prisonnier und in einem Sonett aus der Sammlung Les Margueri­tes, III, S. 62, 163.

25 Brant6me, Les Dames galantes, S. 252.

26 Man vergleiche Hept. XXV, S. 205 mit XIX, S. 149 und IX, S. 5:1. -Bran6me, Les Dames galantes, S. 154, 145, beschreibt die Lust am schönen Anblick und die raffinierte Konversation als Verfeinerung und Zivilisie­rung der rohen •jouissance«; nach seiner Darstellung verachteten die römi­schen Kurtisanen die hündisch einfache Befriedigung, die normale Ehe­frauen gewährten. Brant6me weist auf den Helden der XLIII. Novelle des Hept. hin, dem Genuß ohne Anblick, »VUe«, und Worte, •parole«, nicht genügten; er verkehrt oder entlarvt damit insgeheim die schwärmeri­sche Liebestheorie Ficinos oder Bembos.

27 Geburon schließt die Erzählung von einem tierhaft gierigen Mönch, einem »Wolf«, mit dem gleichen Argument: •il n'y a rien plus dangereux qu' amour, quant il est fonde sur vice, comme il n'est rien plus humain ne louable, que quant il habite en ung cueur vertueulx« (Hept. XXXI, S. 240). In ein schäbiges moralisches Mäntelchen gehüllt, wird die Liebeskunst zu einem aristokratischen Privileg.

28 » Vrayement, dist Oisille, je vouldrois que tous les jeunes seigneurs y prins­sent exemple, car le scandalle est souvent pire que le pedte.« Hept. XXV, S. 207. - Vgl. Brant6me, Les Dames galantes, S. 295·

29 •Ür, Madame, dist Hircan, le pedte me desplaist bien, et suis marry d'of­fenser Dieu, mais le pedte me plaist tousjours. - Vous et vos semblables, dist Parlamente, vouldriez bien qu'il n'y eust este ne Dieu ne loy, sinon celle que vostre affection ordonneroit7 - Je vous confesse, dist Hircan, que je vouldrois que Dieu print aussi grand plaisir a mes plaisirs, comme je faictz, car je luy donnerois souvent matiere de se resjouir. - Si ne ferez-

Page 15: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

132 Anmerkungen

vous pas ung Dieu nouveau, dist Geburon; parquoy fault obeyr a celluy que nous avons.« (Hept. XXV, S. 207)

30 Febvre, Autour de !'Heptameron, S. 266-268, wies bereits darauf hin. -Mit dem Bewußtsein der gehobenen sozialen Stellung darf man wohl die Verachtung verbinden, die die Erzähler gegenüber denen zeigen, »qui sont charnelz« (Hept. XXXIII, S. 250; LXIII, S. 382), deren Geist noch nicht soweit befriedigt ist, daß sich auch die Begierden des Fleisches legten (Seite 382). Diese Verachtung der sinnlichen Grobschlächtigkeit, des »contente­ment bestial« (LXIX, S. 399), ist ein Ausdruck des Anspruchs der Aristo­kraten auf Privilegien, die ihnen zu entgleiten drohen, da sie käuflich ge­worden sind. Diese aristokratische Fassade wird auch gestützt durch die sogenannte »derogeance«: man konnte den Adel verlieren, wenn man ein Handwerk, ein »art mecanique«, oder ein rangniederes Amt ausübte (R. Doucet, Les institutions de la France au XVIe siecle, Paris 1948, S. 489).

31 Hept. II, XLII; IX, XIX, XXI, XXII; IV, X, XXIV. 32 »Fort audacieuse«, »Une grande audace«, ,.une teile audace«, S. 296, 299.

In der XLIX. Novelle, S. 318, zeichnet sich die Protagonistin durch •une grace avecq une audace tant bonne« aus. »Audace« hat wohl den Sinn an­maßend kecker Sprödigkeit (XLIX, S. 319) neben der Bedeutung Spielen­und Verbergen-Können. - Dem allzu furchtsamen, schmachtenden ·Lieb­haber empfiehlt Marguerite de Navarre in einigen recht herablassend klin­genden Versen die »audace« (Les Marguerites, IV, S. 274).

33 Hept. XV, S. 119. - Die Charakterisierung der Poline in X, S. 62, lautet: »eile, fine, experimentee en amour, ne se contenta de parolles«. Eine kurze Beschreibung der Kurtisanen, deren größtes Vergnügen es sei, »de conduire leur amitye finement«, findet sich in LIII, S. 341.

34 Dazu Brantome, Les Dames galantes, S. 295. Vgl. Enciclopedia giuridica italiana, XIII, art. Prostituzione, S. 287. - Aus der Zeit Franz' I. ist eine Zahlungsanweisung zugunsten der Freudenmädchen und ihrer Vorsteherin bei Hofe überliefert; Catalogue des actes de Fran~ois Ier, IV, Paris 1890, S. 121; vgl. A. Desjardins, Les sentiments moraux au XVIe siecle, Paris 1887, S. 341, Anmerkung 1.

35 Zur Verbindung des Hofes mit dem Geldgeschäft siehe H. See, Französi-sme Wirtsmaftsgesmimte, Jena 1930, 2 Bde; I, S. 67-70.

36 Hept. LIII, S. 338; deutsch von W. Widmer. 37 Ähnlich Longarine in Hept. XLVII, S. 314, XV, S. 127 f. 38 Sie beziehen sich auf die Beispiele der XXXVII. und XXXVIII. Novelle;

Hept., S. 268, 271. 39 Da der Kuß an anderer Stelle als Stimulans der Begierde beschrieben wird

(Hept. XXVI, S. 215), darf man die Beteuerung als Rücksichtnahme auf den Schein der Ehre verstehen.

40 » •.• Bon cueur, ... bon esprit, et ... plaines de finesses«; »grand cueurc, Hept. XV, S. 116, 127.

41 Hept. LXX, S. 401: »oubliant qu'elle estoit femme qui debvoit estre priee et refuser, princesse qui debvoit estre · adoree, desdaignant telz serviteurs, print le cueur d'un homme transporte pour descharger le feu qui estoit importable«.

42 W. Sombart, Liebe, Luxus und Kapitalismus, München 1967, S. 83; über Maitressen und Kurtisanen siehe S. 74 ff.

43 P. Aretino, I capricciosi ragionamenti (1536), Rom 1961, S. 196, 198, 205 f. 44 »Grand repos«, »heureux contentement«, »de moy ie me contente«. Die

Page 16: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen 133

»Amye de Court« findet man in: Opuscules d'Amour par Heroet, La Bor­derie, et autres Divins Poetes, Lyon 1547, S. 111-145. -Zur Selbstzufrieden­heit siehe unten Anmerkung 50.

45 Hept. II, S. 20; VIII, S. 46; XXII, S. 176; XXIII, S. 187, 189; XXX, S. 234· - In X, S. 79 wird Amadours Begehren einmal, schon gedämpfter, als »meschant desir« bezeichnet.

46 Hept. L, S. 325: »Si vos requestes, dist Oisille, estoient si raisonnables que celle du pauvre demandant sa necessite, les dames seroient trop cruelles de vous refuser ... «;deutsch von W. Widmer.

47 Hept. XLIX, S. 323; deutsch von W. Widmer. 48 Hept. X, S. 61: »Amadour, entendarrt bien par ces parolles qu'elle avoit

envye de remedier a sa necessite ... «. Derselbe Held trägt seiner Gelieb­ten Floride die »necessitt~« in kriegerischer Metaphorik vor (S. 62). Der Prior der XXII. Novelle beruft sich auf »mon extreme necessite« (S. 178). - Die »raison de nature«, »la loy de Nature« werden an anderer Stelle beschworen; XXVI, S. 220.

49 »Saincte Marie! dist Nomerfide, comme vous y allez! Est-ce la fa~on d'acquerir la grace d'une qu'on estime honneste et saige?« (Hept. XVIII, S. 142). »Mais, dist Parlamente, je m'esbahys de vous deux comme vous osez tenir telz propos! Celles que vous avez aymees ne vous sont gueres tenues, ou vostre addresse a este en si meschant lieu que vous estimez les femmes toutes pareilles?« (Hept. IX, S. 53 f.).

50 » Vous ne parlez pas, dist Longarine, du vray honneur qui est le contente­ment de ce monde; car, quant tout le monde me diroit femme de bien, et je s~aurois seulle le contraire, la louange augmentemit ma honte et me rendroit en moy-mesme plus confuse; et aussy, quarrt il me blasmeroit et je sentisse mon innocence, son blasme tourneroit a contentement; car nul n'est content que de soy-mesme.« (Hept. X, S. 84). - Siehe auch Parla­mente zu XVII, S. 137, und Nomerfide XL, S. 279: »la gloire de bien aymer ne congnoist nulle honte«.

51 Alain Chartier, Les Oeuvres, Paris 1529; La belle dame sans mercy, fol. CXCIII.

52 M. Göhring, Die Amterkäuflichkeit im Ancien Regime, Berlin 1938, S. 27, 33, 292. - R. Holtzmann, Französische Verfassungsgeschichte von der Mitte des 9· Jahrhunderts bis zur Revolution, München/Berlin 1910, S. 321, 322, 373, 406 f. - Bandello beschreibt die Innenpolitik Ludwigs XI.: » [der König] castigo i baroni ribelli ehe erano per l'occorse discordie av­vezzi a vivere in licenziosa liberta, ehe non vi rimase barone o signore, per grande e poderoso ehe si fosse, ehe ardisse di far motto ne parlar quando vedeva un ministro di corte, percio ehe voleva esso Luigi ehe agli ufficiali suoi fosse la stessa riverenza avuta ehe a la presenza sua si deveva avere« (Tutte le opere, I, S. 551; Novelle, Ia parte, nov. XLVI).

53 Die II. Novelle des Hept. berichtet von einer Vergewaltigung, die dem Opfer die Kanonisierung im Tugendhimmel einbringt. Die tugendhafte Fran­~oise aus der XLII. Novelle fühlt ihr soziales Prestige durch die Nähe zum Hofe und durch die unabhängige Nutznießung eines Erbteils gestärkt; ein Nebensatz nennt auch ihre Bildung, »lire et escripre«. In den Argu­menten, mit denen sie, nicht ohne übertriebene Bescheidenheit, das Liebes­werben des jungen Prinzen zuriickweist, äußert sich ein hartes Selbstbewußt­sein: sie ist sich zu schade, nur einfach zur ,.follye« benutzt zu werden; sie weist die Unterstellung der »Dummheit« empört von sich, mit dem typi­schen Hohn der Verheirateten oder wenigstens schon Dotierten auf die un-

Page 17: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

:134 Anmerkungen

gebundenen Leilhtfertigen. Fran~oise empfiehlt dem vom ersten Lie­besdrang gepeinigten jungen Prinzen die mühelose käuflidte Befriedigung und hält selbst an der Ehrbarkeit fest, die ihr die »estime« des Prinzen, »bonne reputation« und »beaucoup de grands biens« versdtafft. Die ver­folgte Unsdtuld kalkuliert wie Aretinos Nanna und wie Ridtardsons Pa­mela: die Unsdtuld hat ihren Handelswert. Sie weiß, warum sie sidt ver­folgen lassen muß und von wem sie sidt nidtt erobern lassen darf: »j'ay mon honneur si dter, que j'aymerois mieulx mourir, que de l'avoir dimi­nue, pour quelque plaisir que ce soit en ce monde« (S. 290). Ohne den Handelswert, den man den jungen Damen bei Hofe als Heiratsobjekten beimaß, hätte sidt dieses unerbittlidte Ehrgefühl kaum herausbilden können. Brantome, Les Dames galantes, S. 301 ff., 307 f., beridttet von der sdtar­fen Kontrolle, die man am Hofe der Marie de Medicis über die Virginität und Reputation der Hofdamen ausübte, um sie souverän an die Meistbie­tenden versteigern zu können. Das Redtt der Herrsdtaft, den Ehepartner zu bestimmen, wird audt von Fran~oise akzeptiert. Marguerite de Navarre mußte die souveräne Verfügung über die Verehelidtung ihrer Todtter Jean­ne d'Albret hinnehmen (Jourda, Marguerite d'Angouleme, S. 234, 261, 324)·

54 Hept. X, S. 84; deutsdt von W. Widmer; Originaltext oben Anmerkung so. 55 Hept. XXVI, S. 221; deutsdt von W. Widmer. - Daß die Gleidtsetzung

des absoluten Monarmen mit dem lieben Gott erlaubt ist, zeigt die fol­gende Beteuerung Marguerites gegenüber ihrem Bruder Franz I.: "Et si trop peu d'amour ne les deppart, I De vostre amour toujors auront leur part, I Ne regardant leur service ou meritte, I Tant que l'amour qui vers vous les acquitte. I 0 bien heureulx les amys d'un tel roy! I Qui est con­tent du cueur et de la foy!« (in: Poesies de Franfois Ier, S. 179).

