1

MICHEL DE L'HOSPITAL EPISTOLARUM SEU SERMONUM LIBRI SEX

(11471 vers)

MICHAELIS HOSPITALII EPISTOLARUM LIBER PRIMUS.

(2401 vers)

AD MUSAS ROMANAS, UT BELLAIUM CARDINALEM, ROMAE COMMORANTEM, IN PATRIAM REMITTANT. E1_1 v.1 Musae, progenies magni Jovis aurea, flavum 2 quae Tiberim colitis, fugitivum reddite nobis, 3 reddite Bellaium, qui, nomine captus inani 4 Urbis, nunc habitat desertae moenia Romae, 5 oblitus patriae, veterumque oblitus amorum : 6 nec jam Parisios, nec jam praetoria curat 7 Sammoriana, nemusque suis plantaverat ipse 8 quod manibus, virides nec quos sacraverat hortos 9 obscaeno truncoque Deo ; nec pone fluentem, 10 perque latus laevum sinuosis flexibus amnem ; 11 nec scenae speciem, quam circumductus in orbem 12 perpetuus collis subjectique aequora campi 13 ostendunt, nec quae illo sunt miracula tractu. 14 Fama vetustatis, praejudiciumque facessat 15 nominis, ecquid habet tantum nova Roma ? Quibusne

Le texte proposé ici a été établi à partir de celui de la monumentaleédition des oeuvres complètes de Michel de L’Hospital publiée par P.J.S.Dufey, chez Antoine Boullard, en 1829 (tome III pour la poésie latine).

Nous avons cru pouvoir en conserver, le plus souvent, la ponctuation, certes archaïsante, car il nous a-t-il semblé que celle-ci ne gêne pasvraiment la compréhension du texte.

2

16 aequiparat nostram studiis et laudibus urbem ? 17 Num populi censu, domibus, templisque Deorum 18 vincimur ? Aut regis quidquam speciosius aula ? 19 Num pietas ergaque Deos, ergaque parentes 20 est minor in nobis ? Minor est aut sensus honesti ? 21 Hic leges et jura, magistratusque regendis 22 moribus, ac suaves inter convictus amicos, 23 fidaque conjugia, et soboles non credita falso : 24 non alio divina loco sapientia tantum 25 floruit, aut studia innuptae viguere Minervae. 26 Pace tua dictum sit, Romule, pace, Quirites, 27 vestra (si quis adhuc antiquae stirpis in urbe est 28 Barbarico nondum pollutus semine sanguis) 29 altior it caelo, majorque Lutetia Roma 30 attollit caput, et reliquas supereminet urbes. 31 Circum pinguis ager, fecundaque frugibus arva, 32 vina quoque Albanis et non cessura Latinis. 33 At Tiberim (quamvis Aegyptia pondera jactet) 34 non ego contulerim Sequanae, qui plurima longe 35 emensus spatia, et paribus jam quattuor auctus 36 ingreditur fluviis, ipsum prope navibus aequans 37 Ionium, tantas vehit alto gurgite merces. 38 His illum retrahi causis, et posse teneri 39 sperabam in patria, quamvis externa placerent : 40 nec quia rumor erat magno conquirere sumptu 41 insignes statuas, auroque rependere signa, 42 perfodere ingentes tumulos, veterumque labores 43 eruere artificum terrae penetralibus imis, 44 idcirco metui ; quin nescius, illa putabam 45 ornamenta Deis cogi pulcherrima nostris, 46 quae secum in patriam rediens ablata referret. 47 Sed nulla est constans hominum stabilisque voluntas : 48 mutantur studia atque animi, mutantur amores. 49 Nunc struit ille domos, nunc dicitur alta locare 50 fundamenta novae Pario de marmore villae 51 ad Tiberis ripam, et Claudi monumenta Neronis, 52 Romano in portu dum Roma antiqua manebat. 53 Haec adeo non sunt redeuntis signa ; quis amens 54 aedificat, quibus ipse locis consistere nolit ? 55 Aut laureta serit quae mox viduata relinquat ? 56 "Tu vero quisquis venientes prospicis annos, 57 imbellique domum designas ante senectae, 58 delectu in patriae superum ne fata Deorum 59 judicio postpone tuo ; sed protinus illa 60 quae tibi principium vitae dedit exige finem 61 in patria, quamvis alio te blanda voluptas, 62 quamvis ambitio traducat plena malorum." 63 Socratis exemplo, qui toto tempore vitae 64 exiit urbe semel tantum. Nam sedibus illi 65 quos amor excivit propriis aliena videndi, 66 nec caruere diu patria ; sed rebus onusti 67 utilibus, rediere domos, et denique dulcem 68 conjugis in gremio vitam posuere beati, 69 et lacrimas in morte oculis hausere suorum : 70 tantus amor patriae. Nec enim formosa Calypso, 71 mille dolis aggressa. Virum, pervertit Ulyssi

3

72 consilium reditus, patriaeve excussit amorem, 73 quamvis dura nimis mutaret et aspera saxa 74 pingui udoque solo, et vitae immortalis honore ; 75 atque illi in patriam cur vellet causa reverti 76 nulla fuit, Bacchi sterilem Cererisque bonorum. 77 Stant causae reditus multae, magnaeque volenti 78 Bellaio, rerum cui pleno copia cornu, 79 atque domi facilis sine cura suppetit usus ; 80 cui sua tot virtus et praemia tanta merenti 81 detulit in patria, tantos cumulavit honores, 82 quantos mens sperare potest humana, Deorum 83 munere ; cui fortuna benigne praebuit agros, 84 et nemora et silvas, uti molles condere posset 85 versiculos : tria Gallorum dedit oppida gentis 86 maxima, Parisios, insignem regibus urbem ; 87 Cenomanos, clarum bello genus, unde coloni 88 auctoresque tui generis venisse feruntur 89 Brixia, Tyrsenis vacuo cedentibus agro ; 90 nec non Burdigalam, terraque marique potentem 91 Burdigalam, portus ubi fluminis unda capaces 92 mille carinarum facit, aestu inflata marino : 93 "Nec tamen illa suo minus olim cognita cive 94 Ausonio, Ausoniis contendere vatibus auso. 95 Ergo, Bellaium patriae precibusque suorum 96 reddite, Bellaium, Musae, si ducitis aequum 97 nempe suos patriae repetenti reddere cives : 98 non est, non adeo est vestri retinere pudoris 99 externa de gente virum ; nec poscitis aequa, 100 nec concessa Deae ; liceat sua cuique tenere ; 101 fas sit quamque suis habitari civibus urbem, 102 ni vobis diversa animo sententia sedit, 103 erectasque tenet triplicis spes alma coronae. 104 Forsitan et vestrum jam prospexistis alumnum 105 regnaturum olim Romae, legesque daturum 106 gentibus. O felix genus illo tempore vatum !

AD FRANC. OLIVARIUM, FRANCIAE CANCELLARIUM. E1_2 v.1 Te sum perpetuo veritus, Francisce, tuumque 2 triste supercilium mea semper musa refugit, 3 erubuitque suos tibi rustica mittere versus. 4 Non quia despiciens alienae sortis iniquae, 5 difficiles aditus venientibus osque superbum 6 exhibeas : quid enim potuit moderatius isto 7 esse gradu, longe qui maximus eminet inter 8 Principis officia, atque togae civilis honores ? 9 Totius est commissa fides cui publica regni, 10 et signi regalis honos, et nobilis illa 11 cera, modo flavo, viridi modo tincta colore, 12 qua sine cuncta labant rerum documenta, ratumque 13 et firmum nihil esse potest, non regia jussa 14 vim retinent nomerique suum, non judicis aequi 15 praesidis aut decreta valent, non denique leges, 16 tu nisi supremus tabulis accesseris auctor.

4

17 At cum tot radies tantis et honoribus unus, 18 te fortuna tamen numquam mutavit ab illo 19 qui fueras, et quem tua virtus finxerat ante. 20 Ergo quae mihi causa fuit formidinis hujus, 21 quidve retro cessi metuens ? Hoc scilicet unum. 22 Ne gravis et censor nostrorum acerrime morum 23 rideres levia haec scribentem carmina amicum, 24 rideres subito factum de judice vatem, 25 verum ubi missa aliis cognovi scripta placere 26 nostra tibi (quamquam nil prorsus amabile in illis), 27 coepi audere, tibique absenti hoc dicere carmen 28 absens aeriis in montibus Apennini, 29 Runcanique jugis, unde est prospectus in omnem 30 Flaminiam ; et, possis oculis contendere tantum, 31 Aemiliae videas muros et tecta Ravennae, 32 et fines Venetum Phrygiique Antenoris urbem, 33 oppida Cenomanae gentis, Mincique paludes, 34 et quos lene fluens Athesis, quos et Tarus agros 35 irrigat, oppositis effusi cursibus, et quos 36 Eridanus fluviatilium regnator aquarum, 37 hinc ego surrectas convexi ad sidera mundi 38 adversis procul adspiciens aquilonibus Alpes, 39 intuitu memet consolor et aere pasco, 40 semper habens aliquem tenerum facilemque libellum 41 in manibus, prudens nam seria nuper omisi, 42 aut calamum, si forte juvat componere versus, 43 et diros animi cantu lenire dolores, 44 nascentisque mali retro deducere causam, 45 quae tibi praetermissa tacebitur, ulla meis ne 46 ad commune bonum veniant incommoda nugis, 47 et fremat ereptas aliquis sibi forsitan horas, 48 vel quia res credenda vagae non visa tabellae : 49 hunc quibus urgemur praesentibus accipe damnis. 50 Principio ventris, renum, laterumque dolores 51 invadunt pariter pigrum atque immobile corpus, 52 visceribusque tenax haerens pituita moratur 53 lenta cibum, summamque extendit flatibus alvum 54 praecipuus dolor, angustis ubi calculus haesit 55 tramitibus, geminos praetendens calculus uncos : 56 vis horrenda mali, quae si diuturna fuisset, 57 haud equidem tanto poteram par esse dolori. 58 Plurimus hinc sanguis venis effusus apertis, 59 atra bile niger, subita formidine mentem 60 affecit, veritam corpus ne exsangue maneret ; 61 continuo tabis metus atque intercutis undae. 62 Quae tamen evici, medicorum non magis arte 63 quam certa et stabili victus ratione cavendo. 64 Jamque omnes adeo scopulos superasse putabam, 65 et maris effugisse minas portumque tenere, 66 cum nova, qua minime timui regione, procella 67 exoritur, stantemque prope ipso in littore navem 68 rejicit in pelagus. Nunc magnis jactor in undis, 69 quasque mihi reliquas fecere incommoda vires 70 praeterita, adversum hanc inopinam colligo pestem : 71 ignotam pestem ; non audeo namque podagram 72 dicere, quamvis articulos grassetur in imos,

5

73 alteriusque pedis mihi prorsus ademerit usum. 74 Blandior interea mihi, sustineoque libenter 75 palpantes medicos, et nomina falsa ferentes. 76 Affectum morbis animique et corporis una 77 esse vides, citius quos littera Principis una 78 depulerit, quam tota Coos, quam Pergamus omni 79 et quid, ais, mentem ergo tuam gravis ac mala vexat 80 ambitio, curaeque animum populantur edaces ; 81 an dulcis patriae desideriumque tuorum 82 ultra ferre nequis tam paucis mensibus absens ? 83 Tene domum revocant privata negotia ? Prorsus 84 ex tribus his nullum. Nec enim praesentibus opto 85 vel posco majora, nisi et Deus hanc mihi mentem 86 eripit, et rerum non urgeor usque mearum 87 difficili casu, ut contra non surgere possim, 88 et patria careo satis aequa mente. Quid ergo est ? 89 Ne tu quaesieris quae tantum causa tumultum 90 concitet in nobis, qui pectora scrupulus angat : 91 est fidei quod non alienae credere possim 92 quo gravius tacitis ardent praecordia flammis. 93 O mihi si tecum liceat non amplius unam 94 esse diem, ut servata diuque agitata premendo 95 effundam in gremium vere sapientis amici ! 96 Ergo regrediere domum, et dimissa resumes 97 officia, ac lites odiosus ut ante secabis ? 98 Non ego (si cuicumque alii succedere parti 99 posse quidem vobis et idoneus esse videbor) 100 verum sic cupiam partiri tempora : magnam 101 ac multo majorem habeat respublica partem ; 102 partem aliquam Musae, magni Jovis inclyta proles. 103 Ut mihi cum Baldis, Paulis, et Jasone tandem 104 conveniat ; per me jaceant ut pulvere pleni 105 aetemum, longaque sepulti pace quiescant ; 106 tecum istic aliquo meliori munere verser, 107 externosve adeam reges legatus, et urbem 108 Romam, vel populos conjunctos foedere nobis, 109 praeterea quidvis potius, quam scindere lites 110 et mala divisae componere jurgia plebis. 111 Aut certe liceat, multis quod molior annis, 112 leges prudentumque hominum responsa, jacebant 113 ut passim confusa prius sineque ordine, certis 114 assignare locis, unumque effingere tamquam 115 corpus, caemento compactum et calce tenaci. 116 Non ideo, non ipse mihi tamen arrogo, multis 117 promissam, verum quam nemo praestitit artem : 118 quae tradi vel nulla potest tanto agmine rerum 119 et tam multiplici, vel si potuisse fatemur, 120 tradita jampridem est. Quis enim finire, genusque 121 dividere in species, et totum in membra secare 122 commodius possit, quam quo descripta videmus 123 ex veterum libris, o si non trunca fuissent ! 124 Certo jura modo ? Conatus denique multis 125 incassum cecidere, novas dum quisque per artes 126 ambulat, et spe discipulos eludit inani. 127 At labor in solo meus ordine, perfacili re 128 et tenui, sed multa feret quae commoda secum :

6

129 praetereaque locos, si qui pugnare videntur, 130 concilio, nodos obscuraque sensa resolvo. 131 Atque hoc vel quovis alio decurrere malim 132 curriculo, quam illud saxum unum volvere semper 133 luctantem causis a sole oriente cadentem ad, 134 dum socer insidias generi, dum conjugis uxor 135 arguit, uxorem dum mulctat dote maritus ; 136 aut cum de pactis nexuque et nomine fundi 137 quaeritur, aut de jure. Quid illud ? Nonne molestum 138 et grave, pragmaticos inter subsellia raucos 139 latrantes audire canino more, nec ipsis 140 parcere judicibus petulantis acumine linguae ? 141 Haec si parva, aliis etiam praeclara videntur, 142 mi faciunt stomachum forsan meliora sequenti. 143 Quo si me revocas, cum possim utrumque, recusem : 144 sin jubeor, non difficile est ad prima reverti 145 quem nihil a solito moverunt prospera cursu, 146 nec vertit fortuna in mores blanda superbos. 147 Sed me sors quocumque trahit venturaque fata, 148 tu mihi, tu solamen eris, Francisce, malorum, 149 pars etiam nostrae multo suavissima vitae : 150 quo nihil integrius vidit, nil fortius umquam 151 Gallia, quem vere quaestorem dicere primum 152 possumus, imprimisque rei communis amantem : 153 quo rigido custode viget sanctissima legum 154 majestas, vulgoque boni succrescere mores 155 incipiunt ; sua sunt vitio, sua praemia laudi. 156 Haec tibi scribebam Vincenti nobile juxta 157 fanum, tectus ea lucus quam projicit umbra, 158 et praeter raucas interpellante cicadas 159 nemine, quae si tu poteris minus ipse, legentur 160 at dulci puero, Musarum et laudis amanti, 161 Palladio puero, qui servat pectore fixa 162 Ascraei praecepta senis, rectumque secutus 163 et durum virtutis iter plenumque laboris, 164 ad magnum tua per vestigia tendit Olympum. 165 Di, servate pio genitori grandia tantae 166 semina virtutis, patriae servate parentem. AD FRANC. TURNONIUM, CARDINALEM. E1_3 v.1 Turnoni, genus heroum qui sauguine ducis, 2 cujus consilio res omnis publica nostra 3 dirigitur, foris atque domi quaecumque geruntur, 4 si libet hic mecum contractam extendere frontem, 5 et paulum transferre oculos vacat ad mea scripta, 6 exponam breviter quae sit ratio mea vitae, 7 et quibus oblecter studiis ; qui denique ludi 8 exercent vacuum me ; qualis eram modo rure 9 solus agens hominum coetu procul, urbe relicta, 10 saeva reformidans putris contagia morbi. 11 Nec vero metuam ne dent homines mihi probro 12 quod versus faciam media jam aetate senator, 13 hoc si magnificum nobis et tam grave nomen 14 usurpare licet ; veterum me exempla tuentur.

7

15 Scilicet id sapiens qui leges primus Athenis 16 condidit atque alii fecerunt ; nomina quorum 17 Graecis commendata libris, pariterque Latinis : 18 ille etiam e Graeco fecit qui vertit Aratum, 19 et qui Virgilii conclusit carmina paucis : 20 ipsa dei vates etiam responsa canebat 21 constrictis pedibus. Sed tu quod molior audi. 22 Justitium nobis Septembri indicere mense 23 mos vetus est : illis redduntur nulla diebus 24 jura foro ; clausis sunt longa silentia portis ; 25 haec veluti requies animis concessa laborum. 26 Scilicet uxori placuit natisque relinqui 27 hoc saltem spatium decimae post tempora lunae. 28 Lassi omnes operum, pertaesique ipsius urbis 29 funduntur portis insano ruris amore : 30 conscendunt alii naves ; pars ire citatis 31 gaudet equis ; videas fervere angusta viarum 32 curribus, et bubulo contectis tergore carris. 33 Ut vero ad villam ventum est, aliis alius se 34 oblectat studiis, sua cordi est cuique voluptas ; 35 illi cura penus, cellis aut condere vina, 36 aut fulcire gravi titubantia pondere messis 37 horrea, vel queruli rationem audire coloni ; 38 hunc arbusta juvat directis ponere late 39 ordinibus, viridemque domo circumdare silvam, 40 et tectum foliis spatiari molliter umbra ; 41 terga premunt alii jaculis canibusque ferarum, 42 aut visco fallant volucres, aut retia tendunt. 43 Ast ego cui bos nullus arat praepinguia terrae 44 jugera, cui nullae pecudes in montibus errant, 45 denique nil est rure meum quod dicere possim, 46 interea soceri in villa spatiabar amoena, 47 quo me contuleram comitatus conjuge, et una 48 de tribus est maesto quae filia sola parenti, 49 divitias mecum ipse meas, et certa bonorum 50 sedato reputans animo ; quae non ego Crassi 51 (quantula sunt) opibus, non auri pondere mutem. 52 O nostri melior pars temporis ! O duo summa 53 laetitia menses exacti ! Scilicet ex quo 54 publica jampridem tractare negotia coepi, 55 his mihi sum visus solis vixisse diebus. 56 Forsitan et nondum satiata mente requiras, 57 quae me tum studia et quae res fecere beatum ; 58 non etenim causas novi, quas deinde referrem ad 59 concilium, non ipse mihi breviaria feci, 60 concisas rerumque notas, quibus uterer olim, 61 sollicitus veluti fruges qui condit in annum 62 agricola, et magnos componit farris acervos 63 ingentemque struem lignorum frigora contra 64 et longas hiemes : verum satis esse putavi 65 semper ego modico contentum vivere quaestu, 66 et succisivas studiis melioribus horas 67 ponere : uti ludis animus recreatus honestis 68 acrior ad curas intermissumque laborem 69 mox redeat, quamquam sunt nostri seria ludi, 70 seu libros teneo Xenophontis, seu Plato dius

8

71 nostras Socraticis sermonibus imbuit aures. 72 Saepe juvat doctos manibus versare poetas, 73 qualis Virgilius noster Maro, qualis Homerus ; 74 sed mage delector tragicis ubi comica junxi, 75 tristia ridiculis miscens, ludicra severis : 76 et juvat imprimis si qua est oratio quondam 77 egregii patriaeque adamantis commoda civis 78 excepta aut populi plausu, aut mirante senatu, 79 et quorum spectata foro facundia, quique 80 omnes dicendo potuerunt vincere causas. 81 Nec minus oblector Francorum annalia regum 82 scripta legens, ullo sine fuco prorsus et arte, 83 quam quae magnifice Graecis conscripta leguntur 84 historiis, aegre speciem retinentia veri. 85 Sed mihi nulla sacris componi scripta videntur 86 posse libris, non est ubi mens humana quiescat 87 suavius, et portum inveniat secura malarum. 88 His adeo studiis cupiam traducere tempus 89 perpetuo, seu rure habitem, seu verser in urbe, 90 ut neque amor lucri, nec habendi plura cupido 91 sollicitent animum, procul ambitione relicta ; 92 quae miseros homines insedit, pectora quorum 93 libertate sua spoliat, variisque malorum 94 irretit laqueis, et leto denique tradit. 95 Haec mihi causa fuit ne te importunus adirem, 96 neve fatigarem precibus quoties tulit usus : 97 tum qui saepe bonis nocuit pudor, obstitit idem 98 saepe mihi, et crebro venientem a limine movit. 99 "Illo namque viros olim gaudere pudentes 100 audieram, tamquam certo custode bonorum 101 virtutumque animi." Quid enim deformius est, vel 102 turpius adspectu ? Quae vox absurdior ulla 103 auribus esse tuis possit, quam si quis in haec te 104 verba roget ? Cives inter clarissimus omnes, 105 si nescis, ego sum ; juris legumque peritus ; 106 et regere imperco populos, et idoneus armis ; 107 mi peto praeturas, peto summos urbis honores : 108 an non continuo meritam ferat ille repulsam, 109 et caput helleboro jubeas purgare meraco ? 110 At nos quotidie vulgo sic poscimus omnes, 111 quae mage conveniat deferre merentibus ultro, 112 quam sic prostitui petulantibus atque superbis. 113 Ut quondam medicus si forte queratur, eum quod 114 accersat nemo, nemo illius ostia pulset, 115 et circum vicos maerens et compita currat, 116 et velit obtrudi, quamvis nolentibus aegris. 117 Hunc merito pueri subsannent ; sed magis illum 118 qui sibi fortunas aliorum, et libera poscit 119 committi capita, et supremum sedis honorem : 120 quem tamen ipsa domi cum servis despicit uxor, 121 et tamquam bardum ridet vicinia tota. 122 Sic mihi majorum poscenti munia rerum, 123 quamvis nemo tibi se gratior obtulit umquam, 124 ne sit amor tanti dicas, aut dicere possis, 125 ista vel indigno tribuam, vel non meliori. 126 Haec ego ne audirem, dici quia posse videbam,

9

127 sum veritus, vocisque omnem pudor abstulit usum, 128 qui mihi si numquam fuit utilis, attamen ipsum 129 antefero lucris audacibus et male partis. 130 Nec vero doleo (quamquam illo durius angi 131 saepe bonos etiam video, valdeque modestos) 132 aut me praeteritum, aut alios ad magna vocatos. 133 Nam factum ratione puto : fuit aptior ille, 134 aut meritis etiam veterem praecurrit amicum, 135 aut me fortunae meliori denique servas. 136 Accipe nunc causas cur non tua limina visam 137 saepius, assidueque tua non verser in aula 138 (non etenim veluti Chrysippus, Diogenesve 139 fortunam contemno tuam, quae summa prehendit 140 rerum humanarum fastigia ; sed mage miror 141 ingenium, et quaecumque tibi virtute parasti) : 142 nec me umquam durus tua tecta subire volentem 143 janitor exclusit, nec longum est usque moratus ; 144 sed patuere fores, patuit domus intima semper, 145 et faciles aditus, facilis fuit omnibus horis 146 qua de re tecum libuisset copia fandi. 147 Et si quando tuae venissem in tempora cenae, 148 unum quaesivisti oculis sessumque vocasti ; 149 saepe etiam mensae dignatus honore secundo es. 150 His ego tot de me, tantisque, ut credere par est, 151 judiciis, tacita concepi gaudia mente : 152 nec tamen erexi caput altius, aut tumidum cor, 153 nec propius latus accessi, vel stultus ad aurem, 154 ne similem Aesopi populus subsannet asello ; 155 sed morem tenui prudens, et tempora : sic me 156 invidiae eripiens, qua vobis omnia plena : 157 "Quo non terra malum produxit taetrius ullum, 158 saevior Hyrcanis nec bellua montibus errat. 159 Illa dolis potius, quam vi succedit aperta, 160 letiferum nigro distillans ore venenum : 161 non subito apparent demorso in corpore tanti 162 signa mali, turpesve notae ; sed languida sensim 163 aegro membra fluunt, nec se tabescere sentit, 164 donec jam sero moriens cognoscere morbum 165 incipiat." Stultus qui non praecaverit ante, 166 abstinuit summis modico contentus, inivit 167 tutus iter medium, sine vento, grandine, et imbre. 168 Haec pestis reges, et regum perdit amicos, 169 rectores quondam populorum depulit urbe 170 praecipites, patriumque solum mutare coegit, 171 mille animos hominum damnis et mille periclis 172 involvit, magis illa bonis contraria semper. 173 Hanc ego pertimui, quantumvis callidus esses, 174 nec temere falsis addas sermonibus aurem. 175 Sed quem non sermone capit delator amicus ? 176 Quem non ante dolis conficta calumnia fallit ? 177 Ergo his de causis vixi contentus, adhucque 178 vivo bonis, et sorte mihi quam fata dederunt, 179 seu posthac meliora dabunt, seu plus nihil addent, 180 aequo ferre animo fortunam utramque paratus. 181 Interea assidue regali munere fungor, 182 et circumventos (ita si tulit usus) iniquis

10

183 judiciis, praesto incolumes, non ultimus ipse 184 inter selectos vel re vel nomine centum, 185 et teneo antiquum pedibus manibusque decorem 186 cum paucis, reliquos mihi quos mors improba fecit. 187 Egregius quondam, nunc multum degener ordo, 188 temporibus postquam coepit promiscuus esse 189 et rudibus, saepe et nulla virtute probatis, 190 qui vix prima tenent elementa docente magistro ; 191 qui tardi atque hebetes, bene plena dummodo zona. 192 Scilicet haec nobis adportat commoda bellum, 193 indignis pariter tribuens et praemia dignis, 194 divitiis opibusque loco decedere cogens 195 virtutes ; quas tum summae praeponere rerum 196 tum magis expediat, vitiis crescentibus ultro, 197 dum belli furor, armorumque licentia vicos 198 oppidaque infestat ; dum non satis est sua cuique 199 tuta domus, legumque jacet veneranda potestas. 200 Sed belli quandoque malum tu pace repones, 201 adjungesque tibi socium comitemque laboris 202 Franciscum, placida qui coepit nomen oliva, 203 et merito, placidae semper quia pacis amator : 204 quem Deus aerumnas populi miseratus egeni, 205 auxilio terris et in haec habitacula misit, 206 ut toties frustra votis precibusque petitum 207 justitiae numen longo post tempore demum, 208 quae vitans hominum consortia fugerat olim, 209 sedibus antiquis solioque reponeret alto, 210 unde bonis spes certa, malis pavor et metus esset. 211 Di pariter vobis animos, et tempora, et aptam 212 materiam, invidiae sine tempestatibus ullis 213 sufficiant, et rebus idonea cuncta gerendis. 214 Tuque favens esto nobis, bone Jupiter, et quae 215 adversata diu sunt terris sidera, tandem 216 adspiciant radiis camporum plana benignis, 217 hostilique metu vacuos cultoribus agros, 218 et magnas raris habitatas civibus urbes. 219 Corpora multa virum pestis sublata veneno, 220 multa fame, steriles essent cum frugibus anni, 221 multa quibus vitam miles ferro impius hausit. 222 Parcite, caelicolae, caelum quibus ante pepercit, 223 parcite relliquiis hominum qui e caede supersunt, 224 quos satis afflixit luctus, maerorque suorum, 225 et qui saepe malo gravior metus exstitit ipso : 226 ut liceat vere hanc aliquando fundere vocem, 227 aereus ante fuit, qui nunc est aureus orbis, 228 aurea Francisco redierunt saecula rege. 229 Hos ego rure malos incepi scribere versus, 230 qui sermone hominum consueto non procul absunt : 231 inde domum rediens meliore haud fine peregi, 232 et demum vacuo reddi, non ante, volebam. 233 Sed qua te vacuum deprendet nuntius hora 234 in tanto, quae te circumstant, agmine rerum ? 235 At tu de multis unam concesseris horam, 236 ne nova contempto nascatur cura poetae. IDIBUS NOVEMB. 1543.

11

AD ADRIANUM DRACUM,SENATOREM PARISIENSEM. DE SUO IN ITALIAM ITINERE, DUM AD CONVENTUS CHRISTIANOS, QUI TUM BONONIAE HABEBANTUR, FRANCISCI I GALLIARUM REGIS LEGATUS PROFICISCERETUR.

E1_4 v.1 Drace, mihi multis jamdudum cognite rebus, 2 et quem praecipue, merito quem semper amavi 3 propter et ingenii bonitatem, et Palladis artes 4 magno quaesitas studio, magnoque labore ; 5 non ego quid facias, quibus oblectere requiro 6 nunc studiis, idus postquam venere novembres, 7 coccineaque in veste foro consedit aperto 8 curia, et in sanctas leges et principis acta 9 omnes patroni causarum, pragmaticique 10 jurarunt, ipso praeeunteque verba senatus 11 praeside, justitiamque alios servare monente. 12 Namque dies totos dicendi munere juris 13 implicitus, praebes utramque volentibus aurem, 14 collegasque tuos recitantes sedulus audis, 15 inque vicem recitas, quae triveris ante legendo : 16 ac postquam versata diu est et cognita causa, 17 sive est posteriore loco tibi, sive priore 18 dicendum, reliquos ad te rapis et trahis unus, 19 et praejudicio mox litem dividis aequo. 20 "Tantam nota fidem probitas facit aurea, tantum 21 persuadere valent mores, non verba loquentis." 22 Jam vero exsortem sceleris culpaque vacantem 23 esse reum mavis, tuaque ad subsellia duci, 24 quam sceleratum aliquem, maculatumque omnibus intus 25 flagitiis, ne quid diversum et prorsus abhorrens 26 natura cogare tua decernere in illum, 27 et sancire novas humano sanguine leges. 28 "Scilicet illa bono prima est in judice virtus, 29 ut malit servare suos quam perdere cives : 30 et si forte via modicum discedere recta 31 fas erit, in lenem potius propendere partem. 32 Nam male corrigitur, judex quod acerbius olim 33 constituit : non est ullo reparabilis error 34 tempore, qui vita, famaque et nomine constat." 35 His te nunc studiis exerces, Drace, diurnis, 36 nocte etiam veterum consulta volumina versas : 37 quae tibi sunt artes, hae nobis ante fuerunt. 38 Scire volo potius september mensis ubi te 39 viderit, et pluvio quibus hoc regionibus anno 40 legeris immites spoliatis vitibus uvas : 41 an te vitiferi colles, et proxima bello 42 rura loco, campique Briae videre nitentes, 43 divitis an soceri potius te praedia circum 44 vexit equus, Bandaeque vocatam nomine villam. 45 Visistine aliena, tuis satiatus, amice,

12

46 et quae pulchra Leae consurgunt moenia villae, 47 Leriaco vicina jugo, campisque feroci 48 nobilibus pugna, et populorum clade duorum. 49 At te etiam, si forte juvat cognoscere nostra, 50 accipe : digresso patria sextilibus horis, 51 pulverea nebula, metam finemque laborum 52 quarta dies supra decimam tulit ante calendas 53 Octobres, caelo caderet cum plurimus imber, 54 obnixusque pedes vix et jumenta viator 55 extraheret caeno, late stagnantibus agris. 56 Sed mihi parva fuit cum caeno pugna, lutoque, 57 majus in Eridani fluviorum principis undis, 58 majus opus ; non umquam alias majore periclo 59 erravi, dubioque magis discrimine vitae. 60 Nam quae Taurinae fuerat sub moenibus urbis 61 ante mihi conscensa ratis, delata secundo 62 flumine, corripiebat iter, bisque acta duorum 63 remigio, cursu volucres aequabat Olympi, 64 cum subito exortis magno cum turbine ventis 65 misceri caelum et sonitus e nube tremendos 66 audiri, proramque noto feriente per undas 67 jactari, cymbam et retro cum flumine ferri. 68 Nos, quibus exitium praesens, et mortis imago, 69 suppliciter superos et numina magna precari : 70 et ni connixi contra quam incumberet auster 71 advertissemus proram, laevaque relicta 72 oppositam navis tenuisset fluminis oram, 73 illa dies forsan nobis extrema fuisset. 74 Ergo victores superato flumine, terram 75 prendimus, et ripa madidi consedimus alta, 76 frondibus arboreis tecti, dum Jupiter Irim 77 dejiceret caelo, solemque reduceret album. 78 Defunctos tantis undarum, Drace, periclis, 79 excepere novi casusque, novique labores : 80 vix bene confectis triginta millibus, ecce 81 fama Placentinae volat atrox nuntia cladis. 82 Ipsos colloquii specie, gladiosque tegentes 83 veste breves, qua forte die custodia portis 84 rara fuit, cives aliquot non agmine magno 85 ingressos veterem, cum nemo resisteret, arcem, 86 perque domus vacuos aditus, et nota viarum, 87 devenisse locos ubi tum securus agebat 88 ille diem summum, tamquam possessor et haeres 89 legitimi vetus, aut delati sanguine regni. 90 Ipsum ibi tendentemque manus veniamque precantem 91 ictibus innumeris fodiunt : cadit ille suorum 92 insidiis, nequidquam externa pericula contra 93 cautus, et hostiles gladios, bellique tumultum. 94 Qui sibi mole novam magna dum construit arcem, 95 et spatia ingentis praetendit maxima muri, 96 demens exitium media non vidit in urbe, 97 et conjuratos ipsa intra moenia cives. 98 Hunc illi finem vivendi fata dedere. 99 Nec satiata tyranni inimici pectora caede, 100 quin etiam (horrendum !) gaudent illudere victo ; 101 et super accumulant opprobria, denique ferro

13

102 testibus exsectis, suspensum corpus in altum 103 fune trahunt, et laeta suae spectacula plebi 104 ostentant, caesoque jubent sperare tyranno, 105 et libertatis spe nescia pectora complent. 106 Interea portis aliena patentibus urbis 107 praesidia accipiunt ; sed jam tu cetera nosti. 108 Haec ego paene oculis ut erant taeterrima vidi ; 109 vidi fulgentes gladios, et sanguine sparsas 110 paene manus, tepidumque recenti e vulnere telum, 111 projectum canibus crudeli more cadaver, 112 et circum denso volitantes agmine corvos. 113 Nec longum misera spectator in urbe moratus, 114 cunctantem repeto navem, portumque relinquo : 115 illa volat remis fluctuque impulsa secundo. 116 Jam procul apparent antiquae tecta Cremonae, 117 apparet vastis suspectibus ardua turris. 118 Huc, quamquam facies traheret nos et situs urbis, 119 non tamen est visum nautis appellere navem, 120 ne prima tardus properantes luce moretur 121 janitor, et clausis cogat subsistere portis. 122 Vicinam haud longe divertimus urbe tabernam : 123 hinc pingues inter quos Mincius influit agros, 124 Virgilii vatis patriam devenimus ; ad quae 125 se loca populifer gemina in divortia findit 126 Eridanus, bifidoque petit maris aequora cursu. 127 Proxima nos sedes habuit Ferraria Gallis 128 sanguine ab insigni regis conjuncta Loysi : 129 inde optata dies quamprimum postera luxit, 130 clara solo pingui, studiisque Bononia legum 131 excepit gremio lassos. Ibi finis eundi.

AD PONTRONIUM, MARGARITAE FRANCISCI REGIS FILIAE PRAECEPTOREM.

E1_5 v.1 Pontroni, quid agit nunc regia virgo, quibus se 2 oblectat studiis : utrum quibus ante solebat, 3 Virgilio, Flacco, Cicerone, aliisque Latinae 4 linguae principibus ? Reliquos hoc tempore sacro 5 libros an manibus posuit jussitque valere, 6 et solis operam sacris impendit ? An aequa 7 partitur ratione dies et tempora, fallens 8 assiduum alternis indefessumque laborem ? 9 Dic age ; nam tu virgineos, dux o bone, gressus 10 dirigis, angustamque doces virtutis inire 11 difficilemque viam, et raris tentata puellis 12 Parnassi montis juga, Castaliique recessus 13 fontis, quem circum ludunt in margine Musae. 14 Quid nunc regali quod munere possidet urbes 15 egregias, lateque feracibus imperat arvis, 16 quae Biturix antiquus arat, Liger abluit undis 17 per latus et multa ripas conspergit arena ? 18 Atque haec non proprios dominae quaeruntur in usus,

14

19 non istos reditus, aut vectigalia carpit 20 illa sibi ; nam spernit opes, et despicit aurum : 21 vos potius divina quibus sapientia cordi est, 22 vos haec tam praeclara feretis praemia vates, 23 agricolae nulli, nulli nocitura colono. 24 Felices nimium populos, felicia regna 25 tam miti possessa manu, tam mollibus olim 26 imperiis flexura caput : non pace feroces, 27 longa aut militia duros habitura colonos, 28 qui veteres cogant alio migrare relictis 29 sedibus, et profugos secum asportare penates. 30 Sed quales aut Elysiis in vallibus errant, 31 aut fortunatas ubi finxit Graecia sedes 32 Oceano in magno, placidos, requietis amantes, 33 nulliusque rei praeterquam laudis avaros. 34 Felix Musarum hospitium, domus inclyta vatum, 35 posthabitis quam virgo magis colat omnibus unam, 36 conjugio veniant quamvis nova regna superbo, 37 quamvis rex alios aliis superaddat honores.

AD GEORG. ARMENIACUM, CARDINALEM.

EX MORBIS QUAE UTILITAS PERCIPI POSSIT. E1_6 v.1 Cenanti mecum Fabro, manibusque recentem 2 ac gelidam famulos poscenti, tristis et asper 3 nuntius ecce tuae mortis defertur in aurem 4 Fabro, qui jam usque a puero te semper amavit 5 ante alios omnes, coluit plus omnibus unum. 6 Qualis cena mihi fuerit tum, qualis et illi 7 conjectare potes : pueros dimittimus ambo 8 circum omnes urbis regiones, compita circum 9 omnia, scitatum verusne hic nuntius esset, 10 aut foret incerto tantumne auctore subortus. 11 Postera lux, et item quae tertia deinde secuta est, 12 atque omnes aliae, depulsam corpore febrem 13 ostendere tuo, meliusque valere ; sed artus 14 infirmos, pedibus rectis insistere nondum. 15 Quas Faber, atque Leo, quas tum persolvimus ipsi 16 caelicolum Regi grates ? Vel gaudia passim 17 quanta fuisse putas sparso rumore per urbem ? 18 "Certius hoc verae nullum virtutis habemus 19 signum, quam cum etiam probitas incognita luctum 20 maestitiamque refert aliis, tristesque virorum 21 sunt animi, tristes audito funere vultus. 22 Propterea nobis felices esse videntur, 23 aut quibus integra morti succumbere fama 24 contigit ; aut quibus ante, diem clausere sorores, 25 quam bene transactam sine casu et labe juventam 26 polluerint vitiis, et fulmine sortis iniquae." 27 Si tantum saevi quinquennia prima Neronis 28 sentiat, Augusti non valde Roma requirat 29 tempora ; non alium fletu majore sequatur

15

30 et lacrimis regem, si vitae hic terminus esset : 31 at gravis extenso parta est infamia regno. 32 Tu poteras felix nimium dicique beatus, 33 dum fama et casu nullo graviore. Laboras, 34 si Deus ad caeli te lucida tecta vocasset. 35 Nunc, quando et vitae spatium produxit, et annos, 36 ut par vita sequens tua sit, meliorque videbis ; 37 nec tantum venisse tibi sine numine morbum, 38 neve puta jaculis frustra caelestibus ictum. 39 Saepe Deus resides animos et inertia corda 40 excitat, inflammans pulchro virtutis amore ; 41 aut oblita sui, rebusque elata secundis, 42 contrahit in gyrum, et dura compescit habena ; 43 interdumque etiam vadentem tramite recto 44 compositoque gradu, tamen et calcaribus urget, 45 languida ne putri tabescant membra veterno. 46 Ut vitiosus erit quadrupes, nisi sessor apertis 47 camporum spatiis exerceat improbus illum, 48 aut secat undantem multo nisi sanguine venam." 49 Sed cur saepe bonos graviter castigat, inultos 50 cur Deus esse malos patitur ? Mihi crede, "regendi 51 sunt hominum mores ; natura nec ullius umquam 52 tam praeclara fuit, tam puro facta metallo, 53 quae, nisi sustineas, non pondere pressa feratur 54 ipsa suo, magnamque oculis det saepe ruinam. 55 Sic Deus humanis affectibus arte medetur 56 paene etiam medica : causas omnemque malorum 57 materiam resecat, vel quidquid inutile visum est. 58 Ergo gemmarum captis fulgore, vel auri, 59 divitias aufert ; ignominiaque superbos 60 afficit, et famae cupidos vel laudis amantes : 61 impia sic hominum studia in contraria vertens. 62 Jam timidis animosque, metumque audacibus addit : 63 jamque Dei cultum et verae pietatis amorem 64 qui simulant, blando nimis et sermone per artem 65 composito, nigraque genis fuligine tinctis ; 66 aut sua qui sperant probra dissimulare tegendo, 67 non patitur non ille diu longumque latere. 68 Tum si qui nostrum recte praesentibus uti 69 nescivere bonis, aut non accepta tulere 70 illa Deo, si quisve alios ea vertit in usus, 71 defraudans inopes alimentis, qualia peccant 72 multa sacerdotes hodie : si fraude clientem 73 patronus, judexve reum, si tutor avarus 74 pupillum affecit, consanguineusve propinquum ; 75 aut qui divinos homini tribuisset honores ; 76 quique alia his faciunt paria, aut majora per orbem 77 mille modis, omnes varie castigat, et affert 78 unicuique bonus quae sunt aptissima morbo. 79 Ut doceat quaeri nil posse, diuque teneri, 80 invitis nil posse Deis contendere quemquam : 81 ut bona discamus fortunae et corporis esse, 82 atque animi, nobis dono concessa Deorum, 83 non aliquo stabili, proprio vel jure, sed usu, 84 quo, dator, usque volet, revocanda vel illa putabit ; 85 ut ratio nobis aliquando constet ad assem

16

86 et nummum discussa minutim. Namque sedebit 87 arbiter is, vigili qui cernit acutius Argo, 88 quem frustra aggrediare dolis, et fallere verbis : 89 tum vultus et frontis erit velamen inane, 90 nudi omnes, nudo ante Deum se corpore sistent, 91 cui nihil obscurum est, nil clausum, aut denique tectum." 92 Haec si nos imo penitus defixa geramus 93 pectore, non stimulis, et non egeamus habenis, 94 sponte sua decurret iter sibi quisque volenti 95 propositum, Dominique libens mandata facesset : 96 quae si forte animis cujusquam oblita recedent, 97 aut certe morbo tandem monitore redibunt, 98 aut aliud nullum fas est sperare levamen. 99 Tum velut exuti vinclis et carcere caeco 100 corporis, aethereas sedes lucemque tuemur 101 jam propius ; tum praesidiis opibusque relictis 102 omnibus humanis, timide et trepidanter ad unum 103 currimus auctoremque Deum, fontemque bonorum : 104 sive dies summus venit, ut secura mali mens, 105 et conjuncta Deo, meliori fine quiescat ; 106 sive Deus vitae spatium laxavit, ut ejus 107 admonitu morbi, melior post vita sequatur.

AD CLAUD. ESPENCIUM, NOBILISSIMUM ET DOCTISSIMUM THEOLOGUM, DE POESI CHRISTIANA JUDICIUM ET EXEMPLUM.

E1_7 v.1 Qui, pater Espenci, qui fit res carmine sacras 2 ut pauci tractent hodie, vix unus et alter, 3 vatibus innumeris cum regia perstrepat aula ? 4 An genus hoc hominum nullos (Epicurus ut olim) 5 autumat esse Deos, et rident sacra profani ? 6 An duram et sterilem fugiunt, neque versibus aptam 7 materiem, in qua vix florens et nobile sese 8 jactare ingenium, famamque adquirere possit ? 9 An sincera decent in sacris, et sine fuco 10 omnia, nec quicquam simulatum, sive per artem 11 compositum, offerri fas est ante ora Deorum ? 12 Qui pure casteque coli, si denique gaudent 13 nudis simplicibusque animis verbisque rogari, 14 carmina longe aberunt disconvenientia sacris : 15 quae nisi ridiculis fuerint differta jocisque, 16 nil salis aut veneris, nil sunt habitura leporis, 17 et sine futilibus nugis frigere putantur. 18 Namque adeo veterum si quis mendacia libris 19 sustulerit, reliquum nihil est, quo possit inertem 20 oblectare animum, tristesque excludere curas. 21 Nimirum haec ars prima boni atque extrema poetae, 22 delectare oculos, aures, sensusque legentis. 23 Ipsa Deum tractans ortum sobolemque suorum 24 Graecia fabellis puerilibus omnia miscet, 25 ornamenta negans et lumina versibus addi 26 veridicis, variosque appingi posse colores. 27 Quae si scribendi ratio servanda modusque est,

17

28 nulli ultro venient ad mystica sacra poetae, 29 admittet nullos ecclesia nostra, quod olim 30 Socraticam memorant etiam statuisse Platonem. 31 Non tu, non alii qui dulces conditis hymnos, 32 et dignas canitis caelesti numine laudes, 33 non David rex ipse poetae nomen habebit, 34 mentiri nostra quia relligione vetamur. 35 Atqui matronae, atque inter meretricis amores, 36 plenaque luxuriae convivia distat, et inter 37 sobria ; nec Phrygius sonus, aut delectat eosdem 38 Lydius ; et gravis hunc demulcet, acutior illum. 39 Non omnes animi juvenumque senumque moventur 40 iisdem carminibus : rudia atque incondita quosdam, 41 culta juvant alios multoque subacta labore. 42 "Nos vero falsis, mendacibus atque malis Diis 43 versus illorum similes, similesque poetas, 44 et fucum, et veneres, et titillantia sensus 45 linquamus foeda et lasciva et inania scripta, 46 et quae lecta docent peccare, animosque virorum 47 corrumpunt faciles, inhonestisque ignibus urunt. 48 Ipsi unum aeternumque Deum, cui mentis aperta 49 intima sunt nostrae, quem nil fugit aut latet usquam, 50 non prece concinna et vario discrimine vocum, 51 non etiam adstanti placituro carmine turbae, 52 illum, inquam, summum, sanctum veneremur, et unum 53 pura mente Deum, nudoque ac simplice cultu, 54 ut simplex ipse est, nec re mutabilis ulla. 55 Sit sermo incomptus, facilis, non anxius, omnem 56 ornatum fugiens, plenus gravitatis, ut intus 57 quae concepta animo possit modo reddere sensa 58 plane, atque auxilio naturae simplicis uno : 59 nec molli, aut fracto moduletur carmina cantu, 60 nec septem resonet testudo garrula nervis ; 61 omnia digna Deo, cujus non cantibus aures, 62 non citharave lyrave humano more moventur. 63 Quid vero ipsa Dei memorantia carmina laudes, 64 qualiacumque sacra vulgo cantantur in aede, 65 laetitia afficiunt animos auresque bonorum ; 66 sponte sua, sine delectu, splendore vel arte, 67 et lenocinio sermonis : ut haec tamen ipsa 68 si fuerint, ultroque locis injussa recurrent, 69 accipiam (nec enim est infans sapientia semper) ; 70 sin aberunt, nihil ipsa morer, valdeque requiram." 71 Auribus et sanis, et sano austera palato 72 verba placent, et vina magis : dulcissima quaeque 73 languenti stomacho referunt fastidia semper. 74 Ergo rem insolitam, te magno auctore, novamque 75 aggredior, serasque tibi istius offero tamquam 76 primitias generis, quas si placuisse videbo, 77 maturis a me veniet tibi copia major 78 fructibus, et meliora senex extrema reponam. 79 Natalem festumque diem celebremus amici, 80 natalem Domini nocturnis atque diurnis 81 cantibus : hunc omnes casta puraque colamus 82 mente diem, quo spes affulsit prima salutis, 83 quo primum vitae lucisque apparuit auctor,

18

84 depulsis tenebris, et dira morte subacta ; 85 quo Deus ipse, Deo genitus, summoque parente, 86 ante dies omnes, ante omnia saecula, tandem 87 temporibus summis caelo descendit, et ultro 88 factus homo est, voluitque integra e virgine nasci 89 pauper et ignotus, Davidis non regis in aula, 90 verum in conductis stabulis, asinumque bovemque 91 inter. At ista novi ratio tam mystica partus 92 nullius ingenio comprensa est, nullius ore 93 decantata satis ; quin visa est fabula Graecis, 94 Judaeorum animos etiam formidine et ira 95 confudit, non os hominis, non dicta ferentes. 96 Hi vero quamvis habiti plus omnibus essent 97 ante Deo cari, tantam neque cernere lucem, 98 tantum nec potuere oculis agnoscere regem : 99 regem exspectantes auro gemmisque decorum, 100 quales hic nostro reges dominantur in orbe. 101 At nos, gens aliena Deo (quis crederet umquam ?) 102 Credidimus, pulsisque loco successimus illis. 103 Solvit amor superum longinquae crimina culpae, 104 et prior officio noxa est obducta sequente. 105 Pro quo, nate Deo, tibi gratia major habenda est, 106 qui nos exsortes, alienos, falsa colentes 107 numina, legitimam in sortem numerumque vocasti 108 gratuito, eximiumque dedisti nomen habere. 109 Sic a majore in puerum translata minorem 110 spes regni, veterique novus praelatus honore 111 civis, ut omne hominum genus ex hoc tempore cesset 112 laudibus aut se efferre suis, patrumve suorum ; 113 verum accepta Deo ferat omnia, qui bonus hostem 114 ingratumque hominem, merito cum perdere posset, 115 maluit incolumem, et magno servare redemptum, 116 magno adeo pretio, vita, inquam, et sanguine nati : 117 qui nos adjunctam nullo sibi foedere gentem 118 praetulit antiquis, aut certe aequavit alumnis. 119 Atque hunc venturum multos praedixerat annos 120 ante Deus, necnon sanctorum oracula vatum 121 edita temporibus priscis, quin ipse recentem 122 jam partu puerum Simeon cognorat, et ille 123 qui pietate fuit nulli Baptista secundus. 124 Audierant patribusque suis scriptumque legebant 125 regnaturum olim supremo in tempore Christum, 126 Virginis intactae sobolem (mirabile dictu ! ) 127 paupere Judaeae vico qui duceret ortum, 128 Sammariamque puer spoliaret opesque Damasci, 129 Assyriam totumque sibi summitteret orbem : 130 regem illum populis communem unumque futurum 131 omnibus, amoto veteris discrimine gentis. 132 Hic erat ille Deo promissus patribus olim, 133 flagitia antiqui culpa qui admissa parentis 134 morte sua (sceleris tamen expers) ipse piaret. 135 Tantae illi curae nimirum vita salusque 136 nostra fuit, tantique hominum genus esse putavit. 137 Sed populus surdas occlusit vatibus aures : 138 pontifices etiam, scribae, legisque periti, 139 vipereum genus, et soboles infecta veneno.

19

140 Forsitan illa nimis poterant obscura videri, 141 fallereque ignaros post tempora longa nepotes. 142 "Nemo etenim superum novit secreta deorum." 143 Non omnes veterum caeca caligine pressa 144 sensa prophetarum penetrarunt lumine mentis. 145 Atqui vita hominis divinaque facta movere 146 debuerant animos, aversaque pectora vero. 147 Ecquis homo potuit defunctis reddere vitam ? 148 Quis caecis aperire oculos, vestigia claudis 149 dirigere ? Humano vel daemona corpore clausum 150 dejicere in tenebras Orci pelagique profundum ? 151 Quisnam hominum Cerere exigua, paucisque minutis 152 piscibus, exsaturet plus millia quinque virorum ? 153 Quis, cum deficeret vinum, commutet aquai 154 infusos urnis latices in dulcia vina ? 155 Quis nutu maria et caelum, quis temperet austros ? 156 Aut quis iter medium pedibus secet aequore in alto ? 157 Cujus morte suos, tantum cum ferre nequiret 158 flagitium, radios obscura nocte premat sol, 159 concussusque novis jactetur motibus orbis ? 160 Multaque praeterea, quae sit percurrere longum, 161 Judaeae factum non excusabile gentis 162 ostendunt, pravos animos et ferrea corda. 163 Bos asinusque suos, necnon pecus omne, magistros 164 noscit, et ore manum ludens tractantis aperto 165 excipit, auriculis et cauda et corpore toto 166 gestit ovans, dominoque suo se subjicit ultro. 167 Hi dominum et regem claris tot vocibus ante 168 promissum, tam multa suae virtutis in omni 169 signa loco dantem, magna et caelestia signa, 170 omnibus affecere malis, letoque dedere. 171 Scilicet in patria vates fuit atque propheta 172 nemo sua : fabro Mariaque e paupere natus, 173 nulla vi, nullis opibus subnixus, in alto 174 regalique throno sedeat. Non cognita, semper 175 miramurque externa magis, neque perspicimus rem, 176 sed specie capimur potius vel imagine falsa. 177 Et quia nec capite in summo diadema gerebat, 178 et neque sceptra manu aut insignia cetera regum, 179 creditus ignaram planus est seducere plebem. 180 Cum tamen imperium in mundo regnumque negaret 181 esse suum, claraque per oppida voce, per omnes 182 clamaret vicos, quae pars hominum optima, solas 183 servatum venisse animas, nullum amplius Orco 184 imperium, nullum fore jus, ut semper, in illas : 185 regibus humanis se res permittere, necnon 186 corpora, tantum animas propriae seponere curae. 187 Nemo Deum novit, nisi cui concesserit ille. 188 Graecus in hanc curam primis jam protinus armis 189 incubuit sapiens. Id se Judaeus adeptum 190 legis ope, et caeli penetrasse arcana putavit : 191 stultus uterque tamen nimiumque superbus, inanem 192 frustra operam impendit, confisus viribus alter 193 ingenii, patriis inflatus legibus alter. 194 "Demissos animos Deus et non magna professos, 195 nil se sponte sua moliri posse fatentes,

20

196 diligit, his aperit potius se, datque tuendum, 197 non qualis quantusque est ipse, tamen nec aperto 198 ut perhibent, velo, sed tamquam in imagine et umbra 199 ac velut in speculo rerum simulacra videntur. 200 Nam sperare Deum penitus cognoscere nulli 201 fas hominum, caelis obita nisi morte recepto." 202 Pastores igitur, simul illos montibus altis 203 nuntius excivit, claro demissus Olympo, 204 numen adoratum gregibus venere relictis, 205 et cecinere Deo laudes, et carmina laeti ; 206 angelicae voces illis cum haec verba praeirent, 207 "Pax homini in terris, Domino sit gloria caelo." 208 Hanc quoque vim sensere Magi caelestibus acti 209 carpere iter monitis, quos longe oriente profectos, 210 ignarosque loci praecessit sidus euntes ; 211 et dux stella viae supra caput adstitit ipsis, 212 dum stratum feno et palea subiere cubile, 213 ternaque lactanti puero tres dona tulere. 214 Hinc rediere domum loca per secreta viarum, 215 admoniti in somnis crudelem follere regem. 216 Sic puer in primo sese pastoribus ortu 217 ostendit potius, magnas habitantibus urbes 218 posthabitis, externam adeo gentemque remotam 219 praetulit Hebraeae, Judaea natus in ipsa. 220 Scilicet haec tanti cunabula prima fuere 221 regis, conditio adspectu vel paene pudenda. 222 Ne quaeras factum qua sit ratione doceri, 223 ni dubitas fortasse Deum omnia condere posse 224 pro libito, qui caelum ingens terrasque creavit 225 et maria ex nihilo, qui primum e pulvere terrae 226 formavit digitis hominem, costaque jacentis 227 detracta lateri, finxit, mirabile dictu ! 228 Evam, Adamo sociam mensae lectique jugalis. 229 Adspice non hominis formam, servoque minorem 230 vestitum et cultum, sub quo divina latebat 231 majestas : verum quae mox illustria signa 232 affulsere ipsi nascentis origine prima ? 233 Namque ut sol oriens tenebras fugat aere toto 234 lucem laetitiamque ferens animantibus, ortu 235 sic puer ille suo, plenam caligine noctem, 236 quae nostris jampridem animis insederat usque a 237 principio mundi, veniens excussit, et omnes 238 caelesti puras implevit lumine mentes. 239 Quin etiam magicas et falsas sustulit artes, 240 et Pythia, et quae alia in terris oracla fuere, 241 omnibus ex toto regnantes orbe fugavit 242 daemonas, ejectos tenebris inclusit et Orco. 243 Jamque deos omnes varios, quos ante colebat 244 impia gens, et quaeque suo sibi finxerat olim 245 arbitrio, specieque hominum, specieque ferarum, 246 expulit ; et Graecae varios longosque labores 247 gentis, in exacta penitus ratione Deorum 248 quaerenda, ostendit pueriles et sine fructu : 249 rem longam, varioque diu sermone styloque 250 jactatam ingeniis sapientibus atque disertis, 251 qua felix homo re fiatque beatus adepta,

21

252 quae virtus sit prima loco, quae praemia cuique 253 virtuti, quae sint vitiis post tempora vitae 254 supplicia, et quae aeterna domus sedesque futura 255 corporibusque animisque, rapax cum verterit ignis 256 in cinerem terras, et quod tegit omnia caelum. 257 Haec obscura prius praedictaque vocibus olim 258 ambiguis, puer explicuit Salomonis in aede, 259 congressus scribis primum legisque peritis, 260 cum doctori operam nulli tamen ante dedisset. 261 Idem, post firma sapiens aetate magister, 262 legit discipulos piscatu et retibus aegre 263 vitam inopem et duram tolerantes, nullius artis 264 imbutos studiis, nullo doctore politos, 265 non opibus, non et lingua aut sermone potentes : 266 ne putet humana vi quisquam jacta vel arte 267 fundamenta novae tum relligionis, et illam 268 deceptosve dolis homines, armisve coactos 269 accepisse ; fuit simplex et nescia fraudis 270 gens prior illa deum. Namque ipso in limine primo 271 ostendit, quae spes illos, quae vita maneret, 272 sanctorum qui se numeris adscribere vellent. 273 Non quo more solent vani suavissima primum 274 hospitibus laetis caupones fundere vina, 275 illa deinde acri aut acido miscere liquore : 276 frons erat asperior multo quam deinde recessus ; 277 nil blandum, fictumque nihil quod fallere posset. 278 Omnia dura viris, adspectuque horrida primo. 279 Namque jubebat eos patrimonia vendere nummis, 280 et pretia in medium conferre jubebat alendis 281 pauperibus (satis esse homini vestemque cibumque), 282 linquere amicitias omnes, omnesque propinquos, 283 rerum humanarum prorsus nil ducere curae, 284 uni consecrare Deo se, unique dicare. 285 Cetera, quid ? Fortassis erant proclivia ? Sedes 286 perpetuas caelo post istam denique vitam 287 promittebat, iter durum tamen atque fragosum, 288 damna per aerumnasque graves multosque labores, 289 et turpes ignominias et vincula dura : 290 denique supplicii omne genus prius esse ferendum, 291 quam promissa Deo post mortem praemia ferrent. 292 Haec poterant homines tum deterrere paternis 293 ne vellent domibus migrare, suisque relictis 294 incertam atque vagam et sine tecto ducere vitam, 295 fatalemque diem saeva praecurrere morte. 296 Nam propiora solent et jam jam oblata vereri 297 vulgo homines, neque spe dubia praesentia mutant. 298 Attamen exactis tercentum haud amplius annis, 299 omnes relligio nullo discrimine sexus 300 aetatisve, humiles et egenos, ac sine censu 301 primum, mox etiam locupletes aeris et agri ; 302 deinde magistratus etiam regesque superbos, 303 omnes sponte sua sine vi, sine fraude, volentes 304 cepit, et oblitos patriae rerumque suarum, 305 tamquam alto longa excitos post tempora somno, 306 suasit inire novum vitae genus, atque futuram 307 illam jamque isto meditari in corpore vitam ;

22

308 omnibus audenter caput objectare periclis ; 309 non quodcumque malum, non ipsam horrescere mortem ; 310 denique et hoc spatium breve sic transmittere vitae, 311 ut qui praetereunt saltus et inhospita tesqua, 312 desertas Libyaeque domos, aut turbida tranant 313 aequora, ut optatum quamprimum attingere portum 314 possint, et capere in patria sine fine quietem, 315 defuncti innumeris terraeque marisque periclis. 316 Felices, oculis coram quibus illa tueri 317 contigit, ac voces et verba audire loquentis : 318 quae prisci ante patres, prisci cupiere prophetae, 319 nec videre tamen, sed prospexere futura. 320 Nec dum etenim praescripta dies et debita fatis 321 venerat : interea spes illos dulcis alebat, 322 et loca post mortem justis concessa petebant. 323 At nos auditis si credimus, haud minor olim 324 nec minus ampla manet merces et gloria caelo.

AD JO. BELLAIUM, CARDINALEM ET EPISCOPUM HOSTIENSEM.

E1_8 v.1 Donec vos bello miles vexavit Iberus, 2 te mihi, Bellai, rescribere posse negabas : 3 atque etiam vacuo nunc cessas hostibus agro, 4 deque die menses, de mensibus extrahis annos. 5 Quis scit an haec mansura diu sint otia Romae ? 6 Depulsus, non fractus abit, qui venerat hostis. 7 Extera si desint, non intestina deesse 8 bella diu poterunt. Domini mutantur in horas. 9 Tam praeclarus honos pretio tentatur et armis : 10 ipsi dira movent inter se proelia fratres. 11 Nec tu, si cupias, tamen haec spectare sedendo 12 possis : ingenium tibi Dii, viresque dedere, 13 ut tua praecipue suffragia quisque reposcat, 14 nec leve momentum, quocumque accesseris, addes ; 15 forsitan et si lege viri, si more legantur, 16 proximus iste gradus primo succedat honori. 17 "Tam varias est nulla vices experta potestas, 18 nec ludo fortuna magis se prodidit ullo. 19 Vita brevis, species et imago simillima scenae : 20 cetera desperant obscuro sanguine nati 21 imperia, aut magnae dominatum gentis apisci ; 22 hanc modo summa tenet, modo sors rapit infima sedem, 23 nec regnum est aliud miserae sperabile plebi : 24 infelix regnum, si cui vel propter honorem 25 expetitur, vel divitias, vel quo mage luxu 26 diffluat, et multo vivat pulchellus ip auro." 27 Da mihi pontificem, qui non aequare nepotes 28 regibus, et Latio non sit meditatus in ipso 29 nomen et arma, suaeque insignia ponere gentis, 30 Europaeque omnes populos armare, ferasque 31 saltibus Italiae mediis committere gentes. 32 Non sic Petrus, et illa piorum lumina patrum,

23

33 isto qui sedere loco, primique per omnem 34 Europam atque Asiam sparserunt semina verae 35 relligionis, et hanc laudem peperere futuro 36 Pontifici, reliquos omnes ut praestet honore. 37 Non illis ferro longe protendere fines 38 cura fuit, non armatis sua regna tueri 39 militibus : verum contenti paupere tecto, 40 quaerebant victum manibus, veniamque Deorum 41 numina poscebant cum fletibus et prece multa 42 (nam quid se ferro, quid se tutetur et armis, 43 saevo carnifici jugulum qui porrigit ultro ?) ; 44 Spes regni caelestis erat, quod vertere nulla 45 vis hominum, quod nulla dies consumere posset. 46 Quorum si tibi mens imitari facta virorum, 47 me, Pauloque auctore, licet tibi maxima Roma 48 serviat, et septem jus dicere collibus optes : 49 sin te delectant brevia haec perituraque regna, 50 aeternasque domos contemnis, spemque futuri ; 51 tam bellum tamen ingenium periisse dolebo 52 Romano in portu, clademque auxisse priorum.

AD ODETUM CASTILLIONAEUM, CARDINALEM.

CONSOLATIO IN MATRIS LUCTU.

E1_9 v.1 Tu quem tot natura bonis ornavit abunde 2 corporis atque animi, genuitque ad maxima rerum, 3 quem dulces proprio lactarunt ubere Musae, 4 cui mox, quae tua laus, accessit plurima virtus, 5 et quaesita diu magno doctrina labore, 6 quem Pallas sapiens, et Palladis aemula Juno 7 certavere suis cumularet largius utra 8 muneribus, pulchramque dedit Venus aurea formam ; 9 tu tantum capias in matris morte dolorem, 10 et lacrimis oculos perfundas oraque fletu, 11 ut neque nox requiem, neque lux solacia possit 12 huic praebere malo, nec sermo fidelis amici ? 13 Nequicquam attigeris libros, et sancta Platonis 14 dogmata ; nequicquam Paulum contriveris usu ? 15 "Scilicet hunc vitae cursum statuit Deus, ut cum 16 certis quisque suum spatiis descripserit orbem, 17 solvat in extrema naturae debita fini." 18 Respice quam variis, hominum, natura figuris 19 illudat generi. Lucem fugit ille priusquam 20 sentiat et quid inest dulcedinis, et quid amari : 21 ille sibi tardos queritur procedere menses 22 quem manicae, pedicaeve, et tristis pondera ferri, 23 aut bubulo metus a nervo remique fatigant, 24 aut rigidae leges, et squallor carceris atri : 25 quosdam judiciis fortuna oppressit iniquis, 26 et delatorum voces et principis ira. 27 Hunc vero, cum divitiis et rebus abundet 28 omnibus, infames circumstant undique morbi ;

24

29 tabescit, frustra medicis confisus et auro. 30 Hunc durae vexant hiemes, aut turpis egestas 31 conficit, illum lapsus equi, murique ruina 32 praecipitem dedit, aut fatali machina telo, 33 externa jacuit projectum corpus arena. 34 Ergo omnes sine delectu puerique senesque 35 intereunt, moriturque immensa potentia regum. 36 "Sed neque mors aut est, aut debuit illa videri, 37 quam melior deinceps aeternaque vita sequatur : 38 nec gravis hospitii mutatio, cum loca putri 39 haec congesta luto, claris mutentur Olympi 40 sedibus, et magno ponas vestigia caelo." 41 Jam quibus exuimur rodentibus intima curis, 42 quam varios capitis, renum, laterumque dolores 43 effugimus, (quae sunt conjuncta incommoda vitae, 44 praesertim senior cum nos oppresserit aetas, 45 et male transactae ratio reddenda juventae. 46 Quod si mens etiam fuerit sibi conscia recti, 47 praeterea soboles si grata, piique nepotes 48 contigerint, vere diis illum credere amicum 49 possis ; jure queas etiam appellare beatum. 50 Felicem merito celebravit Roma Metellum, 51 exanimis cujus nati subiere feretrum 52 quattuor, illustres famaque et honoribus urbis. 53 Nec minor Argivae ducenda est gloria matris, 54 quae quondam natorum humeris invecta suorum 55 ad delubra Deae venit plaudente caterva 56 circumstantum hominum. Nil sane optatius illi 57 tum fuit, in mediis animam quam ponere natis, 58 jucundos amplexus inter et oscula grata. 59 Sed non respondere suis pia numina votis. 60 Quam multo haec in matre tua majora fuere 61 omnia, sive quis intus eam, sive adspicit extra. 62 Vixit enim summo nupta atque innupta pudore, 63 fortem nacta virum, quo Gallia saepe tribuno 64 rettulit innumeros superato ex hoste triumphos ; 65 et super haec pulchram genuit pulcherrima prolem, 66 et teneros aluit partus, et vidit adultos. 67 His defuncta bonis tot, supra vota precesque 68 felix prole sua, felix et prole suorum, 69 Longum aetatis iter multos emensa per annos 70 viribus integris animi, secura futurae 71 post paulo vitae melioris, ad astra recessit. 72 Quae bene perpetuo traductae clausula vitae 73 hunc tibi maerorem ex animo detergere prorsus 74 debuerat, tristemque in gaudia vertere luctum. 75 Tu sis innumeris natura instructus et arte 76 paene bonis ; tamen et medicinam a tempore poscas, 77 et miser exspectes, stultorum more, quousque 78 tandem longa dies tibi sera oblivia portet ? 79 Quin ratione magis tantum sedare dolorem, 80 et lente gradiens decuit praevertere tempus. 81 Hoc decus et ratio suadent, ipsique parentis, 82 si fari possent manes, tuaque inclyta virtus ; 83 hoc te Bellaius, qui se modo principis aula 84 proripuit, comitesque suos urbemque revisit ;

25

85 hoc sacri vates, aliique rogamus amici ; 86 denique et ipsa rogat te patria, voce canora 87 quanta vi studioque potest absistere luctum, 88 nec se deserere, officio et pietate priorem, 89 publica privatis praeponere commoda damnis.

AD JO. BELLAIUM, CARDINALEM ET EPISCOPUM HOSTIENSEM.

E1_10 v.1 Jampridem numero menses, et tempora et annos, 2 Bellai, retroque oculos et lumina flecto, 3 si quis te nobis casus, tua si qua voluntas 4 huc refert ; votis sed enim contraria nostris 5 numina, et aversam videor cognoscere mentem 6 esse, tuam, patriaque aliud curare relicta. 7 Atque utinam primos tenuisses fixus amores, 8 nec malis hodie Romae tamen esse secundus, 9 quam regnare domi, primamque insistere sedem 10 in patria, quae te genuit, quae fovit alumnum. 11 At male, Roma, tibi male sit, quae vulturis instar 12 horrifici, totum varie dispersa per orbem 13 omnia bella voras ; argenti quicdquid et auri est, 14 quicdquid opum, nec tot rerum contenta rapinis 15 ingluviem explevisse tuam, quodcunque virorum 16 egregium est usquam rapis, et clarissima quaeque 17 ingenia, ut tamquam delectu gentis acerbo, 18 plorent quaeque suis orbatae civibus urbes. 19 Non tuus immanis sine causa Romulus auctor 20 lac fertur suxisse lupae ; non deinde coloni 21 rupta pace tui matres rapuisse Sabinas. 22 Sed quinam tibi te cantus, quae carmina mentem 23 eripuere tuam, qui succi, herbaeque nocentes, 24 Bellai ? Quis te vanissimus imbuit error ? 25 An sperare licet demi quoque posse monendo 26 errorem, aut scriptis, aut voce fidelis amici 27 hunc tibi ? Ni refugis, claudisque monentibus aurem, 28 experiar si quid poterunt mea carmina, verus 29 quae dolor expressit : sed quo te ignoscere nobis 30 aequius est, si quid stylus ardens scripserit ira 31 jucundum gratumve minus ; stat nulla dolenti 32 scribendi ratio. Namque hinc te maxima postquam 33 Roma tulit, non prata mihi ridere videntur ; 34 non nemora et silvae dulces praebere latebras 35 vatibus hic nostris, et mollem desuper umbram. 36 Ipse parum fluvio delabi visus amoeno est 37 Matrona, teque diu nimis indignatus abesse 38 turbidus adversas dejectum tendere moles, 39 et super imposito colli praebere maligne 40 visus aquam, solidumque obniti rumpere plumbum. 41 Quin etiam visae nobis sudare Deorum 42 marmoreae effigies, tua qui promissa secuti 43 ad nos tam longe Roma venere relicta : 44 qui te si sperent tam longum hinc abfore tempus, 45 numquam traduci sese patiantur ab urbe.

26

46 Pomona ipsa referta sinum, caducifer ipse 47 Hermes, ipse tuus lacrimari visus Apollo est : 48 atque novem supra stantes in limine Musae, 49 et pater Herrici regis, qui praesidet illis, 50 Musarum dum vixit amans, vatumque piorum. 51 Haec vidi his oculis semel ex quo laetus abisti, 52 et dixi lacrimans : neque vos post ipse videbo, 53 dum veniat tum vestra tulit qui gaudia secum. 54 Tantum homine est tantum momenti et laudis in uno, 55 ut quae visa modo est velut aurea tota nitere, 56 mutato sordescat hero domus, omnia perdant 57 ornamenta suum veluti consputa decorem ; 58 ac cum se medium lunae inter solis et orbem 59 terra facit, clausoque obscurat lumine caelum. 60 Quid si nunc oculis tua Sammoriana videres 61 praedia, Bellai, tanto tibi culta labore 62 ac studio, dum te nostri patriaeque tenebat 63 cura tuae, nunc plena situ, nunc aspera ruscis, 64 lappis et tribulis ? Quid si quas ante solebas 65 tectus inire vias frondosae vitis in umbra, 66 aut inter quercus, proceras inter et ulmos, 67 sive jugis, seu valle cava, nunc sentibus hirtis 68 horrentes, et sponte sua nascentibus herbis ? 69 Numquam, quae tua mens aliis mihi cognita rebus, 70 abstineas numquam lacrimis ; simul illa vel optes 71 non exculta prius, vel non jacuisse relicta. 72 Forsitan et nostri, sis forsitan atque Leonis, 73 doctorumque memor comitum, qui semper euntem 74 pone sequebantur ; quorum pars lumine cassa est, 75 pars et vivit adhuc, et te cupit ante videre 76 quam mors atra caput nigris circumvolet alis. 77 "Ut superinducta qui pellice, prima refugit 78 conjugia, inque novis defixus amoribus haeret ; 79 "Post hiemes aliquot, satias ubi ceperit illum, 80 concubitus repetit veteres thalamumque priorem : 81 sic multos hominum peregre in longinqua profectos, 82 cum gravis illorum incubuit cervicibus aetas, 83 rursus in antiquae gremium descendere matris, 84 rursus prima suae cunabula visere gentis, 85 rursum haurire juvat lucem nascentibus haustam, 86 et fessa in patrio deponere membra sepulchro." 87 Hoc Laertiades sese debere putavit 88 hoc Ithacae scopulis ; idem sapientibus, idem 89 omnibus est aliis animus : sed fata morantes 90 dura intercipiunt. Nam cur exempla recurram 91 nota tibi sacris exstant quae plurima libris ? 92 Ex quibus insignes pietate Deoque placentes 93 quosque viros, discas, tuto cum maxima possent 94 et bona multa frui qua tum regione sedebant, 95 externis vitamque beati degere terris, 96 in patriam sedesque suas rediisse libenter 97 cum natis et conjugibus servisque, paterno 98 inde suos condi cineres mandasse sepulchro. 99 Quae non aspernanda aliis praecepta videntur 100 omnibus esse, tibi longe minus illa, sacerdos 101 magne, deum ; nobis qui non modo voce praeire,

27

102 sed factis etiam debes atque ordine vitae. 103 At speciosus honos, capitisque insigne superbum, 104 te Romae retinent, et lati purpura clavi, 105 princeps inque tuo locus ordine, jusque rogandi 106 collegas, quae cuique animo sententia sedit. 107 Usque adeo magnum est Romae in primoribus esse, 108 in partesque venire alio rectore secundas, 109 ut tibi non potior tua sit provincia, juris 110 tota tui ? Romam quae saltem hoc nomine vincit, 111 quod caret invidia, caret ambitione potentum, 112 nec fugere insidias, aut cuiquam tendere curat. 113 At neque purpurei nulla est hic gloria panni, 114 nullus honos, sed par, vel non minor esse videtur : 115 excepto, quod non, qualis cum pompa sacrorum 116 transvehitur, gravis et longus praeit ordo clientum, 117 nec litui celsa cantus modulantur ab arce. 118 Sed quos te memini contemnere semper honores, 119 et ruber invito primum tibi tempora texit 120 pileus, et numquam nimium laetatus adepto es. 121 Hic mihi consilium pravumque parumque fidele 122 objicient plerique tui, qui coner ab isto 123 te revocare gradu, cui proximus usque videris. 124 Primum, hujus, puto, nulla rei te cura quietum 125 sollicitat, quia post mala rem quam multa sequantur 126 prospicis, et potes hoc felix sine vivere regno. 127 Deinde (bonas quoniam pulsat quoque gloria mentes) 128 si mihi compertum certis rationibus esset 129 Pontificem fore te, gauderem non minus illis, 130 nec causa tamen ipse tua, sed quod nihil urbi, 131 aut orbi cadere utilius potuisse putarem. 132 Sed cum pontificum vitas et facta recordor, 133 aut immaturae percussum fulmine mortis 134 quemque bonum video ; aut vitam mutasse priorem, 135 et caelo genus usque suum nomenque tulisse, 136 accisis opibus regni generisque Latini, 137 neglecta pietate simul, cultuque Deorum. 138 Ut tua sed virtus tibi mentem praestet eamdem 139 perpetuo, nec quidquam excepto nomine mutes, 140 attamen hunc qua spe vetulus secteris honorem ? 141 Quae tibi sive hominum cadet irrita fraude malorum, 142 qui meritis veraeque negant suffragia laudi, 143 seu quocumque alio, nam mille pericula, casu ; 144 sero te sensisse dolos, et vana secutum, 145 nec Spartam coluisse tuam, sortemque dolebis : 146 sive tibi surget triplici caput altius auro, 147 et tandem Petro dignum tua Roma videbit 148 Pontificem ; tamen ista seni quam longa manebunt 149 imperia ? Aut haec praeteragetur quam cito scaena ? 150 Quid, tam corruptos mores formare diebus 151 tam paucis poteris ? Merces excludere templis ? 152 Virtuti meritos uni concedere honores ? 153 Deerit et ipsa dies, deerunt et tempora, quamvis 154 sit praestans animus, quamvis praeclara voluntas. 155 Tum gravis extremaeque malum commune senectae 156 tardus, iners fies, et amans requietis et oti : 157 non eadem vis mentis erit, non acer ut ante

28

158 spiritus, aut quale est juvenili in pectore robur. 159 Sic tu, cum possis patriae prodesse, salutem 160 illius abjicies, nec eris tamen utilis urbi. 161 Adspice deinde quibus studiis quantaque ferantur 162 ambitione patres, quanto simul omne tumultu 163 concurrat Latium, totus fremat excitus orbis, 164 defuncto quoties petitur successor et haeres 165 Pontifici, clausumque tenet conclave senatum. 166 Plus ibi saepe valent partes et nomina regum, 167 gratia, spes, odium, metus, et promissa potentum, 168 quam pietas et quam virtutis nomen inane : 169 quidquid erit, nimis haec magno victoria constat. 170 Et quoniam bissena tamen jam lustra peracta 171 sunt tibi, quae non longe aetas solet esse sepulcro, 172 jam tempus fluxum et fragile hoc deponere regnum, 173 moliri caeloque domos aetemaque regna ; 174 non facit immortale tuum vel purpura corpus, 175 non faciet triplicisve decus regale coronae. 176 Quin etiam minimum ratio poscetur ad assem, 177 quae mage difficilis tanto graviorque futura est 178 ante Deum, quanto fuerit provincia major. 179 Ergo si meliora voles audire monentem, 180 sive aliquid patriae lacrimis dare, sive tuorum 181 assiduis precibus, nos vere ineunte revises, 182 Bellai : sin fata negant, aut spernis amici 183 jussa tui, tu nescio quae tibi gaudia posthac 184 promittas ; ego mi lacrimas et spondeo luctum.

