Q. F. F. Q.DISSERTATIO ACADEMICA

ANTI-GRETSERANA,DE

LUTHERQ,POLITIORIS LITERATUR/EPATRONOAC V1NDICE,

QuamEX CONSENSU AMPLISS. FACULT. PHILOS.

IN REGIA ACADEM1A UP3ALIENSI,

PRiESIDECELERERRIMO VIRO,

MAG. PETROEKER MAN,

Eloquent. PROFESS. Reg. et Ord.PUBLICA BONORUM CENSURA

suBMiTTiT;GUSTAVUS LAURENT.BOLIN,

VESTRO-GOTHUS.IN AUDITORIO GUST'AVIANO D. XVI. DECEMB.

ANN! MDCCLV1II.Η. Α. M. C.

υ Ρ S A L I IE.

MONSIEUR

LAURENTHJERTA,

MAJOR au Regiment de Cavallerie de Veftro-gothique & CHEVALIER de Γ Ordre

de 1' Epée.

MONSIEUR

Souffréz, ie Vous fupplie, que ce petit eflaiacademique, foit 1111 temoignage de ce queje dois a toutes les graces & les bienfaits,

dont j'ai.joui depuis le moment, que j'ai eu lebonheur de Vous etre connu; et qu' en le ren-dant public, je faiie connoitre a tout le mondeVötre bonté & la reconnoifance, dont je fuispenetré, qui, quoique foible, foit neanmoins unemarque des fentimens les plus refpefhieux. LeCiel puiffc Vous combler & Madame la Baronne,de toutes les profperités deiiderables. Je fuisreipe&ueufement

MONSIEUR

Vötre tres humbleU tres obeijjant ferviteur7

■ GUSTAVE BOLIR '

-

a ·· "· VIRIS' Admodum Reverendis atque Prtfclarißimis,

D:NO MAGNO THOREN,PASTORI & PR/EPOSITO in Kyrkefalla

digniifimo.D:no Mag. ERICO AFZELIO,

PASTORI in Fredsberg graviffimo.D:NoMA&ANDREiE VICTORIN,

PASTORI in Fogelås adcuratiifimo.

FAUTORIBUS FROPENSISSIMIS.

Sufcipiatis, Patroni Optmii, benigna placida-que fronte, chartacenm hunc ingenioli fce~tum, quem mens venerabunda, favoris &

beneficiorum non immemor, cum omnigcnas fe-licitatis voto, Vobis offert. Permanebo, quoadvivere licet,

Admodum Rever. ac PrceclariJJi?noru?nNOMINUM VESTRORUM

humiUimus cultor,GUSTAVUS BOLIN»

Λ Λ %§. I.

unquatn defoiflfe, qui in viros, vitas fan-ftimonia eruditioneque maxtine clarosyopprobria effuderint , & incredibi-lem atrociffimarum calumniarum exci- * ,

tarint procellam , omnis sevi hiiloriae produnt. Hl, in-vidia capti, rabirfis canibus, quam hominibus, fimiliorej,,ut doéti & fapientes ipft habeantur, cauiilsque velificen-tur fuis, bonorum famam maledico rodunt dente, putan-tes, tum optime confultum fibi, fi ifiam» qua demumcun-que ratione fint, imminuere queant & Iabefaétare. Totvero conviciis, obtre&ationibusque, &, Γι quid turpiuseoncipi poilit, vix unquarn ullius, Theologorum puta y

nomen, ac facinoray verltatis hoftes laceflivere, quam in-eomparabilis Heroisac Divini Dodioris, MARTINI LU¬THER!. Iftsec dira impietas, ut aculeos in Megalandrumnoftrum conjecit peracerbos, exiftimationi ejus quid de-rogaturos; ita sequum ornnino ducimus, a quo immor- Jtalia in ecclefiam Orthodoxam exitant roeritaeundem,contra Iafcivientium injurias, tueri ac defenfitare. Nositaque, promodulo virium ingenilque, fiflimus Tibi, C·L. Lutherum Polt tioris Literaturne Patronum ac Vindicem;

benignum

❖ ) s ( &

benlgnum vero ut agas cenTorem , de candore Tuo , ent-xe rogantes , exfpedamus.