56 Hept. XII, S. 96: »Hircan jura, quant a luy, qu'il n'avoit jamais ayme femme, horsmis la sienne, a qui il ne desirast faire offenser Dieu bien Iourdement. Autant en dist Simontault, et adjousta qu'il avoit souvent souhaicte toutes les femmes mesdtantes, horsmis la sienne.« - Widmer, S. 160, hat diese Stelle unzutreffend übersetzt.

57 Zum Beispiel:asseurer, estre seur, fiance, dissimuler, croyre, cuyder, cou­vrir, decouvrir, sembler, apercevoir, doubter, soup~on, craincte, experi­menter, faire Ie guect, guecter, entendre, ouir parler, penser, congnoistre, tromper.

58 Zum Beispiel: Hept, X, S. 82; XXIII, S. 192 f.; XIV, S. 113; XII. 59 Hept. XVIII, S. 138 f.: »Et, le soir venu, la promesse fut accomplie; de

sorte que, pour quelque bonne dtere qu'elle Iuy feist, ne pour quelque tentation qu'il eust, ne voulust faulser son serment. Et, combien qu'il n' estimoit sa peyne moindre que celle du purgatoire, si fut son amour si grand et son esperance si forte, estant seur de Ia continuation perpetuelle de l'amitye que avecq si grande peyne il avoit acquise, qu'il garda sa patience, et se leva de aupres d'elle sans jamais luy faire aucun desplail;ir. La dame, comme je croys, plus esmerveillee que contente de ce bien, soup­sonna incontinant, ou que son amour ne fust si grande qu'elle penscit, ou qu'il eut trouve en elle moins de bien qu'il n'estimoit, et ne regarda pas a sa grande honnestete, patience et fidelite a garder son serment.«

6o Besonders die Möglidtkeit eines immerwährenden gegenseitigen Vertrauens wird in Zweifel gezogen. Siehe X, S. 64, wo Amadour vom »edifice per­petuel« und von dem »seur et ferme fondement« seines Minnedienstes sdtwärmt, während Floride später (S. 74) mit Entsetzen feststellt, daß

Page 18: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen :135

diese platonische Ergebenheit auf »sablon legier ou sur Ia fange infame« gegründet war, was sie bis dahin nicht erkannt hatte (»ignore«).

61 Einige Beispiele: Vorsichtiges Prüfen, Erfahrung, die dem Handeln vor­ausgeht, bestimmten das Verhalten des Königs in der III. Nov. (•pour essayer si sa pensee estoit veritable«), des Helden in der IV. Nov. (•pensa qu'il essayeroit pour veoir«), des betrogenen Ehemanns in VI (»il pensa d'en faire l'experience«). Das Thema der Erfahrung wird in der VIII. Nov. ins Schlüpfrige übertragen (•d'avoir experimente jusques au bout son maryc). Die verärgerte Dame der XV. Nov. zieht die Konsequenz aus einer bitteren Erfahrung (•faisant bien son compte de n'estre pas une autre fois si sotte«). Erkundigung (•s'enquist«, »trouvac), Probe und Er­fahrung, schließlich die als sicher empfundene Einsicht (•d'estre asseuree de mettre mon cueurc, »me tenant seure«, •j'ay trouve en vous«) bestimmen die XVI. Nov. In der XX. Nov. wird ein fester Glauben (»croyoit ferme­ment«) durch den Augenschein (»trouva«) eines Besseren belehrt. Ein deut­scher Edelmann schreitet gegen den Ehebruch seiner Frau ein, als ,.J'expe­rience me creva les oeilz, et veiz« (XXXII). Die bigotte Dame der LVI. Nov. ist »Si simple«, daß sie am liebsten dem Augenschein nicht glauben möchte. Der •arme« Bürger aus Paris (LX) sträubt sich vergeblich gegen die beschämende Tatsache des Cocuage (»faignant de rien s~avoir et desi­rant que ce fust ung mensonge«).

62 Zum verächtlichen Gebrauch des Begriffes »SOt«, »SOttise« siehe Hept. XXIII, S. 188, 193; XIV, S. 113; XXXV, S. 257; XLIV, S. JOJ; XXII, S. 176. - Die »sottisec tritt noch spezifischer hervor, indem man sie von der »simplicite« absetzt, die als »simplesse« auch etwas mitleidig klingt (XLIV, S. 304; XLV, S. 308). Dummheit als Unerfahrenheit hält ein Dik­tum Parlamentes fest: » ... il n'est rien plus sot, ne plus ayse a tromper, que une femme qui n'a jamais ayme« (XXXV, S. 26o). Zur Dummheit als mangelnder rationaler Selbstbeherrschung siehe die Ausführungen in XIII s. 108 f.

63 Hept. X, S. 77· 64 Jourda, Marguerite d'Angouleme, S. 988. - Hept. XI, S. 89; »Car, en

lieu d'avoir des femmes pour Ia nectoier, fut servie d'hommes qui Ia vei­rent nue, au pire estat que une femme se porroit monstrer«.

65 Hept. II, XXVI, XLII, LXVII. 66 Hept. XV, s. o. S. 116 f. 67 Siehe die Worte von Ennasuite Hept. XII, S. 95 f.; von Longarine XIV,

S. 115, XL, S. 279. 68 »Comment! Dist Saffredent, est-il plus grande vertu que d'aymer une

femme comme femme, que d'en ydolatrer plusieurs comme on fait d'une ymaige. Et quant a moy, je tiens ceste oppinion ferme, qu'il vault mieulx en user que d'en abuser.« (Hept. XII, S. 96). - Später wird das Liebes­werben mit den Wendungen umschrieben: »il n'est rien si fascheux, que ung amoureux importun«, »dame cruelle«; schließlich heißt es: »Mais Si­montault et Longarine ne cesserent de debatre leur quereile si doulcement, que, sans tirer espee, Simontault gaingna, monstrant que de la passion la plus forte estoit Ia necessite la plus grande.« (L, S. 326).

69 Hept. XII, S. 96; L, S. 326. Die Empörung der Erzählerinnen richtet sich gegen die unverblümte Redeweise ihrer Gefährten; Hept. IX, S. 53 f.; XVIII, S. 142. - Siehe oben Anmerkung 49·

70 Zum folgenden Hept. XLII, S. 194 f.; X, S. 83 f.; XL, S. 279· 71 Hept. XXVI, S. 220; deutsch von W. Widmer.

Page 19: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen

72 Hept. XX, S. 154; XXIX, S. 228; XXXIII, S. 249 f.; LIII, S. 341. 73 Hept. XV, XVI, XXV, XLIII, XLIX, LIII, LXII. 74 Hept. XIV, S. 114 f. 75 Brantome, Les Dames galantes, S. 209, 252. 76 Holtzmann, Französisdte Verfassungsgesdtidtte, S. 328; Göhring, Die Am-

terkäuflidtkeit, S. 39· 77 Göhring, Die Amterkäuflidtkeit, S. 83. 78 Göhring, Die Amterkäuflidtkeit, S. 11, 31, 38, 71, 82 f. 79 Göhring, Die Amterkäuflidtkeit, S. 7 f., 34, 271, 40 f. So Göhring, Die Amterkäuflidtkeit, S. 291 f. Derselbe, Gesdtidtte der großen

Revolution, Tübingen 1950, 2 Bde; I, S. 24. Holtzmann, Französisdte Ver­fassungsgesdtidtte, S. 324 ff. - H. See, Französisdte Wirtsdtaftsgeschidtte, I, S. 90 f.

81 Siehe oben Anmerkung 30. 82 Zur Christianisierung des Heinischen Neuplatonismus bei Marguerite de

Navarre siehe: Telle, L'Oeuvre de Marguerite d' Angouleme, S. 267 ff. -Weitere Nuancierungen bei H. Sckommodau, Die religiösen Dichtungen Mar­garetes von Navarra, Köln/Opladen 1955, S. 27 f.

83 Hept. XIX, S. 151 f.; deutsch von W. Widmer. 84 Hept. III, XV, XXV, LIII, LVIII, LIX, LXII. 85 Parlamente entschuldigt sich elegant, als sie den Beginn der morgendlichen

Bibellesung verschlafen hat: »J'estois marrye, d'avoir este paresseuse quand je suis arrivee icy; mais puisque ma faulte est occassion de vous avoir faict si bien parler a moy, ma paresse m'a doublement proffite, car j'ay eu repOS de COrpS a dormir davantaige et d'esperit a VOUS oyr Si bien dire.« (Hept. IVe Journee, Prologue, S. 236). Im Prolog zum VI. Erzähl­tag (S. 328) erhält auch der heilige Geist eine profane Funktion: »Au par­tir de la, s'en allerent a la contemplation de la messe, ou chacun se recommanda au Sainct Esperit, pour sarisfaire ce jour-la leur plaisante audience.«

86 Unwidersprochen lassen die Erzähler von sich behaupten: ,.i} n'y a nul de nous qui n'ait experimente ceste furieuse follye«, d. i. die Liebe (Hept. XXXVI, S. 265); vgl. I, S. 18; XIV, S. 115; XVI, S. 130; XVIII, S. 141; VIIe Journee, Prologue, S. 371.

87 Hept. XXIII, S. 186, 187, 188, 189. - »Pensez, dist Hircan, que ce mary estoit ung bon sot, d'aller mener ung tel gallant soupper aupres d'une si belle et honneste femme.« (S. 192 f.).

88 Hept. XLI, S. 285: "· .. tenant la place de Joseph aupres d'une belle vierge, il voulloit essayer a faire ung petit enfant, pour jouer au vif le mistere de la Nativite«. - Vgl. die Blasphemie im Anschluß an XXXIII, S. 249 und die Reaktion auf LX, S. 368 f.

89 Es sei nur die spöttische Begründung der •grande amitye« zwischen den Geschwistern angefiihrt: ,.lesquelz s'entre-aymoient si fort que jamais mary ny femme n'eurent plus amitie et semblance, car elle estoit sa fille, sa seur et sa femme, et luy a elle, son pere, frere et mary« (Hept. XXX, S. 233).

90 ,.n y auroit doncques ... plus de folz et de folles declarez, qu'il n'y en eut oncques? ... Si melencolie et desespoir sont louables, je diray que Po­line et son serviteur sont bien dignes d'etre louez.« (Hept. XIX, S. 151).