AD ACHILLEM BOCCHIUM, EQUITEM BONONIENSEM, ET PRAESTANTEM POETAM,

DE FIDE CHRISTIANA

E1_11 v.1 Bocchi, percelebri jamdudum cognite fama 2 trans Alpes Rhodanumque mihi, modo versibus illis 3 queis hominum mentes divino incendis amore 4 ad verum fidei cultum, cultumque Deorum, 5 noscere te cupio, numerumque augere tuorum. 6 Certum est versando assidue cum principe vatum, 7 si minus est licitum primis, aut stare secundis, 8 attamen extremum non claudere turpiter agmen. 9 Dicam igitur recinamque prius cantata, velutque 10 magno discipulus referam dictata magistro : 11 corporis ut moles animi terrena vigorem 12 deprimat, objectaque vel ut caligine noctis 13 impediat prorsus ne possit lumina sursum 14 tollere, ne possit caelorum arcana tueri ; 15 verum oculos tantum defigens rebus in imis 16 more suum, versetque lutum, versetur in illo. 17 Quas animi tenebras, tamquam sol lucidus, olim 18 discutit alma fides, vel, si quis dicere malit, 19 mens accensa fide ! Quis enim caelestia possit 20 solers humanis adipisci sensibus, ut non 21 cursitet huc illuc variis erroribus actus,

29

22 saepe etiam falsa ludatur imagine rerum, 23 dum velut obtuso penetrat solidissima telo, 24 et quae sunt oculis impervia cernere tentat ? 25 Jam remove crasso fixos in corpore sensus ; 26 da mihi quamvis ingenium penetrabile, quamvis 27 fecundum, huc omnes humanas junxeris artes, 28 sit mihi ter purum, sitque omnis ponderis expers, 29 pernix, aerium, partesque volubile in omnes 30 non illud terra haerebit, perque ima feretur, 31 altius ingrediens caelo se credet aperto, 32 et lunam et solem et reliquos circumdabit orbes 33 stellarum, certosque aditus reditusque notabit. 34 Idem si forsan cupiet cognoscere causas, 35 auctores rerumque Deos evincere caelo, 36 tum vero sese multos mens nescia passim 37 induet in laqueos, quaeretque in lumine lucem, 38 diis adeo magnis impar, dabit inde ruinam 39 praeceps ex alto liquefactis aethere pennis : 40 ut male qui servans cauti mandata parentis 41 Icarus Icario dedit olim nomina ponto. 42 Talibus innumeris est omnis plena vetustas 43 exemplis, tales produxit Graecia multos, 44 quos nimium vano sapientes nomine dixit, 45 rixantes linguis sive mente loquacibus ultra. 46 Femineum morem, aut cornicum nube volantum, 47 nullos paene duos similes eademque probantes, 48 dum vel posterior convellit dogmata primi, 49 aut placita alterius decretis dum sua praefert, 50 moliturque novam proprio de nomine sectam. 51 Nec tamen inventus qui per tot saecula verum 52 viderit infelix, non est qui proxima vero : 53 donec sancta fides dono demissa Deorum, 54 primum se tenui populo gentique minutae 55 miscuit, ingeniis nimium despecta superbis. 56 Inde per aerumnas, caedes, tormenta piorum 57 evasit, nulli patiens succumbere fato ; 58 nobiliumque domos et regum tecta subivit, 59 signaque per totum victrix circumtulit orbem. 60 Non aquila huic signum, non minotaurus, imago 61 terribilisve ferae, miseros quae terreat hostes : 62 crux est sanguineis maculis distincta, tropaeum 63 illius a quo sancta fides manavit in omnes. 64 At non carnificem, non hostibus illa minatur 65 exitium, quamquam gravis illos luce carentes 66 poena manet nigri quondam Phlegethontis ad undas : 67 omnia dura suis ostendit, vincula, caedes, 68 leti infame genus, pendens e robore corpus. 69 Ut sint nimirum levia haec, nihilque putentur, 70 perficit alma fides ; quae cum semel haeserit intus, 71 et penitus nostris fuerit concepta medullis, 72 continuo totam rapit ad caelestia mentem, 73 pracipuoque Dei summi devincit amore, 74 et facit ut credat quae vix credenda videntur : 75 fortunam victrix incommodaque omnia vitae 76 subjiciat pedibus, gemmas contemnat et aurum, 77 quaeque alia insipiens bona vulgus maxima ducit ;

30

78 ac meditata mori quod saepius ante diuque 79 est, referre sua credat nihil, an bene membris 80 sit capitive suo, quae vix sua judicat esse. 81 Ergo non illa humanis rationibus ullis 82 orbes stellarum penetrabit et intima caeli, 83 non arcana Dei, non credita mystica paucis, 84 per se vique sua poterit cognoscere tantum : 85 verum terrenam sibi molem et vincula demet 86 corporis, ac posita, velut anguis vere, senecta, 87 sola nixa fide, tamquam pernicibus alis, 88 nuda super lunam et solem super astra feretur, 89 ante Dei faciem donec se sistat, et illo 90 freta velut speculo facile omnia cernat ubique.

AD LANCELOTUM CARLUM, EPISCOPUM RHEGIENSEM.

E1_12 v.1 Dissimulare etiam potuisti, Carle, tot annos ? 2 Dissimulare aliis ? Et, quod mage miror, amico 3 tam caro veterique, tuae tam laudis amanti, 4 tantum, Carle, decus ? Tam raram carminis artem 5 scribendi ? Cum tu praesertim nostra legendo, 6 quamvis dura tamen, quamvis inculta , probares. 7 An tu dissimules, qui tam mihi candidus olim 8 visus eras, animique aliis in rebus aperti ? 9 Quid causae est igitur ? Tibi scilicet ipse canebas 10 et Musis, plausumque dabas tibi solus, amice. 11 Sic laudem refugis ? Meritos sic spernis honores ? 12 Sic tibi odoratae sordescit, magne poeta, 13 frondis honos ? Pulchrae sic vilis gloria palmae ? 14 Atqui larga tibi fecundo copia semper 15 ore fluit, quoties aliorum carmina laudas, 16 et vates nullis hominum postponis, et ipsam 17 ferre soles meritis ad caelum laudibus artem. 18 An super Aonios saltus, super ardua montis 19 Parnassi rapidis te Pegasus extulit alis ? 20 Castalioque avidus postquam de fonte bibisti, 21 mutatus subito es, factusque repente poeta ? 22 Nam quod, amice, tuis fingis te lumine captum 23 versiculis, et me vestigia caeca regentem, 24 non agnosco : vide potius confixeris ipse 25 ut lippos cornicum oculos, et ademeris omnem 26 spem reliquis, tua scripta legent quicumque, poetis 27 scribendi versus. O vatum pectora caeca, 28 lactentem hunc adeo catulum qui surgere passi, 29 nec fixere prius telis et arundine densa, 30 quam subito incipiens latratus edere magnos, 31 et vocem tulit et fauces compressit adultis ! 32 Quod mihi notus eras quoniam magis, ipse futurum 33 prospexi. Sed enim numero seclusus ab illo, 34 spernebam capiti non impendentia nostro, 35 more hominum qui saepe aliena pericula rident, 36 et quasi praecipiens animo ventura sagaci, 37 sperabam dominis me posse volentibus ipsis

31

38 delibare aliquid de tanto laudis acervo. 39 Namque leves Musae nobis abiere relictis 40 in Druidum silvas, loca sentibus horrida, postquam 41 venimus, et miseris lites ordimur acerbas 42 judicibusque reisque ; sed o vos nectare poti 43 respicite hunc nostrum assiduum ingratumque laborem 44 et nos his pressos aliquando exsolvite curis.

AD ILLUSTRISSIMUM PRINCIPEM CAROLUM, CARDINALEM LOTHAR. CONSOLATIO ADVERSUS RELIQUIAS DIUTURNI MORBI. E1_13 v.1 Ut biduo plane perii, biduoque revixi ! 2 Nam tum qualis erat mea mens, quam fracta pavore 3 nobis fama tui venit cum nuntia morbi. 4 Ut se collegit, nullum simul esse periclum 5 audiit, alternaque levari membra quiete. 6 Nunc regi superum merito persolvimus omnes 7 vota pii, nostras pro quo formidine mentes 8 solvit, nunc precibus votisque reposcimus illum 9 hujus relliquias a te depellere morbi. 10 Te vero cui parta salus est munere Divum, 11 et quem laetari decuit plus omnibus unum, 12 conturbare tuo narrant communia vultu 13 gaudia : te referunt nil visum tristius umquam. 14 Et quae causa tui maeroris tanta ? Quid ipse 15 quid male tam de te meritus data munera caelo 16 respuis, et suavem tibi rerum subtrahis usum 17 invidus ? Atqui nulla videtur causa dolendi. 18 Omnia sunt belleque foris pacata, domique, 19 consilioque tuo, atque Errici principis armis. 20 Venimus, et tantum sine sanguine vicimus hostem, 21 et regi veteres cessit Germania fines, 22 libera, crudelis manibusque erepta tyranni. 23 Nec minus arridet privatis sors bona rebus ; 24 nam quaecumque homini contingere maxima possunt 25 a superis, et quanta vel ausit poscere nemo, 26 in gremium delapsa tuum profusius omni 27 imbre fluunt. Tu vivis, et omnibus esse beatus 28 crederis. At quid possideas tamen intus et extra, 29 et quae circumstent bona te nescire videris. 30 Verum hae relliquiae, morbi velut umbra prioris, 31 contristant animum, spes vana metusque futuri. 32 Non ego te solabor, uti fecisse leguntur 33 quidam olim, quia scilicet uno crure laboras, 34 euge, bene est, o amice, valent si ceetera membra : 35 et primis horis quoniam sine febre fuisti, 36 praeclare est, quamvis accessit vespere febris. 37 Sic cum est alternis requies a febre diebus, 38 non maestas aequum ad superos proferre querelas : 39 tamquam mensa pari natura bonumque malumque 40 pondere miscuerit, nunc mater, et ante noverca. 41 Istius est ratio jamdudum explosa magistri. 42 Quid si de medicis promam solacia libris, 43 aut bis sex tabulis, et agam sic denique tecum ?

32

44 Continua abscessit ; res est secura pericli ; 45 haec habet alternam requiem ; quartana minatur 46 vicinas hiemes et tristis frigora brumae. 47 Sed neque lenta nimis tardaeque inimica senectae 48 terreat impigrum juvenem quartana, repente 49 diffluet, ac nubes solis tepefacta calore ; 50 et levis est quartana vetus, neque liberat aegros, 51 quominus et promissa obeant vadimonia cives, 52 et sua militiae dent nomina, praetor ad arma 53 cum vocat, infestusque propinquat moenibus hostis. 54 Multa quidem possum tibi non incognita certe 55 et variis deprompta locis exempla referre, 56 quae doceant qua te possis ratione tueri, 57 quo solers humana feras incommoda pacto. 58 Quid si nec mala res est morbus, ut esse videtur, 59 et veri specie nos ludit opinio falsa ? 60 Ut si cui medicus porrexit amara fidelis 61 pocula, principio avertens oblata recuset 62 sumere, post aeger, caris persuasus amicis 63 quae sit vis ejus medicaminis, hauriat ultro. 64 Sic quoque nos, docti morborum ab origine causas 65 auctoresque Deos, animo tolerabimus aequo, 66 suspensos habeat quamvis tamen exitus anceps. 67 Cumque sit humani generis pater, et bonus idem, 68 suppeditare suis bona par est credere natis, 69 et curare Deum, quae nos curare solemus. 70 Ipsa nec in terris quidquam natura creavit, 71 ex quo non aliquem possis decerpere fructum. 72 Quamvis tabificos infligat vipera morsus, 73 utiliter solet antidotis praesentibus addi. 74 Multa etiam veniunt interdum commoda nobis 75 ex inimici hominis maledictis, aut malefactis : 76 corrigimus vitam moresque ; audimus ab illo 77 flagitia, infidus quae nos celabat amicus. 78 Nam quaecumque Deus mittit mortalibus aegris 79 seu bona seu mala sunt, sapiens ita collocat apte, 80 "Ut quadrare putes. Corrumpunt et bona stulti, 81 et mala quae fuerant faciunt pejora fruendo." 82 Ut cum dura nimis stomacho datur esca valenti, 83 concoquit ille tamen, tribuitque alimenta per artus : 84 at cibus infirmis in bilem vertitur atram, 85 quamvis ille tener cedatque molaribus ultro. 86 Sic plerique malo cum corporis ante fuissent 87 infirmoque habitu, posita ceu vere senecta 88 exsultant angues nitidi ; sic febre soluti 89 mutata accipiunt tamquam nova corpora forma. 90 Nec minor utilitas animorum. Maxima, crede, 91 pars hominum, tristi nisi morbo vindice, numquam 92 se revocet ; caelique vias post terga relicti 93 rursus eat. Quis enim florens et corpore sano 94 inter delicias agitat caelestia mente ? 95 Nemo fere trepidis nisi rebus numina Divum 96 magna vocat. "Monitor sapiens in tempore morbus." 97 Expertus moneo didici quae non ita pridem, 98 cum multo fluerent ruptae mihi sanguine venae, 99 ac me dira sitis premeretque intercutis undae

33

100 et metus, et praesens, obstent nisi fata, periclum. 101 Quas ego non aras, quae non delubra Deorum 102 tum supplex adii, quibus hoc non denique votis 103 damnavi funebre caput ! Cumque ante pigeret 104 actorum, in melius mores mutare parabam, 105 expendens mecum, factum hoc bene, at hoc male factum : 106 sic facies melius, sic te caelestibus addes. 107 O caecas hominum mentes ignaraque corda ! 108 Scilicet exspectamus ut aethere rursus ab alto 109 descendens, nostrae repetat consortia vitae, 110 seque Deus turbis immisceat agnitus illis, 111 et sua consilia claro pronuntiet ore. 112 Non satis illa fuit manifestis prodere signis ? 113 At magnum quamvis possim perferre dolorem, 114 si brevis et cito praeteriens ; sin longior, haurit 115 paulatim vires animumque. Sed, o bone, major 116 cernitur utilitas in eo qui longius haeret ; 117 nam brevis ille prius fugit, quam sensibus imis 118 acceptus penitus desederit ; ut bene multa 119 cum simul in terram subitoque effunditur unda, 120 non alte penetrat, sed tantum summa rigando 121 praeterit : at longo distillans tempore, quamvis 122 paucior, ima subit sitientis viscera terrae. 123 Cernis ut ipsa recens a partu femina, tanti 124 vix soleat meminisse dies post quinque doloris, 125 et thalamum repetat quem paulo abjecerat ante. 126 Sic quibus imposuit plagam divina potestas, 127 si dolor ex illa brevis exstitit, atque recedens 128 relliquias aegro nullas in corpore liquit, 129 audebunt etiam foedare prioribus illi 130 flagitiis animas, turpique revolvere caeno : 131 at qui longus erit, duros emolliet artus 132 paulatim, et menti pugnantia membra domabit. 133 Proderit et conferre tuis aliena vicemque 134 illorum, simili qui fato et sorte premuntur. 135 Diversis quot ubique jacent regionibus aegra 136 corpora, nullius cura servata ministri, 137 nec medicas experta manus ? Quot millia cogit 138 pauperibus miseranda fames excedere tectis, 139 et circum vicos atrum male quaerere panem ? 140 Tu molli in strato depictis inque tapetis, 141 seu calor est, aestum flabris et frigore pellis ; 142 seu rigor est, multa propulsas veste rigorem, 143 et variis ingrata cibis fastidia tollis. 144 Atque haec non parcis manibus tibi cuncta benigne 145 porrigit Omnipotens, aliis non porrigit aeque. 146 Quo debes tu plura Deo qui contulit uni 147 plurima, cum posset tamen isti plura, vel illi. 148 Nemo Deos umquam fuit ausus poscere tantum, 149 quamvis confidens, tibi quantum fata dederunt. 150 Nunc si febre levi tentant juvenilia membra, 151 despondes animum. Nota est patientia Jobi, 152 quem neque magnorum fregit jactura bonorum, 153 interitusque sui generis, neque dira superbae 154 conjugis indigno convicia dicta marito, 155 non immunda lues, grassansque per omnia morbus

34

156 viscera : tantum illam est auditus reddere vocem, 157 "Nudus in hunc mundum veni puer, exeo nudus : 158 ista Deus nobis dederat, Deus abstulit idem." 159 Ut discant homines etiam pendere caduca 160 ex illo, neque spes in vanis ponere rebus. 161 Dic age postremo, quoniam concludere tempus, 162 viventis Domini quaenam promissa fuere 163 discipulis ? Quibus ille suos dimisit onustos 164 pollicitis ? Fortassis opes rerumque suarum 165 securum multos usum promisit in annos ? 166 Anne voluptates aeterna pace fruendas ? 167 Horum adeo nil prorsus habebat in ore. Quid ergo ? 168 Morbos et tormenta, famem, durosque labores, 169 exsilium miseris, servilem denique mortem. 170 Ergo notis sic ille suos distinxit amicos, 171 ut nigras pecudes cum pastor separat albis. 172 Quare si pulchri atque beati vivimus inter 173 omnes delicias, et nulla molestia, nullae 174 impediant somnos curae, non possumus isto 175 censeri in numero, sperareque certa laborum 176 praemia, quae posita in caelo sunt lumine cassis. 177 Morbus nec mala res igitur, nec inutilis ; ipsis 178 corporibus nonnumquam, animis etiam utilis omni 179 tempore ; cumque Dei missu mortalibus aegris 180 venerit, et quoties, erit aequa mente ferendus. 181 Non humeris onus ille tuis imponet iniquum, 182 aut supra vires, victor seu victus abibis, 183 egregiam tanta referes pro laude coronam : 184 attamen orandum quoties invadet acerba 185 febris, ut aegroto Deus illam corpore demat ; 186 conandum est etiam atque etiam languentibus, omni 187 et cura et studio mens exhilaranda, jocisque 188 ac ludis etiam fallendum tempus honestis, 189 ut mox ad consueta reverti munia possint. 190 Ergo per superos, per sanctum regis amorem, 191 per quidquid carum est, vel erit tibi, vel fuit umquam, 192 excute maerorem hunc animo, cape gaudia mente 193 intermissa diu, et te vitae redde priori. 194 Quod si nulla movet propriae te cura salutis, 195 nullus amicorum respectus, amorque tuorum : 196 at patriae pietas magna te voce rogantis 197 excitet. "Ingrati est patriam contemnere civis."

AD MARGARITAM VALESIAM, FRANCISCI REGIS FILIAM.

E1_14 v.1 Ante fores me, diva, tuas videre frequentes 2 qui ludunt pueri, nisi quod fortassis agebant 3 tunc aliud ; tamen erravi tua limina circum 4 saepius, inferremne pedem dubiusve referrem : 5 non quia me durus prohiberet limine sacro 6 janitor, adspectumve tui quia ferre nequirem 7 caelestis vultus ; quid enim vel mitius illo ? 8 Quae facies hilarive magis perfusa nitore ?

35

9 Et rediens Italis quondam legatus ab oris 10 hanc expertus eram bonitatem mentis in omnes : 11 ex quo nota mihi tua primum tempore virtus 12 inter, diva, tuos me jusserat esse clientes. 13 Quae me res igitur retinebat adire volentem ? 14 Ignavus pudor, et magnis contrarius ausis : 15 natura meus ille quidem, verumtamen auctus 16 judicio, vitia ut defendere nostra solemus ; 17 idem conspectu qui me quoque principis arcet, 18 praeclusitque meas diversa monentibus aures. 19 Incertum porro videant an acutius illi 20 complures, an solus ego ; sed me tamen omnes 21 saepius hortantur, perfricta fronte pudorem 22 ponere, sollicita nil ambitione ferentes 23 utilius, spectare modo praesentia reges : 24 nec res praeteritas, nec res agitare futuras. 25 Tu prima nisi luce fores pulsaveris hujus 26 quem tibi proponis devota mente colendum, 27 cenanti adstiteris prandentique omnibus horis, 28 dum te nox inimica domum discedere cogat, 29 pauper eris : vis est, vis est adhibenda beatis 30 regibus, eripiendaque multum et saepe rogando 31 munera, nec famae est aliquid dandumve pudori. 32 Nonne vides, etenim magnam longo ordine turbam 33 describunt, notos etiam mihi nomine quosdam, 34 omnes hi permulta, vides, et magna tulerunt 35 praemia, non meritis propriis, quae nulla fuere ; 36 obsequio tantum, servilibus, officiisque, 37 ambitioneque prava ; et sedulitate procaci. 38 Ille magistratus petiit quos venderet auro, 39 ille sibi templi reditus superisque dicata 40 praedia, de sanctis huic prompta pecunia fiscis, 41 nec vacuis manibus quisquam discessit ab aula. 42 Haec non me valde ratio commovit, ut escam 43 utilitatis habens, cujus possessio vilis 44 semper visa mihi, semper despecta, nec umquam 45 transversum potuit digitum deducere honesto. 46 Durior adversaria longe, et durior hostis 47 ambitio, laudumque animis innata cupido, 48 quae semper lectos hominum et clarissima quaeque 49 ingenia aggreditur, privatae nescia vitae 50 ferre modum, gaudensque frequentis luce theatri. 51 His sese natura tyrannis nostra duobus 52 mancipat, et veluti furiis agitata suique 53 immemor, audet nobilium praerumpere clausa 54 limina, et invitis intro custodibus ire, 55 vexare assidue, et miseros occidere reges. 56 Vidi cum nuper media pranderet in aula 57 Henricus, premeret multorum turba virorum, 58 et gravis inficeret loca spiritus, ille sederet 59 angusto medius spatio, fususque per ora 60 multus ei sudor manaret ; nam fuit aestas, 61 et sol ardentis superabat brachia Cancri : 62 vidi poscentes a circumstante ministros 63 turba, ut perpaulum secederet, atque fenestra 64 ut daret, opposita spatium spirantibus auris,

36

65 poscebant multis precibus : quis crederet illos 66 impetrare tamen numquam potuisse ; tacebat 67 frater, nec justi dedit umquam signa doloris. 68 Sic mendicabat vilem rex maximus ille 69 aera, quo miser in triviis mendicus abundat. 70 Dicite privata quis vestrum talia vita 71 ferre velit ? Vobis lictores agmine longo 72 apparent, coguntque hominum discedere turbam. 73 Jam vestrum quis non subeuntem excludat amicum 74 intempestivis ad se qui venerit horis ? 75 Tu cedo, tune domi exerces tam lene rogando 76 imperium in servos, tua sunt tam mollia jussa, 77 si conductus idem faciat mercede minister, 78 aut lapides aut saxa volent, aut noxia major 79 si fuerit, multa dorsum vibice notetur. 80 Vos alitis vitium hoc reges regumque propinqui, 81 parcite non vano dicenti vera poetae, 82 dissimulando alitis vitium hoc, alitisque ferendo, 83 dum quos hac illac errare videtis inertes, 84 vestrum aut circumstare latus, non protinus aula 85 exigitis : quod si ex hominum sermone sciatis 86 quanto peccetur vestrae discrimine famae, 87 invidiae quantum vobis odiique paretis, 88 nullus vestra hodie fucus circumvolet aula. 89 Non ideo tamen auctor sum non vestra colendi 90 numina, diis geniti reges regumque propinqui ; 91 queis omnes omnem merito debemus honorem, 92 tantum adsit modus et ratio, et pulcherrima rerum 93 gratia, quae decori factis solet omnibus esse : 94 et nos officiis operam sic demus honestis, 95 ne defraudetur pars nostri muneris ulla, 96 nostram ne culpare moram respublica possit ; 97 et non ardua frons, non vox summissa decebit, 98 et minus invidiae, minus est habitura pericli. 99 Ante suos Persae quoties venere tyrannos 100 dejiciunt oculos, nec sursum lumina tollunt : 101 inconsulta etiam multis audacia, postquam 102 vis adeo refrixit, in ipso concidit actu. 103 En totius habes, virgo doctissima, nostri 104 certam consilii rationem carmine longo, 105 quae tibi si fortasse probetur, gaudeo ; sin tu 106 dissentis, erimus tam longo tempore tecum, 107 dum te paeniteat nostri, regina, molestos 108 et tamquam fucos jubeas excedere tectis.

AD JO. BELLAIUM, CARDINALEM.

E1_15 v.1 Tandem, Bellai, superas transcendimus Alpes, 2 hoc maesti, quod te fugientem apprendere quamvis 3 posse videbamur, non umquam est facta potestas. 4 Verum non aliquis deus aut conjunget in ipsa 5 Italia, aut etiam, quod spero, redibimus una, 6 tollemusque viae placido sermone laborem :

37

7 quin etiam interdum faciemus carmina, Flaccum, 8 aut aliquem ex priscis imitantia vatibus. At tu 9 plusne etiam possint Musae experiare Latinae 10 in medio Latio et penetralibus ipsius urbis ; 11 an procul Italia, Belgis ubi Matrona Celtas 12 dividit, et leni Vincenum flumine saltum 13 praeteriens, belloque vocatam nomine villam, 14 ad fanum, muris et relligione vetustum, 15 labitur, et circum sinuosis flexibus errat : 16 fanum suppositum colli, quem pulcher Apollo 17 insedit Musis comitatus et agmine vatum. 18 Nec procul hinc, postquam late spatiatus in orbem est, 19 cornibus adductis praeclaram conficit Isthmum : 20 mox abit, occiduique sequens vestigia solis, 21 ad laevam condit sese melioribus undis, 22 inde subit primam Francorum inglorius urbem. 23 Si meliora potes, Bellai, scribere Romae, 24 accipiam, propriumque loci mirabor et urbis 25 ingenium, sed enim vinci non posse videntur. 26 Ante quidem vulgo credebant esse negatum 27 Gallis ut versus facerent, Musasque teneri 28 Alpibus, ut claustris saeptas ingentibus, intra 29 Italiam ; sed tu perruptis molibus, instar 30 Herculis, hunc nostrae es genti partitus honorem, 31 extremisque novas terrarum in finibus aras 32 princeps hospitibus Musis Phoeboque dicasti : 33 ad quas egregii recitant sua carmina vates, 34 non Italis, non Romanis cessura poetis. 35 Ast ego quem dulci fecunda Bononia lassum 36 excepit gremio, si te cognoscere nostra 37 forte juvat, veteremque adservas pectore amicum, 38 porticibus latis contectus inambulo totos 39 saepe dies, caeloque Jovem contemno ruentem 40 fulmina, et Etruscis collectos montibus imbres. 41 Nec tamen interea cesso, neque torpeo, verum 42 coepta mihi quondam puero primaque juventa, 43 viribus haud aequis, post intermissa resumo. 44 Leges prudentumque hominum responsa, jacebant 45 ut passim confusa prius sineque ordine, certis 46 distribuo mandoque locis, divulsaque membra 47 compono, longi rem adeo magnique laboris : 48 quod ni me retrahunt lites et jurgia, diri 49 terribilesque fori clamores, omnibus istud 50 perfectum numeris opus annis reddo duobus, 51 aut tribus ad summum ; nec enim libet otia, quidquid 52 temporis et vacui est semper transmittere nugis. 53 Scribentem levia et morientia carmina, quae non 54 huic nostrae aetati et fusis per tempora canis 55 conveniant, quid quaeris ? In haec postquam loca veni 56 et tondere comam, barbam demittere coepi, 57 pauca loqui, signis et vultu ostendere plura. 58 Mi videor sapiens, ut tantum pallia desint 59 et Venetae crepidae : tibi forsan stultus et iis qui 60 non homines cultu, sed vero examine pendunt, 61 quae placet amoto nobis sententia risu.

38

AD CARDIN. LOTHARING.

E1_16 v.1 Lothari magnum jubeo salvere nepotem, 2 qui veteres longo post tempore visit amicos, 3 ereptus variis pelagi terraeque periclis. 4 O geminos fratres, nostrae duo lumina gentis ! 5 Ille duces inter multos fortissimus omnes, 6 saepe malum nostris aut finibus arcuit hostem, 7 congressumve acie campo superavit aperto ; 8 tu sermone potens, suavis dulcedine linguae, 9 auribus apprensos homines, ut fune retorto 10 huc illuc versare potes, seu pace tuorum 11 formandi mores, seu gens procul extera nostris 12 legibus imperioque rudis parere docenda est. 13 Talem credibile est primorum aetate parentum 14 enituisse aliquem, sparsis sine lege per agros 15 qui populis persuasit, ut iisdem vivere vellent 16 inclusi tectis, simul iisdem legibus uti. 17 Nunc tibi quando vacat tua florida visere rura, 18 et riguos circum Dampetrae fertilis hortos 19 ire, vel aerii montem lustrare Medoni, 20 conjunctum villaeque nemus, caeloque minantes 21 pyramides, excisaque rupibus antra cavatis, 22 diis gratam patriis sedem, Romaque profectis, 23 et spatia in medio congestae ingentia terrae, 24 aequatosque solo tumulos, et plana locorum, 25 unde tibi pulchram longe prospectus in urbem, 26 unde Vicennarum saltus regumque sepulcra 27 despicis, et pingues, quos Sequana perfluit, agros. 28 Haec tua regna tibi concessu regis obire 29 quando licet, curis animum laxare memento, 30 quae juveni spargunt albos per tempora canos, 31 turpibus et rugis deformant frontis honorem 32 ante annos atque ante diem. Cape gaudia ruris 33 cum nymphis genioque loci, cum paupere vatum 34 Musarumque sacro conventu ; disce minora 35 velle sequi, parvaque humilique remissius in re 36 ludere, nec semper cum regibus esse beatis. 37 Quondam etiam superi caelo petiere relicto 38 congressus hominum, nec vilis tecta coloni 39 despexere lutoque domos arundine structas. 40 Tu quoque fastum animo tantisper, et excute reges 41 magnificos, atque haec nobiscum oblivia pota.

AD PETR. MONTAUREUM, MAGNI CONSILII REGIS SENATOREM,

ELEGANTISSIMUM POETAM ET MATHEMATICUM PRAESTANTISSIMUM.

E1_17 v.1 Ultima, quae nobis a te longissima venit 2 scripta novo quodam pingentis epistola more,

39

3 expressam referens hortique domusque figuram ; 4 ultima, namque apicem ex illo mihi tempore nullum, 5 saltem mandares alio scribente salutem, 6 visa mihi studio majoreque condita cara, 7 ipsam cum legerem. Sed enim tum quaerere causam 8 neglexi imprudens ; nunc te cessante requiro. 9 Ergo talis erat tantoque subacta labore, 10 quod postrema foret, tibique allatura supremum 11 scribendi finem, et nova menti cura subiret. 12 Ex illo te nempe die divina Mathesis 13 cepit, et incurvos circum versatilis orbes 14 circinus, ac picto conflati ex aere cylindri. 15 Quidquid id est, quaecumque fuit tibi causa silendi, 16 non impune feres. Nam cur ego te sine vivam, 17 vel sive me patiar te vivere ? Cur vel utrique 18 nostrum non liceat, longis ut quando locorum 19 distrahimur spatiis ? Concesso hoc munere saltem 20 usurpemus amicitiae sanctissima jura : 21 quam violare, nefas quoniam non esse putasti, 22 bellum, ni resipis, tibi non leve nuntio bellum. 23 Musa mihi stimulos et spicula saeva ministra, 24 hunc quibus ulciscar, vel longa silentia cogam 25 rumpere : nam te utriusque potentem fecit Apollo 26 nec poterit mortale Deos exsurgere contra 27 ingenium ; sed enim tentare levissima praestat. 28 Ergo quieturum, stimulos cum senserit acres, 29 sperasti, quin dente ferox et calce repugnet ? 30 Non ego, qui vires pridem ingeniumque poetae 31 novi : non maledicta feret, non ille diu se 32 in nos quin regerat totidem vel plura tenebit. 33 Sudabit, poscet calamum, tabulasque resumet ; 34 tum mihi nota manus quanto se pondere libret, 35 saepe audita etiam resonantis fulmina linguae, 36 et vereor : sed enim plagis et vulnere figi 37 cum sonitu malo, tacita quam morte perire. 38 Musa Syracusii sapientis stringere magnum 39 aude discipulum, qui postquam transfuga nostris 40 praesidiis abiit, formas radiumque secutus, 41 pulvereas formas et vanae insomnia gentis, 42 ex hilari, tristis, mutusque repente diserto, 43 ex facili comique ferox, et durus amico 44 factus, inurbanum vitae genus atque severum 45 delegit. Reliquis odiosum et inutile, soli 46 jucundum artifici, neque enim de nomine pugno. 47 Quis mihi te paucis mutavit, amice, diebus ? 48 Unde furor subito novus hic ? Tun' Gorgone visa 49 in lapidem conversus abisti ? An tristia Circe 50 Pocula letiferis e Ponto miscuit herbis ? 51 Quid retices ? Aliud potius quidvis agis ? Illud 52 nimirum est, vestro quod contigit ante magistro, 53 qui nimis intentus studiis, non sensit ab hoste 54 captam, quam toties frustra servaverat urbem. 55 Huic tanti casus ignaro miles ademit 56 Romanus vitam, sua contemni ratus arma, 57 indignumque putans victis non esse timori. 58 Quod si tu nostrae minus audis jurgia Musae,

40

59 at vocem moneoque et verba attendere legum, 60 poena mathematicas quae sit tractantibus artes, 61 quam gravis et quam dura tenes, quam scripta severe. 62 Huic te subjiciam, quamvis te subtrahis astu 63 nominis ambigui ; sed magno judice vincam, 64 qui nunc judiciis et vestra regnat in urbe. 65 Nam quis grammaticis locus ad subsellia ? Non si 66 aut pedibus valeas quantum formosus Achilles, 67 aut variis homines possis eludere formis, 68 et cineres oculis densamque offundere nubem, 69 non tamen effugias. "Vis est adamantina legum, 70 praelongaeque manus, et inevitabile robur." 71 Quare si veterique ac fido credis amico, 72 si sapis, istas mitte suo cum pulvere nugas, 73 istos lucifugas, elingues linque magistros, 74 nulla quibus privata satis vel publica nota 75 officia, et populis jus redde, quod ante solebas : 76 sic animum quoque reddideris, qui paene recessit 77 dum nihil absenti jamdudum scribis amico. 78 Quod monitis si forte meis parere recusas, 79 exspectaque truces plenosque doloris iambos, 80 quos mea me primum rabies tentare docebit : 81 verum tu monitis praebe melioribus aurem, 82 et placidae paci postponere bella memento.

AD JO. CARD. BELLAIUM.

E1_18 v.1 Quae mihi Campanis rediens infirmus ab oris 2 carmina scripsisti lectica vectus aperta, 3 non prius accepi, quam veni sospes ad urbem, 4 unde profectus eram bissenis ante diebus : 5 digna mihi magno tua carmina visa Marone, 6 et non aetatis nostrae, non temporis hujus, 7 sed veterum emunctas redolentia scripta lucernas : 8 illa tui desiderium non tollere prorsus, 9 at lenire tamen potuerunt usque legendo. 10 Tu vero propera, nimis illud namque veremur 11 ut nostri memorem te regia non sinat esse 12 aula, soporiferumque infundat blanda papaver ; 13 atque iterum doleant revocata pellice Musae. 14 Quare si sapies ceratis auribus istam 15 praeterages navem, tutoque in littore sistes. 16 Hoc te commoneo, sapientem stultus amicum.

AD MARGARITAM VALESIAM, FRANCISCI REGIS FILIAM.

DE SACRIS CARMINIBUS M. A. FLAMINII.

E1_19 v.1 Est modo quod miserum possis defendere Flaccum, 2 qui nunc Socraticis sermonibus imbuit aures,

41

3 virgo, tuas, et vana reliquit somnia vatum. 4 Nam locus occurret si quis non virgine dignus, 5 qui teneras aures, teneros qui laedat ocellos, 6 hunc tu praeteriens vitabis, qua prius arte 7 Sirenum cantus varios et littora Circes, 8 aut Scyllae rabiem sapiens vitavit Ulysses. 9 Ergo Venusinum vatem tractare memento : 10 non tamen, ut Tulli postponas aurea scripta, 11 quae nunc in manibus tibi sunt, quibus omne docendo 12 exsequitur vitae officium, monstratque duobus 13 propositis, utrum melius potiusve sequendum, 14 utilitas quoties pugnare videtur honesto ; 15 et quid publica res, quid item privata negoti 16 postulet ac studii, modus et qui finis honorum, 17 quae patriae pietas sit debita, quaeque parenti. 18 Haec alia atque docet priscae vestigia vitae : 19 quae velut a doctore manu tibi tradita summo 20 ipsa tuae vertas in commoda plebis et usum. 21 Nam memini te ex officio cum forte monerem 22 nuper, ut e mediis Tulli deprompta medullis 23 venisti quaedam memor in loca, scilicet alto 24 ante impressa animo. Quid enim condiscere prodest, 25 ni post efficias longo percepta labore ? 26 Ac mihi praeclarum tua quamquam vita videtur 27 omnibus exemplum vivendi tradere recte 28 matronis et virginibus, licet omnia tecum 29 nascens attuleris : fiunt tamen ista vigentis 30 semina naturae, fiunt meliora colendo, 31 uberiora magis versandis denique libris. 32 Quid te cum talem tantisque parentibus ortam 33 cum videant homines doctis incumbere chartis, 34 an non incensi studio atque ardore ferantur 35 ad juga Parnassi niveis habitata Camenis ? 36 Utque etiam solis radiis exstare videmus 37 omnia quae varie crescant dispersa per orbem, 38 externaque afflata caput vi tollere caelo : 39 sic mihi non solum quae nostris plurima terris 40 ingenia excellunt, sed quae disjuncta locorum 41 sunt etiam spatiis, alioque sub axe morantur, 42 omnia vim sentire tuam, radiisque moveri, 43 virgo, tuis, tamquam solis fulgore videntur. 44 Haec fuit innumeris scribendi causa poetis ; 45 hac quoque Flaminium insigni modo nomine vatem 46 impulit, ut tandem nugis in morte relictis, 47 aptaretque lyram, sacrumque. Ad sidera carmen 48 pangeret, ac postrema tibi monumenta dicaret 49 haec sua, regali donum regale puellae.

.../...

42

AD PETR. CASTELLANUM,

EPISCOPUM MATISCONENSEM, BIBLIOTHECAE REGIAE PRAEFECTUM, QUEM FRANCISCUS REX, OB SINGULAREM ERUDITIONEM ET ELOQUENTIAE LAUDEM, INTER FAMILIARES SUOS PRAECIPUE DILEXIT.

ACCURATE ET ORATORIE SCRIPTA EST.

E1_20 v.1 Castellane, decus Musarum et caste sacerdos, 2 vittis ac merita frontem redimite corona : 3 seu te Castalides nascentem hoc nomine Musae 4 donarunt, sive ipse tibi virtute parasti 5 id, fidei commissa tuae castella tuendo 6 fortiter, et Musis longa obsidione solutis ; 7 quas fera barbaries successu turgida rerum, 8 injustaque orbis per vim dicione potita, 9 haud procul extremis Europae finibus, Alpes 10 inter, et Oceanum spatiis urgebat iniquis. 11 Et jam barbaries longe lateque tenebat 12 omnia, jam sese Musae suaque arma parabant 13 dedere, praesidio nisi, Castellane, fuisses, 14 ausus te innumeris exponere millibus unum ; 15 pro quo magna tibi concessit magnus Apollo 16 praemia, cujus tu auspiciis ea bella gerebas. 17 Dilectas servare dedit tibi namque sorores, 18 teque sacerdotem, defensi numinis ergo, 19 instituit, templique adytis praefecit et arae : 20 credita Musaei nec non custodia sacri. 21 Quin etiam nostris insuetas vocibus ante, 22 et Graeco tantum, Romanoque ore loquentes 23 Musas, Francorum docuisti effingere verba 24 Princeps, antiquis nova tradens nomina rebus. 25 Musarum antistes sacer, interpresque fidelis, 26 cujus mellifluo recitantis pendet ab ore 27 totus, et in suavi penitus sermone quiescit, 28 cum posita Musas pharetra respexit Apollo. 29 Tu potes illius quovis impellere mentem, 30 et mulcere graves blandis sermonibus aures, 31 et delere animis, si qua est fortassis oborta 32 suspicio, absentis famam quae laedat amici. 33 Nam bonus est, sentitque preces, patiturque rogari. 34 Saepe diu meditata prius, decretaque fixo 35 proposito, pietas illum mutare coegit 36 in patriam, atque inopis supplex oratio vulgi. 37 "Nimirum hoc illud factum sapientis, in horas, 38 si toties res ipsa ferat, nova sumere semper 39 consilia, et numquam certis addicere mentem." 40 Offensusne mea leviter, culpave paterna 41 continuo ejiciat, tam parvo in crimine poenam 42 aeternam statuens ? Quam multo lenius illud : 43 experiar si quid melius natura, vel aetas 44 ipsa feret ; qui nunc malus est, erit utilis olim 45 forsitan, et frugi fiet patre natus inerti. 46 "Saepe malis soboles generosa parentibus orta est ;

43

47 saepe salus patriae venit de civibus illis, 48 infamis quorum fuerat turpisque juventus, 49 quique suam vario macularunt crimine vitam. 50 Nam neque vertissent Carthaginis alta superbae 51 moenia Romani, nec vos staretis, Athenae, 52 Persarum bello, si forsan honoribus essent 53 summoti, per quos venere haec commoda, cives, 54 prima quibus paulo fuerat lascivior aetas." 55 Haec seges est ingens, exemplis hunc ego possim 56 innumeris cumulare locum ; magis ille videtur 57 lubricus, offensone salutem patria civi 58 committet sapienter, an ejus credere natis 59 debeat, an patrium ulturos sperare dolorem ? 60 Haec si persequimur studiose sensibus imis, 61 et nunc cuncta sibi ante oculos, nunc singula ponet 62 vir bonus, extemplo facile utrum praeferat utri 63 viderit, et quid ei respublica credere possit 64 ob meritum patris, cujus suspecta fides est. 65 "Vincit amor patriae generoso in corde paternum : 66 nec sua cuique domus jucundior, aut magis ulli 67 grata bono, quam communis vel publica res est ; 68 quam laus insequitur, et munus adorea Divum, 69 mortales animos ad certa pericula cogens 70 ire gradu celeri, nec tristem horrescere mortem." 71 Nemo magis Cyro superatum offenderat hostem, 72 quem gaza atque opibus spoliavit, denique regno : 73 vitam erepturus, nisi sors et fata vetarent. 74 Hunc tamen et Cyrus, Cyri successor et haeres 75 perpetuum comitem bellorum et pacis habebant, 76 consultoque prius fecerunt omnia Croeso. 77 An memorem pulsum crudeliter urbe Camillum ? 78 Cui tamen absenti paucis post Roma diebus 79 imperium fa<s>cesque dedit : non ille superbo (‘faces’ dans le texte 80 rejecit vultu patriam, non segnius arma imprimé) 81 tractavit, non frigidior fuit impetus illi, 82 quamvis alte impressum animo fixumque sederet 83 judicium populi, magnaeque infamia mulctae. 84 Quot Romae clari, quot Graeca per oppida cives 85 exsilio vertere solum, quibus inde reversis 86 consensu populi delata potentia crevit ? 87 Qua non immodice, neque pravis actibus usi, 88 servarunt, urbesque suas fecere beatas. 89 Quod si saepe bono patriae fuit, ardua rerum 90 civibus et summam imperii committere laesis, 91 quid dubites ipsis laesorum fidere natis, 92 saepe quibus patria est ipso mage cara parente, 93 et quos saepe patrum non valde injuria tangit ? 94 Letales inimicitias odiumque sepulchro 95 jusserat inscribi, atque ingratae nomina Romae 96 Scipio, cui devicta novum dedit Africa nomen : 97 filius huic nulli cessit pietate, nec armis, 98 et patriae fines Libyae protendit in oras, 99 aemulaque evertit felicis moenia Romae. 100 Antigoni merito commendat Graecia factum, 101 qui, cum divideret popularibus aequus honores, 102 propria se dixit, non fortia facta parentum

44

103 respicere, et macula frontem qua quisque notatus 104 esset, non turpes alieno in corpore naevos. 105 "Non etenim, veluti vitia ut quandoque parentum 106 corporis in natis ipsorum expressa videmus, 107 sic animos animis similes natura figurat, 108 quorum tota Deo est, tota est caelestis origo. 109 Multa boni mores, studium quod quisque secutus, 110 multa dies etiam in nobis et tempora mutant, 111 multaque judicio in contraria vertimus ipsi. 112 Sic reges hodie quibus est data summa potestas, 113 communis deceat personam aptare parentis, 114 et patriae genitos, non patri, ducere cives." 115 Haec adeo sum longa tibi praefatus, amice, 116 argumentorum jaciens quasi semina quaedam, 117 quae tu vel facies meliora, vel his alia addes 118 Graecorum deprompta libris, deprompta Latinis, 119 ut referas olim vacuas ad principis aures, 120 cum Musis operam solus dabit, aut ubi curis 121 sepositis medios inter discumbet amicos. 122 Ecce tibi sequitur minor illa quaestio, certis 123 personis et temporibus finita locisque : 124 huc adhibe totumque Helicona novemque sorores, 125 quamquam o tu satis unus eris mihi, dummodo coeptam 126 possis extrema causam concludere fini ! 127 Hujus sit tua laus potius, tua gloria facti : 128 vestra mihi curae fuerit bene facta tueri, 129 et non ingratis aliquando prodere chartis. 130 Mi pater, ut reliquas taceam, quibus ille valebat, 131 virtutes animi, constans in amore, tenacis 132 propositique fuit, certus quaecumque tuenda 133 cepisset, prompto capitis retinere periclo, 134 hunc morem puer instituit, servavit adulta 135 extremaque aetate, rei contemptor opumque, 136 pauper, et utilibus praeponens semper honesta : 137 cum subito oppressit casus miserabilis illum 138 et magnae fortuna domus ; ut saepe ruina 139 unius affligi multas labique videmus ; 140 hic non judicio, sed quodam errore, secutus 141 invisam superis causam, minimeque placentem, 142 tristis ut eventus docuit postremaque rerum, 143 erravit, fateor, aliquantum temporis amens. 144 Nec tamen aut patriam contra stetit, aut tulit arma : 145 verum operas tantum privataque praestitit hosti 146 officia imprudens, annum non amplius unum, 147 triginta totos cum jam servisset amico : 148 quem simul audivit crudeli morte peremptum, 149 illas continuo festinus linquere partes 150 cogitat, et reducem patria se sistere terra. 151 Jam neque promissis, neque condicionibus ullis 152 uti sustinuit, cum praemia poneret illi 153 magna, domique locum Germanus Caesar honestum. 154 Haec nihili pendens, Acromontemque secutus, 155 is tum forte fuit regis legatus in urbe, 156 antiquum patriam visendi explevit amorem. 157 Ex illo fuerit vir qualis tempore multis 158 testibus et fidei plenis ostendere possim :

45

159 utque etiam regis legatum, non ita pridem 160 ad Lotharingos de pacis foedere missum, 161 consilio, quae tum fuit illi copia praesens, 162 juverit, atque opibus, quamvis dolor impius aegro 163 articulosque pedum nodosaque membra teneret. 164 Vana fides absit dictis et opinio laeva, 165 quae me nec pietas, nec amor confingere suasit. 166 Nemo fidem verbis melius factisque probavit, 167 nullius vel grata magis, vel amica voluntas 168 enituit, sibi cum a superis oblata putaret 169 tempora, queis studium atque animos ostendere regi 170 ante suo posset, veterisque abstergere facti, 171 si qua impressa diu vestigia forte manerent, 172 quam vetulum corpus moribundaque viscera matri 173 redderet antiquae : sed fatis non ita visum, 174 irritaque in tenues abierunt omina ventos. 175 Hic ubi Lingonico descendens Mosa Vosego, 176 saltibus Argoniae Campanam dividit oram ; 177 parte alia Rhenus limes tutissimus olim, 178 dum res Romanae stabant et regna Quiritum, 179 nunc haud difficile Germanis pervius armis ; 180 Lothari medios flavum genus incolit agros : 181 hic finem errorum posuerunt fata parenti, 182 erepto innumeris terraque marique periclis. 183 Sed non invidiae potuit vitare latentes 184 insidias, quae me miserum prorsus male perdunt. 185 Multa scio rumore prius jactata, deindeque 186 auribus inculcata boni mendacia regis, 187 quae finxere homines, odia aut privata sequentes, 188 aut dicendi etiam male consuetudine prava, 189 falsaque pro veris et suspiciosa serendo. 190 Sed ratio vani rumoris idonea vindex 191 commentum falso et male firma diluit haerens 192 crimen aqua : patriam genitor quod semper amavit, 193 me quod amat nimium, quod se plus diligit ipso, 194 et magnum cupit imprimis, cupit esse beatum, 195 veraque nancisci virtutis praemia, quae res 196 omnis in arbitrio est regisque a munere pendet. 197 Cui potius velit ille suos prodesse labores ? 198 Quo tot et assiduae torquentes intima curae ? 199 Quo maria adversis toties superata procellis, 200 saepius inscensi vario discrimine montes ? 201 "Crede mihi, non ista sibi tam tristia sumant, 202 nec sibi tam certis redimant incerta periclis : 203 contenti potius modico requiescere malint, 204 atque domi nigrum tuto consumere panem ; 205 naturalis amor stimulet nisi corda parentum, 206 oblitosque sui natis intendere cogat." 207 Sed quid ego patris pergo defendere factum, 208 cujus longa dies delevit funditus omnem, 209 et venia errori jamdudum praebita, culpam ? 210 Nam si hodie tibi sit, bone rex, integra potestas, 211 quae tua par pietas, quae par clementia Divis, 212 concedas citius tali pro crimine poenam, 213 quam vel ego justis factum defendere causis, 214 vanaque peccato praetendere nomina possim.

46

215 Magnus eo est habitus Caesar : te, Quinte Ligari, 216 te, Marcelle, aliosque adversae partis amicos, 217 restituit : tu major eris, Francisce, quod esses 218 cum rex legitimus, nulli quandoque petenti 219 suppliciter veniam, reditum patriamque negasti. 220 Omnes conjugibusque suis natisque fruuntur, 221 et revocata tenent avido patrimonia fisco, 222 proque tua ad superos emittunt vota salute. 223 Adde quod et turmas equitum peditumque cohortes 224 nonnulli ducunt ; quidam pro limite custos 225 invigilat, clausasque tuetur ab hostibus urbes : 226 quod mihi judicio magno fecisse videris, 227 ut quos nulla tuos injuria fecerit hostes, 228 non odium, fidos numerares inter amicos, 229 muneribus mentes obstringens et benefactis, 230 fortiaque injiciens redivivo vincula amori. 231 Talibus emicuit paucorum gloria factis. 232 "Multi namque sciunt alios et vincere possunt : 233 rari adeo seseque domant animosque rebelles, 234 praesertim reges, et quorum est summa potestas." 235 Namque ut difficile est, hostem cum tollere possis, 236 non tamen ulcisci, sed contra parcere victo : 237 sic longe major, vel multo maxima virtus, 238 non solum tristem deponere cordibus iram, 239 verum etiam, quicum tibi sit vetus usque simultas, 240 illum ultro meritis ad te perducere amandum. 241 Haec te sublimemque ferent, caeloque locabunt 242 altius, et memorem ventura in saecula famam 243 longius extendent quam magnis de tribus orbis 244 partibus egisses pulchros, Francisce, triumphos ; 245 quam si mille virum fudisses millia victor, 246 mille suis captas numeres cum civibus urbes : 247 "Et quae nec tua sunt, nec tu tibi dicere possis 248 propria, sed quorum fortunae maxima pars est. 249 Veram non etenim virtutem haec signa sequuntur, 250 quae persaepe dolis et viribus optima cessit, 251 servivitque. Domi, victoris veniit aere." 252 Me quibus adnumerem ? Patriam non ipse reliqui 253 vana sequens, flamma neque sum versatus in illa ; 254 non oppugnavi patriam, patriaeve parentem : 255 quem natura locum dederat mihi, semper amavi, 256 et natale solum colui haud invitus, in illo 257 constituique domum, fortunas et simul omnes. 258 Conjugio indigenae proles mihi nata parentis : 259 despicio privata, animum communibus addo, 260 judicia exercens nonum jam circiter annum. 261 Quid, dices, pulcherne tibi est iratus Apollo ? 262 Non equidem, nec si minimum sit, vivere parvo 263 horae momento cupiam. Quis Apollinis iras 264 sustineat, cum tela manu vibravit et arcum ? 265 Sed mihi conspectum rutili contraria solis 266 nox adimit, densaeque ferunt caliginis umbrae, 267 et mea perpetuo riguerunt frigore culta, 268 nec se tollere humo, nec in altum surgere possunt. 269 Non ego supremas pertingere luminis oras, 270 conspicuusque alios inter magnusque videri,

47

271 ipse vel immergi cupio civilibus undis : 272 ardua non aveo tractare negotia solus, 273 nec mihi cor tumidum caeca ambitione laborat ; 274 tantum oro, potes id concessu namque Deorum, 275 fac videam solis radios, et discute nubes, 276 fac solem adspiciam, videat me pulcher Apollo, 277 non tamquam ignotis aliquem regionibus ortum, 278 aut vitam externo cupientem ducere caelo, 279 sed numeret ponatque suis in civibus unum. 280 Hoc te, maxime rex, posco : Dii cetera faxint, 281 et tua quae Diis est caelestibus aequa potestas.

MICHAELIS HOSPITALII EPISTOLARUM LIBER II.(2062 vers)

AD JACOBUM FABRUM,PRAESID. INQUIS. IN SENATU PARISIENSI.

LITIUM EXECRATIO.

E2_1 v.1 O dirae lites ! o jurgia saeva reorum ! 2 O Furiis Ereboque satae, mortalia semper 3 continuo dirae laniatu corda secantes ! 4 Queis neque deterius potuit, neque tristius ullum 5 Juppiter iratus terris immittere monstrum. 6 Quae lassis requiem membris somnumque negatis ; 7 omnia quae pravo naturae vincula more 8 solvitis, et junctas aeterno foedere dextras 9 cogitis adversis concurrere cominus hastis ; 10 quae firmum nihil, atque ratum nihil esse jubetis ; 11 quae regum comites ultroque impellitis ipsos 12 nescio qua turpi reges dulcedine captos, 13 currere in hoc stadio, nec honesta vincere pugna. 14 At meliora tamen succedunt ultima primis : 15 aut ferrum fulvo fortasse rependitis auro, 16 et cum multa rei tulerint incommoda, tandem 17 grande lucrum referunt. Quale hoc ? lucrentur ut assem, 18 tota resignatis fundunt patrimonia fiscis.

48

19 Quid, quod multa ferunt servis indigna, suique 20 obliti generis nunc vilis ad ostia scribae 21 mane sedent, illumque forum comitantur euntem, 22 observant quam longa dies, et nocte reducunt ; 23 nunc ubi clauduntur manibus subsellia ferreis, 24 lictores solio insignes virgaque superbos 25 suspiciunt humiles, aditumque precantur et orant ; 26 aut mixti media certant irrumpere turba, 27 exclusique, nihil praeter maledicta, levesque 28 adstantum risus, et verbera saepe reportant. 29 Tantane venturi spes vos sustentat honoris ? 30 Tantum laetitiae capitis jam cordibus imis, 31 libertas ne sit potior ? Tu scilicet ista 32 nobilitate ferox, istisque parentibus ortus. 33 Vilibus officiis summittere libera colla 34 pulchrius esse putas, ut ne videare propinquo 35 aut alii cessisse tuis de vitibus ullam 36 particulam, ne sit quisquam te ditior alter ? 37 Instar equi viridem in prato qui solus ut herbam 38 pasceret impigro veritus concurrere cervo, 39 fugit ad externas vires, hominemque poposcit 40 vendis agrum, vendisque paternas improbus aedes ; 41 ut patriam tuearis, equisque armisque parandis 42 sordidus exiguum quadrantem insumere nolis ? 43 Non ita Francorum surrexit gloria caelo ; 44 non inclusa foro, non his exercita pubes 45 artibus Europae atque Asiae circumtulit arma. 46 Castra forum ; stylus ensis erat ; secura domi pax ; 47 cum patriae bellum communiter hoste gerebant." 48 Verum haec nec puer edidici, nec tradita patre 49 accepi, nec Aristotelis de moribus umquam 50 libros aut divina Platonis dogmata legi. 51 Me pater admonuit puerum, me semper adultum, 52 rem facerem ; bona quae delata parentibus haeres 53 cepissem, quacumque via et ratione tuerer : 54 quo me defendam potius quam judicis atque 55 legum praesidio ? Quibus illum justius armis 56 extrudam laribus patriis fundoque paterno ? 57 Hunc circumveniam, captumque in vincula ducam, 58 unde queat non ipse fugax evadere Proteus. 59 Nec vero nihil iste videtur dicere causae, 60 res et divitiae cui sunt extrema bonorum. 61 Quamquam rem melius mature abjecerit, ut ne 62 cum rebus pariter meliores perdat et annos. 63 Istis quid facias, istis qui limina sacra 64 Musarum, tripodas sacros, et Apollinis arcum 65 attigerint, libris videas quos saepe relictis 66 amplecti lites inimicaque jurgia Musis, 67 jactari circum omne forum, circum omne tribunal ? 68 Non sic Democritus, bona qui dimittere cuncta 69 non dubitavit, ut hoc quasi pondere mente levatus 70 liberius studiis incumbere posset honestis. 71 Ergo vide sacras tua ne sententia leges 72 et pariter legum consultos pellat ab urbe, 73 turbarum ut cupidos et seditionis amantes. 74 "Consultos ego legis et ipsam tollere legem

49

75 amens voce mea jubeam ? Cui nulla videtur 76 publica res sine lege diu consistere posse, 77 quae sceleri poenam, virtuti praemia ponit. 78 Utilis illa quidem, multisque referta beate 79 ac bene vivendi praeceptis ; sed quotus illam 80 quisque solet manibus hodie contingere puris ? 81 Turpia degeneres vilis contagia lucri 82 corrumpunt animos ; lucris inhiamus avari." 83 Atqui de multis et magnis litibus ampli 84 exsistunt reditus, veniunt uberrima lucra : 85 moliri causas igitur conamine toto 86 expedit, atque animos incendere litis amore ; 87 commonstranda forum via quae rectissima ducit, 88 implendi spe certa animi, litesque serendae, 89 multiplicem ut fructum reddat cum fenore campus. 90 Si fuerit nostrae lex adversaria causae, 91 si judex custos rigidus legumque minister, 92 quaerenda est ratio, qua legem eludere possis, 93 qua vafri quamvis et acuti judicis aurem 94 decipias. Sic prima solent exordia lites 95 sumere, sic quoque lis deinceps ex lite resurgit, 96 et forti semel una manu jugulata, cadendo 97 restituit plures alias, mirabile dictu ! 98 Angulus ille, vides, qui sese projicit extra 99 moenia lata fori, Galeoti pone tabernam, 100 vendit ubi fucos unguentaque mollia quidam, 101 Insubrum aut Ligurum nuper qui venit ab oris, 102 ad quem saepe, velut scopulum, est illisa reorum 103 et projecit opes immensas naufraga puppis ; 104 angulus ille dolis plenus te furta docebit 105 omnia, judicibus tenebras offundere caecis, 106 extrahere in menses multos et ducere litem ; 107 et quae deterior modo contestata fuisset, 108 quo possis pacto meliorem reddere causam. 109 Hinc spes et scelerata reis audacia crescit ; 110 hinc animos sumunt, et ferrea, Juppiter, ora 111 appellatorum multos metuentia casus. 112 Talia Romanis nostrisque in legibus esse 113 monstra nego : commenta fori sunt ista parandis 114 augendisque opibus. "Leges aliena cavere 115 furta, cavere aliis potius quam fallere monstrant ; 116 dissidia et lites placida componere pace, 117 et castas servare manus, et parcere sumptu ; 118 nullam ex dissidiis alienis cogere praedam, 119 commissos curare greges, et commoda plebis : 120 quae lites minuunt, concordia saepius auget."

AD MARGARITAM, REGIS SOROREM. E2_2 v.1 En toties nova cura subit tibi pectus honestum, 2 Regia virgo, subit veteris nova cura clientis, 3 excipiunt alios aliique subinde labores : 4 cura mei non digna tuo, non virginis ortae 5 regibus ingenio, regis non digna sorore.

50

6 Et quid enim damni respublica fecerit, aut tu, 7 ignotum mihi perpetua si nocte prematur, 8 nomen, et hic noster consistat cursus honorum ? 9 Quamquam non obscura nimis sunt tempora nostrae 10 prima juventutis, vitaeque aud paenitet actae, 11 forsitan et veniens fuerit nec inutilis aetas. 12 Non tamen est nobis tanti decus, aut honor ullus, 13 ut gravis usque tibi, vel debeat esse molestus ; 14 et pudet in nostra tantum te ponere causa 15 temporis et studii, tantum cepisse laborem ; 16 pergere continuo benefacta recentia primis 17 accumulare, novoque tibi me obstringere nexu. 18 Quin etiam ambitione mala peccare, nimisque 19 gnaviter et cupide prensans offendere possim. 20 "Nec cogi, precibusve adigi vult summa potestas, 21 nec se pulsari patitur : mala nomina tamquam 22 creditor appellet, strictoque reposcat avarus 23 judicio ; semper nec largitoribus idem 24 est animus, non mens eadem, non una voluntas. 25 Regibus et mos est regumque vetustus amicis, 26 in sublime suos nullo discrimine primum 27 tollere, divitiis opibusque explere beatos : 28 inde subit satias cum nil superaddere possunt." 29 Saepe vel indignos tot honoribus, aut male gratos 30 provexisse piget, serumque haud tempore sumunt 31 consilium, aut mores, quos prima aetate probabant, 32 incipiunt odisse senes, et protinus ipsos 33 quos habuere duces olim scelerumque ministros, 34 ulciscique deinde viros fit ludus, et alto 35 exturbare gradu : sequitur gravis ecce ruina, 36 horrendumque malis intentat visa pavorem. 37 Ut taceam peregrina, domo producere possum 38 nomina non ignota virum, quos Gallia valde est 39 altius evectos prius admirata, jacentes 40 non minus afflictosque solo mirata subinde est. 41 Id vero visum merito cecidisse quibusdam, 42 pro quo fortunam nescissent ferre secundam. 43 Tristis et adspectu miserabilis usque bonorum 44 casus erat ; tum si qui aut nullo crimine certo 45 conciderant, aut causa minus cum nota fuisset. 46 Nam cui sunt hominum satis explorata Deorum 47 consilia ? Aut quaenam superis sit causa premendi 48 hujus, et illius tollendi ? Nostra vagatur 49 in tenebris, nec caeca potest mens cernere verum. 50 Saepe bonos dictis, aut suspicione maligna 51 insontes premimus, culpandos saepe tuemur. 52 Sive tamen dignas meriti pro crimine poenas 53 legibus exsolvunt, injusta sive gravantur 54 invidia, levitate bonorum sive datoris : 55 tam foedi rerum eventus, tam tristia debent 56 torpentes nobis animos exempla movere, 57 sollicitos etiamque futuri, et reddere cautos. 58 Sunt et apiscendis in honoribus atque gerendis, 59 sunt quaedam praecepta, quibus ratione docemur 60 laetari modice partis, modiceque dolere 61 amissis, cupido communem poscere curam

51

62 non animo ; rursus nec detrectare laborem 63 militiae, aut alium, patriae si postulat usus. 64 Imprimis moneo, vires examinet ante 65 quisque suas tacitus, ne quem minus aptus et impar 66 delatum capiat, neu sponte invadat honorem. 67 Si valet ingenio, confidit et arte regendi 68 utiliter populos, patriae si fervet amore, 69 cur operam praebere suis, cur ferre recuset 70 civibus acer opem ? Quin et bonus offerat ultro, 71 si melius rem auctore geri se posse putabit. 72 Ut si quando atra cum tempestate coorta 73 forte regat navem rudis ignarusque magister, 74 jactatamque mari scopulis illidere tendat 75 nescius, huic tu cum possis occurrere damno 76 exspectes, dum te socii comitesque requirant 77 auxilium, et dubites clavum extorquere sedenti ? 78 Armatus vel cum succedat moenibus hostis, 79 praefectusque loci fugiat statione relicta, 80 non hunc tu retrahas obtorto ad moenia collo, 81 arma vel indigno eripias, tibi strenuus aptes, 82 privataque manu patriam tutere salutem ? 83 Ille decus laudemque tulit, qui tempore lectum 84 non opportuno, terror cum maximus esset 85 Persarum belli, tantum civilibus aptum 86 praetorem studiis, nullo castrensis at usu 87 militiae, ignavumque ducem submovit honore, 88 persuasum multo prius ut decederet auro, 89 imperiumque sibi fortissimus ipse recepit, 90 quo patriam, et pulchras victor servavit Athenas. 91 Nec minor illa fuit Thebani gloria civis, 92 qui successorem castris exclusit, et ultra 93 legitimum tempus vetitos produxit honores : 94 exemplo fortasse malo, si prava nepotum 95 mens animusque foret ; sed tum reverentia legum, 96 judiciique metus patriae concessit amori : 97 imposuit bello finem, Danaumque per urbes 98 constituit dominas victa Lacedaemone Thebas. 99 Ergo recusandus labor ullus honosque gerenti 100 rem bene, praestantique viro non esse videtur. 101 Est tamen, est aliquis tibi suffragator honoris 102 relligione fideque excellens ante legendus, 103 cui velut innixus firmo consurgere trunco 104 possis, atque leves omnes contemnere ventos. 105 Bellum est namque viris, et crescere rebus honestis. 106 "Ipse vide, quo sis animo, qua mente capessas 107 publica : saepe bonus petiit qui civis honorem, 108 oblatum cepitve libens, corruptus adepto est. 109 Sit via plana licet, facilisque ascensus in altum, 110 difficile in summo pedibus consistere rectis ; 111 lubricus et partem locus est proclivis in omnem ; 112 caligant in luce oculi, nec ferre nitorem 113 aut solis possunt radios : magis optima quaeque 114 ingenia esse solent obnoxia casibus istis. 115 Ut paulum se sustineant, post illa videbis 116 alterius cadere impulsu, ferrique deorsum. 117 Praeterea studium nulli satis, aut sua constat

52

118 conditio : nunc his animus, nunc ducitur illis. 119 Semper et ulterius vani splendoris amore 120 progreditur, semperque novas festinat ad artes : 121 ante senex perfusa videt sua tempora canis, 122 supremumque instare diem, quam lassus eundi 123 tandem fixa loco vestigia ponat in uno, 124 quam secum statuat cuinam sese applicet arti. 125 Ut qui Daedalei conclusus carceris intra 126 ancipites flexus indeprensosque viarum, 127 hoc dubius modo carpit iter, modo nescius illud ; 128 cumque diu multos errans confecerit orbes, 129 huc sese referet, primum discesserat unde : 130 tamquam aut Callipides, qui crura pedesque movendo 131 assidue, numquam tamen est procedere visus." 132 Talis homo plerumque solet traducere vitam 133 irrequietus, inops rerum quibus intus abundat, 134 et posita ante oculos conquirens trans mare longe. 135 Erroris qui forte modum si fecerit usquam, 136 atque habitare domi volet ambitione relicta : 137 at vicinus ei lites et bella movebit, 138 et neque longa sinet cum dulcibus otia natis 139 carpere. Sic nostra aut aliena peste gravamur. 140 "Invidiae flamma est nulla vitabilis arte, 141 nullis consiliis. Tantum illud, ne quid et ante, 142 et post delatos ne quid peccemus honores, 143 poscendum a superis, et nos pro parte virili 144 nos toti debemus in hanc incumbere curam, 145 praecipue nobis animos ne gratia turbet, 146 alteriusve odium, ne verba minaeque potentum, 147 neve preces, ne turpis avaro in judice quaestus ; 148 quae mala jam multas verterunt funditus urbes, 149 et vertent alias, nisi quis Deus exigit istos 150 urbe foroque lupos, et pacem reddit ovili. 151 Sic facile eventus rerum quoscumque feremus, 152 si pravi nullius erit mens conscia facti : 153 si nostro neque partus erit, neque perditus ullo 154 dulcis honos vitio ; si recte gessimus illum." 155 Quominus ista mihi dudum promissa, laboro 156 ut tandem veniant, et quae tu debita dicis. 157 Cetera nec vereor, tua ne levis acta retractes, 158 aut nostri pertaesa vetes me longius ire, 159 dejiciasve gradu, quo me paulo ante locasti. 160 Nota mihi tua summa fides, prudentia multis 161 nota mihi rebus, nota est constantia morum : 162 nemo tuas umquam verbis fallacibus aures 163 delator, nemo simulatus cepit amicus. 164 Libertas urbana tibi jucundior omni 165 obsequio ; semper facilis venientibus ad te, 166 et comis, non blanda, gravis, non dura fuisti. 167 Scilicet adjutrix inopum, tu sola bonorum es 168 perfugium ; tua sancta domus ; tibi regia circum 169 mensa frequens hominum laudatis coetibus, omnem, 170 quam longa est, cenam vario sermone trahentum. 171 In medio regina sedes velut arbitra recte 172 dictorum, aut pleni moderatrix una theatri, 173 audis sermones, audis mala scripta poetae

53

174 vel bona quae recitant ; et praemia dividis aequa 175 omnibus, aut fratrem nunc maxima bella gerentem 176 concilias potiora colentibus otia Musis. 177 Sic bona communi vobis delata parente, 178 sic ambo tenuistis, ut in te pacis amorem 179 vulgo omnes, belli stadium mirentur in illo ; 180 et dubitent hodiene togae plus laudis, an armis : 181 nobilior lauri foliis hederane corona. 182 Me parvum atque humilem, vix fama et nomine notum, 183 judicio surrexe tuo, dignumque tuarum 184 esse habitum cura, longo jam tempore, rerum, 185 quanti, virgo, putas, quantum mihi laudis ab illo 186 accessisse die, quo me, regina, vocasti ? 187 Nam si principibus placuisse quibuslibet, amplum et 188 magnificum est, quid ei, regis quae filia, regis 189 et soror est ? Quae tam reliquis et lumine mentis 190 praestat, et ingenii, quam luna minoribus astris ? 191 Hoc magnum satis usque satis, nimiumque videri 192 debuit ; hoc fretus contemnere cetera possum.

AD ILLUSTRISSIMUM PRINCIPEM CAROLUM, CARDINALEM LOTHARING. E2_3 v.1 Si virtus et sola viris se forma probaret, 2 non ego nunc tanto studio tantisque fatigem 3 te precibus ; sed nullae umquam sine dote puellae 4 sat placuere viris : duram male docta juventus 5 pauperiem refugit, tamquam exitiabile monstrum. 6 "Interea sensim fragilis dilabitur aetas, 7 et decus eripitur formae venientibus annis." 8 Hi sensus non tantum adeo fecere molestum 9 me tibi, verum etiam regi regisque sorori. 10 Quid faciam ? Coner patrios evertere mores, 11 atque indotatam laribus dimittere natam ? 12 Nemo domum traducat ? Agrestis denique factum 13 et duri genitoris erit, sine dote puellam 14 adservare domi, et primum consumere florem. 15 Hoc prohibere malum, meque his exsolvere curis 16 tu potes. Ipse, inquis, morientum limina serva, 17 et si cui belle minus accidet, ocius ad nos 18 mitte, vel ipse veni : mea, nec tibi gratia regis 19 deerit, equo dum te praevertat nemo fugaci. 20 Observare jubes lectum morientis et aegri ; 21 illi etiamque optare malum, mortemque precari. 22 "Ut peream potius. Nova res insuetaque nobis. 23 Quid, centum non esse putas quibus altius haeret 24 ambitio, quibus haec sola est in pectore cura ? 25 Centum qui pedibus meliores ? Adde, priorem 26 excludit prava quod saepe novissimus arte, 27 impensaque operaque amissis ille recedit." 28 Et fortuna meis semper contraria rebus, 29 semper iniqua fuit. Jamque est, jam tertius annus, 30 in quem magnanimi regis promissa trahuntur. 31 Ecce foro quidam veniens ocreatus in aulam 32 munera fert subito quae nec speraverat umquam.

54

33 Ac mihi tum, qui saepe alias, pudor obfuit. Ille 34 turpibus assuetus lucris, nec turpe putavit 35 eripere hanc devotam aliis, ut milvius, offam. 36 "Difficile est sedare sitim atque explere forensem 37 ingluviem, quam mos, quam nulla modestia, nullus 38 sacrarum retinet legum metus." Accipe notam 39 multis historiam, tibi non fortassis ; at audi. 40 Patrono delata hominis locupletis avaro est 41 causa rei mediocris, et horis acta duabus 42 accepit finem. Calido valdeque tumenti 43 scutatos ter quinque reus porgebat : at ille 44 rejicit, haud tanto merces ea digna labore 45 vociferans. Mittit famulum post prandia plenam 46 qui nummis pateram, mandataque perferat illi, 47 sumat ut ex magno, quantum videatur, acervo. 48 Laudat patronus mores animosque clientis, 49 laudat opus paterae : namque illam ducta per omnem 50 aurea vitis erat, Bacchique jocantis imago. 51 Exspectas etiam, seponere quid suus illi 52 suaserit et quantum pudor : auri quod fuit intus 53 signati, pateramque simul capit ille nitentem, 54 et vacuis servum manibus discedere jussit. 55 Illum afferre putas fidum potuisse clienti 56 consilium, inceptoque malae deducere causae ? 57 Quid si vel judex sedeat, sumptusve regundis 58 finibus interpres, communis et arbiter agri ? 59 Hunc jubeat lapides adducere, opinor, et illum : 60 deinde sibi solers addicat utrimque relictum. 61 Has sordes, haec monstra Erebo nigrante remissa, 62 di, prohibete sacris Astraeae virginis aris. 63 Quo mea paupertas nullis polluta rapinis, 64 puras munda manus, casti fidentius audet 65 ora sacerdotis vultumque subire benigni 66 principis, et dotem natis, alimenta parenti 67 poscere : digna bonoque ac forti praemia cive 68 accensura animos aeternae laudis amore.

AD FRANC. OLIVARIUM, FRANC. CANCELLARIUM. E2_4 v.1 Vicit, Olivari, tua virtus saeva minacis 2 spicula fortunae, quae nunc contenta supremo 3 dejecisse gradu, teque exspoliasse superbis 4 fascibus, haud invita fruentem cernit avitis 5 praediolis, et longa manu pineta serentem. 6 Prima quidem species magnarum incognita rerum 7 luminibus suevit tenebras offundere nostris, 8 post ubi rem totam propius spectavimus, esse 9 vel non quanta prius, vel non tam bella videtur. 10 Sic abit ille malus, qui nos deceperat, error : 11 Te vero quo quisque magis cognoverit intus, 12 hoc magis atque magis mirabitur, omnia forti 13 invictoque animo quae sunt humana ferentem ; 14 nec fractum adversis umquam, rebusve secundis 15 elatum ; vultu atque animo prope semper eodem.

55

16 Illa tacebuntur studiose tempora nobis, 17 te rectore quibus florentem vidimus orbem. 18 At postquam divina suum te rura colonum 19 adspiciunt, turbaque hominum coetuque relicto, 20 hae latebrae dulces atque hi placuere recessus : 21 quae tua vita fuit, quibus et quantisque referta 22 deliciis ? Non iis quae sunt in honore per urbem 23 perque domos celsas et picta palatia regum ; 24 sed quibus illa Deum in terris cognata propago 25 oblectare animos Saturno rege solebat. 26 Mane sacer primum petitur locus, inde severis 27 et gravibus studiis aliquot defungeris horas, 28 protinus et viridi laetus spatiaris in horto, 29 aut inter pineta, tuis quae consita longe 30 excurrunt manibus, vel coniferas cyparissos, 31 aut sacram Phoebo laurum platanosque revisis 32 Socraticas, Musisque nemus Phoeboque dicatum. 33 Haec eadem studia atque iidem repetuntur amores 34 cenato pransoque. Sed et celebratur honestis 35 semper mensa frequens, ut agro nimis urbe remoto, 36 hospitibus. Nihil est cena jucundius illa. 37 Tum qui sermones, quam dulcia verba sequuntur : 38 nemo non melior, non doctior inde recedit. 39 Tale genus praestans et non imitabile vitae 40 dulcis, Olivari, jam multos exigis annos : 41 ut qui praetereant muros et limina villae 42 ante tuae, exclament : "O te, Francisce, beatum, 43 solus enim solus scis vivere, cetera tamquam 44 caeca per obscuram gens noctis inambulat umbram. 45 Te qui non norant prius, illi tempore sortem 46 optavere tuam, quasi suavior esset in aula 47 victus apud reges, quam rure domique paternae, 48 cum bene morigeris natis et conjuge casta. 49 Atque illis istud possit fortasse videri, 50 qui tantum servire, genuque inflectere coram 51 principibus didicere, quibus tulit improba certos 52 ambitio sensus et libertatis amorem. 53 Tu vero tu liber in aula, liber in urbe 54 vixisti semper, nec res fecere secundae 55 majores animos, nec dejecere sinistrae : 56 ut vetus assiduis exercita flatibus arbos 57 ventorum, manet illa tamen, nec sede movetur. 58 Sunt alii qui perpetuo latuere, minores 59 viribus atque animis, ausi contingere numquam 60 aut commune forum, aut habitatas regibus aulas. 61 Ast alii vero, magna cum publica laude 62 munera gessissent, casu hinc post forte repulsi 63 continuo cecidere animis, et vivere ruri 64 mortem suppliciumve sibi crudele putarunt. 65 Paucis vitae utrumque genus placuisse videmus ; 66 pauci adeo aut scivere uti, aut volvere, duobus : 67 exceptis Cyro Persarum rege, vel illis 68 consulibus, curvo quos Roma vocavit aratro 69 Urbis ad imperium. Sed enim haec vix detulit ad nos 70 fama vetus, tantumque libris sunt nota legendis. 71 Nos vel apud regem hodie, vel in urbe foroque

56

72 occupat ambitio, vel amor plus semper habendi. 73 Si revocas retrahisque domum generosus, ab ara 74 idem coneris fugitivum avellere servum. 75 Huic ego dem veniam nullum qui possidet agrum, 76 nil habet aut ruri proprium, nec curat habere. 77 Non invitus enim caret hoc quod nesciit umquam, 78 nec res ignotas potuit sprevisse videri. 79 Quid facias illis, qui villas, Juppiter, altas 80 aedificant caeloque ferunt ; qui jugera pinguis 81 mille soli includunt levibus vivaria cervis ; 82 quorum non privata putes, sed regia plane 83 praedia, tam latis expandunt cornua fundis. 84 Haec illi cum tanta frui, cum talia possint, 85 numquam animum latere inducunt abscedere regis. 86 Tantus amor lucri, levis est tam fumus in aula 87 vendibilis, tantoque paratur gratia quaestu 88 immensas ad opes. Sed enim quis credere possit 89 esse homines, claris etiam majoribus ortos, 90 usque adeo viles animi, ut tam pulchra Deorum 91 munera, terrarumque ipsius et aeris usum 92 illos non pudeat tenui postponere lucro ? 93 Et jactant atavos, jactant praeclara suorum 94 stemmata diis geniti superis, cum furta, rapinas 95 admittant, et quae pudeat committere servos. 96 At ne prorsus inurbani videantur, et omnis 97 expertes rationis, in ultima tempora vitae 98 haec provisa sibi veluti solacia dicunt, 99 quandocumque domum se tempestatibus acti, 100 aut referent ultro pertaesi regis et aulae. 101 Fac tamen ista cadant ut sunt praevisa, bonaque 102 ad sedes venia liceat migrare paratas : 103 sed canos hominum sibi quis promittere possit ? 104 Aut quis in effeto et spoliato viribus olim 105 corpore sensus erit, quam languidus et brevis usus ? 106 "Stultum est praesentem cum possis carpere fructum, 107 in longam differre diem : mora temporis affert 108 difficiles nodos et dura obstacula saepe." 109 At querimur fructus producere culta minores, 110 ipsum incusantes hodie caelumque solumque 111 ingentesque Deos : nostra est sed maxima culpa. 112 Ut puer inviso non riserit ante parenti, 113 ignoto nec ager domino : seges ipsa magistrum 114 plus amat, et manibus versari gaudet honestis. 115 Quam melius fundum colere atque ornare paternum, 116 quamvis exiguum fuerit, quam tendere fines 117 ulterius semper, fundumque annectere fundo. 118 Divitias immensus ager nimiasque potentis 119 monstrat opes domini : bene cultus at indicat artem 120 ingeniumque viri, et majorem fructibus aequat. 121 Dic agedum, fructumne putas hunc esse bonorum, 122 si multum late fecundi et fertilis agri 123 possideas ? Multos habeas sub clave repostos 124 regis avi veteres aut patris imagine nummos ? 125 Non mage quam citharas coemat si nescius artis 126 cantandi, clavoque emptas suspendat eburno, 127 vel libros habeat si nullum indoctus ad usum :

57

128 Tantalus hac dici possit ratione beatus. 129 Ignorare mihi quae sit tua cura videris, 130 cuique rei bona tot cumules, quia nempe bonorum 131 laus omnis soloque voluptas omnis in usu est.