§. lhPolitiorem literafuram, mifiis, quotquot demum fue-

rint, aliorum fententiis, nos, cum Waichio in Diatribede literis humanloribus, nec non ipfo Cicerone, Philolo¬gie tC Hi/loriae terminis circurrifcribere, non riubitamus,Philofophiam,hoc ipfo, ab humanioribus fejungentes lite¬ris. Has non modo non calluifTe Lutherum, fed deletumetjam iviffe, magnis clamoribus urgent & inftant convi-ciatores. Interhos,Lorinum loquor, Cland. Fleurum, Mel¬chior. Canum , CaroL Crucium , /Egidium Camartum ,

Cocblaum, Syrium, Raynaldum, Vartllaßum, Maimbuv*gium ζ?c. vel principem locum tuetur Jacoeus Gret-jimjs, Jefuita, Marcdorfise, Epifcopatui Conftantienfifubjedae, Anno iy6o. natus, qui A:o 1601. Philofophiae,deinde Theologi® Moralis , poft Theologise Scholafticse >

in Academia Ingolftadienfi ProfeiTor conftitutus, diemibi obiit fupremum A:o 1627. a). Hic cum femel a ve-ritate ad falfa deilexerat, modum calumniis adhibere ne-quiit, cujus potiora mendacia, in libello , quem infcribitDe Luthero Academico, eo redeunt, ut oftendat, Noitrurnejuratum iuiile hoftem bonarum, quotquot eflent, artium,fumrnaeque infcitise arguendum. Decerpfit enirn ex librisbeatiiTimi viri, hjnc illincque , fruftula , quae depravavit,in peflimam cun&ll interpretando partem 5 idque tam im-pudenter, ut nemo non, paulo sequior, hominis furibun-di mentem exfecretur atque infaniam, Hinc, tametfia Moreri dicatur un des plus Wüßtes defenfeurs de veritezOrthodoxes contre les Novateurs, ita male (edulus adpellatLutheranos, atque a Bailio commemoretur: fa vie futun trqin de guerre continuele contre les Autettrs Protejlans& pour la defenfe de fon ordre, mox tamen adjungitur:

A 2^ fon

a) Conf* Bayle, Moreri (f ffocher in Lexicis fuis.

❖ ) 6 ( #

fen ßyle mitre eux étoit a(Jeζ aigrebJc. Qii£ Lutherufde corruptis Pontificiorum Scholis & Academils, negle-<5la difeiplina, profcrlptis divinis literis , & genuinls artl-bus profiigatis, Scholaftieorum nsen'.is, & ipfa deniquebarbarie fuperblentibus, veriflime judicavit, ea, homo,quem fine religione & fide fuifie contendo, pervertit, at-que, ut de Omnibus in univerfum ludis diéla, fubdole,, exagitavit. Ergo Lutherum docuiiTe, fcriptitat b), Unl-„veriitates, Studia, Coiiegia, Graduationes & Magifteria„in iisdem, vana introducla efle gentilitate: Scholas &,, Academias efle Synagogas & tabernas Satanse & Chri-„itianse rei tantum officere atque diabolum ipfurn: pro-„hibuifie etjam parentes, ne juventutem fuara iis com-„mitterent, quod seque grande effet flagitium, ac Γι Iibe-„ros Molocho ipfi immolandos offerrent. Speciatim au-,, tern & Philofophte & Philologie h, e. Grammatices &,,Rhetorioes notitiam eum nullo numeraffe loco, & neregulas quidem Grammatices noviffe, utque ab aliis floc-

,,ci fierent, vehementer laboraiTe, irnmo, ne quid defit,,, Philofophiam Stoicam incaute juventuti inculcaiTe-, per-quam crafla infimulat calumnia, miffis ceteris c),