91 Hept. XXXIII, S. 249. - Einmal umkleidet Oisille neuzeitliches Staats­bewußtsein mit biblischer Diktion: "· .. je dictz que le mal qui peult ad­venir ne se peut trop soupsonner, voire ceulx qui ont charge d'hommes, de femmes, de villes et d'Estatz; car, encores quelque bon guet que l'on face,

:1:15

Page 20: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen 137

la meschancete et les trahisons regnent assez, et le pasteur qui n'est vigilant sera tousjours trompe par les finesses du loup« (XLVII, S. 311). Vgl. oben Anmerkung 24, 55·

92 Hept. L, S. 327. 93 Hept. XXXII, S. 246; XXXVI, S. 264; S. 371 (Prologue zur VIIe Jour­

nee); LXVI, S. 391 f. 94 Für *ioie« und *joyeux« verweise ich auf die Bedeutung im Prologue, S. 7,

8, und in Hept. 111, S. 23. Für »consolation« siehe S. 168, 23; zur zweideu­tig mokanten Verwendung S. 72, 117, 423. »Parfait« bringt in Wendungen wie »Une amitye parfaite«, »amour parfaicte«, *Parfait contentement«, »estre ayme parfaitement«, »asseurance parfaicte de son amitye« entweder die vollkommene sinnliche Erfüllung (S. 83, 132, 1:40, 300, 402) oder die Vollkommenheit reiner Geistes- oder gar Gottesliebe (S. 49, 1:62, 1:48, 199, 399) zum Ausdruck. - Auch die Wendung »l'amour juste et raisonable« vertritt einmal (111, S. 25) einen natürlichen, sinnlichen Anspruch, ein an­dermal (»l'amour de la femme, bien fonde sur Dieu et sur honneur, est si juste et raisonable«, XXI, S. 174) wird sie von Parlamente mit morali­schem Sinn vorgetragen. In den Poesies inedites ist in zwei Dixains voll sinnlich-übersinnlicher Glut die sensualistische und vergeistigte Bedeutung des Wortes »vouloir« zu erkennen (L'Heptameron des Nouvelles, hg. v. LeRoux de Lincy u. Montaiglon, IV, S. 1:70).

95 H. Sckommodau, Margarete von Navarra. Petit Oeuvre devot et con­templatif, Frankfurt a. M. 1960, S. 33, bemerkt zur Sprache in den reli­giösen Dichtungen: »Die Fülle des einstürzenden Erlebens entzieht sich dem sprachlichen Ausdrucksvermögen oder aber die Sprache als ein Medium zur Fixierung profaner Verhältnisse kann den geistlichen Liebesaffekt zur menschlich-erotischen Emotion verfremden.«

Anmerkungen zu III

1: R. Carande, Carlos V y sus banqueros. La vida econamtca de Espana en una fase de su hegemonta :rs:r6-1.556, Madrid 1:943 (zitiert als Carande, ... , I), S. 98 f. - J. Larraz Lopez, La epoca del mercantilismo en Castilla (:rsoo-1700), Madrid 1943, S. 58 f., 62, 64. - J. H. Elliott, Imperial Spain 1.469-1.71.6, London 21.965, S. 288, 292 f.

2 J. Vicens Vives, Manual de historia econ6mica de Espaiia ( con la cola­boraci6n de J. Nadal Oller), Barcelona 61967, S. 269; 52% dieses adligen Besitzes bestand aus Latifundien.

3 Vicens Vives, Manual de historia econ6mica, S. 226, 274 ff.; um 1.600 lag ein Drittel des angebauten Bodens brach, S. 315. - Elliott, Imperial Spain, S. 292, 106 f. - Carande, Carlos V y sus banqueros, I, S. 74 f.

4 Vicens Vives, Manual de historia econ6mica, S. 228-230, 271: f., 278. Carande, Carlos V y sus banqueros, I, S. 92-94.

5 Vicens Vives, Manual de historia econ6mica, S. 308. Elliott, Imperial Spain, S. 1:1:5.

6 N. Machiavelli, Il principe, XVII, S. 82. 7 Zitiert bei Carande, Carlos V y sus banqueros, I, S. 71. über den Hunger

in Spanien siehe Vicens Vives, Manual de historia econ6mica, S. 31:4-316; zur Nahrungsmittelkrise im gesamten Mittelmeerraum: Elliott, Imperial Spain, S. 290.

8 Larraz Lopez, La epoca del mercantilismo, S. 84 f. - Der größte Teil des Silbers gelangte zwischen 1581 und 1630 nach Europa, Vicens Vives, Ma-

Page 21: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen

nual de historia econ6mica, S. ~96. - Carande, Carlos V 11 sus banqueros, I, S. 10~.

9 So Gonzalez de Cellorigo im Jahre 1600; Elliott, Imperial Spain, S. 305, und Larraz Lopez, La epoca del mercantilismo, S. 83. Ähnlich bei Pedro Femandez Navarrete 1619, siehe Anmerkung 10.

10 P. Femandez Navarrete, Conservaci6n de monarqu[as (in: Biblioteca de autores espafioles XXV), Madrid 1866, S. 45~ f., 470, 478, 43~, 53~.

11 Vicens Vives, Manual de historia econ6mica, S. 307; F. de Cardenas, En­sa11o sobre Ia historia de la propriedad territorial en Espafia, Madrid 1875, ~ Bde; li, S. 128 ff. H. See, Die Ursprünge des modernen Kapitalismus, Wien 1948, S. 38 f. - R. Ehrenberg, Das Zeitalter der Fugger, Jena 191~, ~ Bde; I, S. 91, 377 f.

1~ Navarrete, Conservaci6n de monarqutas, S. 47~ f. 13 Vicens Vives, Manual de historia econ6mica, S. 306, 309, 343· 14 Die mechanistische, antithetische Erstarrung der beiden Begriffe versucht

Luis Rosales, Cervantes 11 Ia libertad, Madrid 1960, ~ Bde, I, S. 30~, da­durch zu umgehen, daß er der Kunst als •dritter Wirklichkeit« ontologi­sche Selbständigkeit verleiht; er selbst schneidet damit allerdings die vitali­stische Verbindung zwischen Literatur und Wirklichkeit wieder durch, die er sich - im folgenden Zitat - zur Erklärung von Cervantes' künstleri­scher Intention ausgedacht hat: •La finalidad artlstica que interesa a Cer­vantes no es el realismo, sino el vitalismo. No es igual una cosa que otra. EI vitalismo tiene por ley la verosimilitud. Su centro de gravedad no se desplaza hacia lo fantastico, ni se limita a lo real. En la vida se funden, ineludible e inexorablemente, dentro de un mismo plano, la experiencia y el sueiio, la idealidad y la realidad« (S. 301).

15 •Das Thema im Ganzen ist das Reale im Kampf mit dem Idealen. In der ersten Hälfte des Werks wird das Ideale nur natiirlich-realistisch behandelt, d. h. das Ideale des Helden stößt sich nur an der gewöhnlichen Welt und den gewöhnlichen Bewegungen derselben, im andem Theil wird es mystifi­cirt, d. h. die Welt, mit der es in Conflikt kommt, ist selbst eine ideale, nicht die gewöhnliche, wie in der Odyssee die Insel der Kalypso gleich­sam eine fingirtere Welt ist als die, in welcher die Ilias sich bewegt, und wie hier die Kirke erscheint, so im Don Quixote die Herzogin, die, ausge­nommen die Schönheit, alles mit ihr gemein hat. Die Mystifikation geht allerdings bis zum Schmerzenden, ja bis zum Plumpen, und so daß das Ideale in der Person des Helden, weil es da verrüc:kt geworden war, er­mattend unterliegt; dagegen zeigt es sich im Ganzen der Composition durchaus triumphirend, und auch in diesem Theil schon durch die ausge­suchte Gemeinheit des Entgegengesetzten.« F. W. J. v. Schelling, Philoso­phie der Kunst, Darmstadt 1960, S. 3~3 f.

16 A. Hauser, Sozialgeschichte der Kunst und Literatur, I, S. 4~7. 17 Cervantes, Obras completas, hg. v. A. Valbuena Prat, Madrid 1960 (im

folgenden abgekürzt: 0. C.), S. 951. - In der deutschen Übersetzung fin­det sich die Passage in: Cervantes, Exemplarische Novellen. Die Mühen und Leiden des Persiles und der Sigismunda, hg. u. neu übersetzt v. A. M. Rothbauer, Stuttgart 1963, S. 504-506 (im folgenden abgekürzt: Gesamt­ausgabe I).

18 0. C., s. 97C>-978, 974· 976 f. 19 G. Lukacs, Die Theorie des Romans, Neuwied/Berlin 81965, S. 41; zum

Folgenden S. 40.

:1:15

Page 22: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen 139

20 Gesamtausgabe I, S. 512. - Ich zitiere den spanischen Text um e1mge Sätze erweitert, da besonders die Ehrenauffassung für die Interpretation der Stimme des Blutes wichtig ist: »Estaba Teodosia deseando ver Ia claridad, para ver con Ia luz que talle y parecer tenfa aquel con quien habfa estado hablando Ia noche; mas cuando le mir6 y le conoci6 quisiera que jamas hubiera amanecido, sino que alH en perpetua noche se le hubie­ran cerrado los ojos; porque apenas hubo el caballero vuelto los ojos a mirarla - que tambien deseaba verla -, cuando ella conoci6 que era su hermano, de quien tanto se temfa, a cuya vista casi perdi6 Ia de sus ojos, y qued6 suspensa, y muda, y sin color en el rostro; pero sacando del temor esfuerzos y del peligro discreci6n, echando mano a Ia daga, Ia tom6 por Ia punta y se fue a hincar de rodillas delante de su hermano, diciendo con voz turbada y temerosa: - Toma, Seiior y querido hermano mfo, y haz con este hierro el castigo del que he cometido, satisfaciendo tu enojo, que para tan grande culpa como Ia mfa no es bien que ninguna misericordia ma valga; yo confieso mi pecado, y no quiero que me sirva de disculpa mi arrepetimiento; s6lo te suplico que Ia pena sea de suerte que se extienda a quitarme la vida y no la honra, que, puesto que yo Ia he puesto en mani­fiesto peligro ausentandome de casa de mis padres, todavfa quedara en mi opini6n si el castigo que me dieres fuere secreto.« 0. C., S. 954·

21 El amante liberal, 0. C., S. 815; ebd.: •algunas veces el sentimiento en­mudece Ia lenguac.

22 Das Haus Rodolfos bezeichnet Leocadia als Grab ihrer Ehre, 0. C., S. 895. - Vgl. Don Quijote, I 33, (El curioso impertinente), R. M. 111, S. 181.

23 La fuerza de la sangre, 0. C., S. 893. 24 0. c., s. 891. 25 .0 C., S. 890: ,. ... y los padres de Leocadia llegaron a la suya lastimados,

afligidos y desesperados; ciegos, sin los ojos de su hija, que eran Ia lumbre de los suyos; solos, porque Leocadia era su dulce y agradable compaiifa; confusos, sin saber si serla bien dar Ia noticia de su desgracia a Ia Justicia, temerosos no fuesen ellos el principal instrumento de publicar su des­honra. Vefanse necesitados de favor, como hidalgos pobres; no sabfan de quien quejarse, sino de su corta ventura.«

26 0. C., S. 891; deutsch nach Gesamtausgabe I, S. 367 f. - Der Vater Leo­cadias bestätigt ihre Ehrenauffassung, 0. C., S. 893.