AD CARDINALEM BELLAIUM. E2_5 v.1 Ergo tibi reditum reditum persaepe roganti 2 fraternae fecere preces, jactataque vulgo 3 morbi fama tui, et dubiae spes parva salutis : 4 cujus quanta bonos omnes tum cura teneret 5 ostendere hominum plenae formidine mentes, 6 et pavor, ut quisquis venisset nuntius urbe, 7 totque data et promissa deorum munera templis ; 8 ipse etiam rex ipse tuos flevisse labores 9 dicitur, et magnum vultu monstrasse dolorem. 10 Quae tamen ipsa tibi jamdudum cognita fama 11 esse reor : vel qui modo praepes missus in urbem 12 nuntius, ad vestras, puto, jam pervenerit aures, 13 gaudia magna ferens tibi primum, deinde cohorti, 14 quae longi socia exilii errorumque tuorum 15 fida comes, tecum cupit in sua tecta reverti, 16 tecum restitui patriis nunc sedibus optat, 17 votivamque suo tabulam suspendere Mauro. 18 At te (quae retinere solent clarissima saepe 19 ingenia) antiquis loca deformata ruinis, 20 semirutae moles, et tecta minantia casum, 21 non urbs, verum urbis modo nomen, et illius umbra 22 quae fuit, imperium cum totius orbis habebat, 23 nunc triste exemplum semper mutabilis aevi ; 24 te ne, inquam, ne, quaeso, diutius ista morentur, 25 quam quo metiri spatium hoc in tempore possis : 26 spectatum satis, ac plus quam fortasse necesse 27 est homini rerum prudenti. Ex ungue leonem. 28 Littora tu Campana jube pictasque valere 29 Baias, et calidis currentia flumina rivis : 30 tum monumenta hodie villarum incognita nobis 31 et sine nominibus, Crassi ditisve Luculli, 32 nunc quoque vicinis etiam despecta colonis, 33 et quorum magnam potuisti cernere partem. 34 Quae tamen, ut nunc sunt, urbis labefacta beatae 35 quondam, divitias et opes ostendere possunt, 36 sed quas te libri melius, quam saxa docebunt. 37 Atque utinam pernix aliquis tibi Pegasus esset, 38 impositum placidis equitem qui molliter armis 39 hic in conspectu nostro brevioribus horis 40 sisteret, aut humeris consutas Daedalus alas 41 aptaret, liquidoque praeiret in aere cursum. 42 At quamquam tua sit mora nobis longa ferendo, 43 et desiderium absentis producimus aegre, 44 maturare tamen non festinare memento, 45 ne te (quod superi avertant) nil tale verentem 46 letifer autumnus funebribus implicet ulnis. 47 Abstineas etiam moneo nucibusque pirisque,

58

48 arboribus quae poma ferunt, et dulcibus uvis. 49 Namque repentinae febres hic corpora vulgo 50 corripiunt hominum, fluit inde jacentibus aegris 51 turpiter, atque animam cum sanguine dejicit alvus : 52 quae tamen, ut spero, veniens contagia frigus 53 auferet, et caeli Borea spirante reducet 54 temperiem, clarasque dies, noctesque serenas. 55 Si nondum vires et pristina robora sentis, 56 aut lectica viae mulis gestata laborem 57 succussusque graves, aut navis operta levabit : 58 protinus attigeris quam parvi flumina Rheni, 59 inde per effusas illo stagnante paludes 60 Eridanum Venetique sinus maria alta subibis, 61 et multis late dominantem gentibus urbem 62 Europaque Asiaque, et vasti gurgite Ponti. 63 Hic triduum pones, dum lustras omnia circum 64 Urbis templa, domos, et publica tecta, forumque 65 Marci, et marmoreas Donati principis aedes, 66 artifices liquidi, visu mirabile, vitri ; 67 necnon sexcentis instructum navibus omnique 68 armorum genere et pictis navale carinis, 69 Centauro imprimis magni vectrice senatus. 70 Cetera sunt illo quae formosissima tractu 71 oppida, te poterunt non multos usque morari, 72 quamvis multa, dies : nisi lenis devia Minci 73 stagna libet patriumque solum spectare Maronis, 74 arcem et turrigerae fastigia celsa Cremonae, 75 et deserta viris Pompeiae moenia laudis. 76 Haec te digressum Trojani Antenoris urbe 77 ad laevam excipient sublimibus oppida muris ; 78 sed Vicentini colles et nigra placebunt 79 vina magis, morusque per omnes plurima campos, 80 nobilis antiquo necnon Verona theatro, 81 armorumque potens et saevi Brixia ferri, 82 quaeque aliae recta occurrunt venientibus urbes. 83 Hinc Mediolanum, Vercellas, condita Gallis 84 oppida praeteriens, positum in radicibus ipsis 85 Taurinum venies : ubi laetus magna videbis 86 clarorum monumenta ducum, celebrata colonis 87 aeque ac militibus defuncti nomina fratris, 88 quem mors ante diem properato funere mersit. 89 Hic aliquot poteris tuto requiescere noctes 90 dum soleae pedibus clavique aptantur equorum. 91 Verum, ut scis, tibi ludus erit percurrere plana 92 Italiae, quantumque jacet latus inter utrumque, 93 in medio campi circum spatiantibus undis 94 cum sint egregiae dextra laevaque tot urbes, 95 flumina tot pulchros subter labentia muros ; 96 adde lacus mensis obsonia larga ferentes, 97 magnorumque onerum patientes aequoris instar, 98 hos circum densa vestitas arbore ripas, 99 lauroque et myrto, et pomis quae Media misit. 100 Quae vero species agrorum, et quanta voluptas 101 adspicere implexas contortis vitibus ulmos 102 distantes paribus spatiis atque ordine certo, 103 et medias inter segetes : quae verius hortos

59

104 uniusque hominis pomaria dicere possis. 105 Tantum seu Poenina paras, seu Graia redire 106 per juga, seu libuit per Coctia, nullus euntem 107 impediat casus, caeli vis nulla molestet, 108 ne glacies digitos, faciem ne frigus adurat, 109 ne ventis adpulsa furentibus obruat ora, 110 conspectumque viae nix tollat equisque virisque : 111 ut te post multos reducem tua patria menses 112 accipiat laetis oculis et fronte serena, 113 accipiat qui nunc patriae moderatur habenas 114 Erricus, pulsis veniens modo victor ab Anglis. 115 Interea totum Phoebe lustraverit orbem 116 dum regi exponis longo res ordine gestas, 117 quique status rerum praesens, qui deinde futurus, 118 et quid consilii, quid opis res Itala poscat. 119 Ne tamen ausculta blandis sermonibus aulae, 120 nec tua lethaeo perfundat tempora somno 121 ambitio fallax, et honorum caeca cupido ; 122 sed fuge maturus Sirenum saxa, priusquam 123 invidia flagres, quae regum semper amicos 124 virtutemque petit sublimi in sede locatam. 125 Non obscura sequor, tibi nec modo cognita primum : 126 te multis fortuna modis exercuit ante, 127 te capitis fecere tui discrimina cautum, 128 et toties vario transmissa pericula casu. 129 Non iter ignotumve pererras littus, eosdem 130 ad scopulos haerere, iterumque offendere turpe est. 131 Sed me stultus amor me longius ire monendo 132 impulit immemorem tua sit prudentia quanta : 133 tu tamen hanc nimio veniam dabis aequus amori, 134 teque domum referes, quo te venisse propinquis 135 laetentur pagis, laetentur et urbibus omnes. 136 Sed neque mortales tangunt ea gaudia solos, 137 ipsae etiam pecudes et bruta carentia sensu, 138 ipsa mihi tellus ridereque prata videntur, 139 et super aucta suas effundi flumina ripas. 140 Quas, ubi fama tui reditus vulgata per agros 141 circum omnes fuerit, credis mox affore turbas ? 142 Quos et concursus hominum regionibus illis 143 undique visendi studio ? Se quisque beatum 144 crediderit, tua si conceditur ora tueri, 145 si manibus summam dabitur contingere vestem, 146 si premere et quae tu vestigia presseris ante. 147 Quid cum supplicibus fueris bona verba precatus 148 intendens oculos, et sacram ad sidera dextram ? 149 Procumbent omnes velut aras ante Deorum. 150 Sed propera, si vis extremos cernere ludos, 151 quos tibi pro reditu felici rustica pubes 152 laeta facit. Vidi nihil ipse jocosius umquam. 153 Namque, ut praeteream scaenam, vilemque paratum, 154 et longos Erebi dentes inhiantis apertis 155 faucibus, et mandentis adhuc spirantia membra, 156 quae possint Fabio risumque movere Catoni, 157 mira fuit persona gerentis cornua fronte 158 Luciferi, picti faciem carbonibus atris, 159 volventis longae sinuosa volumina caudae.

60

160 Qui procul ignivomo quoties emisit ab Orco 161 horrificum clamorem, et quo nemus omne propinquum 162 insonuit, versaeque steterunt fluminis undae, 163 omnibus iit subito gelidus per tempora sudor, 164 et metus effractis erumpat ut ille catenis, 165 continuoque domus Plutonia tota sequatur. 166 Parte alia posita videas in sede tyrannum 167 addi vincla reis et verbera saeva jubentem ; 168 carnifices nudis quatientes flagra lacertis, 169 haud fictos gemitus toto reddente theatro : 170 cetera quae fiunt vel praesens ipse videbis, 171 vel referent alii cum veneris. Interea tu 172 adde gradum, pleni dum sicco pulvere campi, 173 dum facilisque et plana via est, corrupta nec imbri. 174 Jamque adeo jam tristis hiems abscondere soles 175 incipit, et pluviis obnubilat aera ventis : 176 sed provisa tibi lignorum copia magna est, 177 quam modo Campanis advexit Matrona silvis. 178 Tu ne ideo mutata feras vestigia retro, 179 namque suas habet hic veneres locus omnibus anni 180 temporibus, suaque est hiberno gratia caelo. 181 Haud facile in terris alia regione locorum 182 tot simul invenias et commoda tanta, quot uno 183 et quam multa loco tibi sese uberrima fundent. 184 Hic securus eris, quae procreat aula malorum, 185 vitabis maledicta hominum linguasque nocentes ; 186 vitabis duplex studium, geminumque laborem, 187 mane salutandi, seu reddis laetus amicis, 188 seu capis invitus quos detulit alter honores. 189 Hic aliis quae multa locis cogare tueri, 190 nulla tibi stomachum prorsus conspecta movebunt, 191 nil dirum, nil triste tuas referetur ad aures. 192 Et quoniam silvaeque placent tacitique recessus, 193 nec tamen humano convictu durus abhorres, 194 hic utrumque locus dederit, sic urbe remotus 195 ut quoties libeat possis cum civibus una 196 esse tuis spatio unius non amplius horae, 197 seu veniunt ad te, seu tu contendis ad illos. 198 Hic melius sacra nemorum spatiabere in umbra, 199 mollibus in pratis, viridisque in margine ripae ; 200 hic versus facies Musis et Apolline dignos. 201 Vives ipse tibi, incipies aut vivere primum 202 regibus Assyriis felicior, et bona carpes 203 hortorum nemorumque et ruris opima beati : 204 qua rex cumque die, quoquo vocet, ire paratus, 205 semper ut exspectat qui signum ad proelia miles. 206 Hic quibus ipse voles, et quando, frueris amicis, 207 me simul atque aliis, me plus tamen omnibus uno.

AD CRASSINUM, DOCTISSIMUM SENATOREM. E2_6 v.1 Quicquid ubique latet nummorum, quicquid ubique est 2 argenti, quidquid gemmarum, quidquid et auri, 3 nobis eripiunt crudelis tempora belli :

61

4 materia sic flagitii luxusque remota, 5 ponimus inviti quod erat virtutis amore 6 ponendum multo prius et ratione magistra. 7 At cum fortis agros miles populatur, et urbem 8 castra movet propius, quae tum trepidatio matrum ? 9 Lymphatae cursant circum delubra frequentes, 10 atque Deos poscunt irataque numina pacem. 11 Ipsae quin etiam tumidae successibus ante, 12 incipiunt reliquis uti cum civibus aequo 13 jure potestates, et non contemnere sortem 14 plebis, et humanos communes ducere casus. 15 Et donis placare Deos, et poscere pacem, 16 seque etiam magnis humiles obstringere votis. 17 Sic metus et dubiis incerta pericula rebus 18 consternunt animos quantumlibet ante superbos, 19 et mortis memores faciunt cultusque Deorum. 20 Ergo pace fuit numquam minus utile bellum, 21 plusque libidinibus prodest vis illa regendis, 22 quam verba et ratio, quam Cincia et Oppia leges. 23 Ut fracto quem navigio fortuna redegit 24 ad peram et baculum, sapere is tum denique coepit ; 25 cujus item fauces oppressit copia rerum, 26 restrictae laxant epulaeque cibique negati ; 27 et quae non aliter curari livida possunt, 28 saepe reciduntur candentibus ulcera lamnis, 29 et rapido nimiam segetis depascimus igni 30 luxuriem. Quod si meliores reddere nostros 31 bella solent animos, et relligionis amantes, 32 quid tam funestis ac diris vocibus arma 33 prosequimur, nobis quae saepe fuere saluti ? 34 Jam nostras quoties aut densa grandine nimbus 35 contrivit segetes, dedit aut subversa ruinam 36 facta labe domus, demersave puppis in alto est, 37 extulimus quoties dilecti funus amici : 38 haec accepta Deis incommoda ferre solemus, 39 ac nos supplicia iis meritos graviora fatentes 40 subjicimus capita, et grates exsolvimus aequi ; 41 cur etiam non bella moveri numine Divum, 42 cur non bella geri dicas, utque optima nobis 43 immitti a superis, quamvis alia esse videntur ? 44 Namque Deis magnae cum sint mortalia curae, 45 cum nos adspiciant, cum salvos esse laborent, 46 et dare quae nobis sint optima credere par est. 47 At bona pars hominum caecis offusa tenebris, 48 multa Deos injusta rogat, contraria rebus 49 multa suis, studium populi, vel regis, honores, 50 divitias, et quae bona vulgus cetera ducit : 51 quae cum nactus erit, subit ingens turba malorum, 52 invidia, et pressis armata calumnia telis. 53 Tum delator atrox cum falsis testibus illi 54 judicium capitis litemque intendit acerbam, 55 corruptus judex sedet, ambitiosus, avarus. 56 Quid faciat ? Nisi se gladio laqueove tyrannis 57 eripit, et mortem deludit morte priori ? 58 At Deus errorem hunc hominum miseratus ab alto, 59 multa forent ipsi quae perniciosa roganti

62

60 saepe negat, quaedam tribuit nolentibus aegris, 61 prima taetra quidem specie, mox laeta futura : 62 carbones ac cum rutilos flammamque micantem 63 poscenti nutrix puero materve negavit, 64 aut apii viridis calicem porrexit amarum, 65 crudelis nimium videatur et aspera nato, 66 non aliis, quin imo si vitiosa petenti 67 annuerit, merito crudelem dicere possis. 68 Nobis et requies et pacis nomen in ore est 69 semper, eo sermone Deum contundimus aures, 70 scilicet ut plenis secura mente fruamur 71 deliciis, ne quisve mali metus otia turbet. 72 Nunc mala quae nobis veniunt pacemque sequuntur 73 accipe : luxuries, ingens et copia rerum ; 74 adde voluptatum species, et turpia mille 75 dedecora ; effuso nuptae viduaeque pudore, 76 et quae clausa domi melius se virgo teneret, 77 intempestivis convivia circuit horis ; 78 ludus iners, molles alieno tempore somni, 79 hinc et adulteria, et soboles mentita parenti, 80 insitus et veris alienus stirpibus haeres, 81 continuo rixae innumerae, discordia, lites, 82 judicium, testis, delator, vultus avari 83 judicis : ejectique bonis sine crimine cives 84 cum probro atque ignominia sunt ; omnibus istis 85 eripiunt te bella malis, nec quae mala secum 86 apportant, aequanda bonis potioribus istis, 87 quae neque tempestas, nec saevus ademerit hostis. 88 At bellum exitio multis fuit urbibus olim, 89 et fuerit. Quid si nec semper inutile nobis 90 exitium ? Et morti succumbere praestat honestae, 91 quam longam et turpem cum probro ducere vitam ?

AD FRANC. OLIVARIUM, FRANCIAE CANCELLARIUM. E2_7 v.1 Quid Romana bonus, quid Graeca per oppida rhetor 2 eloquio potuit, quo non traducere plebis 3 nutantes animos, quas non aut vincere causas, 4 haec facile ostendit magnis agitata clientum 5 et patronorum clamoribus ardua causa : 6 non de re, non de repetundis denique nummis, 7 sed de vi potius, de caede, stuproque pudicis 8 matribus oblato, et vinctis sine crimine caesis. 9 Nam longam historiam pulchro simul ordine coepit 10 Albricius recitare, viros et morte peremptos 11 indigna, raptasque soluto crine puellas, 12 et late miseris subjecta incendia vicis ; 13 o qui tum gemitus, o quae suspiria ab imis 14 exaudita fere gradibus, portisque palati ! 15 Omnes exquisita reis et summa precari 16 supplicia, indignos qui lucis honore fruantur. 17 Ipse etiam praetor vultu satis esse probatum 18 significans, solio jam jamque exsurgere visus, 19 et socios quae sit sententia poscere velle.

63

20 Dicendi finem vix fecerat ille, Robertus 21 occupat : indignari omnes quod surgere contra 22 audeat ; admirari etiam quid dicere possit. 23 Incipit ille tamen verbis quae pectora quamvis 24 flectere dura queant : sic paucis perficit horis, 25 ut modo quos damnare patique extrema jubebant 26 mutatis hodie cupiant dimittere votis. 27 "Sed leviter mala nos pungunt aliena, simulque 28 objecta tristi specie nascuntur, et ortae 29 arescunt lacrimae." Dubios inquirere cesso 30 litis in eventus, obscuraque solvere fata : 31 di faciant ne plus valeat facundia vero, 32 et praejudiciis ne causa prematur iniquis. 33 Quem tacita Caesar damnaverat ante tabella, 34 certus proposito numquam deflectere, judex 35 sedit in hunc facile a caris persuasus amicis : 36 orabat Cicero, sese insinuare latenter, 37 inde omnes versare dolos, mox promere tela, 38 et jactare fasces, et scalas addere muro. 39 Quid quaeris ? Paulatim hominis deferbuit ira, 40 mutavitque animos, mutavit saepe colorem, 41 denique profudit lacrimas, hostique pepercit. 42 "Tantum Suada potest hominum dea cordibus imis, 43 sed magis illius vires et robora sentit 44 ingenium, teretesque dedit cui Juppiter aures : 45 pictorem ut pictura magis, versusque poetam 46 oblectat, numeri numeros vocesque tenentem. 47 Nam cujusque operis quae sunt vulgaria forsan 48 quisque notat, perfecta vident abstrusaque soli 49 artifices ; magnum sic rhetor rhetora cepit." 50 Ergo forum mutum esse jubes, elingue, vel infans ; 51 patroni vitare dolos, et habere disertis 52 perpetuo clausas, sirenum ut cantibus, aures, 53 et revocas Martis nos ad solemnia pagi ? 54 Non ego ; sed morem servare, modumque tenere 55 praecipio, ne res sermonem et verba requirat, 56 neu faciat verbosa viris facundia fucum, 57 et lingua melior perruptis legibus aequum 58 opprimat, immeritumque reportet ab hoste triumphum. 59 O si judicio, non casu et sorte legantur 60 moribus atque aetate graves, rerumque periti, 61 qui leges et jura diu magnoque labore 62 cognita describant populis, legumque ministri 63 quod cujusque suum est tribuant, nec amore nec ira 64 impulsi, nec spe nummos de lite ferendi, 65 nae frustra conentur eis dare verba patroni. 66 Sed privata bonas corrumpunt commoda mentes, 67 divitias Croesi paucis praecurrimus annis, 68 ne mors nos intercipiat, ne vela retrorsum 69 ventus agat veriti ; tamen haec quis deinde fruenda 70 accipiet ? Tu non, tibi qui praecidis et usum 71 et spem, quae potuit miserum te sola juvare. 72 Pascimus interea multorum corpora, multos 73 hoc est nempe lupos, aut multas pascere vulpes. 74 At pulchrum valde est et magno principe dignum, 75 regales ornare epulas, trahere agmina secum

64

76 maxima servorum. Pulchrum, si constet honestis 77 turba viris : agedum, demptis circumspice paucis, 78 qui reliquus te prosequitur comitatus euntem ; 79 turpis, iners, indoctus, egens, simulator, avarus. 80 Quae quoniam neque sunt obnoxia legibus ullis, 81 et neque lictorem metuunt, neque judicis iras, 82 crimina, nec suasu possunt verbisque revelli, 83 emendare tuum est : si nil tua jussa valebunt, 84 ignavos coges alio concedere fucos, 85 et niveo contentus eris grege ; tres memor olim 86 praetori comites non amplius isse Catoni.

DE METI URBE CAPTA. E2_8 v.1 Ergo militibus tandem Mavortia nostris 2 concessit belli veterem Germania laudem. 3 Vicimus, o cives, et quae gens vincula nobis 4 saeva minabatur, castris exuta relictis, 5 aut turpi se prona fugae dedit, inque sepulta 6 corpora per campos sociorum multa reliquit, 7 aut captiva suis accepit vincula dextris. 8 Parva manus junctas animis, quis credere possit ? 9 Totius Europae simul uno tempore vires 10 sustinuit, fastusque superbos gentis Iberae 11 contudit, et toties assuetum vincere regem ; 12 qui properans ultum sua probra recentia, pubem 13 Francorum oppidulo clausam speraverat armis 14 posse capi, reliquum mox spe complexus inani 15 imperium ; sed eo sene jam fortuna relicto 16 transiit ad juvenem regem, seu nescia certo 17 stare loco, seu laudis amans surgentis in altum. 18 Ergo nunc placidum regi parere Mosellam 19 cernimus, et campos Lothari nomine dictos ; 20 Rhenus et ipse pater victori brachia tendit, 21 adscribique libens antiquis finibus optat. 22 Scilicet hoc fatale solum tibi, Carle, tuoque 23 nuper avo, Deus has prohibet contingere terras. 24 Audax ille, sedens ad parvi moenia Nanci, 25 et decus et vitam certamine perdidit uno. 26 Tu decus et partos multo sudore triumphos 27 unius effudisti amens sub moenibus urbis ; 28 forsitan et mediis vitam positurus in agris, 29 ni conversa retro vestigia, Carle, tulisses. 30 Ipsa duos tellus ejusdem stirpis alumnos 31 belli ductores, rarum decus, extulit aevi 32 quemque sui, patriae quibus est data cura tuendae. 33 Illum Sicaniae regem, qui robore nostrum 34 confidens equitum sociis adjutus et armis, 35 Burgundae contrivit opes ac nomina gentis. 36 Hic vero qui nunc Metensi fortis in agro 37 fulminat, Hispanasque phalanges moenibus egit 38 praecipites, turpique fuga dare terga coegit, 39 militat auspiciis Errici regis. Utrique 40 debita laus ; major sed enim de Caesare victo.

65

41 Ecce autem sublimis equo, spoliisque superbus 42 Caesaris, ingreditur juvenis, quem Gallica turma 43 nobilium sequitur, paribusque exercitus armis 44 et captas aquilas minioque rubentia regi 45 signa refert. Manibus date, cives, lilia plenis, 46 et lauroque apioque implexas ferte coronas. 47 Qualis erat nigris rediit cum victor ab Indis 48 Liber agens longum quacumque incederet agmen ; 49 qualis et occiso letali vulnere monstro 50 Theseus est quondam patrias invectus Athenas ; 51 qualis mentiti spoliis oneratus Achilli 52 Priamides Phrygiam se rettulit Hector in urbem : 53 talem defensa patria Francique vetustis 54 finibus imperii reducem te maximus ultro 55 accipit Erricus, respublica tota salutat, 56 otiaque et vitam tibi se debere fatetur. 57 Vos etiam tanti socios comitesque laboris, 58 vos quibus appellem post tot pulcherrima facta 59 nominibus ? Quorum virtuti Graecia nullum 60 par habet exemplum, Romana potentia nullum. 61 Non ego contulerim legionum Martia vobis 62 agmina, non sacram Thebana gente cohortem, 63 et quibus argento fulgentia scuta fuere. 64 Quis populus posthac, quae vestros natio vultus 65 sustineat ? Quae gens belli se comparet arte ? 66 Tu vero quem tot cumulat fortuna triumphis, 67 ipsa quot in partes varias Europa secatur, 68 cui decus est duplex pulso bis Caesare partum, 69 disce modum servare, alieno disce periclo, 70 disce cupidinibus certos praescribere fines, 71 et servatoris potius nomenque parentis 72 plebis ama, quam vel domini vel regis acerbi. 73 Nam fuit exitio multis hoc regibus olim 74 Caesaribusque ; fuit prius illud saepe saluti. 75 Nulla magis populis externos proelia reges 76 commendant, quam cum monstraverit exitus illos, 77 nec rem principio, nec opes quaesisse, nec ulla 78 imperia, obducto simulatis artibus hamo : 79 tantum sponte sua et verae virtutis amore 80 ductos auxilio voluisse opibusque juvare, 81 quos vis servitio pressos aliena teneret. 82 "Nec generi humano contingere gratius ullum 83 munus libertate potest." Quo Graecia plausu 84 et qua laetitia praeconis verba Latini 85 excepit, patriis cum vivere legibus omne 86 aevum, tamquam missa manu longoque soluta 87 servitio jussa est ? Tanto clamore volantes 88 praeter aves subito ad terram cecidisse feruntur. 89 Atque ea gens affecta recenti munere tanto, 90 nonne fuit citius vitam positura jubente 91 consule, quam nummum postquam provincia facta est ? 92 Quid Rhodiique aliique ? Omnes in foedere malunt 93 vivere, quam dominis stipendia solvere victi. 94 His tamquam gradibus popularis gratia multos 95 fortes saepe viros evexit ad aethera Divum 96 aeternasque domos, et caeli in parte locavit.

66

97 Thesea quid memorem ? Quid sacras Herculis aras ? 98 Quique in morte alii numeros auxere Deorum ? 99 Diis merita grates referendae, qui tibi mentem 100 hanc dederint, levia ut malles et mitia semper 101 imperia, et sancti regnares more parentis 102 sedibus in patriis : aliena, vel extera, non tam 103 subjicere optaresque tuis accedere regnis, 104 quam prohibere malis, et certa pace tueri. 105 Pro quo divinos vivo sacravit honores 106 Parma tibi, diris ereptaque Sena tyrannis 107 et modo libertate data quae nesciit uti, 108 poscit opem supplex iterum Germania, poscunt 109 Italiae profugis viduatae civibus urbes ; 110 unde tuae nova mox succrescat laurea fronti, 111 et dicat soboles quondam ventura nepotum : 112 hic res legitimus Francorum, non tulit aegre 113 vicinos populos in libertate manere ; 114 quin etiam oppressos adjuvit milite et armis ; 115 atque illi tantis merces amplissima semper 116 pro meritis est visa, piis in mentibus haerens 117 gratia, quae magni merces est vera laboris.

AD HENRICUM REGEM. E2_9 v.1 I, felix, quo te tua, regum maxime, virtus 2 et fortuna vocat, Mosam Scaldemque Sabimque 3 inter, ad extremas Batavorum littoris oras, 4 ereptos priscis repetitum regibus agros. 5 I, felix, quo te veterani militis ardor, 6 quo tua mens invicta rapit, Belgamque rebellem 7 conatum male se justis subducere regnis 8 coge recusantem Gallorum antiqua subire 9 imperia, et dominos tectis inducere Celtas. 10 Quem neque bellipotens nuper Germania texit, 11 nec qui perpetuo Germanos limite Rhenus 12 separat a Gallis ; tantum conspecta pavorem 13 omnibus Alsatum populis tua signa dedere. 14 Ille fuga rediens post paulo venit ad urbem, 15 claram olim imperiis regnatricemque, Mosellae. 16 Unde iterum, amissa media plus parte suorum, 17 fugit. At innumeras equitum peditumque cohortes 18 secum iratus agens speraverat impete primo 19 conscensurum urbis muros, et tecta daturum 20 ignibus. O falsas hominum spes absque Deorum 21 auxilio ! Stetit ille suis modo viribus. At tu 22 arma capis, ponisque Deis auctoribus arma. 23 Tu, quoties exire tibi est ad bella necesse, 24 mane Deum sanctas supplex procumbis ad aras ; 25 votaque pro nobis, pro finibus, atque salute 26 concipis imperii, summissa deinde precatus 27 voce Deos, sic te contingat numine dextro 28 incolumes socios omnemque reducere pubem. 29 Ergo benigna favent tibi sidera : nullus euntes 30 ante duces primumque morari exercitus agmen

67

31 nulla manus potuit ; sed apertis oppida portis 32 accepere tuos ; quae, si mens recta fuisset 33 hostibus, expugnare decem vix mensibus ulli 34 mortales valeant. Turbatis pergite Belgis, 35 dii, tales animos talemque immittere mentem. 36 At regina novam quae nuper struxerat urbem, 37 quos super amissa gemitus, quas illa querelas 38 sparsa comam et pugnis concusso pectore fundet ! 39 Tu vero, nostri pars maxima roboris, urge 40 perculsos, Errice, et jam fugientibus insta. 41 En fatis promissa tibi victoria : si nec 42 stellas sustinuere minoraque lumina, solem 43 non, mihi crede, ferent ; non haec lectissima gentis 44 robora, quae fido circumstant agmine regem. 45 Vinces, dum caelo tribues non invidus auctor 46 vincendi causas ; dum quae geris omnia, magnis 47 Diis accepta feres, ipsosque fatebere solos 48 et pugnare Deos, pugnando et vincere solos, 49 teque manus illis tantum praebere ministras.

AD MARGARITAM, REGIS SOROREM. E2_10 v.1 Est illud quod saepe queri magnosque solemus 2 accusare Deos, stultis longissima vitae 3 concedi spatia, et quorum nil vivere prorsus 4 intersit ; natos ad commoda publica cives 5 in medio plerumque diem finire supremum 6 vitae curriculo, ferme canescere numquam : 7 ac si hujus pertaesa loci, pertaesa malorum, 8 quamprimum hinc alio cupiat concedere virtus, 9 aut Deus invideat miseris praestantia terris 10 ingenia, et malit praesentibus ipse fruisci. 11 "Sed quaecumque tamen causa est, non gloria nobis, 12 non aurum, non divitiae, non celsa potestas, 13 non quae istis melior sapientia prorogat annos." 14 Lex et condicio moriendi est omnibus una. 15 Atque illi superum gaudent accumbere mensis, 16 et desideriumque bonis luctumque relinquunt. 17 Maxima pars hominum sed enim sua commoda luget. 18 Nec vero audire est alias in funere voces : 19 "Hem quid agam ? Quo me miserum fortuna redegit ? 20 Ad quem confugiam tali privatus amico ? 21 Ille suis opibus me sustentabat egenum, 22 illius ambitio mea pennis alta petebat : 23 ille meas secum moriens spes abstulit omnes." 24 Talia commemorant : "At simplex nudaque virtus 25 effertur siccis oculis, et honore sepulchri 26 sola caret ; paucis quoniam respublica cordi, 27 et sua posse putant salva atque integra manere 28 eversis adeo communibus." O mala rerum 29 dissidia ! O falsis imbutaque pectora nugis ! 30 Tu, minor est si facta vel uno res tua nummo, 31 exclamas, totamque reples clamoribus urbem : 32 ut subversa cadat respublica funditus omnis

68

33 relligione patrum, nihil ad me pertinet, inquis. 34 Non sic, non, in morte Cati, sic regia virgo, 35 cujus et ingenium vivi dilexerat ante 36 et vitam et mores, et dulcia verba loquentis ; 37 post etiam lacrimis oneravit lumine cassum, 38 nec quondam exstinctum flevit magis ulla parentem 39 filia, nec plures emisit ad astra querelas. 40 Quae tanti gemitus fuerit tantique doloris 41 causa vides, et quid virgo speraret ab illo, 42 quidve dolens inopis mortem lugeret amici. 43 Nota recensque viri virtus, quem numina caeli 44 non sivere diu vestigia figere terris. 45 At veri luctus et honesti prodidit illa 46 omnibus exemplum, quid amici in morte dolere, 47 quas res et sapiens in damnis ponere solas, 48 et quibus amissis debet communiter angi. 49 Pone tuas, virgo, lacrimas, suspiria tolle. 50 Non mors atra Catum, non impia Parca peremit : 51 vivit adhuc, vivetque aeternum, et nubibus ipsis 52 altior, in caelo meliores transigit annos. 53 Quo, pater, o utinam tua per vestigia cursum 54 dirigere, atque iisdem liceat considere tectis !

AD LANCELOTUM CARLUM, EPISCOPUM RHEGIENSEM. E2_11 v.1 Ibis, amice, tuo regi comes, ibis inermis 2 inter et armatos et spicula saeva ferentes, 3 instructus calamo scribendis versibus apto, 4 egregius vates perhibetur ut Ennius olim 5 Scipiadam fortem Romana in castra secutus. 6 Nec cantare ducis continget facta minoris, 7 cinget honoratam brevior nec laurea frontem. 8 Sed fuge tu gladios, moneo, fuge cautus Iberi 9 militis insidias ; nam tristi saepe ruina 10 imbelles fortuna premit contraria belli, 11 et Mars carminibus nescit mansuescere vatum ; 12 saepe jacet media vates ignotus arena, 13 non potis ipse suo cineri superaddere carmen : 14 Pierides illum nymphae flevere sub antris, 15 et juga Parnassi raucis gemuere querelis. 16 Nunc omnis belli studiis excita juventus 17 arma parat, galeas, et equos, tentoria, currus : 18 at tibi ne desit librorum magna bonorum 19 copia, neve domi, dulcis solacia vitae, 20 Maeoniden, Flaccum, doctumve relinque Maronem 21 magna tibi veniet bello seu pace voluptas, 22 magnum, crede mihi, capies solamen ab illis. 23 Rex Macedo nova quotidie cum bella moveret, 24 illecto numquam somnum repetebat Homero ; 25 et Brutus Polybi secura mente legebat 26 historiam, certus discriminis usque futuri ; 27 et Cato, Romanis cum jam diffideret armis, 28 ad divina tamen confugit scripta Platonis, 29 quae relegens casus cum se firmasset in omnes,

69

30 egregia praesens vitavit morte periclum. 31 Jam decus hoc nobis qui regni in sede reliquit, 32 nobilium pueros virtutem artesque doceri 33 instituit, junctis vis esset ut insita major 34 consiliis. Aliena movent exempla, legendo 35 quae quisque in patria vivens, quae gesserit extra, 36 quosque pares laudum meritis accepit honores. 37 Multa quoque et veterum belli praecepta gerendi 38 utiliter sapiens ad nostros transferet usus. 39 Nonne vides quanto meliores protulit aetas 40 nostra viros, ex quo mediis sapientia castris 41 coepta coli, studiumque librorum miscuit armis 42 miles, ut insidias astutus vertat in hostem, 43 ut, quoties opus est, in aperta pericula currat ? 44 Sunt tamen et qui non dubitent contendere vulgo 45 doctrina molles animos et corpora reddi ; 46 indoctos, quibus ingenium est agreste ferumque, 47 acrius irasci, et tractare ferocius arma. 48 Ut quem lactantis deprensum forte leaenae 49 venator catulum docuit jam tempore longo 50 imperio parere, manumque subire magistri, 51 non possis aequare animis et viribus illi, 52 quem mater pavit furtis et caede ferarum 53 montibus in Libycis. Sed enim mens optima longe 54 pars hominis, qua fretus, inermi corpore cum sit 55 invalidoque, tamen late dominatur, et unus 56 cuncta regit toto quae sunt animantia mundo, 57 et viget ingenium per se sine viribus : expers 58 consilii vis mole sua ruit, et male perdit 59 incautos, ut aper recto in venabula cursu 60 fertur, et objectum capit intra viscera ferrum, 61 laevus quod poterat nullo vitare labore. 62 Adde quod adversis animus, nec frangitur ullis 63 casibus, et quamvis superato corpore, quamvis 64 obstricto, tamen invictus liberque manebit. 65 Idcirco quoties ex una parte fuere 66 vires, consilium ex alia, plerumque revicta est 67 pars quae fulta suo fidebat robore tantum. 68 Ast ea juncta duo quo non pervadere possunt ? 69 Ut navis bene firma bono ducente magistro 70 spernit et Ionios fluctus, et Iapyga ventum ; 71 amisso rectore diu jactata per undas 72 tandem illisa vadis scopulove impacta fatiscit. 73 Ergo dux neque fortis erit, neque miles honoris 74 veri sat cupidus, cui non sit nota vetustas ? 75 Et quibus in caelum meritis adscendere magnus 76 Alcides potuit ? Quae vis ea tanta, quid artis 77 consiliive fuit, victrix ut Graecia parva 78 exiguaque manu totum pervaderet orbem ? 79 Quid tantum Graecus, quid tantum Barbarus hostis 80 fulgentes aquilas Romana tremisceret arma ? 81 Quod si praesidiis sine talibus, absque magistro, 82 hanc alicui mentem dederit natura vel usus ; 83 sponte sua prudens loca possit idonea castris 84 deligere, et structas acies producere vallo, 85 expugnare urbes, patriae defendere muros,

70

86 omne ducis demum generosi munus obire, 87 eximium hunc par est et amicum credere Divis. 88 Pauci adeo potuere. Sed iidem fortius illi 89 bella gerant, pulchras junxissent Palladis artes. 90 Iratum viden" ut faciat Martemque furentem 91 Maeonides, contra sedata mente Minervam ? 92 Ambos praestantes animis : verum tamen illum 93 expertem rationis, euntem more ferarum 94 ad pugnam ; huic tristes sapientia temperat iras. 95 Hac nostram vates expressit imagine vitam. 96 Doctus ab indocto tantum differre putatur, 97 quantum distat homo brutis, spirantia quantum 98 stipitibus duris et marmore. Dic age, formam 99 tu Niobes malis, an quam mutata figuram 100 accepit lapidis ? Malis immunda luto sus 101 versari, ut quondam sociis evenit Ulyssi, 102 an proprium retinere decus formamque virilem ? 103 Credo illud Gryllo aut Epicuro posse probari, 104 non tibi, qui vafri sensus imitaris Ulyssi ; 105 non mihi, Palladia qui tam delector oliva, 106 ut jubeam quercus apioque valere coronas. AD SALMONIUM MACRINUM. E2_12 v.1 Pauperies semper miseros inimica poetas 2 insequitur, nec scripta fere ullis ulla leguntur 3 carmina divitibus. Nam mollis inersque voluptas 4 cui non est potior scribendi visa labore ? 5 Hinc quoque ludibrium et contemptus nascitur artis ; 6 nec tamen interea sua pauper carmina vates 7 vendere, nec blandus circum strepere ostia cessat 8 nobilium, et prohibere suis a faucibus atram 9 obscaenamque famem. Quid enim quid speret ab illis 10 amplius ? O meritis impar sed gratia tantis ! 11 O nimium vili munus mercede repensum ! 12 Idcirco nostra sunt pauci aetate poetae. 13 Nam rerum despecta velit quis discere magno 14 cum sumptu studioque, vel in re ponere parva 15 et tenui tantum curarum, nullus ut inde 16 fructus et utilitas capiatur fine supremo ? 17 Quot vati periere dies ? Quot tempora et horae 18 dum rudis excolitur magno conamine versus ? 19 Posthabuit levibus privata negotia ludis, 20 publica posthabuit ; pretiosi ut deinde repertor 21 thesauri quondam, properat dispergere nugas. 22 At quotus in populo recitanti praebuit aurem ? 23 Tam malus est judex alieni quisque laboris, 24 seu mala mens rectum, seu livor et impedit ira 25 judicium, seu tota magis res esse videtur 26 futilis, experiente viro nec digna vel acri. 27 Ergo stultitiae non est mediocris, in arte 28 difficili magnique operis consumere primum 29 aetatis florem melioraque tempora vitae, 30 ut labor exhaustus nulla mercede levetur 31 posteriore, senemque premant incommoda vatem,

71

32 extrema quae sentit iners aetate senectus. 33 Atque illud memini puero mihi dicere patrem 34 saepius, et nimia revocare cupidine versus 35 scribendi : simul innumeros monstrare poetas 36 abjectos inopesque, sua nullius in urbe 37 nominis. Ergo umbra nemorum Musisque valere 38 jussis, ad sacras compendia maxima leges 39 convertor lucemque fori. Plus hinc quoque laudis 40 quam lucri tria continuo per lustra relatum ; 41 vel quia turpe foro quaesitas esse putavi 42 divitias, positamque ab avaro judice mensam ; 43 vel quia naturae mala frustra pellere tentes, 44 nec possit nascens ita se mutare poeta, 45 ut non perpetuo miserum comitetur egestas.

AD MARILLIACUM, ARCHIEPISCOPUM VIENNENSEM, ET REGIS IN SACRO CONSISTORIO CONSILIARIUM. E2_13 v.1 Certe ut difficile est duris assuescere rebus, 2 sic quoque difficile est assueta relinquere, quamvis 3 tristia principio, quamvis sint dura ferendo, 4 emollit quae longa dies, et mitigat usus. 5 Ne desint exempla, vides ut regia fervet 6 Nobilium gregibus, locupletumque aeris et auri. 7 Omnes hi regem assidue vel regis amicos 8 et cum bruma gelu riget, et cum Sirius ardet, 9 sive dies aperit, seu nox tegit horrida campos, 10 per maria et terras, montesque et plana sequuntur. 11 Excipit agrestis domus illos paupere tecto, 12 quae fuerat prius immundis habitatio porcis, 13 lanigero stabulum pecori, stabulumque juvencis. 14 Sternitur omne solum stipulis, ibi corpora fessi 15 deponunt ; aut, cum melior fortuna, sub uno 16 saepe decem videas aut plura cubilia tecto. 17 Jam quae sollicitat surgentem cura priusquam 18 luceat, ut bene mane potentis limen amici 19 ventitet, ante aliosque ferat referatque salutem ? 20 Inde novae rodunt intus praecordia curae, 21 latrantisque malum stomachi ; nec prandia certa, 22 infelix cibus, et dubiae spes anxia cenae. 23 Omnes hi laxe possint habitare, domi si 24 esse velint, propria possint discumbere mensa, 25 stipati famulis servorumque agmine longo, 26 ad multumque diem producta stertere nocte. 27 At mala sustineant cum plurima, si tamen aulae 28 ingressu prohibes, longeque facessere cogis, 29 exsilium ducant patrios remeare penates. 30 Usque adeo magnum est paulatim assuescere rebus. 31 Forsitan iis constet ratio certaeque manendi 32 causae, splendor, honos, regum quoque gratia, nobis 33 utilis, et nostris, cum postulat usus, amicis : 34 utilis in commune, vacat si cultus avara 35 ambitione, vacat si nugis et sine fuco est, 36 et regum monitis veracibus instruit aures.

72

37 Nunc sequere, inque forum mecum descende, videbis 38 jucundum nil, suave nihil, nil denique gratum, 39 nil possis quo perpetuos lenire labores. 40 Saepe tibi glebae de caespite nascitur ingens 41 lis cum vicino, cum affinibus atque propinquis, 42 aut alia de re minima. Quid deinde sequetur ? 43 Deseris infelix patriam, cum conjuge dulces 44 deseris infelix natos ; adeundus in urbem 45 praetor. Ibi tristis vultus cauponis avari, 46 triste supercilium domini legesque ferendae. 47 Inde tibi circum vicos, atque ostia circum 48 cursandum, nomen cujusque domusque notanda. 49 Cognitor hisce locis habitat, curator in illis, 50 judicibus centum regio non una domusque 51 omnibus incolitur, variis e partibus urbis 52 conveniunt, non una forum via ducit. Ad illum 53 ista dum properas, alia se proripit ille. 54 Omnibus haud certe facile est occurrere eodem 55 tempore. Quod nisi tarda foro vestigia profers, 56 et longe praecedis, inanis cura laborque 57 sit tuus, in tanta juvenumque senumque caterva 58 quae summos vesana gradus insedit et imos, 59 vestibulum, atque omnem, quam longa est, occupat aulam. 60 Quid, cum instas alii ? Vel cum adversarius urget ? 61 Qui labor et sudor, quae sollicitudo parandis 62 omnibus ad pugnam dubia de lite futuram ? 63 Quid cum praeco reos citat, aut cum sedibus omnes 64 surrexere suis, et facto fine loquendi 65 contulerint capita ? O qui tum, Juppiter, aestus, 66 qui timor est animis, trepidatio quanta reorum ! 67 Cum vero praetor pronuntiat, en tibi fulmen ! 68 Condit se media in turba miser usque pudore 69 et damno affectus, malefidaque saepta reliquit. 70 Vincere sed pulchrum est ; siquidem victoria finem 71 adferat aerumnis. Quid enim si vincis, eritque 72 cum vetulo nebulone tibi res ? Continuo lis 73 excipiet litem nova, deteriorque priore. 74 Provocat, appellat, praetoris cognitionem 75 postulat, arguitur vel denique judicis error. 76 Commutat faciem, vertit se in mille figuras, 77 frustrandoque diu victorem eludit inanem. 78 Nam male divitiis infirma repugnat egestas, 79 et veteratorum technis inscitia juris. 80 Accedit curis animi jactura bonorum, 81 innumeri medio pascendi tempore corvi ; 82 victus cum victore simul spoliatus uterque 83 tota Palatinis cedunt patrimonia fiscis. 84 Hic finis lites et amantis jurgia, nudus 85 exeat ut plena quo venerat ante crumena. 86 Ergo qui fieri dicemus, ut attigit urbem 87 qui semel, inque foro lites intendit acerbas, 88 non magis inde abigi quam musca a dulcibus uvis 89 possit, vel tepidae canis a nidore culinae ? 90 Nemo suum jactat, nisi spe meliore tenetur, 91 et majore putat pensare incommoda lucro. 92 Haec ratio merces oriente in sole petendi,

73

93 trans maria et pontum, magno discrimine vitae ; 94 haec quoque militibus nostris, quos sola cupido 95 majoris praedae, non gloria ducit in hostem. 96 Hi possint aliquid forsan sperare priusquam 97 decernat praetor ; post desperatio sola 98 restitit. At vero, dictu mirabile ! Caecis 99 mentibus irrepit minime sperata voluptas. 100 Vidi ego permultas et bello et pace coronas 101 ante quidem meritum, sic primo absistere cursu 102 oblitum tanti decoris, quasi natus in illis 103 sordibus, et semper sub regibus ante fuisset 104 marmoreas cernis quos supra stare columnas ; 105 atque alii fractis media ad subsellia rebus 106 dant aliis operas, alienaque munera curant. 107 Ergo est nescio quid tectum penitusque retrusum 108 omnibus in studiis, quod nos alit atque retentat. 109 In summa studium in primis tibi delige et artem, 110 quamque viam insistas toto post tempore vitae, 111 Herculis exemplo quondam meliora secuti ; 112 nam retro post ferre pedem conabere frustra, 113 et consueta diu non aequa mente relinques. AD ILLUSTRISSIMUM PRINCIPEM CAROLUM, CARDINALEM LOTHARINGUM. E2_14 v.1 Quam facile in multis antiqui norat Homeri 2 carmen Aristarchus, missum simul ore fuisset, 3 tam cito cognosces, ac nullo paene labore 4 cujus et hoc sit vatis opus : nempe illius omnes 5 qui veteres unus scribendi laude poetas 6 aequavit, dubiamque facit tibi, Mantua, palmam. 7 Adspice, quam se tollit humo, quamque arduus altum 8 fert caelo caput, et clara inter sidera condit : 9 quos, ubi saeva canit magnorum proelia regum, 10 dat sonitus, quae verba ruit, vel fulminis instar, 11 vel torrentis aquae ; quantas e divite vena 12 fundit opes ; quam mox fertur sedatus et ore 13 composito memorat jucundae tempora pacis, 14 et quibus auxiliis, quo sit respublica more 15 gesta domi, laudemque togae fulgentibus armis 16 comparat, et pulchris linguae mel suave triumphis. 17 Jamque tui dotes animi quam sedulus omnes 18 exsequitur, quaeque hoc bissenos rege per annos 19 gesseris, incipiens a primo flore juventae : 20 ut nunc implicitum bellis, quae maxima nostrum 21 circumstant regem, nec dum satis unde tuentem 22 solvere militibus stipendia possit avaris, 23 expedias ; lingua varios et moribus, absque 24 seditione regas eadem intra castra maniplos. 25 Sic velut in tabula non, Carole, pictus Apellis 26 Parrhasiive manu es, sed nobilis arte poetae, 27 et calamo vatum nulli cedente priorum. 28 Ut quoties haerebis imagine fixus in illa, 29 non solum oblectere bonis tibi munere Divum 30 concessis, sed durus et asper censor, in horas 31 sis memor, inque dies, a te (non credulus) ipso

74

32 tamquam depositae rationem poscere summae ; 33 ne qua tibi virtus pulchro decedat acervo, 34 ne qua suum perdat vitiis infecta decorem, 35 ne vel mentitum hunc, cum scriberet, esse poetam, 36 vel dicant homines post te pejora secutum. 37 Atque his carminibus prope tamquam pignore certo, 38 obstrictam regique fidem patriaeque memento 39 esse tuam : ut laudum posthac quaecumque tuarum 40 abfuerit, scriptis hujus celebrata, requirat 41 continuo populus ; te rex et regius omnis 42 appellet tamquam ex tabulis pactoque senatus. 43 Haec erit utilitas, praeclarum hunc, Carole, fructum 44 versibus his capies, et multum et saepe terendis : 45 ludicra ne posthac et inania carmina vatum 46 esse putet quisquam, et tantum palpare legenti. 47 Talia cum scribat Ronsardus Apolline digna, 48 scribat ei, teretes puero cui Cynthius aures 49 praebuit ; alterius nec laudis egere videntur, 50 nec prece, nec studio commendatoris amici. 51 Illa, scio, passis manibus, veloque patente 52 excipies ; excepta leges relegesque libenter. 53 Nam neque tu poteras alio sat carmine digne 54 laudari, atque hujus qui carminis aequet honorem, 55 et paria eximio reddat praeconia vati, 56 nullus erit ; quis enim Ronsardo digna reponat ?

AD HOSPITES. E2_15 v.1 Hospitibus caris ad nos qui sponte relicta 2 divertere via, quae pulchra per oppida ducit 3 insignesque locos, ut in hoc me rure latentem 4 invisant, multam libet impertire salutem ; 5 quorum (spero equidem) quam semper suavis in urbe 6 ante mihi fuit usus, erit tam suavis in agro, 7 si mecum esse volent aliquantum et vivere mecum. 8 Sed vos, o dulces socii, quo munere donem ? 9 Nam neque delicias neque luxum quaeritis urbis, 10 expleti et saturi his mento tenus, et mea non sunt 11 tam bona praediola, ut bene lautos pascere possint. 12 Angusti et tenues, domini non divitis, agri 13 sufficere hospitibus poterunt vulgaria parcis : 14 lactentes vitulos, agnum, porcumve bimestrem, 15 poma, nuces, manibusque uxoris consita nostrae 16 vina, fabas, et pisa, napos : at cetera nobis 17 suppeditat nitidus vicinae vallis arator, 18 saxosaeque forum mercatu nobile Messae. 19 Est domus ampla satis dominum quae possit et illi 20 tres capere adjunctos comites, vel quattuor una, 21 nec fundus villam, nec fundum villa requirit. 22 Cultus erit mensae non rusticus, urbe salinum 23 argento factum veniens huc extulit uxor, 24 et secum referet, sunt et mantilia filo 25 pertenui, mundis sunt lintea stragula lectis. 26 Proxima quae mox ordinibus distincta videtis

75

27 nunc loca, directisque, et solem arcentibus ulmis, 28 sub domino vetere et segetes et culta fuere ; 29 mutavit veniens ea conjux, et nemus auxit 30 conjunctum, multam domino quod porrigit umbram. 31 Huc prima fero luce pedes, hic carmina condo, 32 aut aliquid Flacci relego, doctive Maronis, 33 nugarumve aliquid commentor, et ambulo solus, 34 instructis epulis cenatum dum vocet uxor. 35 Quod si venandi studio capiere, fugaces 36 per silvam multi lepores impune vagantur, 37 et circum volitat varium genus omne volucrum, 38 villicus insidias avibus quia tendere nescit : 39 nec secum trahit ille canes, nisi forte tuendo 40 quos habeat pecori, neque praeda vescitur ulla. 41 Forsitan exspectas qui fons, qui rivus et arva 42 irriget, unde sitim restinguat cum grege pastor : 43 jugis aquae puteus satis est cultoribus agri 44 et dominis, ovium collectos grex bibit imbres. 45 Nam quid ego fontes, viridantia prata quid optem ? 46 Augerique meos cupiam ceu ruris amores ? 47 Una voluptatis quae pars nisi dempta fuisset, 48 hic mihi perpetuo statuam fortasse manendum, 49 urbe, foro, et nostris cariturus semper amicis.

AD PAULUM. DE CAMBOREO PRAETORIO SEU REGIA VILLA. E2_16 v.1 Camboreae qui visus ager mihi sit modo villae, 2 quae regio, qui splendor in aedibus intus et extra, 3 qui laxis in porticibus rectisque columnis, 4 quaeque ima et media et summi fastigia tecti, 5 quae scalae duplices, et inextricabilis error 6 hac illac tamquam ignota regione vagantum, 7 et quae visa domus sit nobis denique tota, 8 Paule, rogas ? Uno tibi possim absolvere verbo, 9 regia, ne fortasse vagans per singula fiam 10 longior, ac, si quaeris, in hoc sunt omnia verbo. 11 Praeterea si nosse juvat quisnam fuit auctor 12 tam praeclari operis, quisve has sibi condidit aedes, 13 et quis arenosi tot nuper jugera campi 14 instituit, vivosque lacus circumdare muro, 15 illius ingenium (facile est quia dicere nomen) 16 exemplo nequeam tibi commonstrare : sed ipse 17 quantum acie visuque potes contendere mentis, 18 finge tibi speciem, quae summi maxima regis 19 optimaque esse potest, et talem crede fuisse 20 illum qui vivens opus hoc mirabile fecit ; 21 magnanimum, qui res humanas duceret omnes 22 infra se positas ; cujus vim attingere mentis 23 nullius manus artificis, nullique labores 24 exprimere, aut vivo potuerunt reddere saxo ; 25 qui semper divinum aliquod spiraret et altum, 26 qui pedibus terras et vertice tangeret astra ; 27 cui neque pyramides Libycae Rhodiive colossi, 28 quaeque alia audierat toto miracula mundo

76

29 visa umquam sunt magna satis ; qui saepius ipse 30 et majora ausus vivens, et maxima fecit ; 31 qui lignoque lutoque exstructas ante, reliquit 32 marmoreas, cinxitque praealtis moenibus urbes ; 33 quique rudes animos nostraeque ferocia gentis 34 ingenia excoluit studiis, moriensque parentis 35 Musarum pulchro meruit cognomine dici. 36 Quare nunc tantum mirari desine regem 37 aedificare sibi tanto praetoria sumptu, 38 quem non tota suis capiebant oppida muris 39 Lugdunum, et magnae jam par Lutetia Romae ; 40 cui neque magna satis duo talia regna fuissent. 41 Ac cum multa sui monumenta reliquerit ille 42 ingenii, tum viva patrisque simillima formae 43 cernitur in natis expressa duobus imago. 44 Filius ingentis regni successor et haeres 45 armorum studiis excellit, et arte regendi 46 imperio populos patriis se laudibus aequat. 47 Filia divinas amplexa est Palladis artes, 48 pacis amans ; nam pace bonis locus artibus, ipsa 49 denique pacifica Tritonia gaudet oliva.

AD ANDREAM TIRAQUELLUM, SENATOREM PARISIENSEM DOCTISSIMUM. E2_17 v.1 Qui nondum plane tersus, nondumque politus 2 olim imprudentis domini liber aenea claustra 3 ruperat, effracto veluti qui carcere fugit 4 hinnulus, et spatiis decurrere gaudet apertis ; 5 tandem opera magna, studioque retractus herili 6 sub clavem tristesque foros, ibi tempore longo 7 oppressus latuit : nunc multo quam fuit ante 8 divitior, plenis et jam maturior annis 9 redditur in lucem ; qui tantum distat ab illo, 10 quam gravis et sapiens annis juvenilibus aetas. 11 Utque scias plane perfectum, auctore libenti 12 prodit, judicium, lector, grave cujus apud te est. 13 Multa quidem monumenta tuae virtutis habemus, 14 Andrea, multis venit tibi gloria rebus : 15 at te non alio tantum jactaveris ullo, 16 judice me, nullo ingenium tibi se mage tollet, 17 quam quo vincla doces animis aptare duorum, 18 et quibus ille roget verbis, quibus illa sequatur, 19 quae sint conjugii stantis, quae jura soluti : 20 uno cuncta simul conclusa volumine justo. 21 Scripseris haud dudum quamvis opus utile, nostro 22 de conservandis in nomine rebus avitis, 23 quae vel nequitia, vel dura sorte propinqui 24 mutarunt dominum, atque alieno jure tenentur. 25 Ipsa tibi fecunda licet natura novarum 26 quotidie rerum species formasque ministret, 27 mox alium jungens, alio defuncta, laborem ; 28 ingenii specimen nequeas tamen edere majus. 29 Sic etenim macra et sterili versatus es in re, 30 tot dotes istuc, bona tot peregrina tulisti,

77

31 ut nihil uberius meliusve hoc viderit aetas. 32 En dici quod saepe solet, praestantia posse 33 ingenia e parvis elephantos reddere muscis : 34 sic Culicem noster, sic Graecus lusit Homerus 35 proelia ranarum numquam pugnata duello.

AD LANCELOTUM CARLUM, EPISCOPUM RHEGIENSEM. E2_18 v.1 Quid tu, quid Fressius, quid melle Gelasius omni 2 dulcior, ecquid agit reliquorum candida vatum 3 et dilecta cohors ? Opibusne intenta parandis 4 Pierides ipsumque excussit pectore Phoebum ? 5 Magna palatinos accendunt praemia vates, 6 magnus honos, sua cum recitari principis ante 7 ora vident, ferrique in caelum scripta. Quid inde ? 8 Larga nempe manu pretium rex carminis aequat. 9 Esuriunt alii studiis et honore carentes, 10 splendida non ausi contingere limina regum, 11 sicque suis plures noti modo civibus aulam 12 principis et vultus numquam subiere serenos. 13 "Non eadem semper fortuna, vel omnibus una est." 14 At vos qui tumidi servatis limina regum, 15 qui faciles Musas intro cum vultis ad illos 16 ducitis, aut sacro prohibetis limine ; quorum 17 omnes arbitrium subeunt ubicumque poetae, 18 externis aperite fores virtutibus aequi ; 19 nec mala suspicio, nec vos aliena retardet 20 gloria, nec magni trepidum certamen honoris, 21 quos sua jampridem virtus super aethera raptos 22 exemit numeris, altaque in sede locavit. 23 Saepe levis calamus, vel agrestis fistula, somnum 24 excussit nimia citharae dulcedine captis. 25 Ut stomachus satur altilium quandoque volucrum 26 visceribus gaudet bubulis rostrisque suillis, 27 neglecta panemque siligine devorat atrum, 28 sic non magna placent, non et pulcherrima semper 29 carmina ; contentus, quae sese prima legenti 30 forte dabunt, aliquis non jam meliora requiret. 31 Vos nunc Armoricas securi invisitis urbes, 32 littoraque Oceani flavis adversa Britannis, 33 et Macloi fanum, Venetosque antiqua ferentes 34 ornamenta, suisque habitatam regibus arcem, 35 et Bresti portum, laxo tutissimus alveo, 36 qui facile accipiat venientes mille carinas. 37 Vix desiderium sed amans regina mariti 38 perferet, absentisque moras lentosque regressus, 39 et fraterna soror vestigia tarda queretur. 40 Nequidquam Bogius tantum lenire dolorem 41 tentabit, nequidquam alii, pia turba, poetae. 42 Non alio mulier quondam magis ulla marito 43 arsit, nulla soror sese huic in fratris amore 44 comparet. O junctas aeterno foedere mentes ! 45 O quibus est impressa animis virtutis imago, 46 quos sibi conciliat, quantosque adjungit amores !

78

47 Praesertim simili quibus est natura metallo 48 ingenium fabricata, coli si contigit iisdem 49 moribus et studiis, et eadem vivere sorte. 50 Tu regi comes is, et magno regis amico : 51 me vero secessus habet nunc ruris amoeni 52 litibus elapsum mediis urbisque tumultu ; 53 me reficit tellus ornata virentibus herbis, 54 villa solo modico surgens operisque vetusti. 55 Contiguum villae nemus est ac frondea silva, 56 quae lepores mensis, domino quae sufficit umbram ; 57 nulla tamen varios ostendunt prata colores, 58 nulli cum strepitu saliunt per gramina rivi ; 59 at certe putei non deficit unda perennis. 60 Contrahis hic frontem, meliusque precaris amico 61 judicium ; sed quis locus egredientibus urbe, 62 quae regio, quaeve ora parum videatur amoena ? 63 Fortunatus eram, mihi crede, nimisque beatus, 64 ni Deus hanc nobis aliquis turbasset ab alto 65 laetitiam, pluviasque hiemes pro vere dedisset ; 66 Vastinos saltus sterilesque Aponis arenas 67 pinguibus anteferam cultis campoque feraci. 68 Sed jam causidici lites et jurgia miscent, 69 et fastos venisse dies, et tempora clamant 70 utilia : en quocumque rapis te subsequor Hermes.

AD JANUM MORELLUM, EBREDUNAEUM. E2_19 v.1 Haec mea quorumdam sermonibus otia carpi 2 rumor erat, nostroque maligno dente labores 3 conscindi, Morelle, parum ac si judice digna 4 res sene sit, multos qui gesserit urbis honores, 5 scribere ludentem puerili carmina more. 6 Quae contra non ipse habeam quid dicere possim, 7 communi tribuenda rei si tempora furer 8 improbus, atque meis postponam seria ludis. 9 Nunc mecum nemo certaverit omnibus erga 10 reges officiis, patriae vel commoda nostrae. 11 Dum mihi cura fuit privatas scindere lites, 12 et dare jura foro, subsellia primus inivi 13 mane viam facibus puero monstrante ; recessi 14 postremus, decimam cum praeco renuntiat horam. 15 Nec, quo more solent alii plerique, vagabar 16 porticibus curvis, cunctanti iratus arenae, 17 infensusque reis ; sed in una sede manebam 18 fixus, et immoto prope corpore ; qualia nostrum, 19 saepe suos memorant post admonuisse Quelinum 20 exemplo durare meo. Quae regis in aula 21 nostra fuit, dum supplicibus subscribo libellis, 22 quaeque locis aliis, aliisque industria rebus, 23 quaeque hodie postquam rationum credita nobis 24 dispungendarumque fides, et maxima cura est : 25 nec te, nec quemquam cui sim modo nomine notus, 26 ignorare puto. Sin quas bene munere gesto 27 post reliquas nobis respublica fecerit horas,

79

28 impendo studiis, nec iners, nec tardus, honestis, 29 scribo, lego, meditorve aliquid, vel carmina condo ; 30 cur ego culper ab his locupletibus et bene lautis ? 31 An cessare placet magis, et nil prorsus agentem, 32 aut lateres numerare domus, aut praetereuntum 33 nomina, vestitum, faciem formamque notare ? 34 Hoc, peream, nisi sit gravius, quam pondera ferre. 35 Lude igitur, dormi, bibe, comessare, quietem 36 artubus et fessis da lentus, et accipe membris. 37 Hoc quoque majus erit quam trudere saxa molasve. 38 Non me turpi aliquo lucem consumere ludo, 39 non jactis nocturna juvat me tempora talis 40 fallere, non totas resupinum stertere noctes, 41 aut foedo satyros imitantem more salaces 42 scortorum gregibus maculosis psallere mixtum ; 43 non lusisse pila, magno spectante theatro, 44 depositaque toga, quamquam is tibi Scaevola ludus 45 dicitur arbitris quondam placuisse remotis. 46 Ergo privatam rem procurare memento, 47 usurasque puta, et crescens per menstrua fenus 48 tempora, quem verso reditum sors afferat anno. 49 Usuras etiam nobis memorare trientes 50 audes, aut alias ? Alieno versor in aere, 51 nec mihi census equestris adhuc fuit, aut erit umquam. 52 En tibi lectorum clarissima nomina patrum, 53 qui velut aedificare domum qui cogitat, ante 54 materiam, caementa solet calcemque parare, 55 ipsi non aliter festis suevere diebus 56 instrumenta domi cognoscere multa reorum, 57 inque breves conferre notas, quo deinde futuris 58 copia judiciis large provisa redundet ; 59 ante solent numerare quot ex hac lite, vel illa 60 proveniant nummi, quae merces quamque sequatur. 61 Ah ! Male, si transacta prius decisaque pacto 62 lis fuerit, labor immensus cadet irritus illis. 63 Nam memini quemdam plenum gravitatis et annis, 64 Burgunda de gente senem, cui mille ligatis 65 inclusae saccis pendebant ordine lites. 66 Has omnes animi causa, semel omnibus horis 67 ille recensebat, minimumque putabat ad assem, 68 quid tandem lucri numero speraret ab illo. 69 Ut pastor, cui mille boves in montibus errant, 70 quem ferat ex vitulis fructum, quem lacte reportet 71 presso vel liquido, quem denique matribus ipsis, 72 subducit tacitus, nummo nec fallitur uno. 73 Nec tantus dolor huic subtracta forte juvenca, 74 illi quantus erat sine judice lite soluta, 75 pacatisque reis tabulas repetentibus ultro. 76 Quas tamen invitus semper, magnique coactu 77 concilii, post terna quaternaque denique jussa 78 reddidit. "Hoc vero est statuentis judicis aequum ? 79 Non venalitii, non mercatoris avari ?" 80 Ecce supercilio quidam metuendus acerbo, 81 peccas tu, peccant alii, peccatis utrique, 82 durus ait ; sed tu longe deterrima peccas. 83 Hic pater est aliquis de gente severus, opinor,

80

84 Fabricia, Curiave ; togam qui ferrea nectit 85 fibula sub mentum, sine barba, intonsus, et asper, 86 tristis, difficilis, cui sordent omnia quamvis 87 bella foris ; tamen est idem turpissimus intus, 88 si propius spectetur. Ab hoc ego judice quaeram, 89 perconterque libens, placidos componere versus 90 peccatumne putet natura, an legibus esse : 91 orem, nos doceat, quibus aut distinguere signis 92 noverit a curvis recta, aut fugienda petendis. 93 Nescivi esse malum, fateor, non hercle, magis quam 94 scribere sensa animi nostri sermone pedestri. 95 Ipsa, vides, natura quidem nihil impedii, et lex 96 nulla vetat ; tantum famosum scribere carmen 97 poena fuit tabulis, quas condidit Appius olim. 98 Id vero me perpetuo vitasse, molestus 99 terribilisve meis cuiquam ne versibus essem, 100 repperies. Nil turpe sonat mea pagina, nullum 101 tristius, obscurumve in nostro carmine verbum. 102 Quin etiam nostris pueri fortasse legendis 103 proficient, ipsique senes queis candida mens est 104 dissimilesque tui. Sed deteriora videntur 105 cur mea ; cur ego deterior cum profero lectu 106 non indigna, bonos non corrumpentia mores ? 107 Fas studia illorum, fas sit componere nostris : 108 tum facile agnosces quantum distemus ab illis. 109 At dicor, Morelle, malos componere versus, 110 non bene caelatos, male pressos, et sine cura 111 ac studio, faciles, puros et sponte fluentes. 112 Haec mea culpa, fatebor enim, mea maxima culpa est, 113 qui rem tantam adeo, tantique laboris et oti, 114 aggrediar paucis absolvere fervidus horis. 115 Nam neque tam facilis, quam multis esse videtur, 116 nec tam parva bonum res est bene claudere versum. 117 Dicam illo me errore capi, qui decipit omnes 118 scriptores alios, ut amet sua quisque, putetque 119 optima, quae non sunt ? Satis hoc satis auribus aequis 120 esse potest. At vero ignoscent hi mihi numquam 121 censores rigidi ; nam quis te cogit, amice, 122 ad male scribendum ? Facias si forte coactu 123 praetoris, veniae poterat locus esse petendae, 124 ut quondam Albino fertur dixisse Catonem. 125 Hujus culpa rei mea sit scribentis inepte, 126 forsitan et nimium properanter : tu quoque partem 127 non minimam, Morelle, feres, qui nostra repostis 128 carmina scriniolis, ne lucem inclusa tueri 129 possent, me contra multum pugnante magistro 130 solvis, et in claras educis luminis auras. 131 Unde tibi video insultus et bella parari 132 maxima, dum, Morelle, tuos defendis amores. 133 Cura sed haec tua sit : tu videris ipse, priorem 134 mi satis est urgere locum, pedibusque tenere : 135 "Scilicet hunc nobis indignum haud esse laborem, 136 nec male scribendis in versibus otia poni, 137 et poni melius, quam si per lucra bonorum 138 omnia, perque voluptatum genus omne vagarer." 139 Hae sunt deliciae nobis, ea laeta laborum

81

140 perfugia, huc lassi curaeque operaeque forensis 141 tamquam ad frondosi nemoris divertimus umbram. 142 O miseri, quibus est numquam Parnassia rupes 143 trita pedum plantis, qui numquam e fonte bibistis 144 Castalio, quorum stupidas inscitia mentes 145 detinet ! O, si quam liquida et quam suavis ab illo 146 manet aqua in venas et vatum pura sciatis 147 pectora, desipere haud nosmet puerosve putetis 148 bis fieri, non tot sine causa scribere versus : 149 otia vestra meis numquam potiora feratis. 150 Haec, Morelle, tibi paucis scribenda putavi, 151 haec tibi nempe, meis cui respondere malignis 152 continuus labor, et virosa refellere dicta : 153 ut linguis posthac faveant, terrere novis me 154 criminibus saltem et maledictis figere cessent.

AD CAROLUM LOTHARINGUM, CARDINALEM. E2_20 v.1 Qui te distineat levibus nunc, Carole, nugis, 2 oppressum ingenti graviorum pondere rerum, 3 in patriam et regis vehementer commoda peccet, 4 et merito nomen referat scriptoris inepti. 5 Hoc ego prospiciens, mihi longa silentia pridem 6 impero, te quamvis facilem promptumque legendis 7 expertus sum saepe meis, licet usque tenerent 8 districtum variis sexcenta negotia curis. 9 Sed cum tam celeri decurras omnia pernix 10 ingenio, satis usque tibi, satis ipse relinquis 11 temporis ad nugas et inania carmina vatum ; 12 et tamen ostendis tibi non magis ulla placere 13 scripta meis. Quae res igitur me continet, audi. 14 Quidlibet aggressus donec procul hoste fuisti, 15 donec eram tecum pacata regis in aula, 16 nunc inter strepitus armorum et tristia belli 17 tempora compellare virum non audeo : saevis 18 et neque mansuetas castris inducere Musas, 19 nec te sollicitum magis umquam pace fuisse 20 arbitror, aut bello, cum nostris finibus ingens, 21 et quantus non ante, Philippi exercitus erret ; 22 cum populos rex ipse suos adducat in hostem, 23 Germanisque tuis ducibus res lota geratur : 24 hoc tamen ignosces, et te patiere moneri, 25 cetera cum vigilans acerque negotia tractes 26 publica, nec patriae cedas in amoribus ulli, 27 segniter ipse tuam nimium curare salutem 28 diceris, et requiem membris somnumque negare. 29 Audio quid referas, etenim respublica nobis 30 est vita potior : quid si projeceris istam 31 despiciens animam, non magnum, Carole, vulnus 32 intuleris patriae, quae longos sperat in annos 33 subsidio lapsis te saepius affore rebus ? 34 Hic, dicent homines, fervens calidusque juventa 35 perdidit et sese et patriam, consumpsit in uno 36 spes omnes pariter venturi temporis actu.

82

37 Non si praeteritis potuisti evadere morbos 38 temporibus, debes quoque sic sperare futurum 39 semper : adhuc aetate viges animisque, sed illum 40 paulatim minui tamen experiere vigorem. 41 Nam neque corpus habes firmum patiensque laboris, 42 quale vel athletis, duris aut quale videmus 43 militibus ; meliore tibi similique Deorum 44 parte vales : finxit studiis civilibus aptum 45 te natura, parem studiis te pacis in umbra 46 esse dedit, solem cum pulvere ferre negavit. 47 Arma tui fratres atque horrida castra sequantur 48 militiae assueti, jam cum puerilibus annis 49 virtutem genitore suo didicere magistro. 50 Tu colere ingenuas artes, patriamque memento 51 consiliis formare tuis, absiste periclis 52 armorum gravibus, cole et oppida laetus et urbes. 53 Deficere in cursu medio clarissima quaeque 54 ingenia, et tamquam nebulam transire videmus, 55 dum laudem eximiis properant extendere factis, 56 collaque summittunt oneri non aequa ferendo. 57 At prescribe modum nobis finemque laborum. 58 Non tantum mihi sumo vel arrogo stultus et amens, 59 acrius ut me posse putem meliusve tueri, 60 quatenus indulgendum operi sit cuique, vicissim 61 quatenus et requies interponenda labori : 62 tu facile in media, si paulum attendis, arena 63 consilium capies, nec longius ire trahentem 64 ilia quadrupedem subiges, ne lassus eundo 65 restitet, et medio sessorem in pulvere fundat. 66 Hac studio vel amore tui, fortasse nec excors 67 nec stultus monitor, paucis scribenda putavi. 68 Quod si res te forte juvat cognoscere nostras, 69 et quid agat regina sui studiosa mariti, 70 quid regis soror atque nurus, quid fratris et uxor 71 Anna tui, comitatus et omnis inutilis armis, 72 accipe : continuis precibus votisque fatigant 73 numina magna Deum, regi vobisque salutem, 74 et reditum celerem victo prius hoste precantur, 75 bellandive moras, aut aequo foedere pacem. 76 At populus civesque mihi rumore moveri 77 hostili minus atque minus trepidare videntur : 78 sive quod assueti jam bellis, sive quod hosti 79 oppositum regem et Francorum robora gentis 80 cuncta sciunt, quaeque auxilio modo millia nobis 81 multa virum Rheno atque Albi venere relicto. 82 At sunt nonnulli qui non praesentia laetis 83 adspiciunt oculis, hi semper nostra videri 84 inferiora volunt, augent aliena maligni : 85 stant animi tamen, et facies velut urbis ab hoste 86 securae ; non justitium clausaeve tabernae, 87 non mercator, ut ante, suas formidine belli 88 asportat pavidus plaustris et flumine merces. 89 Non ipsi teneras amandant urbe puellas 90 solliciti patres, non rerum cara suarum 91 pignora, non thalami sociam vitaeque maritus. 92 Quisque suis fruitur velut alta pace, futuri

83

93 haud metuens, et jam venienti prospicit anno, 94 lectaque rure suo comportat laetus in urbem. 95 At non, matre mala, fama, sata filia pejor 96 Aeoliae regis compressuque edita quondam, 97 magna silet, magnique habitatrix ipsa Palati 98 bellua, cui centum linguae sunt, oraque centum, 99 centum intus variaeque animae, mirabile dictu ! 100 Nam modo vos audere nimis, totisque coactis 101 viribus, in discrimen atrox adducere regnum 102 praedicat, his nullam caesis superesse salutem 103 militibus ; nullas a tergo stare cohortes 104 subsidio ; primam Francorum nominis urbem 105 florentem studiis, opibus, sanctoque senatu, 106 exponi in praedam cupido crudeliter hosti. 107 At modo vos postquam est auditum ponere tuto 108 castra loco, et validae prope jungere moenibus urbis, 109 cingere tum vallo fossaque et fluminis alveo, 110 ne qua parte ferox incautos opprimat hostis ; 111 longa illum distare via, valdeque remotis 112 consedisse locis, longum intercedere campum 113 inter utrasque acies, non desinit illa superbo 114 ore queri, vos hoc diuturnum quaerere bello 115 imperium, trahere et producere bella per artem, 116 otia ne redeant populis optata vereri : 117 unde tot immanes sumptus, et tanta petentur 118 praemia militibus ; praestat decernere pugna, 119 totque malis tandem semel unum imponere finem. 120 Aut, quo tot peditum nobis equitumque parata 121 millia, si tantum fuit intra castra manendum, 122 nec campis animus certare patentibus hosti, 123 aut aliquam capere insidiis aut viribus urbem. 124 Nunc quoque cum pacis tota crebresceret urbe 125 mentio, complecti se pacis amabile nomen 126 dicebat ; sed agi rem condicionibus aequis 127 per servos nec posse tamen capitisque minores ; 128 et neque Taurinum, nec quae vicina placere 129 oppida restitui, positasque in montibus arces. 130 Qua loca praesidiis teneat si miles Iberus, 131 nil fore continuo regnet quin solus in omni 132 Italia, Rhodanique suos in fluminis unda 133 tingat equos. Satis Insubrum, satis usque videri 134 amisso nos imperio caruisse tot annos. 135 Nec justum, missos modo sub juga nostra Caletes 136 reddere, vicinis prius usurpata Britannis 137 oppida, Cressiacae post tristia tempora pugnae ; 138 nec captam nuper Treveri in finibus agri 139 urbem nunc, villam ante, deorum nomine dictam, 140 quae firmo superas praemunit limite Metas, 141 claudit iter, nostrosque feris disterminat agros 142 gentibus, haec mitti regis dicione vetabat. 143 Multa per Ardennam castella vel oppida silvam 144 esse, quibus possit Quintinum, possit et Hamum 145 mutari ; captiva lui quaecumque nec agris 146 corpora, nec vicis debere, nec urbibus ullis : 147 sed nummis sibi quemque suis, quia fiscus inanis 148 sumptibus est, reditum libertatemque parare.

84

149 Quid, quod dissentire duces, discordibus esse 150 nunc animis, privata odia exercere furentes 151 clamitat, et patriae bellique relinquere curam ? 152 Vel nostro regisque malo se qualibet ultos 153 infensi ratione velint, cupiantque videre 154 ardentem patriam, vindictae tanta cupido est, 155 dum flagrent inimica tamen capita ignibus iisdem. 156 Haec audita aliis, vel non audita, sonanti 157 voce refert. Monstro nihil est virosius illo 158 cum linguas acuit. Sed idem cum somnia fingit 159 ridiculum est ; veris aut cum mendacia miscet, 160 non tam deformes umquam est commenta Chimaeras 161 Graecia, non ulli nocturno tempore somni 162 tam varias rerum aut hominum finxere figuras. 163 His ego versiculis te delectare legendis 164 absentem volui, gratum hoc tibi tempore si quid 165 esse potest : praesens me namque rogare solebas 166 quid populus ferret, quid bestia magna Palati, 167 te memini risu solitum ridere profuso 168 audieras ut quidque, moveri nec magis ac si 169 iracunda viam canis adlatrasset eunti. 170 Ipse vides pigramque et lentam quam trahit alvum 171 hoc animal, cernis quam foeda sit illius oris 172 ingluvies, manibus vel ut omnia corripit uncis, 173 utque bonos pariterque malos configit acutis 174 dentibus, ut nullis hominum vel parcere novit. 175 Non tamen haec spernenda puto quaecumque feruntur, 176 unde etiam, prorsus nisi famam negligit omnem, 177 proficiat sapiens ; ut respondere querelis 178 injustis hominum, vel se defendere possit, 179 et monstrare suo vel prodita crimina falso 180 affigi capiti, aut aliud quodcumque fuisse 181 Principio causae, quam post quae credita vulgo est : 182 proderit et (quando nullius crimine prorsus 183 vita vacat) rescire tamen, quae facta reprendat 184 dicta vel a nobis populus, perpendere secum 185 singula. Saepe etenim quae vel non cernimus ipsi, 186 quaeve monere parum fortis non audet amicus, 187 quaeve putamus adhuc pressa atque occulta latere, 188 in platea, in triviis inimico audimus ab ore, 189 instruimurque malo fugienda sequenda magistro. 190 Hic mihi finis erat ; sed enim tibi gratia magna est, 191 Carole, quem nostri memorem cognovimus esse, 192 cum scribens aliis nuper mandata dedisti 193 imprimis solita gererent sua munera cura, 194 ut verbis nos deinde tuis salvere juberent 195 vulgari non more, sed illa, Carole, rara 196 insignique nota, qua contestaris amores 197 et scriptis et voce tuos, tota aurea visa est 198 haec mihi scripta manu properantis epistola : tantum 199 nescio qua ratione meo in praenomine lapsus, 200 ipsum, quod satis est, tenuisti nomen ; at illud 201 ut teneas nec multum etiam valdeque laboro, 202 perpetuum nostri serves dum fixus amorem.

