AHMET ZER

DOU ANADOLUDA ARET DZEN

i

Bu almam Doudaki airetlerin ileke insanlarna ithaf ediyorum.

ii

NDEKLERkinci Baskya NSZ................................................................................................................................... vi NSZ......................................................................................................................................................... viii GR .............................................................................................................................................................. 1 I. BLM TANIM - SINIFLANDIRMA VE TARHE.................................................................................. 7 A. ARETN TANIMI VE YAPISI................................................................................................................. 7 1. Kan Balar: ............................................................................................................................................. 7 2. Belli Bir Alan: .......................................................................................................................................... 7 3. Hayvanclk ve Gebelik: ........................................................................................................................ 7 4. Kendine Has Yaama Tarz: ...................................................................................................................... 8 5. Airet Sisteminin Tarihte Baka Bir Yaps................................................................................................ 9 B. ARETN KLTR VE BU KLTRN KAYNAI ..........................................................................10 1. Airet Kltr..........................................................................................................................................10 2. Airet Kltrnn Kayna ......................................................................................................................11 3. Kamucu Toplum Biimi (Olarak Airet)...................................................................................................11 4. Kadnn Gebe ve Yerleik Hayattaki Konumu ve Stats ......................................................................13 C. DOUDAK ARETLER VE SINIFLANDIRMALARI............................................................................13 D. GNEY DOUDAK ARETLER VE SINIFLANDIRMALARI .............................................................20 1. Gneydouya Dardan Gelen Gebe Airetler.....................................................................................20 2. Gneydouda Yaayan Gebe, Yar Gebe ve Yerleik Airetler .........................................................21 3. Airetler ve Yaadklar Yerler .................................................................................................................22 3.1. Diyarbakr li Snrlar inde Yaayan Airetler ve Yaadklar Yerler ...............................................22 3.2. Mardin li Blgesindeki Airetler ve Yaadklar Yerler .....................................................................23 3.3. Siirt li Blgesinde Yaayan Airetler ve Yaadklar Yerler...............................................................23 3.4. . Urfa Blgesinde Yaayan Airetler ve Yaadklar Yerler...............................................................24 3.5. Adyaman ve Gaziantepte Yaayan Airetler ....................................................................................25 4. Blgedeki Airetlerin Yaama Biimleri...................................................................................................25 5. Mezra ve Komu Ortaya karan Nedenler...............................................................................................26 5.1. Dengesiz, Kontrolsz ve Hzl Nfus Art........................................................................................26 5.2. Hayvanclk Yapma Eilimi ..............................................................................................................27 5.3. Kan Davalar.....................................................................................................................................27 E. KISA BR TARHE..................................................................................................................................28 1. Osmanl Dnemi......................................................................................................................................28 1.1. Yavuz'un Dou Seferi .......................................................................................................................28 1.2. Hamidiye Alaylar.............................................................................................................................28 1.3. Bu Dnemde Brukan Airetinin Durumu ...........................................................................................32 2. Cumhuriyet Dnemi.................................................................................................................................33 2.1. Cumhuriyet Dneminde Airetlerin Politik Yaps .............................................................................34 2.2. Reislik Kurumunun Cumhuriyet Dnemindeki Biimlenii ve ilikileri: .............................................36 2.2.1. Sadece Airet Reisleri.................................................................................................................36 2.2.2. Dini Liderlikle Btnleen Airet Reislii ...................................................................................37 2.2.3. nc Gurup Reislik ................................................................................................................38 II. KISIM: .......................................................................................................................................................40 BRUKAN ARETNN SOSYO EKONOMK, KLTREL VE POLTK YAPISI...................................40 I. BLM.......................................................................................................................................................41 GLER VE ARETN BLGEDEK KONUMU .......................................................................................41 A. KARACADA, KAFKASYA, RAN GENNDEK G VE TRKYE'DEK YERLEM ALANLARI ....................................................................................................................................................41 l. Karacada'dan G ...................................................................................................................................41 2. Kafkasya'dan G ....................................................................................................................................43 3. ran'dan G ............................................................................................................................................43 B. ARETN BLGEDEK KONUMU .........................................................................................................45 1. Ynetimsel Konum ..................................................................................................................................45 2. Corafi Konum........................................................................................................................................47 2.1. klim .................................................................................................................................................47 2.2. Ya ve Bitki rts ........................................................................................................................48 3. Ulam.....................................................................................................................................................48 II. BLM .....................................................................................................................................................49 ARETN EKONOMK POLTK VE TOPLUMSAL YAPISI ......................................................................49 A. EKONOMK YAPI ....................................................................................................................................49 I. Hayvanclk..............................................................................................................................................50 iii