27 La fuerza de la sangre, 0. C., S. 891 f.: »haz cuenta que me ofendiste por accidente sin dar lugar a ningun buen discurso; yo Ia hare de que no nad en el mundo, o que si nad fue para ser desdichada« .

.28 Rinconete y Cortadillo, in: Cervantes, Novelas ejemplares, hg. v. F. Rodrf­guez Marin, Madrid 196.2, .2 Bde (im folgenden abgekürzt: N. E.); I, S. 138. - Vergleiche Hausers Bemerkungen zum seihen Phänomen im Don Quijote, Sozialgeschichte der Kunst und Literatur, I, S. 429; Auerbach, Mimesis, S. 335·

.29 Novela y coloquio que pas6 entre Cipi6n y Berganza ... , N. E., II, S . .212. - Siehe auch die Reflexion der aristokratischen Protagonisten in La ilus­tre fregona, N. E., I, S. 245, die sich über sich selbst und ihre seltsame Situation inmitten des Pöbels belustigen.

30 In La gitanilla, N. E., I, S. 59 f.; El celoso extremefio, N. E., II, s. 157·

31 0. C., S. 890: »Una noche de las calurosas del verano volvfan de recrearse del rfo, en Toledo, un anciano hidalgo, con su mujer, un nifio pequeiio, una hija de edad de dieciseis aiios y una criada. La noche era clara; la

Page 23: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen

hora, las once; el camino, solo, y el paso, tardo, por no pagar con cansan­cio la pensi6n que traen consigo las holguras que en el rlo o en la vega se toman en Toledo. Con la seguridad que promete la mucha justicia y bien inclinada gente de aquella ciudad, venfa el buen hidalgo con su honrada familia, lejos de pensar en desastre que sucederles pudiese; pero como las mas de las desdichas que vienen no se piensan, contra todo su pensamiento les sucedi6 una que les turb6 la holgura y les di6 que llorar muchos aiios. Hasta veintid6s tendrfa un caballero de aquella ciudad a quien la riqueza, la sangre ilustre, la inclinaci6n torcida, la libertad demasiada y las compa­iifas libres le hadan hacer cosas y tener atrevimiento que desdecfan de su calidad y le daban renombre de atrevido.«

32 0. C., S. 892; deutsch nach Gesamtausgabe I, S. 368 f. 33 So sieht es Joaqufn Casalduero, Sentido y forma de las >Novelas ejempla­

res<, Madrid 1962, S. 155: »Cervantes esta expresando con ella la cafda del hombre y la promesa (el crucifijo) de ser vengado del demonio.« Vgl. s. 153, 157·

34 0. C., S. 890: »Di6 voces su padre, grit6 su madre, llor6 su hermanico, araii6se la criada; pero ni las voces fueron ofdas, ni los gritos escuchados, ni movi6 a compasi6n el llanto, ni los araiios fueron de provecho alguno; porque todo lo cubrla la soledad del lugar, y el callado silencio de la noche, y las crueles entraiias de los malhechores.«

35 0. C., S. 890: "Vefanse necesitados de favor, como hidalgos pobres .. ·"· s. o. Anmerkung 25. -Zum Hidalgo siehe unten Anmerkungen 37, 38, 39·

36 0. C., S. 895: »yo seiiora, soy noble, porque mis padres lo son, y lo han sido todos mis antepasados, que con una medianfa de los bienes de for­tuna han sustentado su honra felizmente dondequiera que han vivido.«

37 Vicens Vives, Manual de historia econ6mica, S. 375-393; ungefähr 5000 Magnaten stehen 6o ooo Caballeros und Hidalgos und 6o ooo städtische Patrizier gegenüber, S. 267.

38 A. Castro, La realidad hist6rica de Espafia (Edici6n renovada), Mexico 1962, s. 58.

39 Carande, Carlos V y sus banqueros, I, S. 105; derselbe, Carlos V y sus banqueros. La hacienda real de Castilla, Madrid 1949 (im folgenden zi­tiert: Carande, ... , II), S. 503.

40 Don Quijote, I 37-38, R. M. III, S. 319-333. 41 Siehe Francisco de Quevedo y Villegas, Los suefios, hg. v. J. Cejador y

Frauca, Madrid 1961, 2 Bde; I, S. IX-XXIII. 42 Los suefios, I, S. 124. 43 Novela y coloquio que pas6 entre Cipi6n y Berganza, N. E., II, S. 240:

•A la fe, Cipi6n, mucho ha de saber y muy sobre los estribos ha de andar el que quisiere sustentar dos horas de conversaci6n sin tocar los lfmites de la murmuraci6n; porque yo veo en ml, que con ser un animal, como soy, a cuatro razones que digo, me acuden palabras a la lengua como mosqui­tos al vino, y todas malicosas y murmurantes; por lo cual vuelvo a decir la que otra vez he dicho; que el hacer y decir mal lo heredamos de nuestros primeros padres y lo mamamos en la leche.«

44 H. Kamen, Die spanische Inquisition, München 1967, S. 164-166, 18.3 bis 188.

45 Zu dieser Einsicht in die Gefährlichkeit des Lästems siehe folgende Pas­sage aus El licenciado vidriera, N. E., II, S. 75: »Picabale una vez una avispa en el cuello, y no se la osaba sacudir, por no quebrarse; pero con todo eso, se quejaba. Pregunt6lo uno que c6mo sentfa aquella avispa, si

:1:15

Page 24: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen

era su cuerpo di vidrio. Y respondi6 que aquella avispa debia de ser mur­muradora, y que las lenguas y picos de los murmuradores eran bastantes a desmoronar cuerpos de bronce, no que de vidrio.« In La espaiiola ingle­sa, 0. C., 5. 862, erhalten die •murmuradores« eine besonders drohende Bedeutung, weil der Held als heimlicher Katholik in England um seine Existenz fürchten muß.

46 Novela y coloquio que pas6 entre Cipi6n y Berganza, N. E., II, 5. 224. -W. Krauss, Miguel de Cervantes. Leben und Werk, Neuwied/Berlin 1966, 5. 96 f.: •Die Reihe der Vorbilder, auf die sein [Cervantes'] poetischer Ehrgeiz blickte, war die von Homer zu Vergil, von Ariosto zu Tasso und Camöes. Der Klassizismus, die für Cervantes' Lebenswerk richtunggeben­de Literaturtheorie, war eine Hinterlassenschaft des italienischen Huma­nismus.«

47 N. E., II, S. 269; deutsch nach Gesamtausgabe I, 5. 645. 48 Los sueiios, I, S. 4· - E. C. Riley, Cervantes's Theory of the Novel, Ox­

ford 21964, S. 115, hebt hervor, daß Cervantes auf die Beziehung zum Leser bedacht war: » •.. and so it was with the individual reader that Cer­vantes, who was inclined to be touchy in his wider relations with the public, established that sympathetic contact in which he has never been equalled.«

49 Quevedo, EI Busc6n, hg. v. A. Castro, Madrid 1967, S. 144. 50 Quevedo, Los sueiios, I, (Las zahurdas de Plut6n) S. 122-125; II (La

hora de todos y la Fortuna con seso, XXXVIII), S. 230. 51 Don Quijote, I JJ, R. M. III, 5. 192. 52 Zur •limpieza de sangre« siehe: Vicens Vives, Manual de historia econ6-

mica, S. 304; Elliott, Imperial Spain, S. 94-97, 212-217. - A. A. Sicroff, Les controverses des statuts de purete de sang en Espagne du XVe au XVIIe siecle, Paris 1960, 5. 27-32, 63, 140, 182 f. - Kamen, Die spani­sdte Inquisition, 5. 17, 24 f., 31, 48, 61 f., 94 f., 137-156.

53 La fuerza de la sangre, 0. C., S. 893· - Vgl. La seiiora Cornelia, 0. C., 5. 978.

54 Kamen, Die spanisdte Inquisition, 5. 146. - A. A. van Beysterveldt, Re­percussions du souci de Ia purete de sang sur la conception de l'honneur dans Ia :ocomedia nueva.- espagnole, Leiden 1966, 5. 5·

55 Im Roman Los trabajos de Persiles y Sigismunda (III 8) beschreibt Cervan­tes einen Aufzug schöner Jungfrauen vor Toledo mit folgenden Worten: •Finalmente, Ia rusticidad de sus galas se aventajaba a las mas ricas de Ia corte, porque, si en ellas se mostraba la honesta mediania, se descubria asimismo Ia extremada limpieza: todas eran flores, todas rosas, todas do­naire, y todas juntas componian un honesto movimiento, aunque de dife­rentes bailes formado, el cual movimiento era incitado del son de los dife­rentes instrumentos ya referidos.« (0. C., 5. 1650).

56 In den Sueiios, II, 21 (EI mundo por de dentro), spricht der »Desen­gafioc, personifiziert in einem ehrwürdigen Alten: »Si tU quieres, hijo, ver el mundo, ven conrnigo, que yo te llevare a la calle mayor, que es andonde salen todas las figuras, y alH veras juntos los que por aqu1 van divididos, sin cansarte. Yo te ensefiare el mundo como es: que tu no al­canzas a ver sino lo que parece.« Und etwas später: "· .. hasta ahora no sabes para lo que Dios te di6 los ojos ni cu:H es su oficio: ellos han de ver, y la raz6n ha de juzgar y elegir; al reves lo haces, o nada haces, que es peor.« (5. 45 f.).

57 In EI Busc6n, 5. 25o-253, wird das Auftreten der Liebhaber der Nonnen

:1:15

Page 25: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen

vor einem Kloster gesd!ildert: ,.Fulme a las vistas, y alla - con ser una plazuela bien grande - era menester enviar a tomar lugar a las doce, como comedia nueva: hervlan devotos. Al fin me puse como pude; po­dlase ir a ver las diferentes posturas de los amantes: cual, sin pestaiiear, mirando, con su mano puesta en la espada y Ia otra en el rosario, estaba como figura de piedra sobre sepulcro; otro, alzadas las manos y entendi­dos los brazos a lo serafico, recibiendo las llagas; cual, con Ia boca mas abierta que Ia de mujer pedigüeiia, sin hablar palabra, le enseiiaba a su querida las entraiias por el gaznate; otro, pegado a Ia pared, dando pesa­dumbre a los ladrillos, que pareda medirse con la esquina; otro, se pa­seaba como si le hubieran de querer por el portante, como a mad10; otro, con una carta en Ia mano, a uso de cazador con came, que pareda lla­maba al halc6n .... Esto era de la parte de abajo; pero de Ia de arriba, adonde estaban las monjas, era cosa de ver tambien; porque las vistas era una torrecilla llena toda de rendijas, y una pared con deshilados, que ya pareda salvadera, ya pomo de olor. Estaban todas los agujeros poblados de brujulas: aiH se vda una pepitoria, una mano o un pie; en otra parte habfa cosas de sabado: cabezas y lenguas, aunque faltaban sesos; a otro lado se mostraba buhonerfa: una mostraba el rosario, otra, el paiiizuelo; en otra parte asomaba un guante; por otra, un list6n verde; unas hablaban algo recio otras toslan; cual hada la seiia de los sombreros (como si sacara araiias), ceceando. « '

58 Den geschichtsphilosophischen Zusammenhang zwischen der spanischen My­stik und dem Werk von Cervantes hat Lukacs, Die Theorie des Romans, S. 104, formuliert: »Cervantes lebt in der Periode der letzten, großen und verzweifelten Mystik, des fanatischen Versuchs einer Erneuerung der ver­sinkenden Religion aus sich selbst; in der Periode der in mystischen For­men aufsteigenden neuen Welterkenntnis; in der letzten Periode von wahr­haft erlebten, aber bereits zielverlorenen, suchenden und versucherischen, okkulten Bestrebungen. Es ist die Periode der freigelassenen Dämonie, die Periode der großen Verwirrung der Werte bei noch bestehendem Wert­system.«

59 Luis de Le6n, De los nombres de Cristo, hg. v. F. De Onls, Madrid 41956, 3 Bde; II, S. 111, 113 f. - Vergleiche die Darlegung bei Castro, La reali­dad hist6rica, S. 283-285.