85

AD CAROLUM LOTHARINGUM, CARDINALEM. E2_21 v.1 Carole, si vano non est auctore subortus 2 rumor, et a gestis coepit primordia rebus, 3 agnosco, memini quae te mihi dicere quondam ; 4 si tuus hic esset rerum quandoque potitus 5 (Henricum ostendens nondum illo tempore regem) 6 aeternum fore nos felices atque beatos. 7 Nam quoties mecum librans examine justo 8 confero praeteritis praesentia ; tum velut alto 9 oppressus somno videor mihi cernere vana 10 quaedam visa, ipsumque meis me fallere votis ; 11 condere pro libito, replereque civibus urbem, 12 qualem quisque sibi sapiens et fingat et optet, 13 qualis Socraticive libris expressa Platonis. 14 Rursum ubi collegi sensus ad meque reverti, 15 intendens oculos propiusque et lumina mentis, 16 vera vel agnosco, speciem vel habentia veri, 17 quae de rege tuo passim nostroque feruntur. 18 Dii faciant ut ne videantur somnia ; verum 19 judicio atque animi certa ratione peracta ! 20 Quamquam haec non hominum nobis suscepta videntur 21 consilio, at fatis potius monituque Deorum. 22 Qui potuisset enim fieri mutatio rerum 23 tam subita, inque novam respublica vertere formam, 24 ni deus Henrici pulsasset pectora regis ? 25 Qui simul imperii moderandas sumpsit habenas, 26 Gallica praesidiis firmavit sceptra duobus : 27 principio cauti fungens opera ducis, urbes 28 hostibus oppositas et milite saepsit et armis ; 29 proxima cura fuit patrios componere mores, 30 et luxum toto penitus depellere regno. 31 Inde nova augendo quaesitaque nomina fisco 32 sustulit, indictum atque oblatum regibus aurum. 33 Adde sacerdotum decumas, et cetera monstra 34 istius generis, quae non explebile bellum 35 suaserat. Haec placido cesserunt omnia regi. 36 Quin etiam data rescriptis, non lege, removit 37 judicia, et voluit cognosci ex ordine causas. 38 Odit avaritiam et sordes aliena petentum, 39 qui vivis etiam properarent ducere funus, 40 damnato nondumque reo, fundumque laremque 41 eriperent, pulsis misera cum conjuge natis. 42 Jamque magistratus varios auctumque senatum 43 sedulus instaurare parat, primoque decori 44 reddere ; jam castis committere sacra piisque. 45 At non forte pari ratione domestica tractat ? 46 Nulla domus constat privato rectius ulli. 47 Pro se quisque suas ullo sine murmure partes 48 exsequitur, multos certus mercedis in annos. 49 Ipsa pudicitiae est aliis regina puellis 50 exemplum ; cingit latus illi regia virgo. 51 Ambae Palladiis imbutae pectus honestum 52 artibus, eximiis ornatae moribus ambae. 53 Haec est forma rei privatae, hic publicus ordo.

86

54 Talia nempe dedit summi praeludia nobis 55 Imperii, magno velut inspectanda theatro 56 totius Europae : quae sunt majora videndo, 57 speque tenent erecta sui mortalia corda. 58 Quos hinc nobilium sibi conciliavit amores, 59 quae populi studia, et quantum sibi laudis in omne 60 providit longe venturi temporis aevum : 61 quanta sacerdotes ejus pro vota salute 62 suscipiunt, orantque Deos extendere vitam, 63 et vetulos illi regno succedere natos. 64 O te felicem, et multis, Henrice, beatum 65 nominibus ! Felix o tanto principe regnum ! 66 Sed nihil instituisse valet, nisi cetera pergis 67 quo pede ccepisti. Malus est, mihi crede, poeta, 68 qui stetit in primis, extremo concidit actu.

MICHAELIS HOSPITALII EPISTOLARUM LIBER III.

(1628 vers)

AD FRANCISCUM OLIVARIUM, FRANCIAE CANCELLARIUM. E3_1 v.1 Tot, Francisce, dies me nil scripsisse, tot annos 2 congressu caruisse tuo, non hercule possim 3 excusare tibi (malo hanc agnoscere culpam), 4 cui tamen acceptum refero quodcumque paravi, 5 quodque mihi laudis vel honorum contigit umquam. 6 Nam te communem videor gessisse magistro 7 rem mihi, nec cessisse malis rumoribus urbis, 8 nec vani curasse quid inter pocula cives 9 evomerent, nec quid sentiret mobilis aula, 10 dum rectum virtutis iter cursumque tenerem. 11 At multos ea res nobis mutavit amicos : 12 mutavit, fateor, "Si nomine dignus amici est, 13 qui non justa rogat, qui turpia poscit amicum." 14 Forsitan et fictis in amoribus est quoque damnum : 15 esto ; sed hos retinere cupis si fixus amores, 16 constatura tibi magno non maxima res est. 17 "Namque hominem studiis hominum servire volentem, 18 multa Deos etiam contra peccare necesse est." 19 Nec dubito, quin si possis utrumlibet, istud 20 arripias, potiorque tibi sit gratia Divum. 21 "Quo levis ambitio, regum populique favores, 22 quo circumstantes famuli, quo turba clientum,

87

23 si Deus haec oculis caelo non adspicis aequis, 24 si divina brevi manet ultrix ira nocentem ? 25 Maxima pars hominum quae sunt praesentia tantum 26 spectat, et aeternae poenas ac praemia vitae 27 negligit ; ut quae sunt spatiis disjuncta locorum 28 temporibusve, solent minus esse pericula curae. 29 At fortes animi prorsus nihil ista morantur, 30 quae sunt fluxa, caduntque cito et mutantur in horas : 31 non illos aurum, non spes, non gratia flexit, 32 non metus ; erecta circum fora fronte vagantur, 33 introeunt aulas venerandi regibus ipsis." 34 Franciscum memini primo jam tempore regem, 35 sive salutatum Balius, seu Selva veniret, 36 assolitum dubitare priorne assurgeret illis. 37 "Majestas adeo virtuti regia cedit." 38 Te vero quoties miratus et ille loquentem 39 secum, te quoties miratus et ille tacentem : 40 consilio quam saepe tuo res gessit honestas, 41 turpibus abstinuit ? Nec tu non ipse videbas 42 libertate odium conflari semper, amicos 43 obsequiis blandoque magis sermone parari. 44 "Sed forti jucunda viro est magis horrida virtus, 45 sit damnosa licet, sit inutilis et sine fructu, 46 quam nimis offensae metuens et avara bonorum 47 calliditas, collecta malis quam gratia rebus." 48 Talis eras, talem te principis aula videbat : 49 nec tamen aut linguas hominum vitare dicaces, 50 aut fugere invidiae potuisti noxia tela. 51 Difficilem, durum, tristem rigidumque vocabant, 52 et minus urbanum, posses non aequa negare 53 principibus, posses qui vultus ferre potentum, 54 et suadere intra recti consistere fines : 55 ut vetera haec, nostris neque moribus apta notabant. 56 Durasti plures quam quisquam crederet annos : 57 ecce velut supero demissum fulmen Olympo 58 concussit totam geminatis ictibus aedem 59 Justitiae, qua tu ingenti cecidisse ruina 60 creditus, erexti caput altius, ardua tamquam 61 imposito attollit contra se pondere palma. 62 O ingens verae pietatis et aurea merces ! 63 O caelestis amor, mundi securus honorum ! 64 Non haec Socratici de fontibus hausta Platonis, 65 non Zenonis erant : Christo meliore magistro 66 edoctus, poteras quidvis perferre malorum. 67 "Omnibus ipse viris documento es, quam nihil usquam 68 perpetuum, quam nemo diu protectus amicis, 69 nemo sua virtute diu consistere possit, 70 a superis animum si non acceperit aequum." 71 Nam memini, cum nobilium premerere virorum 72 insidiis, primum te fortiter omnia ferre, 73 donec erant vires in corpore ; viribus inde 74 exhaustis, animus postquam tibi restitit unus, 75 cessisti fatis, tuaque intra tectus abisti 76 praesidia, integris cum fama et nomine rebus. 77 Ut fortis media quandoque relictus arena 78 desertusque suis, tamen in discrimine miles

88

79 cogitat extremo se nil admittere prorsus 80 indignum ; cessim atque obversa fronte redire 81 in castra ad socios, mortive occumbere honestae, 82 talem te videre tui, videre dolentes 83 cedentem invidiae, plenum gravitatis, amici ; 84 nunc vero absentem magni tenuesque requirunt, 85 et clavum manibus cupiunt spectare tenentem. 86 Haec utriusque tui perstrinxit temporis acta 87 illaetus noster calamus, quae deinde poetae 88 innumeris alii describant versibus olim. 89 At me Trojani digressum Antenoris urbe, 90 sex ubi discendis impleram legibus annos, 91 litigiosa, procax, et plena Lutetia rixis 92 continuo excepit ; parvo post tempore sedi 93 centum in judicibus. Non gratia, non metus umquam 94 invictum mi animum dejecit tramite recti ; 95 divitias et opes contempsi, dona superbus 96 rejeci, passimque oblatos victor honores. 97 Contigit hac vitae ratione molestus ut essem 98 nonnullis, quos haec libertas nostra premebat : 99 laudabant alii. Nascens modo gloria nondum 100 scilicet invidiae stimulos persenserat acres ; 101 hique, recens offensa gravis quibus ante fuisset, 102 post aliquot menses obducta in corpore plaga 103 virtutem caelo magna cum laude ferebant. 104 Inde fori longaeque morae pertaesus et urbis, 105 publica jam canus spectare negotia coepi ; 106 teque auctore Italas legatus principis urbes, 107 conventumque patrum Europae totius obivi. 108 Unde domum rediens multis oneratus in aula 109 promissis, ad nobilium noscenda reorum 110 crimina et unius tria nominis oppida mittor. 111 Hic rursum offendo, speque illa, quam prior annus 112 fecerat, excussus, repeto intermissa palati 113 munia, desuetaeque iterum me reddo palestrae : 114 cum subito qua parte spei minus atque salutis 115 ostendebatur, me regia virgo jacentem 116 sublevat, apprensumque manu confidere clara 117 voce jubet : scis, Lothari, quae deinde nepotis, 118 quae studia erga nos fuerint tua. Plura recepit 119 optatis animus. Facile est non multa petentem 120 exsaturare bonis. Et jam mihi posse beatus 121 vivere, et Assyrios opibus superare videbar : 122 ecce tibi vetus est lex instaurata, liceret 123 nummos ne capere, et duplicata salaria lectis 124 judicibus ; quae lata meo quia credita suasu 125 lex erat, invidiae flammis crudelibus arsi. 126 Aera sibi, et multos prius usurpata per annos 127 commoda, lege nova clarissimus ordo fremebat 128 imminui : tantam ipse mihi non arrogo laudem, 129 haec me glorier ut primum vidisse. Probavi 130 inventum alterius divinum, quo decus omne 131 judiciis et prima Deae sua reddita sacra : 132 corruptos sineret formari curia mores. 133 Usque adeo gravis haec minimi jactura lucelli 134 vobis visa, patres ? Tanta est injuria damni,

89

135 ut temere et passim nullo discrimine primum 136 quemque vel insontem peteretis dente canino ? 137 Audierant aliquid fortassis : namque furorem 138 vix illis tribuam, fertur quo percitus Ajax 139 immeritas ferro pecudes mactasse cruento. 140 Vos etiam impulsu paucorum, quos sua notos 141 fecerat improbitas, et turpi exercita quaestu 142 lingua proterva, malisque opera ultro praebita causis, 143 collegam veterem potuistis laedere dicto 144 aut facto ? Vobis rabulae maledicta forensis 145 excutere ex animo nostram sine crimine vitam, 146 aut mores potuere, diu multumque probatos ? 147 Vos appello, quibus perspecta prioribus annis 148 est mea relligio. Vos, qui meminisse potestis, 149 et quicumque fuistis eodem in munere mecum, 150 arguite, et quamvis duris me subdite poenis, 151 si non praecipua et recti mihi semper et aequi 152 cura fuit ; si me umquam odium, si gratia flexit, 153 si non et manibus puris, et pectore casto 154 Astraeae sacras accessi ad virginis aras ; 155 si non recta solo posui vestigia ; si non 156 tempus et omne mihi summa cum laude peractum est. 157 Invitus, Francisce, meis in laudibus haesi ; 158 sed dabis hanc veniam, dum crimina falsa repello, 159 et veras odii causas sequor invidiaeque. 160 "Saepe bonos odere mali, torquentur et imis 161 sensibus, aut sua cum virtuti praemia reddi, 162 aut meritum loca prima vident insistere civem, 163 praeteritosque dolent et se non aequa ferentes." 164 Scilicet aequales ea causa potissima nostros 165 impulit, ut falsis de me sermonibus aures 166 complerent juvenum, qui tempora nostra secuti 167 vidissent me numquam intra subsellia secum. 168 Assentit senibus male credula turba minorum, 169 auribus apprendi patiens, ut cantharus ansa. 170 O stulti et faciles animi quocumque vocentur ! 171 O turpis levitas haud nomine digna senatus ! 172 Haeccine judicibus produnt exempla futuris, 173 ut satis ad poenam sit delatoris iniqui 174 vox ? Sint et maledicta satis sine testibus ullis ? 175 Sed quid ego a rudibus summum ac solemne reposco 176 officium ? Quid in his prudentia quaeritur annis ? 177 Atque haec, sicut erant levia, et sine crimine certo, 178 post paulum in tenues abierunt irrita ventos ; 179 denique paucorum monitis pars maxima cessit. 180 Nunc etiam fisci magis haec nova cura tuendi 181 reddidit invisum me furibus atque molestum, 182 communesque domum solitis avertere nummos : 183 nocturni ut vigilem fures odere draconem, 184 aut illum qui fronte gerebat lumina centum. 185 Namque ferunt graviter sibi furta, velut prius, esse 186 non impune : dolent rationes tempore posci 187 legitimo, multamque aversi turpiter auri. 188 Atque alii extremum donata queruntur in annum 189 differri, veteremque suo cum vindice legem 190 explodunt : "Genus hoc hominum quod venit ab aula

90

191 nosti quam petulans, et quam sit gnaviter audax." 192 Quid faciam ? Privata mihi sit gratia civis 193 cujusquam potior patriae vel regis amore ? 194 Ille habeat sibi dona ferox ; at miles egebit ? 195 At sine praesidiis annona armisque virisque 196 nuda relinquentur venientibus oppida Cimbris ? 197 At stipe defraudatus eques populabitur agros, 198 et feret in longas hiemes provisa colono 199 pabula multorumque vorax alimenta dierum ? 200 Illa salutaris tua lex eversa jacebit ? 201 Hoc ego dum prohibere malum atque evertere conor 202 verticibus nostris, quorumdam commoda laedo 203 nonnihil ; at prosum communiter impare fine. 204 Communis quia parva rei vel gratia nulla est, 205 e re privata tantillum carpere fraus est, 206 ac summum scelus, et numquam placabilis ira. 207 Utile si consecter, et huic sim blandus et illi, 208 evitare etiam linguas et crimina possim ; 209 forsitan immeritumque decus laudemque referre. 210 Tanto patronis vitium defenditur omne 211 pluribus, et virtute magis populare videtur ; 212 et sunt lauti homines vulgo, qui publica pessum 213 siccis ire vident oculis, nimiumque laborem 214 et studia in patriam rident, ut inania prorsus. 215 Sed tua mi potior semper sententia sedit, 216 cui neque privatorum odium, neque gratia curae est, 217 dum regi patriaeque tuae succurere possis.

AD JANUM MORELLUM.

DE MATRIBUS QUAE FILIOS SUOS IPSAE NON ALUNT, NEC APUD SE DOMI EDUCARI PATIUNTUR. E3_2 v.1 Quinque dies tantum dixi me rure futurum, 2 octavum nonumque diem desideror absens, 3 et nisi me clara respublica voce reposcat 4 officium, Errico praestandaque munia regi, 5 forsitan hic totum sextilem ponere possim. 6 Perpetuum nam praeter amoeni ruris amorem, 7 quo teneor, mecum huc proficiscens omne levamen 8 urbani strepitus vexi curaeque forensis, 9 Uxorem, natam et generum, parvumque nepotem, 10 quo certe puero nihil est festivius usquam, 11 ni me stultus amor, fallit qui saepe parentes, 12 et me fallit avum. Quid cum ridere trimestris 13 coeperit ? Hae suaves etiam grataeque videntur 14 mi lacrimae, et rauco pueri vagitus in ore : 15 hunc secum nutricis egentem mater ab urbe 16 extulerat lectica, et vestibus undique tectum. 17 Nam quaesita diu cum femina lactis abundans 18 nequicquam urbe foret tota, melioris in agro 19 spes erat. Ergo lecta domum deducitur ad nos, 20 in tribus una fuit quae fecundissima pagis : 21 respondisse meis rebar jam numina votis,

91

22 cum puer ardenti correptus febre repente est, 23 frustra desiccata duo trahere ubera visus. 24 Circum omnes pagos iterum, circum omnia rursus 25 oppida quaesitum genitrix aviaeque remittunt. 26 Cum multae ex omni matres regione venirent, 27 nulla sitim potuit pueri compescere nostri : 28 altera sed primae successit, et altera deinceps 29 inque vicem, medicis prohibentibus, ut male sanum 30 inque salubre simul diversas sugere matres. 31 Sed medicae leges valeant, cum venter inanis 32 cumque enecta fame est natura, sitive laborat. 33 Hanc ego perspiciens curam matrumque laborem, 34 mirabar quocumque pedes gressusque tulissem, 35 non eadem nobis sese dare ; namque per omnes 36 vicinos pagos et agrestia tecta, suarum 37 pingues et nitidos pendentes ubere matrum 38 cernebam pueros. Qui fiat et unde roganti : 39 jurabant illae, nullis se cantibus usas 40 carminibusve malis, usas medicamine nullo ; 41 non aliena peti nascentibus ubera natis ; 42 quae puerum genuisset eamdem pascere natum. 43 Haec mecum reputans animo, jam quaerere cesso 44 cur etiam infanti vix quattuor ubera nostro 45 sufficiant, sua cur pueris vel mater abundet 46 una suis, nec opem alterius siccata requirat. 47 Naturae nec enim peccatum aut culpa sagacis 48 ulla fuit : quae cuique duas in pectore mammas 49 appendit matri, geminis satis usque futuras 50 appendit geminis ; nam plures edere monstrum est, 51 nec longum superesse solent : nascente paratus 52 jam cibus est puero, fetam nec copia lactis 53 deficit, aut hominum in genere, aut ratione carentum. 54 "Nostrae deliciis matres in mollibus urbis 55 eductae, cordi quibus est sua forma, libenter, 56 si possint, utero partum gestare recusent, 57 Jam natis alimenta negant, albique liquoris 58 undantes scatebras, injustae more novercae, 59 restinguunt penitus, pulcherrima dona deorum, 60 ne macie corpus, ne rugis venter aretur, 61 be suctu nimio, aut mollescant ubera tactu, 62 neu cum forte sedens noctem perduxerit unam 63 insomnem genitrix, exsurgat pallida mane. 64 Tanto sollicitas color et cutis et decor illas 65 plus habet, infantis pueri quam vita salusque : 66 quem, simul editus est, patriis extrudere tectis 67 haud dubitant, alioque procul mandare, parentum 68 adspectu atque oculis crudeli more carentem. 69 Non sic amandatur equus, non verna catella, 70 quae semper dominae, quoquo vestigia torquet, 71 it comes, illiusve sinu festiva recumbit. 72 Morte ferae funesta domus fit tota, minorque 73 non hic luctus erit, quam vel moriente marito." 74 Talia principia atque ortus fundamina nostri, 75 naturae non sponte, nec aequo nomine jacta, 76 multis deinde malis aditum causamque dedere : 77 "Ut parvi jam prima simul cum lacte bibamus

92

78 semina nequitiae, quae post se plurima fundunt. 79 Hinc vel adulterio vetus immutatur avorum 80 progenies, raroque sui fert ora parentis 81 filius ; aut si nulla toro est gravis illita labes, 82 at melior natura tamen cum lacte bonique 83 mutantur mores, clarisque parentibus orta 84 virgo fit ancillae similis, lasciva, procaxque, 85 ebria, saltatrix, et amans inhonesta virorum, 86 turpis, iners ; saevusque puer, scortator, avarus, 87 illarum similis, quarum prius ubera suxit. 88 Et natos miramur oriri sanguine nostro 89 degeneres, quibus immeritis materna premuntur 90 ubera, conductae sua dant arentia servae. 91 Forsitan hunc primae neglectum aetatis, adulto 92 corrigimus puero ? Quin et socordia major 93 cernitur in nobis, quo plus processerit aetas ; 94 nec pater exemplum vitae dat grandis honestae 95 puberibus natis, nec sanctum adhibere magistrum 96 curat, at ignaros et quae sunt optima nondum 97 cernere qui possint, jam lucri incendit amore ; 98 nil opibus melius praeclaris, deterius ni ! 99 "Paupertate docens homini contingere posse. 100 Mater acu natam positos discernere crines 101 instituit, propriaeque decus corrumpere formae, 102 et capiti gemmas, aurum circumdare collo : 103 ducit et ad turpes nocturno tempore cenas 104 Pontificum, turpem depravatamque reducit." 105 Sic mala, continua serie longoque sequuntur 106 ordine, ut ex illo manent tamen omnia fonte, 107 temporibus tam prima nocent peccata futuris. 108 Visne etiam ingratae referam tibi praemia matris, 109 et quam non impune ferat clausisse fluentes 110 uberibus rivos alimentaque debita natis ? 111 Conanti latices illi frigentibus herbis 112 sistere, dispersos et in omne refundere corpus, 113 frigidus et vehemens subito rigor occupat artus, 114 tum mala consequitur febris, saevique dolores 115 ubera discruciant. Multis lac cogitur intus, 116 nequidquam pressis luctans erumpere mammis. 117 Inde tibi foedo manabunt ulcera pure ; 118 et ni subvenias in tempore, quod fuit ulcus 119 cancer erit subito, perque omnia viscera serpet : 120 illum Paeonia frustra medicaberis arte, 121 praescriptos regere aut intra conabere fines ; 122 quo mage stringis, eo spatii plus corripit ille, 123 dum mentum et nares victor pervadat et ora, 124 afficiat turpi languentem denique leto. 125 Hoc persuasa malo debes absistere mater 126 turpibus inceptis, iramque horrescere divum, 127 teque hominem meminisse, datamque a numine mentem 128 aeriam celeremque animantum ex omnibus uni. 129 Sin libet ex brutis humanos discere mores, 130 adspice quae sit cura lupae, vel quanta leaenae 131 pascendis catulis, aliarum quanta ferarum, 132 aut quam multa suis pro fetibus aspera miscent 133 proelia, quae dubitent proprio tentare periclo ;

93

134 quanta deinde suos cum sollicitudine nidos 135 aedificent volucres, quanto molimine, tutum 136 cum cepere locum, parvas ex arbore celsa 137 suspenduntve domos, caecisve in sentibus abdunt, 138 ne qua rapax avium teneros aut bestia pullos 139 devoret, aut turdis inimicus pinguibus auceps ; 140 substernuntque solum paleis et gramine molli, 141 et super ova cubant tam longo tempore, donec 142 exclusi veniant fetus in luminis auras. 143 Inde cibos parvis, et longe pabula quaerunt 144 dulcia, in os gaudent inhiantumque indere mansa. 145 Hic amor in saevis est tigribus inque leaenis ; 146 nec jam ullum in terris animal agit illius expers. 147 Discite virtutem propriam, si vestra voluntas 148 hanc refugit, nec quidquam hominis nisi nomen habetis 149 et faciem, propriam virtutem discite matres 150 a brutis avibusque, immani a stirpe ferarum ; 151 aut illis hominis potius concedite nomen, 152 vosque feras, quales estis, sic ferte vocari.

AD ODETUM CARDINALEM CASTILIONAEUM. E3_3 v.1 Nempe suis, mi Castilio, qui nititur ipse 2 praesidiis, nec totus ab hoc vel pendet ab illo, 3 cujus vita fuit rebus moderata secundis, 4 qui multos opibus sibi conciliavit amicos, 5 nec miseros despexit in alta sede locatus, 6 illius in tuto res est secura pericli. 7 Non is terrarum motus, caelique ruinas, 8 Neptuni rabiem tempestatesque veretur, 9 non iras hominum, non iras ille Deorum 10 expavit ; sed veste sua circum undique septus 11 contemnit pluvias et mistos grandine nimbos, 12 nec valde metuit fortes mutantia reges 13 sidera, nec regum quaecumque minantur amicis. 14 Nam cur is laedi, qui nullos laeserit umquam, 15 formidet ? Nullos vivens sibi fecerit hostes ? 16 Quare si quid ei belle minus accidit, illum 17 omnes auxilio certant opibusque juvare, 18 et dignas in amore vices praestare merenti. 19 Hujus multa rei nobis exempla vetustas 20 suppeditat praesensque dies, sed nota sequamur, 21 Gallia quae modo mirata est, quae vidimus ipsi 22 virtutis praeclara tuae documenta, Jovis cum 23 et furor, et magni premeret te casus amici : 24 invidia arderes aliena, quis tuus ille 25 vultus, quae facies, constantia quae fuit oris ? 26 Ut neque dejiceres oculos, vocemque pudore 27 comprimeres, fractis ut rebus saepe solemus. 28 Ast alii nimia quibus ambitione laborat 29 pectus, et invidiae sudant praecordia flamma, 30 dum ridet fortuna, coli se numina tamquam. 31 Nullum praeterea socium patiuntur honoris ; 32 et neque ferre parem, nec possunt ferre secundum.

94

33 Forte alium salvere jubes, recteque valere ? 34 Laesa est majestas, inter numeraberis hostes ; 35 et fortuna abiit, consurgitur undique densis 36 agminibus, cunctaeque tribus armantur in unum. 37 Illa infida cohors mentito nomine amici, 38 deseruere fuga miserum, seroque videntem 39 quid vero et quantum simulatus distet amicus. 40 Quam nobis faciles injusta videntur amici 41 poscere, qui sibi sic animis et pectore toto 42 junctos esse volunt, ut secum turpia laudent, 43 secum iisdem pariter studiis odiisque fruantur, 44 et sine lege colant, et ament sine fide pudoris. 45 Quam non ii divina tenent humanaque jura, 46 quae nos praecipiunt sanctum colere inter amorem, 47 non brevibus spatiis et iniquo limite saeptum, 48 sed quibus immensi fulcitur machina mundi ; 49 et quae stultitia haec socios admittere amoris 50 nullos, atque solent stimulante libidine moechi ? 51 Nemo fuit Syllae et Mario communis amicus, 52 Pompeiis et Caesaribus, Brutisque superbis ? 53 Haud pauci, mihi crede, fuere, utinamque fuissent 54 plures : non tot Roma videret acerba suorum 55 funera, tot cives indigna morte peremptos. 56 "Innumeris hominum est obnoxia vita periclis, 57 seditionis amans, et semper plena timoris, 58 plena metus ne praecipitem det amica ruinam, 59 cardinibus vulsis pars ne contraria vincat." 60 Atque ea fortassis ratio cultoribus aulae 61 displiceat, qui vana magis quam tuta sequuntur : 62 mi vero certum est colere omnes, omnibus uti, 63 quamvis sint animis discordibus ; haud tamen uno 64 omnes metiri modulo aut conjungere causa : 65 nobilitas alios fuerit mihi causa colendi, 66 atque alios virtus, alios dignatio prima 67 (quique ingens stimulus) cum nos sentimus amari, 68 mutua cum paribus respondet gratia factis. 69 Omnia quae fortuna prius cumulavit in uno 70 te puero, crevere dein crescentibus annis. 71 Nam quid ego, quid, amice, tuum nunc dicere pergam 72 expertus quem saepe meis sum rebus amorem, 73 aut ulli tua dextra roganti defuit umquam ? 74 Quae sit nostra vides, quam non addicta sequendis 75 partibus ambitio ; quae si cui blanda videtur, 76 attamen est sincera, doli expers, et sine fuco, 77 teque habet auctorem, cui se non comparet ullus.

AD CARDINALEM LOTHARINGUM. E3_4 v.1 Scis tamen ista maris compendia semper amicis 2 displicuisse tuis, vel mille pericula propter 3 quae miseri subeunt hiberno sidere nautae ; 4 vel quod Massilia Romam tendentibus, omne 5 littus erat plenum resonansque hostilibus armis, 6 infesti Ligures, et agri dominator Etrusci.

95

7 Haec te non audita semel sprevisse recordor, 8 et monitis clausas habuisse fidelibus aures. 9 Conscendis navem, paulum progressa triremis 10 Stoechadibus, crebra proram feriente procella, 11 cogitur in portum regredi reflantibus austris. 12 Hic prope te vomuisse animam cum sanguine dicunt. 13 Quid facias ? Rursumne maris discrimina tentes ? 14 At jubet exspectare aquilones nauta serenos. 15 Longa mora est alio properantibus : et mare quisquam 16 post aliquot soles placidum promittere possit ? 17 Cessisti fatis correctus more paterno. 18 Ac veluti planis qui per saxosa relictis 19 ire viam docuit, celeremque eludere Parthum, 20 sic tibi servato pelagi terraeque periclis 21 ostendere alium praesentia numina cursum, 22 ut discas audere magis ratione modoque, 23 quam ferri quocumque animi vocat impetus ardens. 24 Multos saepe duces patriae nimis acre tuendae 25 et vehemens studium primis consumpsit in annis, 26 dum sese incautos in aperta pericula mittunt : 27 quorum consiliis hodie res salva maneret 28 publica, nunc raptos alieno tempore luget. 29 Tu quoque Francorum spes maxima, Carole, gentis, 30 promissis fraudare bonis, et munere noli 31 nos spoliare Deum ; noli spes vertere nostras. 32 Multa puer patriae tribuisti, multa supraque 33 aetatem, supraque virum, juvenilibus annis ; 34 sed majora tui sperant, et plura futuris 35 temporibus, calidae restincto ardore juventae, 36 si capiti canos adsperserit alba senectus. 37 Sunt qui praecipiant obeunda pericula nullo 38 consilio, patriam spes sit modo posse juvari ; 39 et referre negent, labor ultimus urgeat aegros, 40 nec possis nisi morte malis succurrere rebus ; 41 an captetur honos, et inanis laurea tantum. 42 Sed ratio fortes audacibus, et male cautum 43 separat a prudente viro, qui prospicit ante 44 quatenus audendum, quae mox eventa sequantur, 45 collatisque duobus, utrum praeponderet utri ; 46 ut dulcis ne sponte relinquat munera vitae, 47 si vilis res, si tenuis, si denique tanto 48 ac tali pretio nec digna videbitur esse : 49 contra, mille mori dubitet ne mortibus, ingens 50 utilitas quoties, patriaeve poposcerit usus. 51 Hoc Decii videre paterque et filius ambo, 52 quique lacessitum dictis mordacibus hostem 53 irasci, poenasque reposcere ab hoste subegit 54 ignoto, vilique toga decora alta tegente. 55 Illius interitu patriae victoria parta est. 56 Nam fore victores populos praedixerat ante 57 Delius, in quorum cecidisset parte, cruento 58 dux gladio, visusque duci tum parcere miles. 59 Sed neque Romano viguit minor in duce virtus, 60 qui sese multis objecit millibus unum, 61 mandavitque suis a tergo caedere pontem 62 civibus, ut Tuscos aditu intercluderet urbis.

96

63 Multos Roma tulit, multos et Graecia tales : 64 nomina non ignota tibi, quem nil fugit omni 65 prorsus in historia. Quod si discrimine rerum 66 sublato, nimia usque sui fiducia quemquam 67 egit praecipitem, quamvis fors illius ausis 68 faverit, ille tamen fortis mihi non erit umquam, 69 qui maria et caelum et terras contempsit, et hostem, 70 caelicolas ipsos, quorum manus ista gubernat. 71 Qualis erat dux ille, Tyri qui moenia scalis 72 admotis subiit nulli comitatus, et altum 73 jamque tenens mediam saltu se misit in urbem. 74 Quem nisi servasset comitum metus, iraque fractis 75 continuo foribus, poenas tunc ille dedisset 76 stultitiae, plus quam regem decet ausus in armis. 77 En tibi nunc alius quem regni dira cupido, 78 humanique sitis mala sanguinis impulit atra 79 tempestate, marique agitato fluctibus, hostis 80 inter praesidia, exsili se credere lembo, 81 et socios Itala cunctantes quaerere terra. 82 Idem remigiis, et nondum a classe paratus 83 Pharsalici miseras properans extinguere belli 84 relliquias, ab eo qui tum fuit obvius hoste 85 occidi potuit, mens illi firma fuisset. 86 Hinc quoque digressus velut immemor ante pericli 87 venit in Aegyptum, sine milite, solus, inermis, 88 nautarum contis ubi paene, levisque tumultu 89 oppressus vulgi, corruptis igne librorum 90 millibus innumeris, vix tandem evasit, amica 91 Aegypti domina regnique haerede relicta : 92 quorum etsi tantos felix audacia casus 93 calcavit pedibus, non idcirco minus illi 94 peccavere tamen. Nam mille quibus male cessit, 95 mille aliis paucorum exempla revincere possum : 96 ut tamquam in tabula videas temeraria saepe 97 consilia eventus miseros habuisse furoris. 98 Atque illos etiam paucis mutata diebus 99 percussit fortuna : petitus uterque suorum 100 insidiis, alio nova dum molitur in orbe 101 imperia, ut lusisse deam mortalia credas, 102 et velut in scaena regum monstrasse triumphos. 103 Quae non dicta mihi, verear quod ne male pecces 104 ambitione : sed ille tuus mihi cognitus ardor 105 in patriam suspecta quidem facit omnia deinde ; 106 plaga recens factumque prope ipso in limine portus 107 naufragium, nisi te servassent numina sancte 108 quae colis. Ergo diu, ante diu tecum ipse, priusquam 109 aggrediare, videque, adhibeque, et consule amicos, 110 et quid suscipias, et qua ratione gerendum ; 111 ne pigeat perferre moras, ne tuta viarum 112 et longinqua sequi, brevibus quandoque relictis. 113 Hoc modo te superi monuere, rogamus amici, 114 quorum te monitis nec bellum obsistere, et ipsum 115 qui semel offendit turpe est offendere rursus.

97

AD FRANCISCUM LOTHARINGUM, DUCEM GUISIANUM. DE DUCE GUISIO E LATIO SUB CLADEM QUINTINIANANI IN GALLIAM REDEUNTE. E3_5 v.1 Aut tu rem nobis convulso cardine lapsam 2 unus restitues, primaque in sede locabis, 3 aut certe nullis umquam fortuna resurget 4 Gallica temporibus, sed humi despecta jacebit 5 aeternum. Manet illa, manet te laurea, ductor 6 maxime Francorum. Quis enim se comparet alter, 7 quemve ducem potius rex tanto opponeret hosti ? 8 Illius expulso nuper genitore triumphum 9 egisti ; pulso veniet par gloria nato. 10 Est illud vestro generi fatale, tuaeque 11 virtutis proprium magnos compescere fastus 12 Burgundae gentis, quae nunc sociata Britannis 13 rege novo exsultans nostris in finibus agros 14 praesidiis vacuos populatur et oppida carpit. 15 Ut conjux peregre redeuntem casta maritum, 16 ipsa domi longo cum tempore sola fuisset, 17 excipit amplexu tenero, volvuntur obortae 18 laetitia lacrimae perque illius ora genasque, 19 haud minus adventu rex ipse Erricus et omnis 20 visa domus gaudere tuo : per rura, per urbes 21 festa celebrantur plenis convivia mensis. 22 Ut sol exoriens concussas grandine silvas, 23 depressos et humi flores, languentiaque arva 24 erigit, et caelum radiis terrasque serenat, 25 sic perculsa gravi tu vulnere pectora plebis 26 nobiliumque animos reficis, speque arduus imples. 27 Et modo noster eques saevo concisus ab hoste, 28 te rectore, diu non se fore sperat inultum, 29 et spolia Hispanos ereptaque signa reposcit. 30 Haec hominum de te spes vulgo est, irrita ne sit 31 illa, vide. Permulta potes numerare tropaea 32 hostibus a domitis, multos numerare triumphos, 33 quos tamen una dies, unusque evertere casus 34 et fortuna potest, laudemque abolere priorem. 35 Annibal et Pompeius item, duo lumina gentis 36 quisque suae, multas bello retulere coronas, 37 collatis ausi toties decernere signis. 38 "Victus uterque, fuit documento quam nihil usquam 39 perpetuum solet in terris fixumque manere ; 40 humanis quam nulla subest constantia rebus." 41 Quid, domitorem Asiae Cyrum non una subegit 42 femina, et abscissum caput illi sanguine mersit ? 43 Nam cur ipse tuos exempla domestica ponam 44 ante oculos ? Cur Parthenopes tentata beatae 45 regna tuis atavis, infausto Marte, per annos 46 centum continuos, Errici post quoque regis 47 auspiciis ductuque tuo ? Fuit exitus idem 48 paene tibi, nisi quod servatus cum duce miles 49 incolumis salvusque domum patriamque revertit. 50 Hoc ducis egregii prudentia fecit, ut illos 51 quos adeo servare salus, nec si velit ipsa, 52 posse videbatur, cunctos servaret ad unum.

98

53 Parva manus, sed enim gravibus defuncta periclis 54 saepius, et multos quondam perpessa labores. 55 Nec tibi praetermissa tui pars muneris ulla, 56 tantum displicuisse Deo mihi causa videtur : 57 aut nimia haec, totum jam paene vagata per orbem, 58 ambitio, aut cives aliquid peccavimus ipsi. 59 Si gaudet rerum vicibus fortuna, diuque 60 stare loco nescit ; si nos huc versat et illuc, 61 arbitrioque suo spoliat, vel honoribus auget, 62 idque aliis belli ducibus si contigit ante 63 innumeris, tibi si contingere posse putabis, 64 noli praeteritis nimium confidere factis : 65 neve feras caelo caput altius, aut tumidum cor ; 66 neu metue eventus dubios tristemque futuri 67 temporis invidiam, levis aut opprobria vulgi ; 68 sed quemcumque dabit finem Deus, accipe grato 69 praesentique animo. Causas mortalibus esse 70 ignotas voluit : tua sit modo culpa, caveto. 71 Quid si nec populo, quae tot victoria votis 72 expetitur, regi nec saepe sit utilis ipsi ? 73 Implevit variis Asiae victoria Romam 74 deliciis, et quam non Punica bella tot annos 75 continuata prius, non regis et arma Philippi 76 contuderant, peregrina severam perdidit urbem 77 luxuria. Hinc caedes, et publica furta, rapinae, 78 direptaeque urbes sociorum, et dira cupido 79 regnandi in patria ; civilia denique bella. 80 Insubrum capto duce nuper, et ubere campo 81 felicis nimium populi, foedeque peremptis 82 Helvetiis, Francisco ausis concurrere regi, 83 plus damnique malique accepit Gallia, capto 84 quam post rege suo Ticini ad fluminis undas. 85 Imperium Francorum et gloria nominis aucta est, 86 sed mores abiere boni. Vix octo Loisi 87 regis ab interitu numeramus lustra, fuisse 88 dicas mille : viris tantum distamus ab illis, 89 prima quibus tum cura fuit servare paternum 90 praediolum, servare larem vigilanter avitum, 91 tum desideriis fines adhibere, modumque 92 sumptibus, et proprio contentis jam nihil ultra 93 appetere, et nullas vicino intendere lites ; 94 castra sequi, et pulchram bello sibi quaerere laudem ; 95 raro in conspectum regis procerumque venire ; 96 scire nec obsequiis animos captare potentum, 97 nec blando sermone mereri praemia regum ; 98 scire famem perferre, sitimque, et frigus, et aestum ; 99 scire equitem medio peditemque lacessere campo. 100 Horum de numero procedat si quis in aulam 101 horridus, et sudore fluens, et pulvere plenus, 102 quos istis auro fulgentibus, et bene lautis, 103 commoveat risus ! Ut praeter sibila secum 104 nil prorsus referat. Quid nos victore putamus 105 aequius imperium aut melius sub rege futurum ? 106 Pauci adeo reges fortunam ferre secundam 107 aequa mente sciunt ; et jam securus ab hoste 108 in sua rex strictum convertit viscera ferrum.

99

109 Saepe vel incautos conficta calumnia reges 110 auribus apprendit, turpisve inscitia rerum. 111 Arguitur sceleris villam qui forte propinquam 112 hic habet, et videt usque sua quam regis amicus. 113 Ornantur testes, miseroque redempta parantur 114 judicia. O saltem redimat se, Castoris instar, 115 Castoreo, et salva jactet patrimonia vita ! 116 Sed vivis rerum dominis aliena tenere 117 nec tuto se posse putant. Ea nos bona stulti 118 ducimus, exitio multis quae saepe fuere. 119 Mille cadunt populis ducibusque incommoda victis ; 120 multo plura cadunt etiam victoribus ipsis, 121 interitusque ferunt animorum et corporis una. 122 "Corrumpunt hominum felicia tempora mentes, 123 avertuntque Deo sensus, nec tollere caelo 124 ora sinunt." Quis enim laetis caelestia rebus 125 cogitat ? Adversis, quam sit miseranda monemur 126 condicio nostrae, quam vilis et infima, vitae. 127 Tunc opis humanae dejecti praesidio, spem 128 vertimus ad superos trepidi, veniamque precamur : 129 mutamus mores. Ea nos via lenis in altum 130 ducit, ubi sedes animis aeterna beatis. 131 Miramur si quando preces non auribus aequis 132 accipit, aut hominum reddit contraria votis 133 saepe Deus, durumque inclementemque vocamus. 134 Ut pater infanti puero si dira venena, 135 sive micans ferrum, aut aliud quid forte petenti 136 mortiferum, tamen ille neget, tibi durus et asper, 137 non patrio indulgens potius videatur amori ? 138 Ergo tu referre putas nihil, hostibus utrum 139 an gesti nobis accedat gloria belli ? 140 Non ego. Sed primum jubeo nos quaerere pacem. 141 Si pax nulla datur, nec condicionibus aequis, 142 contestare Deos, invitum accingier armis, 143 auxilioque voca. Non illi tempore longo 144 numina passuri sua sunt contempta jacere. 145 Si necdum melior belli fortuna sequetur, 146 Rursus et aversi placanda est numinis ira, 147 nec pecudum fibris, sed pura mente litandum est, 148 sincerisque animis. Cum sit Deus optimus ipse, 149 non amat ille preces, non impia vota malorum. 150 Tu plenus stupri plenusque libidinis intus, 151 et furax, et avarus, et ambitiosus honorum, 152 impetrare putas aliquid te posse, priusquam 153 ablueris sacra vivi te fluminis unda ? 154 Quem foribus templi sapiens arcere sacerdos 155 debuit, atque reos inter plorare jubere. 156 Tu prima si luce genu curvaveris aras 157 ante Deum, tibi deinde putas extrema licere 158 omnia. Rideri non vult Deus, et videt intus 159 quid tectum vel fronte geras, vel pectore clausum, 160 et fictas odit lacrimas simulataque verba. 161 Jactabat legis studium Pharisaeus, et ore 162 decantata suo Mosis mandata ferebat : 163 displicuit Domino ; manceps quia turpia coram 164 lucra fatebatur, venia donatus abivit.

100

165 Nos etiam adversae nuper cum nuntia pugnae 166 fama repens nostras inopinaque venit ad aures, 167 consternati animis, quibus arma virique deessent ; 168 cumque putaretur portae jam proximus hostis, 169 ad delubra Deum confugimus, et prece multa 170 suppliciter pacem veniamque poposcimus illos. 171 Continuit se quisque dies vix quattuor, hostis 172 cum subito regredi, vel non procedere, fertur : 173 ilicet excussa formidine protinus omnes 174 ad vomitum redeunt et vitae probra prioris, 175 ut pueri lusum repetunt abeunte magistro : 176 nunc peccant homines pejora prioribus illis, 177 nec dilata putant, sed tempus in omne remissa 178 supplicia, elusisque Deis impune, jocantur. 179 Hostis abit. Qui scis an vere ineunte redibit 180 fortior et melior ? Nobis sunt omnia victis 181 inferiora. Ducis Roma Latioque remissi 182 non feret asdpectum Germanus miles, et ora 183 vertet ob os illius. Ea spe ducitur omnis 184 Gallia ; nec quisquam est alius, quo fidere tantum, 185 quove magis ductore animos attollere possit. 186 Verum multa cadunt inter duo tempora, multae hoc 187 ne duce pugnetur possunt exsistere causae. 188 Aut quisnam Superum fatis iraeque resistat ? 189 Mutemus mores igitur, veniamque precemur ; 190 imprimisque Deos et tota mente colamus 191 et totis animis : exin nos inter amemus ; 192 sit bene sarta velut multorum gratia fratrum, 193 nec minor alterius quam nostrae cura salutis. 194 Quae si fixa animo penitus mandata geremus, 195 mortes, exsilia, atque fugas, et damna bonorum, 196 quaeque solent alia adversis accedere rebus, 197 haud magni faciemus : erunt neque tristia nobis 198 aspera, nec vel amara nimis, vel dura ferendo. 199 Scilicet exstinctos merces uberrima caelo, 200 et promissa manent aeternae praemia vitae.

DE CALETI ET GUINAE OPPIDORUM EXPUGNATIONE. E3_6 v.1 Sic mutat fortuna vices, et ludit atrocem 2 more suo ludum, nunc his, nunc aequior illis. 3 Nos adeo fusi, et magno certamine victi 4 nuper ab Hispanis, fortes modo vicimus Anglos, 5 ereptas patribus tandemque recepimus urbes, 6 Oceano in medio jussis regnare Britannis. 7 Illi cum lacrimis terra cessere retenta, 8 possessaque suis atavis jam tempore longo. 9 Namque erat in fatis rediturum haud ante Caletum 10 ad veteres dominos, quam se regina marito 11 traderet externo, veterumque propagine regum 12 posthabita, novus hic succederet advena regnis. 13 Ipse, Valesina venturum e stirpe nepotem, 14 Merlinus vates multo praedixerat ante, 15 sanguinis ultorem nostri cladisque futurum

101

16 Cresciacae, cecidit qua Francica paene juventus 17 omnis, et exstinctae sunt longa in tempora vires. 18 Non magis ille suis, quamquam verissimus auctor, 19 creditus est, Trojas Priami quam filia regis. 20 Quin etiam tantum his animi victoria duplex 21 addiderat, tantus nostri contemptus, ut arcis 22 in foribus summis legeretur marmore duro 23 incisum carmen (valet id sermone latino) : 24 "Tum demum Francus premet obsidione caletum, 25 cum ferrum plumbumve natabit suberis instar." 26 Barbara vox, supraque hominum fiducia morem. 27 Sed neque tot circumductae fusaeque paludes, 28 totque objecta vias passim castella per omnes 29 praesidiis insessa virum, potuere morari 30 nostrorum turmas equitum peditumque cohortes. 31 Ipse feros secum diversis partibus orbis 32 adductos rapiens comites, sublimis in alto 33 Lotarenus equo, prius est conspectus ad urbem 34 designare locum castris et cingere vallo, 35 quam miseri cives illum potuisse putarent 36 angustos aditus artosque evadere calles. 37 Hic labor exoriturque novus majorque priore. 38 Murus erat latere e cocto firmissimus, alta 39 incinctus fossa, verum post aggere nullo 40 subnixus, lapidis jactu vix aequore distans ; 41 in medio littus, Nerei quod proluit unda, 42 bisque die refluo terris illabitur aestu. 43 Tum me ludentem nemo conchasque legentem 44 viderit ; at siccam postquam mare liquit arenam 45 discedens, pedibus tamen hic consistitur aegre ; 46 nec patiens onerum locus est, et saepius alte 47 subsidet, injectoque fatiscit pondere tellus. 48 Hac regione, levi subjectis cratibus alno, 49 exponenda fuit tamen omnis machina belli. 50 Ingens praeterea suspectuque ardua turris 51 missilibus portumque globis littusque premebat. 52 Omnia quae tam multa ferox incommoda noster 53 miles, et unius vicit ducis inclyta virtus. 54 Expugnata prius turris, mox regia muro 55 juncta domus primos aditus patefecit in urbem. 56 Armatis data pax et inermibus ; urbe relicta, 57 illaesi cives alio concedere jussi. 58 At tu, Guina ferox, domini clementis et aequi 59 audires potius leges et mollia jussa, 60 quam rex experiare manu quid possit et armis. 61 Non tua nunc eversa soloque aequata jacerent 62 moenia ; non domibus lapsis inducat aratrum 63 agricola, inque novo sementem praeparet arvo. 64 Quis furor, aut quaenam rabies haec, strage virorum 65 non contenta, simul nisi totas hauriat urbes, 66 integraque addictis cum civibus oppida sacret 67 diis Erebi ? Nuper Tervenam vidimus urbem 68 in Morinis, Edinique superbam vidimus arcem, 69 vix in utrisque locis hodie vestigia parent 70 tectorum, quae sint fortassis in hoste ferenda. 71 Id vero, manibus propriis sua moenia cives

102

72 dejicere, incensasque faces supponere tectis, 73 parcere nec patriae, victor cui parceret hostis, 74 quale fuisse putas ? Hominum magis, anne ferarum ? 75 Sed nostris ducibus praeclaro munere divum 76 intentata prius caelo victoria venit. 77 Cum mare, cum glacialis hiems, et cum vetus urbis 78 gloria, cumque recens adversae infamia pugnae, 79 et nimium fortuna diu contraria, possent 80 talibus, audaces quamvis, abducere coeptis, 81 mens, Errice, tamen semper tibi constitit una, 82 te solum referunt animos firmasse tuorum : 83 scilicet ut regum caelesti numine mentes 84 impellique, trahique, Deis quocumque videtur, 85 et quo mortales nequeunt pertingere sensus, 86 addiscant homines : mirari cur ita fiant 87 plurima, factorumque absistant quaerere causas. 88 Ac Deus is, quicumque tibi fuit istius auctor 89 consilii, monstravit iter, ducibusque praeivit 90 idem, Errice, tuis, donec res ordine gesta est. 91 Idem, multorum cum posceret aera dierum 92 miles inops, et signa sequi se posse negaret, 93 exhausto penitus belli per tempora fisco, 94 hunc animum in patriam dedit, hanc tibi, Carole, mentem, 95 ut tu vas sponsorque rei communis in urbe 96 Parisia biduo omne bonis a civibus aurum 97 acciperes, quae mox divisa pecunia fratri, 98 morigeros comites et ad omnia jussa paratos 99 reddidit. His opibus pulsi cessere Britanni 100 littoribus nostris, maria ultra caerula ponti. 101 Quas ergo tot opumque Deo tantaeque datori 102 laetitiae nobis fas est persolvere grates ? 103 An delecta boum, pecudum vel corpora centum 104 illius ante pias grati mactabimus aras ? 105 An laetum paeana canemus, Ioque triumphe, 106 quodque solet dici victorum carmen honori ? 107 Usurpata malis cultoribus ista Deorum. 108 Nos hanc gloriolam potius laudemque sinamus 109 invicto fortique Deo : turgentia regum 110 colla superborum qui proterit, et pede calcat ; 111 subjectos humilesque, ipsique accepta ferentes 112 omnia, tollit humo supera ad convexa polorum ; 113 qui nos successu nimio rebusque secundis 114 inflatos ideo castigat more paterno, 115 casibus exercens variis, ne nostra putemus 116 quae nos ille frui secura mente sinebat : 117 ut rerum et columen nostrarum spemque salutis 118 privati regesque Deo ponamus in uno, 119 nec fracti nimium, dura cum sorte gravamur, 120 nec rursum elati, veniunt cum prospera nobis.

DE THEAVILLA CAPTA. E3_7 v.1 Ut gravis et senio confectus miles ad arma, 2 cum patriae res poscet, inutilis ipse, vocabit

103

3 florentes alios, quantum contendere nixu 4 et laterum et vocis poterit, seseque paratum 5 ostendet ferro patriam defendere et armis, 6 amissae quondam superent in corpore vires : 7 sic ego, cui tenuis puero, vel nulla facultas 8 ante fuit, nullus scribendi carminis usus, 9 et si quid fuerat, veniens tamen abstulit aetas, 10 hortari assidue nostros haud desino vates, 11 argumenta sibi praeclaris sumere digna 12 quamlibet ingeniis, patriamque ornare, virosque, 13 sive pares illis, seu non virtute minores, 14 quos aut Virgilius, quos aut cantavit Homerus. 15 Ni Danaos ea major erit laus, mille profectos 16 navibus a patria, decimo vix segniter anno 17 unam Asiae cepisse dolis et fraudibus urbem ; 18 aut magnum Aeneam Rutulos superasse colonos 19 fretum opibusque suis, socialique agmine fretum 20 Arcadis Evandri, tria quam fortissima bello 21 oppida ter denis, summum, expugnasse diebus. 22 Nec vero Phrygio conflatum milite molli 23 praesidium intus erat ; sed defensore Britanno 24 Guina tenebatur, celsique arx alta Caleti. 25 Hic quoque plus operis, Theavillam namque paludes 26 undique cingebant, gelidique profunda Mosellae 27 flumina, delectumque ex omni milite robur, 28 praestantesque viros incluserat urbe Philippus, 29 cum Metis fabricas, et aenea multa parari 30 audisset tormenta, pilasque ex aere, simulque 31 ingentem valde numerum mixti sale nitro 32 sulfuris. Haec secum haud frustra provisa putabat ; 33 hisque velut claustris sperabat, et obice tali 34 nostra moraturum se jam gradientia campo 35 agmina, dum vocat ipse suos male parcus euntes 36 tardius, et segnes cogit sub signa maniplos. 37 Obsessi interea media plus parte suorum 38 amissa, cum murum hostis turremque teneret, 39 nostrorum, superest via quando haec una salutis, 40 permisere ducum fidei res, arma, virosque. 41 Omnia, quae illorum precibus concessa benigne ; 42 et medici morbos curareque vulnera jussi, 43 pertulerant toto cives quae plurima bello, 44 adjutique inopes et equis et navibus, utrum 45 carpere iter mallent : tum si quis in urbe manere 46 vellet et in patria, non aegre facta potestas. 47 Haec demum insignis pietas, ea regia virtus, 48 ut bello premere armatos, sic parcere victis ; 49 nec tam se fortes animi generosaque monstrant 50 pectora, dum vertunt imis a sedibus urbes, 51 complent caede vias ; nec tantum laudis ab illa 52 strage domum referent, quam cum miserabile vulgus 53 illaesum servant, illibatumque pudorem 54 virginibus. Trahit haec quamvis aliena stupentum 55 corda virum, et saevos clementia mitigat hostes. 56 Ipsis saepe suum facinus victoribus, ipsis 57 displicet. Hoc iterum quam nolint vincere pacto ! 58 Aut quis Marcelli, qui non audivit inanes

104

59 Corneli gemitus, admixtaque gaudia luctu, 60 dum duo diversis regionibus oppida vertunt 61 maxima, nec cohibere valent jam militis iras 62 quin ruat, et rapidis permisceat omnia flammis ? 63 Ipse ferus quamvis caedique assuetus Achilles 64 vix, puto, vix teneat lacrimas, si versa videret 65 Pergama ; si pulchris subjecta incendia tectis 66 ante virum matres et matrum ante ora puellas 67 prostitui, capita illidi puerilia muris ; 68 si nullo aetatis, nullo discrimine sexus 69 per vicos passim projecta cadavera cernat, 70 et captae si quid gravius tum contigit urbi. 71 Nos unum et commune quibus nomen dedit una 72 relligio, ritusque pares, moremque sacrorum, 73 quamquam divisis caelo terraque marique, 74 quamquam sub regum positis dicione duorum, 75 nos tamquam fratres uno genitore creati 76 complures, nos unius quasi corporis artus, 77 Indorum vel more Scytharum bella geramus ? 78 Qui neque dicuntur pueris senibusve caducis 79 parcere, nec tenera quamvis aetate puellis. 80 Ipsa, nefas dictu ! Captorum viscera torrent 81 ignibus, et diris epulanda apponere mensis 82 haud dubitant. Quin haec potius crudelia, fratres, 83 bella relinquamus, nostris contraria votis, 84 bella adversa Deo : quae si quandoque coacti 85 suscipimus, bellum nobis cum fratribus esse 86 in mentem veniat, quibus aequum lege, paremque 87 ac nobis, ipsi praestare jubemur amorem. 88 Haec animo reputans, nec pacem poscere duces 89 turpe, nec oranti pacem concedere turpe. 90 Ergo nec patria, nec regis nomine quidquam 91 indignum fecit, puero qui nuper eunti 92 traditus ad matrem ductor custosque fidelis 93 conventu in medio sermonem injecit honestum 94 aeterna de pace prior, nec protinus hosti 95 plus aliquid justo tribuit, fassusve timorem est. 96 Nempe aliud potius quid poscat et optet ab illo 97 rege suo veniens, aliis qui regibus anteit 98 omnibus, et pietatis habet cognomen in illis 99 praecipuae, quae vox potuit magis ulla decere 100 Pontificem ? Nimis ille ferox avidusque fuisse 101 sanguinis humani legatus ab urbe videtur 102 ad Poenos Fabius, qui cum mandata senatus 103 effari jussus Tyriis praesentibus esset, 104 facto e veste sinu : "Bellum hic pacemque tenemus : 105 sumite de medio vobis utrumlibet", inquit. 106 "Tu vero, acclamant, utrum placet elige. Bellum, 107 effuso simul ille sinu, se tradere", dixit. 108 "Mallem equidem pacem : non tot post nominis Afri 109 Italicique malo periissent millia leto." 110 Attamen est nostri sermo rejectus ab hoste 111 pacificatoris. Quid, nos ignavius arma 112 cepimus, ejecti spe pacis, an acrius, ipsos 113 auxilio nobis sperantes affore Divos ? 114 "Semper enim superi reges odere superbos,

105

115 supplicibus parcunt, pacemque petentibus ultro." 116 Quid, qui praesidium capta dimisit ab urbe, 117 emisit cives cum matribus atque puellis 118 salvos incolumesque, fidem servavit, et omne 119 praestitit officium caris quod suevit amicis, 120 non tibi major erit, quam si jugulasset inermes 121 armatosque simul, venum aut captiva dedisset 122 corpora, et in cinerem vertisset tecta domosque ? 123 Quare magnificis fratrum celebrandus uterque 124 laudibus : ille quidem mihi semper et omnibus horis ; 125 huic servatori patriae finesque regenti 126 Francorum veteres, vos o quibus aurea pleno 127 egregii vates fundit se copia cornu, 128 concinite aeternos meritis pro talibus hymnos. 129 Nec tu, rex Henrice, tenax et parcus honorum 130 erga illum fueris, tibi qui diversa tropaea 131 hostibus a victis statuit duo maxima, paucis 132 mensibus. Hic te rege fuit dignissimus uno ; 133 hunc fortuna ducem meruit tua. Respice quantum 134 terrarum dicione tenes, quas finibus urbes 135 ille tuis, quae rura vel agros addidit : omnis 136 Oceanus tibi servit, et omnis ripa Mosellae 137 proxima Treveris, Germanique hospita Rheni. 138 Hoc duce, praeterito recreati corda timore, 139 incipimus sperare etiam, nos posse recentem 140 adspersam maculam Quintino abstergere bello. 141 Dii te longaevum nobis, Henrice, ducemque 142 hunc tibi longaevum servent, ut et ipse requiras 143 exstinctum numquam, et nec desideret ille.

AD MARGARITAM, REGIS SOROREM. E3_8 v.1 En, virgo, tibi nobilium pulcherrima vatum 2 carmina, nondum lecta mihi, quem muneris hujus 3 ingrati, assidui, rixarum et litis alumni 4 pertaesum bis quinque dies procul urbe foroque 5 ruris amor tenuit, modo sunt oblata reverso. 6 Ne tu, ne facias ideo tamen illa minoris ; 7 neve puta precibus studioque urgentis amici 8 victum, quod multis venit usu, haec mittere nostra 9 scripta manu, quo sis melioribus aequior illis. 10 Sed facile amplector, quamvis incognita, clari 11 artificis quaecumque manu caelata feruntur : 12 scilicet indulgens alienis, et magis aequus 13 quam fortasse meis ; at non obscura videbis 14 nomina tu, neque primum hodie hoc exercita ludo, 15 et tibi judicium, tibi doctas Delius aures 16 praebuit, ac regale refersit pectus honestis 17 artibus, eximiam raramque in principe laudem. 18 Tantum nulla decus tulit umquam regia virgo. 19 Innumeros haec causa viros, ut condere carmen, 20 utque suos vellent tibi consecrare labores 21 impulit : haec fuit iis scribendi causa poetis, 22 virginibusque tribus vestigia pressa terendi.

106

23 Atque hic longinquis sua cepit prima Britannis 24 aureus incrementa liber sermone latino : 25 inde per Euripos et formidabile nautis 26 invadens spatium, Belgas devenit et urbem 27 Parisiam, novus hospes iit perque ora manusque. 28 Res placuit nostris argumentumque poetis : 29 continuoque alii materna vertere lingua, 30 Graeca alii, atque Itala ; mox et nova jungere versis 31 collibuit, justique voluminis addere formam. 32 Haec ego, qui titulos inscriptaque nomina tantum 33 carpsi ; tu penitus relegendo cetera nosces. 34 Verum hic qui manibus tibi librum strenuus offert, 35 Alcinous comes est mutato nomine dictus, 36 cujus fama volat totum dispersa per orbem, 37 libertatis amans, numerandus et ipse poetis, 38 quamvis potor aquae, quamvis Acheloia Baccho 39 pocula praeponat, fontes et dulcibus uvis ; 40 egregius scriptor librorum, nobilis idem 41 pictor. Quis bona tot, quis maxima speret ab uno ? 42 Hujus cura fuit, diversis haec quasi membra 43 sparsa locis aptare, et cogere corpus in unum, 44 quantum et quale vides, nec parcere sumptibus ullis, 45 et tibi, Diva, tuoque offerre dicata pudori.

AD CAROLUM LOTHARINGUM, CARDINALEM. E3_9 v.1 Usque adeo magnum est componere jurgia, tanti 2 commissi tibi cura gregis fuit, ut mala cursum 3 tempestas, nec posset hiems te saeva morari ? 4 Nec dulcis regum convictus et aula suorum, 5 quos semel est amplexa, tenax magis unguine pingui ? 6 Scilicet interdum plenae fastidia mensae 7 ferre solent, satiasque bonarum languida rerum est. 8 An vero postquam curasti publica recte, 9 vis privata etiam neutrique deesse labori ? 10 Quamquam nec Rhodani tibi visitur insula frustra. 11 Sed cur ista sequor, mihi vel quae scire negatum 12 scrutarive nefas ? Tantum precor omne recurras 13 hoc festinus iter, salvum recteque valentem 14 adspicere ut possim, gelidae sub tempore brumae, 15 et manibus dare mille tuis, dare et altera mille 16 oscula, quot dulci nutricula praebet alumno. 17 Est tibi lecta cohors, docto solabere cujus 18 et lepido sermone viae cursusque laborem, 19 sive placent nugae, positis seu seria nugis. 20 Nil impono tibi, nolo esse molestus eunti ; 21 sed tamen in reditu, si flumine forte secundo 22 navibus et tectis ad nos revehere, memento, 23 quod mihi pollicitus discedens, aurea Catti 24 scripta manu versare, simulque intendere mentem. 25 Labitur ille fuga celeri, torrentis et instar 26 fluminis, eluditque moras somnumque legentis, 27 ni praesens animo es, nisi sedulus hoc agis unum. 28 At tibi sordebit Cattus fortasse recenti

107

29 e veterum libris ; sed enim nec spernere Fabrum 30 te nuper memini, nec visus inutilis auctor 31 nescio quis genitus trans Rhenum, aliique minores. 32 "Omnibus est aliquid fructus excerpere libris." 33 Nec Deus indoctis sua non communicat olim 34 consilia et rudibus ; timida modo mente capessant 35 sacrorum studium. "Nec enim divina superbis 36 deligit ipsa sibi pietas in mentibus aedem." 37 Nec quisquam haec tumidis transmiserit aequora velis 38 increpitans Eurum, et motas aquilone procellas. 39 Conandum potius dextris et remige multo, 40 orandumque etiam tensis ad sidera palmis, 41 ut Deus errores hominum miseratus ab alto 42 signet iter rectum ; surdis expurget ut aurem, 43 ut caecis oculos : positam quo cernere metam 44 possint, et Domini vocem exaudire loquentis, 45 promissa tandemque potiri sede beatis. 46 Quae si pressa teres hominum vestigia paucis, 47 ne dubita, major veniet tibi gloria Cattis, 48 major et Ambrosiis, major scriptoribus Afris, 49 et clarum feries sublimi vertice caelum. 50 Non exhausta Dei manus est ; et qui dedit istis, 51 vel tibi, vel majora potest dare, cum volet, illi.

AD CARDINALEM LOTHARINGUM. E3_10 v.1 Hos ego versiculos tibi jussi occurrere ad Alpes, 2 usque vel Italiam, si tardius urbe profectum 3 insula te nondum Rhodani velocis habebit ; 4 mandavique meis coram tibi dicere verbis, 5 nil reditu nunc posse tuo contingere nobis 6 gratius, et multam simul impertire salutem 7 omnibus iis, qui se comites sociosque dedere 8 pergenti Romam : primis quos opto calendis 9 incolumes tecum in patriam salvosque reverti. 10 Non si dura gelu contractaque frigore membra 11 Alpino referes, nostris venientibus ad te 12 continuo rigidas obtura versibus aures : 13 quorum, si liceat, vice fungar laetus, et usque 14 procedam Helvetios Rhetorumque obvius urbes, 15 oscula quo manuum delibem prima tuarum. 16 Nam Ligerim Blesasque citato tendere cursu 17 Regis ad amplexus, longeque recedere nobis 18 te video, semperque novas mihi temporis addi 19 cerno moras, possim tua quo minus ora tueri. 20 Quam metuam fidi ac veteris tibi nomen amici 21 excidat, oblitusque tuo ne delear albo, 22 ni repetam absentes curae tibi semper amicos 23 esse, nec alterius valde monitoris egere ! 24 Unum ut commemorem locus admonet. Annua nobis, 25 tu meminisse potes, Longoli praebita morte, 26 jus quoque supplicibus referendi scripta libellis. 27 Tum Blesis Erricus erat, quem scilicet ultro 28 laetus adis, facilemque rogas non ante rogatus.

108

29 Rescivi factum ex aliis, ignarus et absens. 30 Sic operam et studium, sic et tua vendis amicis 31 officia, ut nobis etiam fecisse videris. 32 Scis alios simulare operas et vendere fumos, 33 saepe etiam laudes alieni quaerere facti ; 34 quae res servilis tota est animique pusilli. 35 "Verum hodie laus est non ultima, fingere vultum, 36 et simulare probe ; nec qui vel fallere nescit 37 mentirive, feret sapientis nomen in aula." 38 Haec quia divitias prudentia cogit et aurum, 39 quaeritur a multis ; sed enim detecta malis se 40 implicat innumeris, et poenas denique solvit. 41 Quam vellent vixisse domi sub paupere tecto, 42 contenti modicis opibus mensaque paterna ! 43 Quae si vita minus splendet, si rem minus auget, 44 expers invidiae tamen est, exsorsque pericli 45 securo fruitur rerum quas possidet usu.

AD JO. BELLAIUM, CARDINALEM. E3_11 v.1 O mihi te qualem plectro fidibusque movendis, 2 Bellai quot sunt doctissime, quotque fuere, 3 pontificum, ostendit nuper Macrinus (iter cum 4 Loduno facerem, docto comitatus amico, 5 Aemylii verum cui suaviloquentia nomen 6 imposuit), lyricis Macrinus ad aethera notus 7 carminibus fidicen modulandis, cum prius ista 8 scribendi ratio prorsus neglecta jaceret, 9 ante aliosque tibi merito carissimus omnes ! 10 Nam cum sermo frequens nobis multusque fuisset 11 de magnis rarisque tuis virtutibus, illam 12 addidit inprimis, ut maxima quaeque foveres 13 ingenia, atque bonis delectarere poetis, 14 inter praeclaros non ultimus ipse poetas. 15 Hic ego, qui pridem historiam te condere nostri 16 temporis, et fraterna sequi vestigia noram, 17 ponere et usque tuas studiis melioribus horas, 18 subrisi : non quin de te omnia credere possem 19 propter et ingenii vim summam et mentis acumen ; 20 verum ista gravitate viro, studiisque tot annos 21 gnaviter impensis in publica commoda regni 22 haud licuisse, vel in mentem venisse putabam 23 velles ut levia haec tractare et scribere versus. 24 Quid si illum, exclamat, summum egregiumque poetam 25 ostendo ? Quid enim congesta negotia rerum 26 naturae officiunt generosae ? Denique fortes 27 saepe viri quondam populos et magna regentes 28 imperia ad dulces declinavere Camenas, 29 scribendis recreati versibus atque legendis ; 30 et simul attulerat quem secum forte libellum 31 ipse sinu promit, titulus superadditus, odae 32 Bellaii (varium, florens et suave poema), 33 quem sic ex multis non uno tempore missis 34 ad se carminibus, prius ut dispersa jacebant

109

35 ordine servato nascendi fecerat unum : 36 ut quisquis legeret, qua quidque aetate, quot annos 37 natus scripsisses, subito cognoscere posset. 38 Audio Macrinum recitantem sedulus, audit 39 Aemylius, pro se virtutes quisque notare, 40 quae numero tot erant, quot versus et prope verba. 41 Suspicimus, faciemque in caelum tollimus ambo 42 attoniti ; stupuit Macrinus non minus ipse, 43 atque ea miratur tamquam sibi cognita primum. 44 Rumpantur reliquis praecordia saeva poetis, 45 Macrino excepto, et similis quicumque Macrini est, 46 qui propter candorem animi taetra caret omni 47 invidia prorsus, te diligit et colit unum. 48 Salve, Pieridum Musarum dulcis alumne, 49 magnus constrictis pedibus, magnusque solutis 50 auctor, eo vincens Ciceronem Virgiliumque. 51 Haec ego scribebam medio tibi carmina cursu, 52 lassus equo, lassusque viae, solisque labore, 53 cum premeret jumenta siti Canis, ureret agros.

AD MARGARITAM, REGIS SOROREM. E3_12 v.1 Forte fuit tecum mihi sermo, diva, quibusdam 2 privatis de rebus, uti post prandia mos est 3 sublatasque dapes, aderatque Boesia mater, 4 quae quia materne te diligit et colit unam, 5 idcirco meruit matris cognomine dici. 6 Utque, alia ex aliis, fit, mutua verba serendo, 7 repserat ad nequam paulatim oratio servos, 8 quorum se domibus profundit copia plenis. 9 Et mater fieri meliores posse putabat, 10 asper si dominus crebro succenseat illis, 11 perstringens te, virgo, levi mitissima tactu, 12 quam nulli commotam ira videre ministri, 13 nullae unquam famulae. Quamquam videre dolentem 14 saepius, inque oculis et vultu signa gerentem 15 non aequi vitiis animi, si turpior ulla 16 res subjecta oculis, si vox audita fuisset. 17 Hic tu, virgo (soles quo te laudare pudore 18 cum laudem vitare nequis, te namque petebat, 19 cui tu nota suis magis unguibus), est ita nempe 20 ut dicis. Quid enim, quid apud te, seu bona nostra, 21 seu mala dissimulem, tibi primis cognita ab annis, 22 o mater ? Sic me finxit natura potentem 23 irarum, ut quales alii plerique, nec ullos 24 experiar subitos intra praecordia motus, 25 ipsa nec a quoquam poenas irata reposcam. 26 Nec si praeclarum id cuiquam magnumque videtur, 27 laudi continuo dederit mihi ; scilicet arte 28 quaesitum nulla, nulla ratione paratum : 29 si quid habet laudis, naturae debita laus est. 30 Haec tu pauca fere solito moderamine vocis. 31 Nos videamus, utrum domui magis apta regendae 32 et melior sit tristis heri natura, minasque

110

33 verberaque addentis peccantibus aspera servis ; 34 an lenis, placida et moderata, tuam modo qualem 35 fecimus, expertem irarum subitique tumultus. 36 Sed prius hoc, nisi te fortassis demoror, utrum 37 hanc natura dedit peperitve industria pacem, 38 in quibus est animis. Nec enim sine felle creatum 39 credibile est, sine bile hominem, nisi mente feratur 40 plane captus, hebes, stolidus, rudis et sine sensu, 41 eximiamve tulit naturae munere laudem. 42 Quales in tantis animorum millibus inter 43 tot natos homines pauci rarique fuere 44 diis geniti, multum dea queis nascentibus aurum 45 miscuit, atque animos finxit meliore metallo. 46 Quae si praeteritis conspecta diebus in ullo est 47 vis animi irarum motus cohibere valentis 48 sponte sua, facile est ut de te credere possim 49 hoc etiam dono cumulatam. Tu quoque digna 50 tam rara, virgo, naturae dote fuisti. 51 Sin aliquid tu consilii rationis et affers 52 in medium, victamque doces melioribus iram 53 cedere consiliis, tua laus est, maxima virgo, 54 quamvis tu caelum spoliaveris hac neque laude. 55 Sed labor est hodie cohibenda nullus in ira 56 si tuus, at vero transactum respice tempus. 57 Ulla, vide, fuerint annis certamina primis ; 58 nunc assueta jugum subit ultro, pronaque victas 59 dat natura manus rationi serva magistrae. 60 Quod cupit in nobis, tumida quod fervet ab ira, 61 quod sperat metuitque, acceptum est omne ferendum 62 corporibus, quorum terrena et vilis origo est. 63 Nam simplex animi per se natura putanda 64 unaque, nec temere casu mutabilis ullo, 65 caelestis, divina, suoque simillima forma 66 auctori, felix nimium, nimiumque beata. 67 Jam si nulla forent animis commercia nostris 68 corporea cum mole, tot exsors nostra malorum 69 vita, quot impendent miseris mortalibus omni 70 tempore, perpetuam capiat secura quietem. 71 Nunc tam dissimiles inter se res nova semper 72 bella movent, utri tandem victoria cedat. 73 Altera servitio pars, altera nata videtur 74 imperio. Quod si melior regnabit, et iram, 75 et facile affectus alios compresserit omnes ; 76 sin oblita sui versa ratione sequetur 77 agrestem dominam, laxasque remittet habenas, 78 quas homini turbas, quantos ciet illa tumultus ? 79 Quam fuerit multis obnoxia vita periclis ? 80 Ergo ferum natura et corpus agreste regendum 81 usque a principio, et sensim parere docendum, 82 instar equi, dominae rationi. Cetera prona 83 experiere, modo a teneris assueveris annis. 84 Auctorum neque lecta parum monumenta bonorum 85 profuerint, nec non modulantes carmina Musae ; 86 quae si quid vel durum intus vel agreste resedit, 87 evellant penitus. Durum Plato jussit adire 88 Musas discipulum ; sacris fuit ille peractis

111

89 commodior. Certis Lacedaemone miles in hostem 90 ferre pedem numeris certisque referre solebat ; 91 tum si quando fuga versos conspexerat hostes, 92 compositis potuit deponere versibus iram, 93 et dextras inhibere, cruentum et condere telum. 94 Quid, quae provectum dicendo, et voce furentem 95 acrius, a tergo revocabat fistula Gracchum ? 96 Ipse foro quoties sublimis et arce Palati, 97 post decimam, lassusque domum, tristisque revertor, 98 saepius ad numeros fugio, cantuque laborem 99 dulcis et arguta solor testudine natae. 100 Horum ingens est, virgo, tibi provisa bonorum 101 copia, quae nascens tecum simul ipsa tulisti, 102 et quae deinde tibi magno sunt parta labore 103 et vigili studio. Nam pulsas undique Musas 104 montibus et silvis, ubi quondam habitare solebant, 105 desertisque locis, intra tua tecta coegit 106 horrida barbaries, dirum exitialeque monstrum, 107 vix hodieque tua pavidae se veste tuentur. 108 Ut cum praedator nebula speculatur ab alta 109 milvius in medio pascentes gramine pullos, 110 quem simul ac videre, fuga se protinus illi 111 proripiunt : mater fugientes excipit alis. 112 Ergo iis nil agreste potest considere tectis, 113 quae vates habitant, ad quae fugere Camenae, 114 non solum mollire hominum fera corda potentes, 115 sed bruta et lapides, et non tractabile ferrum : 116 si potuit manes cithara placare superbos 117 Orpheus, et summis deducere montibus ornos ; 118 si bonus Amphion lapides et saxa movere, 119 et pulchram subitis accingere moenibus urbem. 120 Jam quae sunt aliis irarum semina, primae 121 quaeque solent causae tantos accendere motus, 122 omnibus iis exuta cares : irascimur omnes, 123 aut quia nos sperni miseros laedive putamus, 124 praesertim gravis est cum injuria, nec leve damnum ; 125 aut aliis alias de causis saepe movemur, 126 quas levis aura ferat. Non est bene cena parata, 127 non bene conditi pisces, aut non satis unctum 128 est olus, aut vino spumans effusa lagena, 129 aut miseri cecidit manibus vas fictile servi. 130 Ergo quod subigit nos causae et suscitat iras, 131 mollities animi est, teneri, parvique, timentisque 132 omnia, nec duros audentis obire labores. 133 Hinc homines prima extremaque aetate videmus 134 irasci faciles, et quorum obnoxia morbis 135 corpora, quique jacent afflicti rebus egeni. 136 Omnes praeterea quos immoderata libido, 137 aut aliqua desiderium vehementius in re 138 exstimulat, subito videas prorumpere in iram, 139 si qua injecta mora est, si quisquam tendere contra 140 audeat, et cupidis illorum obsistere votis. 141 Tu facile iis, virgo, tantisque parentibus orta, 142 et magni soror, et magni quoque filia regis, 143 tot propriis radians virtutibus ipsa, tot artes 144 egregias instructa, quibus fers nomen Olympo,

112

145 ut careas titulis et magnae stirpis honore, 146 contemptu possis hominum te, virgo, tueri, 147 et longe praestes aequalibus una puellis. 148 Nam quae damna bonis veniunt iis, quae bona vulgus 149 ducit, divitiis, opibus, gemmisque eborique, 150 non pluris pensare soles, quam vile putamen 151 juglandis stipulasve resecta messe jacentes. 152 Quare nemo tibi gravis est, nihil ista moranti ; 153 quamvis perdiderit, quamvis everterit ille 154 imprudens abacum, dominae non sentiet iras. 155 Forsitan id commune aliis quoque regibus, aurum ut 156 despiciant et opes nimias facilesque paratu. 157 Hoc proprie, regina, tuum, quod nulla voluptas, 158 nullus amor turpis vestigia casta moratur. 159 Victrix per medios, o virgo, libidinis ignes, 160 per medias intacta faces ad sidera tendis. 161 Ergo sub domina requietis amante ministri 162 pacifici, bene conveniens domus, absque tumultu. 163 Non etenim plagae, non lorum et vincula servos 164 correxere malos ; latebras sed quaerere furtis, 165 et peccare docent, et fallere cautius. Atqui 166 flagitium est, quamvis infamia nulla sequatur ; 167 nec si quis latuit fur non est improbus ille. 168 Saepe data melior venia fit servus, amansque 169 tam mitis domini. Quid enim ? Facere incipit ultro, 170 quae prius ingratis et iniqua mente solebat. 171 Nec recte monuit, quisquis fuit ille poeta : 172 "Fac timeant servi, reverentia deinde sequetur." 173 Verius hoc : "Quem quisque colit, reveretur, honorat." 174 Illius os porro metuet nutumque tacentis, 175 nec dominum cupiet tam fallere, quam bene gratum 176 prodere se, memoremque remissae ostendere poenae. 177 Atque in privatis non forsan inutilis illa 178 cogendi ratio sit, ubi servilia cernes 179 ingenia, et tamquam tardos, nisi pungis, asellos. 180 At vobis quae quotidie generosa ministrat 181 nobilitas animum, laudis pulsatur amore ; 182 dedecus, opprobriumque, ignominiamque veretur. 183 Est quoque non ipsis tantum clementia servis 184 grata, sed iis etiam quorum est inclusa medullis ; 185 qua freti, capiunt aeternam luce quietem, 186 Nullaque per noctem pavidos insomnia tergent : 187 qualis vere novo zephyris spirantibus aer, 188 aut freta cum nullis agitantur caerula ventis : 189 qualem mane tui, qualem te vespere cernunt, 190 uno et perpetuo vultus animique tenore, 191 sedatam, comem, placidam, similemque dearum.