§. in.Gretferum autem, more Jefuitico, b. e. malitiofo

fentire, fenfaque animi fui pandere, iucide adparet. Nosevidentibus rationibus & propria adverfariorurn eonfeflio-ne, contrarium de Luthero oftenfurl, ad ευφυών, feuprseftantis ingenii felicitatem, cui literse quamplurimumdebentur, & fine qua vix ullus in his exfpeétari poteftprofedtus·» qua etjam mirifice gaudebat Lutherus nofter,provocamus. De naturali illius ad Iiberalia itudia ingeniidexteritate, ei inimiciffimos, & quidem Pallavicinurn a),Lutherum, dicentem, acute vividoque fuiße ingenio, pro-

penfumb) Luth. Acad. c. 2.3. ρ» feq. c) L*e.c.i4.io,p.

jjf-feq.& ijg. feq. a) Hiß. conc. Trid. Ly I. c, 4.

'Φ ) 1c ❖penfwn aä ßudia literaruin, nee literaturne impem ,· &FIo«remundum Rsemundum b), multis fcribenrem, tam cor¬poris, quam animi dotibus pr&dt tum fuiße Lutherum, ne-gari non poße, audiamus. Heic etjam meminifie juvatMartini Melleriladii, primi Wittenbergenbs Academi«Rectorij, priediétionem, ipio eventu comprobatarn , hicenirn, cum Lutherum, femel ac iterum differentem, ma¬gna admiratione & adplaufu audivifiet, exclamavit tan-tam vim ingenii ejje in eo, ut plane pr^Jagiret, eum foremutaturum vulgare docirinne genus, quod tuncAinicum inSchölts tradebaturi iå exipfiusoreMelanchthon c), JuliusJonas d), & Mathefius/*5), adrotarunt. Hifce PauiumLangium f), qui erjamNoflrum ob magnitndinem ingenii Cfadexteritatem, toto in orbe clarumfwjje, teilatur, & Cå-•mcrarii praeclarum judiciumg): Erat, inquit, Mart·Luthero ingenium acre fat*ax> erat animus ingens (fexeelfus, addimus. Hifce confonum eil illud Melan-chihonis: Pomeranus eß Grammaticus, ego fimDiahciicus;ffußus (Jonas Orator ; fed Lutherus e/t omnia in omnibussitemque illud Maichelii: Erafmus verba ßne rebus; Me-lanchthon res ßne verbis j Lutherus res pf verba conjun-clim exbibet.

$. IV.Licet vero difpofitio naturalis permultum valeaf,

nunquam tarnen id, quod inilitutione fimul adjuta, folapraeilabitj natura enlm arte ipfa colitur. Optimas igiturfeliciflimi ingenii dotes filioli, cumque iis, baud vulgaredifcendi deöderium conjunélum, quod intelligebant pa¬rentes Lutheri, quin filium Muiis offerrent, ut vegetum& promtum, magis magisque, exercitaret ingenium > non

dubi-b) De.ortu &progreßu hßvei L, 1. c, 4. c) Ίom. IV.

örat. p. pop. d) Gonc. Funebr. T. VIII. Altenb.f.S84· e) Com,ί. /) Chronica Zitßenß, A:o ifzo. g) VitaMelamhth.p.240 feq.