6o Luis de Le6n, Nombres de Cristo, III, S. 190; I, S. 134· 61 Luis de Le6n, Nombres de Cristo, II, S. 121, 122, 124, 126, 172 f., 174, 181. 62 0. C., S. 896: dank »göttlicher Erlaubnis des Himmels« glaubt Rodolfos

Vater der Erzählung seiner Frau über Leocadias Herkunft und ihre An­sprüche, •als ob sie durch viele und echte Zeugen bewiesen wäre«. - F. Rauhut, Consideraciones sociol6gicas sobre la :.Gitanilla.: (in: Anales Cer­vantinos, 3, 1953-1956, S. 154) stellt die Frage, wie es möglich sei, daß Leocadia sich in den Schänder ihrer Ehre verliebe, und er sucht die Antwort im Ehrenkodex, in der aristokratischen Mentalität, in der die Heirat die Schändung lösche.

63 Luis de Le6n, Nombres de Cristo, II, S. 181. 64 Cervantes spricht von »tan extremados extremos«; 0. C., S. 898: ,. Y en

esto se le iba entrando por los ojos a tomar posesi6n de su alma la hermosa imagen de Leocadia, la cual, en tanto que la cena venfa, viendo tambit~n tan cerca de sf al que ya querfa mas que a la luz de los ojos con que alguna vez a hurto le miraba, comenz6 a revolver en su imaginaci6n lo que con Rodolfo habla pasado: comenzaron a enflaquecerse en su alma

:1:15

Page 26: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen 143

las esperanzas que de ser su esposo su madre le habfa dado, temiendo que a la cortedad de su ventura habfan de corresponder las promesas de su madre; consideraba cuan cerca estaba de ser dichosa o sin dicha para siempre; y fue la consideraci6n tan intensa y los pensamientos tan revuel­tos, que le apretaron el corazon de manera que comenz6 a sudar y a per­derse de color en un punto, sobreveniendole un desmayo, que la forz6 a reclinar la cabeza en los brazos de dofia Estefanfa, que, como asf la vi6 con turbaci6n la recibi6 en ellos. «

65 Don Quijote, I 27, R. M. 111, bes. S. 37 f. 66 Luis de Le6n, Nombres de Cristo, 111, S. 136. 67 La espaiiola inglesa, 0. C., S. 873. 68 Nombres de Cristo, II, S. 161. 69 Was im Text folgt, wäre gegen die Interpretation von Casalduero, Sentido

y forma en las >Novelas ejemplares<, S. 125 f., einzuwenden; s. o. Anmer­kung))·

70 0. c., s. 857· 858 f. 71 0. c., s. 858. 72 EI amante liberal, 0. C., S. 810. 73 Der Edelmütige Liebhaber berichtet, wie das Schiff, auf dem sich die

geliebte Leonisa befand, untergegangen ist, und fährt fort, 0. C., S. 814: »y aunque el miedo de morir era general en todos, en mf era muy al con­trario, porque con la esperanza engafiosa de ver en el otro mundo a la que habla tan poco que de este se habla apartado, cada punto que la goleta tardaba en anegarse o en embestir en las pefias era para ml un siglo de mas penosa muerte; las levantadas olas que por encima del bajel y de mi cabeza pasaban me hadan estar atento a ver si en ellas venfa el cuerpo de la desdichada Leonisa ... «.

74 0. C., S. 830 f.: »Qued6 como fuera de sl a estas razones Ricardo, y no supo ni pudo responder con otras a Leonisa que con hincarse de rodillas ante ella y besarle las manos, que le tom6 por fuerza muchas veces, banan­doselas en tiernas y amorosas lagrimas ... «.

75 EI amante liberal, 0. C., S. 824. 76 Die Heidin des Romans Los trabajos de Persiles y Sigismunda (IV 12) ge­

steht der Königin Eustoquia, unter deren Obhut sie lebt: »Sigismunda, muchacha sola y persuadida, lo que respondi6 fue que ella no tenfa otra consejera que Ia aconsejase sino a su misma honestidad; que, como esta se guardase, dispusiesen a su voluntad de ella« (0. C., S. 1710).

77 Castro, La realidad hist6rica, S. 294. 78 A. Castro, De Ia edad conflictiva (1. El drama de la honra en Espaiia y

en su literatura), Madrid 21961, S. 81. 79 EI amante liberal, 0. C., S. 810 f. So El celoso extremeiio, N. E., II, S. 88. 81 N. E., II, S. 90. - Castro, La realidad hist6rica, S. 205, 268 f. 82 Castro, De la edad conflictiva, S. 195· 83 W. Benjamin, Schicksal und Charakter, in: Schriften, hg. v. Th. W. Adorno

u. G. Adorno, Frankfurt a. M. 1955, 2 Bde; I, S. 38. 84 N. E., II, S. 89, 90, 91, 92, 93· 85 N. E., II, S. 91 f. 86 »Desmoronar aquel edificioc, N. E., II, S. 110. - Im Manuskript der Er­

zählung hatte Cervantes wesentlich ausführlicher bei der » gente de barrioc, bei ihrer Funktion, die Ehre der Mitbürger systematisch zu bespitzeln ver­weilt; vielleicht hat er die Passage für den Drud< gekürzt, um diese kon-

Page 27: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

144 Anmerkungen

krete Kritik an der Limpieza-Ideologie und an dem Bespitzelungssystem der Inquisition nicht allzu deutlich hervortreten zu lassen. Von den Spit­zeln heißt es im Manuskript: »Jllntanse las fiestas de verano, 6 ya en las casas de contrataci6n del barrio ... , 6 ya en los portales de las iglesias, a la prima noche, y desde alH gobiernan el mundo, dicen su parecer de las viudas, acmhdanse de las solteras, y no perdonan a las religiosas; califican ejecutorias, desentierran linajes, resucitan rencores, entierran buenas opinio­nes y consumen casas de gula, fin y paradero de toda su platica.« (N. E., II, S. 105, Anmerkung 8).

87 L. Spitzer, Das Gefüge einer cervantinisdten Novelle, in: Romaniseite Stil­und Literaturstudien, Marburg 1931, 2 Bde; II, S. 148 f., 174·

88 N. E., II, 5. 102 f., 156, 157, 165. 89 N. E., II, S. 167. - Die Schuld sucht Carrizales bei sich selbst: »La ven­

ganza que pienso tomar desta afrenta no es ni ha de ser de las que ordina­riamente suelen tomarse; pues quiero que, asf como yo fuf extremado en lo que hice, asf sea la venganza que tomare, tomandola de mf mismo, como del mas culpado en este delito; que debiera considerar que mal podfan estar ni compadecerse en uno los quince afios desta muchacha con los casi ochenta mfos. Yo fuf el que, como el gusano de seda, me fabrique la casa donde muriese ... « (S. 166 f.)

90 N. E., II, S. 159 f.; deutsch nach Gesamtausgabe I, S. 425. - Siehe auch die zweite Ohnmacht, N. E., II, S. 168: »Esto dicho, le sobrevino un ter­rible desmayo, y se dej6 caer junto de Leonora, que se juntaron los ros­tros ... «

91 Der Freund Lotario versucht, ihn darauf aufmerksam zu machen: »Mira, ipues, oh Anselmo! al peligro que te pones en querer turbar el sosiego en que tu buena esposa vive: mira por cuan vana e impertinente curiosidad quieres revolver los humores que ahora estan sosegados en el pecho de tu casta esposa ... «; Don Quijote, I, 33; R. M., III, S. 199.

92 Don Quijote, I, 34; R. M., III, S. 255: »Atentfsimo habfa estado Anselmo a escuchar y a ver representar Ia tragedia de Ia muerte de su honra; la cual con tan extrafios y eficaces afectos Ia representaron los personajes della, que pareci6 que se hablan transformado en Ia misma verdad de lo que fin­gfan.«

93 Don Quijote, I, 33; R. M., III, S. 177-182. 94 Don Quijote, I, 33; R. M., III, S. 173-174; D. Quijote, I, 34; R. M., III, 5.

215 f. - »The relationship of hidalgos to the world of business and com­merce seems to have been somewhat ambiguous. Many of them were heavily engaged in financial administration, since only proven hidalgos could farm royal taxes.« (Elliott, Imperial Spain, S. 104). - Carande, Carlos V y sus banqueros, I, S. 105, weist darauf hin, daß besonders der süd­spanische Adel (in Sevilla) sein Kapital im Handel anlegte.

95 Don Quijote, I, 33; R. M., III, S. 183. Die Verbindung zwischen Ehre und Limpieza de sangre schafft eine Formulierung, die auf die Dokumentierung des reinen Stammbaums anspielt: » .•• Camila ... es archivo donde asiste la honestidad y vive el comedimiento y el recato ... «, ebd., S. 219.

96 Don Quijote, I, 33; R. M., III, S. 189-191.

97 Don Quijote, I, 33; R. M., III, S. 194: ,. Es asimesmo la buena mujer como espejo de cristal Iudente y claro; pero esta sujeto a empafiarse y escure­cerse con cualquiera aliento que le toque. Hase de usar con la honesta mujer el estilo que con las reliquias: adorarlas, y no tocarlas.«

Page 28: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen 145

98 »Salir bien de tan revuelto laberinto« heißt es im Don Quijote, I, 34; R. M., III, S. 237.

99 Don Quijote, I, 35; R. M., III, S. 273 f.; S. 275: •Con tan desdichadas nue­vas casi lleg6 a terminos Anselmo, no s6lo de perder el juicio, sino de acabar la vida. Llevant6se como pudo, y lleg6 a casa de su amigo, que aun no sabfa su desgracia; mas como le vi6 llegar amarillo, consumido y seco, entendi6 que de algun grave mal venfa fatigado. Pidi6 luego An­selmo que le acostasen, y que le diesen aderezo de escribir. Hfzose asl, y dejaronle acostado y solo, porque el asf lo quiso, y aun que le cerrasen la puerta. Viendose, pues, solo comenz6 a cargar tanto la imaginaci6n de su desventura, que claramente conoci6 que se le iba acabando la vida; y asf, orden6 de dejar noticia de la causa de su extraiia muerte; y comenzando a escribir, antes que acabase de poner todo lo que querfa, le falt6 el alien­to y dej6 la vida en las manos del dolor que le caus6 su curiosidad imper­tinente.«

100 F. Bacon, Neues Organ der Wissensd!aften, übers. u. hg. v. A. Th. Brü<k, Darmstadt 21962; I 62, S. 42.

101 Bacon, Neues Organ, I 50 u. 51, S. 37; II 6, S. 104. 102 Bacon, Neues Organ, I 82, S. 62. 103 Don Quijote, I, 33; R. M., III, S. 186, 210. 104 Los trabajos de Persiles y Sigisrnunda, III 2, 0. C., S. 1631; deutsch nach

Gesamtausgabe I, S. 949 f. 105 La fuerza de Ia sangre, 0. C., S. 898; La espaiiola inglesa, 0. C., S. 857.