AD CAROLUM LOTHARINGUM, CARDINALEM. E3_13 v.1 Quam te nostra diu praesentem Gallia vidit, 2 mutus eram ; nunc sum cornice loquacior atra, 3 obtundoque tuas absurdis cantibus aures. 4 Scilicet excussi te pravum absente pudorem.

113

5 Non mihi, non umquam tu longa silentia posthac 6 objicies, post ne similis te poena sequatur. 7 Languenti quondam solisque viaeque labore 8 Alcidae somnum ranae impediere palustres : 9 illum orasse deos iis vocem demere, mutas 10 Seriphias perhibent ex illo tempore ranas. 11 Me tu quando voles, pergam si forte molestus 12 esse tibi, verbo potes uno reddere mutum 13 pisce magis. Fruar hoc scribendi munere laetus 14 interea, doctamque feram non optima Romam 15 carmina. Tune etiam Philomelas Graecule cantu, 16 Mercuriumve lyra, citharave lacessere Phoebum, 17 denique Romanis coram hiscere vatibus audes ? 18 Non ego. Nam quis amat sua scripta minusve laborat 19 ut placeant aliis, hominumque per ora ferantur ? 20 Nolo meis alios nasum torquere legendis, 21 nolo Latinorum, nolo fastidia vatum 22 dura pati. Tu nostra legas, tu solus amesque. 23 Tantum ne externo mutaveris, o bone, caelo 24 judicium, retineque tuae constanter amores 25 et genium patriae ; suetos ego tempore longo 26 ne mutare senex numeros et carmina cogar, 27 iratusque novas addiscere ne cocus artes : 28 nam Roma nec vir, nec equus melior redit umquam. 29 Huic durae trivere pedum vestigia cautes 30 Alpibus in summis Appenninoque nivali ; 31 illum Romanae penitus mersere puellae 32 deliciis, miseroque animam viresque tulere, 33 ni sapiens aliquis ceratas obstruat aures, 34 Sirenumque dolos occultaque retia vitet. 35 Nota vel historia est cui non vel fabula Tusci 36 scriptoris ? Nostrae qui relligionis amore 37 captum nescio quem recutitum fecit euntem 38 Romam, ut purpureos patres ipsumque videret 39 Pontificem : ratus esse domum pietatis in urbe 40 praecipuamque Deo sedem. Quo denique postquam 41 venit, multa videt secus atque putaverat ante, 42 quae non mutavere tamen. Jam cetera nosti. 43 Illius exemplo, melior vel cautior ad nos 44 non exspectato quamprimum vere redibis : 45 quamquam haec saepe tibi vitata pericula nullum 46 intentare metum, vel fraudem nectere possunt. 47 At tua non experta cohors vestigia caute 48 omnia collustret, posita ne turpiter olim 49 ut liberta meretricis barbaque comaque 50 excutiat risum spectantibus. Illa memento 51 illa tuis prohibere animorum caeca furentum 52 vulnera, quae multis olim nocuere superbis 53 ingeniis, ope se humana dum posse tueri, 54 aut aliqua magis arte putant, quam munere divum. 55 Impia nam tota dominatur in urbe Mathesis, 56 Chaldaei volitantque domos atque atria circum ; 57 Tempus ab iis, certusque dies, horaeque petuntur, 58 et fortuna salusque hominum dependet ab astris. 59 Sic translata Deo rerumque hominumque satore, 60 omnis ad expertes animae res gloria transit.

114

61 Quidam animos etiam pariter cum corpore nostros 62 interitum sentire volunt, unaque resolvi, 63 et veteris promissa novaeque uberrima legis 64 vana putant : ipsum patriis detrudere regnis 65 si possunt Dominum conentur more gigantum. 66 Has devota Deo, librisque exercita sacris, 67 insidias bona mens rapidis praetervolat alis. 68 Nec tua dextra, fuit multis quae saepe saluti, 69 auxilium miseris lapsisque errore negabit. 70 "Pastoris vigilare boni est, dominoque valentes 71 et salvos praestare lupis ab edacibus agnos." 72 Haec tibi sum paucis aggressus scribere, non quo 73 non ea tu melius videas et acutius et me 74 et quocumque alio. Quid enim sus crassa Minervam ? 75 Sed me stultus amor raptim meus ista subegit 76 deposito mandare tibi praecepta pudore.

AD BART. FAIUM, SENATOREM PARISIENSEM. E3_14 v.1 Prime senatorum, nostri successor et haeres 2 ordinis atque loci, veterem ne sperne sodalem, 3 et ne sperne tui consortem muneris olim. 4 Non quia privatum me nunc Rhamnusia fecit, 5 continuo salibus privavit iniqua jocisque ; 6 vivo, jocor, ludo liber, curisque solutus, 7 confestimque recens a somno carmina condo. 8 Amissos nobis ita fors pensavit honores.

AD JANUM BELLAIUM, CARDINALEM. E3_15 v.1 Nunc canas hiemes adspergit Juppiter agris, 2 arboribusque vehunt rigidas nunc flumina crustas : 3 horrentes linquamus, amici, frigore campos, 4 et celeri tepidam cursu fugiamus in urbem ; 5 et tu, Jane, simul, febris plus annua cujus 6 imminuit vires et debile corpus, abibis 7 mature, Musasque valere jubebis et anni 8 principium venientis, et aurea tempora veris, 9 et repetes urbem, carisque frueris amicis. 10 Illinc si qua dies illustri sole nitebit, 11 rura suburbanasque domos excurrere tuto 12 securusque hiemum poteris : post Martius annum 13 incipiens te rursus in haec secreta remittet. 14 Sed quis tam subito casus, quaeve ista voluntas, 15 ecquod consilium nobis te, magne sacerdos, 16 eripit, ut veterum jam paene oblitus amorum, 17 nobilis et fani, quod summo in vertice collis 18 altius exsurgens subjectis imminet undis, 19 oblitus regis fluviorum, oblitus et urbis, 20 aedificare novas alieno tempore villas 21 instituas, oculis hominum procul, inque remotis 22 desertisque locis ? Atqui monumenta Neronis

115

23 instaurare libet ; sed enim melioribus optent 24 auspiciis. Et quid vestra cum gente Neroni ? 25 At nemora haec Druidae quondam tenuere, dabantque 26 his responsa locis, et passim multa Latini 27 nominis hoc integra manent vestigia tractu : 28 haec etiam Dryades percurrunt avia Nymphae. 29 Quin tu res senio longaque aetate sepultas 30 desine sectari, et dubiae praeconia famae : 31 haec potius quae certa et quae praesentia cernis 32 delige, nec fera tam vel agrestia pectora Musis 33 esse puta, ut saltus atque invia lustra ferarum 34 coetibus anteferant hominum. Tu maximus auctor, 35 tu princeps Graecis pariter, pariterque Latinis 36 aeternam sedem Musis Phoeboque dicasti 37 paene in conspectu atque ipsis sub moenibus urbis. 38 Scilicet is septos sinuoso flumine campos, 39 frondosas valles, et summis collibus aras 40 impositas, duroque e marmore condita templa, 41 Parisiumque solum, certosque relinquet honores, 42 finibus ut vastis Carnutum inglorius erret ; 43 aut Agrium Lorumque duos sine nomine rivos, 44 navigero Sequanae aut Campano praeferet amni. 45 Non si carminibus tantum contendere possis, 46 quantum aut Threicius vates, aut Pindarus, illum 47 inde tamen revoces, veterique excedere cogas 48 hospitio ; non si promittas aurea tecta, 49 auratasque fores, centumque ex aere columnas, 50 et lucum Daphnes : Musae tamen usque sequantur. 51 Quid, teneras tu credis agresti carmine Musas 52 malle coli, et manibus fortisve rudisve coloni, 53 quales Clodia fert, quales et Perchia multos, 54 quam fidibus numerisque, et nobilis ore poetae ? 55 Pone igitur studium migrandi, pone laborem, 56 et longam nova condendi praetoria curam. 57 Nam quae est ista aetate domum mutare voluptas, 58 et transferre lares, capta velut hostibus urbe, 59 expulsisque alios aliis submittere amicos ? 60 Aut si stat fixumque manet traducere vitam 61 sedibus in patriis, et me simul accipe tecum : 62 nam sine te verum est nusquam me vivere posse.

AD SALMONIUM MACRINUM. E3_16 v.1 Si videas, Macrine, cupis quae nostra videre, 2 haud te paeniteat menses caruisse, vel annos 3 versibus his, qui me circum imprudente feruntur ; 4 quosque libens retraham, si res integra fuisset. 5 Nam nihil exspecta Musis vel Apolline dignum, 6 sed neque Macrino, teretes cui Cynthius aures 7 formavit, veterumque auctorum lectio multa : 8 cum tu praesertim sis maximus usque poeta, 9 et versus facias ita, nemo ut pangere versus 10 dicatur melius. Quamquam es mihi cognitus olim 11 non asper, non difficilis, non durus amicis :

116

12 quales permultos tulit aetas nostra poetas, 13 qui sua commendant, rident aliena superbi, 14 seque putant solos frumentum pascere dignos, 15 propter nescio quid splendescens litterularum, 16 quod semel atque iterum resonanti prodiit ore, 17 praestrinxitque oculos rudibus, nondumque peritis, 18 tamquam qui solis nequeunt perferre nitorem. 19 Sic prima specie sine longo fallimur usu, 20 istos dum pariter quoque cetera posse putamus ; 21 nec discrimen opus longum et breve ponimus inter. 22 Nam quae laus inventum aliquid fortassis acute 23 acceptumve aliunde, elegis clausisse duobus ? 24 At qui sic faciunt, regum celebrantur in aula, 25 et tamquam artifices praeclari cornua tollunt. 26 Non haec aeternam ad laudem via trita Maroni, 27 non ista ratione alii crevere poetae, 28 vera quibus magnis accessit gloria factis. 29 Scilicet et pridem non carmine notus ab uno 30 perpetuum, Macrine, decus laudemque tulisti. 31 Sed nec longa queunt audire poemata reges, 32 nec possunt praebere diu recitantibus aurem, 33 propter ab innumeris immensa negotia rebus. 34 Ex quo magna latent, multoque subacta labore 35 ingenia, et verae virtutis gloria rara est. 36 Nunc ad me redeo, quem tu tria dicis habere 37 pectora, vel triplex circum praecordia robur, 38 ut diversa duo reddam feliciter unus 39 scribendi genera, et meme in contraria vertam 40 judicis interea fungentem partibus aequi. 41 Quod si persuasum penitus fixumque resedit, 42 nam cur te simulare putem, cui candida mens est, 43 nec falsi causa est fingendi carminis ulla ? 44 Gaudeo me tibi primum, et per te deinde probari 45 omnibus, atque alios fero tecum errare libenter. 46 Sed non usque mihi tam parva conscius in re 47 blandior, ut de me potius tibi, quam mihi credam ; 48 cum me cognoscam penitus, tu plurima nostra 49 ignores vitia, ac cupias celare tegendo. 50 Accepi, fateor, natura semina quaedam 51 praeclara ingenii, scribendis versibus apta, 52 quae non spernendos potuissent edere fetus, 53 hujus si studii mediocris cura fuisset ; 54 sed cum judicium aetas immatura negaret, 55 monstratam genitore viam, quae prima, secutus, 56 continuo Musis aliena volumina verso, 57 et nondum natas meditor componere lites. 58 Inde forum traducor, et ad subsellia plena 59 pulveris et strepitus. I, nunc, et, maxime vatum, 60 si potes, in tanto versus compone tumultu. 61 Rursus in antiquam revocat natura palaestram, 62 et me conatur desueto reddere ludo. 63 Sed miser in diversa trahor, fugioque laborem 64 scribendi exacte : sic dum non pervia tento 65 et neglecta diu, rudis imprudensque relabor 66 in genus hoc humile et summissum, repit humi quod, 67 nec vulgi sermone procul distare videtur ;

117

68 et quae mox pueri subsannent carmina condo. 69 At vos, progeniti quondam melioribus astris, 70 laeta quibus largo se fundunt otia cornu, 71 carmina felices regum memorantia pugnas, 72 sive aliquid majus, pleno cantabitis ore, 73 quae ferat in caelum proles ventura nepotum.

MICHAELIS HOSPITALII EPISTOLARUM LIBER IV.(1773 vers)

AD VIDUM FABRUM. DE AMORE ET IGNORATIONE SUI.

E4_1 v.1 Mortales animos agit ignorantia rerum 2 turpis, et infantem jam sera aetate reliquit 3 infelicem hominem, ut se profecisse parum, vel 4 nil potius multos adeo cum vixerit annos 5 sentiat. Id vero est quod vulgo dicitur esse 6 humanum peccare, velut nascentibus olim 7 perpetuum nobis comitem natura dedisset 8 stultitiam, erroremque animi sine fine vagantis. 9 Qui mala quod nobis adportat plurima secum, 10 propterea illum omnes a se depellere tentant ; 11 propterea vulgo varias addiscimus artes ; 12 imberbes pueros idcirco trans mare nostros 13 mittimus ; idcirco mercatus et fora circum, 14 frigoribus magnoque suae discrimine vitae, 15 ut discant vitare dolos simulataque verba 16 alterius ; discant temere non credere cuiquam, 17 saepius insidiis aliorum et fraude petiti. 18 Haec est quam vulgo facimus prudentia, tanti 19 adquirendarum praeclara scientia rerum, 20 utilis augendis, servandis commoda rebus, 21 fraus et calliditas, potiusque astutia quaedam. 22 Quid vero prodest multorum noscere mores, 23 praesentire dolos, hominumque resistere posse 24 fraudibus, externoque tueri corpus ab hoste, 25 si tu te ignoras, si tecum vivis, ut hospes 26 Gadibus extremis nuper qui venit in urbem ; 27 si tu sponte tua manicas et vincula nectis 28 ipse tibi demens, si tu te decipis ipse ?

118

29 At non ille quidem sapiens, qui natus Athenis, 30 quem deus in multis sapientem millibus unum 31 dixit, laudem alio tantam quaesivit in orbe, 32 non procul in Bactris et claros solis ad ortus 33 nuda sua exercent ubi corpora Gymnosophistae ; 34 sed qua natus erat, qua porro eductus in urbe, 35 aedibus inque suis, immo magis intus apud se 36 quaesiit, invenitque viam virtutis, et illud 37 egregium merito est sapientis nomen adeptus. 38 Nec vero est alio rectore ususque magistro, 39 quam sese genioque suo, quem daemona dixit. 40 Sic regem fecisse Numam, sic ante Lycurgum, 41 sic alios memorant heroas ; qui sua semper 42 consilia ad majus referebant numen, ut esset 43 major honos, majorque suis reverentia dictis. 44 At nos stultus amor, turpisque inscitia nostri 45 mille malis caecos involvit et implicat ultro, 46 ut nec vera sequi liceat, nec vera tueri, 47 nec facile invenias qui se peccasse fatetur. 48 Ut si quis magno jubeat quandoque theatro 49 fabros artificesve alios consurgere, summum 50 tollere vel digitum, nemo consurgat opinor 51 praeter eos tantum quos praeco surgere jussit. 52 Jusserit idem omnes sapientes surgere, nemo 53 sede sua maneat, nemo non erigat alte 54 in caelum caput, et numerari nolit in illis ; 55 atque adeo vitio hoc hominum pars magna laborat. 56 Nulla quidem Scythicis tam barbara natio terris, 57 quae se non meliora sequi non optima credat, 58 cui sua non summe placeant, quae denique leges 59 permutare suas alienis legibus optet. 60 Nec res usurpata hominum minus ulla querelis 61 ad superos, precibusve minus votisque petita, 62 quam dono concessa deum sapientia ; tantam 63 unusquisque sibi divino e munere partem 64 adrogat, et tanto sese dignatur honore. 65 Qui modo ludus erat pueris, et nota per urbem 66 fabula ; quem risit conjunx, risere ministri, 67 ipse domi plaudit sibi solus, seque tuetur, 68 ac si praecipiti vicisset Olympia cursu, 69 contentusque suo tamquam meliore videtur 70 judicio linguam, atque alienas spernere voces ; 71 interea nullus toto est in corpore sensus, 72 nulla mali vel suspicio vel cura latentis. 73 Tantus amor, tanta est animis fiducia nostri. 74 Miretur reges nemo peccare, quibus tot 75 peccandi auctores, tot causas esse videmus. 76 Natus Pannonia Caesar dictare solebat, 77 conveniunt multi nebulones et parasiti, 78 unum ut decipiant nil prorsus tale verentem, 79 securum, incautum ; non restitit ipse duobus 80 Alcides ; qui si tulerint quandoque repulsam, 81 non ideo repetunt minus acres proelia, donec 82 victus ad extremum dare tandem cogitur arma. 83 Tantum continuaeque preces repetitaque verba 84 saepius, inculcata diu, variasque per artes

119

85 argumenta valent. Quanto magis esse cavendum 86 nobis, quorum obsessa tenet praecordia fallax 87 et blandus monitor ; qui tot se vertit in ora, 88 Protea quod prohibent varias mutasse figuras. 89 Praesto semper adest, et vellicat improbus aurem 90 assidue, nec finem ullum facit ante monendi, 91 quam specie utilium persuasit turpia nobis. 92 Hic Laertiadae quondam persuasit Ulyssi, 93 suspensam sterilis patriam de vertice saxi 94 innumeris praeferre bonis vitaeque deorum. 95 Hic Paridem Phrygium Veneris postponere formae 96 virginis intactae caelestia dona subegit, 97 dedecus et probrum patriae praeferre saluti. 98 Hic tentare Jovis thalamos, ausumque pudicam 99 attrectare deam, stuprumque offerre maritae, 100 fecissetque etiam nisi nubis falleret error, 101 perdidit ; et claros imitantem fulguris ignes 102 nimborumque sonos vero Salmonea telo 103 perculit, ac justas exegit in Elide poenas. 104 Hic Crassum jam grandem in Parthos ire coegit ; 105 castra sequi Niciam, et sonitus audire tubarum ; 106 Hannibalem castrensi urbana negotia more 107 et forti regere imperio, vimque addere jussis ; 108 et juvenem Phaethonta deorum invisere sedes 109 aethereas, patremque regendos poscere currus ; 110 teque malos, Maevi, te duros, Cherile, versus 111 condere, et invitis modulari carmina Musis. 112 Longum sit memorare quot et quibus obfuit olim 113 falsis dissimulata modis inscitia rerum, 114 usurpata etiam non verae gloria laudis. 115 Nec vitium in terris proserpere latius ullum 116 cernitur ; imbuti falsis erroribus omnes, 117 et tumidi bufone magis ranaque palustri 118 audemus naturae ipsi condicere bella, 119 qualia terrigenas movisse est fama Gigantes. 120 Haud procul at Nemesis sedet ultrix dira malorum. 121 Continuo subiti casus variique sequuntur 122 et rerum et vitae discrimina mille ; nec ipsos 123 auctores modo, verum alios quoscumque voluntas 124 adjunxit comitesve dedit fortuna, videmus 125 una omnes cadere atque involvi saepe ruina, 126 multas et lugere suis cum civibus urbes, 127 multa queri male se furioso credita regna. 128 Quod si tum non ille sui deceptus amore 129 ausus plus aliquid de se sperare fuisset, 130 cum caris hodie florens et laetus amicis, 131 integris opibus securum transigat aevum : 132 omnes et pariter quos secum traxerat idem 133 casus, et accepto careat respublica damno. 134 Quid doctos aliud credis voluisse poetas ? 135 Quid narrata vel haec, vel fabula denotat illa ? 136 Dum vitreo se fonte videt Narcissus, et ardet 137 protinus adspecta florentis imagine formae. 138 Quae res exitio fuit illi, atque omnibus olim 139 semper erit, similis quoscumque agitaverit error. 140 Fac, nihil hujus stultitiam vel publica contra

120

141 commoda vel privata nihil peccasse, quod ipsi 142 nemo dedit patriae tutelam, nemo salutem 143 credidit. At quantos dabit omni tempore risus 144 cum se virtutesque suas ad sidera tollet ? 145 Pone tibi ante oculos vultum faciemque Thrasonis 146 ventosi, et partes sese jactantis in omnes : 147 tum risum si forte potes compesce labello. 148 Quid si illum audires fidibusque et voce canentem 149 cornicis vetulae instar, vel rudentis aselli, 150 aut quamvis aliam cum tractat nescius artem ? 151 Quid ficti si vox malefida accessit amici 152 quae foveat vitium, juvet impellatque ruentem ? 153 Id vero perridiculum de rebus agentem 154 ignotis, tamquam praestantem audire magistrum 155 unum aliquem de porticibusve scholave Platonis. 156 Sed cum aliis odiosa sui laus atque molesta 157 omnibus esse solet, tum nulla molestior illa est, 158 quam si forte omnis sensus rationis et expers 159 mens fuit, et vitium nulla virtute levatur. 160 Atque hunc ut ratione queas depellere morbum, 161 causa prius tollenda mali, tum cetera prona 162 experiere, modo studium si intenderis omne. 163 Imprimis curare tuam rem, teque memento, 164 expurga vitiis onmique libidine mentem ; 165 omnis in hoc tua cura, labor quoque sit tuus omnis : 166 dum spectans aliena sedes, tua negligis intus, 167 subruit interea murum portasque refringit 168 praedo, et divitias abiens asportat avitas, 169 incustoditumve lupus praedatur ovile, 170 aut thalamo securum accepit adultera moechum. 171 Scilicet Aesopi docet id nos fabula, peras 172 quae gestare duas hominem confingit, et unam 173 ante oculos pectusque, aliam propendere tergo 174 posteriore. Dolos peccataque nostra remotis 175 condimus in loculis, nec condita visimus umquam ; 176 anterior plena est alieni criminis intus, 177 et semper nobis laetabilis obvia semper. 178 Quod si retro oculos et retro flectimus ora, 179 ingentes scelerum nobis ostendet acervos 180 mantica posterior, pro centum millia centum, 181 pro naevis lepramque dabit turpesque lichenas. 182 Ne posthac faciles simus reprehendere quemquam, 183 et ne parva ipsi faciamus nostra tegendo, 184 consule deterior meliorem consule amicum ; 185 tantum absit pudor ille malus, commissa fateri 186 qui vetat, et fido praesens exposcere amico 187 consilium, mandare alii non cognita nobis. 188 Ipse tibi satis unus eris quoque, purius illud 189 ingenii lumen rebus praeferre gerendis 190 si statues, ne corporea quae nubila mole 191 exsistunt, diae corrumpant lucis honorem ; 192 si tibi divina fuerit virtute voluptas 193 posterior, solidis si fluxa pecunia rebus. 194 Sic introspiciens turpi secernere honestum 195 disces, et quae sunt vere bona, quaeque videntur, 196 nec sunt, judicio atque notis distinguere certis ;

121

197 quid possis aut non possis, cui fecerit aptum 198 te natura minusve rei, cui longior usus : 199 sic pelles externa regesque domestica victor, 200 nec fallent alii, nec tu te denique falles.

SATYRA.

E4_2 v.1 Aequius ad postem clavis figantur acutis 2 corrupti mores, et turpis vita nocentum, 3 quam sanctae leges inventaque jura saluti : 4 quae tamen ipsa palam in triviis, ut noxia, figunt, 5 cum potius mores et prave facta deceret. 6 Sic etenim Stasimum de moribus illius aevi 7 inducit longo Plautus sermone querentem : 8 "O mores ! Alius, mores ! " Exclamat ad usque 9 sidera et ardentis convexa palatia caeli. 10 Quod si temporibus illis quicumque fuere, 11 quique alii deinceps vixere sequentibus annis, 12 exsistant hodie, videantque haec tempora miris 13 depravata modis et plane perdita, quid sint 14 dicturi, quibus usque adeo sua displicet aetas ? 15 Partibus innumeris nam cum respublica constet, 16 quo tu cumque feras oculos et lumina mentis, 17 sincerum nihil invenias in corpore tanto, 18 nullum peste vacans, nullum sine vulnere membrum : 19 contra, sed fragiles nervos, vacua ossa medullis, 20 infirmos artus, et membra fluentia luxu. 21 Haud alio quoquam tam parvo in tempore morbo 22 certior interitus populis venit ; aut sine sensu 23 qui magis acceleret mortem ridentibus illis, 24 tamquam Sardoae mansis radicibus herbae. 25 Sic adeo regum et populorum maxima quondam 26 imperia ingenti cecidere eversa ruina ; 27 sic ille invictus Poenorum exercitus armis, 28 deliciis Capuae fractus ; sic denique Roma, 29 postquam Asia venit superata luxus in urbem, 30 imperium amisit propriis confossa lacertis. 31 Atque ea principio, quia tum non magna videntur, 32 spernimus a parvis tamquam nascentia causis ; 33 nec longum tempus, paulatim atque aucta latenter 34 accipiunt vires et inexsuperabile robur, 35 prima nisi tuleris nascentis semina morbi. 36 Nonne vides ut mulctatus Lacedaemone quondam est, 37 qui plures citharae chordas quam lege liceret 38 aptarat, fidibusque novis corruperat artem ? 39 Publica res sensim privataque labitur omnis, 40 dum canimus, bibimus, dum membra pedesque movemus 41 mollius, et nigris agitamus brachia Mauris ; 42 dum supra censum se femina vestit, alitque 43 servarumque greges, et currus jungit equorum, 44 tamquam de victo pompam ductura marito. 45 Hic ne deterior videatur conjuge pulchra 46 aut Venere, aut epulis, aut turpi denique ludo

122

47 effundit magno quaesita labore parentum : 48 postquam exhausta domi pravo patrimonia more, 49 audent inde manus communibus addere nummis. 50 Sic avidum res nulla potest explere barathrum. 51 Jam foeda ad reliquos manant contagia cives, 52 jamque pari morbo respublica tota laborat : 53 ipsa sibi atque suis non est satis una ministris. 54 Non manus artificum miseraeque industria plebis, 55 non suus urbis ager avidae jam sufficit urbi, 56 quamvis ante suis victum praeberet abunde 57 civibus, externis adeo nec rebus egeret. 58 Cogit luxus agros vicinae invadere gentis, 59 armorum atque equitum vis undique magna paratur, 60 instruitur classis permagno publica sumptu. 61 His injusta malis oriuntur denique bella 62 principiis, quae sunt majorum causa malorum ; 63 hinc hominum caedes, incendia lata per agros, 64 corruptae matres, constuprataeque puellae, 65 servitium aeternum miseris, qui e caede supersunt, 66 ut minimum, major paupertas quant fuit ante. 67 Quod si contenti modico vivamus, ut illi 68 aurea Saturni tulerant quos saecula, nobis 69 nostra satis fuerint, et non aliena petamus. 70 Continuo haec similem faciat te vita deorum, 71 instructum propriis opibus, nullius egentem 72 auxilii, nullius opes aurumque tuentem 73 divitis, ac proprio versantem semper in aere. 74 Tum siqua aeriis tempestas nubibus acta 75 incumbat segeti, et teneras infringat aristas, 76 aut quondam nimio torpescant frigore culta, 77 non tu vicino multa gemere horrea messe 78 invideas ; non ille exspectet, ut ante rogetur 79 suppetias et opem : verum tibi deferat ultro 80 omnia, proque tuis alienis frugibus uti 81 possis, et tamquam communi sumere acervo. 82 Sponte suaque homines nullo terrore coacti 83 officia inter se praestent, et mutua reddant. 84 Tutus quisque domi sedeat, vulgoque per urbes 85 securam capiant nullo custode quietem : 86 oppida nec muro sit opus, nec cingere fossa, 87 sublata ex animis et causa et fomite belli. 88 Luxuries ut enim generavit tristia bella, 89 sic tenui e victu jucundam exsistere pacem, 90 Graeci hominis tibi sit documento nobile factum. 91 Nam mala cum stultos ageret discordia cives, 92 Heraclitum adeunt, vulgo sapientia nota 93 cujus erat : praesens urbis patriaeque periclum 94 monstrant, atque rogant aliquid se promere dignum, 95 quo tandem incipiant hominum mitescere corda. 96 Ille nihil ; tantum media spectante corona 97 hausit aquae calicem conspersum flore farinae. 98 Quo satis ostendit sedari posse tumultum 99 non aliter, quam si persuasum civibus esset 100 delicias mensis edicto arcere salubri, 101 lactucis olerique antiquum reddere honorem, 102 oblatisque cibis sine magno vivere sumptu.

123

103 Nunc age, dicamus cur sint tam mollia bello 104 corpora, et infractae primo certamine mentes ; 105 cur malint turpes multi praetoria castra 106 deserere, et patriam saevo crudeliter hosti 107 prodere, quam pulchris decus immortale mereri 108 actibus, egregiaque domum cum laude reverti. 109 Non aliam potius credendum hoc tempore causam, 110 quam fuit exitio quae magnis urbibus olim 111 et populis : luxus nempe immoderataque rerum 112 copia, consiliisque bonis inimica voluptas. 113 Nam durata quibus sunt corpora frigore et aestu, 114 aut quibus aegra fames bilem concivit amaram, 115 et sitis angustas exercuit arida fauces, 116 assuetique malis et vitae semper agresti, 117 hi facile et quemvis poterunt perferre laborem, 118 et longas intra tentoria ducere noctes, 119 et saltu vallum superare, et scandere muros : 120 non umquam arma suis humeris graviora putabunt 121 quam vestem, aut tunicam, vel partes corporis ipsas. 122 At quem longa quies operum jam fecit inertem, 123 cenaque longa juvat, et sextam somnus in horam, 124 ille tibi raras referet certamine palmas ; 125 ille decem totis non mensibus ante sedebit 126 moenia, sed fugiet non viso saepius hoste. 127 Quam se Roma diu nutrivit pulte fabisque, 128 nil vel consiliis ejus, vel restitit armis : 129 gliribus at postquam coepitque abdomine pasci, 130 magnaque quadrato vivaria claudere saxo, 131 et maria effossis immittere montibus intra 132 piscinas, mollesque rosis insternere lectos, 133 perdidit ingenium, vires et corporis una. 134 Fortunata mihi multo magis illa videntur 135 imperia, angustis quae se tenuere locorum 136 finibus, et laudem moderatae quaerere vitae 137 maluerint, solaque adeo innotescere fama, 138 quam quae finitimis victricia gentibus arma 139 ostentant, alia ex aliis nova bella serendo 140 quotidie, multaque hominum sibi caede triumphos 141 conficiunt, vano non verae laudis amore. 142 Scilicet Eurotae vetuit transcendere ripas 143 cives ille suos sapienter ; namque videbat 144 qui semel excussis metam superasset habenis, 145 non facile in gyrum rationis posse reduci. 146 Quod neque tam docili potuisset in urbe Lycurgus, 147 nec poterunt aliis alii regionibus umquam, 148 ante nisi luxum tulerint, et turpia luxus 149 instrumenta, coquos, gemmas, unguenta, choreas, 150 ceteraque istius generis, deliria mentis. 151 Non alte repetam : nostrorum aetate parentum 152 aut nulli fuit, aut paucis holoserica vestis : 153 lanea vestis erat scutatis empta duobus ; 154 nunc fundi reditus vesti non sufficit uni. 155 Sed neque regifico constructa palatia luxu, 156 nec molli cera fuit illis tersa supellex, 157 attritos ungues ancilla saepe querente. 158 Carpebant modicam sub tecto paupere cenam ;

124

159 lectus, mensa, domus, munda hactenus, ut sine sorde ; 160 tantum tergus equi pugnacis et arma nitebant. 161 Hi tamen Insubres Gallos, Genuamque superbam, 162 fidentemque mari Venetum, fudere cruenta 163 bis acie, tota jussumque absistere terra, 164 aequoreas intra pavidum clausere paludes. 165 Nil erat, ad bellum quod eos tardaret euntes ; 166 nil erat, a castris quod mox revocaret in urbem. 167 Victus utrobique et vestitus corporis idem. 168 Verum de medio paulatim haec vita recessit, 169 vix ulla ut veterum maneant vestigia morum. 170 Olim prima fuit virtus cohibere solutos 171 corporis atque animi motus, mediamque tenere 172 inter utrumque viam, parcum nimiumque datorem. 173 Nunc est in pretio rerum malefida suarum 174 custos nequitia, et laxis effusus habenis 175 prodigus. Hunc comites circumstant undique multi, 176 quos glomeravit edax et ventris amica voluptas ; 177 mox alio quovis accisis rebus ituros. 178 Atqui vivendi caste parceque magistram 179 virtutem fugimus, vulgoque horrescimus omnes, 180 importunum aliquem veluti saevumque tyrannum. 181 Quin etiam nobis studio blandimur aperto 182 praeclari artifices sceleris culpaeque tegendae : 183 nomina ponentes vitiorum rebus honestis, 184 virtutum vitiis, abjecto fronte pudore. 185 Sic homines, hodie, frugi, appellamus avaros : 186 contra, miramur quibus arca est semper aperta 187 omnem ad nequitiam foedaeque libidinis usum ; 188 quorum perpetuo redolet nidore culina ; 189 quorum clausa domus est janua tempore nullo 190 scortis ac scurris, balatronibus et parasitis. 191 Laudibus effusi tolluntur ad astra nepotes : 192 hinc adeo fieri nulla ratione modoque 193 ut sua dispensent, paucisque integra diebus 194 effundunt uno veluti patrimonia jactu. 195 Venimus ad summum, vitiorum prendimus arcem 196 publica privatis opibus fortuna bonisque 197 vincitur. Et seu sunt epulae ludique parandi, 198 seu quidvis aliud sumptu majore gerendum, 199 aequamus reges, et tollimus ardua caelo 200 cornua : non memores qui simus et unde profecti, 201 et qui nos casus exspectent fine supremo. 202 Non aurum a nobis, non gemmae, et serica reges 203 vellera distingunt ; epulamur lautius ipsis 204 regibus, et Medos jam vincimus Arsacidasque. 205 Non est privatos quidquam discriminis inter 206 et reges, nisi quod multi latera undique cingunt 207 custodes, densaeque apparent regibus hastae. 208 Quis furor hic, quae tanta animis dementia crevit, 209 nemo suam ut sortem, nemo genus aestimet unde 210 traxerit, et quibus est quondam majoribus ortus, 211 quam se suscipiat digna atque indigna, velut qui 212 ingreditur caecas hiberna nocte per umbras ? 213 Nemo diu secum deliberet ante, paresne 214 fortunas animis ingentibus atque labori

125

215 afferat, an se amens oneri summittat iniquo ? 216 Nescis, Japeti genus audax atque superbum, 217 nescis, diis genitos reges permulta decere, 218 quae non conveniant aliis : diadema, coronas, 219 sceptra, et praeferri solitum ingredientibus ignem 220 Caesaribus, quae ne privatus transferat ad se 221 supplicio capitis leges sanxere severae. 222 Munere pro magno, rex Antoninus amicis 223 regali privata dedit convivia cultu 224 instruere, et totidem mensis adhibere ministros 225 ipsi quot numero cenanti adstare solebant. 226 Quod nihil attinuit sponte alteriusve rogatu 227 concedi, vetitum nisi lege aut more fuisset. 228 Rana bovem dum vult imitari parvula magnum, 229 turgentes venas inflavit et ora, quousque 230 abrupit sese mediam, ventrisque tumorem. 231 Tu nequid supra vires conere, memento ; 232 sed pro fortuna, vestitu atque utere cultu ; 233 et si peccandum est, quod erit minus elige semper. 234 Omnis enim secum trahit exsuperantia damnum 235 immodicum : sequitur fraus atque injuria, rupta 236 calcataque fide. Quod si huc accessit egestas, 237 quae solet hunc nimium splendorem claudere vitae, 238 despicient omnes, qui te coluere beatum ; 239 et tandem infidos frustra implorabis amicos, 240 turpis et invisus pariter nigrisque bonisque. 241 Haec sunt a nimio prognata incommoda luxu ; 242 verum peccatur longe majore periclo 243 in re communi, quia fraus ea respicit omnes. 244 Saepe malus quaestor simul uno tempore fudit 245 divitias multos cumulatas ante per annos, 246 et fiscos abiens impune reliquit inanes. 247 Nimirum exhaustis et nil domi habentibus ultro 248 munera mandamus, repleant ut, credo, lacunam. 249 Hos tu posse putas oculosque manusque tenere, 250 adsuetos epulis, adsuetos vivere laute ? 251 Nam cur is metuat rationem reddere, cui nil 252 est in agris et nominibus, nil denique in arca, 253 civibus unde suis reliquum persolvere possit ? 254 Jam non stultitiae est mediocris, credere regum 255 fortunas, populive potentis sanctius aurum, 256 cui per segnitiem privata est nulla domi res ? 257 Vidi nuper ego quemdam, sua qui bene numquam 258 gesserat, adscitum cujusdam in principis aulam, 259 qui rem turbatam confusamque ordine certo 260 dirigeret. Facile hoc illi mage nil fuit umquam 261 principio ; verum primis derisa calendis 262 credulitas ejus, qui quem modo viderat in re 263 stertentem propria, plus cernere posse putavit 264 rebus in alterius. Nunc tu perquirere causas 265 desine, tam magno quid ementibus omnia constent. 266 Luxus nobilium perrupit in atria ; luxus 267 possidet artificumque domos, humilesque tabernas. 268 Illo nil genuit natura voracius umquam. 269 Quaeritur expensae par undique copia ; tantum 270 ut rem habeant, non unde aut qua ratione, laborant.

126

271 Hinc sunt immodici quaestus auroque repensa 272 consilia ; hinc etiam venalis praemia linguae, 273 quae miseri jam ferre negant se posse clientes. 274 Hic operas pluris, graviore hic fenore nummos 275 collocat, et pretium annonae fit majus in horas. 276 Denique multa fame tabescunt corpora passim. 277 Quod si non abeat res longius, et neque puris 278 mentibus irrepant hujus contagia morbi, 279 nec Venerem Bacchus, Veneris nec suscitet ignes, 280 hoc aliqua fortassis erat tolerabile damnum ; 281 nunc tumidae Baccho venae solvuntur in acrem 282 mox Venerem, plenisque actus fluit ossibus humor. 283 Nec tam magna rei, quam fit jactura pudoris. 284 Nupta domi residens se negligit atque maritum ; 285 egressura foras gemmis ornatur et auro, 286 et fuco maculas inhonesti contegit oris. 287 Scire velim cur tam laetetur dispare cultu ? 288 Non, mihi crede, suo cupit illa placere marito, 289 aut non huic soli ; nam cur se negligat intus ? 290 Omne adeo studium, melioris et anxia formae 291 cura est observanda tibi, suspecta velut res. 292 Nec me composita haec in fraudem oratio mutat : 293 vivimus exleges, facimusque et dicimus, aiunt, 294 omnia liberius, deceat quam forte pudicas ; 295 attamen illaesum retinemus mente pudorem. 296 Tu bona sis, et ne talis videare labores ? 297 Saepe mali probrum specie virtutis obumbrant. 298 Verum qui bonus est, malus optat nemo videri. 299 Quae bene compta coma, bene toto corpore compta est. 300 Depilare genas ciliumque evellere gaudet, 301 seque peregrinis per totam mercibus urbem 302 venditat, atque oculos in se convertit et ora. 303 Quae perfunditur unguentis ne puteat hircum, 304 aurea quae gestat crebris distincta smaragdis 305 cingula, cui talos vestis descendit ad imos 306 multicolor gemmis interlucentibus auro, 307 unio cui grandis propendet ab aure forata ; 308 adde istuc operis Phrygii femoralia, credo, 309 quo cadat, inque torum decumbat honestius : ausis, 310 ausis hanc mihi tu pro certo dicere castam ? 311 Sed quod praecipue est hac tempestate dolendum, 312 nec dici castae, nec tales esse laborant : 313 matronis adeo pudor omnis fronte recessit. 314 Ad cenam veniunt etiam non saepe vocatae ; 315 Suprema dominae mensarum in parte locantur, 316 diverso spatio, longeque a sede mariti, 317 unde queat nemo vocem exaudire loquentum. 318 Proximus a caris locus est insessus amicis, 319 quos nunc appellant urbano nomine servos. 320 Hi sunt deposito qui libertatis honore, 321 mancipio sese Veneri nexuque dederunt, 322 exemplisque suam gaudent praetexere culpam, 323 et longo numerant antiquos ordine reges, 324 atque alios, quibus ipsa dedit sapientia nomen, 325 quorum multa foris memorantur fortia facta, 326 multa domi ; sed qui subiere Cupidinis ultro

127

327 imperium. Quis enim crudeli nescit amore 328 magnanimum Aeaciden captivae arsisse puellae ? 329 Ille etiam domitorque virum, domitorque ferarum 330 Alcides, tandem positis inglorius armis, 331 femineo in coetu fusos et mollia pensa 332 tractavit manibus muliebri indutus amictu, 333 jussa minantis herae servili more capessens. 334 Addunt huc regem Judaei sanguinis illum 335 aedificatorem templi Salomona superbi, 336 cui centum errabant meretrices atria circum 337 annis jam senioque gravi, cum prima juventa 338 prima carens macula, et sine probro vita fuisset. 339 Jam vero deus ipse deus, correptus amore 340 virginis, ora sibi fingens mortalia, patri 341 Admeto potuit multos servire per annos. 342 Pastum duxit oves, pastas sub tecta reduxit, 343 ignotique diu latuit sub imagine servi. 344 Hinc tibi stupra deum magnis celebrata poetis ; 345 praecipue vero duri connubia Martis 346 et Veneris. Quasi nulla hominum natura deumque, 347 nulla adeo virtus, praesertim bellica, pluris 348 non domina semper, quam libertate fruisci 349 duxerit, et Veneri non se permiserit ultro. 350 Cur igitur dubites, aiunt, summittere leni 351 colla jugo, imperium cur detrectare puellae, 352 quod diis non visum grave sit, non usque pudendum ? 353 Haec sunt vana gregis maculosi et turpia dicta : 354 nunc illuc redeo, digressus eram prius unde. 355 Mille tibi memorem mensarum nomina, mille 356 condimentorum species et fercula mille ; 357 argento solido lances auroque nitentes, 358 inter quas acies oculorum et mentis hebescit. 359 Poscunt Hispanum, vel quod Provincia misit, 360 aut quondam nutrix magnorum Creta deorum, 361 nam patrii calices et vina domestica sordent ; 362 ad multam fecunda trahunt convivia noctem. 363 Multa palam dicunt, et in aurem multa susurrant, 364 non oculis illae, non vultu, aut ore pudico. 365 O Romanarum legum veneranda potestas 366 sublata e vivis ! O Fannia et Oppia leges ! 367 Exsistetne aliquis concessu et munere divum 368 errorem hunc animis hominum qui demere possit, 369 et nostri immensis moderetur sumptibus aevi ? 370 Julia dudum lex abiit, quam si quis in urbem 371 conetur revocare, ferat convicia multa ; 372 uxores adeo pugnent ipsique mariti 373 (tanta quibus parvo minor est injuria quaestu), 374 ut mores teneant, ne lex tam dura feratur. 375 Permiscent etiam divina humanaque jura, 376 horrendum dictu ! Ut qui sunt modo corpore juncti, 377 non animis, aliunde novos sibi quaerere amores, 378 jungere pro libito connubia, solvere possint. 379 Haec animorum, aiunt, conjunctio corporis illa ; 380 illa hominum verbis, monitu haec contracta deorum ; 381 quo nihil in vita potuit sceleratius umquam 382 effingi. Quid enim restat, nisi more ferarum,

128

383 ut cui quaeque viro prius est oblata sequatur 384 protinus : ignotum refert nihil, an bene notum, 385 formosum an deformem, alienum an sanguine junctum ? 386 Jam nimio impedior ne dicam plura pudore. 387 Siquis ab externis venit novus incola terris, 388 et tenuem victum simul et rarum comitatum 389 spernis in illo homine. At similis tu nempe Catoni, 390 qui quondam Hesperiam cum propraetore teneret, 391 tres secum servos non plures unus habebat, 392 exiguae vilisque togae praecinctus amictu, 393 et pedibus nudis incedens vertice nudo : 394 hunc tamen ut numen provincia tota colebat, 395 et mirata domum est redeuntem maxima Roma. 396 Si liceat votis alienam quaerere laudem, 397 aut si cui libeat similem te fingere possis, 398 dic mihi, num malis personam et nomen Apici 399 auctoris patinae Aesopi Bitiaeve bibacis, 400 quam senis illius venerandi quem modo dixi ; 401 aut qui divitias Pyrrhi despexit et aurum, 402 quique domum rediit clarus Lacedaemone victa, 403 clarior at studiis domitaque libidine multo ; 404 aut quorum in funus plebecula contulit asses, 405 et natis alimenta dedit dotesque puellis. 406 Quod si tanta animo sit nobis cura colendo, 407 quantum nos operae noctesque diesque tuendi 408 corporis, aut ornandi causa ponimus ultro, 409 cernamus facile et quid pulchrum, et quid sit honestum. 410 Hoc vero studium quam circa corpus inane est ; 411 ac si quis vestem neglecto corpore curet, 412 aut alia ipsius causa quaecumque parantur. 413 Non haec sunt animorum oblectamenta bonorum ; 414 omnia despiciunt quae tu miraris et optas, 415 et curis animum longe melioribus addunt ; 416 occultas rerum gaudent cognoscere causas, 417 et patriae prodesse suae, prodesse propinquis, 418 hospitio qui sunt et amoris foedere juncti ; 419 privatum exercent odium cum nemine : tantum 420 ut recte valeant in vita corpora curant, 421 nec sese replent potu uberiore ciboque, 422 quam satis ad vires cognoscunt esse tuendas. 423 Adde suis aequa semper quod mente fruuntur ; 424 non alios bello, non summo jure lacessunt, 425 tam tibi dissimiles, quam sunt insomnia veris, 426 aut pictae facies vivis animantibus, aut quam 427 recta valetudo sanusque in corpore succus, 428 tubere crurum et ventris aquaque intercute distat. 429 Sed nos ad summum devenimus usque malorum, 430 et gravis excepit nostras oblivio mentes 431 numinis aeterni. Dictis pugnamus et armis 432 queis de relligione animo sententia sedit 433 verior : interea tabulas et tradita Mosi 434 aurea verba decem sublimi in vertice montis, 435 sermones Domini et sanctorum dogmata patrum 436 spernimus. Hinc animis alius subnascitur error, 437 caeca latens intus velut ignorantia nostri. 438 Nam postquam coepere homines avertere mentem

129

439 diis superis, subita his oculi caligine pressi, 440 ut neque se prorsus ex illo tempore nossent : 441 non aliter fulgens ac lunae cernimus astrum, 442 obscurum fieri mox, lumine solis adempto. 443 Atque hodie, velut ignari qui saepe locorum 444 montibus excelsis et in imis vallibus errant, 445 aut silva in magna : sic mens incerta vagatur 446 huc illuc, et tamquam alieno in corpore vivit. 447 Hinc quia naturae nescimus commoda nostrae, 448 quae sunt in nobis caeci, quaeque intus habemus, 449 nobis eveniant optamus. Sic ego quod tu, 450 quod sum ego, tu fieri cupis ; hic se vertere in illum, 451 rursus in hunc cupit ille, novamque aptare figuram. 452 Nunc fieri miles, nunc sutor, nunc citharoedus, 453 aut quodcumque aliud in mentem venerit ipsi, 454 si liceat, velit ; et post paulo ad prima reverti. 455 Inde suos mutant et mas et femina sexus : 456 ille habitu et membris quam femina mollior omnis ; 457 haec pertaesa sui, sexuque licentior ipso, 458 in medium gaudet procedere veste virili, 459 et summo capiti pennas aptare volucrum ; 460 qualis erat Trojae quondam sub moenibus altis 461 Hectore congressus magno cristatus Achilles. 462 Jam non femineus pudor est, non sexus in illis ; 463 ipsa libidinibus parce natura ministrat ; 464 monstra voluptatum nova quaerunt undique. Cesso 465 dicere ne minuam dicendo maxima. Tantum 466 exclamare libet, caeloque excire tonantem : 467 respiciat mores aliquando et tempora nostra. 468 Ecce dies properat, nisi falsus noster Apollo est, 469 et quae prodita sunt libris oracula sacris, 470 quo caelum et terras saevus commisceat igni 471 Juppiter, et magni ruat ingens machina mundi.

AD JANUM MORVILLIERIUM.

E4_3 v.1 Siquis agro longe veniens modo rusticus aulam 2 introeat regis, quam numquam viderit ante, 3 multa ferens oculos partes miretur in omnes, 4 nidorem imprimis tepidae strepitumque culinae, 5 lucentemque focum ; mox primae in limine portae 6 custodes hastas manibus ferrumque tenentes, 7 argento textis sagulis auroque decoros, 8 interius thalamos centum, conclavia centum, 9 et super auratis spectet laquearia tignis, 10 et disposta locis Pario de marmore signa. 11 At vero foribus princeps dum mane superbis 12 egreditur, magna procerum stipante corona, 13 quos ibi concursus hominum, quantaque videret 14 ambitione locis ex omnibus obvia ferri 15 agmina densa virum ! Vel qualis, Juppiter, illi 16 cena videretur regali condita luxu, 17 dulcia praesertim pueri si carmina cantent

130

18 ad citharam, resonetque sono testudinis aula ! 19 Omnia quae postquam lustraverit ille, beatum 20 ante alios omnes regem putet esse, beatos 21 esse putet nullos, nisi qui versentur in aula. 22 Malit in his regum domibus vilissima fungi 23 munia, quam centum campos invertere tauris. 24 Forsitan urbanis itidem videatur, idemque 25 omnibus, insolitae species quos ceperit aulae ; 26 experti mala plura bonis occulta subesse 27 comperiunt, illoque tegi fulgore dolores 28 innumeros, comitemque per omnia tempora curam. 29 Malint esse domi nigrum cum furfure panem 30 laeto hilarique animo, quam plenas fellis amari 31 carpere delicias. Jam quae deterrima res est, 32 tantorum videas nullum tamen esse malorum 33 effugium, nulli hinc adeo paucive referre 34 diis grati potuere pedem : dum cogitat ille 35 qua sese expediat, veniaque potentis amici 36 discessum meditatur ; at hic dum plura recedens 37 ferre parat, semperque augendo intendit acervo ; 38 dumque alius metuit, ne post oblitus amicis 39 tot bona non tuto possit male parta fruisci, 40 quaeque aliis fecit, ne deteriora vel illis 41 ipse ferat, Nemesisque ultrices sentiat iras, 42 incautos veniens subito mors occupat omnes, 43 et quae impune prius fuerant auctoribus ipsis, 44 saepe luit peccata bonis fugientibus haeres. 45 At caecum mortale genus non desinit ultro 46 accusare Deos, tamquam hoc indigna ferente : 47 haud secum reputans et lentam vindicis iram 48 numinis ad seros extendi saepe nepotes. 49 Dicendum nobis alias, communia summis 50 quae mala sint imis pariter cultoribus aulae. 51 Nunc mihi condicio miserabilis illa videtur 52 regum magnorumque ducum, qui mille labores 53 suscipiunt et mille pericula fortiter, ipsam 54 nec patriae causa dubitant profundere vitam : 55 atque his nulla malis post gratia redditur, imo 56 saepius invidiamque senes odiumque reportant. 57 Quarta duces nostros, atque ipsum tertia regem 58 luna videt siccos primum durare calores, 59 nunc etiam mediis pluvias et frigora campis 60 ferre famem duramque sitim variosque labores, 61 cum possint altis se claudere moenibus illi, 62 sublimique ex arce procul spectare vagantem 63 circum agros hostilem equitum peditumque procellam 64 possit rex aliis ducibus committere curam 65 castrorum, possit comitatus pubere nato 66 finibus extremis abiens petere intima regni ; 67 sed nihil indignum se, nil majoribus umquam 68 ille suis faceret, nil tanti nomine regis. 69 His meritis laudi, quae sunt ingentia, quam non 70 ingratis merces a civibus aequa refertur. 71 Si patriae fines audax invaserit hostis, 72 si tutanda salus, si vim prohibere necesse est, 73 obstipo capite et male surdis auribus omnes

131

74 Regis ad imperium restant vocemque tributi, 75 tamquam bella geri possint sine sumptibus ullis. 76 Non tot ab externis, aiunt, cogenda fuisse 77 gentibus auxilia, et proprias satis usque videri 78 hostibus arcendis alio sine milite vires. 79 Consulto efferri fictis rumoribus hostes 80 ad caelum, semperque in majus robora tolli. 81 Hanc accersendis regem praetexere causam 82 auxiliis, sua cui plus quam satis arma supersunt. 83 At regem aut alium quis credere possit egentem 84 non opis externae, nullos conducere in usus 85 tot voluisse virum tanto sibi millia sumptu 86 tam procul hinc gravibusque suos onerare tributis ? 87 Non adeo non ille sui est ignarus, et usque 88 immemor officii, non ut perpenderit ante 89 et genus, et numerum, et vires, et militis arma, 90 quique metus praesens animis, pugnaeve cupido : 91 atque ea num potiora suis, an in hoste minora. 92 Quid fuga Quintinos ea nuper facta per agros 93 non satis ostendit, quid solis Gallia possit 94 freta suis, equiti quae sit fiducia nostro ? 95 Tam paucis animos illi rediisse diebus, 96 aut tirone putas conferri milite tuto 97 posse manum, nihil ut valeat nihil usus in armis ? 98 Quid si concisum hunc equitem componimus hosti, 99 nescio quod pariter nostra de gente cohortes 100 horrida Germanae poterunt tot millia gentis 101 ferre, tot Hispanos, Belgas simul, atque Britannos, 102 quos illae integris et adhuc cum viribus essent, 103 exspectare in se non sustinuere ruentes ? 104 Quid non plus illis animi victoria duplex 105 addidit, aut nobis non spem fuga turpis ademit ? 106 Atque utinam positis pacatus viveret orbis 107 ensibus et gladiis, saevo nec milite nobis 108 esset opus : sed quando malum hoc commune videmus 109 omnibus, aeternumque fuit, nec dedita multum 110 armorum est hodie studiis, civilia longe 111 plus amat, et varias exercet in urbibus artes, 112 aut intendit agris plebecula nostra colendis, 113 conductas operas trans Rhenum accersere et Albim 114 cogimur, aut patriam Flandris exponere praedae. 115 Si videas, qui nunc modicum conferre tributum 116 militibus renuisque ferox stipendia nostris ; 117 si videas rectis ad te contendere signis 118 Hispanas acies, urbi si forte propinquas, 119 omnem agrum circum populari, incendere tecta, 120 quid non pollicearis ut hac formidine quisquam 121 liberet, incolumem et salvum te praestet ab hoste ? 122 Nunc quereris, caelum atque deos testaris, avare, 123 si quid ab immenso numerare juberis acervo. 124 At qua condicione ? Solent qua nempe profani 125 mutua Judaei numerare petentibus aera, 126 quae post accipiens magno cum fenore reddat. 127 Dum celeres Turcae Byzanti ad longa sederent 128 moenia, Caesar inops animi rerumque rogabat 129 suppliciter cives, tantum et commune periclum

132

130 ut ne despicerent, aliquid conferre tributi 131 protinus, unde viros miserae conduceret urbis 132 praesidio, quam se simul et sua perdere mallent. 133 Non magis hi dictis aurem precibusque dedere, 134 quam si non idem foret hostis, idemque periclum 135 omnibus, aut regi bellum, non civibus esset. 136 Urbs deserta suis capitur, nec barbarus ensis 137 ulli hominum generi, sexu, aetative pepercit. 138 Non illas tenuit patriae miser ante negatas 139 civis opes ; rapuit ferus omnia et impius hostis. 140 Quid Macedo Perseus, collectas patre Philippo 141 ad bellum dum militibus dispensat avare 142 parcus opes, tanto nec dignas comparat hoste 143 copiolas, et sese et regnum amisit et aurum ? 144 Nam neque vectigal certa ratione modoque 145 exigitur, nec sunt moderata impendia bello : 146 "Nec quidquam magnum rex umquam gessit avarus." 147 At potuit certo componi foedere bellum, 148 pax etiam potuit rerum pulcherrima nobis 149 restitui, quam fama fuit non nolle Philippum, 150 Atrebates ipsamque alios deposcere Belgas, 151 vexatos longo lacrimosi tempore belli. 152 "Ante velim nos ante deum pietate mereri 153 et pacem, et veniam, atque illis nos reddere dignos. 154 Nam quae pax, quisve usus erit mortalibus, unde 155 numen abest ? Aut quae pacis stat finis habendae ?" 156 Nempe bonis quo liberius vel possit abuti 157 quisque suis, positoque metu ridere, jocari, 158 insanire libidinibus, vel amore per urbes 159 femineo, turpive aliquo ditescere questu : 160 quae pacis vera esse putantur commoda vulgo. 161 Non est illa tibi non est optanda, nec ullam 162 tu potes invitis pacem componere divis. 163 Quod si| persuasum penitus mortalibus esset 164 auctorem belli esse Deum, pacisque petentum, 165 non tamen ex meritis precibusve, sed his dare bellum, 166 pacem illis, ut cuique magis conducere genti 167 viderit, haud temere et reges et regis amicos 168 accusent, causasque infectae pacis ad illos 169 primaque suscepti referant exordia belli. 170 Deinde nec arbitrii est pax unius, ut magis optet 171 rex nihil Henricus, dare forsitan abnuet hostis, 172 ni leges illum tulerit quascumque Philippus 173 accipere, ut victore jubes a principe victum. 174 Hoc etiam pacto totum res nulla per orbem 175 non venalis erit, si possessoris avari 176 spemque animumque avidus pretio superaverit emptor. 177 En tibi Francorum virtus et pristina gentis 178 gloria, quae reges Hispanis atque Britannis 179 saepe dedit, Belgam contrivit saepe rebellem ; 180 quae Rhenum quidquid spatii fuit inter et Istrum, 181 quod Lirini fluvium gelidasque interjacet Alpes 182 imperio tenuit ; mox relligionis amore 183 omnem Asiam peragravit ovans, Arabumque subactis 184 regibus, et fractis duplici certamine Turcis, 185 egregium Solyma regnum stabilivit in urbe :

133

186 tune illi tam foedum illi dare turpiter audes 187 regi consilium, cujus victricibus armis 188 tristis et orba suo modo Scotia rege Britannum 189 reppulit, ingressum fines atque intima regni ? 190 Cujus et auspiciis amissa Bononia nuper, 191 omnis et Oceani late maris ora recepta est ; 192 mox defensa gravi longe Mirandula bello, 193 Parmaque pontificum metuens et Caesaris arma, 194 quae nostrae fidei sese commiserat ante ; 195 quo libertatem jucundam vindice forti 196 Sena diu tenuit, multos obsessa per annos, 197 quamvis fine tamen cecidit labor irritus illi. 198 Qui desueta prius vestigia tempore longo 199 calcavit pedibus, veterumque imitator avorum 200 usque sub Helvetii ripas et flumina Rheni 201 signa tulit, valde mirantibus illa colonis : 202 qua spe erecta animis Germania protinus omnis 203 libertatis ubique suas vexilla per urbes 204 proposuit, dominumque antiqua sede potentem 205 expulit ad Carnos longe veteresque Liburnos. 206 Quod si tum virtute sua libuisset et armis 207 uti Vindelicis, numquam post vulnere tanto 208 saucius infaustum caelo caput ille tulisset. 209 Atque haec audito Errici modo nomine gesta 210 sunt tamen, et Rhenum cum non transmitteret amnem : 211 unde revertenti concussis omnia muris 212 sparsa per Ardennam patuerunt oppida silvam. 213 Horrida non multo post tempore Caesaris arma 214 ingentesque minas una legione repressit 215 ad Metas, cum se veteranus ductor ab uno 216 imberbi puero vinci clamaret, et omnes 217 contra se tum stare deos quereretur Olympi. 218 Quid vos Eridani, Cassale, Valentia, ripis 219 impositas memorem, aut alias tot in Alpibus urbes 220 vi domitas ? Quid te vinique oleique feracem 221 Corsica Tyrrheni maris insula, qua velut arta 222 compede constricti Ligures Tuscique tenentur ? 223 Longum sit memorare quibus rex ipse duellis 224 praefuerit, quos ipse manu confecerit hostes ; 225 et quae diversa penitus regione locorum 226 magna per egregios bissenis gesserit annis 227 bella duces, quantum imperio et dicione virorum 228 creverit, aut fines quam longe extenderit agri. 229 Hic mihi tristis enim nimiumque adversa duorum 230 objicitur fortuna ducum, duo proelia magna, 231 bis fusaeque acies, captusque exercitus ingens : 232 magna fuit clades, fateor, nisi majus ab illis 233 emersisse malis facinus fortasse videtur. 234 Ex illo numera quae tempore gessimus ipsi, 235 quot validas urbes, quot cepimus inclyta bello 236 oppida, quae sperare bonis vix Gallia rebus 237 audeat : illum animo tibi, fac, propone, sequentes 238 atque dies omnes, quibus est allatus in urbem 239 nuntius adversae Quintini ad moenia pugnae, 240 ut sine praesidiis equitum peditumque, sine ullis 241 tum belli ducibus, sine spe, quae pascere quamvis

134

242 alma solet miseros, discedereque ultima rerum, 243 magna precabamur tristes maestique deorum 244 numina, relliquias tam foedae stragis ab hoste 245 servarent, regumque domum hanc insignibus olim 246 tot claram meritis, si nollent prorsus honore 247 esse parem, sinerent aliquam tamen esse ; nec hosti 248 hunc animum mentemque darent, ut pergere coeptum 249 vellet iter, nomenque adgnatae exstinguere gentis. 250 Isto nostra loco tum res erat : adspice quam sit 251 laetior haec rerum facies, quam distet ab illa. 252 Arma, vides, et equos legionumque agmina nobis 253 suppetere, et quaecumque putantur idonea bello : 254 agminis ipse sui ductor rex, instat et ipse 255 agmini. Ille etiam formido et terror Iberi 256 militis in partem curae subit, ille Britannum 257 qui modo littoribus nostris ejecit, et intra 258 Oceani fines spatiis conclusit iniquis 259 fulmineus Guisius ; fractis labentia pilis 260 vertice tecta suo qui fulcit publica, latis 261 sustinuisse humeris ut caelum dicitur Atlas : 262 nullus in urbe pavor, nusquam trepidatur in agris. 263 Castra, loci situs ut patitur, quam proxima castris 264 contulimus : si praeterea nihil usque profectum est, 265 substitit in medio saltem victoria cursu, 266 fortunaque ferox jam vincere desiit hostis. 267 Quae res nos igitur vel iniquo foedere pacem 268 expetere, aut nostro subigit decedere jure ? 269 Contenti modico, longinquae munere pacis 270 dulcia carpemus laeti, nostrisque fruemur 271 quisque bonis, omni posita formidine belli. 272 "Quid tu animi vecors opulentum et nobile regnum 273 posse putas ullum diuturna in pace manere ?" 274 Fac animo repetas memor omnem temporis acti 275 historiam, quaecumque domi sint gesta forisve 276 omnibus in terris postquam sunt condita regna, 277 repperies aut continuis vexata duellis 278 imperia, aut interposita nec longa fuisse 279 reges et populos inter duo tempora pacis. 280 Ter modo Romani scriptores limina Jani 281 clausa ferunt inter sexcentos amplius annos. 282 Difficile imprimis aequo duo regna coire 283 foedere. Discessum, fac, condicionibus aequis, 284 rex tamen aut juvenis pacem, cupidusve triumphi, 285 irasci facilisve, malo aut persuasus amico, 286 aut aliquam arripiens oblatam ex tempore causam, 287 continuo solvet. Quid si a victore potenti 288 victus, et inferior leges accepit iniquas ? 289 Dissimulare dies aliquot fortasse vel annos 290 offensus poterit, dum corrogat undique nummos, 291 dum legit exercetque suos, dum percitus ira 292 contrahit, apta videt bello quaecumque gerendo. 293 At simul opportuna dabunt se tempora, saevus 294 irruet, et quae pace prius concesserat, armis 295 nunc repetet : vim illam potius dominique potentis 296 esse minas, quam liberum et aequo foedere pactum 297 vociferans ; facito hunc animi tamen esse pusilli,

135

298 quique anceps iterum non ausit adire periclum : 299 ille tamen rebusque ferox tumidusque secundis, 300 nesciet ille diu fortunam ferre secundam, 301 non tolerare moras, non se, mihi crede, tenebit 302 quin regem miserum bello quem vicerit ante, 303 cuique urbes aliquot, partem vel ademerit agri, 304 nunc fortem validumque etiam minus, appetat ultro. 305 Aut menses aliquot si quis pudor impedit illum, 306 apponet reges alios, qui bella movebunt 307 prima, dein socium sese dabit improbus illis. 308 Plurima sic afflicta legas, aut perdita regna, 309 hoc cupide nimium dum pacis amabile nomen 310 amplexi reges, quos belli forte pigeret, 311 plus tribuunt hosti, quam bello quaerere posset. 312 Tunc equidem levia haec et non onerosa videntur 313 in tabulas dum scriba refert, quia caeca voluptas 314 impedit, aversamque alio rapit improba mentem, 315 aut desiderium patriae rerumque suarum, 316 aut gravis et longi nimium fuga foeda laboris, 317 aut praesens aliquis belli metus, aut malus error, 318 aut quidvis aliud causae. Post nube fugata 319 ex oculis, sero incipimus tum cernere verum, 320 promissis condicta dies cum venit amaris, 321 et linquendus ager, majorum sanguine multo 322 partus, et antiquis migrandum civibus urbe est. 323 Traduntur claves, portis educitur omne 324 praesidium, novus immittit victricia miles 325 signa, recedentique ferox maledicta superbe 326 congerit : interea foribus pendentia summis 327 lilia convellit duri manus improba fabri, 328 restituitque aquilas, multum lacrimante colono. 329 At quae post regio tecta et secura latebat, 330 quae felix hunc ante diem non viderat hostem, 331 apparet subito velut objice nuda remoto. 332 Tum querimur stulti nimium properata fuisse 333 foedera, nil victis et nil sperantibus ultra 334 durius imponi aut gravius potuisse. Quid hostes 335 quid si etiam graviora jubent ? Mora nulla : sequamur 336 imperium, et cedamus ei qui cogere possit. 337 Foedus homo turpisque senex Jovianus ad urbem 338 dum properat, tantumque novum componere regnum 339 cogitat, insidias metuens atque arma tyranni, 340 damnoso nimium atque inhonesto foedere cessit 341 regibus Arsacidis, populus quaecumque Latinus 342 omnia trans Tigrim multos possederat annos, 343 Armeniae regnum et regem socia arma sequentem 344 destituit : damni plus illa pace relatum est, 345 plus ignominiae, quam si certamine magno 346 victa iterum ad Cannas acies Romana fuisset. 347 Lysimachus sese atque suos rex tradidit hosti, 348 ut biberet ; nam tum sitis illum dura premebat. 349 Utque sitim potu explevit : "Proh Juppiter, inquit, 350 quam cito praeteriens, mihi quanto est empta voluptas 351 imperio ! Cupiat nunc effudisse lagenam 352 infelix. Si vis exempla domestica regum 353 nostrorum, quoniam melius nos instruit error

136

354 interdum proprius, quot tradidit hostibus urbes 355 pace Bretigniaca, quantum dicionis et agri 356 unus homo longi pertaesus carceris olim ? 357 Atque is cui steterat libertas aurea tanti, 358 post animi causa cupiensque reversus eodem est : 359 maluit atque mori servus, quam vivere liber. 360 Quae mihi non aliquo belli scribuntur amore, 361 aut odio pacis, qua nil jucundius umquam 362 esse potest homini ; sed ne dum condere pacem 363 festinamus, et a bello discedere quoquo 364 nempe modo, capti dulcedine nominis ultro, 365 non pacem nobis, sed bella, sed horrida bella, 366 et multo pejora prioribus illa paremus. 367 Haec populus, sua sunt cui sola negotia curae, 368 haec nequeunt alii tenues quicumque tueri, 369 quique dolent, metuunt, gaudent, cupiuntve, quibusque 370 judicium privata tulit vel gratia, vel res, 371 quique malo patriae vel turpia lucra sequuntur. 372 Reges ista vident, et amantes regis amici, 373 otia non tantum quibus haec praesentia curae, 374 sed requies aliquando etiam ventura nepotum. 375 Nam quid pace bona magis est optabile regi ? 376 Scilicet ut varias de relligione per orbem 377 clemens et placidus curet componere partes : 378 ut commendet oves pastoribus undique lectis 379 ingenti studio, sponsor quandoque futurus, 380 et jubeat superesse gregi, ne saevus et ater 381 incustodito lupus insidietur ovili ; 382 moribus utque bonis populos et legibus urbes 383 instituat ; lites, rixas, et jurgia fortis 384 amputet, eque foro quaestus ac praemia tollat ; 385 judicia et paucis et mandet amantibus aequi 386 publica, nec poenam facilis justumque remittat 387 supplicium, et meritos virtuti reddat honores. 388 Ut quae longa diu bellorum impensa vel artes 389 invexere malae, tot vectigalia plebi 390 demat, et immunes equitum velit esse colonos 391 hospitiis, jubeatque suos sibi condere fructus. 392 Has sordes et monstra quibus nunc plena videmus 393 omnia, quae pulchro fulgentia cernimus auro 394 per fora, perque domos et regum tecta, per urbes, 395 per vicos volitare, caputque attollere caelo, 396 ejiciat manibusque vetet contingere fiscos. 397 Quae res si fuerint, regnum regemque beatum 398 efficient, et qui tali rectore regentur. 399 Nunc age, quid profers pacem cur regis amici, 400 otia cur nolint ? Primum communia vulgo 401 quae bona sunt aliis, isti quoque pace fruentur. 402 Quin etiam plura, et quo pluribus intus abundant, 403 quoque domos plures et praedia rure beati 404 plura colunt ; adde huc vivaria plena ferarum, 405 balnea, piscinas, saltus, celsisque decoras 406 arboribus silvas, et amoenos floribus hortos, 407 quae non in tenui aut mediocri copia tecto est. 408 Seu mage deliciis aulaeque tenentur amore, 409 et qua potest homini contingere pace voluptas

137

410 maxima, quam cum rege suo communiter isti 411 non capiant ? Regi nihil est jucundius horum 412 convictu, fortuna potens et regia, cultus 413 regius, ut solum videatur nomen abesse. 414 Quae cum tanta frui possint et talia pace, 415 cur bello pacem, cur non sua praedia castris 416 turpibus anteferunt ? Nisi quosdam fingis agrestes 417 immanesque viros eductos lacte ferino, 418 nulla quibus mentem titillet honesta voluptas. 419 An vero metuunt ut inertes pace, nec ullis 420 artibus et studiis videantur protinus apti ? 421 Nemo huic ingenio praestat vel lumine mentis, 422 non verum citius, non dispicit acrius alter ; 423 nec quisquam fandi melior, suavissimus illi 424 funditur ore sonus, torrentia fluminis instar 425 verba cadunt. Miratur in omni munere primum, 426 et facite ante alios respublica suspicit omnes. 427 Ille quidem bello melior, sed prorsus amoenum 428 ingenium, et civile tamen, nostrisque ferendum 429 moribus adspicias, factum nec agrestius illa 430 castrorum feritate, aliis ut saepe videmus : 431 vir pius, et recte faciendi regibus auctor. 432 At sine honore domi, sine summo vivet uterque 433 imperio, nec magna duobus gratia factae 434 pacis erit. Quamquam meritis quae deinde refertur 435 gratia saepe juvat, studium quoque civibus auget. 436 At vir amans patriae populares negligit auras, 437 nec porro ille suae veniet minus utilis urbi, 438 ingratos etiam prospectet si fore cives. 439 Si mala pax et fiet iniqua, quod accidet istis 440 invitis, facile hac carituri laude videntur ; 441 sin bona, queis potius confectae gloria pacis 442 debetur ? Nec enim legato pacis honorem 443 praeconive dabis, sed ei qui maxima cepit 444 oppida vi, finesque extendit longius agri ; 445 qui nostris quacumque pedem ferus intulit hostis 446 finibus, huic raptim volat obvius, et premit illum 447 fronte vel a tergo, possit ne impune vagari : 448 denique sic positis occursat ad omnia castris 449 tempora, sicque locis paene omnibus imminet hosti, 450 ut lassum belli pigeat, pacemque duello 451 malit, et optatam requiem praeferre labori. 452 Arma solent, praesensque metus legionis, et horror 453 bellatorum equitum duras inflectere mentes 454 ad pacis studium, tum regis nobile magni 455 praecipue clarive ducis cum nomen ad hostem 456 venerit, huic subito pulsantur corda timore. 457 Dic age, si pacem peteres prior, ante decembrem 458 praeteritum, Hispanosque recenti caede feroces 459 tunc humilis supplex et victus ad aequa vocares 460 foedera ; non spernant tua verba, precesque refutent, 461 imponantque tibi durissima frena jugumque ? 462 Nunc illos quae causa subegit quaerere pacem ? 463 Nempe amissus ager tantus, totque oppida bello 464 expugnata locis dimensa in parte duobus ; 465 horrentes acies ferro castrisque paratum

138

466 stare vident equitem, comisque micantibus ante 467 signa duces, ipsumque intra tentoria regem. 468 Hi pacem faciunt, non qui se venditat hosti 469 et levis et cupidus, non qui sibi quaerit honorem 470 et populi plausus, divini moveris auctor, 471 sit quamvis ea pax nec honesta, nec utilis urbi. 472 Quam facile humanis aut vafro imponitur astu 473 sensibus, aut animis cupientum inducitur error. 474 Fac tamen ignaros istis quosdamve malignos 475 detrahere atque auferre decus laudemque cupitae 476 pacis, et indignos aliena laude fruisci ; 477 fac si vis illos etiam secedere in agrum, 478 privatamque domi procul aula degere vitam ; 479 idcircone tibi miseri videantur, amoris 480 in patriam qui tot clarissima signa dederunt, 481 quos bene tot gestis soletur gloria rebus ? 482 Mi non hercle magis, quam vir fortissimus ille 483 Linterni degens ingrata pulsus ab urbe, 484 aut qui Palladiis cognomine justus Athenis 485 cessit Aristides. Mala sunt haec propria regum 486 magnorumque ducum, ut multa atque ingentia postquam 487 officia et studia in patriam melioribus annis 488 contulerint, solam pro omni mercede reportent 489 invidiam, rapiat falsos ignavus honores 490 et mendax aliquis : tam sunt perversa malorum 491 judicia, in meritos nec justum semper et aequum est 492 arbitrium populi, non et mutabilis aulae.

AD SAL. MACRINUM.

E4_4 v.1 Non ego tot sine te soles, Macrine, fuissem, 2 nec tam vicinis absens regionibus usque 3 sustineam desiderium communis amici, 4 si valeam, si res cupientem nulla moretur. 5 Me cari sed in urbe diu tenuere propinqui 6 legibus adstrictum medicis, non aere puro 7 vesci, ferre pedem non extra tecta sinentes. 8 Et vanus labor ille fuit. Nunc, urbe relicta, 9 ereptus medicis, elapsus pharmacopolis, 10 frigida mane recens et frigida vespere carpo 11 rura, novum solem atque orientia sidera servo. 12 Quod si forte juvat secessus visere nostros, 13 disce, Carentonio superandus Matrona ponte, 14 mox ubi quingentos inter duo flumina passus 15 feceris, ad portum caesis cui nomen ab Anglis 16 transmittes Sequanam ratibus ; nam pons ibi nullus 17 conjungit ripas. Hinc te quae proxima tellus 18 excipiet, multis ubi manat vitreus humor 19 fonticulis, et Vitriaco dat nomina pago, 20 illa sinu me pulchra suo fovet, illa forensi 21 vindicat a strepitu dirisque tumultibus urbis. 22 Ad fanum revocas ; sed agrestes non minus odi 23 coetus ; et fervere novis praetoria vestra

139

24 hospitiis fama est, habitarique aedibus arte. 25 Est qui purpureis sibi tres in vestibus una 26 conspectos narret proceres ; ego credere Romam 27 ad vos et Tiberim migrasse, simulque vereri 28 ne Syrtes fugiens Siculis immergerer undis. 29 Qui potis es versus in tanta condere turba ? 30 Res adeo ipsa mihi, non nomen displicet urbis. 31 Castalio pauci primum de fonte bibebant 32 vates ; manabant tum pleno gurgite rivi. 33 Turba poetarum mox ut concurrere coepit, 34 aufugere procul nymphae, atque exaruit unda. 35 Tu quoque versiculos Lauduni scribere plures 36 una luce potes, quam multis mensibus istic, 37 quo sese plenis fundit Lutetia portis. 38 Namque volunt silvas aut devia rura poetae, 39 et melius vacuis scribuntur carmina pagis. 40 Haec tecum, Macrine, jocoso carmine lusi, 41 me quia tu numerare soles in vatibus unum ; 42 verum aliud causae est. Etenim sitientibus atque 43 siccis permultum conferre silentia dicunt ; 44 congressus hominum atque usum sermonis obesse. 45 Quem necat importuna sitis, cui faucibus imis 46 spiritus, et vox attrahitur pulmonibus aegre, 47 par est colloquio et caris absistere amicis ; 48 sed fari vetitum prohibet nil scribere versus, 49 aut certe limis aliorum scripta tueri, 50 qualia saepe dedit Salmonius aurea nobis, 51 et dabit hunc aegro valeant quae demere morbum.

DE MORTE D. BRISSACAE.

E4_5 v.1 Maturum ut celsa pendens ex arbore pomum 2 concidit ad terram leviter spirantibus auris, 3 sic vitae spatium cum jam Brissaca supremum 4 confecisset anus, tenuique in corpore vires 5 deficerent, nulla vi animam cogente volucrem 6 efflavit, quae mox sublimis reddita caelo est. 7 Fortunata suis mulier, si qua exstitit umquam 8 ulla bonis, florens quae semper amore potentum, 9 victrix per medios fluctus mutabilis aulae 10 transiit, illaesum servavit casta pudorem, 11 et reliquam vivens egit sine crimine vitam, 12 hinc illi prius augustae data cura puellae, 13 mox et fida comes numquam discessit adultae 14 a latere : ipsius curas arcanaque mentis 15 omnia cognovit, nec quidquam regia virgo 16 majus adorta rei est, consulta non prius illa. 17 Namque (in) difficiles alias morosa senectus, (cf. note dans la version 18 quaeque solet tristes animis et reddere vultu, ‘doc’ du texte scandé) 19 hanc mage jucundam teneris gratamque refecit 20 virginibus, laetum nihil ut depasceret aetas. 21 Unde coli ut genitrix, et mater ut altera regum 22 commeruit dici, comis simul, et gravis aeque.

140

23 Ut vero fert ipsa bonos bona vinea fructus, 24 et similes pulli generosa matre creantur : 25 sic fortes dedit illa viros ; sed laudibus unum 26 militiae, aequantem veterum quoque facta virorum 27 fortia, Taurini qui nunc in finibus agri 28 dux magnus, Francis Insubrum debita regna 29 paulatim molitur, et oppida singula carpit. 30 Illa quidem meliora tenet promissa beatis 31 nunc loca, nec vitae, sinerent si numina, reddi 32 atque iterum cupiat mortale resumere corpus. 33 Horrificis quondam ceu tempestatibus acti 34 Ionio procul in magno, si forte remissa 35 vi maris appellant reduces ad littora nautae, 36 nolint post rapidis iterum se credere ventis, 37 nolint et decursa pericula rursus adire, 38 spes licet ingentis potiundi affulgeat auri. 39 Quo minus est nobis illius morte dolendum, 40 quae bona mutavit moriens mediocria summis : 41 nunc conviva deum, pulchri nunc civis Olympi 42 omnes infra se positas despectat humi res. 43 Lugenda illorum potius sunt funera, caecae 44 more vetustatis, qui dum vixere, profundis 45 immersi jacuere malis, nec turpius ullum 46 sunt veriti facinus scelerata admittere dextra ; 47 quos tamen exstinctos, offensi numinis ira 48 aeternique manent non deficientibus ignes 49 corporibus. Tanto gravior vindicta deorum est.

AD MARGARITAM, REGIS SOROREM.