1.1. Pazarlama Biimleri ..........................................................................................................................51 1.2. Yaylaya G .....................................................................................................................................52 1.3. Yayla Hayat .....................................................................................................................................53 2. iftilik ...................................................................................................................................................55 2.1. Kiraclk............................................................................................................................................56 2.2. Marabaclk.......................................................................................................................................56 2.3. Yarclk............................................................................................................................................57 2.4. Gndelikilik ....................................................................................................................................57 3. Kaaklk ...............................................................................................................................................58 B. TOPLUMSAL (SOSYAL) YAPI ................................................................................................................59 1. Aile .........................................................................................................................................................59 2. Soy likileri ve Akrabalk .......................................................................................................................62 2.1. Evlenme ve Akrabalk likileri .........................................................................................................62 2.1.1. Evliliklerin Yn Evlilik.........................................................................................................63 a. Evlilik ......................................................................................................................................63 b. D Evlilik....................................................................................................................................63 c. "Berdeli" (Deiik) Usul Evlilik..................................................................................................63 2.1.2. Evliliklerin Tipi ..........................................................................................................................64 a. Tek Eli (Kadnl) Evlilik..............................................................................................................64 b. ok Eli Evlilik............................................................................................................................64 3. Airet i likiler ve Hiyerari .................................................................................................................65 3.1. Airet................................................................................................................................................66 3.1.1. Airet Ynetimi ..........................................................................................................................66 a) Divan ...........................................................................................................................................66 b) Gelavilik......................................................................................................................................66 c) Airet Reislii ..............................................................................................................................66 3.1.2. Airet Reisinin Grevleri ............................................................................................................69 3.1.3. Reislik Kurumunun El Deitirmesi ............................................................................................71 3.2. Airetler Aras ilikiler ......................................................................................................................71 3.2.1. Ekonomik ilikiler ......................................................................................................................71 3.2.2. Sosyal ilikiler ............................................................................................................................72 3.2.3 Siyasi ilikiler..............................................................................................................................72 3.3. Yeni Bir Airetin Ortaya kmas ......................................................................................................72 3.4. Kabile ...............................................................................................................................................73 C. SOSYO-KLTREL YAPI .......................................................................................................................76 1. Eitim - retim Durumu ........................................................................................................................76 1.1. lkokul (ilkretim) ...........................................................................................................................77 l .2. Ortaretim (Ortaokul ve Lise)..........................................................................................................77 1.3. niversite .........................................................................................................................................78 2. Gelenek, Grenek ve Treler....................................................................................................................81 2.1.Oyunlar..............................................................................................................................................82 2.1.1. Halk Oyunlar:............................................................................................................................82 2.1.2. Cirit............................................................................................................................................82 2.2. Belirli Gnler ....................................................................................................................................83 2.2.1. Ko Katm.................................................................................................................................83 2.2.2. Kse...........................................................................................................................................83 2.2.3. ille (Krklk).............................................................................................................................84 2.2.4. Hdr Nebi ..................................................................................................................................84 2.2.5. Hdr Elyas .................................................................................................................................84 2.2.6. Nevroz .......................................................................................................................................85 2.2.7. Cemreler ....................................................................................................................................85 2.3. Doumdan lme Gei Pratikleri ....................................................................................................85 2.3.1. Doum .......................................................................................................................................86 a. Ad Koyma ....................................................................................................................................86 b.ocuun Cinsiyeti .........................................................................................................................87 c. Di Hedii ....................................................................................................................................87 d. Nazardan Saknma........................................................................................................................88 2.3.2. Snnet ve Kirvelik......................................................................................................................88 a. Snnet ..........................................................................................................................................88 b. Kirvelik........................................................................................................................................89 2.3.3. Askerlik .....................................................................................................................................90 2.3.4. Evlilik ve Dn ........................................................................................................................90 a. Dn ncesi................................................................................................................................91 iv