- Vgl. Los trabajos de Persiles y Sigisrnunda, IV 3 u. 6, 0. C., S. 1693, 1697·

106 Los trabajos de Persiles y Sigisrnunda, III 2, 0. C., S. 1630 f. - Erhaben­heit und Allwissenheit der - personifizierten - Poesie preist Don Qui­jote, II 16, R. M., V, S. 292 f.

107 N. E., I, S. 49· - Die Bedeutung der Preciosa als •Poesie« hält schon K.-L. Selig, Concerning the Structure of Cervantes' >La Gitanilla, (in: Rornanistisd!es ]ahrbud!, XIII, 1962, S. 273-276), als »symptomatic struc­tural detail« der Novelle fest. - Cervantes' Darstellung und Verherr­lichung der Poesie geht ihrem baren Inhalt nach - Poesie als Inbegriff aller Wissenschaften und als Ausdru<k höchster Sittsamkeit - nicht über die literaturtheoretischen Konzeptionen seiner Zeit hinaus (E. C. Riley, Cervantes's Theory of the Novel, S. 73-76, 95-98). Cervantes entblößt allerdings durch die Einfügung dieser Hymne auf die Poesie in spezifische erzählerische Zusammenhänge die gesellschaftliche Funktion jener Konzep­tionen; er kontrastiert, nicht selten ohne Sarkasmus, den hohen Anspruch der Poesie mit der Prosa, mit der gesellschaftlichen Wirklichkeit. Aus die­sem Grunde ist es fragwürdig, ob man die Äußerungen über die Poesie aus dem Zusammenhang herausbrechen darf, um Cervantes' Literaturtheorie aus ihnen abzulesen.

108 N. E., II, S. 48 f.; vgl. La ilustre fregona, N. E., I, S. 275-277, 283. 109 Dazu M. Bataillon, Erasrno y Espafia, Mexico/Buenos Aires 21966. Ho Hauser, Sozialgesd!id!te der Kunst und Literatur, I, S. 319 f., 348. 111 N. E., I, S. 298 f., 299 f., 322. 112 Siehe die Beschreibungen prächtig glänzender Schönheit in La fuerza de

la sangre, 0. C., S. 897; in EI arnante liberal, 0. C., S. 8:ro, 816, 829. - Folkloristisch aufgeputzt tritt die Erlaud!te Sd!euerrnagd zuerst auf, N. E., I, S. 249.

Page 29: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen

:1:13 La espanola inglesa, 0. C., S. 866-867. Das ähnlkhe Motiv in Los trabajos de Persiles y Sigismunda, IV, 9·

114 Hierauf weist audt Rauhut, Consideraciones sociol6gicas sobre >La gita­nilla<, S. 146, hin.

115 La ilustre fregona, N. E., I, S. 264-265. 116 La gitanilla, N. E., I, S. 77 f. - In den Trabajos de Persiles y Sigis­

munda, I 23, wird die Allmadtt der Liebe in einem Moment besdtworen, da der Leser die Protagonisten nodt für Bruder und Sdtwester halten soll.

117 Casalduero, Sentido y forma en las >Novelas ejemplares<, S. 69, 71. :1:18 N. E., I, S. 3-5. 119 N. E., I, S. 20, 33, 34, 38, 43· 120 N. E., I, S. 6, 11, 18, 19, 21. 121 •Guardate de las caldas; Principalmente de espaldas; I Que suelen ser

peligrosas I En las principales damas.« N. E., I, S. 31. 122 N. E., I, S. 24, 43· 123 N. E., I, S. 32 f.; deutsdt nadt Gesamtausgabe I, S. 111 f. 124 N. E., I, S. 39: »que si Ia virginidad se ha de inclinar, ha de ser a este

santo yugo; que entonces no seda perderla, sino emplearla en ferias que felices ganancias prometen.« Deutsdt nach Gesamtausgabe I, S. 116.

125 N. E., I, S. 39: »Cortada Ia rosa del rosa! i con que brevedad y facilidad se mardtita! Este Ia toca, aquel Ia huele, el otro Ia deshoja, y, finalmente, entre las manos rusticas se deshace.« - Zur hohen Selbsteinsdtätzung der Preciosa siehe N. E., I, S. 38, 123.

12.6 Don Quijote, I 14; E. Köhler, Wandlungen Arkadiens: die Marcela-Episode des >Don Quijote< (1, :1:1-14), (in: ders., Esprit und arkadische Freiheit. Aufsätze aus der Welt der Romania, Frankfurt a. M./Bonn 1966, S. 302 bis 327). Mißtrauen gegen die wilde Leidensdtaft spridtt audt aus den Wor­ten Preciosas, N. E., I, S. 38 f.: », .. se que las pasiones amorosas en los reden enamorados son como lmpetus indiscretos que hacen salir a Ia vo­luntad de sus quicios; Ia cual, atropellando inconvenientes, desatinada­mente se arroja tras su deseo, y pensando dar con Ia gloria de sus ojos, da con el infiemo de sus pesadumbres. Si alcanza lo que desea, mengua el deseo con la posesi6n de la cosa deseada, y quiz:i abriendose entonces los ojos del entendimiento, se vee ser bien que se aborrezca lo que antes se adoraba.«

127 N. E., I, S. 71. 12.8 N. E., I, S. 12.0. 129 N. E., I, S. 37 f., 23. 130 Don Quijote, I, 22; vgl. die Bemerkung von W. Krauss, Miguel de Cervan-

tes, S. 15. 131 Elliott, Imperial Spain, S. 311. 132 N. E., I, S. 149, 161, 177, 216. 133 N. E., I, S. 189 f.; deutsdt nadt Gesamtausgabe I, S. 264. 134 In La ilustre fregona, La fuerza de Ia sangre; 'eine Umwandlung der

Vergewaltigung in ein unerfülltes Heiratsverbredten in Las dos doncel­las, La senora Cornelia, oder in der Cardenio-Erzählung des Don Qui­jote, I 24.

135 Don Quijote, I :1:1, R. M., I, S. 253· 136 N. E., I, S. 67, 68. 137 E. Blodt, Das Prinzip Hoffnung, Frankfurt a. M. 1959, 2 Bde; II, S. 1220. 138 N. E., I, S. 66 f. 139 N. E., I, S. 69.

:1:15

Page 30: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Anmerkungen

140 Don Quijote, I 11, R. M., I, S. 249-254. 141 N. E., I, S. 68; deutsch nach Gesamtausgabe I, S. 135· 142 Navarrete, Conservaci6n de monarqu[as, S. 455, 467, 470. 143 N. E., I, S. 225-227; deutsch nach Gesamtausgabe I, S. 434· 144 Elliott, Imperial Spain, S. 288 f., 306. 145 Bloch, Das Prinzip Hoffnung, I, S. 555 f.

147

146 Unbarmherzig schlägt im Zwiegespräch zwischen Cipi6n und Berganza, N. E., li, S. 317-319, die Satire auf die Minderheit der Morisken ein, jene »morisca canalla«, jene •vlboras«; schamlos stellt sie sich in den Dienst der blind verfügenden Staatsgewalt. - Humaner scheint die Wie­dererkennungsszene konzipiert, die Sancho Panza mit seinem Nachbarn Ricote feiert, einem Morisken, der heimlich aus der Verbannung in die ge­liebte Heimat zurückkehrt; der Leser stutzt allerdings und weiß nicht, ob er es als puren Hohn oder als raffinierte indirekte Persiflage nehmen soll, wenn das Opfer des Rassismus plötzlich die Vertreibung der Morisken rechtfertigt, sich mit dem Recht seiner Henker identifiziert und den un­erbittlichen Scharfsinn lobt, mit dem die Morisken-Gesetze durchgeführt worden seien (Don Quijote, II 54, 65; R. M., VII, S. 325-333; VIII, S. 202 f.). - Ausdrüddich formuliert Cervantes in La gitanilla (N. E., I, S. 24) die Einsicht, daß eine ethnische und soziale Minderheit notwendiger­weise - um ihrer Selbsterhaltung willen - eine frühreife und schärfere Intelligenz entwickelt; der Teufel und die Erfahrung seien ihre Lehrmei­ster: »... no hay gitano necio, no gitana lerda; que como el sustentar su vida consiste en ser agudos, astutos y embusteros, despabilan el ingenio a cada paso, y no dejan que crle moho en ninguna manera. (Veen estas muchachas mis compaiieras, que estan callando y parecen bobas? Pues en­trenles el dedo en Ia boca y tientelas las cordales, y veran lo que veran. No hay muchacha de doce que no sepa lo que de veinte y cinco, porque tienen por maestros y preceptores al diabio y al uso, que les enseiia en una hora lo que hablande aprender en un aiio.«

147 Don Quijote, I 36, R. M., III, S. 284-297. 148 Don Quijote, II 20, R. M., VI, S. 43 ff.: »Dos linajes solos hay en el mundo,

como deda una agüela mla, que son el tener y el no tener; aunque ella al del tener se atenla; y el dla de hoy, mi seiior don Quijote, antes se toma el pulso al haber que al saber: un asno cubierto de oro parece mejor que un caballo enalbardado.«

149 Don Quijote, I 38, R. M., III, S. 331-333. 150 N. E., Il, S. 18 f. 151 N. E., Il, S. 329-336. 152 Hauser, Sozialgeschichte der Kunst und Literatur, I, S. 429. 153 N. E., Il, S. 338: •La sabidurfa en el pobre esta asombrada; que Ia nece­

sidad y miseria son las sombras y nubes que Ia escurecen, y si acaso se descubre, Ia juzgan por tontedad y la tratan con menosprecio.«

Page 31: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Bibliographie

Allgemeiner Teil

Erich AuERBACH, Mimesis. Dargestellte Wirklichkeit in der abendländischen Literatur, Bem 21959.

Walter BENJAMIN, Schicksal und Charakter; in: ders., Schriften, hg. v. Th. W. Adorno u. G. Adorno, Frankfurt/Main, 1955, 2 Bde, I, S. 31-39.

Ernst BLOCH, Das Prinzip Hoffnung, Frankfurt/Main 1959, 2 Bde. Mare BLOCH, La socil~te feodale, Paris 1939, 1940, 2 Bde. Franz BORKENAU, Der Übergang vom feudalen zum bürgerlichen Weltbild, Pa­

ris 1934· Jacob BuRCKHARDT, Die Kultur der Renaissance in Italien, Berlin 1928. Sigmund FREUD, Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie; in: Gesammelte Werke,

hg. v. A. Freud u. a., Bd. V, London Repr. 1949. ders., Vorlesungen zur Einführung in die Psychoanalyse; in: Gesammelte Werke,

Bd. XI, Frankfurt/Main 31961. ders., Jenseits des Lustprinzips; Das Ich und das Es; in: Gesammelte Werke,

Bd. XIII, London Repr. 1955· ders., Das Unbehagen in der Kultur; in: Gesammelte Werke, Bd. XIV, London

Repr. 1955. ders., Abriß der Psychoanalyse; in: Gesammelte Werke, Bd. XVII, London

Repr. 1955. Fran~ois Louis GANSHOF, Was ist das Lehnswesen? (Aus dem Französischen

übersetzt v. R. u. D. Groh), Darmstadt 1961. L. GoLDSCHMIDT, Universalgeschichte des Handelsrechts, Aalen Nachdruck 1957

(31891). Arnold HAUSER, Sozialgeschichte der Kunst und Literatur, München 1958, 2

Bde. I. KANT, Kritik der Urteilskraft, hg. v. K. Vorländer, Harnburg 1963. Erich KöHLER, Ideal und Wirklichkeit in der Höfischen Epik. Studien zur

Form der frühen Artus- und Graldichtung, Tübingen 1956. ders., Trobadorlyrik und Höfischer Roman. Aufsätze zur französischen und

provenzalischen Literatur des Mittelalters, Berlin 1962. ders., Esprit und arkadische Freiheit. Aufsätze aus der Welt der Romania,

Frankfurt/Main-Bonn 1966. Josef KuuscHER, Allgemeine Wirtschaftsgeschichte des Mittelalters und der

Neuzeit, München/Wien 31965, 2 Bde. Jacques LE GoFF, Das Hochmittelalter (aus dem Französischen übersetzt v. S.