E4_6 v.1 Mentito toties Remorum et nuper in urbe, 2 et post litterulis, modo quas Dunensis ab agri 3 Castello dedimus, vix aequum parcere. Eumdem 4 Namque bis ad lapidem scopulumve impingere turpe est. 5 Praeteriere dies condictaque tempora. Quod si 6 ad nova te promissa vocem nunc spemque futuri ; 7 non credas etiam jurato et vera loquenti, 8 non si succedam foribus tuaque ostia pulsem ; 9 atque haec poena vetus mendaci debita linguae, 10 quam subeam patiens, si non aliena potestas 11 hujus tota rei sit, non mea. Namque putare 12 noli me lentis manibus mollique lacerto 13 hoc opus aggressum ; quem si natura tulisset 14 ignavum, mollem, pigrum, requietis amantem, 15 at permulta domum retrahant tamen : optima conjux, 16 tum desideriumque urbis rerumque mearum, 17 imprimisque tui : facies me cujus et oris 18 gratia tam reficit, quam verno tempore flores 19 purpurei gratum spirant carpentis odorem 20 naribus, et recreant omnes in corpore sensus ; 21 quam fluvio mersata diu, perfusa vel imbri, 22 longa fovent volucres aprico littore colla, 23 et madidas gaudent expandere solibus alas.

141

24 Quid faciam ? Possumne reos urgere morantes 25 pignoribus captis, coeptumve relinquere crimen ? 26 Hic, dicent, nobis operam non praebuit, urbem 27 dum properat fugiens, patriosque revisere fines 28 corripuit spatium concessi temporis, ex quo 29 ornandae litis nobis erepta facultas ; 30 aut aliud fingent maledictum atrocius illo. 31 Quin et sarcinulas cogenti atque ire parato 32 objicitur nova cura, novique repente labores 33 incurrunt : aliud jubeor cognoscere crimen, 34 commissique reo mores inquirere testis. 35 Accipio mandata, geroque ex ordine morem. 36 Credo aliquod propriumve meum, facinusve paternum 37 ulcisci voluisse deos, et carceris instar 38 hunc mihi poenarumve locum tribuisse merenti. 39 Te memini, te, virgo, priusquam extruderer istinc, 40 praesentire malum hoc veniens, nostramque dolere 41 saepe vicem, quia nec capitalis quaestio nostris 42 apta videretur vel congrua moribus esse. 43 Quod si praescisses longum fore, qui tuus erga 44 nos amor est, numquam discedere passa fuisses. 45 Huc aliquis saltem veniat dimissus ab urbe 46 nuntius, optatis implens mihi vocibus aures, 47 teque ferens, sicut primis consuestis ab annis, 48 Reginam pariter duo rari exempla pudoris 49 vivere conjunctas animis, recteque valere. 50 Te quoque fraterno, atque illam gaudere mariti 51 jucundo reditu, et claris ex hoste triumphis ; 52 et populum clausis circum delubra tabernis 53 ire Deo grates tantis successibus actum. 54 Verum Mercurius nos has retrusit in oras, 55 quas adeunt nulli, per quas nec transitus ulli est ; 56 et nisi spes primis affulgeat alma calendis 57 promittens operi supremum imponere finem, 58 Janus et incipiente bifrons me liberet anno, 59 forsitan huic possim succumbere, virgo, labori.

IN FRANCISCI ILLUSTRISSIMI FRANCIAE DELPHINI ET MARIAE SERENISSIMAE SCOTORUM REGINAE NUPTIAS.

E4_7 v.1 Mene etiam cantare jubes et ludere versu 2 necdum maturae teneros aetatis amores, 3 quos insueta Venus lasciva compede vinxit 4 ante diem, thalamoque pares sociavit eburno ? 5 Digna magis placidis vatum quos educat aula 6 res erat ingeniis, vel docta Lutetia fundit 7 quos gremio fecunda suo : mihi publica rerum 8 cura gerendarum sensus effecit amaros, 9 laetitiamque omnem vetulo gravis abstulit aetas. 10 Ipse quidem satis usque satis fecisse videbor, 11 attulero causas properati foederis hujus 12 reges et populos inter duo ; namque maligne 13 quidam homines etiam haec vulgo connubia rodunt.

142

14 Non quo more solent humiles de plebe mariti 15 exspectare, pilus dum mentum mollis inumbret, 16 et justae vigeant robusto in corpore vires, 17 sic reges faciunt. Licet illis ducere lectas, 18 quandocumque volunt, quacumque aetate, puellas, 19 in magno numero. Personis regia paucis 20 progenies, paucis domibus concluditur arte. 21 Unde semel neglecta prior quo se obtulit istis 22 condicio, frustra similis venientibus annis 23 quaeritur. Hinc natis quandoque superbia patrum 24 obfuit, innuptaeque domi mansere puellae, 25 et solae in vacuo longum gemuere cubili. 26 Nulla expers adeo prorsus fortuna malorum est. 27 Sed par non aliud convenit pulchrius umquam 28 nobiliusve. Puer vultu facieque decora 29 jam magni fortisque futuri principis olim 30 dat clarum specimen : super haec quoque plurima in illo 31 semina virtutis sunt non obscura paternae. 32 Illa autem praestat reliquis pulcherrima forma 33 virginibus, comitesque suas supereminet omnes : 34 adspectu veneranda, putes ut numen inesse, 35 tantus in ore decor, majestas regia tanta est. 36 Accessere etiam divinae Palladis artes, 37 et major sexu prudentia, major et annis. 38 Quae bona, si posita in mediocri sorte fuissent, 39 per se magna tamen poterant atque ampla videri. 40 Lucent illa quidem mage regibus insita magnis : 41 tum decus accipiunt a regibus ipsa vicissim, 42 splendidior gemma ut meliore inclusa metallo. 43 Accipe nunc quid opum vel uterque, vel altera dotis 44 contulerit. Puer Henrici spes magna parentis 45 unus, et imperii Francorum ac nominis heres 46 designatus : at illa suo regina marito 47 Scotorum tabulis regnum dotalibus affert. 48 Parvum, inquis, parvum fateor, componimus illud 49 si nostro ; sed cujus opem sensitque paratum 50 non semel auxilium labefactis Gallia rebus. 51 Cum bellum gererent nostris in finibus Angli, 52 desertam illorum patriam simul agmine facto 53 Scoti incursabant ; metus hic sua protinus illos 54 respicere, et nostris cogebat cedere terris. 55 Quin etiam tellus his tam fecunda virorum, 56 tamque ardens animus bellique incensus amore, 57 ut cum alius premeret vicinum exercitus hostem, 58 suppetias alius nobis laturus eodem 59 tempore, caerulei transmitteret aequora ponti. 60 Pro quo rex Scotus frater sociusque vocari 61 Regibus a Francis meruit, stipantque frequentes 62 semper adhuc Scoti Francorum corpora regum. 63 Nunc quondam socia, et longo divisa locorum 64 atque maris tractu, vivent et legibus iisdem, 65 et discent uni domino parere libenter 66 regna duo. At medii qui sunt utrisque Britanni 67 forsitan hostiles animos odiumque remittent, 68 heredique ferent materni sanguinis ultro 69 imperium. Vel, si malint contendere bello,

143

70 discent quid virtus possit conjuncta duorum. 71 Magna quidem memoro ; sed enim dii cetera, Guinis 72 excisis captoque jubent sperare Caleto. 73 At vos laetitia, Galli Scotique, solutos 74 exhilarate animos, atque omnem ponite curam ; 75 tuque, Errice parens, et tu, Catharina, bonorum 76 tot regum genitrix, et tu, soror optima regis ; 77 vos etiam fratres duo gentis lumina nostrae, 78 clari ambo studiis civilibus, alter et armis, 79 quorum pulchra soror regi est enixa marito 80 hoc decus. Ille quidem moriens haec tanta videre 81 gaudia non potuit. Natorum cura suorum 82 si qua tamen reliqua est patribus jam lumine cassis, 83 ipsum credibile est laetari virgine tali 84 et tanto genero, graviter neque ferre vetustum 85 gentis adoptivo cognomine crescere nomen. 86 At mater regina libens spectacula cernat 87 haec oculis, nec ferre viae cursusque laborem 88 extimeat, nec se rapidis committere ventis. 89 Sed potior pietas, et rerum publica cura 90 distinet, invitamque locis consistere cogit. 91 Omnes praeterea quibus aut bona, vel quibus aequa 92 mens fuit, hunc faustis fortunatisque diebus 93 inseruere diem, atque ejus meminisse nepotes 94 praecipiunt. Ipsi reges, quos ordine stantes 95 cernimus ex altis fora despectare columnis, 96 exsultasse mihi, signumque dedisse videntur 97 laetitiae. Tanto mage ferrea corda quibusdam 98 sunt hominum, quam vel statuis e marmore ductis. 99 Nam quid jactatas memorem per compita voces, 100 multorum et fictas lacrimas, periisse ferentum 101 omnia, et abscissam longos spem pacis in annos, 102 si Francis illaesa fides Scotisque maneret ? 103 Quin etiam, versis animis, nova foedera regem 104 atque alias aliasque nurus spectare jubebant : 105 unam autem gemina, credo, jam prole parentem, 106 bis totidem natam quot regis filius annos, 107 quae res visa parum, vel iniquis auribus, aequa. 108 Idcirco regi confingitur esse Philippo 109 nubilis et matura viro jam filia, nobis 110 quam spondere velit, finemque imponere bello. 111 Haec primum fabella creavit regis amicis 112 invidiam : detecta, aliquo post tempore, risum 113 commovit populis. Tam vana et turpia livor 114 saepe malus stultos adigit prorumpere verba : 115 Quos ego commoneo, perfectis denique rebus, 116 desinere in vulgus pueriles spargere nugas, 117 desinere et quae visa Deis sunt tendere contra. 118 Num studiis, genere atque opibus, num denique forma 119 invenient aliam quae se huic componere possit ? 120 Quid promissa fides, cum flens regina puellam 121 mater adhuc teneram regi transmisit, et illo 122 pignore firmavit tabulas et pacta futuri 123 conjugii ? Vel tot precibus votisque petitam 124 perfidiosa suus nunc Gallia reddat amicis ? 125 Illa viro despecta, alii cum nupserit, omnem

144

126 semper agat vitam non immemor ante repulsae, 127 et justum cupiens ulcisci irata dolorem, 128 cum ducibus nostris gerat implacabile bellum ; 129 aut foede populetur agros, aut navibus ignes 130 injiciat, nostrique infestet littoris oram. 131 Ut nec commoveat sese, tamen Anglia nullum 132 a tergo metuens, conscensis navibus, hostem, 133 taetra magis belloque incumbat durior uni. 134 Sic nobis veniat cum damno dedecus ingens. 135 Dii, tantum prohibete malum, atque avertite nostris 136 verticibus ! Nimis illa nimis cum dote remissa 137 gentis Aquitanae conjux magno stetit olim 138 regibus. Hic nostras veterum malus error avorum 139 erudiit mentes, et cernere fecit acutum. 140 Vos inimicitias, odia aut privata secuti, 141 non potuistis item perpendere, quid sit honestum, 142 et quid damnosum, aut communiter utile nobis. 143 Tempus erit, cum laeta domus se regia tollet 144 natorum numero et divinae stirpis honore. 145 Quot dabit illa viros, tot erunt tribuenda viritim 146 regna superstitibus. Continget Gallia primo ; 147 proximus Insubrum populos omnemque tenebit 148 Italiam, Alpinis a montibus usque Tarentum. 149 Hic Scotis et jura dabit ; reget ille Britannos ; 150 accipient alias alii mox ordine sedes. 151 Sic totum natis genitor dispertiet orbem. 152 Haec mihi namque suo vati praedixit Apollo, 153 quae mea posteritas, ut spero, laeta videbit, 154 et dicet (si nostra manent modo carmina) dicet : 155 ista olim jam noster avus ventura canebat, 156 maxima pars hominum fieri cum posse negaret.

AD CAROLUM LOTHARINGUM, CARDINALEM.

E4_8 v.1 Hunc etiam cari morbo qui forte nepotis 2 restiterat, vestri gregis unum subtrahis. O me 3 Pegasus hinc aliquis raptum per inania caeli 4 nubila felici Remorum sistat in urbe, 5 te videam studiis avide cupideque fruentem 6 prima luce ; dein, cum tertia fugerit hora, 7 irriguos longis obeuntem passibus hortos ! 8 Quid si te sacris operantem, magne sacerdos, 9 quid si conspiciam ex alto pia verba tonantem ? 10 Nae magis oblecter, quam cum laudata legenti 11 principis obsigno rescripta, precesve nocentum 12 cognosco. Tum si miserum fortuna molestis 13 eripuit fucis, silvae secreta propinquae 14 excipiunt, sterilesque perambulo solus arenas. 15 His tectus latebris aliquid vel cogito mecum, 16 scribo, legove, nec exigitur pars ulla diei 17 laetius. O miseros vani quos plena tumultus 18 vita juvat resonansque forum clamoribus altis ! 19 Atque ego praecanis et mento et crinibus essem

145

20 unus in his, nisi tu solvisses vincula dextris : 21 victor ut Alcides eduxit Thesea vinctum 22 infernis domibus. Sed enim tibi gloria major 23 surgit, ab immundis lustrata sordibus ara 24 Justitiae, quamvis obtrectet turba malorum. 25 Parca, tenax, et amans lucri natura, gravate 26 largitur quas res pretio mutare solebat. 27 Nec si tantumdem mercedis fiscus avaro 28 annumeret, non ille reis auferre licenter 29 malit, et infami probrum conjungere lucro. 30 Impius ut poscat non tam stipendia miles, 31 quam scelerum veniam libertatemque vagandi 32 per socias impune domos : quod si mala tantum 33 consuetudo valebit, ut utile vincat honestum, 34 non ideo minor hujus erit post gloria facti. 35 Quondam etiam jacuit praesens incognita virtus, 36 quam mirata sequens aetas est deinde nepotum. 37 Ecce tibi veniunt, qui legem principis ultro 38 accipiant, legisque auctorem ad sidera tollant.

AD MARGARITAM, REGIS SOROREM.

E4_9 v.1 Afflictum, regina, malis, et pondere pressum 2 invidiae, tua me virtus et dextra levavit : 3 illa quidem fessis hominum succurrere rebus 4 sueta prius, sed adhuc illustri cognita nullo 5 conatu, nullaque insignis et ardua palma. 6 Haec tibi pugna semel forti pugnata lacerto, 7 haec magnum praeclara dabit victoria nomen, 8 et posthac documento aliis erit omnibus, ipsos 9 nec contra reges, nec contra exsurgere regum 10 divinam sobolem, stultorum more gigantum, 11 qui se divitiis freti jactare per urbes 12 et jam magnanimis opponere regibus audent ; 13 qui cum auro parere sibi mortalia cogant 14 omnia, mercentur titulos, mercentur honores. 15 Indignum clamant tantum potuisse sororem 16 regis apud regem, atque suas cecidisse queruntur 17 ad terram fractas, hoc tamquam vulnere, vires. 18 Qui te condemnat responsum non feret a me, 19 sed mage stultitiae damnabitur. Ac mala quondam 20 verba Deos contra si proferat impius, illos 21 excusare alius, defendere nemo laboret ; 22 parcere sed dictis jubeat, linguamve recidi 23 insano. Jam ferri adamas ut respuit ictum, 24 haud tua vita secus spurcae convicia linguae 25 rejicit. At nimia haec tua nostri cura notatur. 26 O plebs o ! Et vulgus amans sua commoda tantum ! 27 Quid pede tu reges tecum metiris eodem, 28 nec curare putas aliena ? Sed est tamen inter, 29 est te non minimum discriminis inter et illos ; 30 tu tibi, non aliis etiam prodesse laboras. 31 Regum progenies caelo cognata, bonorum

146

32 more deum, nobis et nostrae tota saluti 33 invigilat, multaque suos ope gaudet amicos, 34 gaudet et auxilio studiis opibusque juvare. 35 Nec vero tantum, si res tua, virgo, fuisset, 36 navasses operae : jamdudum sponte dedisses 37 victa manus. Ego me fateor non ante merentem 38 haec cepisse tuo bona munere ; sed neque dignum 39 pro quo susciperes tantos, regina, labores, 40 et pro quo certamen atrox pugnamque subires : 41 nec mea causa tamen, quamquam sermone potentum 42 et linguis vexata fuit petulanter iniquis, 43 non sese ratione potest causaque tueri. 44 Stat mecum imprimis, stat regis aperta voluntas 45 tot verbis testata palam, totiesque frequenti 46 conventu procerum, toties adstante senatu : 47 regis in arbitrio porro est unius honores 48 largiri quibus ipse velit, qui morte caduci 49 rursus ad auctorem redeunt, neque deinde sequuntur 50 heredes, alia ut proprio quae jure tenemus. 51 Concessis tantum licet his, dum vivimus, uti. 52 Hunc ergo, si me voluit, cum posset, habere, 53 cur adimis, cur rege datum mihi tollis honorem ? 54 Nam cessum a moriente mihi donaverat, inquis, 55 ille prius, potiorque mea est sic tempore causa. 56 Dicere te possum mentito nomine regi 57 obrepsisse, mihique adeo nec futilis auctor 58 rex erit. Audisti et meministi saepe querentem 59 tantum audere homines, ut fraudem innectere regi 60 haud dubitent. Cujus neque te Cornelia facti 61 solvit adhuc meritis debes quas, improbe, poenis. 62 Sed fac te poenis et legibus esse solutum, 63 atque impune tibi licuisse obrepere regi ; 64 non tamen hunc etiam poteris dissolvere nodum. 65 Si monstras regem pure donasse, remitto ; 66 sin est condicio verbis adjecta disertis, 67 si quadraginta superaverit ille diebus, 68 quem biduo summum triduo post constitit aegrum 69 interiisse, potes cesso contendere jure 70 esse tuum, quod sors et rerum tristis ademit 71 eventus, cum sit cedentis morte soluta 72 cessio ? Sed positam contendis tollere legem. 73 Aio ego, rex ait ipse, negas tu : Cui mage par est 74 credi ? Nempe recens factum est, et non ita pridem 75 res ea gesta. Sedet qui testis et arbiter idem, 76 cujus nulla fidem labefactat gratia, nulla 77 suspicio minuit, mentitum dicere regem, 78 illius ejurare forumve audebis iniquum ? 79 Rursus, jure negas factum, et me legibus urges. 80 Hic magni quoque regis in artum immensa potestas 81 cogitur, augustosque patres pulsare vetatur. 82 Quid tu dandorum leges praescribis honorum 83 regibus, et falsos trahis ad tua commoda sensus ? 84 Unde ad nos venit, dic sodes, clausula, cessas 85 quae jubet esse ratas ita spes, cessumque valere 86 si quadraginta post vixerit ille diebus ? 87 Non descripta sacris ad res exinde profanas

147

88 transiit ? At sacrum prohibent quoque vendere leges. 89 Tu tamen hac ratione forensem excludis honorem, 90 ut sacrum nec vendibilem, praeclarus et auctor 91 juris et interpres. Nam cedere sacra profanis 92 si minus est licitum, cur sit meliore sacrorum 93 cessio jure, nec eventu suspensa futuro 94 confestim valeat, cum cetera quae prope nostro 95 sunt in mancipio, mox publica munera quamvis 96 cessa cadant, nisi legitimum decurrere tempus 97 cedenti post fata dabunt, iterumque recurrens 98 luna dies certos languentem viderit aegrum ? 99 At meruit vivens ea praemia ferre Poterus : 100 commeritum certe fateor, dignumque videri 101 in medio statuam cui ponat curia templo ; 102 nec regis studium retraho. Sed utrilibet ipse 103 cum posset dare, si mihi dat, non eripit illi. 104 Nec vero semper tribuit plus ille merenti ; 105 et favor et meritis interdum gratia praestat. 106 Nec semper dives melior praelatus egeno est ; 107 nec tam augenda novis opibus locupletis amici 108 copia, quam miseri atque inopis fortuna levanda est. 109 Adde quod heredis persona remotior uno 110 ipsa gradu, nec saepe refert probitate parentes, 111 non etiam patrio semper succedit amori. 112 Quamquam hic nulla mei ratio fuit, ille sorori 113 promissum vetus exsolvit. Me jussit ab illa 114 accipere, acceptum voluit me ferre sorori. 115 Ergo si meritis res penditur, haud sua quisquam 116 contulerit, regina, tuis. Nunc falce premendae 117 quorumdam voces hominum, qui fronte severa 118 magnificisque solent aliena reprendere verbis. 119 Ambitiosa quidem res est viventis honores 120 poscere. Quid nimium, fateor, si patris amorem, 121 si majore aliquid studio fecisse puellae 122 dotandae causa, non excusabile factum 123 indulgentis erit genitoris ? An illius annos 124 corripui, vitamque veneno aut fraude petivi ? 125 Tu vero custos aegrique fidelis amicus 126 cum pretio tibi sacrum esses depactus honorem, 127 quid tum, quid porro cupiebas ? Nempe quid ? Aegri 128 interitum nisi mox celerem, rata quo magis esset 129 pactio, mancipiumque rei tibi cederet emptae ? 130 Confer utrumque simul factum, nihil esse videbis 131 quo te praecipue tollas. Verum audio patres 132 collaudasse tuum. Taceo, ne cogar in ipsos 133 dicere, quos semper colui, quos semper amavi. 134 At malus est judex omnis qui rumpitur intus 135 invidia, qui se medium fert litibus ultro, 136 inque sua cupide properat jus dicere causa. 137 Victus, ad heredem nos rejicis. Illius urget 138 gratia nos populique favor, nomenque parentis. 139 Si gener aut natus patris sibi poscat honorem, 140 vix habeam certe contra quid dicere possim : 141 hoc nisi magnificis ita visum regibus esse, 142 quorum est arbitrii res tota. Sed hic neque genti 143 gloria, nec deductus honos majoribus olim

148

144 quaeritur heredi : tantum pro merce reposcit 145 illicita pretium patris praedivitis haeres 146 filius. Aude illi factam nunc dicere fraudem. 147 Adspice quae contra fuerit mihi causa parenti : 148 scilicet ut nubat juveni dotata marito 149 filia. Quam sine dote viro si tradere possim, 150 et praesens aliunde mihi sit copia, numquam 151 ad regem toties adeam regisque sororem. 152 Me mea paupertas jam multos impulit annos 153 regi ferre preces, et natae poscere dotem. 154 Dat bonus, accipio ; nec eo sum ditior uno 155 asse ; quod accepi mox annumerare necesse est. 156 Hic capit, ut condat, vel avaro in fenore ponat. 157 Sed vos urbani locupletes atque beati, 158 vobiscum certare alios scelus esse putatis, 159 propter divitias, quibus omnia ducitis aequum 160 cedere, propter opes, quibus et regnatis in aula, 161 oppidaque et vicos vestra dicione tenetis. 162 Saltem aliquid virtuti, aliquid concedite nobis. 163 Si locus est aditusque ad publica munera solis 164 divitibus, si nil inopes sperare jubentur, 165 nil a rege ferunt : studia omnia ubique necesse est 166 concidere, et virtutis iter studiumque relinqui. 167 "At vos cum vestris potius pereatis amicis, 168 hoc est cum nummis, quam tot bona scripta, tot artes 169 ingenuae jaceant, et virtus optima rerum."

AD CAROLUM CARDINALEM LOTHARENUM.

E4_10 v.1 Si pacem tecum referes, tua munia regi 2 et populo non grata minus promittere possum, 3 quam fraterna fuit nuper victoria pulsis 4 hostibus, et capto magna cum laude Caleto. 5 Ingenium tibi dii, sermonem et verba dedere, 6 queis animos regere, et quovis impellere possis. 7 Nec renuunt hostes, nec pacem nolle Philippus 8 dicitur. At Christerna sui cupidissima nati, 9 non umquam teneris missura amplexibus illum est 10 quem bello speret nequidquam posse teneri. 11 Quo sit nostra loco, quo res, neque te fugit, hostis : 12 opprimimur Celtae pariter Belgaeque malorum 13 ingenti cumulo, quae nos accersimus ipsi. 14 Jam nimium longo vexatur lassa duello 15 Gallia, jam rerum damnosa mole fatiscit. 16 Praecipites coguntur agris migrare coloni, 17 Atque alio sub sole novas sibi quaerere sedes : 18 ipsa quoque immodicis plebs vectigalibus impar, 19 oppida certatimque domos et tecta relinquit. 20 Nobilitas longae sumptus et ferre laborem 21 militiae se posse negat. Nec jam locus usquam est 22 pressa mali videas ubi non vestigia tanti. 23 Quis modus irarum, finisve aliena petendi ? 24 Hoc animis odium, lacrimosi et semina belli,

149

25 jamdudum, jam tempus erat deponere reges ; 26 jam satis experti bello, quid possit uterque, 27 quasque trahat secum et quantas in proelia vires. 28 Barbarus externis ideo conscribitur oris 29 miles, ut obversa Turcis statione relicta 30 ferrum in nos amens in nostraque viscera vertat ? 31 O caecas hominum mentes ! Dum mutua stulti 32 pastores odia exercent, lupus intrat ovile, 33 seque super caulas saltu jacit, et pecus omne 34 dentibus infrendens laniat, pecorisque magistros. 35 Namque malum hoc domibus si nondum abrepere vestris 36 sensistis, moveant aliena pericula saltem, 37 et Rhodus, et patruo non pridem erepta, Philippe, 38 Buda tuo, et miserae bis jam tentata Viennae 39 moenia, quae tristem dederint si versa ruinam, 40 pugnandum hic nobis vicini ad flumina Rheni 41 cum Turcis erit atque Scythis, cum milite Graeco. 42 Forsitan hujus erunt tot tantaque praemia belli, 43 ut valeant abolere metum victoribus omnem : 44 nempe aliquod positum est opulentum et nobile regnum 45 in medio, lateque patens provincia, parti 46 alterutri cessura deum quae munere vincet. 47 Huc ades, atque ex praeteritis venientia rerum 48 collige ; non obscura dabunt se signa futuri 49 temporis. Istorum donec vixere parentes, 50 triginta totos bellum gessere per annos, 51 exhausere suas profusis sumptibus urbes, 52 multa virum turpique dederunt millia leto. 53 Et quid post tantos morientibus usque labores, 54 quid lucri rediit ? Prorsus nihil. Utraque multis 55 saepe malis concussa, steterunt finibus iisdem 56 regna tamen, nec quidquam alter decerpsit ab agro 57 alterius : tam saepe cadunt studia irrita regum. 58 Alter quin etiam senior jam plenus honorum, 59 cum juvenem amisso regem genitore superbus 60 despiceret, nec stare paterno foedere vellet, 61 illi congressus male, fugit, et arma coactus 62 ponere, et infelix patriis decedere regnis : 63 ut vivens funus sibi duceret, atque sepulcri 64 ultima in Hesperia solemnem conderet aram. 65 Vertit post paulo fortuna, vicemque Philippus 66 reddidit Errici ducibus ; nec longa fuere 67 gaudia victori, capta mox urbe Caletum, 68 et penitus nostro depulsis orbe Britannis. 69 Nunc iterum summis bellum reparatur utrimque 70 viribus, ac si primum hodie nova proelia tentent. 71 Quando igitur sine pace nequit manus ulla mederi 72 tot tantisque malis, adhibe vim pectoris omnem, 73 ingenii, linguaeque, ac vocis melle fluentis 74 suavius. Hanc nobis optatam confice pacem, 75 Lotharene ; tibi debebit Gallia multum. 76 Nil te, pontificis cura, nil dignius umquam 77 suscipies. Mandata tui suprema magistri, 78 promissam pueroque fidem servare memento. 79 Hoc faciens, querna in reditu cingere corona, 80 et meritum Patris patriae cognomen habebis.

150

AD AMPLISSIMUM ILLUSTRISSIMUMQUE PRINCIPEM CAROLUM CARDINALEM LOTHARINGUM. EPIGRAMMA.

E4_11 v.1 Hoc etiam loculis munus tibi, Carole, nostris 2 mittimus ; hoc gratum, Carole, munus, habe. 3 Est parvum, fateor : verum quo forma regendi 4 expressa est magni quamlibet imperii. 5 In multis haec pauca manu praecepta notavi, 6 visa mihi nostris moribus apta magis : 7 quae rex te longe discet meliore magistro, 8 seque patris dignum reddet imaginibus.

MICHAELIS HOSPITALII EPISTOLARUM LIBER V.

(2121 vers)

DE SACRA PRANCISCI II GALL1ARUM REGIS INITIATIONE REGNIQUE IPSIUS ADMINISTRANDI PROVIDENTIA. SERMO. E5_1 v.1 Caelesti est oleo Mariae puer unctus ad aram 2 Virginis : hoc felix ut sit faustumque precamur ; 3 Tithoni longos superet vel Nestoris annos. 4 Talibus interea discat regnare magistris, 5 quales non alios regum prior extulit aetas, 6 nec quondam puero delegit mater Achilli. 7 Discat difficilem longe plus omnibus artem, 8 antiquos ut amet regere et defendere fines 9 imperii ; dominis quae sunt aliena relinquat. 10 Illum vicini reges venerentur, ut alto 11 sanctum aliquod terris demissum numen Olympo : 12 illius externi cupiant componere lites 13 arbitrio populi, cupiant discedere bello. 14 Nec tam fortis amet dici, quam justus, et armis 15 parta per humanas fugiat cognomina caedes. 16 Observet promissa fidemque immobilis hosti,

151

17 nec pacem in bello, neque bellum in pace requirat. 18 Aut quid discipulos Christi nos esse fatemur, 19 si nulla in nobis expressa illius imago est ? 20 Haud minor in patriam pietas civesque tuendos 21 cura sit, ut patrium bonum illis praestet amorem. 22 Tardus et ad poenam dubiis, idem acer apertis 23 criminibus vindex, rigidus legumque minister. 24 Nec res judicio finitasque ordine lites 25 rescindat, nec supplicio poenave nocentes 26 damnatosque levet, legum nec vincula solvat. 27 Sive magistratus, sacrorum sive legendi 28 pontifices, secum ipse diu multumque requirat 29 ecquis apud cives tanto sit dignus honore, 30 nec precibus, pretiove locum det, equisve citatis ; 31 more sed antiquo, lecti proscribat aperte 32 pontificis nomen, vel judicis. Audiat omnes 33 quorumcumque hominum voces et dicta. Morando 34 consilium melius capiet, neque sero pigebit 35 agnovisse malum re denique turpiter acta. 36 "Quos non fallit enim reges inscitia rerum ? 37 Aut quaenam vitare dolos prudentia possit, 38 uni cum plures ficti insidiantur amici ?" 39 Nam quandoque dies veniet metuenda futuri 40 judicii, quam nemo diem rex, sive senator, 41 sive magistratus fugiet. Poscetur ab ipso 42 principe non tantum rerum quas gesserit ipse, 43 subtilis ratio ; verum et quas gesserit olim 44 improbus aut judex, aut prava mente sacerdos, 45 aut alii, quibus est delata a rege potestas. 46 Ille miser poenas alieni criminis, immo 47 exsolvet proprii, qui non providerit ante 48 quos, quibus immeritos vivens mandaret honores, 49 quosve minus dignos sacris praeponeret aris. 50 Nec mihi dignus erit divina humanaque jura 51 qui didicit, si non idem conjunxerit aequi 52 atque boni studium, si non pietatis amorem ; 53 et nisi pauperibus faveat, locupletibus aeque, 54 et nisi templorum reditus largitur egenis. 55 Quo mihi nobilitas, quo vana scientia rerum, 56 si pietas aberit sacris, a judice virtus, 57 si venalis erit praetor ; si fonte lavamur, 58 ungimur, et terra depenso condimur auro ? 59 Ex his nulla igitur reditura pecunia rebus 60 regali fisco, reditura est nulla ministris. 61 Nec tamen ille suos, nec quos respublica nummos 62 suppeditat, demens alios convertet in usus : 63 nec dabit indignis, nebulonibus, aut parasitis ; 64 sed bonus ut tutor, qui se rationibus olim 65 cogitat adstrictum, summa pietate fideque 66 rem geret, atque novi resecabit inania luxus 67 instrumenta ; modum veterem patriumque reducet 68 vestibus et mensis. Sic vectigalia porro, 69 quae vis praeteriti suasitque injuria belli, 70 par erit atque decens immensa remittere plebi ; 71 contentum parvo paucis nam rebus egere 72 convenit. Ulla tamen rodat ne bestia fiscos,

152

73 neve palatinus sorex, aut blatta videbit. 74 Scilicet haec pridem toto foedissima regno 75 invaluit pestis, viresque et robora pascit 76 imperii ; vix quarta redit vel tertia regi 77 pars canonis, nimium multi regalibus uncas 78 admovere manus loculis. Revocandus in artum 79 ille ingens numerus, frenanda licentia furum. 80 Quo magis id fiat, neve haec scelerata propago 81 patronos habeat defensoresque nefandi 82 criminis, hoc mihi saepe monendum et saepius, omnes 83 abstineant donis, praesertim quique futuris 84 judiciis praeerunt, et quorum est summa potestas. 85 "Tam firmum nihil est, tam clausum, aut denique sanctum, 86 quod non expugnet vis auri ; nec minus est fur 87 qui praedae partem capit, ac qui surripit ipse." 88 Tu furem excusas regi corruptus ab illo, 89 restituisque loco damnatum, turpiter unde 90 exciderat. Quid agis ? Nempe hoc, furetur ut ante. 91 Quid, praeter veniam, censes cum praemia furi 92 danda velut merito ? Pudor est, pudor addere plura. 93 Ergo paucorum fidei mandabitur arca 94 publica ; nam valde est custodia lubrica nummi. 95 Ipsi custodes custodis egere videntur. 96 At fiscos augere malis rationibus ullis 97 ne cupiat, fictique suos ne criminis umquam 98 insimulet, justove rei, nec fine peracti, 99 ne bona liberto properet donare potenti. 100 Saepe bonus minimeque nocens sectoris avari 101 opprimitur studiis, et crimine concidit uno, 102 quod pulchras aedes, vel opimum possidet agrum. 103 Ne mimis etiam vel delatoribus aurem 104 praebeat, injustove sinat succumbere quemquam 105 judicio, ne pro compertis atque probatis 106 accipiat, quae vox inimica vel aemula finxit. 107 Turpe quidem miseros vita spoliare bonisque : 108 turpius at recti specie falsisque latenter 109 testibus appositis, et judice non satis aequo. 110 Condemnat cupide nimis illum praetor iniquus, 111 cui putat iratum regem, vel regis amicos. 112 Quo gravius peccant patulis qui crimina reges 113 auribus accipiunt quae de quocumque feruntur ; 114 praesertim invisum vel detestabile crimen 115 cum forte arguitur reus admisisse, velut si 116 majestas populi vel regis laesa putetur, 117 intendit partes animum quaesitor in omnes, 118 ipsa fidem, simul est audita calumnia, fecit. 119 Occidit infelix intra ipsa exordia nullo 120 saepe suo merito ; sceleris vel temporis ardens 121 invidia potius. Neque post adjuverit illum 122 commonstrare dolos, fictumque ostendere crimen. 123 Prima semel defixa animis haesere, nec umquam 124 stultitiam volet ille suam quicumque fateri, 125 credulus et praeceps ; sed prima tuebitur usque, 126 et semel offensum constans offendere perget. 127 Quaerendum fuerat, quis sit delator, et in quem 128 dicat, quove animo : prior ejus vita reine

153

129 absentis melior. Nam qui bonus ante fuisset, 130 ausum immane nefas subito, vix credere par est. 131 Si tamen urgetur res suspicione, vocandus 132 est reus, objecto coram ut se crimine purget. 133 Horrebit vultum falsus delator, et ipso 134 adspectu confusus erit, dignamque subibit 135 pro scelere immani tanto sub judice poenam. 136 At delatorum genus utile, saeva nocentum 137 ne regem lateant peccata, bonosque malosque 138 ut quamvis absens facile internoscere possit. 139 Est ita ; dum norint sibi non impune futurum 140 si quid in auriculam mendax effundere lingua 141 ausa fuit. Tua me bis, Carole, dextera salvum 142 praestitit a rabidi ferali dente leonis ; 143 nec metuam diras umquam te vindice linguas. 144 Atque utinam quam se praeclara est ultus Apelles 145 insignis tabula, tam nostro carmine possim 146 exprimere, hoc quam sit taetrum exitialeque monstrum 147 regibus et populis, quantas det saepe ruinas. 148 Ostendam plane quibus orta Calumnia surgit 149 principiis, ut avaritiam, torvumque tuentem 150 invidiam comites secum trahat, ut mala blandis 151 insinuet dictis, et blando carmina vultu. 152 Regem autem stupidum, buccisque fluentibus, ore 153 distorto, foeda facie, rudentis aselli 154 auriculis, quocumque vocaverit illa sequentem. 155 Ipsius ante fores delator et ostia circum 156 excubat observans, ut verus nequis amicus 157 ingrediens somno stertentem suscitet alto. 158 Et faciat tenebris amotis cernere verum. 159 Sic perit ille miser fictis ignarus et absens 160 criminibus, quoniam purgandi oblata potestas 161 nulla sui, vel rege aliud curante, vel istum, 162 ut magnum longumque nimis, fugiente laborem. 163 Fac non nolle, tamen studiis illius honestis 164 obstabunt, aliique moras et tempora nectent : 165 praetermissa semel referet se occasio numquam. 166 At noster faciles aditus venientibus ultro 167 praebebit populis, oblatos ipse libellos 168 accipiet manibus, lacrimosas ipse querelas 169 audiet, et responsa dabit poscentibus ipse. 170 Quam jucunda, putas, facies est regia, civi 171 et quam grata suo ? Tanti nihil esse videtur. 172 Numquam, dura licet, gravis illius ore repulsa est. 173 Annuit ; hoc quodcumque etiam debebimus ipsi. 174 Respuit ; audivit prius is tamen, inde negavit. 175 Atque ita nemo fere tristis discedit ab illo. 176 Et patrum fama est aetate fuisse, juberent 177 qui mollem reges et inertem ducere vitam, 178 nil agere, et levibus traducere tempora nugis ; 179 nullum congressu, nullum sermone petentem 180 dignari, celso tenues contemnere vultu, 181 abjicere imperii curam, nullamque suarum 182 luce voluptatum, nulla intermittere nocte, 183 is fructus regni tamquam si maximus esset. 184 Tales Assyrii reges Francique fuere,

154

185 tota palatinis dum rerum cura magistris 186 cesserat : haec illis regni socordia finem 187 attulit, his animos contra jus fasque rebelles. 188 Quare nec fidum potes hunc nec regis amantem 189 dicere, qui celsos usurpat regis honores, 190 abrogat imperium domino. Capitale nefasque 191 est Persis habitum solio sedisse tyranni. 192 Tu solus regnes, solus domineris in aula, 193 nil adeo regi praeter diadema relinquas, 194 et nudos regni titulos, et nomen inane ? 195 "Quid non ambitio, quid non mortalibus auri 196 suadet avara fames ? Moderata potentia quanto 197 justior est et quam magis expers ipsa pericli ? " 198 Ne sit rex igitur vel iners, vel mollis, et oti 199 atque voluptatum caeno demersus in alto. 200 Regem namque volo, non fucum inducere regnis. 201 Nec sibi plus sument comites, quam legibus aequum, 202 quam mos et ratio, quam rex concesserit illis. 203 Nec vero ludis reges prohibemus honestis, 204 venatuque pilaque, virilibus insuper armis ; 205 idque adeo si forte vacabit, et omnibus ante 206 defuncti curis fuerint, operumque soluti. 207 At si continuo pergent assuescere ludis, 208 post aegre redeunt et tardi ad seria, cum res 209 exigit. Idcirco pueri juvenesque docendi 210 ante annos atque ante diem supponere duro 211 colla jugo, ne ferre laborem forte recusent 212 insolitum, gravior cum post accesserit aetas. 213 Anglus Aquitano Francos ejecerat agro, 214 et desperatis jam rebus Poto redibat, 215 Hirrus et, insignes armorum laudibus ambo. 216 Atque ut dura nimis belli fortuna ferebat, 217 tectum ingens maesti subeunt, regemque salutant. 218 Ille choros media ridens agitabat in aula, 219 permixtus niveo candentibus ore puellis. 220 Et procul ut vidit, "Scitene, exclamat, amici, 221 exercere pedes videor ? Cui Poto vel Hirrus 222 tristia ducentes suspiria pectore ab imo : 223 nae tu inter ludos choreasque, sepultus amore 224 femineo, perdis pulchrum hoc et nobile regnum." 225 At non incassum juvenes ea dicta dedere. 226 Nam subito memorant ex illo tempore regem 227 mutatum, et positis conversum ad seria ludis. 228 Servandi studium gregis armentique fidelis 229 pastor habet ; cujusque rei sua cura magistris. 230 Ars etiam quaedam dominari in bruta putatur. 231 Quam si turpe malumque viris agrestibus artem 232 negligere, aut nescire etiam ; quam turpius istos 233 qui praesunt hominum generi, non illa tenere, 234 nec curare quibus homines populique reguntur ? 235 Rex igitur primis noster jam discat ab annis, 236 quas tanto imperio dignum se reddere possint. 237 Et quamquam fidis comitatum semper amicis 238 esse velim, nihil et moliri insigne, vel altum, 239 nil operae pretium, consultis non prius illis ; 240 non tamen usque suis diffidet viribus, ut non

155

241 audeat ipse aliquid per se, ut non ante remotis 242 omnibus, in tacito se consulat ipse recessu, 243 quid regem deceat, quid honestum, aut utile factu : 244 quam rem suscipiat, quibus explicet inde ministris, 245 ut caveat vitetque dolos et prava suorum 246 consilia, ut monitis addat melioribus aurem. 247 Quin etiam admissus semel imprudentibus error 248 multorum erudiit mentes, vitaeque sequentis 249 dux bonus, et sapiens est regibus atque magister. 250 Hoc faciens lapsus sum turpiter : hic mihi stulto 251 verba dedit ; posthac nobis erit ille cavendus ; 252 hunc mihi delegi recte cui credere possim. 253 Sic medium teneat, neque se plus diligat aequo 254 elatus blandis hominum sermonibus, aula 255 quos habet innumeros, neque sese negligat ipsum. 256 Sed gravis ut censor, voces et verba loquentum 257 expendet, fictis veros distinguet amicos. 258 Atque utinam centum genitrici proroget annos, 259 proroget uxori atque amitae Deus, et tibi fratres 260 longa duos praestet venturi temporis aetas 261 incolumes, ortos Lotari sanguine fratres, 262 huncque senem profugum modo qui revocatus in aulam est, 263 unde per invidiam pulsus decesserat olim. 264 Non pia, non et fida tibi, rex maxime, deerunt 265 consilia his vivis. Res, si vacat, adspice coeptas, 266 adspice prima tui quae sint fundamina regni ; 267 majorum nemo posuit meliora tuorum. 268 Non tamen idcirco tibi palpum obtrude vel illis ; 269 nam quid sola potest hominum prudentia ? Verum, 270 principium tibi sit, bone rex, et norma regendi 271 imperii, assiduus timor et reverentia sancti 272 numinis : haec praeeat tamquam fax semper eunti. 273 Namque homines, quamvis praeclara mente fideque, 274 multa vel ignari peccant, vel non inhonestis 275 impulsi studiis, aliquave cupidine, multa 276 mille modis aliis etiam sine fraude, parique 277 involvunt errore animos, et pectora regum. 278 Non ita caelestes animae, quibus omnia semper 279 cognita sunt penitus rerum quaecumque geruntur ; 280 nec fallit quemdam Deus, et neque fallitur ipse. 281 Hic tua caeca reget tenebris vestigia noctis, 282 luce reget media : nemo duce labitur illo. 283 Cujus nempe vicem quando geris, et tua nulli 284 magnorum cedit collata potentia regum, 285 omnia dicta, quoad poteris, tuaque omnia facta 286 assimilare Deo, debesque accepta referre. 287 Et quoniam, veteres ut dicunt, maximus idemque 288 optimus est, talem quoque te praestare memento. 289 Nos autem, qui visum ulli notumque negamus 290 esse Deum, tamen et qualis sit patria virtus, 291 majestas et quanta Dei genitoris, ab ipso 292 conjicimus nato, qui se mortalibus olim 293 miscuit, et pariter vixit, mox deinde revixit. 294 Quem vivum quisquis vidit, putet ille parentem 295 se vidisse ; fuit nam vera ipsius imago 296 filius in terris. Noscendi haec una parentis,

156

297 praeterea via nulla. Sed ille per aethera purum 298 jampridem elapsus, celso consedit Olympo. 299 Atqui multa sui nobis monimenta reliquit 300 ingenii, morum verae pietatis : ab illo 301 tradita perfectae manavit formula vitae. 302 Ille Deum quo sit cultu, qua mente colendus, 303 qua prece conveniat placari, et quam bene grata 304 ipsius ante aram cordis cadat hostia nostri, 305 edocuit, verum templisque indixit honorem. 306 Omnibus hunc animi nervis et pectore toto 307 diligere, atque aliud nihil aeque jussit amare, 308 qui caelum et stellas, et totum condidit orbem. 309 Nos genuit, pascit genitos, alit, educat almo 310 ubere, parcit eis merito quos perdere possit. 311 Et quis enim nostrum peccat non omnibus horis 312 supplicio condigna gravi ? Tamen omnia tentat 313 ille prius, saevum jaciat quam nubibus ignem, 314 datque locum veniae, quoties se surrigit ante 315 lapsus homo, et vita mutat meliore priorem. 316 Qualis amor Domini, talem nos inter amorem 317 reddere, et auxilio miseros opibusque juvare 318 praecipimur, nullam reminisci temporis iram 319 praeteriti, nullam ad solem perferre cadentem, 320 et faciles ultroque aliorum ignoscere culpae. 321 Hoc nos privati, quibus est cognatio nulla 322 cum superis, facimus : quo reges aequius omnes 323 diis genitos facere, et caelo se reddere dignos. 324 Tu vero cui summa Deo delata potestas, 325 quique etiam praestas aliis tam regibus unus, 326 quam reges alios plebi praestare videmus, 327 "Tu bonus et clemens esto, similisque deorum, 328 qui caelos habitant. Propria est clementia regum : 329 tu malis servare tuos quam perdere cives." 330 Et quam olim veniam exspectas a rege deorum, 331 impertire aliis hominum rex utere parce, 332 aut numquam, horribili gladio, nisi paene coactus 333 in desperatos, medicorum more, secantum 334 arida quae modo sunt, et putrida corpore membra. 335 Est quiddam medium : nec laus quaerenda severi 336 suppliciis hominum, nec laus clementis et aequi 337 est venia passim tribuenda, et dissoluendis 338 legibus. Exemplum non longe extraque petetur 339 lenis mansuetique animi. Fer lumina retro. 340 Vel genitore tuo, vel avo, clementius umquam 341 nil sumus experti. Facilis vel promptus ad iram 342 neuter erat : jecur et placabile pectus utrique. 343 At genitrice tua quae femina mitior ulla est 344 omnibus in terris ? Quae cum excandescere nuper 345 jure videretur caeso potuisse marito. 346 Non solum non ulta suos est illa dolores, 347 sponte sed ignovit, suaque iis permisit habere, 348 a quibus atroces animis exceperat ictus. 349 Ignovere suis obtrectatoribus ipsi, 350 quorum consilio stat adhuc res Gallica, fratres. 351 Multa novi quae ferre solent exordia regni 352 damna, fugas raptusque bonorum, vincula, caedes,

157

353 nec sumus a quoquam passi, neque principe nostro 354 sensimus. Inversus sonitum vix reddidit axis. 355 Ergo sis, Francisce, tuis et mitis et aequus 356 civibus, ac mandata Dei cultumque perennem 357 jam meditare puer, curam meditare tuorum. 358 Namque haec prima tuae virtutis semina surgent 359 paulatim, pariterque tuo cum corpore crescent, 360 et super alta suos extendent sidera ramos. 361 Tunc neque nos puero sub rege fuisse pigebit, 362 nec te discipulum tales habuisse magistros 363 imperii, et juvenem laudes aequasse parentum.

AD JACOBUM FABRUM. E5_2 v.1 Tres adeo totos descripsit et amplius orbes 2 luna ferens hiemem, pluvias et frigora secum, 3 quos ego nunc menses ? Annus magis esse videtur, 4 ex quo Francisci regis discessimus aula. 5 Nam quibus est, dulci patria domibusque relictis, 6 trans maria aut montes alio procul ire necesse, 7 non illi properant celeri discedere cursu ; 8 sed mage respiciunt, retroque ad moenia tristes 9 convertunt oculos, et si nihil obstet, ad illa 10 prima suae aetatis cunabula sponte recurrant. 11 Multa quidem modo vera movent, modo gaudia falsa 12 mortales animos, sperare jubentia magnum 13 nescio quid, felicem et in omnia tempora vitam, 14 et patriae inducunt oblivia dura, novasque 15 externo subigunt caelo perquirere sedes. 16 Ut cum condicio pulchri est oblata mariti, 17 ardet amore novo mulier : via nulla volenti 18 difficilis, seu messis, erunt seu tempora brumae, 19 seu pedibus, fragili seu nave per aequor eundum est ; 20 tales principio tangunt praecordia motus. 21 Verum ubi et illa viae sese permisit, et unde 22 exierit, secum quos ante reliquit amicos 23 cogitat, et quam saepe cadit spes vana futuri : 24 vellet non movisse pedes, extraque tulisse 25 limina. Quin etiam vestigia forsan, utrumvis 26 cum possit, referatque domum, redeatque libenter. 27 Haec eadem optatum vidit simul atque maritum, 28 spernit amicitias veteres, carosque parentes, 29 et natale solum, et quidquid fuit ante puellae 30 jucundum, atque novo post omnia ponit amori. 31 Et quis enim potuit vitare Cupidinis ignes ? 32 Aut quam saevus Amor sibi non parere coegit ? 33 Quidquid erit, non pauca animi tum signa dolentis 34 vidimus in vultu dominae, crebrique per omnem 35 sermones de rege viam, de matre fuere 36 principis, ut facile invitam migrare putares. 37 Quae mihi non memorare libet, ne versibus atris 38 obductum vobis renovem jam paene dolorem : 39 dicemus tantum dicemus carmine longo 40 ecquod iter nostrum fuerit, quas vidimus oras

158

41 quorum hominum, et per quas vestigia fecimus urbes. 42 Tum si jucundum, gratum, aut memorabile dictu 43 acciderit quidquam, narrabitur hoc quoque vobis. 44 Egressi Blaesis, qua rex est luce profectus, 45 in Remorantina primum consedimus urbe : 46 quae res et quae prima fuit tum causa morandi 47 vos audisse puto ; nam cur ego cognita vobis 48 persequar, et vanis onerem sermonibus aures ? 49 Hinc Biturix adeundus erat, primusque Viarzo, 50 nobilis et Carli Mehuenus funere regis : 51 quae regina tamen vitavit, Avarica necnon 52 moenia, ne cives sumptu vexaret inani. 53 Hac ego jussus iter feci, dominamque sequentem 54 devia, vix Duni quarta post luce revisi. 55 An tibi Borbonias multo cum felle placentas. 56 Et memorem foedo luctantes aequore mulos, 57 Sargiacum pontem, nemorosaeque arva Colubrae 58 inferna pejora via, pejora Pitivi 59 fertilibus campis et Lori mollibus arvis ? 60 Urbis prima suae portas et sacra Molinum 61 templa coronavit, clausisque effusa tabernis 62 ordine tota suum plebs est comitata senatum. 63 Venerat huc sextum ante diem dimissus ab aula 64 nuntius, et creta postes signaverat alba ; 65 jusserat et dominae venienti occurrere cives. 66 Villanovanus opes reliquas monstravit et hortos 67 exstinctae gentis, pendentiaque arbore poma, 68 media quae misit quondam, mirabile visu ! 69 Fons etiam dominae testari visus amorem 70 majores fundebat aquas caeloque ferebat 71 altius. Hic soles inviti quinque moramur, 72 dum vaga se referunt veteres ad flumina ripas, 73 aucta repentinis nivibus pluviaque sequente. 74 Hinc proficiscentes Bessumque humilesque Varenas, 75 et celsae fumosa subimus tecta Palicae. 76 Septem marmoreis ibi tollitur ampla columnis 77 porticus ex dono Ligurum, domus ipsa refulget 78 ornatu passim vario et laquearibus aureis. 79 Venimus hinc longam jam sole cadente Roanam, 80 unde Liger confisus aquis et fluminis alveo 81 insuetas audet primum jam ferre carinas, 82 subjectis variasque locis transmittere merces. 83 Omnes incolumes fatum servarat ad illam 84 usque diem, servarat heram comitesque puellas. 85 Bogomarum, quamvis picto confideret ore, 86 multaque jactantem febris tamen aspera cepit. 87 Illius amissi morbo jususque jocique ; 88 sed tamen indutus vulpinae tegmine pellis 89 Tertullus, nivea perfusus et ora farina 90 saltavit satyrum, choreasque agitavit agresti 91 more : dein sic ludum ornavit, ut ipse sederet 92 arduus in baculo, complexaque crura teneret. 93 Numquam sede super tali consisteret ille, 94 si non in truncum procumbat corpore toto, 95 quem manibus terra defixum utrisque gerebat. 96 At quoties laeva in dextram se versat, et alte

159

97 erexit truncum ; nisi se libraverit aequo 98 pondere, vix certam potis est vitare ruinam. 99 Hunc alii juvenes imitati, tum sua duro 100 membra pavimento fundebant non sine risu. 101 Vis etiam monstrem curae nos esse deorum, 102 ac memorem non visa prius miracula quaedam, 103 et quae votiva videat si picta tabella 104 posteritas hominum miretur ? Ut ad juga montis 105 venimus, a Tarara coepit qui nomina vico, 106 ebrius ut semper, Dalbeni auriga poetae 107 dum malefirma loco vestigia ponit iniquo, 108 in praeceps cadit, inter equorum terga rotasque ; 109 et memor usque sui ferventem sistere currum 110 obnixus frustra pedibus conatur : at illi 111 per medium pectus, per viscera ferreus orbis 112 volvitur. Attoniti certatim tollere corpus 113 accurrunt socii. Jam sese erexerat ille 114 impiger, ostentans nudum sine vulnere pectus. 115 Creditur ebrietas, multos quae perdidit olim, 116 hunc servasse virum : nam multo cum gravis esset 117 inflatus venasque mero, robustius actas 118 sustinuitque rotas, et pressum ponderis omnem. 119 Lugduni comitum fuerit quae pugna duorum 120 cantabo, longis cum diceret alter eundum 121 navibus, et suaderet equi vitare laborem ; 122 alter aquas Rhodanique timeret saxa furentis 123 ingentesque pilas, et subter euntia pontes 124 flumina, nec fragili vellet se credere ligno. 125 "Nil est quod metuas, ego te, Dorsennius inquit, 126 salvum atque incolumem sistam procul urbe Cavarum. 127 Qui potes hoc ? Etenim numquam me flumine lavi, 128 numquam nare puer didici. Possum, o bone, possum 129 si me audire voles. Ego bina tumentia vento 130 cingula subnectam lateri, queis nixus aquarum 131 summa tenens fluvio numquam mergere profundo." 132 Hoc alius quisquis volet, experietur, et audax 133 insolito cursu caelum tentabit et undas. 134 Nam memini quemdam fictis cum fideret alis, 135 praecipitem ex alto sese demittere muro 136 ausum ; sed frustra commovit in aethere pennas, 137 et fracto pueri riserunt crure cadentem. 138 Tum mihi culcitris substerni mollibus optem 139 pingue solum ; fugiam silices et strata viarum. 140 Ut trepidi saliunt male pisces littore sicco, 141 nec facile in terra vestigia ponit hirundo : 142 sic ego nec volucrum, nec iter tentare natantum 143 auctor ero cuiquam ; nec, si me vertere possim 144 aligerum cupiam, pinnis vel mobile corpus. 145 Naturam moneo, coget vis nulla, sequatur 146 quisque suam ; nec quo pedibus contendere possit, 147 tentet adire mari, transnare vel aera pennis. 148 Quinque dies totos deducta colonia Planco 149 nos habuit. Sed quam prior aetas illa videbat 150 acrius, ut communis ei tum cura salutis 151 major erat : nitidis in collibus aere puro 152 urbs fuit, unde omnes longe prospectus in agros,

160

153 deerat aquae rivus. Fontes procul urbe petiti 154 ad fanum Stephani, celsos aqua ducta per arcus ; 155 sed veterem consumpsit edax furor igneus urbem. 156 Nunc inter montes Ararisque fluenta premuntur 157 angustae nimium spatiis brevioribus aedes. 158 Nec tam multa virum tam parvo millia possint 159 esse loco, nisi summa domus fastigia tollant 160 altius, et ternis geminent cenacula tignis. 161 Mane vapor crassus nebulae petit ora, nec ante 162 discutitur, quam sol medium confecerit orbem. 163 O vere caeci Chalcedones ! Attamen ipsi 164 qui praestant opibus cives, nunc inter aquarum 165 ductus atque urbis veteres in monte ruinas 166 aedificant, patresque suos errasse fatentur. 167 Spina latus dextrum Rhodanoque Ararique sinistrum 168 cinxit, et ex alto misceri cernit in unum 169 flumina magna duo, ac totam circumspicit urbem. 170 Aedibus illius nihil est, vel amoenius hortis. 171 Qui sic aedificant mihi cum ratione videntur 172 insanire aliqua, vel non male ponere nummos. 173 Nec procul hinc parvae vestigia magna Viennae : 174 dum res Allobrogum stabant, ea montibus altis 175 jura dabat, Rhodanumque habitantibus inter et Alpes : 176 nunc invita loco decessit, et altera Graecum 177 urbs quae nomen habet primos accepit honores. 178 Hic tibi se permulta dabunt monimenta Latini 179 nominis, ingentes sculpto de marmore portae, 180 arcus innumeri, praetoria, Caesaris aedes, 181 et qui disjectis per saxa canalibus urbem 182 dulcis aquae repetit leni cum murmure rivus : 183 unde sacros latices dum plenis haurio palmis 184 me penitusque immergo loci deceptus amore, 185 immodicos sensi stomachi ventrisque dolores. 186 Hinc nos magnificis excepit Russilo tectis, 187 Russilo Turnoni domus inclyta. Nil fuit illo 188 hospitio dominae jucundius. Ipse legendi 189 Pontificis causa major Turnonius annos 190 tres aberat totos Romae, dum funere funus 191 accumulant Parcae. Minor intus dulcia nobis 192 vina ministrabat, plenisque obsonia mensis 193 multa auro argentoque nitens et munda supellex, 194 multi Sidoniique operis Phrygiique tapetes. 195 Hinc Valiae fanum parvique ad moenia Tinni 196 venimus. Adversae Turno est in margine ripae 197 arduus, et Rhodanum premit alta rupe sonantem. 198 Montibus his prima est nascentis gloria Bacchi : 199 Turnoni quamvis volat inclyta fama per orbem, 200 alba tamen meliora ipsi Tinnina fatentur 201 indigenae, et praeferre etiam Vivaribus audent, 202 quamquam melle fluunt illis mage dulcia vina. 203 Dum sternunt lectos famuli, dum cena paratur, 204 transvehimur Rhodanum, parvamque adscendimus urbem, 205 Turnonum quae prima dedit cognomina genti. 206 Hic domus est florens studiis, constructa superbo 207 ingentique opere ; hanc major Turnonius ante 208 condidit ipse suis opibus, Musisque dicavit ;

161

209 immensis etiam post vectigalibus auxit : 210 unde peregrinis doctoribus annua merces, 211 et pueris inopique essent alimenta juventae. 212 Huc gens Allobrogum sacras ad Palladis artes 213 et natos extrema suos Provincia mittit. 214 Nec procul hinc Isarae rapidum transmittimus amnem 215 navibus atque Droum rupto qui ponte per agros 216 ibat ovans, praedamque hominum pecorumque trahebat. 217 Nec te carminibus praeclara Valentia nostris, 218 aut liquidos fontes, et mollia prata silebo. 219 Tu legum fontes aperis, tu juris et aequi 220 prima sub Alpinis monstrasti gentibus artem. 221 Sed juvenum faciles animi capiuntur in urbe 222 saepe tua, et teneras ardent sine more puellas, 223 mentitique patrum spem turpiter inde suorum, 224 aut vertere solum, aut in propria tecta reversi, 225 exegere suis despectum civibus aevum. 226 At Lorii, curvo vitreus fons manat ab antro, 227 dignus carminibus Flacci doctive Maronis ; 228 nobiliore loco, Roma, vel dignus Athenis : 229 nunc rudibus praebet latices potumque benigne 230 agricolis, Rhodanique obscurus mergitur undis. 231 En tibi jam duri sensim mitescere colles 232 incipiunt, Rhodanusque suas extendere ripas 233 liberius, spatiisque incedere gaudet apertis. 234 Quis caelum et campos, qui sunt regionibus illis 235 trans et cis Rhodanum, montis quis vina Limarri, 236 quis Jubram et Rubium condigne laudibus ornet, 237 ingentes fluvios cum nix e montibus altis 238 liquitur, aut pluvias cum Juppiter aethere fundit, 239 nunc genua alipedum contingit neuter equorum ? 240 An castella tibi praeruptis ardua saxis 241 enumerem Rhodani spernentia fluminis iras ? 242 Exin saxa novi transcendimus aspera Castri, 243 et tumulos Donzella tuos : mox petra recepit 244 hospitio nos Lata suo. Paulinus ab agris 245 vina dedit convecta suis, cenamque puellis, 246 barbaricisque domum spoliis ornavit et auro. 247 Pons erat ad dextram rara mirabilis arte, 248 ingentis Rhodani ripam qui jungit utramque. 249 Hac quidquid mercis Narbo ditesque Biterrae 250 Lugdunum mittunt, Mons Pessulus atque Nemausus 251 commeat : urbs posita est adversae in margine ripae. 252 Proximus huic fractas ostendit Arausio magnae 253 urbis opes, et nunc propter monimenta Latini 254 nominis, et claros Marii visendus honores 255 marmoreus caeloque ingens attollitur arcus : 256 fatidicae spectes in eo prognostica Marthae, 257 ardentemque facem manibus quam virgo gerebat 258 commissam Marioque gravem post consule pugnam, 259 binaque devicto surrecta ex hoste tropaea. 260 At supero monti quae pars conjungitur urbis, 261 integram magni frontemque aditumque theatri 262 servat adhuc, corrupit edax nam temporis aetas 263 cetera, et ignari quondam manus improba vulgi, 264 quod nunc in mediis posuit sibi tecta ruinis.

162

265 Millibus hinc denis urbs distat Avennio tantum, 266 nobilis, et longa magnorum cognita sede 267 Pontificum, quo se Latio Romaque relicta 268 contulerant. Nunc missus ab urbe vicarius alta 269 pace regit populos. Nil ponte superbius illo, 270 quem subter Rhodanus multis jam labitur auctus 271 fluminibus. Moles etiam miranda palati 272 materia et sumptu ; paulum aut nihil artis in illa est. 273 Ac tibi si monumenta placent antiqua, videbis 274 felicem Laurae tumulum, cineresque beatos 275 laudibus ingenioque et summi carmine vatis. 276 Quin etiam muri laudantur, et ambitus urbis. 277 Nam neque Judaeos visum est in laude colonos 278 ponere, nec vero commercia gentis Alanae, 279 impia quam dicunt tacitis praecepta fovere 280 mentibus, errores et adhuc retinere parentum. 281 Hac rapidus Boreas exortus nocte, domorum 282 plurima dejecit fastigia : vidimus ipsi 283 haud tenuem tanto convulsum turbine murum. 284 Cumque die placuisset iter properare sequenti, 285 multae praecipites ab equo cecidere puellae, 286 multi acres fortesque viri. Quin unus in illis 287 excussum vento capitis dum tegmen avarus 288 insequitur, mediis paene est absorptus in undis. 289 Monte Cavo, qui vicus eo sic nomine dictus, 290 quod suberat monti, noctem perduximus illam. 291 Hinc fortunatus longe lateque patentem 292 planitiem, riguos aperitque Cabellio campos : 293 non majora aliis nascuntur persica terris, 294 non ager, aut alius fert aeque mitia poma. 295 Pluribus immissus variisque Druentia rivis 296 prata rigat, duplicem domino referentia fructum. 297 Desuper horrendus saxis mons imminet urbi, 298 quem veteres coluisse ferunt ; sed montis iniqui 299 pertaesos tandem venisse ad plana minores. 300 Nunc etiam antiqui cernas vestigia muri, 301 et vetus inscriptum Pompeii nomine marmor : 302 cetera longinqui delevit temporis aetas. 303 Millibus hinc distat non amplius Orgo duobus, 304 Lotarenorum dicionis, at inter utramque 305 saxa ruit, Stygiasque Druentia volvit arenas : 306 non alius celsis revolutus montibus amnis 307 vicinos ripae populatur latius agros. 308 Tunc etiam inflatus rapide spirantibus auris 309 navigia horrendis jactabat parva procellis. 310 Hic meus abjecto risum tum pondere mulus 311 adstanti populo commovit, inire frementes 312 dum detrectat aquas parvamque adscendere navem : 313 sed tandem iratas constrictum fune retorto, 314 et frontem atque oculos velamine vestis opertum, 315 tergaque percussum flagris transire coegit 316 mulio, saepe licet ferrata calce petitus. 317 Apparent longe lapidosi tecta Saloni : 318 hic mendax contorta dabat responsa petenti 319 Nostradamus populo. Jam, quae dementia ! Regum 320 dictis nobiliumque animos et corda regebat.

163

321 Haec aliena Deo prudentia ; namque futuros 322 prospicere eventus mortalibus ille negavit. 323 Occurrunt nobis sitientes inde Thalassi, 324 et salsis Martegus aquis, prope millia septem 325 introrsus terras fluvio stagnante refusus. 326 Hunc in secessum magno sese agmine pisces 327 jactati ventis et fluctibus aequore in alto 328 proripiunt. Homines vicinis undique pagis 329 concursant, captamque trahunt ad littora praedam. 330 Berra lacu medio jacet insula. Sal ibi multum 331 conficitur, longeque per omnes mittitur oras. 332 Progressi septem vel millia circiter octo, 333 rupibus ex altis longe maris aequora vasti 334 prospicimus, Graecis fundataque moenia quondam 335 exsulibus, villasque frequentes moenia circum 336 tot numero, quot sunt agri prope jugera culti : 337 quae magis ipsa placent variis divisa colonis, 338 quam totum si forte solum domus occupet una. 339 Forsitan exspectas ut longo carmine dicam, 340 Massiliae, primum, quam sit vetus urbis origo, 341 quique hominum sermo fuerit, quae vita, priusquam 342 barbara colluvies antiquum infusa decorem 343 verteret, et longo mores corrumperet usu ; 344 quae Graiis disces scriptoribus atque Latinis. 345 Est olei vinique ferax ager : optima ficus 346 nascitur his et multa locis, conditaque longe 347 mittitur extremos ad Belgas. Urbs tribus ipsa 348 partibus alluitur pelago ; tutissima nautis 349 in portu statio. Nam montibus undique venti 350 ipsius angustis prohibentur faucibus hostes, 351 quas ipsas triplici conjungunt nocte catena, 352 nequa intro penetrare ratesque incendere possit 353 vis inimica. Sitam celsis in montibus arcem 354 perpetui vigiles adservant ; unde per omnem 355 circumferre oculos possunt et lumina pontum, 356 quot numero naves illi transire per altum 357 conspiciunt, totidem caelo rutilantia tollunt 358 vela, quibus signum subjectis civibus imis 359 dant procul. Expediunt illi sua protinus arma, 360 atque omnes aditus objecto milite complent. 361 Multum armis et classe valent. Dux deesse videtur 362 tantum, continuo armorum quos imbuat usu. 363 Strossam omnis veluti Pollucem et Castora fratres 364 nauta vocat rebus dubiis, solumque potentem 365 ventorum atque maris per saecula multa fuisse 366 praedicat, et solum cui cesserit Auria ductor 367 nobilis, ac viso pavitans profugerit hoste. 368 O te, Massiliam, si viveret ille, beatam ! 369 Quo duce nulla tuis se conferat altera bello 370 militibus gens, nulla tuos urbs aequet honores. 371 At nunc Etruscae castellum ignobile gentis 372 dum nimis incautus spatiis explorat apertis, 373 et propius muro succedit, saucius ictu 374 fulmineo, pulsae nitroque et sulfure glandis 375 concidit : haud dignum tanta virtute periclum. 376 Hic dux Emmanuel progressus ab urbe Nicaea

164

377 occurrit dominae. Fuerint quae gaudia noctis 378 illius haud facile est dictu, et quae deinde sequentum. 379 Ire mari nuptae placuit, dulcique marito 380 addere se comitem : pedibus procedere jussi 381 queis mare suspectum est, ego non postremus in illis. 382 Massilia celsas Ligurum via ducit ad Alpes, 383 per mediam vallem duris latera ardua cinctam 384 montibus, et celeri labentia flumina cursu. 385 Albani primum consedimus, inde propinquo 386 Zachariae fano, quod abest prope millibus octo. 387 Arduus ad dextram mons Balma, vetusque sacellum 388 huic Mariae sacrum, Domini quae lavit et unxit 389 mollibus abstersitque pedes et crura capillis. 390 Namque ferunt Mariam domino crudeliter acto 391 in sublime crucis lignum, stipante frequenti 392 agmine sanctorum, parvam conscendere navem 393 littore in Assyrio, et rapidis se credere ventis 394 ausam : sunt qui sponte negent solvisse, sed una 395 cum sociis illam in navem rectore carentem 396 remigibusque, cito ut mediis occumberet undis, 397 impositam, tenuisse tamen, mirabile dictu ! 398 Littora Massiliae, et nullum amisisse suorum. 399 Atque alii comites alio per culta locorum 400 dilapsi, et variis habitatas gentibus urbes, 401 relligione nova populos ut luce carentes 402 imbuerent : Mariam deserta atque invia fama est 403 delegisse, cavoque famem tolerasse sub antro 404 duris herbarum radicibus. Ipsa videtur 405 asperitas convexa loci durumque cubile : 406 indigenae sacros cineres venerantur et ossa, 407 et monstrant leviter signatae frontis honorem. 408 Hic quondam Mariae domus est habitata ; sed illam 409 multaque praeterea sanctorum corpora patrum 410 Maximii nunc vicus habet, templumque superbum 411 regis opus Carli, Mariae qui condita terra 412 ossa diu genti prius ignorata retexit 413 in somnis monstrante Deo, capitique coronam 414 virginis imposuit, quam rex gestare solebat. 415 Proxima Briniolae regio fert optima poma, 416 primaque suppeditat totum laudata per orbem, 417 dulcis aquae fontes, et non immitia vina. 418 In medio annosas ramis ingentibus ulmos 419 erexere foro, vel agresti umbracula pubi 420 mercatum quoties adeunt, vel civibus ipsis. 421 Transvehimur loca plana, tuumque, Caramio, pontem, 422 venimus et Lucam vinique oleique feracem. 423 Hic nova res nostris oculis oblata, nec ulli 424 visa prius. Siccus fuerat quod et aridus annus, 425 cum prope jam ver esset, adhuc pendebat oliva 426 arboribus, nec sponte sua ventisque cadebat : 427 illam decutere, et longis tum caedere flagris 428 multa resistentem Lucensis turba coacta est. 429 Haud procul Argenti pontem superavimus amnis, 430 in mare vicinum rapidis qui volvitur undis. 431 Hic Moia est turris, magni quae Caesaris iras 432 sustinuit, donec legionibus undique septa

165

433 cessit ; at ex alto suspensum culmine vidit 434 praesidium, et casu dignam meliore cohortem. 435 Inde Forum Juli parvam nunc venimus urbem : 436 apparent veteris vestigia magna theatri, 437 ingentes arcus, et thermae et ductus aquarum ; 438 apparet moles antiqui diruta portus ; 439 atque ubi portus erat siccum nunc littus et horti. 440 Mane juga Esterli transcendimus ardua montis. 441 Napulus ad dextram nobis, et Grassa sinistram 442 linquitur, et placidum superamus nave Cianam. 443 Proximus hinc vicus maris ipso in littore Cannae, 444 non illae Annibalis Romano sanguine tinctae. 445 Antipolis sequitur, Graio quae nomine Graios 446 auctores Graiaeque refert exordia gentis : 447 mansit adhuc rari fornix operisque superbi, 448 manserunt duri silices, et strata viarum 449 necdum etiam detrita pedum pressuque rotarum ; 450 dulcis aquae ductus, et Graeco more theatrum, 451 multaque saxa notis olim descripta Latinis. 452 In medium rupes extenditur ardua pontum, 453 quam super Henricus multa vi muniit arcem, 454 unde viri naves inimicas cedere ferreis 455 et prohibere pilis a portu et littore possunt. 456 Millibus hinc sex Varus abest, qui flumine Gallos 457 dividit Italia, Cema delapsus ab alto. 458 Cernimus optatam non jam procul inde Nicaeam, 459 ipsa quidem tota ad solem conversa cadentem 460 et zephyri flatus, montemque amplexa supinum 461 leniter in planum descendit, ad usque marini 462 littoris exporrecta solum quo mane frequentes 463 conveniunt ex urbe viri nitidaeque puellae, 464 conveniunt et sole diem claudente supremum, 465 et pariter gaudent spatiari littore sicco. 466 Urbs hodie tantum mediis consedit et imis. 467 Namque supercilium, et summae fastigia rupis 468 nobilitas quondam atque ipsi tenuere ministri 469 sacrorum, quibus hinc duri per tempora belli 470 cedere compulsis, abiit mons totus in arcem. 471 Quae nunc septa mari, et praeruptis undique saxis 472 imposita adscensus habet omni ex parte per orbem 473 difficiles, ut vis subeuntem nulla repellat. 474 Pone fluit muros Palio rapidissimus amnis, 475 multa boum atque hominum, quoties est imbribus auctus, 476 culta ferox vicina trahens, tandemque sub ipsis 477 moenibus indignans vasti subit aequora ponti. 478 Hic situs urbis. Ager vero circumdatus altis 479 montibus adsurgit sensim, formamque theatri 480 efficit ex alto mare despicientis. In ipsa 481 suprema regione, cavo fons manat ab antro, 482 frigore fons tepidus, fons idem frigidus aestu, 483 et per aquae ductus veteres effusus abunde 484 culta rigat variisque nitentes floribus hortos. 485 Atque alii passim rigui per gramina fontes 486 laeta fluunt, versantque molas et grana terendo 487 comminuunt, parvis neque deficit humor agellis. 488 At Vediantinos versus duo millia tantum

166

489 Cemelium locus est plane desertus ; in illo 490 cernis adhuc non pauca tamen vestigia magnae 491 urbis, aquae ductus, thermas parvumque theatrum ; 492 nunc Franciscanis habitata sodalibus aedes 493 sola jugum montis servat nomenque vetustum. 494 Nulla suo nautis in littore fida Nicaeis 495 est statio, saevum quoties mare fluctibus atris 496 intonat, extremasque refusum volvit arenas, 497 Herculis ad portum (duo millia distat ab urbe), 498 confugiunt : quo se quingentae condere tuto 499 velivolae possunt hiberno tempore naves. 500 Hunc sine praesidio portum et custodibus ullis, 501 omnibus expositum, quos aut sua cumque voluntas, 502 aut fortuna vagos Libycis egisset ab oris, 503 Emanuel mira Filibertus muniit arte. 504 Nam laxi cum essent aditus, lateque paterent 505 ostia, nec possent urgeri molibus ullis, 506 propter aquae rapidos aestus imumque profundum, 507 nequidquam munimen erat positurus in ipsis 508 faucibus, ingressu necquidquam aut arceat hostem. 509 Verum quid penetrasse juvat, magnoque labore 510 devenisse locos, ubi nec consistere possit 511 ulla viris quamvis instructaque remige classis ? 512 Namque introgressam penitus portumque tenentem 513 densa quatit grando telorumque horridus imber, 514 et tormenta Jovis tonitrus imitata sonoros, 515 quem bona castellis provisa duobus in usum 516 copia. Quorum unum prope summi in littore portus 517 ad dextrum latus est, et parvam protegit urbem ; 518 unde novum nunc portus habet quoque nomen ab illo 519 acceptum populo, qui moenia condidit urbis. 520 Unum monte super celso, qui scilicet inter 521 Herculis est portum medius, mediusque Nicaeam, 522 mons Bero nomen erat, sine muro atque aggere donec 523 Mons fuit ; Albanum sed post dixere minores. 524 Singula nec possent portu satis esse tuendo, 525 alternae sed opis sunt indiga. Namque sub alta 526 rupe jacens, propius glandes jaculatur ab aequo 527 paene loco, et certos ideo mage dirigit ictus, 528 saepius inque ima defigit tela carina ; 529 sed longe lateque maris non prospicit aequor. 530 Quin etiam vacuum si quando insideret hostis 531 forte jugum montis, quod desuper imminet urbi, 532 subdita telorum denso premat omnia jactu, 533 castellum inferius, portumque et tecta domorum, 534 nunc illi promittit opem et socia arma ministrat 535 Albanus tumulus. Loca nam subjecta minaci 536 territat adspectu, et nullum consistere toto 537 Monte sinit terra appulsum vel navibus hostem. 538 Longum sit memorare quibus nos urbe Nicaei 539 excepere sua studiis, quantaque sit illa 540 laetitia celebrata dies, qua classis ad urbem 541 appulit. Hanc primam cari deducta mariti 542 est regina domum. Hic hiemem, quam longa, tepentem 543 exigere est animus : superatis Alpibus inde 544 Vercellas statuunt aprilibus ire calendis.

167

AD FRANC. OLIVARIUM, FRANCIAE CANCELLARIUM. E5_3 v.1 Vobiscum Remos una comes ire parabam, 2 cum me patronus fisci revocavit in urbem 3 auditum Italicas rationes, utque praeessem 4 judicio, quod erat de furtis atque rapinis 5 regis opum ; nolens opera imperfecta reliqui. 6 Quid facerem ? Medio rationum examine Burgus 7 quaestor in Arvernos propere discedere jussus. 8 Nil contra absentem nobis decernere visum est. 9 Altera Beloti dilata est quaestio morbo : 10 is rem quaesierat princeps, causamque tenebat 11 implicitam multis ambagibus atque latebris ; 12 longum cognitionem alii mandare fuisset. 13 Nunc equidem sine febre, parum sed corpore firmo est. 14 Sic fuit haec mea vana reique industria nulli 15 utilis, et tanto carui tamen orbus amico. 16 Nam facturus eram Remos iter hoc ego tecum ; 17 tecum perpetuo, via quam longinqua, fuissem. 18 At Lotharenum validi juvenesque sequentur : 19 non ego, quem tardum et segnem facit aegra senectus. 20 Ille fugit, comitesque suos praetervolat omnes ; 21 ipse procul sequor ; ad mensam tamen usque paratam 22 mature venio. Quid enim ? Fortasse periclum est 23 ut calidus sudansque bibam. Qui verterat ante 24 nos aliquis, nec fronte magis tamen ille benigna 25 excipitur, nec sede magis dignatur honesta. 26 Interdum et pateram fervens contingere plenam 27 non audet, stomachi veritus laterisque dolorem ; 28 et me jam saturo demum incipit esse placentam. 29 Sic neque dura pigris, neque sunt incommoda tardis 30 omnia. Sed doleo divulsum me sine causa 31 convictu, Francisce, tuo : nec deinde superba 32 Remorum vidisse foro spectacula, pompam 33 sacrorum longam, missa et Ciboria caelo. 34 Aureolum puerum, curam sobolemque deorum, 35 sole magis nitido radiantem, heroas et illi 36 bissenos, duodena latus velut astra, tegentes : 37 regem ipsum nudis humeris et pectore nudo, 38 remigii successoris genua ante volutum 39 suppliciter, cui multa sacerdos rite precatus 40 sacro nuda oleo perfundit membra, gravemque 41 imponit capiti gemmis auroque coronam. 42 Insequitur plaususque virum, clangorque tubarum. 43 Ingens laetitia tectum circumsonat : omnes 44 Franciscum regem simul una voce salutant. 45 Haec ego nec vidi, posthac neque spero videre. 46 Ut sint laeta diu precor, ut felicia longo 47 tempore, neve ullo turbentur gaudia luctu. 48 At vos rumor erat celsum procedere Barrum 49 usque, nec octobris redituros ante calendas. 50 Certum est interea paulisper, dum licet, uti 51 libertate mihi concessa, et visere nostro

168

52 Stampensi fuerit vindemia qualis in agro. 53 Ut me vel referam Germani ad nobile fanum, 54 Parisiam vel, eo si forte recurritis, urbem. 55 Aut ubi fons blandus pulchro dat nomina vico, 56 aut Blaesis, aliove loco me denique sistam. 57 Quod si me nostri rationem poscitis oti, 58 nil praeter nugas et carmina vana feretis.