i. Kz steme.................................................................................................................................91 ii. Sz Kesme (Belge) ...................................................................................................................91 iii. Nian.......................................................................................................................................92 iv. Balk......................................................................................................................................92 v. eyiz........................................................................................................................................94 b. Dn ..........................................................................................................................................94 i) Rovi ..........................................................................................................................................94 ii) Kna Gecesi..............................................................................................................................96 iii. At Yar (Balgi)......................................................................................................................96 iv. Para Toplama ..........................................................................................................................97 c. Nikh ...........................................................................................................................................98 d. Gerdek .........................................................................................................................................98 2.3.5. lm..........................................................................................................................................99 D. KAN BALARI VE POLTKA ..............................................................................................................100 1. Genel Durum .........................................................................................................................................100 2. Seimlerin Nitelii.................................................................................................................................101 3. Merkezi dare ile likiler ve Parlamentoya Giden Yol............................................................................103 4. Srgnler ve Reisin Politikadaki Fonksiyonu..........................................................................................104 II. BLM ...................................................................................................................................................108 KAN DAVALARI ........................................................................................................................................108 A. KAN DAVASI NEDR? ...........................................................................................................................108 B. KAN DAVASININ SEBEPLER ..............................................................................................................109 1. Ekonomik Nedenler ...................................................................................................................................109 2. Sosyal Nedenler.....................................................................................................................................110 3. Kan Davasnn Baz Karakteristik zellikleri ........................................................................................111 D. KAN DAVASI OLAYININ NLENMES VE KAN GTMEME............................................................112 l. Halk Tarafndan Uygulanan Toplumsal nlemler....................................................................................112 2. Devlet Tarafndan Alnmas Gereken nlemler ......................................................................................114 IV. BOLUM..................................................................................................................................................115 ARET YAPISINDAK ZLMELER VE BU ZLMENN NEDENLER........................................115 A. YERLEK HAYATA GE..................................................................................................................115 B. GELEN (DEEN) KOULLARIN ETKS .......................................................................................117 1. Nfus Art...........................................................................................................................................117 2. Tarmda Makinalama ve Yeni Teknikler ...............................................................................................118 3. Kitle iletiim ve Ulam Aralarnn Etkisi .............................................................................................120 4. ehir ve Ky Arasndaki Mobilite ( Gler).........................................................................................121 5. Sanayileme...........................................................................................................................................121 6. Dier Faktrler ......................................................................................................................................122 SONU.........................................................................................................................................................124 EKLER .........................................................................................................................................................126 EK A: BRUKAN ARETNN SOSYO-EKONOMK VE KLTREL YAPISIYLA LGL YAPILAN ARATIRMANIN ANKET SORULARI...................................................................................................126 EK B: TABLOLAR VE EMALAR.......................................................................................................129 EK C: BR ARET RESNN ANOTOMS: KNYAS BEY ...............................................................133 YARARLANDIIMIZ KAYNAKLAR ve KNYAS BEY HAKKINDA BAZI NOTLAR .....................134 I- KARACADADAN G................................................................................................................144 II- KNYAS BEYN DOUU VE RUSYADAK DURUM ................................................................144 III-RUS HTLAL VE TRKYEYE GER DN ( G ) .............................................................149 IV-TRKYEDEK GELMELER VE YEN DURUM ......................................................................150 V- GEN KNYASIN DN .........................................................................................................153 VI. SRGNLERLE AT BAI GDEN POLTKA ve KNYAS BEY..................................................158 VII. GENEL DEERLENDRME .........................................................................................................162 EK 4: VAN VE HAVZASININ SOSYO-EKONOMK YAPISI HAKKINDA BR ANALZ (1999) ......166 KAYNAKLAR .............................................................................................................................................176