❖ ) β ( φdubifarunt, Primum Itaque ad Gymnafium Magdebur-genfe a parentibus, fumtus neceffarios praebentibus, inftudiis profequendis, niiiTus eft; anno exadto, iienacurnfe contulit, ibique, per quadriennium, literas imbibit,progreffusque feeit non contemnendos, Hinc ipfe Luthe-rus iliud Athenacum, inter optima, qu« tunc temporis,fanioribus viguerunt literis» eiTe referendum? judicavit,inque eo Gramrnaticam, Rhetoricam. Poéfin & reliquaperbene fe'edo&um fuifie, duftu Joan. Trebonli, gratoanimo faiTus eft a). Deiibata arrium jucunditate, natu¬ra , flagrans ardore hauriendi, ut, quibus non leviter per-politus efiet , humanitatis difcipiinarum uberiorem com-biberet copiam, Academiam petiit Erfordienfem > ibiqueLogicam, Phyficam , Ciceronem, Virgilium, Liviumaliosque Au&ores, opera fuafuque do&orum, eruditionisifama clariffimorum, atque Poetarum prsecipui Hob. Hefli,Yedulo traftavit b). Providens enimNumen, quod in li-bertatem eccleiiae vindicandam illius virilem cetatem de-ftinaverat, profpexerat fine dubio, uf, a fidis du&oribus& magiftris, rite inilitueretur ejus adolefcentia. Hosquo-que adtendebat, interrogabatque, Γι obfcurius quid occur-reretj cumque mens, ut Melanchthon, teftis gravifllmus,habet c), avida dottrine, plura & meliora requireret,legit iple pleraque veterum Latinorum t fcriptorum monu¬menta* Hec legebat t non ut pueri, verba tantum excer-pentes, fed ut humane vite doBrinam aut imagines.Qua-re Zf conßlia horum fcriptorum & fententias -propius ad-fpiciehat, &, ut erat memoria fideli Lf firma, pleraqueei le&a éf audita, in confpectu t? ob ocuios erant. Et,ubi ceffarent public« leétiones, fefein Bibliothecam ab-didit, & diljgenti infpe&ione Jibrorum optimorum, men-tem ita, ut nihil fupra, oble&avit. Ob eruditionem igi-

tur

a) Colloq, Commenf c, 67. b) Confr· Lutb· GejcbichtsCalenå. p. 17* c) Vit, Luther,

❖ ) ρ #tur & peritiam Üngvarum haud vulgarem, fic In juven-tute eminuit, ut toti Academiae Lutheri ingenium admi-rationi effet d), & mature dignus exiitimaretur, utpotequi egregium rerum & verborum adparatum iibi adquifi-verat, gradu Magifterii, publico eruditionis teiiimonio.Id, ipfe Maimburgius, at hoc qui inimicior Luthero ? ve-lit, nolit, profiretur e), ew,inquit, Magclt burgiJfenaci,Er-fordi£ proqrefius jectt, ut'bic annos natus viginti, Ma¬gifler artium renunctaretur , Lf jodales ingenio & erudi-ditione midtum fuperare crederetur - - Sane in fublimibusfcientiis, quibus Je affidue adplicabat, itaprofecit, ut moxpro maxime ingenioJo, Lf totius in Germania ordinis fnieruditifjimo haberetur. /) Cum & vis ingenii acerrimaeiTet, & inprlmis ad Eloquentiam idonea, celerlter sequa-lrbus prsecurrit, & verbis & copia fermonis, loquendo&in fcribenda foluta oratione & verfibus ceteros adolefcen-tes, qui una difcebant, facile vicit.

É M 5· V.Sed quid opus eil tot teiiibus? Expedita& certa cun-£ta nobis erunt, fi Lutheri fcripta, fermones afqueoratio-nes infpexerimus, & nifi Gretferus, quod quidem negat,in illis hoipes fuiflet, laureolamque in muftaceo quaefivis-fet, nullo negotio, videre & colligere potuerit, eum ta-lem fuiffe, qualem cognirum nos judicamus. De illis ejus-modi fertur judicium a): in genere Lutheri Jcripta, p/7,literati, & nullo prxjudicio occupati Jemper magni xflima-runt: Nam fi rerum pondus, fi ordinem & methodum, fidiBionis | elevantiam fpeBes , laudem eam promeren-tur. quam Caffii Severi Oratorts fcriptis olim Senecatribuit· Non cunétis eundem nitorem & diftionis fvavi-tateminefie, fatemur lubenter; ied quid mirum, fi Inter-

B dumd) Confr. Memoria Lhaumaftandri Lutheri p. 10. fub

pr<zßd. Joh. Conr. Dannbaveri. e) Hiß. Luth♦ L. L < jf.f) Vita Luth♦ a) Memor. Ihaumaf, Luth. />.