AD ADRIANUM TURNEBUM. E5_4 v.1 Me tam praeclari noli, Turnebe, putare 2 muneris oblitum, quod semper et omnibus horis 3 contrecto manibus, morbi solamen acuti, 4 atque libens utor tali tantoque magistro : 5 unde legens disco veterum secreta librorum, 6 aut revoco in mentem longos desueta per annos. 7 Quod si scripta juvant tua me tot pondere rerum 8 oppressum, tanta curarum mole, senemque, 9 maxima, crede mihi, juvenes curisque solutos, 10 maxima venturos capiet quandoque voluptas. 11 Felix ille tua potuit qui voce Latinis 12 institui Graecisque, haud ille requiret Athenas, 13 haud Latium Romamque : beata Lutetia tanti 14 moribus ingenioque viri. Sed, amice, futuris 15 consule temporibus, scribendi multa laborem 16 suscipe, nec dubita chartis mandare, sequentum 17 quae veniens aetas sit miratura nepotum. 18 Aude magnum aliquid, quaeso, nam posse putamus 19 et veterem longo possessam tempore palmam 20 extorque Graecis Italisque : ut propria sicut 21 annorum, sic sit studiorum gloria nobis.

AD CAROLUM CARDINALEM LOTHARENUM. E5_5 v.1 Dum tuus hic bellum germanus conficit armis, 2 te cupiam causas istic praecidere belli, 3 eloquio, pietate, quibus tibi gloria venit 4 magna Deo : nullis hominum non cognita fama. 5 Dissidium namque hoc animorum, credere stultum est 6 componi gladiis, aut ferro posse micanti. 7 De numero demes aliquot, fecunda malorum 8 terra dabit plures, illo perfusa cruore. 9 Perficies etiam reliqui ne forsitan ausint 10 conventus agitare suos, et obire sacella 11 interdicta palam. Sed pressus et abditus ignis 12 post quoque majores ruet usque ad sidera flammas. 13 Ac ne ideo coeptum hoc memet damnare duellum 14 forte putes, atque hos etiam insimulare vel illos 15 stultitiaeve, malive animi, et crudelis acerbique 16 in patriam. Non hoc agitur nunc, major et ista 17 carmine silva meo est, nec temporis hujus et oti. 18 Nunc mihi concedi satis est, non apta levandis

169

19 istius esse modi nostris medicamina morbis : 20 sive quod hic pacem nostrae fundator amavit 21 relligionis, abesse procul nos jussit ab armis, 22 vim sufferre, patique suos et verbera, et ipsam 23 mortem morte sua docuit ; nec cogere quemquam, 24 nec terrere minis voluit, nec caedere ferro, 25 sed potius mollire animos et pectora dictis. 26 Sive quod hanc animi, quod sit sine corpore, partem 27 non chalybis, non ulla potest vis laedere ferri, 28 irritus aut tenues conatus abibit in auras : 29 lingua metu praesentis erit si muta pericli, 30 vel mendax etiam, mens non mutabitur intus, 31 proferet occulta in medium quandoque licebit. 32 Quod si principio vis unius insita nobis 33 relligionis erat, neque nos alia ulla subegit 34 causa viros excire tubae clangore, negamus 35 consilium placuisse Deo : peccavimus omnes, 36 directaque via detorsit nos malus error. 37 "Nemo umquam bello melior fit, sive secunda, 38 sive mala infelix commiserit alite pugnam. 39 Bella docent homines peccare, metumque deorum 40 excutiunt. Poenas infernaque Tartara rident 41 hi quorum solis fiducia nititur armis : 42 proposita esse bonis in caelo praemia rident." 43 Tolle metum legum, rigidi legumque ministri ; 44 emicat, et nullo retinetur sica pudore. 45 Imbellem timidumque valentior exuit armis 46 et vita zonaque ; fugit dispersa relictis 47 rustica plebs laribus, densae, quae proxima, silvae 48 in caecas penitus latebras altosque recessus. 49 Adde colonorum subjecta incendia tectis ; 50 adde etiam captas eversis moenibus urbes, 51 templa deum dejecta solo, caesosque parentes 52 natorum ante oculos, natos ante ora parentum ; 53 abductas matrum gremio sine more puellas, 54 stupra maritarum divos hominesque vocantum 55 nequidquam auxilio. "Sed inanes lenta querelas 56 saepius ira deum longinquos reicit in annos." 57 At neque victorem sexus nec commovet aetas 58 supplicis, aut lacrimae genua ante superba voluti : 59 nullos ille deos, nulla aut delubra veretur. 60 "Quem vero fortuna ducem non prospera vertit ? 61 Quem non ante bonum quamvis animique potentem 62 altius evexit rapidis victoria pennis ?" 63 Ut se contineat dextro Jove natus ; at illi 64 sunt tamen arbitrio comitum facienda suorum 65 multa, malus vultu quae dissimulare magister 66 cogitur, et tandem fiet dux milite pejor. 67 Hos addunt animos victoribus arma. Quid autem, 68 quid miser ille bonis prorsus spoliatus, avito 69 pulsus agro ? Miseros una cum conjuge natos 70 exsilii secum comites agit. Utque leaena, 71 cui sub rupe cava parvi stabulantur alumni, 72 fertur acerba minans pecori pecorisque magistris : 73 haud secus ille suos cernens periisse labores, 74 exhaustam cellam, vacua horrea frugibus, omne

170

75 instrumentum agri et villae cum bubus ademptum, 76 nil adeo superesse, famem quo pellere possit ; 77 nec tam mente suum reputans quam conjugis atque 78 natorum exitium, subito capit arma furore 79 non assueta prius : quicumque fit obvius illi, 80 notus an ignotus refert nihil, hostis, amicus, 81 sternit, et insontem spoliat, nudumque relinquit. 82 "Agresti ingenio nihil importunius usquam est." 83 Quid nostros homines templis arisque deorum 84 abstinuisse manus argento credis et auro ? 85 Ac mihi de nostris sermo est. Nam scimus et illos 86 templa sacerdotum calido foedasse cruore, 87 ossaque jam vita functorum extracta sepulcris 88 projecisse solo, plumbi liventis amore. 89 Hae scelerum facies bellis civilibus ortae 90 in pejus mores hominum vertere, deumque 91 excussere animis ; cujus, paulo ante, tuendae 92 causa majestatis, uterque exercitus arma 93 ceperat, aut dici potius cepisse volebat. 94 Me puero quidam noster popularis habebat 95 hoc proprium, ut securus iter nullo duce laevum 96 carperet, inque viam cum se commiserat, idem 97 admonitus numquam regredi vel flectere vellet, 98 turpe nimis ducens coepto desistere cursu. 99 "Est adeo gratus suus insipientibus error." 100 Quam melius medici, qui quo nihil ante priora 101 profecisse vident, adhibent contraria ; leges, 102 decepti, medicas artemque valere jubentes. 103 Hoc nos illa modo nuper quae cepimus arma, 104 ponere ne pudeat, hominesque errata fateri, 105 et magis apta malis quae sunt medicamina nostris 106 quaerere ; non longas armare in littore naves, 107 non equitum peditumque externa adducere longe 108 auxilia adversus patriam ; non oppida muris 109 cingere, praesidiisque tenere minacibus arces ; 110 non jugulare viros, laqueo vel stringere fauces, 111 vicini aut rapidis immergere fluminis undis. 112 Quanam igitur ratione animis discordia nostris 113 tolletur penitus, si nec victoria finem 114 allatura mali est ; si ponere praestitit arma, 115 unde salus veniet non exspectata, quis hujus 116 et quis erit monstrator opis ? Deus ille Deoque 117 natus erat, qui prima suis dum viveret olim 118 discipulis mandata dedit, quae deinde nepotes 119 acciperent, levia haud quaquam vel parva reponens 120 praemia. Namque illos patrio succedere regno 121 jussit, et optivi cognominis auxit honore ; 122 degeneres alios Satanaeque Ereboque reliquit. 123 Ille suos igitur vivens moriensque fideles 124 aeterno comites sociavit foedere pacis : 125 ille prius veniam superos pacemque precari 126 nos docuit ; tum deinde velut quibus unus et idem 127 omnibus in caelo genitor mortalibus esset, 128 omnes instituit fraterno vivere more, 129 alterius tamquam propriae meminisse salutis, 130 et nullum esse gradum, nullum discrimen amoris.

171

131 Jussit consilio miseros opibusque juvare, 132 erranti monstrare viam quae ducit ad astra. 133 Ac ne vita inopum despecta potentibus esset, 134 unius amissae pecudis nos ponere curam 135 et studium reliqui voluit gregis ante salutem ; 136 et, quod naturae longe disconvenit, hostem 137 diligere, invitumque etiam servare, tueri, 138 conciliare tibi, quamvis hunc perdere possis. 139 Si flecti nequit ille tuo sermone capique, 140 huc alios adhibe : si restitat improbus illis, 141 concilium patresque voca. Non pluribus unus 142 par erit adjunctis, non tot feret ora loquentum. 143 Si nihil ista valent, sine vivat solus, et omnis 144 sanctorum in coetu divini muneris expers. 145 Hic primum datus ordo simul cum tradita nobis 146 relligio, longos illaesus mansit in annos : 147 necdum ullos animis fratrum discordia motus 148 excierat. Divina colebant simplice cultu 149 numina ; ritus erat simplex, atque omnibus unus. 150 Ecquid enim tanto dubitent adstante magistro ? 151 Nec Deus ipse tamen non viderat ante futura 152 dissidia, et simul ac terris excederet, iri 153 distractum in varias sua turpiter agmina sectas. 154 Illi ipsi qui verba fluentia vatis ab ore 155 audierant, praecepta sequi diversa docendo 156 more hominum coepere ; aliis, ut saepe videmus, 157 assensere alii. Levis haec discordia quamvis 158 infirmam et teneram potuit disperdere gentem, 159 ni mox consilio seniorum oppressa fuisset. 160 Multa sequens aetas hominum portenta deinceps 161 deteriora tulit, quae non sunt ense recisa 162 Herculeo, non pulsa dolis, aut fraude virorum ; 163 sed vitae exemplo, precibus, sermone potenti, 164 congressuque patrum. Nihil umquam durius illi 165 decrevere, nisi in lapsos semel atque relapsos : 166 poena tamen vel summa fuit, prohibere scelestos 167 templi aditis, sanctoque piorum excludere coetu ; 168 ulcisci gladio miseros vel inutile prorsus, 169 vel gratum non esse Deo placidumque putarunt. 170 Quo mihi tot versus, quid vel malesanus abutor 171 auribus usque tuis ? Perdove jocosus inersque 172 ponendas melius studiis communibus horas ? 173 Desieram versus jampridem scribere, coepit 174 scribendi me rursus amor, dum forte Chenossam 175 invisit regina suam natosque minores. 176 Speravique etiam fore te mihi non minus aequum, 177 quam memini primis te mensibus esse vel annis ; 178 et mala nos movere etiam praesentia, multo 179 illa quidem majora prioribus, et tibi visis ; 180 et locus admonuit, qui te nunc, magne sacerdos, 181 detinet absentem patria procul, urbe Tridento. 182 Nae tu nae frustra Rhodanum superaveris amnem 183 Alpinasque nives, patriam dimiseris ipso 184 temporis articulo, qui paene est ultimus aegrae, 185 ni promissa facis, ni pestem a corpore pellis, 186 qua graviter jamdudum ecclesia tota laborat.

172

187 Cura velim et ratio praepostera ne sit, ut ante, 188 semper adhuc. "Consulta malus bona subruit ordo." 189 Formandi mores primum, doctrina sequetur. 190 Sic faciles animos ad suscipienda parabis 191 omnia : "Nequidquam malecultae semina terrae 192 optima credideris : lolium pro fugibus illa 193 aut tribulos referet." Tris aut prope quattuor annos 194 undique delectos tenuit Constantia patres ; 195 profecere nihil : mora nam quaesita regendis 196 moribus est nova semper, ut actus is ultimus esset. 197 At Martinus, ubi summum est indeptus honorem, 198 continuo Romam Lavinaque littora fugit, 199 legatos regum atque ducum frustratus hiantes. 200 Quid pater Eugenius ? Cum se committere nollet 201 judicio fratrum, spoliatus honoribus absens 202 excivit turbas, servos et ad arma vocavit, 203 conductis operis synodum litemque diremit. 204 Hic si forte suis melior majoribus, audet 205 arbitrio princeps alieno stare, patresve 206 si cupiunt ipsi vitam mutare priorem 207 scribis uti, pax est toto sperabilis orbe, 208 nec te longinquis istuc venisse pigebit 209 finibus, immensosque viae cepisse labores. 210 Sin ficta ista vides ac non sincera fuisse, 211 et neque speratum potis es contingere finem, 212 te nobis comitesque tuos refer ocius, ante 213 quam missos praeco faciat ; ne forte puteris 214 aut vidisse parum, aut ventis mandata dedisse 215 ambitione mala, spe vel corruptus inani. 216 Has quoque te dignum est tenues parvasque tueri 217 relliquias : Francorum at si contraria rebus 218 obstant fata, boni est, cum fecerit omnia, civis, 219 nolle tamen cineri patriae superesse cadentis.

AD MUSAS. E5_6 v.1 Musae, quas primis colui devotus ab annis, 2 vestra minus vester si nunc ad templa sacerdos 3 ingredior, si vota minus solemnia reddo, 4 ne me ideo, ne me ingratum vitaeque prioris 5 oblitum quaesisse novos credatis amores. 6 Quos etenim potius sequar hac aetate ? Quibusve 7 incipiam tam sero aliis servire magistris ? 8 Vos hilarare senem, vos pressos pondere rerum 9 curarumque animos solae recreare potestis. 10 Quid causae est igitur ? Post Maias scilicet idus 11 nos habet aurata respublica compede vinctos ; 12 cui minime parere nefas, ejusque parenti. 13 Ad me si jubeam, vestro non usque pudori 14 conveniat, vestrisque negetis moribus aptum. 15 Vos fora, vos coetus fugitis, vos splendida regum 16 atria ; vos nemora et silvas, quo nemo recurrit 17 interpellator, praefertis honoribus aulae, 18 contentae facilem numeris includere versum.

173

19 Id me si prohibent immensa negotia, tempus 20 nec datur exacte scribendi temporis ullum ; 21 unum oro, nobis unum concedite, Musae, 22 et legere et praebere aliis recitantibus aurem, 23 unde labor nullus veniet, mora nulla gerendis 24 rebus erit : melior mens ipsa quiete futura est, 25 acrior et positis repetet mox seria ludis. 26 Ut quondam multas certando athleta coronas 27 promeritus ; tamen invalido nunc corpore quamvis 28 ludentes alios medio spectare theatro 29 gaudet, et antiqui laetatur imagine ludi. 30 Sic ego, quam nequeo nostris e rebus, ut ante, 31 ferre voluptatem, capiam haud fortasse minorem 32 scripta etiam pejora meis aliena legendo.

AD CAROLUM CARDINALEM LOTHARENUM. E5_7 v.1 Carole, sinceri videar male functus amici 2 officio, graviterque nimis peccasse, dolorem 3 si non ipse tuum, transacti ut temporis olim 4 gaudia, participem. Quid enim tibi prospera paulo 5 amplius ad laudem tribuit fortuna benigne, 6 cujus ego in partem meliori sorte vocatus 7 non fuerim ? Tua mi patuit domus intima semper, 8 nec tua, nec fratris mihi gratia defuit ullo 9 tempore. Cum vestra pariter succrevit et aucta est 10 res mea ; crevit honos cum vestro noster honore. 11 Non ingratus ad haec, potui quae solvere, solvi 12 qualiacumque libens manibus tibi carmina plenis, 13 carmina divinas fratrum memorantia laudes 14 pace tibi partas, fratri florentibus armis. 15 Carmina persolvi ; nec enim mihi munere tanto 16 merces digna fuit, nec quid largirer habebam. 17 Nunc Deus, humanis nihil ut durabile rebus, 18 quando nos tanto percussit vulnere, quantum 19 speravit nec vestra domus, nec Gallia, quamvis 20 sentiat iratum longo jam tempore Martem, 21 haud decet in majore tuo fidissima casu 22 pectora deesse tibi ; si quid mea carmina possunt, 23 possum si quod, egens solaminis ipse, levamen 24 ullum afferre tibi, luctum si demere luctu. 25 Incipiam solito et populari more querelis 26 respondere tuis ; si nil vulgaria prosunt, 27 more sacerdotum proprio, depromptaque sacris 28 argumenta feram tibi non incognita libris. 29 Natus homo periit, quaenam tibi causa dolendi ? 30 Omnibus est ea lex praescriptaque regula, quidquid 31 nascitur intereat permenso fine necesse est. 32 Non illi propria aeternumve fruenda per aevum, 33 non alii cuiquam concessa est vita ; sed ejus 34 qui dedit arbitrio mansura sequentibus annis 35 quam volet ille diu, nec fas mortalibus ultra 36 ferre pedem, fatisque negatas quaerere causas. 37 Hanc si jure suo dictam sine tempore legem,

174

38 ante exspectatum veniens exercuit ; et si 39 nil aliud causae suberat, tamen opto doceri 40 quae fraus, quaeve tibi est injuria facta, vel illi ? 41 Multa quidem fieri temere plerisque videntur, 42 et sine consilio ; ratio quibus at sua constat : 43 sed Deus occultam voluit mortalibus esse. 44 At tanti capitis gravior jactura fuit, quam 45 mille virum, nullique adeo tolerabilis uni. 46 Magnum morte tui fratris respublica damnum 47 fecit : ut amisso quondam pupilla parente, 48 solave defuncto maerens ut conjuge conjux, 49 aut si res alia gravioris imagine damni 50 signari potuit. Dolor hic partitus in urbes, 51 oppida, privatasque domos, et millia sparsim 52 multa virum, loca tot spatiis divisa colentum : 53 debuit esse tamen levior, facilisque ferendo. 54 Ut si tempestate gravi communiter omnes 55 jacturam faciant, non est gravis illa perinde 56 ac cum de proprio fit tantum unius acervo. 57 Tu vero tamquam justa plus parte recepta 58 communis luctus, alio non aequa ferente, 59 praecipuo maerore jaces affectus, et uni 60 credis, amice, tibi plus omnibus esse dolendum. 61 Scilicet ille suis animal ut inutile tantum 62 natus erat, non et patriae, non denique regi. 63 Atqui tanta viri virtus, et libera morte 64 debuit, et nullis obnoxia casibus esse. 65 Sed neque vis animi, nec corporis ulla tueri 66 quemquam saeva potest adversum spicula mortis. 67 Nec tutata sua est sapientia Davide natum, 68 nec potuit Samson oculos subducere morti, 69 nec satus Alcmena, fidentes viribus ambo, 70 nec qui divitiis praestant opibusque tyranni 71 mortem ipsam fugient. Omnes Acherontis avari 72 praeda sumus, letique viam calcabimus omnes. 73 Mors fuit at matura nimis, matura videtur 74 semper, et opportuna bonis mors omnibus aeque 75 puberibus, pueris etiam senibusque ; nec ullo 76 definita homini certo sunt tempora vitae 77 curriculo, trahit huic, alii mors corripit annos. 78 Ille mihi satis ille diu vixisse videtur, 79 cujus honesta fuit non turpis clausula vitae. 80 Non tibi poma legi solida atque integra videntur 81 autumno melius, quam cum jam sidere tardo 82 frigoribusque vieta, cadentia sponte, leguntur : 83 jam medium vitae spatium confecerat ille, 84 qui nostri est hodie cursus longissimus aevi. 85 Hic flos delibatus adhuc florentibus ipsis 86 corporis ingeniique fuit si viribus, acta 87 praeteriitque etiam vitae pars optima, necdum 88 gaudia turbavit melli permixtus amaror, 89 quo petimus stulti spatium protendere vitae ? 90 Quaeve hominis reliqua est aetas nisi plena laborum 91 praeterea toto plagas acceperat ille 92 corpore, multum etiam pugnans effuderat olim 93 sanguinis : effetum porro invalidumque senecta

175

94 exceptura fuit ; morbi simul agmine facto 95 innumeri, quales secum gravis attrahit aetas, 96 illius exiguas vires animamque tulissent. 97 Omnia quae fugit moriens, nec longius annos 98 produxit, quam vita solet jucunda videri. 99 Integra bellum est etiam decedere fama, 100 linquere florentis titulos laurumque virentem. 101 Saepe quibus prima favit fortuna juventa, 102 deserit illa senes, gaudetque illudere longo 103 successu rerum tumidis, et vertere pulchre 104 facta tot ante dies momento temporis uno. 105 Non ignota tibi libris exempla Latinis, 106 Hebraeis pariter Graecisque adducere possem, 107 et Cyrum, et Judam, et regem Lacedaemone claudum, 108 Pompeium, Crassumque : nec istis Gallia nostra 109 testibus exemplisve caret (sed parcere malo 110 nominibus) qui si fortuna forte secunda 111 oppeterent, merito felices atque beati, 112 hoc vitae spatio quamvis breviore ferantur. 113 Nam si peccatum semel est, nihil illa priora 114 quamvis multa juvant ; et mentibus altius haeret 115 ultima quaeque recens postremi infamia facti, 116 quam veteres partae magna cum laude coronae. 117 Indignum vero tantum virtutis honorem 118 imbelli cecidisse manu, tacitisque petitum 119 insidiis, quem Marte invadere nullus aperto 120 audeat. Id vero fatum commune viris est 121 fortibus. Ipsa viri virtus invicta subegit 122 rem tentare dolis. An quisquam Caesare, magno 123 illius aut genero, Romaeve auctore Quirino 124 fortior ? Incautos dolus hos tamen abstulit omnes, 125 Pelidem, et similes ejus quicumque fuere. 126 Nec minor ex isto fuit illis gloria casu. 127 Ergo non insueta lues indigna virisque 128 fortibus, aut non illa suo mors tempore venit. 129 Nec tibi praecipua est lugendi causa, vicem ni 130 deploras lugesque tuam ; solumque relictum 131 occiso te fratre doles, nec ducere vitam 132 suave putas tanti privatum lumine fratris. 133 Ista, vide, ratio satis ut sit honesta : dolere 134 interdum alterius damnis conceditur ; at non 135 flenti erepta sibi sua commoda parcimus aeque. 136 Tu vero divina, puer, qui dogmata sacris 137 fontibus hausisti, quae nunc tibi suaviter ore 138 mellifluo manant attentae plebis in aures, 139 tu revoca in mentem sapientis verba magistri ; 140 qui fraterna sibi matemaque nomina junctis 141 sanguine vix tribuit. Sed eos pia numina sancte 142 qui colerent, summi facerent mandata parentis, 143 discipulos digito monstrans, hi sunt mihi fratres, 144 haec mihi mater, ait. Quid patris morte recenti 145 audita, veniam comitum cum posceret unus 146 (justa videbatur curandi causa paterni 147 funeris), ecquid ei tum rettulit ? O bone, mecum 148 hoc age, dum superas unum hoc age, luce carentes 149 et victa functi, sine mortua corpora curent.

176

150 Noluit expertes prorsus nos esse doloris 151 qui Lazarum flevit, longi sed tempora luctus, 152 clamores nimios, lacrimosaque verba notavit, 153 ut forti nec digna viro. Nam vivere sanctas 154 qui credunt animas exstincto corpore, rursumque 155 in sua post longum redituras corpora tempus, 156 semper ut in caelis vita meliore fruantur : 157 corporis affectum hunc anima sensuque carentis 158 rectius appellent somnum placidumque soporem, 159 quam qualem subeunt animalia cetera mortem. 160 Defunctos igitur qui luget, sive propinquos, 161 sive alios, stulte aut recubantia molliter ossa 162 prosequitur lacrimis, aut non satis ille videtur 163 credere susceptura novam post corpora formam. 164 Quae decursa animo cum sint tibi, nota magisque 165 unguibus illa tuis, nisi re praestabis, abuti 166 omnes te studiis et inania fundere verba 167 clamabunt. Quam tu culpam vitare memento. 168 Quid si propositi immemorem vitaeque prioris 169 ambitio cum ferret, ut optima quaeque videmus 170 ingenia immodico traduci laudis amore, 171 te Deus ancipiti diversa negotia mente 172 amplexum, sacris operam modo ponere rebus, 173 commissique gregis voluit succedere curae, 174 cum reges et regna tuis constricta teneres 175 consiliis, ferresque tuum super aurea nomen 176 sidera, nec tantum caperet jam Gallia civem ? 177 Ipse tibi causas, animum quoque fratris ademit 178 morte tui, quo major erat fiducia vivo, 179 sicque duas animas pariter servavit in una. 180 Quae mens, et quis erat tibi spiritus, aurea quando 181 transiit ad Rhetos fraterni fama triumphi ? 182 Tum veluti longum fortunae victor in aevum, 183 et tamquam pedibus premeres humana superbis 184 omnia, nec quidquam tibi rerum obsistere posset ; 185 divitias et regna tuis usumque parabas 186 aeternum et solidum, vitamque labore carentem : 187 inscius haec nec quaeri armis, nec posse teneri. 188 Intentans etiamque minas, et longa locorum 189 exsilia ; intentans extrema pericula victis, 190 et jam distribuens vacuos victoribus agros, 191 distribuens aliis ereptos victor honores, 192 haec tu more hominum secura mente putabas. 193 Nam paucis moderata fuit victoria ; pauci 194 parcere subjectis animo potuere virili. 195 Aut tua si te nota mihi clementia tale 196 nil patitur versare animo, fortasse ministris 197 succumbas aliud suadentibus, et bona mentis 198 propria sustineas alieno victa furori 199 cedere. Civilis vitium commune duelli. 200 Nunc pietas verusque Dei tibi cultus in ore est, 201 pascendi nunc cura gregis ; nunc otia laudas, 202 nunc invisa Deo funestaque proelia damnas 203 et caedes hominum ; nunc et secedere Remos 204 instituis cum docta hominum placidaque cohorte, 205 cum veterum libris, quorum tibi copia magna est.

177

206 Quae duo si conferre velis pugnantia valde 207 consilia, invenias tantum praestare priori 208 posterius, quantum melior pax aurea bello. 209 Non visum est superis hanc vita et sanguine causam 210 decidi, ferroque homines decernere acuto, 211 utra deis pars grata magis, moremne placeret 212 antiquum retinere, novumve inducere templis. 213 Fratris erat tam magna tui, tam cognita virtus, 214 ut cujus dux ille fuisset partis, in illam 215 concessura simul fuerit victoria partem : 216 non ideo belli cupidus fuit. Otia vivens, 217 otia laudavit moriens velut optima ; sed qui 218 fidebant illo comites ductore, duellum 219 malebant potius, capti dulcedine praedae. 220 At Deus hanc regni sortem miseratus ab alto, 221 insontem hanc animam meliori in sede locavit, 222 et multis hominum vitam dedit unius emptam 223 morte viri, tristemque luporum e faucibus escam 224 eripuit. Sua non isti succedere plorant 225 consilia : in caelis securus at ille malorum 226 ridet, et amissae nolit se reddere vitae. 227 Haec si ferre tibi luctum minus omnia possunt, 228 illa precum saltem jamdudum tradita nobis 229 formula te moveat, qua nocte dieque solemus 230 compellare Deum : rata sit tua nempe voluntas 231 in caelo et terra. Cujus perquirere causas, 232 aut etiam placitis obsistere velle superbum est. 233 Plura tibi, nimis ista licet, ne scribere possim 234 impedior magnis et multis, Carole, rebus ; 235 impedior lacrimis, et copia deficit, et non 236 convenit inculcare tuis puerilia doctis 237 auribus argumenta, nisi hanc, ut semper, amori 238 das nostro veniam tristis seu laetus, et omnes 239 versibus esse meis faciles venientibus horas, 240 omnia amicorum communia tempora ducis.

SERMO. E5_8 v.1 Ut qui se tecto, aut saxo dejecit ab alto, 2 haud facile in lapsu medio se sustinet, ima 3 dum petat, et prono terram gravis opprimat ore ; 4 sic vehit elato quemcumque per aera curru 5 ambitio : non ille potest retinere fugaces 6 certus equos, medio vel in aequore sistere cursum ; 7 fertur at invitus quo se permisit, et alis 8 Icarus ut praeceps delabitur igne perustis. 9 Forsitan at laudis, venia sit digna, cupido 10 ingeniis ferme melioribus insita semper, 11 et sublime volans animi vis, nescia cuiquam 12 cedere, seu major, seu par se comparet illi : 13 hactenus ut vir praeesse viris velit, atque subactos 14 imperio regere. At vero si pergere tendet 15 altius, atque sua superos detrudere sede, 16 divinosque sibi demens apposcet honores,

178

17 sentiet ille brevis caelestes numinis iras, 18 terribiles sonitus dejectaque fulmina caelo, 19 aut aliud dirum poenae genus ; et neque speret 20 placari dein posse Deum, quem offenderit ultro. 21 Ipse sui vindex et inexorabilis ultor 22 numinis est ; nec quemquam hominum patiturve deorum 23 aequa sorte sibi tanto succedere regno. 24 Sed cur nos vetera haec ? Deus est nam fabula nobis, 25 et multos Epicurus habet lutulentus in aula 26 discipulos passim, multos et in urbe, ferentis 27 mortales animos una cum corpore solvi ; 28 et nullos caelo esse deos, aut ca(r)pere segnes 29 otia, nec curam nostrarum assumere rerum. 30 Nam sentire modo haec, impuneque dicere nostris 31 moribus occipiunt, legumque in nostra relictis 32 hostibus antiquis conversus viscera mucro est. 33 Attamen et Christi nomen praetexitur aris 34 omnibus, et nostram Christi de nomine gentem 35 dicimus, ac vulgo dominumque Deumque fatemur : 36 nos rerum species et nomina sola tenemus, 37 nomina propter opes, et quos ecclesia fructus 38 suppeditat dominis felicibus ubere cornu. 39 Nemo te appellet, nemo te, Christe, sequatur 40 nudum inopemque : tuos tua membra sitique fameque 41 spernimus enectos, nec potu escave levamus. 42 Belligerare tamen vitamque exponere causa 43 jactamus nos posse tua, nec parcimus ullis 44 sumptibus, ut Christi numen gens omnis adoret. 45 O vafer ingenii ! Sperasti credere dictis 46 posse tuis hominem quid te modo noverit ullum ? 47 Nomen habes tantum, quid habes at cetera Christi ? 48 Non tua facta vides simulatam prodere vitam ? 49 Si tibi rem salvam fore sponsor idoneus olim 50 promittat, certumve habeas nil prorsus acervo 51 delibatum iri, te bello et pace futurum 52 incolumem, non te commoris ut omnia prorsus 53 templa solo delapsa ruant, pedibusque trahatur 54 relligio. Stat nam pro relligione tibi res 55 quid vero, quid tu hos pullo qui vestis amictu, 56 aut alio quovis, nec enim color omnibus unus, 57 cum tristi facie intendunt lacrimantia caelo 58 lumina, seque viam clamant monstrare salutis, 59 in mediisque cient verborum fulmina templis : 60 quidnam agitare putas animo, quo tendere cursum, 61 et quid propositi, quam spem mercedis habere ? 62 Divitias aurumque petunt, et publica fisco 63 aera dari, et magnis cum fructibus aurea templa : 64 quae simul ambitione sua studioque tulere, 65 dilapsos videas pictis excedere templis ; 66 ex illaque die conscendant pulpita numquam, 67 vocem edunt nullam ad populum, nisi ut, aucupis instar, 68 auribus et reges capiant et regis amicos. 69 At taetram ingluviem ganeis infamibus explent, 70 vino, deliciis, foedaque libidine pleni. 71 Sed me dulcis amor patriae, justumque novorum 72 regum hominumque odium fixa haec mutare volentum,

179

73 et sincera Deo pietas et debita regi, 74 abduxere procul sermonis tramite coepti. 75 Ut redeam, sua, commoneo, bona quisque fruatur, 76 vivat quisque sua contentus sorte : nec illas 77 quas aut non didicit, quas non conceditur, aut quas 78 dedecet, <........> temerarius appetat artes. (vers lacuneux) 79 Quam semel optasti, quaecumque vel obtigit olim, 80 hanc cole semper, ama semper, nec desere Spartam. 81 Si plebs sacra velit tractare, profana sacerdos 82 impius est : si saevus equis, si gaudeat armis, 83 sive malis hominum, seu praeda et sanguine fuso, 84 si statuit patriae muros, si vertere gentem, 85 si veteres pulsare novosque inducere reges, 86 si vexare Deum caeli terraeque potentem, 87 immanem furiam dicas, os praeter habentem 88 nil hominis, qualem vates finxere Chimaeram, 89 Scyllas, latrantemque canino more Charybdim. 90 Haec tamen haec Franci portenta feruntque videntque, 91 illius antiquae obliti virtutis avorum : 92 ipsa suos coluit semper quae libera reges, 93 respuit externos, nec cuiquam ferre negavit 94 auxilium populo pro libertate roganti. 95 Tunc animos pascebat honor, tum vera duelli 96 praemia ducebant regis populique favorem : 97 nunc emitur miles magno, nunc transit ad hostem 98 condicio melior si fertur et amplior illi. 99 Unde malum hoc ? Ab eo nempe est qui dividit aurum, 100 corrumpitque animos turpi mercede redemptos. 101 Quo nummi, aut istis cui tanta potentia nummis 102 quaeritur ? A fisco est desumpta pecunia : regis 103 praesidio miles simulatur et arma parari, 104 pro quo mille mori cupiant vel mortibus omnes, 105 omnibus objiciant pro quo sua corpora telis. 106 Ergo non regis metus est, aut cura salutis, 107 cura suae potius. Quid enim satis esse tyranno 108 tutum securumque potest expersque timoris ? 109 Quid si etiam simulatque metum, fingitque periclum, 110 ut patriae muros armatus et occupet arcem ? 111 Hic gradus, haec ratio fuit omnibus una tyrannis, 112 ut se praesidio, communibus atque juvari 113 auxiliis peterent, ea protinus arma virosque 114 in patriam vertere suam, durumque subactis 115 civibus imposuere jugum. Quae nos mala numquam 116 antehac experti, nostris non posse putamus 117 accidere, ac si aeterna forent immotaque, regnis. 118 Ergo prospicere et longe ante cavere memento, 119 impediunt regredi quia plurima sero volentem, 120 et ne demersumque paludibus, inque volutum 121 caeno ulvaque caput nequidquam attollere tentes ; 122 aut rapidas flammas, et quem succenderis ignem, 123 mox si paeniteat, ne non restinguere possis ; 124 et semel inscenso vel equo rapidisve quadrigis, 125 ne premere ac retro nequeas vestigia ferre. 126 Quod si stulta duces audacia longius actos 127 extulit, ut nequeant medio consistere cursu ; 128 hos saltem moneo comites scelerisque ministros,

180

129 quos dolus aut falso species objecta bonorum 130 impulit in fraudem, mature immania coepta 131 deserere, integris etiamque abscedere rebus : 132 ut dejecta sua mala mens spe, et viribus orba, 133 concidat, auctoremque suum modo poena sequatur.

SERMO. DE LIBERTATE SCRIBENDI. E5_9 v.1 Scriptorum quosdam libertas, et stylus audax 2 oblectat, vitiumque severa voce notatum 3 alterius ; plerosque juvant sine felle molesti 4 nullis versiculi, quales scribuntur in aula. 5 Diversa haec, ratio tamen ut sua constet utrisque. 6 Nam mores hominum scriptis formare legendis, 7 et vitia exstirpare animis, labor Hercule dignus : 8 verum ingratus eis, sua qui recitante poeta 9 agnoscent scelera, aut de se dici illa putabunt. 10 Cautior is quicumque virum demulserit aures, 11 aut levibus nugis, aut corruptrice bonarum 12 laude voluntatum, nec quemquam offenderit unum 13 quae ratio, quia blanda nimis, fortique videtur 14 haud condigna viro, nobis explosa recedat. 15 Sed neque scribendi satiram, taetroque notandi 16 carmine personas quas designaveris, auctor 17 esse velim. Modice laudentur facta virorum 18 fortia, culpentur modice, aut, si postulet usus, 19 vis adhibenda etiam vocisque animique dolentis : 20 ne tamen appelles proprio vel nomine quemquam, 21 aut ita significes, ut postquam dixeris, omnis 22 ardentes oculos coetus convertat in illum. 23 Nuper Aretinus Venetae se clauserat urbis 24 moenibus, unde, velut celsa sublimis ab arce, 25 omnes Europae reges figebat acutis 26 incessens jaculis et dirae verbere linguae : 27 atque illum missis omni regione tyranni 28 placabant donis. Tantum mala vatis avari 29 lingua potest. At ei clarae tutela nec urbis 30 profuit, Ionio longe regnantis in alto, 31 non circumfusae miserum texere paludes, 32 quin meritas laeso poenas exsolveret orbi 33 terrarum, dignum vel haberet carmine funem. 34 Nobis Attellana vetus comoedia nobis 35 displicet. Omne velim sit castum et lene poema, 36 sit mixtum gravitate, vacet risu(que) jocisque : 37 qualis sermo fere est media testudine templi 38 ad populum magno quem personat ore sacerdos.

DE BELLO CIVILI. E5_10 v.1 Sive malum hoc, Pandora, tuum, vindictaque furti 2 nobilis, ad seros permanans usque nepotes ; 3 seu genus infelix, Ereboque et Nocte satarum

181

4 incubuit terris, et saevi peste veneni 5 infecit late populos, ac mutua sparsit 6 inter nos odia et belli civilis amorem ; 7 seu mens cuique sua est nutrix fomesque malorum, 8 urimur invidiaeque occultis ignibus intus, 9 urimur ambitione gravi, simul ardor habendae 10 augendaeque rei mentes inflammat avaras. 11 Inde, velut corvi, Harpyiaeve, aquilaeve rapaces, 12 quas metus immundae semper famis anxius urget, 13 expellunt alias omni regione volucres, 14 nec parcunt propriis, tanta est vesania, pullis ; 15 aut multis canibus cum forte paropside in una 16 objicitur cibus, hunc trahere ad se mordicus omnes 17 contendunt : siquis melior tum viribus, illo 18 vi potitur, reliqui circumstant murmure magno, 19 ereptamque petunt per mutua vulnera praedam : 20 sic homines vel opum cupidi, vel rursus honorum, 21 praesertim a magno quae rege secunda potestas, 22 mille dolos, et mille vicissim retia tendunt, 23 mille modis certant alienum exstinguere nomen : 24 ut soli jactare caput videantur in aula. 25 Scinditur in varias domus omnis regia partes. 26 In medio nullis antiqua lege Solonis 27 esse licet : quicumque nec his, nec adhaeserit illis, 28 hostis erit, referetque odium suspectus utrisque. 29 Ipsi autem proceres numquam discedere regis 30 a latere : huic adstare diem, quam longa, per omnem, 31 largiri atque auferre quibuslibet ; omnia nutu 32 dispensare suo, solis committere amicis 33 imperia, et summos populorum atque urbis honores. 34 Jam reliquos prohibere domo, prohibere benigni 35 principis adspectu ; jam, quae foedissima res est, 36 criminibus fictis absentis rodere famam, 37 dum longinquus abest, et dum securus honorum 38 vel privata domi, vel publica munia tractat. 39 Turpe duci magno est, etiam deferre nocentem 40 criminis, et regum mulcere his vocibus aures : 41 flagitium, premere insontem et sine crimine vitam. 42 Tu vero, qui te priscis heroibus ortum, 43 unius et magni comitum descendere Carli 44 progenie jactare soles, dux maxime bello, 45 princeps pace domi, cujus respublica nutu 46 statque caditque, potens et regni et regis, eo te 47 dejicis usque, tui atque tuorum oblite bonorum, 48 ut tibi non in honore pares, quos jam tua dudum 49 immoderata feroxque superbia ferre recusat ; 50 verum etiam tenues et adhuc sine nomine, spurco 51 ore tuo laceres, turpis delator in aurem. 52 Ex hoc conjectare licet quam cetera recta 53 consilia in patriam tua sint : qua mente fideque 54 communem ipse geras hodie rem, et gesseris ante. 55 Semper enim tibi cura malos conquirere servos 56 prima fuit, servosque doli scelerumque ministros. 57 Et se nemo tibi probus umquam addixit, ut illo 58 momento, quo te leviter cognoscere coepit, 59 non mox colligeret sua vasa, pedemque referret.

182

60 Talia discordes animis dum proelia miscent, 61 privatasque tuentur opes, communia sensim 62 robora deficiunt velut aegro in corpore vires, 63 et turpi neglecta cadit respublica leto. 64 Hinc velut effusi duo montis vertice rivi 65 lenis aquae, circum viridantia prata feruntur 66 ambiguo cursu, et sinuosis flexibus errant, 67 donec ab alterutro bibat omnis flumine campus. 68 Haud aliter primum nascens ea pestis in aula 69 corripit omne hominum late genus, atque per urbes 70 perque domos effusa venenum dissipat, inter 71 pacatosque serit discordia semina cives : 72 nobilitas omnis, judex, patronus, et ipsa 73 partibus alterutris plebecula vilis adhaeret. 74 Sic divisa bicepsque domus cum principis esset, 75 convenere alii velut ad duo signa minores. 76 Perpaucis adeo mediis licet esse, quietem 77 securam vanos ponentibus ante favores. 78 Sunt etiam nullis adjuncti regis amicis 79 officiis, tantumque sua virtute recepti 80 in numeros, qui non minus ipsi hoc nomine solo 81 injustis odiis inimica a parte premuntur, 82 quam si sponte sua contraria castra subissent. 83 Si quis honoris apex, aut si quis in urbe legendus 84 forte magistratus, designant ante futurum 85 unum aliquem florentem opibus, vel amore potentum. 86 Hic, si vincet enim candentis factio panni, 87 praetor erit ; si purpureus color obtinet, ille. 88 Cura tuendorum tam valde est ; cuique suorum 89 insita, communisque rei neglectus : ut aegrum 90 indocto siquis malit concredere corpus 91 atque rudi medico, aut nautae committere navem 92 non satis experto pelagi discrimina, verum 93 sanguine, vel patria, juncto vel amore, vel usu, 94 artificem notae fideique excludat, et artis. 95 Atque his tamquam in centurias classesque tributis 96 judicibus, quis se patrono opponere tali 97 ausit, et in mediam descendere stultus arenam ? 98 Cui parent fasces, et praetor, et omne tribunal, 99 arbitrioque suo qui dat, vel tollit honores, 100 cujus sexcenti veniunt ad jussa clientes ? 101 Judicium est : vincit meliorem gratia causam, 102 ingenuumque proterva pudorem audacia vincit. 103 Nae lingua hic pugnare, manuque in jure foroque 104 conserere haud paulo melior, quam ducere in hostem 105 armatas acies, et aperto occurrere campo. 106 Utque minus multas hic cepit ab hostibus urbes, 107 quam vicos, et opima tenet quae praedia fraude 108 vicinis erepta suis, turbaque coacta 109 disertorum hominum, et corrupti judicis astu. 110 Nimirum tales illi ante leguntur in usus : 111 hoc domino referunt accepti munus honoris. 112 Malim nos, agitur quoties respublica, malim 113 nos inimicitias et ponere jurgia, donec 114 utilium fiat delectus in urbe virorum, 115 cujuscumque tribus atque ordinis ante fuissent.

183

116 Quod si forte duos inter certamen honoris 117 inciderit, par et meritum virtusque duorum est, 118 illum, cui fortuna tuae dedit esse cohortis, 119 quique tui gregis est, nec turpem ferre repulsam, 120 praelatumque alii nemo reprehendere possit. 121 Quamquam nemo suae tam partis amore tenetur, 122 quin magnis aliquo post tempore possit ab illa 123 disjungi meritis, et in hanc concedere partem. 124 Acer erat bello juvenis calidusque juventa 125 Bantius, et claris Nolae majoribus ortus : 126 hunc prius ad Cannas, caesorumque inter acervos 127 seminecem inventum curaverat, atque benigne 128 cum donis et muneribus dimiserat ab se 129 Hannibal in patriam : cujus non immemor ille 130 ingentis meriti, quaerebat tradere Nolam 131 Annibali ; sensit Marcellus praetor, et illum 132 conciliare sibi officiis, quam tollere poena 133 maluit. Ergo hominem verbis appellat amicis, 134 non ignota sibi, dicens, quae fortia facta 135 ediderit ; quot Romanis stipendia castris 136 adversus Numidam vel Poenum fecerit hostem. 137 Pro quo, magna, solent tribui quae fortibus, illum 138 praemia commeritum, simul ipsi corpore pulchro 139 donat equum, pressos bigarum et imagine nummos 140 quingentos, longeque ostendit plura daturum, 141 Atque potestatem secum fore semper agendi 142 cum velit, et faciles aditus et limen apertum. 143 His juvenem dictis sic in pejora ruentem 144 vertit, ut ex illo respublica tempore civem 145 sit nullum factis meliorem experta fideque. 146 Sic nova spes veterem detrudit, et ultima quaeque 147 respiciunt homines vulgo benefacta : velut quae 148 solis amant radios herbaeque sequuntur euntem. 149 Ut tibi nulla tamen referatur gratia facti, 150 at pulchrum est inimicitias donare saluti 151 communis patriae, pulchrum deponere partis 152 quemque suae vehemens studium, ac communibus omnes 153 conspirare animis, et in unum cogere vires 154 ad patriae curam, quae nos genuitque fovetque, 155 quae nos ipsa suo complexa est nomine dulci ; 156 nostraque conjugia, et natos, et quidquid habemus 157 praeterea carum, quidquid vel dicere nostrum 158 possumus. Unde etiam patriae superesse cadenti 159 illa diu nequeunt ; nam singula posse teneri 160 nequidquam speres amisso corpore membra.

AD ARNOLDUM FERRERIUM. E5_11 v.1 Ferreri, quo nec melior, nec doctior alter 2 venit Aquitanis a finibus atque Garumna, 3 te nunc legatum Venetis decedere ab oris, 4 et retro in patriam vestigia flectere dicunt, 5 post regi navatam operam tris amplius annos ; 6 ecquid erit praemi ? Faciet regina beatum,

184

7 si sapit, et primos tibi rex mandabit honores ; 8 obstiterit nisi fama tuae virtutis et acres 9 invidiae morsus, quae plurima regnat in aula, 10 invisumque hodie crimen commune bonorum. 11 Verum, inquis, docuit te lex divina carere 12 posse bonis, vanosque hominum contemnere fastus 13 recte : si coram poteris praestare quod absens 14 promittis. Sed dura nimis sunt ora ferendo 15 istorum, qui se prognatos Hectore dicunt, 16 quorum atavi mercatores scribaeque fuere ; 17 aut si qui magnis orti majoribus, ipsi 18 degenerant, et nulla suis in moribus edunt 19 signa, nihil referunt patriae aut virtutis avitae. 20 Ipse ego jam longo cui frons occalluit usu, 21 duratae belloque manus, ad proelia semper 22 certamenque novus venio, nec talia possum 23 dedecora ulcisci, latere aut depellere regis. 24 Audio. Vel tristis repetes subsellia judex, 25 aut claram studiis Trojani Antenoris urbem, 26 quae primum nostros olim conjunxit amores ; 27 aut aliquo fugies, ubi nec cogare tueri 28 quae minime nolis, et quo aeque gesta ferantur. 29 Sic adeo tectus vives, ut vivere nemo 30 sentiat, et clausum obscuro putet esse sepulchro. 31 At non, Ferreri, tam parvo animoque remisso es, 32 ut rem destituas communem, et publica turpi 33 damna fuga cumules, ignavi militis instar. 34 Verum ut te nemore in denso, aut in valle reducta 35 abscondas hominum procul a conspectibus, omni 36 seposita rerum cura : tamen ipse quietum 37 interpellabit vicinus, et otia rumpet, 38 vel tua nocturnus praedo versabitur intra 39 saepta domus, finesve tuos injustus arabit, 40 intendet litem, vadimonia coget obire, 41 inque forum retrahet. Sic nullus in orbe quietem 42 dat locus. Ipse sibi facit otia quisque vel urbe 43 in media plenoque foro ; nec turbidus ille 44 cum fuerit, ventis et tempestate carebit, 45 quamvis Hesperidum spatietur solus in hortis. 46 Sed tua quo virtus non sese attollet, et unde 47 non sese expediet disruptis libera vinclis ? 48 Tu quocumque loci deveneris, ut locus ille 49 sit vacuus, sit perpetua caligine pressus ; 50 luce tamen propria lucebis sole nitenti 51 purior. O tecum liceat consumere vitae 52 quod superest, animamque sinu deponere amici !

AD VIDUM FABRUM. E5_12 v.1 Vates ille tuus simul importunus haberi 2 coepit, in has latebras et devia senta recessit, 3 Pelopidas ubi non vultus, non ora videre 4 cogitur. Aeternas habeo sanctissime grates 5 Phoebe tibi, Musisque novem, quae demere curas,

185

6 aegrotoque animo potuistis reddere somnos. 7 Non ego solus in his metuam, nec solus in altis, 8 Arcadiae lucis media vel nocte vagari ; 9 non metuam fictis ut ne desertus amicis 10 solus rure meo figam vestigia, solus 11 nocte domum redeam. Mihi vos mihi namque dedistis 12 noctes atque dies cantando ducere, Musae : 13 quamquam lectorum comitum bona copia dudum 14 nobis est provisa domi, bona copia rure. 15 Nam simul explosis placuerunt seria ludis, 16 Socratici praesto mihi sunt schola docta Platonis, 17 una prius divisa locis, et deinde magistris ; 18 Paulus et his valde melior, quique ejus alumni 19 libris ostendere suis incognitus ante 20 quis Deus, et qua sit nobis pietate colendus : 21 sin ludicra, leves omni regione poetae 22 concursant, et dulce ferunt ad sicera carmen. 23 Tot sunt, tam variaeque animi sapientis in omni 24 laude voluptates, ut non sint plura jocosis 25 ludorum genera. O recte illis si sciat uti, 26 si bona tot congesta domi semperque parata 27 nosset homo penitus, quam cetera parva putaret ! 28 At mihi Diogenes Cyrenaeque urbis alumnus, 29 diversis ambo studiis peccasse videntur : 30 ille quidem verae non libertatis amator, 31 dum mundum atque elegans vitae genus odit inique ; 32 hic regum mensas et dum convivia laudat, 33 vestirique nimis pretiose curat et ungi. 34 Est aliquid medium : quod si tenuisset uterque, 35 hic et deliciis, et sordibus ille vacaret. 36 Namque erit aeternum mihi felix atque beatus, 37 qui placuit magno et sapienti pauper amico ; 38 praesertim virtute sua si fretus in altum 39 contendit, celsique fores patefecit amoris. 40 At constans et perpetuo mansura videtur 41 gratia, quam primum virtutis opinio junxit, 42 quae mox officiis vires accepit honestis : 43 ut neque pauperior locupleti blandius umquam 44 palpetur, nec dives egenum flagitet ultra 45 fas licitumque. Vides hominum quam cara benignis 46 vita diis, quam sit natorum utrique parenti 47 cara salus : tamen hi sua non in amore requirunt 48 commoda. Nam teneris genitor quid speret ab annis ? 49 Quidve potens rerum Deus a mortalibus aegris ? 50 Idcirco leges uxorem interque maritum 51 dona vetant, ne sit venalis gratia lecti, 52 deteriorque bonis meliorem pellat avitis. 53 Ac primos homines tales in amore fuisse 54 credibile est, intacta priusquam virgo relictis 55 justitia excessit terris caelumque petivit. 56 Hoc primum veri specimen monstravit amoris 57 et natura dedit : morem corrupit honestum 58 utilitas, vilique hominum mens dedita lucro. 59 Nunc se quisque viro, putat a quo posse juvari, 60 tradit, egestatem quo sublevet atque labores ; 61 nobilibus tenues, locupletibus aeris egeni :

186

62 ut graciles alia suspendit ab arbore ramos 63 non potis ipsa solo sursum se attollere vitis. 64 Quid miseri faciant ? Sunt unius omnia regis 65 in manibus, dare solus opes, dare solus honores 66 ille potest. Ut totus ab uno flumine pagus 67 haurit aquas : sic omnis ab uno Gallia rege 68 et petit imperia, et fasces, et quidquid honorum est. 69 Quis tantum per se regem privatus adire 70 audeat ? Insuetumque aliis non ante ministris 71 et ducibus praetentet iter ? Non vivida virtus 72 quamlibet ipsa viam possit cursumque tenere, 73 ni praecursores habeat sibi regis amicos. 74 Accipe nunc autem pravum locupletis iniqui 75 ingeniumque animumque trucem, moresque superbos. 76 Inflatus longo comitum grege, provocat iram, 77 provocat invidiamque hominum superumque deorum, 78 contemnit miseros, et tamquam vilia ducit 79 mancipia, haud memor unde, quibusque adscendit in altum 80 artibus et studiis, quam sit locus arduus omnis 81 lubricus, et quantas homini det saepe ruinas. 82 Nec numquam his interpretibus scelerumque ministris 83 ad praedas et lucra domum cogenda superbam 84 utitur, et praefecturis et honoribus ornat : 85 quo magis ipse magisque suo regat omnia victor 86 arbitrio, fiat quo nulla potentia major. 87 Si quis erit potior, cui sit pulcherrima virtus, 88 hoc mihi nil opus est, alium sibi quaerat amicum, 89 non mihi non tales operas, non talia, clamat, 90 posco ministeria. Exclusus dimittitur ille, 91 ejectaque mali tollunt virtute cachinnum. 92 "Felices vero nimium nimiumque beati, 93 qui potuere bonis animos compescere rebus, 94 et servare modum." Sed fortunatus et ille 95 quem sic respexere dii, cui talis amicus 96 contigit, ut tenuis mala ne contemnat amici, 97 et bonus in medium sua conferat, ut quasi patris 98 unius heredes communiter illa fruantur ; 99 qui tamquam positis versatur honoribus, aequo 100 jure domi tecum patitur sua dicta refelli, 101 communis tecum ludos et seria miscet, 102 te vocat in partem studiorum, suscipit ultro 103 sollicitus curamque tui, rerumque tuarum, 104 teque suae raro mensae dignatur honore, 105 et matutinum vespertinumque remittit 106 officium, nisi res aliudve poposcerit usus ; 107 nil adeo vetitum, nil turpe, minusve decorum 108 imperat, orando facilis, facilisque jubendo ; 109 et quem vel sua res, vel publica distinet, illum 110 quam volet usque diu fert non invitus abesse, 111 suspicione vacans animus, nec crimina fingit 112 ipse, nec oblatis aperit sermonibus aures. 113 Talem Diogenes si sit expertus amicum, 114 non temere et passim tenues ab amore potentum 115 avocet, et regum sapientes arceat aula. 116 Est in amicitiis solers adhibenda legendis 117 cautio, sive humilem, seu magnum quaeris amicum ;

187

118 nam partem peccatur in hanc, peccatur in illam. 119 Saepius in magnis opibus celsaque vacillat 120 fortuna malefidus amor, dum splendida plebem 121 nobilitas, inopem dum spernit dives amicum. 122 Cum bove non asinus, cum dispare non coit impar, 123 se nisi submittat major, prensumque minorem 124 sublevet. At quotus is qui non assurgere malit ? 125 Sunt et signa tamen quibus hunc dignoscere possis, 126 quae servata referre gradum, aut inferre monebunt 127 non obscura : tegi quia nescit tempore longo 128 insanae vitium mentis, simulataque virtus 129 ejicit immensam mox exonerata laborum 130 congeriem, positoque ruit furiosa pudore 131 improbitas animi ; namque acrior arte repressae 132 impetus esse solet. Sicut torrentis aquae vis 133 major erit, lapides si cursum et saxa morentur ; 134 aut effrenis equi, foribus qui fugit apertis, 135 excussumque equitem multa prosternat arena. 136 Fons et origo boni tamen est sapientia, quam qui 137 nactus erit, semper sedato pectore vivet, 138 nec sibi, nec turbas aliis dabit ; omnia magnis 139 diis accepta feret, sua nec majora videri 140 nec meliora volet, factis dictisque favebit 141 alterius, nec laudem alieno crimine quaeret. 142 Verum illud nihil insipiente ferocius esse, 143 nil gravius domino ; quod si vecordibus ausis 144 attulerit socias conjuncta potentia vires, 145 exitiale malum miseris impendet amicis : 146 insano tamquam jubeas si tradere ferrum, 147 hos modo, nunc illos feriat discrimine nullo, 148 ceu quondam furiis atque oestro percitus Ajax, 149 esse putans hominum, pecudum qui colla secabat. 150 Cum semel humanos hominum natura piosque 151 exuit affectus, et tantum agreste ferumque 152 restitit ingenium, sit tigride saevior omni 153 bellua, solam hominis retinens conversa figuram. 154 Adde merum venis, oleumque infunde camino, 155 non graviora suis incendia faucibus Aetna 156 projicit, ignivomi non et juga celsa Vesuvi. 157 Difficile ingenuo alieni ferre furoris 158 indomitam rabiem atque atrae convicia linguae. 159 Non ego spem tanti redimo : mihi pluris in urbe est 160 una dies transacta licentius inter amicos, 161 rure vel in spatiis camporum, aut ilicis umbra, 162 quam volucres fumi gerraeque loquentis inanes, 163 et dubia promissa fide, ventosaque verba. 164 Atqui nonnullos istorum ferre videmus 165 ingenium moresque. Ferunt, quicumque pusilli 166 sunt animi, quibus est libertas infima rerum : 167 Davus ut haud dubitet plagas et verbera dorso 168 ferre libens, ut mellitam voret ante placentam, 169 eque resignata pleno bibat ore lagena. 170 Stat magno spes illa nimis, quae dextera raro, 171 saepe sinistra cadit ; frustrati deinde queruntur 172 incusantque deos, et se mala plurima passos 173 rebus adhuc dubiis incautos ante futuri.

188

174 Clauditur hac plerumque tragoedia fine ; sed horum 175 nemo vicem doleat, qui se venientibus ultro 176 involvere malis, praeclara et vana secuti. 177 Ille sua talique indignus sorte, furentem 178 qui metuens, oppressus in ipsis retibus haesit, 179 nec potuit celeri quamvis evadere cursu. 180 Vir bello fugiens ipsos incurrit in hostes 181 saepius, et vitare malum nequit arte magistra, 182 quin nudus Siculis jaceat Palinurus in undis. 183 Haec me tempestas provectum longius alto 184 si quando fractis excepit turbida velis, 185 nec contra obniti remis datur ulla potestas : 186 huc tamquam in portum fugio, nullique recurro 187 cognitus ad silvam, quae caedua desiit esse, 188 postquam sacra novem Musis Phoeboque dicata est, 189 concessuque novi domini est adolescere coepta. 190 Hic aliquid scribove legove, aut cogito semper ; 191 hic vivo qualem primi vixisse feruntur 192 in terris homines mundi sub origine, vitam 193 contentus parvo, quod mi prius ipse paravi, 194 cum bene morigeris natis, et conjuge casta, 195 vera fruens intincta nec ullo gaudia felle. 196 Nubibus interea pulsis et sole reducto, 197 tu mare turbatum tranquilla fronte serenas. 198 Ast ego sicut avis quae longis imbribus intus 199 clausa sedet, liquidas exspectans luminis auras, 200 tandem sole novo se proripit : haud secus ipse 201 nec desiderium vestri, nec ferre quietem 202 ultra posse ratus, meditor jam solvere portus ; 203 rursus et incipio regredi gestire, pericli 204 immemor, incertoque iterum me credere ponto.

AD ARNOLDUM FERRERIUM. E5_13 v.1 Tam varia atque incerta vagatur epistola quam res : 2 hic sunt, Ferreri, variae, modo nubere fratri 3 Regis, dotalesque suos regina Britannos 4 et regni titulum nomenque afferre marito 5 dicitur : ac jam stare paratas littore naves 6 fama fuit, proceresque Anglorum occurrere lectos ; 7 postridie tabulae solvuntur et irrita pacta. 8 Neutrius haec culpa, inter seque feruntur amare : 9 sed sponsi comites patria discedere nolunt, 10 exsiliumque vocant ; alii sua robora vires 11 imminuique suas metuunt, si forte resumptis 12 inter nos iterum stulti concurrimus armis, 13 experti duce sit quantum virtutis in illo. 14 Femineis etiam juvenilem, ut saepe videmus, 15 blanditiis animum mutari posse verentur. 16 At rex, Parisiis jam post sua terga relictis, 17 ibat in Armoricos venatum, quod ibi saltus 18 magnarum plenos narrabant esse ferarum. 19 Hanc alii regem falso praetexere causam, 20 Borbonios juvenes amplecti velle, marisque

189

21 praefectum : quo nil mage formidabile nostris 22 divitibus. Nam Castilio si tangere dextram 23 regis, et instillare duo aul tria in illius aurem 24 verba datur, quas ille sibi regnoque parari 25 audiet insidias, quae circumstare pericla : 26 ni tandem somno velut experrectus ab alto 27 asseret imperium patriaeque sibique, volentes 28 et populos reget ipse manu, clavumque tenebit, 29 quem puerilis adhuc aetasque infirma vetabat. 30 Hic proceres nostros vexat timor intus et angit. 31 Ergo omnes studio incumbunt vehementius omni, 32 incoeptum ne pergat iter rex, multa relinqui 33 commoda namque docent, redeuntibus affore multa. 34 Vincitur a multis nimirum incallibus unus 35 duplicibus. Redeunt usque a Galeone Mocellum ; 36 et nunc fontis habent regem deserta Bleaudi. 37 De nobis quoque rumor erat, neque vanus, et ore 38 principis exceptum pavidam turbaverat aulam 39 nescio quid. Simili compressus et is metus arte. 40 Sic mihi libertas dono concessa deorum 41 illibata manet : rident tamen usque maligni, 42 quis sua res privata, gemunt quis publica curae : 43 publica nemo adeo, Ferreri, publica curat, 44 et patriae regisque in nullo nomen honore est. 45 Si videas nostrae (pudet hoc adscribere) gentis 46 nocturnos aditus, furtiva locisque remotis 47 colloquia aeterno Franci cum nominis hoste, 48 Ferreri, ducas suspiria pectore ab imo, 49 et quisquis vel regis amat, patriaeve salutem. 50 Sed desiderium nolo tibi tollere nostri, 51 proxima quod nobis tua monstrat epistola. Namque 52 si vicina meo tibi villa parabitur agro, 53 si te convictore frui socioque licebit, 54 cetera abesse animo tulerim non invidus aequo, 55 et levior fuerit tolerabiliorque senectus : 56 tum reliquum faciemus iter jucundius una 57 ad caelos, ubi certa quies promissa beatis.

MICHAELIS HOSPITALII EPISTOLARUM LIBER VI.

(1806 vers)

AD VIDUM FABRUM.

190

E6_1 v.1 Tu me posse putas quantam potuere priores, 2 quantum ego, dum fortuna fuit : sed gratia regum 3 instar apis volitat quae circum florida rura, 4 nunc huic, nunc alii blandos adspirat amores, 5 floribus et notis post paulo inimica recedit. 6 O spes qui posuere suas in regibus olim, 7 o stulti nimium, quorum fuit omne placendi 8 auribus atque oculis studium ! Fugit illa voluptas, 9 et delatorum satias subit ; ipse recurrens 10 saepe sonus citharae lassatas afficit aures. 11 Quin etiam interdum sese rex colligit alto 12 experrectus uti somno qui perfricat ora, 13 et veris fictos secernere discit amicos ; 14 odit quos etiam dilexerat ante, dolosae 15 compertos fraudis, nec ludificarier ultra 16 se patitur. Melius qui pulchra et plena salutis, 17 libertate sua moderate et comiter usi, 18 consilia in medium proponere regibus audent. 19 Non illi meritis veniunt ad praemia semper 20 digna suis : raro quoniam vel fortia reges 21 consilia accipiunt, vel libera mentibus aequis, 22 et molli blandoque magis sermone trahuntur. 23 Sic optabilior nebulonis vel parasiti 24 sors erit, atque loco decedere coget honestum 25 insontemque virum ; qui non invitus abibit, 26 invitus non ille domum parvosque penates 27 et patriam repetet ; sed dulcibus exiget aevum 28 cum natis, cara cum conjuge, liber et omni 29 ambitione vacans, urbis contemptor et aulae. 30 Causa fugae justum solatur honesta dolorem, 31 et mens ipsa sibi nullius conscia culpae. 32 Ipse ego, sive jubent discedere, sive manere, 33 seu me consiliis adhibent, seu longius arcent, 34 utrumvis obeam placidoque animoque libenti, 35 pensans damna bonis. Minor est si gratia regum, 36 at minus invidiae est, odii minus atque laboris. 37 Nec tibi, nec prodesse tuis potes : hoc quia feci 38 dum potui, nulla est hodie mea culpa, sed ejus 39 immerito fasces mihi qui detraxit inanes. 40 At nos ambitio tenet arta compede vinctos, 41 ut servum hoc vitaeque vagum genus anteferamus 42 natali patrioque solo, placidaeque quieti. 43 Novi qui cumularat opes sub regibus amplas 44 majores Crasso, villas exstruxerat usque 45 ad caelum nitidas : tamen illi mors erat unum aut 46 alterum abesse diem conspectu regis et aula, 47 tamquam si solis radiis et luce careret. 48 Interea vereor paucis dum mensibus absum 49 occupet ut sedes alius, clausisque revertens 50 excludar foribus, mihi sit migrare necesse. 51 Tantalus isne tibi, vel Phineus esse videtur, 52 quem Dirae mensa prohibent epulisque paratis ? 53 Quid gravis ille senex discedere jussus ab aula, 54 et signum flavamque alii concedere ceram, 55 num sese afflixit tanto depulsus honore ? 56 Demisitve animum ? Non ille, sed ut catus olim

191

57 mercator, patriam post tempora longa reversus, 58 quamvis jacturam partis fecisset in alto, 59 relliquiis fruitur pelagi securus iniqui. 60 Sic noster simul atque domum se contulit, artes 61 ingenuas repetit missas jam tempore longo, 62 et studiis animum reficit, semperque legendo 63 scribendove aliquid Musis et Apolline dignum, 64 aut virides lauros, aut coniferas cyparissos 65 inserit, aut lento pinus sudore fluentes : 66 felix depositum si non cupiisset honorem 67 sumere, et in medios iterum se tradere fluctus. 68 Exsilium nulli domus est sua, praeter inertem 69 si quis agat vitam somno vinoque sepultam ; 70 aut qui nullius studii capiatur amore, 71 vespere solem optans orientem, mane cadentem. 72 At serere, et legere, et laetas intra horrea messes 73 condere, vina cadis haurire domestica plenis, 74 ordine maturos positis decerpere fructus 75 arboribus, pingues subducere matribus agnos, 76 lactentes torrere sues, et chorte petitas 77 gallinas media festis apponere mensis, 78 aeria geminos deducere turre columbos, 79 et laqueis captare feras, et fallere visco 80 incautas volucres, pullos educere nidis, 81 piscare, librumve manu servare tenentem 82 retia, et ad captam cursu contendere praedam : 83 mille voluptates aliae, quas rustica vita 84 dulcis habet, longe urbanas superare videntur 85 atque Palatinas omnes. Huc Palladis artes 86 et longo doctrina parata accesserit usu, 87 qua possis hiemem longas et fallere noctes ; 88 et pietas et vera Dei cultura potentis, 89 cui bona tot gratis animis accepta feramus. 90 Haec ita sunt. At posse negas hoc tempore vultum 91 ferre superciliumque hominum, qui te ante beatum 92 florentemque diu rebus coluere secundis : 93 nunc subito spernunt mutata sorte jacentem. 94 Quamquam vir fortis numquam jacet, altius imo 95 erigitur contra, pressusque resurgit, ut arbos, 96 texuntur Graecis victoribus unde coronae, 97 Nam quem nullus honos, quem gloria nulla superbum 98 altius evexit, nec fors contraria pellet, 99 dejicietve gradu ; sed utrisque videbitur idem 100 temporibus, neque re sapiens mutabitur ulla. 101 Nec vero metues salsae convicia linguae, 102 non magis irato quam si canis adlatret ore. 103 Eventus ergo meditemur et ante futuros ; 104 et quaecumque mari tempestas atra vel alba 105 incubuit, praesente animo fortique feramus, 106 persuasi rapidis Aquilonibus omnia ferri. 107 Omnibus ista fuere, et sunt communia regnis, 108 ut firma et stabilis sit nulla potentia, pendet 109 quae regum libito : mala sunt haec propria nostri 110 temporis. Ipse bona rex praeditus indole, mater 111 regni et regis amans : sed in illo spernitur aetas, 112 sexus in hac ; quando procerum ad se quisque supremam

192

113 vim trahit imperii, caedemque malumque minantur. 114 Nos miseri, quibus infirmae ad certamina vires, 115 libertatem animi vocisque tenemus : at ipsa 116 virtus paucorum scelere est vitioque ligata. 117 At tu sume animos, et viribus auctus et armis, 118 Carole, jus repetens puero tibi nuper ademptum, 119 perge istos pestem patriae delere tyrannos : 120 perge supra stantes gladios removere bonorum 121 faucibus et jugulis, ut libertate recepta 122 gaudeat, et domino tibi Gallia serviat uni.

AD JACOBUM CORBINELLUM. E6_2 v.1 Corbinelle, libens te plus fruar omnibus uno, 2 praesentisque animum sermone oblecter amici, 3 si ratio, si res utriusque et tempora ferrent : 4 verum in luce, hominumque juvat te vivere coeto, 5 et colere antiquis habitatas civibus urbes, 6 aut dare te comitem germano regis ; agelli 7 cultor ego exigui, quem rex dedit, annua praeter 8 commoda, quae largo tribuuntur maxima fisco. 9 Atque, ut longinquis in amoribus esse videmus, 10 nostra locis disjuncta quidem sunt corpora : verum 11 conveniens et paene voluntas una duorum est, 12 nec sors dissimilis prorsus : nisi quod breve nobis 13 restat curriculum, tibi vix media incipit aetas. 14 Tu servare modum nosti prope solus in aula, 15 et praeferre bonas inhonestis quaestibus artes ; 16 tu prius in patria meritos quam laetus honores 17 acciperes, prima sensisti tela juventa 18 invidiae, primoque obstantia limine claustra. 19 Nam praecox ut erat tuaque annos ante diemque 20 virtus, sic etiam tua praecoqua fata fuere. 21 Multi, non obscura dares cum signa futurae 22 virtutis, cupiere orientem exstinguere lucem ; 23 nec tamen abruptus virtutis cursus eunti, 24 quamvis se fortuna tibi contraria ferret. 25 Me tardum et lentum mea sors et crescere sivit, 26 et demum est aggressa senem, solioque superbo 27 dejecit, sanctum inque merentem dicere nolo : 28 at fidum legum custodem, at regis amantem, 29 et patriae cupidum, at studiosum pacis et oti. 30 Hunc adeo casum nostri flevere propinqui, 31 et luxere velut defunctum et luce carentem : 32 nil miserabilius vivis contingere nobis 33 umquam posse rati, longo quam tempore gestos 34 nullo deinde suo merito deperdere honores, 35 et laudi superesse suae ; tristemque senectam 36 exigere in tenebris longe soloque recessu, 37 fortunae retinentem insignia nulla prioris. 38 Quam levia haec collata bonorum caedibus atque 39 exsiliis ! Ego sum discedere jussus ab aula : 40 non tamen in Pontum, non ad Garamantas et Indos ; 41 sed rus vicinum, atque ipsis sub moenibus urbis

193

42 paene situm, rus longe his usibus ante paratum : 43 quo bene de patria meriti post maxima bella 44 victrici confecta manu, post templa deorum 45 consiliis servata suis, pro munere magno 46 dimitti petiere, velut commune laborum 47 perfugium, et placidam fessis aetate quietem. 48 Quanto plura Deus, quanto majora reliquit, 49 quam fraus quae nobis et vis inimica tulere. 50 Quantulus hic labor est, quanta mercede repensus 51 in caelis, si vera Dei promissa fatemur. 52 Ac nostros debent animos nihil ista movere, 53 si calcata Deo sequimur vestigia, duram 54 primum difficilemque viam, plenamque laborum, 55 qua sola nostris animis penetrabile caelum. 56 Sed jam spe fretis vitae melioris iniquum 57 hoc iter et rectum paulatim mollius esse 58 incipit, et jucunda viae super ultima fiunt. 59 Fac tamen hoc etiam vel non mediocre, vel ingens 60 esse malum, privari adspectu regis et aulae, 61 exsiliique domum, aut alio concedere causa : 62 non tamen aut mihi praecipuum est, aut accidit ante 63 nulli alii, imo etiam est optabile nobis. 64 Nam quae adeo virtus, sive hanc respublica, sive 65 regnum habuit, longos umquam duravit in annos 66 incolumis ? Quae vim potuit perferre malorum ? 67 Multa tibi possim proferre exempla petita 68 e veterum libris, nostra ipsa his nec caret aetas. 69 Vidimus, haud ignota loquor, nostrisve remota 70 temporibus, multos post longam operamque fidelem 71 navatam patriae summa virtute, coactos 72 cedere soricibus tandem tineisque palati, 73 qui numerus faciles solet ingens rodere fiscos : 74 quo minus in nobis subitum mirabere casum, 75 praesidio nixis modico contra aspera rerum. 76 Nil fixum aut stabile in terris. Sua fata quibusdam 77 sera venire solent, aliis praevertere tempus. 78 Interdum nostris oculis obducitur error, 79 et mala quae nobis atrocia saepe videntur, 80 non re sunt eadem, quin saepius et bene vertunt, 81 et mutata solent nobis afferre salutem : 82 ut vomica hostili ferro est adaperta quibusdam. 83 Experto mihi crede, ipsis obsistere durum est 84 principiis, verum proclivia deinde sequentur 85 omnia. Namque pares nobis cuicumque ferendo 86 sufficit ipse Deus vires animosque labori. 87 Non tamen ille manus victus dabit, armaque ponet 88 continuo humani generis vetus hostis : at omnes 89 aggreditur, tentatque vias artesque nocendi. 90 Exsilium potis es perferreque damna bonorum, 91 fortis et adversum majora pericula surgis, 92 nec dubitas ipsam pro Christo exponere vitam : 93 non ideo confide, tuis securus inersque 94 viribus ; imo etiam atque etiam circumspice, ne te 95 decipiat serpens, et imagine ludat honesti. 96 Saepe bonis nimiam studiis rebusque potenter 97 navantes operam, sed non ratione modoque,

194

98 gloria, amorque sui, vel perdidit inscius error : 99 monstratum caelo per iter seu tendere nolunt, 100 sive Deum quaerunt humanas nosse per artes. 101 Sexcenti prope sunt anni, quibus exsule Paulo 102 regnat Aristoteles ipsa intra tecta domumque 103 Christi, simiolaeque aliae peregrina gerentes 104 pallia : Graecorum schola, non ecclesia Christi 105 illa fuit. Non sic, non sic, vetera illa priorum 106 lumina doctorum : quibus est si forte necesse 107 Chrysippi, aut aliquod placitum laudare Platonis, 108 aut veteris numeros et verba citare poetae, 109 praefantur veniam : non quin prius illa tenerent 110 pubere vix mento Graecis accepta magistris, 111 aut quia prorsum alios vellent prohibere legendis 112 Graecorum scriptis, didicissent quae prius ipsi ; 113 sed parce timideque suis tradenda putabant, 114 quae Paulus multo praeceperat ante caveri. 115 Ne, sicut perhibent Sirenum cantibus, aures 116 simpliciorum hominum scriptis caperentur amoenis. 117 Quam me tot frustra meliores paenitet annos 118 verbis impendisse magis, quam rebus, et instar 119 picarum veteres imitari voce Latinos 120 conatum, aut Graecae modulos et carmina linguae. 121 Res abiere : ego balbus et infans turpiter haesi in 122 grammaticis, pueri quae matris ab ubere quondam 123 suggere, vel dictata rudi nutricis ab ore 124 excipere a teneris primaque aetate solebant. 125 Tum Graece laus nulla fuit, vel scire Latine : 126 non mage, quam nostrae cui sit facundia linguae 127 nec plausus, nec honos hodie conceditur ulli, 128 et tantum studii tam parva ponitur in re. 129 Me torquent hodieque senem scholia addita libris, 130 et Pollux, et Festus, et innumerabilis ista 131 natio scriptorum, claris inimica bonisque 132 ingeniis. Tam dirus amor studiumque loquendi est. 133 Quidam sanati narrans divinitus aegri 134 historiam, nota illa refugit : tolle grabatum, 135 verba, velut scopulum, atque alia his subdenda putavit 136 dura minus : cui tum doctusque piusque sacerdos, 137 an vero Graece Christo scis Hebraiceque 138 tu melius ? Non aut potuit legere optima quaeque 139 verba Deus, fandoque omnes superare disertos ? 140 Quod si porticibus nomen quae secta recepit, 141 quae sapere imprimis plusque omnibus una videtur, 142 res adamat, non cassa et inane sonantia verba : 143 quid nos par facere est sobolemque genusque deorum, 144 qui res humanas omnes discrimine nullo 145 despicimus, vitamque aliam meditamur olympo ? 146 Ergo ne schola nos sapientum fallat inanis, 147 neu benedicendi studium : sapientia mundi 148 vana tumet, vera et solida est sapientia caelo. 149 Illam adeo quicumque suis adquirere tandem 150 viribus, ingenii vel acumine, posse putarunt, 151 ut pueri cecidere ; obscuris inque tenebris 152 erravere diu, velut orbi et luce carentes. 153 Namque Dei summi virtutem, ut cetera, dono

195

154 accipimus : virtus alia omnis vix tenet umbram 155 illius, haud verae virtutis nomine digna. 156 Quo mihi tot veterum libri, si nec Deus illis 157 auctor virtutum, nec discitur ipsa legendis 158 virtus, et via me recta quae ducat olympum ? 159 An non verior est vox et sententia Pauli, 160 qui praeter Christum nihil est se scire professus, 161 Christum supplicio et servili morte peremptum ? 162 Verum etiam, crassis homines et pinguibus ire 163 altius ingeniis, et vi perrumpere caelum. 164 Discipulos Christus non urbe foroque petivit, 165 non Academiae spatiis, superive Lycaei 166 delegit bis sex comites, qui mystica sacra 167 gentibus efferrent, prius ignorata, profanis. 168 Piscatu tenuem quaerebant aequore victum : 169 nulla sub urbanis docti praecepta magistris. 170 Hi tamen effusi per vicos, oppida, et urbes, 171 omne genus paucis hominum cepere diebus, 172 reges, et populos, et summa atque infima quaeque 173 retibus inclusere suis. Ea retia captos 174 eripuere malis, praedaeque fuere saluti. 175 Ipse Deo genitus grates egisse parenti 176 dicitur, et magnum vivens testatus amorem : 177 pro quo res longa penitus caligine mersas 178 magni arcana Dei rudibus patefecerat atque 179 indoctis hominum ; despecta obscuraque vulgi 180 ingenia anteferens sapientibus atque superbis. 181 Haec tibi Parisia qui nunc versaris in urbe, 182 Carnutum vacuo scribebam solus in agro, 183 nascens sponte dedit buxus cui plurima nomen. 184 Sed quicumque locus nos est habiturus habetque, 185 Corbinelle, iter hoc, seu longum, seu breve, cincti 186 more viatorum carpamus, et illa putemus 187 denique vera Dei vitae promissa futurae : 188 cetera praetereunt, siccis ut saepe videmus 189 purpureos anni flores arescere pratis.