v

kinci Baskya NSZ Elinizdeki almann ilk basks 1990 ylnda Boyut Yaynlarndan kt. Aradan geen srede Boyut Yaynlar baka nedenlerle kapand. Bu arada kitabn birinci basks oktan tkenmiti. imdi Belgeden biraz gecikmeli de olsa ikinci basks kmaktadr. Kitabn ikinci basksnda birka ufak deiiklikle beraber bir de yeni baz eklemeler yaptm. Dou Anadoluda Airet Dzeni yaynlanm ilk almam, deyim yerinde ise ilk gz armdr. O nedenle hem ok nemsiyorum hem de ilk olmann baz eksikliklerini yaadm. Bu baskda bunlar gidermeye, dzeltmeye altm. Kitap ilk ktnda ok tartld. zellikle konuyla ilgili olanlar ve airet mensuplar arasnda. Kimi baz yerleri eksik bulurken kimi fazla buldu, kimi de ok sbjektif yarglarla yaklat. Oysa bilimsel bak sbjektif yaklamlar kabul edemez. O nedenle bu tuzaa dmemeye, objektif olmaya byk gayret gsterdik. Dolaysyla yaplan mdahaleler ve deiiklikler, (sosyal bilimlerdeki zorluklarna ramen), mmkn mertebe objektif bir yaklamla yapld. nk bilimsel bak, obje edindii konular sadece siyah ve beyaz gibi kesin kategorilere ayrarak incelemez, aradaki gri tonlar da gz ard etmeden akla kavuturmaya alr. Biz de bunu yapmaya altk. Bu baskda ayrca Douda yer alan Hertoi airetinin yan sra Gneydoudaki airetlerin bir listesini de bulacaksnz. Elinizdeki alma iki ksmdan oluuyor: Birinci Ksm, airetlerin teorik bir erevesini izerken, kinci Ksm buna bir rnek tekil edecek olan bir aireti, Bruki Airetini, ele alp inceliyor. Bu nedenle, ikinci baskya yaptmz eklemelerden biri de Bruki Airetinin reisi Kinyas Kartaln biyografisidir. Bu biyografiyi iki nedenle ekledik: Birincisi, bu almay yaptm yllarda, bu aratrma erevesinde Kinyas Bey ile ilgili bir alma yapmtm, ancak bu alma Kinyas Beyin lmyle yarm kald, uzun yllar tamamlanamad. Buna ramen ve tamamland kadar ile fotokopi edildi, elden ele dolat. Daha sonra ise istenen dzeyde olmasa da almay sonlandrarak bu baskya yetitirdik. Aratrmann nemli bir blm Brukan Airetini kapsadndan ve reislik kurumunun da airette nemli ve belirleyici kurumlardan biri olmasndan tr, bu kurumun biraz daha yakndan tannmas ve incelenmesi nem tayordu. Bu, ayn zamanda airetin daha iyi tannmasn ve kavranmasn salayacakt. Bu eklemeyi yapmamzn birinci amac budur. kincisi, Kinyas Bey, farkl lkelerde uzun yllar yaam renkli bir kiiliktir. Gnahlaryla,vi

sevaplaryla artk airetin toplumsal tarihine mal olmutur. Yeni kuaklarn da bu kiilii bilmelerinde ve tanmalarnda ve kendilerine gre dersler karmalarnda yarar vardr. Kald ki bu kuaklarn airet olgusunu reislik kurumu ile birlikte bir btnlk iinde daha yakndan tanmalar bu anlamda bilgilenmeleri haklar, bundan gelecek iin toplumsal dersler karmalar ise grevleri olsa gerektir. Bu ynyle yararl bir i yaptmz dnyorum. Sonuta bu ekle bu alma daha da ilgin bir hal ald ve bir eksiklik bylece giderilmi oldu. imdi almay, bir btnlk iinde okuyucuya ulatrmaktan dolay mutluyum. Son olarak, bu almann yeniden yaplanmasnda katks olan btn dostlarma, bilgisine bavurduum airet mensuplarna, yaynlanmasnda emei geen herkese en iten teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim.