Φ ) ίο C #dum putldae voces, vocumque conjun&iones, de lutu-lenta eetate Latinitatis haufbe, obreperenr, inentemqueprascurrerent, cum pleraque extemporaü quodam impetu>fcripta fmc; perfpicuitas tarnen & non fucafa veritas , il-lis plus gratiae addit, quam exquifitiilimae verborum for-muloe. Licet vero ei parum curce fuerit defe&us verbo»rum, quoties tarnen majori cum attentione fcrfbendi feoccafio praeberet, fatis commonftravit, fe in polidori li¬te ratura fuiiTe verfatiflimum. Adde, cum literae exaran-άχ effent ad viros acutioris fngenii, ftilo quam maximeornato Iimatoque, illum inelaruiffe. Quod patet ex? epi-ftola, ad Ele&orem Saxonia data, quam Pallavicinus di-xit t cunttis artibus fcriptam, quas docet bominem veratloquemia b), & quibusdam illius praefationibus , qusetanto inftruäa ornatu adparent, ut emendari nequeant.

§· VI.Sie Lutheri in politiorl literatura profe&us genera¬

fiter fpe&avimus. Quibus vero cultioris doctrinse parti·bus animurr, excolendum dederit, fpeciatim indicare &exemplis, e fcriptis ejus petitis, illuftrare, propofita bre-vitas interdicif. Paucis tantum, ad convicia Gretferl,quod vehementer urget, Noftrum agrammatum fuiiTe,Grammaticam & Rhetoricam nihili ieciiTe, refpondebi-mus. Verba Lutheri, prave detorta, ita leguntur /2).·jWon (um Hebrons (ecundum Grammaticam & regutas,guia non patior me uspiam alltgari, fed Iibere quoquover-fus tncedo. Ergo nec prohibet nec rejicit Lutberus ftu~dium Grammatices, fed oftendir, interpret! Textus Au-thentlci non adbcerefcendum eite tantum ad regulas aeprsecepta, potius vero adhibendam fedulam fcopi circum-ftantiarumque confiderationerr, immo alia quoque fubii-dia Hermeneutica ufurpanda. Grammaticam vero plu-

rimib) Vid.clar. Dornmaj. a) Torn 111. Lat. Vitt. pr^e/·

in mnment. in ultima verba David.

# ) II ( ψrirni seftimafTe indicant hcec verba b): Wo wollen Predi¬ger und Juri(len und Aertzte herkommen, wo nicht dieGrammatka, und andere Redekünße vorbanden wären ?aus dieJen Brunnen m'üßen fie alle herflüßen. Itaque] iin-guge & GrammatiCiE Latinae, cui fe, a prima eetatula, ma¬gno addixerat ftudio, prove&ior fa&us, Hcbrseam& Gr®«cam adjunxit, unde ex Pathmo fua A. 1521. amicoscertiores facit c), (e Biblia Gr<cca & Hebrxa legere,item je otioßßimum& negotiofi/fimum eße Hebraicatf Grχ¬ιa dijeere , & fine intermifftone Jcribere$ J'eque fibi emijjeHomerum , ut Graecus fieret d). Ex aliis etjam PoétisGr®cis, ad orationem facram perpoliendam, fubfidiacon«quirebat, haud fecus,|ac Divus Paulus» aMenandro, Epime-nide, Arato &c. Gonfr. Progr. Kirchmajeride ingenio Lu¬ther! ad miraculum docili divinitusque colluftrato in per-difcendis cito lingvis, nominatim Graeca,Witteberg* A:o1749«. Licet vero harum peritifhmus fuerit iinguarum»riunquam tarnen ja&abundus, qulppe perpetuum fejdifci-pulum profttebatur e). Ich kann* funt verba illius, we¬der Graekijcb noch HebneiJ'cb, addit vero, ich will aberdennoch einen Hebräer und Griechen ziemlich begegnen. En!fingularis Luther! modeftia, qui, quod optime feit, nefeirefe fimulat. Nec de ejus ftudio Rhetorices dubitandumeft, cum de oratoriae artis indole, vitiis, virtutibus, detropii & figuris perquam icite , in fuis operibus, identi-dem difteruerit, quod uno vel altero exemplo probabi-mus. Eam Eloquentiam efie prsclaram & abfolutam,quse res, adhibita fele<ftione, copiofe, apte ac perfpicueproferat, veriftime judieavit f)j non eum in oratorumhabet numero, qui verborum copia abundat, fed reruraadparatu eget g\ Qusedam de tropis axiomata dedit h),