AD VACCAM ITALUM. E6_3 v.1 Vacca, tibi multis frons est inarata genaeque 2 impressae rugis : nobis hoc amplius, albi 3 crines, et mento propendens barba senili, 4 surdae aures, lippique oculi, male olentiaque ora, 5 et calvum sine honore caput, maciesque medullas 6 ossibus et toto depascens corpore succum ; 7 praeteriere dies et tempora laeta juventae, 8 deterior tacitis obrepsit passibus aetas. 9 Tempus utrique, velut post longa pericula nautis, 10 moliri in patriam reditum, dispansaque vela 11 contrahere, et stabili tandem consistere portu. 12 Vacca, fuit noster gravis et longissimus error, 13 plurima quo nobis sese obvia monstra tulere, 14 quam varia Ionio vix conspiciuntur in alto. 15 Quando igitur patria atque domo, longisque locorum

196

16 divisi spatiis, pariter convenimus ambo 17 buxum, qui pingui Carnutum vicus in agro, 18 consulere in medium atque una decernere par est. 19 Namque levis nec res agitur, nec ludicra, nempe 20 interitusve salusve animorum, queis nihil aeque 21 carum aut antiquum debet mortalibus esse. 22 Te compello igitur magno te, Vacca, sonore, 23 tu mihi, Vacca, refer voces et dicta vicissim. 24 Ponamus studia haec fallacis inania mundi, 25 ponamus nummi studium, ponamus honorum, 26 quorum vel brevis usus erit, vel nullus ; et instat 27 instat summa dies. Vitae reddenda prioris 28 mox ratio : nos inveniat minus ille paratos 29 quam vereor. Pueris potuit qui, Vacca, remitti, 30 longaevis senibus fit inexcusabilis error, 31 et contempta Dei clementia tempore longo 32 justas inque graves paulatim vertitur iras. 33 Ecquid erit praemi post tantos, Vacca, labores ? 34 Quid navasse operae dicemus ? Ubi illa parentum 35 nostrorum promissa lacus in margine sacri ? 36 Nequidquam expulsus flatuque exterritus oris 37 Daemon, nequidquam mundo blandisque remissus 38 nuntius illecebris, nequidquam cetera, falso 39 optima quae ducunt homines et maxima, coram 40 exsecrata Deo atque aeternum jussa valere, 41 si nos immemores antiqui foederis illa 42 missa prius sequimur rejectaque, non aliter quam 43 quae redit ad vomitum canis, expulsumque resumit 44 ore cibum, vel qui nomen sub rege professus 45 militiae, subito versis contraria signis 46 castra petit, scutoque novos inscribit honores. 47 Nil mihi profuerit magnorum gratia regum, 48 nil tibi pontificum ; frustraque patentia late 49 praedia, magnificas frustra jactabimus aedes, 50 frustra defossa nummos tellure repostos, 51 aut loculis frustra duplicatam fenore sortem. 52 Stultum est humanis hominem confidere rebus, 53 et spectare sui similes, nitique caducis 54 praesidiis, alto quae sunt firmissima caelo. 55 Difficile est dominis pariter servire duobus, 56 praesertim disconveniens disparque voluntas 57 si fuerit, nec cultu utrique litabitur uno. 58 Nullum fert in amore parem Deus, et rapit ad se 59 totum hominem, totoque coli se pectore poscit. 60 Vacca, Deum, dum vita manet, dumque hos regit artus 61 spiritus, et votis et pura mente colamus. 62 Nec satis est coluisse, nisi huc accesserit illa 63 compedibus quae nos auratis gratia vincit, 64 et facit ut nostris aeque cupiamus amicis 65 ac nobis : caelo, caelo tamen ipsa petenda est 66 gratia, quae concessa simul spiraverit intus 67 cordibus in nostris, et sacrum accenderit ignem. 68 Nos quoque pro captu nostro et pro parte virili 69 huc studium conferre operamque impendere nostram 70 convenit : ut quoquo trahit, aut vocat ille, sequamur. 71 Non etenim resides animosque suaeque salutis

197

72 immemores vult esse Deus : cumque omnia nobis 73 suppeditet large, tamen et sua dona vicissim 74 nostra exerceri cura duroque labore 75 exigit ; ut rorem, pluviam, solemque benigne 76 sufficit agricolis, segetem tamen haud sine cultu 77 surgere maturosque sinit producere fructus. 78 Consistit virtus in agendo tota, nec ullum 79 clausa intus miseris praebet mortalibus usum. 80 Vana fides, frustraque operum jactatur inanis : 81 exercenda manus nocturnis atque diurnis. 82 Ex factis nam quisque suis vel praemia laetus, 83 vel meritas animo referetque in corpore poenas. 84 Nudi omnes, et pectoribus sistemur apertis 85 judicio, nec clausum illi aut tacitum fore quidquam 86 speremus, caecisque tegi nos posse latebris. 87 Sero Phryges sapient, locus illo tempore nobis 88 nullus erit veniae, nullius gratia culpae. 89 Quam nullam in partem et curam venisse volemus, 90 Vacca, rei communis, et in tenui potius re 91 versati, nido non excessisse paterno ! 92 Vix animae insontes, et candida pectora coram 93 stare Deo poterunt, et vultum ferre severi 94 judicis : heu ! Me quid fiet, me quem premit intus 95 vis, numerusque ingens, et conscia turba malorum. 96 Vacca, via ad caelos angusta est, difficilisque 97 adscensu ; nos multa gravant, celeremque volatum 98 impediunt, multis et humi depressa jacet mens, 99 ut nequeant caput erigere, aut os tollere caelo : 100 quae nisi vera forent, nequidquam jam Deus olim 101 ditibus ingressum ad superos aditumque negarit, 102 et munire viam caelo praeceperit, omni 103 mole gravique prius projecto pondere rerum. 104 At pulchrum praestare aliis mortalibus unum, 105 atque inter splendere suos, augere domi rem, 106 egregium natis in morte relinquere nomen. 107 Pulchrum, Vacca, locus si non hic lubricus esset, 108 si non obvia se tam multa pericula ferrent. 109 Difficile at servare modum : trahit improba mentes 110 ambitio, vel amor nummi, comitesque sequuntur 111 vis, dolus, insidiaeque latentes, furta, rapinae. 112 Qua nos perpetuo speremus ut abfore culpa, 113 felicesque domi, vel degere posse beatos, 114 vivamus regi et patriae, vivamus amicis : 115 necdum expressa tamen praescriptae linea vitae 116 monstratum per iter, domibusque bonisque relictis, 117 sublata inque humeros cruce. Quae si dura videtur 118 vivendi ratio, at tutissima in omnibus una est, 119 et levis illa tamen fiet facilisque ferendo, 120 nos Deus omnipotens simul ac respexerit alto. 121 Vacca, mihi liceat caelo deducere carmen, 122 quaeque sit in terris merces memorare laborum. 123 Quae pulchris hominum referatur gratia factis : 124 non vetera aut aliena petam, longeque remota, 125 quamvis historiis pleni sint talibus omnes 126 scriptorum libri, nec copia defuit umquam. 127 Nos duo, nos erimus documento, clarus uterque

198

128 luce magis parta et propria, quam luce parentum : 129 viximus utiliter patriae, nostrisque sine ullo 130 probro, ignominia, turpisve cupidine lucri ; 131 huc quoque praeclaras gnave conjunximus artes. 132 Romano tua saepe foro facundia plausum 133 rettulit adstantis magno clamore coronae ; 134 jus quoque te populis aiunt dixisse Latinis, 135 multaque magnorum gessisse negotia Romae 136 Pontificum, gessisse aliis regionibus extra 137 Urbem atque Italiam, magna cum laude peracti 138 muneris, integra tam re, quam nomine, fama. 139 Nec nos obscuri, vel inertes viximus omni 140 emenso spatio vitae civilis honorum, 141 ut posset fortuna mihi suspecta videri. 142 Tantum ornamenti et decoris cumularat in uno 143 haec nobis via prima aevi, producta per omnes 144 deinceps illa gradus, plus quam speravimus ipsi. 145 Neuter at invidiae potuit vitare venenum, 146 quod plerumque bonis communi re bene gesta 147 accidit injustis a civibus et male gratis. 148 Te socii rodunt absentem dente canino, 149 defraudantque tuos justa mercede labores ; 150 me, circumstantes regem tigresque lupique, 151 regia gaza cavis rapiunt qui condita fiscis, 152 otia quique timent, nec tuto vivere pace 153 posse putant, omnes quibus est vel denique cordi 154 et curae sua res, qui regem et publica temnunt 155 tamquam nocturnos visus et nomen inane : 156 externo neque rege suum discernere regem 157 norunt, limitibusque revulsis omnia miscent ; 158 nec referre putant affixane lilia portis 159 et muris videant, an Iberae insignia gentis. 160 Isti, inquam, suasorem omnes me pacis et oti, 161 custodem legum vigilem, nec furta ferentem 162 ejecere loco ; nunc omnia turpiter audent 163 sublato custode, putantque impune licere 164 omnia, tamquam olim capta solet hostibus urbe : 165 legitimi vix ulla manent vestigia regni. 166 Quo nil credendum fallacibus esse monemur 167 promissis hominum ; sed terris sponte relictis 168 sub pedibus, sursum ad superos intendere corda, 169 sursum animos, aliamque in caelis quaerere vitam. 170 Haec scripsi tibi, Vacca, jocosis seria miscens 171 carminibus ; tu res animo, non verba repones.

AD P. VICTORIUM. E6_4 v.1 Victori, tanto pro munere quas tibi grates 2 solvam non habeo, nec quae tibi mutua reddam 3 munera. Namque meis nil tale renascitur hortis ; 4 nulla pares nobis referunt pomaria fructus. 5 Et quis dignum aliquid te rhetor, sive poeta 6 dicere quid possit, recitare, aut scribere dignum 7 aure tua, puroque tuo quo tempora nostra

199

8 judicio superas : usu studioque politus 9 scriptorum assiduo veterum, numerandus in illis. 10 Non tua, Victori, sine causa scripta teruntur 11 doctorum manibus. Quia vertit Graeca latine 12 commodius nemo : veros interprete sensus 13 non alio assequitur melius studiosa juventus. 14 Nec te pulchra suum legit Florentia civem 15 nequidquam, natos cui traderet ante regendos 16 moribus et studiis, quam munera digna capessant 17 ulla viris, ausintque fori tentare laborem. 18 Nec tanti faciat sapiens te Cosmus Etrusci 19 regnator maris atque soli, nisi plurima nosset 20 ingeniique tui bona maxima. Verum ego demens, 21 colligo tam notis qui laudibus undique testes, 22 admoveoque faces nocturnaque lumina soli. 23 Haec satis absentis poterant incendere mentem 24 vel studio, vel amore tui ; sed nuper et istinc 25 Dalbenas rediens nostrum nimis auxit amorem, 26 dum mihi te moresque tuos, ut pictor, aperta 27 exprimit in tabula ; dum te facit urbe docentem 28 nobilium primos, non haec quae pervia tradunt 29 grammatici pueris, verum quibus artibus olim 30 consiliisque regant populos, quae verba movere 31 acrius, aut motas possint compescere mentes. 32 Nunc te rure tuo spatiantem ponit in umbra, 33 captantem liquidi vel murmur amabile fontis 34 cum natis parvisque nepotibus, haud sine libris 35 et calamo et charta. Solus tu vivere nosti, 36 solus, Victori, magnos contemnere reges, 37 insanique fori strepitus, turpemque repulsam 38 plebis, et oblatos indignis semper honores. 39 O mihi si redeat, quae tum fuit illa juventa, 40 cum per vestra petens Romam vestigia feci 41 oppida ; si nunc ille foret mihi pristinus ardor, 42 et neque distineat firma respublica vinctum 43 compede, jam vexata diu civilibus armis ! 44 O si composita nobis Deus otia pace, 45 urbibus antiquum si reddat agrisque decorem, 46 quam nihil ista morer, quae nos dulcedine tardant 47 saepe sua, retinentque domi properare volentes, 48 quin Rhodanum celerem transmittam Alpesque nivales 49 ocius, Insubrumque inter sata laeta fluentem 50 Eridanum, et vacuae subeuntem stagna Ravennae ; 51 nec finem faciam, donec viridantis ad Arni 52 flumina deveniam, fundataque moenia Francis 53 regibus, et veteri conjunctam foedere gentem. 54 Quaeram ibi, quae regio, qui te locus accipit urbis ; 55 si te non habet urbs, et quae via ducit in agrum, 56 et veniam quocumque locorum, ut laetus apud te, 57 sive domi es, seu rure, aliave in sede, quiescam.

AD AMICOS. E6_5 v.1 Durus et agrestis soleo plerisque videri,

200

2 nec curare animos aliorum jungere nobis, 3 aut retinere, velut stabilem aeternumque futurum 4 exploratum habeam magni quaestoris honorem : 5 quo tamen et multis spoliari contigit olim 6 aetatis cursu medio, vitaeque supremum 7 ante diem, quamvis sapientibus et bene cautis, 8 unde pedem tulerant et eodem saepe revolvi. 9 Et quoniam historiae veterum sunt fabula nobis, 10 non adeo longinqua petunt exempla duorum, 11 quorum etiam nunc fama manet, quos vidimus ipsi, 12 clara togae atque fori duo lumina, nec tamen illis 13 causa vel eventus similis fuit. Alter acerbo 14 judicio cecidit, nummos convictus avara 15 accepisse manu, contra quam legibus esset 16 permissum patriis ; cessit muliebribus alter 17 insidiis, nono post denique redditus anno. 18 Hunc sua nec virtus potuit servare ; nec illum 19 ingenii sua vis, et melle fluentia verba. 20 "Tam favor et studium populi, tam gratia regum 21 mobilis et fluxa est, tam lubricus omnis honorum 22 est gradus, et comitem secum trahit ille ruinam." 23 Haec fortem quamvis exempla recentia possunt 24 deterrere virum, fama ne captus inani 25 egregii et patriae studiosi nomina civis 26 privatis odiis emat et mercede cruenta, 27 neve nimis studii, nimiumve ad publica curae 28 adjiciat, tantum laturus iniqua laboris 29 praemia : cum nihil ipse sibi, nil prosit amicis. 30 Idcirco sapere et certa resipiscere fini 31 praecipiunt, intraque modum consistere recti, 32 et tamquam in vitio nimium in virtute reprendunt. 33 Nam turbasse Cato patriam saevosque tumultus 34 dicitur excivisse, nimis pro tempore durum 35 non sapienter agens civem, morumque magistrum. 36 Prima gubernantis navem sapientia, ventis 37 haud umquam dare vela reflantibus, et mare saevum 38 moliri contra. Quid enim contendere prodest, 39 quo te desperes adscendere posse ? Vel arcem 40 cur teneas, quam scis nulla vi posse tueri ? 41 Non equidem minor est obsistere regis amicis 42 stultitia, et vanas frustra consumere vires, 43 quam si contendas digitis impellere montem, 44 aut conere manu fluviorum sistere cursum : 45 nec bonus est actor, quamvis bene noverit artem, 46 ni scenae servire sciet totique theatro. 47 Scitum illud patrumque vetus, qui nesciet apte 48 fallere, mentiri, palpumque obtrudere magnis 49 regibus, hunc jubeo discedere protinus aula, 50 seque referre domum panes ad furfuris atros. 51 Utilius de jure aliquid concedere regis, 52 multorumque animos, et gratiam inire merendo, 53 illius inviti quam rem servare, tibique 54 invidiam atque odium multos adquirere in annos. 55 Ecquid enim tantum respublica praeter inane 56 nomen habet, vel cui navas studiosus opellam, 57 ipsi quae regi atque aliis male grata futura est ?

201

58 Tu speciem atque umbram sine re sectaris : ut olim 59 qui fictae Veneris furioso exarsit amore ; 60 aut qui Junonis vetitos speraverat amens 61 concubitus, falsa delusus imagine nubis. 62 Stultus qui vetera aut numquam fortasse futura 63 cogitat ; ipse sibi confingens somnia quaedam, 64 negligit interea, aut nescit praesentibus uti. 65 Vix animi regum dubiique tenentur amores 66 obsequio, neglecta fugit sed gratia ventis 67 ocius : infelix odium virtute paratur. 68 Seu laeti atque hilares ipsi non ora libenter 69 tristia conspiciunt, vultusque odere severos ; 70 sive quod illorum tacitis obtutibus atque 71 judiciis sua facta putant, sua dicta notari 72 omnia, damnari vitam moresque suorum. 73 Quod sentis, ideo tectum et tacitum intus habere 74 et simulare jubent, aliud sed prodere vultu. 75 His alia atque alia adjungi quam plurima possint, 76 quae sic percutiunt animum sapientis, et extra 77 gyrum traducunt pulchrae rationis, ut omnis 78 oblitus decoris non semper honesta sequatur. 79 Non ego progenies lapidum, non Alpibus ortus 80 sum gelidis, et mi materque paterque fuere 81 ambo homines hominumque genus, nec saxea nobis 82 corda malis immota cadentibus et sine sensu ; 83 sed metuo, cupio, laetor, doleoque, nec ullos 84 experior motus solitos mihi mentis abesse. 85 Ergo cur inimicitias vel suscipis ultro ? 86 Cur abeuntve tuo tam multi limine tristes ? 87 Non homo sim, caris si non delecter amicis ; 88 aut bellum si ducam homines odisse, Timones 89 quales nescio quos memorant congressibus ipsis 90 abstinuisse hominum, et vacuos errasse per agros. 91 Nulla mihi privata manet discordia, nullae 92 vicinis mecum lites, subsellia nulla 93 nomine rauca meo resonant : jucundus amicis, 94 hospitibus placidus, famulis non durus et asper. 95 Vivo, nec invidiosa gravisque potentia nostra est 96 ulli hominum. Haec ferme est rationum summa mearum, 97 arbitrium quarum omne meum est, omnisque potestas. 98 Non eadem ratio, si quid respublica nostrae 99 commisit fidei tamquam tutoribus : unde 100 non modo delibare nefas et vertere quidquam, 101 verum etiam praestanda fidelis cura tuendis 102 rebus, et adversum cautos vigilantia fures. 103 Tu regi puero, veluti datus a patre tutor, 104 assideas, falli miserum, pellique superbe 105 omnibus adspicias fortunis, ut nihil illi 106 jam reliquum praeter nomen titulumque supersit. 107 Si tibi vis non tanta animi est, ac si minus audes 108 concertare, manusque opponere fortiter ambas, 109 non saltem acclames et vociferere, malisque 110 furibus adlatres, non ipso denique vultu 111 terrifices animum atque oculos injusta petentum. 112 O te felicem plus omnibus atque beatum, 113 a quo nemo umquam vel turpe, vel ausus iniquum

202

114 poscere, quo mutum siluit praesente theatrum, 115 cujus majestatem oris non scaena ferebat ! 116 Has ego cum videam fraudes et furta supinus 117 dissimulem, passisque obducam lumina palmis. 118 In domini, servis fraudi est tacuisse, periclo ; 119 perfidia est etiam pupilli prodere causam 120 magna, vel absentis rem non defendere amici : 121 at pietas patriae, pietas et debita regi 122 omnibus antistat ; cui non modo nectere fraudem, 123 vimque afferre nefas, verum et non ante futuris 124 occursare malis, omnemque intendere curam 125 tam caro capiti, non ipsam exponere vitam 126 extremum scelus est, si quando tempora poscant. 127 Hoc vir nemo bonus faciat, nihil auferet ipse, 128 nil auferre alios patietur ; et ut canis acer 129 thesauros domini, vigil ut custodiet anguis, 130 non metuens inimicitias odiumque potentum, 131 non gladios, modo sit respublica salva, suumque 132 jus teneat. Tales paucos audimus Athenis, 133 tales et Fabios Romaeque fuisse Catones : 134 forsitan et decoris non expers Gallia tanti 135 nostra foret, vates si tempora prisca tulissent. 136 At retinendus honos sapienti et gratia regum, 137 et, nisi vis cogat, numquam ponenda potestas. 138 Horum imo jactura levis. Qui creditur esse, 139 non est verus honos, signum magis illud honoris, 140 indignis quod saepe viris dignisque videmus 141 aetatis, meriti, generis discrimine nullo 142 deferrique adimique : manet tamen unus et idem 143 vir bonus, erectaque oneri cervice resistit, 144 quoque premi sese magis urgerique videbit, 145 surget eo magis atque magis, vultuque superbo 146 pmnia calcabit, pedibus teret obvia quaeque ; 147 victor honoratum tandem caput inferet astris. 148 Exsilium metuunt, quorum tenet improba mentes 149 ambitio, qui vana magis speciosaque rerum 150 suspiciunt mortemque putant sine regibus esse, 151 privatamque domi procul aula degere vitam : 152 at sapiens nec solus erit, cum solus in agro, 153 solus desertis Libyae spatiabitur oris. 154 Semper enim magnum et praeclarum cogitat, aut se 155 dignum aliquid, fidis circum stipatus amicis, 156 a quibus, adversa neque tempestate, nec ullis, 157 ut mos est hominum, fortunae casibus umquam 158 deseritur ; quos cum lassus, si forte, legendo 159 deposuit manibus, conscribit et ipse legenda, 160 praesentique bonus venturoque utilis aevo. 161 Est aliquid laudis doctrinae gloria partae ; 162 sed majora, vide, ne sint praeconia, cum sic 163 laudamur, fuit ille bonus facilisque rogando, 164 nullum umquam a sese tristem discedere passus, 165 indulgens recta ac non recta petentibus aeque 166 omnibus. O dignam sapientis nomine laudem ! 167 Sic puer, et patrii laudatur prodigus aeris ; 168 sic quoque multorum laudatur amica nepotum. 169 Malo supercilium Cassi putealque Libonis,

203

170 aut Areopagi pallentibus horrida nexis 171 judicia, et rigidos legum jurisque ministros, 172 quam genus hoc hominum mutabile semper in horas 173 fortunae, quoquo se verterit illa, sequaces 174 intendens oculos, ut quae convertitur herba 175 solis ad adspectum semper radiosque nitentes. 176 Non ego sum blandus, fateor, nec inania capto 177 nomina, non studeo popularem adquirere famam ; 178 nec tamen, inclusus tecti penetralibus imis, 179 praebeo difficiles aditus venientibus ad me, 180 nec gravor auriculas hominum praebere querelis. 181 Omne adeo nobis tempus consumitur in re 182 communi : si quid reliquum, impertimur amicis 183 et studiis ; privata nihil moror, haud quia sperno, 184 sed curam uxori potius famulisque relinquo. 185 Ipse verecundis et honesta petentibus ultro 186 omnia concedo porrecta fronte manuque : 187 nec regis cura sum parcior, ac neque demo 188 laudibus et meritis hominum quae praemia dantur 189 angor at indignos mercedem ferre bonorum. 190 Ac multi cum multa petant et iniqua, negari 191 multa etiam, multosque repulsam ferre necesse est. 192 Si studiis hominum properem servire, necesse est 193 offendi regem et patriam, fortassis et ipsos 194 saepe deos. Jucundus et his, jucundus et illis 195 nemo diu simul esse potest ; utrumlibet opta. 196 Praetulerim superum et verae virtutis amorem 197 omnibus humanis pretio et mercede redemptis : 198 sera licet, potiora tamen sunt illa bonorum 199 praemia, nec gemmis Arabum mutanda, nec auro, 200 quae Deus, aeterno jampridem foedere nostris 201 pactus avis, transmisit ad omnes deinde nepotes. 202 Stultum est incertis postponere certa, caducis 203 perpetuos mansura dies, et inania veris. 204 At mandata sequi debebas regia. Quid si 205 nunc vult, mox paucis ubi se collegerit horis 206 idem nolet ? Age haec longum mansura voluntas 207 non potior, quam praecipitans animi impetus expers 208 consilii, subitis impulsus motibus ? Aut non 209 paucorum tolerabilior brevis ira dierum, 210 quam dolor aeternus culpae comes, et mala semper 211 consilia eventus post allatura sinistros, 212 si quando auctoris regem factique pigebit ? 213 Et muto nihil ipse tamen, quicumque sequetur 214 exitus, invitique suam rem pergo tueri 215 principis, et si nulla futura est gratia facti. 216 Has habui causas, posthac mihi ne quis acerbam 217 naturam, mores, vitiumque aetatis et annos 218 objiciat. Si dissimulem facilisque remittam 219 omnia, si patiar dissolvi vincula legum, 220 vivum me salvumque volent, his utar amicis 221 et sociis. Quam multa putas mihi commoda rerum 222 a magnis oblata viris ; quae si sequar, omnes 223 divitiis Crassos superem, vivamque beatus 224 magnas inter opes, legum securus et urnae, 225 jucundus magnis, regi jucundior ipsi.

204

226 Hinc me sollicitant nati, simul uxor, amici 227 ambitione mea subnixi et honoribus amplis : 228 ne se destituam veriti, ne stultus omittam 229 temporibus ventisque secundis, dum licet, uti, 230 incusemque meam post sero fluentibus annis 231 stultitiam, atque optem mihi tempora lapsa referri. 232 Iidem illi, nam res sua quemque domestica tangit, 233 exprobrant, quicumque locum hunc tenuere priores, 234 multum illos jam tum soboli cavisse futurae, 235 immensasque suis liquisse nepotibus olim 236 divitias ; exstare palatia condita magnis 237 sumptibus, et Pario constructas marmore villas. 238 Hunc ipsum heroem, qui me modo proximus anteit, 239 divitiis opibusque omnes superasse togatos ; 240 contemni sine re nomen virtutis honestum ; 241 inferiore mori censu mihi turpe futurum, 242 heredique nihil morientem linquere praeter 243 funus et exsequias, et longa in tempora luctum. 244 Hos ego jure meo tamquam mihi sanguine junctos 245 castigem, ac jubeam nihil a me turpe malumque 246 exspectare. Sed heroum qui se Phryge natos 247 Hectore contendunt, Hecubae Priamique nepotes 248 difficile est regere, atque animos inflectere dictis : 249 nam neque jura tenent hominum communia, nec se 250 legibus obstrictos civilibus esse fatentur. 251 Nunc vi rem ferroque gerunt ; quodcumque libido 252 suaserit, omne suum ducunt ; nec sacra profanis, 253 publica privatis distinguunt jure vel usu. 254 Sic putat exemptam seseque a plebe remotam 255 nobilitas, si vivit iners legumque soluta 256 judiciique metu ; si caedibus omnia complet, 257 si praedas abigit, si pejerat, et maledictis 258 incessit superos, et numina magna deorum : 259 nec miserae plebis vulgique ignobilis esse, 260 per magnos jurare deos, proprium decus illud 261 nobilium, quibus est dis proxima paene potestas. 262 Haec vitae ratio est, his se distinguere signis, 263 atque notis vera qui relligione manerent, 264 quique pie colerent caelestia numina divum. 265 O male signatas pecudes, et ovile probrosis 266 distinctum maculis ! Non hic non, o bone pastor, 267 grex tuus, at soboles potius monstrosa luporum. 268 Albi sunt niveique greges quos pascis ; at illis 269 cor nigrum interius, nigra lingua, nigrumque palatum, 270 nigri sunt animis, nigri sunt corpore toto. 271 Ut recte vero statuas, quid me inter et illos 272 intersit, certis poteris cognoscere signis. 273 Pacem isti metuunt plus hostibus et data caelo 274 otia, percussumque velint confundere foedus. 275 Judicia e mundo cupiant et tollere leges ; 276 prorsus nulla rei communis cura : jacentem 277 si patriam videant, ipsum que in pulvere regem 278 erigere haud conentur humo : sua denique tantum, 279 non sacra sunt illis, non sunt et publica curae. 280 Nos pacem colimus, nos perniciosa saluti 281 principis et patriae civilia bella timemus,

205

282 nos leges patrias regumque edicta tuemur, 283 odimus armatos non lege aut more tyrannos ; 284 nec salvis accisa tueri publica nostris 285 possumus, aut patriae cupimus superesse cadenti. 286 Et mirare animis tantum differre, vel imis 287 sensibus, inter quos tanta est distantia morum : 288 tum mirere magis, si quid commune fuisse 289 nobis adspicias, praeterquam hunc aeris usum. 290 Non illi me ferre, neque illos ferre ego possum, 291 quamvis nulla mihi species oblata pericli 292 obstiterit, nullumque recusem ferre laborem, 293 Dum patriae prodesse sciam. Respublica testis, 294 testis et exactus bellis civilibus annus, 295 quae vetui provisa diu, jam tempore longo 296 invitis eadem postquam venere repressi 297 hostibus antiquis : pro quo tamen horrida nobis 298 proelia commorunt ; sese non posse putantes, 299 me nisi sublato, patriae delere parentem, 300 et magno sobolem deductam rege Capeto. 301 Cum genere hoc hominum contendimus, anne ferarum ? 302 Non ratione, vel iis sapiens quibus assolet armis, 303 sed quibus inter se tigres torvaeque leaenae. 304 Nec statione tamen nostra decedimus umquam, 305 tantum animi nobis caelo datur. At tibi virtus 306 ista quid attulerit patriae, nisi prosit et urbi ? 307 Quin tu, quando illi monitis parere recusant, 308 perpetuas leges et formidabile nomen 309 imperii, cippos, et taetri carceris umbram 310 horridus intentas ? Poenamque a gente reposcis 311 immani et scelerum plena ? Mihi deesse monenti 312 verba putas, animumque, ita si feret usus, agendi 313 legibus. At per se ipsarum vis irrita legum ; 314 nil opis, auxilii nil suppetit, a quibus esse 315 debeat, aut metuunt, aut non aliena dolentes 316 aspiciunt ; et quae poterant succurrere tantis 317 sola malis, ea muta jacent oppressa timore 318 [LACUNE]

AD VIDUM FABRUM. E6_6 v.1 Si quis felicem, si quis me forte beatum 2 quam mihi vana diu risit fortuna, putavit, 3 et regis lateri dum proximus ante sedebam : 4 nunc miserum, postquam haec speciosa aut sponte reliqui 5 aut mihi more malo, per vimque erepta tenere 6 non potui ; mendax, longe illum et nescius error 7 fallit inexpertum fortunae utriusque, meique 8 ignarum. Qui si me, vel mea tempora nosset, 9 quos tulerim motus, mihi quas respublica turbas 10 concierit, quibus arma viris contraria gessi, 11 miretur potius me tanta in faece tot annos 12 versatum jacuisse, nec iis emergere tantis 13 conatum prius esse malis : nisi forte jacentem 14 stare putat, stantemque jacere, et dissidet a me

206

15 deceptus splendore loci. Themistius olim 16 doctrinae clarus studiis notusque Valenti 17 dicitur oblatum libris cepisse relictis 18 imperium, praetorque loco sublimis ab alto 19 jus dixisse suis popularibus. Haec fuit illi 20 jucunda et facilis primis praetura diebus : 21 post paulo invisae premerent cum jurgia plebis 22 assiduusque labor, desideriumque subiret 23 imprimis studiorum, et libertatis, et oti, 24 illum aiunt media in turba summoque sedentem 25 exclamasse foro : "Themisti, adscendito sursum 26 ex hoc inferiore loco, repete ardua tecta 27 excelsumque larem, summissum quem ante putasti." 28 Hic prorsus nulla expertus certamina, nullis 29 invidiae telis, quae plurima regnat in aula, 30 percussus : tamen ante ipsum quam paene tribunal 31 conspiceret, presso fugit velut angue viator. 32 Illa diu juvenes aurata compede vinctos 33 nos ratio tenuit : tandem caligine sero 34 coepimus excussa sapere, ac meliora viarum 35 velle sequi, et diris animum subducere curis. 36 Nunc iter insuetum contendimus, et nova vitae 37 principia ordimur, tamen apta senilibus annis. 38 Ante mihi duris dominis servire videbar, 39 vix equidem satis ingenuis, Pallantibus atque 40 Narcissis ; faciles rex et regina fuere ; 41 impero nunc dominorque meis, et denique regno. 42 Ante vagum semper vel caupo, vel hospes habebat 43 asper, difficilisque exactor et improbus ; aedes 44 nunc habito proprias, nunc rura perambulo nostra 45 quandocumque libet, nullius jussa capessens. 46 Sepositum tempus nullum fuit ante colendi 47 numinis, et nullum studiorum, atque omnia raptim 48 libabam et leviter, quantum vis regia demi 49 communisque suo de tempore cura sinebat : 50 at nunc pro nostro libito momenta dierum 51 singula partimur. Mane haec orienteque sole, 52 illa cadente, alia atque aliis volventibus horis, 53 perque vices nobis certas opus omne recurrit. 54 Nemo adeo mihi mane molestus, vespere nemo est. 55 Scilicet illa nitens urbana vel aulica vita 56 plus splendoris habet, plus haec privata quietis, 57 terrorumque minus, minus ipso in fine pericli. 58 Nam quae post homines natos respublica civem 59 unum ingrata suum aut plures non expulit urbe, 60 praecipuae virtutis, eos cum ferre nequiret ? 61 Cui tandem regum veri et constantis amici 62 non os erectum et rigidum, non libera virtus 63 displicuit ? Quam si pudor et reverentia paucos 64 incolumem praestare dies potuere, malorum 65 vicit ad extremum corrupta licentia morum, 66 et numquam duris monitoribus aequa potestas 67 regia, servitio gaudens, comitumque superba 68 obsequiis. Vetus est oviumque ac nota luporum 69 fabula, cum certam vellent componere pacem : 70 hoc primum petiisse lupos in foedere scribi,

207

71 ne posthac rabidos pecori jus esset ovillo 72 associare canes, et ovilia ducere circum. 73 Latronum sic blanda suo cum rege pacisci 74 turba solet, quo nempe licentius et sine rixa 75 invidiaque ulla, solum, nudum atque relictum 76 exspolient dominum, custodibus ante remotis. 77 Quorum alii aeternum exsilium patienter et aequo 78 ad mortem usque animo supremaque fata tulere ; 79 atque sua in patria vetuerunt ossa referri, 80 innocuos cineres. Est qui damnatus iniquis 81 judiciis, Romae cum posset vivere, Smyrnae 82 maluit, obscura clarissimus hospes in urbe. 83 In patriam adque suos alii rediere penates 84 decretis populi, et regum meliora sequentum 85 consilia. His satius multo plerisque fuisset 86 perpetua patriae fortassis luce carere, 87 queis mens fracta priore malo metuensque futuri 88 concidit, et solitum decessit pectore robur. 89 Prima quidem fortes inierunt proelia multi, 90 nec vero expavere minas bellique furorem ; 91 iidem illi graviore accepta in corpore plaga 92 cum male pugnassent, post numquam ad castra reduci, 93 armatique hostis vultum potuere tueri. 94 Partem adeo nullam est virtus habitura prioris, 95 quamvis egregii, nisi par constantia, facti 96 subsequitur. Nec enim casu mutabilis ullo 97 vis animi est imbuta semel virtutis amore. 98 Trinacrio posset cum liber abire poeta 99 carcere, si versus regis laudaret ineptos ; 100 maluit ille tamen dura intra saepta reponi, 101 quam mutare animum, et saevo parere tyranno. 102 Ille quidem in nugis constans, gravis atque severus ; 103 quo magis immotas adhibere ad seria mentes 104 convenit, et nullis concedere casibus, ut ne 105 dedecorent culpae benefacta priora sequentes. 106 Nolo tamen studio patriaeque avertere cura 107 teque domi clausum, aut Epicuri in mollibus hortis 108 deliciis rerum circum omni ex parte fluentem 109 carpere privatae securum commoda vitae. 110 Nil ubi pervideas oculis, nihil auribus usquam 111 accipias, tua quod pervertere gaudia possit. 112 Nullum non vitium producit inertia, sive 113 ingenio es celeri, seu tardo : plurima passim 114 nascitur incultos non utilis herba per agros. 115 Majorum si forte capax et idonea rerum 116 assurgit tibi mens, nec erit jam jamque tuo par 117 res animo privata, capesse puer vel adultus 118 publica, morigerans natura. Prima secundum 119 namque deos patriae pietas est debita nostrae ; 120 cui te cum dederis, perdura et perfer ad usque 121 extremum vitae spatium limenque sepulcri, 122 quam volet illa diu. Sin te rejecerit ultro, 123 sive tui pertaesa novos accerset amores, 124 laetus abi, atque revise tuos cum conjuge natos, 125 incolumi famaque et nomine, plenus honorum, 126 et tibi (quod summum est) vitae bene conscius actae.

208

127 Bellum est namque domi requiescere re bene gesta 128 communi ; bellum magnis et honoribus olim 129 perfunctum spectare senem nunc rustica in agris 130 munera tractantem, nunc et pomaria certis 131 ponentem ordinibus, nunc multum et multa legentem 132 scribentemque legenda nepotibus usque futuris. 133 Id vero imprimis suprema optabile fini, 134 exacto vitae spatio deponere corpus 135 atque animam dulces natorum et conjugis inter 136 amplexus, condique paterno deinde sepulcro. 137 Forsitan at dubites positis ut nudus inopsque 138 fascibus incedas, summis despectus et imis, 139 et tua sit variis obnoxia vita periclis. 140 Saepe magistratus augusta potentia cultu 141 indigne ficto colitur : simul illa recessit, 142 dilabi cunctos videas. Sed gloria verae 143 virtutis solida est, positoque manebit honore ; 144 nec solus, sapiens aut incomitatus abibit, 145 et cum solus erit, secum tamen ipse loquetur, 146 nec valde socios alienaque verba requiret. 147 Cur vero metuat, qui nullum intenderit ulli 148 ante metum, nullos hominumve offenderit umquam ? 149 Praeterea clarum factis et nomine notum 150 relligio est pulsare virum, licet exsulet urbe 151 et dulci patria. Damnati os ferre superbum 152 non potuit Mariique micantia lumina Cimber. 153 Sylla tot occisis in bello civibus ibat 154 securus medioque foro, mediamque per urbem. 155 Possum multa referre bonorum, etiamque malorum 156 nomina, quos alio majestas sola sine ullo est 157 praesidio tutata senes. At sanguine si quis 158 abstinet ipse manus, et nulli umquam fuit auctor, 159 causaque lugubris sumendae in funere vestis, 160 ille potest vacuo et deserto solus in agro 161 ire viam, placidos vel in umbra carpere somnos 162 abducti nemoris. Multos ego strenuus annos 163 multa tuli belloque et pace, nec ullius umquam 164 arma, simultates, inimicitiasque refugi, 165 dum genti prodesse meae regique putarem. 166 Judicia et veteres regni defendere leges 167 ausus sum pro jure meo ; quos ipse tuebar, 168 ii sese opposuere mihi. Decesserat omnis 169 laudis amor timidis, nec libertatis honestae 170 servitio assuetis erat ulla in pectore cura. 171 Sic inter rixasque togae, luctatus et inter 172 Arma virosque, (ingente) propinquus saepe periclo, 173 composita tandem securus pace quievi. 174 Post aliquot menses, cum pristina deinde potestas 175 et vis imperii mihi reddita, ut ante, fuisset, 176 quando ulli est a me nocitum, cuinamve relata est 177 gratia, jure meos hostes cum posse viderer 178 ulcisci ? Neque mens melior tamen, aut fuit illis 179 aequior, et numquam post cessavere vel atris 180 insidiis mecum aut bello contendere aperto : 181 donec praecipitem specula et statione moverent, 182 cui me rex multis praefecerat ante diebus.

209

183 Cessi, et praesidia intra me privata recepi. 184 Nunc me villa tenet nullo circumdata muro, 185 non fossis, non aggeribus, non tuta virorum 186 praesidiis. Stat nostra Deo spes omnis in uno. 187 Rex etiam nos ipse jubet durare, bonoque 188 esse animo, verique haud parva ostendit amoris 189 signa mihi, praebetque cibum victumque benigne 190 absenti, et quaecumque ferebam commoda praesens. 191 Sic me demissum non paenitet hujus ab aula 192 exsilii. Quis enim locus est jucundior ulli, 193 quam sua cuique domus ? Verum dolet illud et angit, 194 absentem non posse meis hoc tempore fungi 195 officiis, regique operam praebere fidelem ; 196 non posse ardentis patriae restinguere flammas. 197 Ergo nemo meam sortem miserabitur ullo 198 privato proprioque malo, nostramque dolebit 199 nemo vicem, tamquam solio prolapsus ab alto 200 deciderim. Miserum aerumnis communibus esse 201 me fateor ; nec posse suis confidere rebus 202 quemquam hominum patriae cupidum vel regis amantem, 203 eversa patria. Sed quando occurrere tantis 204 ipse malis nequeo, tentavique omnia frustra 205 auxilia : ut quondam medicus rejectus ab aegro, 206 non clausis foribus, non circumstantibus illum, 207 vim faciet, sed multa deos testatus abibit : 208 utque gubernator caelique marisque peritus, 209 stultus et imprudens manibus cui navita clavum 210 eripuit, caecisque vadis illidere pergit ; 211 postquam multa nihil profecerit ante monendo, 212 cedet, utramque tamen fortunam ferre paratus : 213 sic ego consiliis dejectus sede malignis, 214 quam tenui rexique diu cum laude bonorum 215 latronumque odio, non diris atque nefandis 216 prosequar ominibus patriam, potiusque precabor 217 omnia fausta novis rectoribus atque magistris. 218 Hic tamen interea eventus casusque futuros 219 opperiar, laetus mala tanta quod aeger et absens 220 non videam. At nostras siquis deus obseret aures, 221 hoc quoque me vitio miserum minus esse putarim.

AD BARTH. FAIUM, INQUISITIONUM FORI FRAESIDEM. E6_7 v.1 Sperabam, dilecte mihi, septembribus horis 2 hic aliquot te posse dies traducere mecum, 3 officiis operisque solutum : at tristia bella 4 invidere tibi requiem, mihi gaudia, laeto 5 jam praecepta animo. Nec dum tamen excidit omnis 6 spes, seu vitiferi colles et prata Givisi, 7 seu riguum veniam passim manantibus undis 8 Vallegradum : brevis est utroque excursus ab urbe. 9 Me gravidae nimium tardantia tempora natae 10 his tenuere locis, cum jam discedere vellem. 11 Cetera si videas, nihil una vite morere 12 excepta. Quid enim post tonsa novalia late

210

13 Belsia, nudus ager, sine silva, fontibus, herbis, 14 ferre potest oculis gratum et spectabile nostris ? 15 Invitus fateor tot nostri incommoda fundi. 16 Quid faciam ? Spartam legi, mihi Sparta colenda est. 17 Haud multo melior Curiorum et Fabriciorum 18 villa fuit ; nec non ejus Carthagine capta 19 degere Linterni qui maluit : hanc tamen omnis 20 posteritas mirata sequentum est deinde nepotum, 21 erubuitque suas illi componere villas. 22 Ut quondam in magno frugique et sobria coetu 23 suspicitur matrona probo venerabilis ore, 24 objurgans tacite luxum moresque solutos ; 25 atque aliae tantam non ferre valentia lucem 26 ora sua obvertunt, nimio confusa pudore. 27 Quanto parcius est, quanto prudentius olim, 28 Moesa tibi constructa solo meliore, situque, 29 aedibus et villa modicis, et non procul urbe 30 atque foro : media ipsa duos interjacet amnes, 31 qua se Lingonicis delapsus leniter oris 32 Matrona committit potiori fluminis alveo. 33 Huc lassus studiorum operumque excurris ab urbe 34 quandocumque libet, mox inde recurris ad urbem 35 sic numquam satias animum subit. At mihi lasso 36 ruris ad urbem aditus non est patriosque penates ; 37 quin me semper habent et habebunt sordida rura. 38 Hanc mihi fata fugam suprema aetate dedere 39 exsiliique locum : tamen at cum conjuge cara, 40 cum genero, et nata, parvisque nepotibus. O tu 41 accedas si forte, mihi nil deesse putarim 42 ad cumulum : veteris tam gloria pollet amici.

AD EUMDEM. E6_8 v.1 Non quo more solent alii gaudere beatos, 2 a quibus exspectant quam plurima commoda, amicos ; 3 hoc ego, docte Fai, te laetor honoribus auctum 4 esse novis, quamquam nos utilis inter et usus, 5 verum me magis ipsa movet respublica, claris 6 orba viris, quae jam sperat, te vindice, primo 7 restitui se posse loco ; te judice, sanctum 8 virginis Astraeae caelo deducere numen, 9 sedibus invisum nostris dum bella fuere. 10 Non ea vis nobis, dices ; non arduus Atlas 11 tantam humeris possit latis fulcire ruinam. 12 Nolo tibi gravis esse, onus aut imponere, quantum 13 ferre, Fai, nequeas : satis est, pro parte virili 14 si studium conferre voles operamque potentem. 15 Sunt alii, quorum melius mihi parcere visum 16 nominibus, pulchro huic operi qui protinus addent 17 se socios ; nec si in paucis antiqua resedit 18 virtus conspiciturque viris, ideo minus illis 19 audendumque tibi : nulla umquam tam fuit aetas 20 felix atque beata, bonorum ut largius uber 21 funderet : illa tibi pridem jam debita natoque

211

22 ornamenta tuo, Deus haec in tempora pacis 23 distulit haud temere, ut pacem cujus fuit auctor 24 ille, colas, et quae nobis rex otia fecit. 25 Namque tuis nullus bello locus artibus : omnes 26 vi repetunt sua, vi rapiunt aliena, soluti 27 divum hominumque metu, et vana formidine legum. 28 Tum fora clusa silent, tunc et praeconia cessant : 29 exserta miles dextra, strictumque superbe 30 intentans gladium, "Hic faciet, nisi feceris", inquit ; 31 aut statuit quidquid libitum est ex commodo et usu 32 ipse suo, seseque gerit pro judice victor : 33 coram urbana metu pubes et rustica mussat. 34 Tum stabulantur equi tectis, quibus ante solebant 35 institui juvenes, pulsis ex urbe magistris. 36 Non praefecturae meritis, non dantur honores. 37 Omnia sunt pretio venalia : rarus in aula, 38 rarus in urbe aditus virtuti ; nec tamen ausim 39 affinem huic culpae regem, vel regis amicos 40 dicere, non alios quibus est respublica curae, 41 quorum jampridem studium et mihi nota voluntas. 42 Armorum haec sunt, non hominum, queis nullius obstet 43 vis ulla ingenii, robur neque pectoris ullum : 44 tantum aegris addunt mortalibus arma timorem ! 45 Ipse ego dum clavum tenui, me fluctibus atris 46 jactatum ferri maria in diversa videbam. 47 Quid facerem ? Semel ut provecta est navis in altum, 48 difficile est regere, et quovis intendere cursam, 49 non magis in medio quam si consistere lapsu, 50 aut regredi coneris. "Inexsaturabile bellum est, 51 faucibus horrendis latisque, voracius omni 52 gurgite." Tam foedam non Crassi divitis aurum 53 expleat ingluviem, non Persica gaza, nec omnes 54 quas Tagus aurifluas vehit, aut Pactolus arenas, 55 effossis quidquid legitur vel ubique metallis. 56 Atque illi in tanto grata est lascivia luxu ; 57 gaudet enim potius male partis, semper honesta 58 militiae vetitis postponens commoda lucris. 59 Nam manibus quaecumque suis pedibusque superbis 60 contigit, aut ventri non suppeditavit avaro, 61 polluit, effundit, vel proterit omnia, tamquam 62 nil reliquum prorsus miseris velit esse colonis. 63 Tale domus Ditis, tamque exitiabile monstrum 64 regibus et populis aliud non extulit ullum ; 65 quamvis multa lues hominum det corpora leto, 66 multa fames, aliaeque malorum mille figurae : 67 omnia quae collata uni levia esse videntur. 68 Haec tibi pars minima est belli descripta laborum, 69 cujus inhumano quisquis capietur amore, 70 idem erit et patriae et divini numinis hostis ; 71 nec multum amisso aut spoliato rege dolebit, 72 nec feret indigne violari templa Deorum. 73 Multo plura oculis atque auribus hausimus ipsi 74 cultores agri longe lateque patentis, 75 quae mihi, quaeque tibi renovent memorata dolorem, 76 omnibus et pacis cupidis, et amantibus oti. 77 Bellum ergo sapientis erit vitare, nec umquam

212

78 sanguinea capere arma manu, nisi forte necesse est. 79 Capta modum nec habent, nec majestate reguntur 80 principis, imperiove ducum : parere recusant 81 legibus, et placidae sese submittere paci. 82 Quae cum tot soleant plagas imponere regnis, 83 nec ratione ulla possint, nec lege domari, 84 et neque judiciis, quorum laus maxima vestra est, 85 oremus superos quam mentem, quemque dedere 86 regi animum nuper faciendae pacis, eumdem 87 esse velint longos servanda in pace per annos : 88 ut sit judiciis et legibus aequa potestas, 89 ut sit cultus honosque Deo suus, omnis et uni 90 serviat aeternum conspirans Gallia regi.

DE OBITU JAC. FABRI. E6_9 v.1 Ergo tam prope me et sine me decessit amicus 2 aequalisque meus, mihi primis notus ab annis, 3 ille Faber, qui me penitus meaque intima norat 4 consilia, illius noram omnia et ipse vicissim, 5 qui tamquam fratres gemini duo viximus una 6 aetatem junctis animis paribusque, nec ulla 7 re nobis umquam, nullo umquam gratia dicto 8 dissiluit concussa ; bonisque malisque fideles 9 temporibus socii fortunam duximus unam 10 communemque, mihi quaecumque vel obtigit illi. 11 Tempus erat vetulis summe quo suavis amicis 12 fructus amicitiae solet esse : tenebat in aula 13 regis uterque gradum atque locum securus honestum. 14 Hic reliquum exigere et spatium traducere vitae 15 jam certos, patriae tempestas horrida longe 16 dispulit, atque alio diversos ire subegit. 17 Naufragium patriae maesti conspeximus ambo, 18 cum nostrum armorum cupidis non ante placeret 19 consilium, tristique arderent omnia bello. 20 Ille quidem infestis a civibus et male gratis 21 multa senex indigna tulit ; me sors quoque nostra, 22 aut fatum patriae solum hos ejecit in agros. 23 Est tandem superum dono pax reddita terris, 24 sera licet. Nec vero illi posuere feroces 25 infensosque animos, quin bella exstincta novare 26 criminibus coepere novis. Non defuit illi 27 integra nulliusque mali mens conscia facti. 28 Ipse egit causamque suam causamque suorum 29 Vidus ; namque domus facta est rea tota Fabrorum : 30 Vidus prima togae sublimis gloria, Vidus 31 cui patruus natura, animo pater usque fuisti, 32 mi Faber, hunc sperans vestrae columen fore gentis. 33 Coram rege ipso res acta est : judice vicit 34 causa bono melior. Requies tum denique Fabris 35 parta videbatur, requies mortalibus ulla 36 siqua foret ; sed enim rebus fortuna secundis 37 invida te longi affectum discrimine morbi, 38 ausumque hiberno nimium te credere caelo,

213

39 perculit. O cur non aderam, memetque ferebam 40 obvium et adversum ! Tenuissem vel prece multa, 41 vel per amicitiam nostram canosque rogassem. 42 Sed quid ego haec stultus memoro, quasi cura salutis 43 nulla minorve tuae praesentibus esset amicis, 44 quorum aderat melior tibi pars vel maxima ; frater, 45 quem tu dilexti merito plus omnibus unum, 46 et Vidus tua cura, et fratris filius alter, 47 complures et amicitia vel sanguine juncti ? 48 Nos culpam et causas moriendi adscribimus aegris, 49 aut medicis famulisque, aut ipsis saepe propinquis : 50 obliti quod certus et immutabilis ordo est 51 rerum, quod praescripta homini sunt tempora vitae ; 52 quae fas corripere est, fas est producere nulli, 53 seu juvenis moritur, seu magno vir pius aevo. 54 Nec propere exstinctus, nec serius ille videtur, 55 sed justis metam spatiis tetigisse supremam : 56 solibus aestatem autumnumque ut saepe videmus 57 maturare suos, aut tardius edere fructus. 58 Ille quidem moriens superaverat omnia tela 59 fortunae, invidiam, confictaque crimina ; tantum 60 me secum non esse moleste aegreque ferebat : 61 incauto funesta supervenit interea mors, 62 luctum mi lacrimasque ferens. Ego fata superstes 63 exspecto mea, tam caro privatus amico. 64 Tu mihi nunc felix demumque videre beatus, 65 quod prius optatam requiem portumque subisti, 66 quam mala conspiceres, nobis quae maxima restant ; 67 quae vereor ne sint graviora prioribus illis, 68 ante nihil cernens profectum in corpore nostro 69 verberibus plagisque, et nondum irata deorum 70 numina vindictae finem fecisse modumque. 71 I prae anima, i prae sancta, sequar te protinus ipse, 72 una utinam regio capiat, locus unus et ambos : 73 defunctis eadem maneat, quae gratia vivis 74 ambobus fuerat, nullo mutabilis aevo, 75 si quis praeteriti modo sensus amoris in umbris.

AD ANNAM AESTENSEM. E6_10 v.1 Anna, mihi natis haec de tribus una superstes 2 vivit adhuc, vivitque tuo servata recenti 3 munere, dum tota caedes flagraret in urbe : 4 praeterea nec spes occurreret ulla salutis. 5 Hanc natam, patri quae semper et omnibus horis 6 adsidet, infirmamque regit cum matre senectam, 7 adspicio numquam, adspicio, sine pectore grato 8 et memori laudisque tuae, laudisque tuorum. 9 Tu plures animas servasti nuper in una : 10 illam ipsam, atque novem pueros, et utrumque parentem. 11 Unius in vita, vitam debere fatemur 12 omnes : credimus esse tuum quod vivimus omnes. 13 Illa mihi curam studiumque jacentis et aegrae 14 (multos namque dies aegram jacuisse ferebant)

214

15 narravit, ne quis percussor forte subiret 16 interiora domus, ne quis se forte latentem 17 extraheret ; nec enim rabies tum saeva pepercit, 18 matribus : infantes etiam dicuntur in amnem 19 praecipites mersi. Dein cum furor ille quievit, 20 paulatim et rabies vulgi temeraria cessit, 21 praesidiis media positis regione viarum, 22 ipsa ut vicinae narravit limine portae 23 mille manus emissa inter gladiosque virorum, 24 cognita cum nulli rheda veheretur operta, 25 una tuae comitum vulgo tum credita matris. 26 Sic rediens patremque metu curaque levavit. 27 Quis Deus hunc animum tibi, virgo, quis hanc tibi mentem 28 spiritus immisit ? Deus est, Deus, Anna, maritae 29 qui tibi cor pupugit, quod fecerat ante puellae. 30 Qui Deus etsi hodie vobis est fabula, ne tu 31 neve alii pergant aliam confingere causam. 32 Nam memini, dum te Ferraria dulcis alebat, 33 non solum te forma alias anteire puellas, 34 verum etiam matres ipsas pietate virosque 35 omnes ; ex illo est tua tempore maxima nobis 36 gloria, cujus vix umbram Ferraria vidit. 37 Nos illa fruimur solida, longumque fruemur, 38 dis ita si visum est superis, si vota precesque 39 nostras accipient aequa pia numina mente. 40 Scilicet illius est merces haec ampla laboris, 41 quem sumptum ante mihi viginti et quattuor annos 42 ipsa soles jactare, nimis nulla aut tenui in re 43 grata, absenti esses cum virgo sponsa marito, 44 ipse tui curam gererem rerumque tuarum, 45 adscitus pactis dotalibus auctor et auspex. 46 Quamquam nec labor ille fuit, sed primus honoris 47 tum gradus a te, postque tuis mihi stratus ad illa 48 quae deinceps nobis rex et regina dedere 49 maxima, dum nos vulgo homines florere putabant. 50 "Nullum adeo magno et regali in pectore frustra 51 semen amicitiae jacitur : cum fenore jacta 52 summa redit ; redeunt generoso ex semine fructus 53 multiplices variique." O si tua libera quondam. 54 Quae fuerat tibi mens intactae integra puellae 55 nulla re, nulla vi alio detorta fuisset, 56 quam minus aut hodie respublica nostra laboret, 57 aut ego ! Quam sint nostrae hodie meliore loco res ! 58 Plurima dissimulanda tibi, simulanda fuere 59 plurima, tam variis in vultibus ingeniisque 60 convenientum hominum ex omni regione locorum : 61 quae numquam patiare, tuae si spontis in aula 62 vivas, nulli addicta viro, nullisque potentum 63 imperiis. Sed quae in mediis consistere navis 64 fluctibus ulla potest, rapidisque obsistere ventis ? 65 Atque ego, cum premerer stimulis iraque tuorum 66 immerita, quos tum colui, tum semper amavi, 67 te numquam iratam, consanguineique doloris 68 participem sensi. Quid si tua regia virtus 69 illorum potuit sensus et flectere corda ; 70 imo et placatos et reddidit, ut prius, aequos ?

215

71 Cujus multa rei videor cognoscere signa. 72 Nunc expertus opem, fore quod vix ipse putavi, 73 auxiliumque tuum, tristi hoc in tempore nostro, 74 expertus vita in generi nataeque salute : 75 agnosco verae te religionis alumnam ; 76 agnosco magni prognatam stirpe Loisi 77 regis, cui se ausit componere nemo priorum 78 justitia, probitate, fide, pietate vel armis : 79 a quo progenies regum pulcherrima nobis, 80 perpetuos regno terrisque datura nepotes ; 81 mi pacem veniamque meis, dum vita manebit.

AD MARGARITAM SABAUDIAE DUCEM. E6_11 v.1 Oblectare meis te versibus ante solebas, 2 quam forti desponsa viro regina fuisses : 3 nuptae alii placuere joci ; mox filius omnis 4 maternas sese curas convertit ad unum. 5 O mihi si liceat festivi scribere formam 6 et vultum pueri ! Quot basia utrique parentum 7 complexusque dedit, quot rettulit ille vicissim ! 8 Tum septem postquam jam grandior attigit annos, 9 qui decor enituit pueri maternus in ore, 10 quique vigor patrius diffusus corpore toto, 11 instar jamque viri proavos referentis imago. 12 O mihi si liceat juvenis res condere gestas, 13 virtutem liceat bellique domique futuram, 14 servatos cives, partosque ex hoste triumphos, 15 quaeque alia haud falsus praesenti ex indole vates 16 conjicio, totum fama celebranda per orbem ! 17 Sed labor egregios exerceat iste poetas ; 18 nobis est vetitum tantam contingere laudem, 19 et tantum, regina, decus. Nam cetera abunde 20 ut mihi suppeterent, animum tamen abstulit aetas 21 qui fuerat, coepi jam cum tibi cognitus esse. 22 Te quoque post nobis erepta amisimus omnem 23 laetitiam, et studium scribendi abjecimus omne, 24 impia dum miseros agitat discordia cives 25 mutuum in exitium et patriae miserabile funus. 26 Tristior inde fuit noster discessus ab aula, 27 tristis ob antiquum reginae et regis amorem : 28 cetera paene etiam laetabilis et sine cura 29 aut desiderio. Quid enim ploremve relictum, 30 aut cur non placeat lasso mage rustica vita 31 decrepitoque seni ? Non tu post mille labores, 32 aut post jurgia mille labantem quae recreares 33 firmaresque animum praesens, regina, fuisti : 34 scis, et te meminisse puto, me publica semper 35 omnia consuevisse tuo deponere semper 36 in gremio atque sinu, dubiisque exposcere rebus 37 consilium : privata etiam collapsa, manu sunt 38 saepe tua meliore reposta statuque locoque ; 39 et mea saepe domus sine te labefacta fuisset. 40 Quae mihi cum desint hodie solacia, non est

216

41 cur in coetu hominum cupiam, cur vivere in aula. 42 Nunc adeo summis defunctus honoribus ipsa 43 in patria, mox invidiae corrosus amaris 44 morsibus, atque odio procerum vexatus acerbo, 45 qui me stante, ipsi nec sese stare putarunt 46 posse, nec antiquum hoc patriumque evertere regnum : 47 vivo tamen solo vitam Laertis in agro, 48 delicias animo contemnens urbis et aulae, 49 ambitione procul, quae me rapere ante solebat : 50 exsul, at exsilio non turpi, non inhonesto ; 51 sed quali populus quondam memoratur Athenis 52 usus in egregios et claro nomine cives. 53 Quorum virtutem eximiam cum ferre tuendo 54 non posset, vel opes nimias, aut denique quidquam 55 rarum atque excellens, et non aequabile plebi, 56 commigrare alio et discedere ab urbe jubebat : 57 non illos poenae causa culpaeve luendae, 58 verum ut virtutis comitem hac ratione levaret 59 invidiam, et nemo vel in urbe excelleret unus. 60 Talis Aristides, et qui non moenibus urbem 61 ac patriam, sed stare viris armisque putavit. 62 Nam quid Smyrnaeumque senem referamque Metellum, 63 innumerosque alios, virtus quos sola coegit 64 exsilio mutare solum, patriaque relicta 65 externis sedes alias sibi quaerere terris ? 66 Nolo me inserere his : eventus cui tamen idem 67 aut par paene fuit ; nisi quod tolerabilior sors 68 est mea, qui patria non sum discedere jussus, 69 tantum me adspectu atque oculis removere potentum : 70 cuique domi licitumque meis est degere villis. 71 Ipse mihi rex aequus erat, jam tum licet aevi 72 immaturus ; et ipse hodie nos tempore ab illo 73 rex alit absentes, nos pascit et ubere largo, 74 ut dominus praebet servis alimenta benigne, 75 emeritis canibus vel equis operumque solutis, 76 gratus et officii atque operae memor ille prioris, 77 quamvis nulla sibi fere commoda speret ab illis. 78 Quae res exemplo est miserae tamen atque repulsae 79 virtuti, nec parva bonis a regibus esse 80 praemia, nec reges simulatis semper amicis 81 credere, quaedam ipsos melius decernere secum. 82 Haec mea sors aliis miserabilis esse videtur, 83 invidiosa aliis, etiam mihi paene beata 84 si quidquam hic dicive potest, aut esse beatum ; 85 namque mea in tanto quando vel inutilis aevo 86 est opera, et patriam non re possumve juvare 87 consilio, sive illa mei pertaesa, novorum 88 gaudet amicitia juvenum : quis honestior istis 89 optari potuit secessus et aptior annis ? 90 Incolumi fama et censu, non et procul aula, 91 non procul urbe, meis belle satis aedificatis 92 in villis habito cara cum conjuge, cumque 93 et nata et genero, et numerosa prole nepotum. 94 Est bona librorum mihi copia, scribo, legoque, 95 aut aliquid semper meditor ; ludique jocique 96 stat ratio, nullusque dies mihi transit inanis.

217

97 Sed tantis mala me vicinia non sinit uti 98 illa bonis, vitamque meam meaque otia turbat. 99 At quae sors hominum in terris non plena laborum 100 invidiaeque ? Etiam misero miser invidet, exsul 101 exsulibus profugisque ; nec ulli hominum genus umquam 102 gaudia pura dedit non mixta doloribus ullis. 103 Haud facile interea, multis licet undique saeptus 104 praesidiis, motus potui vitare furentis, 105 horrendum, populi, vel agrestis tela juventae. 106 Filia Parisiam casu quae venerat urbem, 107 imprudens subitis oppressa tumultibus, Annae est 108 Aestensis servata fide. Nam sexus et aetas 109 nulli praesidio fuit in discrimine tanto. 110 Longum sit memorare quibus me ignobile vulgus 111 contudit afflixitque malis ; ut praedia nostra 112 diripuit, captosque abduxit rure colonos. 113 Quidam etiam longo desertas tempore lites, 114 rettulit ad sedem et solium praetoris iniqui. 115 Tum vero nec erat, magno quod saepe tumultu, 116 justitium : sed qui praetor tum debuit esse 117 vindex flagitii et sceleris, scelus ipse juvabat ; 118 et nisi praesidium, nisi regis et arma timerent, 119 forsitan illa dies nobis suprema fuisset. 120 Ipsa meae curam cepit regina salutis, 121 sponte sua lectos equitum regina suorum 122 praesidio nobis nostra usque ad praedia misit. 123 Quos tu non reges, quos et tum regis amicos 124 supplicibus verbis non tunc, regina, rogasti ? 125 Quamquam aberas longo spatio divisa locorum, 126 nulla mihi tua defuit umquam gratia, nullum 127 auxilium ; sine te fractusque humilisque jacerem, 128 aut me pallida mors habeat tellure repostum. 129 Hactenus haec, quando melius tu singula nosti 130 scriptis, aut sermone aliorum, aut denique fama. 131 Nunc est agricolis, nunc est habitantibus urbes 132 plena quies. Fruimur securi uxoribus omnes 133 et natis, fruimurque bonorum fructibus, alta in 134 pace velut : si quid securum perpetuumque 135 in terris, et si qua fides mortalibus ulla est. 136 Ne tamen idcirco nos otia carpere laeta 137 ignavamque puta vel inertem degere vitam : 138 nunc caelos rapio, non quo tentasse gigantes 139 more ferunt, sed qua docuit ratione viaque 140 Christus, dum vitam in terris ageret : sequor illa 141 sero mihi calcata Dei vestigia segnis 142 discipulusque senex. Sed qui venere suprema 143 saepe die, nihilo tamen ii cepere minora 144 praemia, dissimilisque labos aequatus utrisque est. 145 Nec ratio quaerenda tibi, cum injuria fiat 146 nulla, feras certo mercedem foedere pactam, 147 si plus ille tulit, vel partes venit ad aequas 148 qui servisse minus, minus aut meruisse videtur. 149 Nemo suis meritis aditum sibi fecit olympo, 150 quamvis ille pius, quamvis sine crimine vixit : 151 nemo sibi dux ipse viae super astra ferentis ; 152 ipsa regitque trahitque Dei nos gratia caelo.

218

153 Donum hoc omne Dei est, qui pridem ante omnia legit 154 saecula, quos regni socios caelestis haberet. 155 Atque utinam mundo sim tamquam mortuus, uni 156 vivam respiremque Deo, mediterque futuram 157 in caelis vitam, vitae praesentis in umbra, 158 oblitus veterum studiorum, et totus in una 159 verser lege Dei, Musas citharamque sonantem 160 abjiciam, et tristi commutem gaudia luctu. 161 Hic mihi certus erat, nostrisque aptissimus annis 162 temporibusque animus, cum Albena tui gregis unus 163 antiquo incensam studio te nostra legendi 164 narravit, valde cupere et quid nunc ego possem, 165 nosse etiam quantum de nobis hauserit aetas ; 166 num canis aliquid, gestis et honoribus ante 167 dignum aliquid scribam, an mores animumque priorem 168 mutarim cum pelle, pilis, tristique senecta. 169 Me, regina, tibi fateor nil posse negare : 170 quid possim aut valeam melius me nemo putabit. 171 Dicam quod Lycios gravius poscente tributum 172 Bruto respondisse ferunt : "Fac, Brute, quotannis 173 bis segetes fructum referant, bis floreat aestas ; 174 tum vero duplices decumas nos pendere coge, 175 et duplex numerare tuis quaestoribus aurum." 176 Sic tu redde mihi mea gaudia, redde juventam, 177 praeteritas animi vires caldumque vigorem 178 redde, mora in nobis erit usquam nulla, libenter 179 quin tibi et exsolvam pleno quod poscis acervo. 180 Verum id si praestare negas et reddere posse, 181 quis dabit exuta serpentum ut more senecta 182 eniteam, folia aut amissaque poma resumam 183 arboribus similis, medicave recoctus ut arte 184 infelix senium juvenili corpore mutem ? 185 Hoc si nulla potest dare vis humana petenti, 186 ecquid erit quonam pactove hoc liberer aere ? 187 Versuram faciam. Sed te neque furta latere 188 nostra diu poterunt, et tu mage nostra requiris. 189 Namque domi tibi nec vates, nec carmina desunt, 190 inque tuas laudes Europa effunditur omnis. 191 Restat ut aere meo, quamvis ego pauper inopsque, 192 immensum atque ingens dissolvam hoc aes alienum. 193 Durum opus atque novum nobis, plenumque pericli, 194 ne mihi fama prior juvenili parta labore 195 concidat ambitione nova, laudemque peracti 196 temporis extremo deformem turpiter actu. 197 Dicitur a natis in jus venisse vocatus, 198 indignum dictu ! Magna jam aetate Sophocles, 199 ut tandem rebus discederet ille gerendis, 200 cederet integro pueris florentibus aevo. 201 Crimen erat nullum, ficta est amentia patris, 202 cujus longa nimis premeret custodia natos. 203 At non ille senex certos producere testes, 204 et causam ancipitem consueto jure tueri, 205 ipse potens animi : tantum mirabile carmen 206 ante recens a se scriptum spectante corona 207 protulit, hocne rogans factum a demente putarent. 208 Adstantum magno recitata tragoedia plausu est ;

219

209 missus judicioque reus, liberque recessit. 210 Hoc documento erit egregios confidere vates 211 versibus, obscuros contra sua prodere caute, 212 sperata ne ignominiam pro laude reportent. 213 Hei ! Mihi quam vereor ne sors contraria cedat, 214 judicioque meo peream, et ne paeniteat me 215 exeruisse caput, cochleae aut testudinis instar ! 216 Agnosco nihil in genere hoc me posse, nec umquam 217 vel minimum potuisse, etiam tum cum fuit aetas, 218 ingenio facilesque meo favere Camenae : 219 tu quodcumque fuit, nobis, regina, dedisti. 220 Nam bona pars hominum cernens tibi nostra probari, 221 judicium est amplexa tuum nec carmine lecto. 222 Ecquis enim virtuti ausit se opponere tantae ? 223 Cherilus ut, magni staret nisi nomine regis, 224 numquam oculos hominum, numquam audeat ora subire. 225 Fac nos fac potuisse aliquid, tamen abstulit aetas 226 quod fuit, aerumnae, morbi, variique labores, 227 et tua quae pejor nobis absentia morte. 228 Ergo perpetui satius nos ferre silenti 229 legem, ne tibi sim, regina, tuisque molestus 230 auribus : ipse meae retegam ne damna senectae. 231 Forsan et ut plena siquis gustaverit urna 232 vinum acidum aut male olens, de testa sumere eadem 233 numquam animum inducat : sic tu cum legeris ista, 234 restingues desiderium post nostra legendi, 235 meque onere hoc magno scribendi plura levabis.

AD BARTH. FAIUM. E6_12 v.1 Nolim me pigrum, aut fugientem forte laboris 2 scribendi officium praetermisisse putari ; 3 sed comes assiduus, gravis extremaeque senectae 4 morbus, ab omni alia cogit me absistere cura. 5 Ut valeat vates, hilari tamen et nisi laeto 6 ingenio fuerit, nec respondere priori, 7 nec poterit scribens prior ipse lacessere quemquam. 8 Haec tamen increpitans, tardam nimiumque morantem 9 fallere si possim pituitam, carmina scripsi 10 qualiacumque tibi, nostris ignoscere nugis 11 qui potes, et stomachi justos compescere motus. 12 Nunc ad te venio, quem durumne et sine sensu, 13 an potius dicam sapientem ? Hortensius olim 14 est habitus sapiens, qui nulli interfuit umquam 15 civili bello : longe sapientior es tu, 16 quem non ipsa movent civilis tempora belli ; 17 nec quaeris studio concursans compita circum, 18 ecquis Aquitanis venit modo nuntius oris ? 19 Et de Germanis quae fama ? Dupontius haesit 20 ad ripas Araris, superato an transiit amne ? 21 Haec praeterveheris regum deliria forti 22 erectoque animo, consuetaque munera semper 23 matutinus obis vespertinusque, nec umquam 24 officio prior ulla tuo potiorve tibi res.

220

25 "Stultum est alterius mandata capessere curae, 26 fastidire suae fidei concredita" ; quaeque 27 ante recepisset Themidis juratus ad aram. 28 Haec tu namque, Fai, sapienter, ut omnia : non quo 29 more alii vestra multi jactantur in urbe, 30 quos videas magis atque magis nova munera semper 31 appetere, atque animum circum omnes ferre per artes 32 incertum ignarumque sui. Spartae satis aequus 33 nemo suae oblatum retinet constanter amorem ; 34 quin, simul optatam potuit contingere sedem, 35 continuo cupit alterius succedere sorti. 36 Ast alii, magnas quae maxima turba per urbes, 37 tamquam in concilio regum fuerintque deorum, 38 ridicula et summis de rebus inania quaedam 39 effari in mediis hominum conventibus audent 40 ore supercilioque gravi. Rediisse Catones 41 Fabriciosque putes, tanta gravitate queruntur 42 communem arbitrio et nutu non ire suo rem ; 43 Non belli, non se pacis praescribere leges : 44 tum claros homines acri proscindere lingua, 45 arbitriumque sibi majorum poscere rerum, 46 parcere non regum famulis, non regibus ipsis. 47 Quin etiam laqueos et falsam relligionem 48 injiciunt animis, ut qui responsa petebant 49 ementita, prius corruptae vatis ab ore. 50 Est qui non veritus superos adsciscere testes, 51 quorum sacra gerit : mutata in veste sacerdos 52 saevus ad arma vocat populum, mox nomina profert 53 designatorum ad caedem perscripta libello ; 54 et nisi vis plebem divina coerceat, omni 55 in regione fluant humano sanguine rivi. 56 Tantus amor caedis, vindictae tanta cupido. 57 Scilicet illa Dei vobis praecepta reliquit 58 Filius. Haec suprema suos scandentis Olympum 59 vox fuit ad comites : ut non credentibus, ultro 60 vim facerent, armisque sibi ferroque pararent 61 imperium. Non sic non Paulus, et omne profectum 62 a Christo tercentum annis volventibus agmen : 63 persuadere fuit proprium, non cogere nostris 64 semper, et oblatum constanter adire periclum. 65 At vim propulsare manu non usque licebat, 66 vix etiam vitare fuga. Quid ? Inulta piorum 67 mors erit, aut impune ferent tot densa tyranni 68 funera ? Quin imo gravior mox poena sequetur. 69 Adspicit omnipotens caelo Deus, et sedet ultor 70 tantorum scelerum : "Nostra est injuria, dixit, 71 et dolor hic meus est, vindictam hanc ipse recepi." 72 Nequidquam pacem nobis praeceperit ille, 73 acceptisque vicem benefacta rependere damnis, 74 diligere infensos, et qui nos oderit, illum 75 non odisse, sed incolumem salvumque tueri. 76 At nos auctores vitiorum adjungere divos, 77 et propriae cupimus pietatem obtendere culpae. 78 Nos regis, patriae, atque Dei simulamus amorem, 79 injussique operas domino damus : ut patris olim 80 irati servus properet si occidere natos,

221

81 eripiat veniaeque locum tempusque parenti, 82 spem natis adimat vitae melioris. Ad hostem 83 currimus infesti, atque omnis mora longa videtur. 84 Multa prius peccet natus mihi, peccet amicus, 85 quam gladium stringam, nisi sim furiosus ut Ajax. 86 Haec me dulcis amor patriae plorare coegit, 87 regis amor dulcis, quem nunc, miserabile visu ! 88 Paucorum ambitio regnis expellit avitis 89 immeritum. Cadit infelix civilibus armis 90 Gallia victa suis, quam nulli exscindere reges 91 vicini, quondam nulli potuere coloni. 92 Tu clarus studiis, tu magna notus in urbe 93 officiis potes has animo depellere curas 94 congressu assiduo, et leni sermone clientum, 95 qui te circumstant, deducunt atque reducunt, 96 damnaque privatis solari publica rebus.

AD EUMDEM. E6_13 v.1 Nec victus jaceo, quamvis erepta malorum est 2 vi nobis hominum respublica ; nec quod inertes 3 ignavique solent, prima ante pericula cessi, 4 consiliumque fugae dubio in discrimine cepi : 5 sustinui quantos nostri perferre labores 6 vix humeri poterant, nec vitae animaeque peperci, 7 dum patriae prodesse meae, prodesseque regi 8 spes fuit. Auxiliis desertus ab omnibus, ipso 9 rege et regina nihil ausis tendere contra, 10 discessi, patriae sortem miseratus iniquam. 11 Nunc aliud curo, studia intermissa, senectae 12 subsidium, et parvos, mea dulcia pignora, natos. 13 Curo etiam, quas aula negoti plena vetabat, 14 ruris opes nostri, quae nunc mihi regna videntur 15 maxima, si stabile et proprium quid civibus usquam est. 16 Spero etiam, quando locus est hoc tempore nullus 17 consiliis, aliquem demissum huc adfore caelo, 18 qui valida mala tanta manu compescat, et armis 19 relliquias servet, regemque in sceptra reponat. 20 O mihi tunc veniat non injucunda seni mors, 21 regibus antiquis sua reddita regna tuenti, 22 atque meos cives in libertate manentes ! 23 Quam mallem, viresque suas mortalibus aegris, 24 et sanctum numen sine vi monstraret et armis, 25 hunc Deus et rerum placide converteret orbem. 26 Pacatis animis sua quique in tecta redirent, 27 nos sinerent nostris regnare in finibus, ipsi 28 contenti regnare suis ; sed dira cupido 29 regnorum antiquos fines confundit, et ultra 30 progreditur. Nullus fidei, nullusque pudori 31 est locus : utilitas saevos agit una tyrannos. 32 Magna quidem multis praeclare gloria factis 33 venerat huic nostro regi meritisque suorum. 34 Sol etenim reliquis praefulget ut aureus astris, 35 sic alios reges praecessit Francus honore.

222

36 Fecere ambiguum, nemo quod fecerat ante, 37 hoc puero. Nam visa dolis et fraudibus aetas 38 opportuna ; etiam corrupti regis amici. 39 Audax tum Romana cohors collecta Tridenti, 40 exemplo sancire novo jus coepit iniquum : 41 parte alia Belgas Romanus episcopus ante 42 adscriptos sacris Remorum coetibus urbis 43 abstulit, atque suo concessit vivere jure ; 44 par et Aquitanae est injuria facta Bajonae. 45 Sed quid ego haec paucis consector singula verbis, 46 cum regnum, leges et jura vir opprimat unus 47 imperio, regemque sibi subjecerit unus ? 48 Interea fines, alienaque regna paternis 49 artibus usurpata, jugum intolerabile servis, 50 ferre docet. Nam qua freti spe ferre recusent 51 imperium, amisso communi gentis et orbis 52 praesidio ? Non tu haec ducas, Francisce, ferenda 53 Romanae atque Italae gentis fortissime vindex ? 54 Non tu, dum tua regna bonis erecta vigebant 55 consiliis, nec belli ingens mutaverat aestus. 56 Sic agitans mecum sedata mente futuri 57 nescius, haecne velint aeterna et fixa manere 58 di superi, an mutare velint quoque cetera rerum. 59 Me tamen ipse bonis solor praesentibus, ac qui 60 longa maris spatia emensus, jam jamque propinquat 61 littoribus patriis, proramque advertit arenae. 62 Sic ego bisseni transgressus tempora lustri, 63 nunc alias sedes, aliam jam cogito vitam, 64 inque domos superas terris migrare relictis.

IN REDITUM FRANCISCI LOTARENI, GUISIORUM DUCIS, CARMEN. E6_14 v.1 Ite coronati, festivoque agmine, cives ; 2 Ite, novis quam mos regibus ire viam. 3 Ite magistratus cum fascibus ; ite ministri 4 sacrorum ; ite minor turba, senator, eques. 5 Omne forum sileat ; clausae sint urbe tabernae 6 artificum : locus hoc nullus honore vacet. 7 En vobis erit ad primum lapidemve secundum 8 obvius in niveo dux Guisianus equo, 9 victor ab indomitis qui nunc redit usque Britannis, 10 qua maris angusto cogitur unda freto. 11 Multos ille armis populos, multa oppida cepit ; 12 Gallorum fines protulit Oceano. 13 Quis Guinam potuisse capi, potuisse Caletum 14 credat, ut adversus stet genus omne virum ? 15 Ipsa suis opibus fidens et rege marito, 16 hoc longe veniens spreverat ante malum. 17 Arguerat vanique suos regina timoris ; 18 nulla sed invitis sat loca tuta Deis. 19 Adspice, nec gemmis volitat, nec splendidus auro, 20 captivos hominum nec trahit ille greges. 21 E tantis spoliis praedaeque ingentis acervo, 22 nil tulit, hunc albo corpore praeter equum.

223

23 Hunc tamen : ut quoties gradietur, nobilis hujus 24 in patriam toties sit memor officii. 25 Cetera pro meritis socios divisit in omnes, 26 contentus laudis praemia ferre domum. 27 Ergo praetereunte viro bona dicite verba, 28 et manibus plausum congeminate piis ; 29 atque Deos orate, sinant hunc, principe nostro 30 incolumi, longos ut superesse dies. 31 Hoc ego nec flavos metuam rectore Britannos, 32 nec Batavae gentis Vangionumque minas ; 33 sperem etiam magni superato flumine Rheni, 34 lilia Pannonico fixa videre solo. 35 Talibus inceptis moliri, Errice, decebat 36 regna tibi fatis debita spemque nurus ; 37 imperiumque tuum media regione subacta, 38 extremis hominum continuare Scotis.

DE PONTE GARDONIS. E6_15 v.1 Admirandi antiqua operis monimenta, viator, 2 suspicis, auctorem pressit iniqua dies : 3 at tu dignus eras ultra producere famam, 4 dignus eras operi vel superesse tuo.

DE SE IPSO. E6_16 v.1 Haec me scribentem petrosi plana Salonis 2 excipiunt : conor lapides numerare, simulque 3 diffugiunt versus et penna recondita theca.

************* *********** ********* ******* ***** *** *