Metken), Frankfurt/Main 1965 = Fischer Weltgeschichte Bd. 11. ders., Marchands et banquiers du moyen age, Paris 31966. Georg LuKA.cs, Die Theorie des Romans. Ein geschichtsphilosophischer Versuch

über die Formen der großen Epik, Neuwied/Berlin 31965. Niccol6 MACHIAVELLI, 11 principe, Einleitung "und Anmerkungen von F. Cha­

bod, hg. v. L. Firpo, Turin 31963.

Page 32: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Bibliographie 1.49

Herbert MARCUSE, über den affirmativen Charakter der Kultur, in: ders., Kul­tur und Gesellschaft 1., Frankfurt/Main 1.965.

ders., Triebstruktur und Gesellschaft. Ein philosophischer Beitrag zu S. Freud (Deutsch von M. v. Eckardt-Jaffe), Frankfurt/Main :1965.

Pierre MESNARD, L'Essor de la philosophie politique au XVIe siede, Paris :195:1. MoNTESQUIEu, Oeuvres completes, hg. v. R. Caillois, Paris :1964, :1966, 2 Bde. Walter PABST, Novellentheorie und Novellendichtung. Zur Geschichte ihrer An-

tinomie in den romanischen Literaturen, Heidelberg 2:1967. Henri PIRENNE, Les villes du moyen age. Essai d'histoire economique et sociale,

Brüssel :1927. ders., Histoire economique de l'occident medieval, Brügge :195:1. F. W. J. von ScHELLING, Philosophie der Kunst, Darmstadt Nachdruck :1960. Henri S:EE, Die Ursprünge des modernen Kapitalismus. Ein historischer Grund­

riß (aus dem Französischen übersetzt von Y. Sermon), Wien :1948. Werner SoMBART, Der moderne Kapitalismus. Historisch-systematische Darstel­

lung des gesamteuropäischen Wirtschaftslebens von seinen Anfängen bis zur Gegenwart, Bd. I u. li, München/Leipzig 3:19:19.

ders., Liebe, Luxus und Kapitalismus (Originaltitel: Luxus und Kapitalismus), München :1967.

Thorstein VEBLEN, Theorie der feinen Leute. Eine ökonomische Untersuchung der Institutionen (Deutsch von S. Heintz u. P. v. Haselberg), Köln/Ber­lin o. J.

Max WEBER, Wirtschaft und Gesellschaft. Grundriß der verstehenden Soziolo­gie (Studienausgabe hg. v. J. Winckelmann), Köln/Berlin :1964.

ders., Die protestantische Ethik. Eine Aufsatzsammlung (hg. v. J. Winckelmann) München/Harnburg :1965.

Bibliographie zu Teil I

:z. Textausgaben:

Leon Battista ALBERT!, I primi tre libri della famiglia, hg. v. F. C. Pellegrini u. R. Spongano, Florenz :1946.

Matteo BANDELLO, Tutte le opere, hg. v. F. Flora, Mailand 3:1952, 2 Bde. Giovanni BoccACCIO, Decameron, hg. v. V. Branca, Florenz :1960. ders., Das Dekameron. übersetzt v. R. Macchi, Berlin/Hamburg :1958, 2 Bde. ders., Ameto. Lettere. Corbaccio, hg. v. N. Bruscoli, Bari :1940. ders., Genealogie deorum gentilium libri, hg. v. V. Romano, Bari :195:1, 2 Bde. ANDREAS CAPELLANUS, De Amore, hg. v. E. Trojel, München 2:1964. DANTE ALIGHIERI, La Divina Commedia, hg. v. N. Sapegno, Florenz :1955 bis

:1957,3 Bde. FABLIAUX, Recueil general et complet des Fabliaux des XIIIe et XIVe siecles,

hg. v. A. de Montaiglon u. G. Raynaud, Paris :1872-:1890, 6 Bde. Ser Giovanni FIORENTINO, 11 Pecorone, hg. v. S. Battaglia, Mailand :1943. MARIE DE FRANCE, Les Lais, hg. V. r. Rychner, Paris :1968. MAsucc10 SALERNITANO, 11 Novellino, hg. v. G. Petrocchi, Florenz :1957· NovELLE DEL CINQUECENTO, hg. v. G. Salinari, Turin :1964. NovELLINO e Conti del Duecento, hg. v. S. LoNigro, Turin :1963. Francesco PETRARCA, Le Rime, hg. v. G. Carducci u. S. Ferrari, Florenz :1957. Franeo SAcCHETTI, 11 Trecentonovelle, hg. v. V. Pernicone, Florenz :1946. Giovanni SERCAMBI, Novelle, hg. v. A. d'Ancona, Bologna :187:1. Gentile SERMINI, Novelle, hg. v. A. Colini, Lanciano :19:1:1.

Page 33: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

150 Bibliographie

2. Zur Wirtschafts- und Gesellschaftsgeschichte des Trecento:

Marvin B. BECKER, Same Aspects of Oligarchical, Dictatorial and Popular Signorie in Florence, :1282-1382; in: Comparative Studies in Society and History, 2, 1959!6o, S. 421-439.

Marvin B. BECKER/Gene A. BRUCKER, The Arti Minori in Florentine Politics, 1342-1378; in: Mediaeval Studies, 18, 1956, S. 93-104.

Georg DAHM, Das Strafrecht Italiens im ausgehenden Mittelalter, Berlin/Leip­zig 1931.

Robert DAVIDSOHN, Geschichte von Florenz, Berlin 1896-1927, 4 Bde. Alfred DoREN, Entwicklung und Organisation der Florentiner Zünfte im 13.

und 14. Jahrhundert, Leipzig 1897. ders., Studien aus der Florentiner Wirtschaftsgeschichte I: Die Florentiner

Wollentuchindustrie vom 14- bis zum 16. Jahrhundert, Stuttgart 1901. ders., Studien aus der Florentiner Wirtschaftsgeschichte II: Das Florentiner

Zunftwesen vom 14. bis zum 16. Jahrhundert, Stuttgart 1908. ders., Fortuna im Mittelalter und in der Renaissance; in: Vorträge der Biblio-

thek Warburg 1922/3, Leipzig/Berlin 1924; S. 71-144. ders., Italienische Wirtschaftsgeschichte, Jena 1934· Gino LuZZATTo, Storia economica d'Italia. Il medioevo. Florenz 1963. Niccol6 Ronouco, La democrazia fiorentina nel suo tramonto (1378-1382),

Bologna 1905. ders., I Ciompi. Una pagina di storia del proletariato operaio, Florenz 1945. Raymond de RoovER, The Rise and Decline of the Medici Bank 1397-1494,

Cambridge/Massachusetts 1963. Gaetano SALVEMINI, Magnati e popolani in Firenze dal 1280 al 1295 seguito da

La dignita cavalleresca nel comune di Firenze, Turin 1960. Armando SAPORI, Studi di storia economica, Florenz, Bd. I u. II 31955, Bd. III

11967. Emesto SESTAN, Il comune nel Trecento; in: Il Trecento (Libera cattedra di

storia della civilta fiorentina), Florenz 1953, S. 21-38. Berthold STAHL, Adel und Volk im Florentiner Dugento, Köln/Graz 1965. Nino TAMASSIA, La famiglia italiana nei secoli XIV e XV, Mailand 1910.

3. Literaturwissenschaftliche Untersuchungen:

Vittore BRANCA, Il cantare trecentesco e il Boccaccio del Filostrato e del Te­seida, Florenz 1936.

ders., Linee di una storia della critica al , Decameron<, con bibliografia boccac-cesca, Mailand/Genua/Rom/Neapel1939·

ders., Boccaccio medievale, Florenz 1964. Laufraneo CARETTI, Saggio sul Sacchetti, Bari 1951. S. Bemard CHANDLER, Man, Emotion and Intellect in the ,Decameron<; in:

Philological Quarterly, XXXIX, 1960, S. 400-412. Vincenzo CroFFARI, The Conception of Fortune in the >Decameron<; in: Italica,

XVII, 1940, S. 129-137. ders., The Function of Fortune in Dante, Boccaccio and Machiavelli; in: Ita­

lica, XXIV, 1947, S. 1-13. Louise George CLUBB, Boccaccio and the Boundaries of Love; in: Italica,

XXXVII, 1960, S. 188-196. Ernst Robert CuRTIUs, Neue Dantestudien. 3· Annominatio; in: ders., Gesam­

melte Aufsätze zur Romanischen Philologie, Bern/München 1960, S. 333-338.

Page 34: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Bibliographie 151

Francesco DE SANCTIS, Storia della letteratura italiana, hg. v. G. Luti u. G. In-namorati, Florenz 1960.

Letterio DI FRANCIA, La novellistica, Mailand 1924, 1925, 2 Bde. ders., Franeo Sacchetti novelliere, Pisa 1902. Giovanni GETTO, Vita di forme e forme di vita nel >Decameron<, Turin 1958. ders., Per un saggio su F. Sacchetti; in: Convivium, XV, 1943, S. 123-144. Edith G. KERN, The Gardens in the >Decameron< Cornice; in: PMLA, LXVI,

1951, s. 505-523. Ettore LI GoTT!, Franeo Sacchetti. Uomo >discolo e grosso<, Florenz 1940. Hans-Jörg NEuscHÄFER, Boccaccio und der Beginn der Novelle. Strukturen der

Kurzerzählung auf der Schwelle zwischen Mittelalter und Neuzeit, München 1969.

Giorgio PADOAN, Mondo aristocratico e comunale nell'ideologia e nell'arte di Giovanni Boccaccio; in: Studi sul Boccaccio Il, Florenz 1964, S. 81-216.

Giuseppe PETRONIO, n Decameron. Saggio critico, Bari 1935· Franz PIEPER, Franeo Sacchetti. Bürger von Florenz und Dichter. Studien zum

Leben und Werk nebst einem Konkordanz-Kommentar sämtlicher in seinen Werken vorkommenden Eigennamen und Erklärungen der für das Verständ­nis wichtigen historischen und kulturgeschichtlichen Anspielungen, Diss. Mar­burg 1939.

Leo PoLLMANN, Der Tractatus De Amore des Andreas Capellanus und seine Stellung in der Geschichte der Amor-Theorie, Diss. Freiburg 1955, masch.

ders., Die Liebe in der Hochmittelalterlichen Literatur Frankreichs, Frankfurt/ Main 1966.

Raffaelle RAMAT, Boccaccio 1340-1344; in Belfagor 1964, S. 17-30, 154-174. Natalino SAPEGNO, Storia letteraria del Trecento, Mailand/Neapel1963. Aldo D. ScAGLIONE, Nature and Love in the Late Middle Ages, Berkeley/Los

Angeles 1963. August Wilhelm ScHLEGEL, Boccaccio und das Decamerone; in: ders., Kritische

Schriften und Briefe, hg. v. E. Lohner, Bd. IV, Stuttgart 1965, S. 205-221. Cesare SEGRE, Lingua, stile e societa. Studi sulla storia della prosa italiana,

Mailand 1963.