Η 2 atqueb) 7om· Altenb. V. /. 316* c) low. 7. p. 220. 233.

d) Jörn* ILp. 30g. e) Colhq. p. 603. edit. Lipfienß f) Col-loq. commenf* f. 429.1% g) lom. IX% Alteub.ß. 436. b.b) Tom. HLQ46, bßeq.

Φ ) Η ( &

afque ob eorum ignorationem adverfarios redarguit r).Aliegoriis quomodo utendum fit fepius oftendit k), id-que exempilf Pauli & Petri /') conftrmat, & qua iuntejusmodi» Pari quoque modo in fumum abit, quod, SedheStoicse addidlus, eam juveotuti inftillare voluerit. Pro·feifionem quidem Philofophicam primo fuftinuit, non au-lem Stoicam, fed Ariitoteiicam, quse in omnibus vigebatScholis, dodirinam propofuit atque commendavit, ubi resipfi eiTet in quseftionibus Dialedticis] & Phyficis* Conf«.Memor» Thaumaf. Luth. p. 24.

§. VII.Quod ad acerbitatis illud virus attinet, quod Gretfe-

rus evomit, nuliurn penitus nec Academiarum, nec ul-Hushoneftae & ingenuae difciplinae veftigium reliquum fu¬turum y fi Lutherus, quae cum fuo grege defignarat, per-ficere potuilTet» Academias infedtando fttrociilimis convi-ciis &c. (§. II.)> eo certius contrarium ftatuere poiTumus,quod ipfa experientia teftatur artes literales, in EcclefiaLutherana, maximo quidem opere vigere & florefcerej& adverfariorum non pauci, honorifica tulerunt judiciade Scholis & Academiis Lutheranorum , prudentißimeinftitutis. Non negamus, eum nonnullas Academias cul-paiTe, hinc conqueldus eil: Das Pabflthum bat die Schu·len verderbt mit den tollen Münchs-Büchern, als da ißCa·tholt con, Flortßa> Gr<ec.ifla> Labyrinthus, Dormi fecureyund desgleichen E(els»Miß a); fed id fecit, partim quiaPapales abominationes, errores, fuperltltiones & idolo-Iatrias defenderunt» cceleftem vero veritatem oppugna-runt, partim propter mores Incompofitos & abufus inipfis dominantes. Lycea autero Chriftiana, magno ha-buifie in pretio , earumque incrementa totis adjuvifle vi¬ribus» indeliquetj primo, quod Gubernatores b) rerum-

publica-£) Ίοιη. 11J,fß[6. k) 7. IX. 93?.. l\ 7. V. 1039, b*

ö) 7onu IU Jenen]. Germ. p. tf6. b) L. c. p. 460. jeq.