Bibliographie zu Teil II

1. Textausgaben:

Pietro ARETINO, I capricciosi ragionamenti, hg. v. C. Traina, Rom 1961. BRANTOME, Les Dames galantes, hg. v. M. Rat, Paris 1960. Baldesar CASTIGLIONE, n libro del cortegiano, hg. V. G. Preti, Turin 1960. Les CENT NouVELLES NouvELLES, hg. v. F. P. Sweetser, Genf/Paris 1966. Alain CHARTIER, Les reuvres. Nouvellement imprimees reveues et corrigiees

oultre les precedentes impressions, Paris 1529. CONTEURS FRAN<;:AIS ou xv1e SIEGLE (Les Cent Nouvelles Nouvelles, Bonaven­

ture Des Periers, Noel du Fail, Marguerite de Navarre, Jacques Yver, Be­nigne Poissenot), hg.v. P. Jourda, Paris 1965.

MARGUERITE DE NAVARRE, L'Heptameron, hg. v. M. Franc;:ois, Paris 1960. dies., L'Heptameron, hg. v. Le Roux de Lincy u. A. de Montaiglon, Paris 188o,

4 Bde. dies., Das Heptameron. Aus dem Französischen übertragen von W. Widmer,

Darmstadt 1962.

Page 35: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

152 Bibliographie

dies., Lettres de Marguerite de Navarre; Nouvelles Lettres de M. d. N.; hg. v. F. Genin, Paris 1841, 1842, 2 Bde.

dies., Les Marguerites de la Marguerite des Princesses, hg. v. F. Frank, Paris 187}.

dies., Les dernieres poesies, hg. v. A. LeFranc, Paris 1896. ÜPuscuLES o'AMOUR par Heroet, La Borderle et autres Divins Poetes, Lyon 1547. PoEsiES du Roi Franc;ois Ier, de Louise de Savoie ... , de Marguerite, Reine de

Navarre et correspondance intime du Roi avec Diane de Poitiers et plusieurs autres dame de la cour; hg. v. A. Champollion-Figeac, Paris 1847.

LE RoMAN DE LA RosE, hg. v. F. Lecoy, Paris 1965, 1966, 2 Bde.

2. Zur Wirtsdtafts- und Gesellsdtaftsgesdtidtte Frankreims:

Marx BLOCH, Les caracteres originaux de l'histoire rurale fran~aise, Paris 31960, 2 Bde.

Francis DECRUE DE STouTz, La Cour de France et la socit~te au XVIe siede, Paris 1888.

A. DESJARDINS, Les sentiments moraux au XVIe siede, Paris 1886. R. DoucET, Les institutions de la France au XVIe siede, Paris 1948, 2 Bde. Martin GöHRING, Die Ämterkäuflidtkeit im Ancien rt~gime, Berlin 1938. ders., Gesdtidtte der großen Revolution, Tübingen 1950. Eridt HASSINGER, Das Werden des Neuzeitlidten Europa 1JD0-16oo, Braun­

sdtweig 1959· Hedwig HINTZE, Staat und Gesellsdtaft der französisdten Renaissance unter

Franz 1.; in: Deutsdte Vierteljahressdtrift für Literaturwissenschaft und Gei­stesgesdtichte, V (1927), S. 485-520.

Robert HoLTZMANN, Französische Verfassungsgesdtichte von der Mitte des 9· Jahrhunderts bis zur Revolution, München/Berlin 1910.

Percy Ernst SCHRAMM, Der König von Frankreidt. Das Wesen der Monardtie vom 9· zum 16. Jahrhundert, Darmstadt 21960, 2 Bde.

Henri S:EE, Französisdte Wirtschaftsgeschidtte, Jena 1930, 2 Bde. Gaston ZELLER, Les institutions de la France au XVIe siede, Paris 1948.

J. Literaturwissensdtaftlidte Untersudzungen:

Henri BussoN, Le rationalisme dans la Iitterature fran~aise de la Renaissance (1533-16o1), Nouvelle edition, revue et augmentee, Paris 1957·

Luden FEBVRE, Autour de !'Heptameron, Amour sacre, amour profane, Paris

1944· Jean FESTUGIERE, La philosophie de l'amour de Marsile Ficin et son influence

sur la Iitterature franc;aise au XVIe siede, Paris 1941. Pierre JouRDA, Marguerite d'Angouleme, Duchesse d'Alen~on, Reine de Na­

varre (1492-1549). Etude biographique et litteraire, Paris 1930, 2 Bde. Raymond LEBEGUE, Le >Cuyder< avant Montaigne et dans les >Essais<; in: Ca­

hiers de L' Association Internationale des Etudes Franc;aises, XIV (1962), s. 275-284.

Hans ScKOMMODAU, Die religiösen Dichtungen Margaretes von Navarra, Köln/ Opladen 1955.

ders., Margarete von Navarra. Petit oeuvre devot et contemplatif. Neuedition und Versudt einer Erklärung, Frankfurt/Main 1960.

Emile V. TELLE, L'Oeuvre de Marguerite d' Angouleme, Reine de Navarre, et Ia Querelle des Femrnes, Taulause 1937.

Page 36: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

Bibliographie 153

Bibliographie zu Teil III

1. Textausgaben:

Miguel de CERVANTES SAAVEDRA, Obras completas, hg. v. A. Valbuena Prat, Madrid 111960.

ders., EI ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha, hg. v. F. Rodrfguez Ma­rin, Madrid 71956-1961, 8 Bde. (Clasicos castellanos).

ders., Novelas ejemplares, hg. v. F. Rodrfguez Marfn, Madrid 1962 (Ciasicos cas tellanos) .

ders., Exemplarische Novellen. Die Mühen und Leiden des Persiles und der Sigismunda, hg. u. neu übersetzt v. A. M. Rothbauer, Stuttgart 1963 (Ge­samtausgabe in 4 Bden, Bd. I).

Luis de LE6N, De los nombres de Cristo, hg. v. F. De Onls, Madrid 41956, 3 Bde (Clasicos castellanos).

Francisco de QuEVEDO Y VrLLEGAS, EI Busc6n, hg. v. A. Castro, Madrid 1967 (Clasicos castellanos).

ders., Los suefios, hg. v. J. Cejador y Frauca, Madrid 1961, 2 Bde (Ciasicos castellanos).

2. Zur Wirtsmafts- und Gesellschaftsgesmimte Spaniens:

Rarnon CARANDE, Carlos V y sus banqueros. - La vida econ6mica de Espafia en una fase de su hegemonla 1516-1556, Madrid 1943.

ders., Carlos V y sus banqueros. - La hacienda real de Castilla, Madrid 1949. Francisco de CARDENAS, Ensayo sobre la historia de la propriedad territorial en

Espafia, Madrid 1875, 2 Bde. Americo CAsTRO, De la edad conflictiva. I. EI drama de la honra en Espafia

y en su literatura, Madrid 21961. ders., La realidad hist6rica de Espafia. Edici6n renovada, Mexico 1962. J. H. ELLIOTT, Imperial Spain 1469-1716, London 21965. Henry KAMEN, Die spanische Inquisition (aus dem Englischen von A. Dohm),

München 1967. Jose LARRAZ LoPEZ, La epoca del mercantilismo en Castilla (1500-1700),

Madrid 1943. Jose-Antonio MARAVALL, La philosophie politique espagnole au XVIIe siede

dans ses rapports avec l'esprit de la contre-reforme (aus dem Spanischen übersetzt von L. Cazes u.P. Mesnard), Paris 1955·

Pedro Fernandez de NAv ARRETE, Conservaci6n de monarqulas ( 1626); Madrid 1866 (Biblioteca de autores espafioles, XXV).

Antonio DoMrNGUEZ ÜRTIZ, Los conversos de orfgen judlo despues de la ex­pulsi6n; in: Estudios de Historia Social de Espafia, III (1955), S. 223-431.

Ludwig PFANDL, Spanische Kultur und Sitte des 16. und 17. Jahrhunderts, München 1924.

Andre-E. SAYous, La genese du systeme capitaliste: la pratique des affaires et leur mentalite dans l'Espagne du XVIe siede; in: Annales d'Histoire Eco­nomique et Sodale, 1936, S. 334-354·

Albert A. SrcROFF, Les controverses des statuts de >purete de sang< en Espagne du XVe au XVII siede, Paris 1960.

Jaime VrcENS VrvEs, Manual de historia econ6mica de Espafia. Con la colabo­raci6n de Jorge Nadal Oller, Barcelona 51967.

Page 37: Anmerkungen - link.springer.com978-3-476-03004-7/1.pdf · tempo quanto piu posso in exercitii lodati, non l'adopero in cose vili, non spendo piu tempo alle cose ehe ivi si richiegga

154 Bibliographie

3. Literaturwissenschaftlime Untersudlungen:

Ricardo del ARco, La infima levadura social en las obras de Cervantes; in: Estudios de Historia Social de Espafia, li, Madrid 1952, S. 210-290.

ders., La critica social en Cervantes; in: loc. cit., S. 291-326. Ana Maria BARRENECHEA, >La ilustre fregona< como ejemplo de estructura

novelesca cervantina; in: Actas del Primer Congreso Internadonai de Hispa­nistas, Oxford 1964, S. 199-206.

Marcel BATAILLON, Erasmo y Espaiia (Spanische Übersetzung von A. Alatorre), Mexico/Buenos Aires 21966.

A. A. van BEYSTERVELDT, Repercussions du souci de Ia purete de sang sur Ia conception de l'honneur dans Ia >comedia nueva< espagnole, Leiden 1966.

Joaqufn CASALDUERO, Sentido y forma de las >Novelas ejemplares<, Madrid 1962.

Americo CASTRO, EI pensamiento de Cervantes, Madrid 1925. E. F. JARENO, >EI coloquio de los perros<, documento social de Ia vida espa­

iiola en Ia edad de oro; in: Estudios de Historia Social de Espaiia, li, Madrid 1952, S. 327-364.

Werner KRAUSS, Miguel de Cervantes. Leben und Werk, Neuwied/Berlin 1966. Leo LöwENTHAL, Literature and the Image of Man. Studies of the European

Drama and Novel, 16oo-1900, Boston 21963; darin: chapter li, Cervantes, s. 20-56.

Amedee MAS, Quelques reflexions au sujet de >EI celoso extremeiio<; in: Bulle­tin Hispanique, LVI, 1954, S. 396-407.

Harri MEIER, Personenhandlung und Geschehen in Cervantes' >Gitanilla<; in: Romanische Forsd:mngen, LI, 1937, S. 187-218.

L. A. MuRILLO, Cervantes' >Coloquio de los perros< a Novel-Dialogue; in: Modern Philology, LVIII, 196ol1, S. 174-185.

Hans-Jörg NEUSCHÄFER, Der Sinn der Parodie im Don Quijote, Heidelberg 1963.

Franz RAUHUT, Consideraciones sociol6gicas sobre Ia >Gitanilla< y otras >Nove-las< cervantinas; in: Anales Cervantinos, lU, 1953, S. 145-160.

E. C. RILEY, Cervantes's Theory of the Novel, Oxford 21964. Luis RoSALES, Cervantes y la libertad, Madrid 1960, 2 Bde. K.-L. SELIG, Concerning the Structure of Cervantes' >La gitanilla<; in: Roma­

nistisches Jahrbuch, XIII, 1962, S. 273-276. Leo SPITZER, Das Gefüge einer Cervantinischen Novelle; in: ders., Romanische

Stil- und Literaturstudien, Marburg 1931, 2 Bde; li, S. 141-180.