❖ ) 1} C #

publicarum, ut Scholas aperiant, in quihus juventus ho-neftis imbueretur difciplinis, gra viter admonueritj dein-de, quod fufius expofuerit c), quse docendi ratio? magi-ftros Scholarum maxime decuerit & juventuti ccnduxe-rit. Pro Scholafticorum rixis & tricis efflorefcere cupie-bat hun aniores & facras Hieras, ideo de venuihte & ele-gantia Latini fermonis, haud fpernendas dedit prseceptio-nes. Dignifftma eft epiftola Luther! ad Georg. Spalati-num, de inftituendis leéHonibus Scholafticis, A:o 15rp.quae heic in medium veniat: Quintilianus unus\ eß, quiopttmos reddat a dolefgentes, imma viros. Hunc rogo anteomnia ne derelinquas» modo fit inter Profeßiones una. Eqoprorjus QiiintiHanum fere omnibus Authoribus prnejero,qui fimut & injhtuit, fimul quoque Eloquent iam monflrat,i. e. verbo & re docet quam felicifflme. Cetera Junt recteordinata. Turn, quod Paftores Tic hortatus fuerit d): EsJollen auch die Prediger die Lenthe vtrmahnen, ihre Kin¬der zur Schule zu thun, damit man Lenthe aufziehe, qc-(chickt zu lehren in der Kirche % und fonß zu regieren.De-nique, quod ipfe parentibus etjam in der Prediqt ? dafsman die Kinder zur Schule halten foll, inculcaverit, ut Ii-beros fuos veherrientiffirne ament, h. e. eos ad difcendasingenuas artes in Scholas mittant; utilitatem, [quae indead facram rem pariter, accivllem, redundet» ac damnum,quod ex earum negledu oriretur, anteoculos, XIII. ra-tionibus pofuerit e)·

5. VIII.Verum quidem eft, fummam rerum humanaram fcien-

tiam, in fe fpe&atam, pietatis & recondit^ divinie veri-tatis veram non efle cauflam; homines tarnen, per Iiteras,aures naéti acutiores, adtentius animadvertere difcunttemporum miferiam. Si itaque a fingulari Dei guberna-tione circa Reformationem recefleris, nulla re magis,

B 3 Evan*t) 7, IX, 41S, b.Jeq. d) UV.39?, e)L.c>302*ji$,

# ) 14 ( ❖EvangeTii caufTa adjuta & amplificata eil, quam liferarumcultura, incrementis & flore. Reéle ergo non minus ,

quam prudenter, in Difp, fub Prceiidio Dodloris Joh. Fr.Buddei a): inter cauflas morales Reformationispriwo locohabetur cultura elegantiorum literarum& bonarum anmm.Ut enim jcientiarum negleclum juperftitio fequitur, itafolida eruditio, telum efl acerrimum, quo ignoran¬tsa' expellatur , emolliuntur vero mores diflolutiores *Videlicet erroris & enormis impietatis fulcra ab igno-ratione i literaria artibusque corruptis petuntur; artescontra veritatis ac|pietatis funt prseiidia, a Deo, morta-libus concefTa , ut cceleilis faplentlae thefauri derivari inplures poiTent atque in pofteros magis magisque propaga-ri. Satis per fe perfpicua & lueida eil divina veritas, pla-cuit nihilo minus providenti Numini, ut ei linguarumartiumque decus adjiceretur, ad vindicanda vera dogma-ta a ilrophis adverfariorum. Quare iimul atque eceleii«florem videmus, iludia ilatim ingenuarum artium ibi do-micilium collocafle adparet ; &quamvis illum nontribua-mus literis . vix tarnen \figebit una pars fine altera. Quodetjam ipfe Lutherus Eobano HeiTo declarat b): Ego per-Jvafus fum, ßne literarum peritia prorjus (lare non pofleßaceram Ikeologiam, haclenus, ruentibus & jacentibus li-terisyiniferrime cecidit & jacuit, & alibi c): Ohne Spra*eben wird dafs Evangelium nicht erhalten d). So lieb unsdas Evang. iß, fo bart laßet uns über den Sprachen halten.Literoe enim effecerunt, ut tot amatores & cultores inve-nerint Reformatores, nam licet non in adminiculis lin¬guarum , & literarum purgandee ecclefia» ipem pofueritLutherus, fed, fifus caufiaebonitate & auxilio divino, opustam grande (ufeeperitj rem tarnen illius, his & ornatam

&a) De Provid. Divina circa Reformat. Lutb. A. /7/7.

b) Vid. Ερ. Lutb. Ίh. II, p.joy. b. c) Ί. IL Alt. f. $09. a·i) L-c.

Φ ) 'SC& fuffultam eße, ut fupra monuimus, nemo negabit: dis*pulerunt deniiores tenebras, quo poflent homines reétevldere, fane loqui, reddiderunt denique Chriftianorummanibus facra Biblia integra e). Surgentibus itaque lite-ris, veritas ac pietas fuppreßa caput extollere ccepit, qua-re et jam inßauratoribus bonarum artium oppofuere fe fra-tres ignorantix, in quibus agmen (luxere Pontißces Roma¬ni , qui probe intellexere, quod, bis in integrum reßitu-ttSi fraudesRomano eccltfue in apricum producerentur, ideorenafcenti ftudiorum gloria reßitere magna cum Jollicitu-dine. Vid. Archi-Ep. Benz. Hift. Ecclef. p.m. zSl· Ad-paret ergo vel ex his, quam impudens fit Gretferi obtre-élatio, immo longe importuniflima. Scilicet is, qui ec-clefiam reformabat, hoc ipfo bonis literis exitium moli-tus fuiflfet? quum famen absque Iis» ne initium quidemtanti & tam ubique admirandi operis facere poflet. Quivult finem, fecundum illum tritiiTimum eanonem, velitetjam media, neceffe eil.

$. IX.Sic in Gretfero ejusque gregalibus ex ordineLojoti-

tico, ftudium cavillandi, non fine indignatione, vidimus,& juxta, id quod prsefifcine dictum, debito argumento¬rum pondere, examinavimus, diluimus, refutavimus. Mi-rari vero heic convenlt, cur Defid. Erafm. Roterodamus,tanti orbis literati lumen, cum ad Godoicbaic.Rofemun«danum fcrlpfiffet, pafftm de Lutbero muha pratdicari atro-cia, qudsdam manifejlo falfa a), adque Thom. Cardina¬lum b), tantam ejus morum integritatem, ut ne hoftes re-periant, quod calumnientur, eadem hac labe & macula inLuther, fe contaminare paffus fuerit, ita enim habet: UbiLutheranifmus.·)/ibi literarum interitus, item in Ep. adSylveffr, Prieratem: Lutberi fa&io nondum tarn exßintta

ed,e) Vid. Difp. ßtb Pr&f. Dannb. de Prov· div. circa Re-

form.ρ.48, a) L. XV. ep> ult. b) LXL ep.L

# ) i6 C ❖

eß, quam vos iflbic ereäitis, atque utimmeßet* Htcénirn perdit ömma neqocia' noflra. Quemadmodum AudtorBibi. Criticse ieu Recüeil des diverfes Pleces Critique«Tom. I. p. 477. neque ab illo vitio ed immunis: je pour-rois vous dire fans exaggerer, que les Protedans & prin-cipalementles Lutherlensde Vitenberg, furentfurle pointde faire revivre chez eux cette ancienne barbarie. Lu¬ther & quelques uns de fes difciples, fe mirent dans Pefpritpar une efpece de Fanatifme, quTin Chretien ne devoitf appliquer å d1 autres etudes, qu'a celle de PEeriturefainte. Quis, cui intelligens fuerit judicium, fimul atquehasc legerit, non datim deprehendet, idaec Luthe ro &Lutheranis falfo objeétari, quae in Carolodadiu m & ejusadminidros adprime conveniunt c)?* Ceterum , Luthero Politioris Literatura; Patrono acVindice, debili quidem penicillo, a calumniis adverfarii,liberato; non quod, in hac re, pluranon fint dicenda, fedquod curfum fidere jubeant tum facultates, tum etjamangudia temporis, qua preniimur, vela contrahimus.

ΡA JRT fimulque FILIO ,

Ί ibique, Sanole SPIRITUS,Nunc fit, jugiter ut Juit;Omni gloria jeclo.

c) Rurckhard. Commentar. de L. L. in Germ. FatisTom. IL ρ* Ϊ3°>

Min HERRE.Λ/fed ren och upplyft hog, Min Herre, har J gädtivl Att bland en talrik hår utdela /harpa [katt.Er fanning och Ert nit Gretferus ej fårdrog;Den hågfta Herren Er får fegren lånar nog.

MAGN. SAHLBERG.