Ahmet ZER 2000/ Mersin

vii

NSZ Dou Anadoludaki toplumsal yap ve bu yap iinde zel bir yeri olan airet sistemi eskiden beri dikkatimi eken bir tamayd. Hacettepe niversitesinde yksek lisans yaparken konuyu daha derinlemesine ve detayl bir biimde inceleme olana buldum. Grdm ki, bu sorun birok sanatsal etkinlie, filme, romana tiyatroya konu olmasna ramen, asl aratrlmas irdelenmesi gereken bir alan olan bilimsel alann merceine tabi tutulup yeterince incelenmemi. Bu alanda yaplan birka alma ise konunun boyutlar (bykl, karmakl ve ok ynll) ile karlatrldnda yetersiz kalmaktadr. Bu nedenle Yksek Lisans (Master) tezimi bu alanda yapmaya karar verdim. Amacm yapacam aratrma ile bu alanda yaplacak almalara k tutmak, sosyal bir olgu olarak konuyu bilimsel bir biimde aydnlatmakt. te elinizdeki bu kitap, bu vesile ile 1988 ylnda H.. Sosyal Bilimler Enstitsne verilmi ve kabul edilmi olan "Master" tezinin baz ufak deiikliklerden sonra daha geni bir okuyucu kitlesine sunulmak zere hazrlanm halidir. Kitap okunurken bu noktann hatrda tutulmasnn yararl olaca kansndaym. Bilinmesi gereken bir dier nokta ise udur: Aratrma yaparken konumuz olan "Brukan Airetinin Sosyo Ekonomik ve Kltrel Yaps"n daha iyi anlayabilmek iin genel olarak airet sistemini ve doudaki airetlerin konumunu da ortaya serdik. Bir blm Bat ran'da ve Kafkasyada da yaayan airetin yalnzca Trkiye'de (Van ve Havzasnda) yaamakta olan ksmn inceleme olanan bulduk. Gelecekte dier blmleri ile birlikte kapsaml bir inceleme yapmak daha da yararl olacaktr. Dolaysyla kitabn bu balamda, eletirel bir gzle okunmasn, eksikliklerle beraber varsa yeni bilgilerin iletilmesi bizi memnun edecektir. Son olarak unu sylemek isterim ki, bu aratrmay yaparken bana yardm ve tevikleri ile destek olan ve aratrma boyunca hibir konuda yardmlarn esirgemeyen Brukan airetine teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim. Ayrca beni, bu almay yapacak dzeye getiren ve bu gne kadar maddi ve manevi desteini esirgememi olan aileme -zellikle babamateekkrlerimle birlikte kranlarm sunarm. Ahmet ZER

viii

GR Aratrmamzn konusu, genel olarak doudaki airetlerin toplumsal konumudur. Bu dorultuda teorik bir ereve izildikten sonra "Sosyal Deime Srecinde Doudaki

Airetlerin Toplumsal Yaps" incelenecektir. Bunu yaparken, bu arada, konuyu daha da somutlatrmak ve snrlarn belirlemek iin bir adm daha ileri giderek Douda ok sayda var olan airetlerden biri olan "Brukan aireti zerinde detayl durulacaktr. Brukan aireti, yaad mekanda aratrlp incelendiinden alma, saha aratrmas nitelii kazanmtr. Ayrca airet olgusunun bu gnnn daha iyi kavranabilmesi iin dn, yani ksa bir tarihi gemii irdelenmi, bu veriler nda, gnmzdeki konumu aydnlatldktan sonra gelien ve deien koullar karsnda durumunun ne olaca, bir anlamda, yarn da irdelenmi ve incelenmitir. Aratrmamzn ama ve hedeflerine gelince: Konu gnmze kadar detayl ve salkl bir biimde ele alnp incelenmemitir. Bu alanda yaplan birka aratrma ise, bizce, yeterli ve doyurucu deildir. Sosyal bir olgu olarak konunun ilginliine, onca film ve romana konu olmasna ramen bilimsel bir mercee tabi tutulup irdelenmemesi hi kukusuz bu alandaki bir eksiklii gstermektedir. almamzn bir amac bu eksikliin giderilmesine katkda bulunmak ve bundan sonra bu alanda yaplacak almalara k tutmaktr. kincisi, 20. yzyln son eyreinde dnya uluslar "atom" ve "kompter ana" girerken gelimekte olan Trkiye'de hl eski ve geleneksel toplum yap birimleri diyebileceimiz toplumsal yaama biimlerinin varl ilgintir ve kukusuz bu byk bir elikidir. Birok toplumsal sorunu iinde barndran ve zlmesi gereken bir eliki. Bu anlamda konu, birok yn ile problematiktir. Bilimsel bir bak, toplumsal bir olgu olan konuyu anlalr klaca gibi, zmne de katk salayacak ve alternatif zmler iin bavurulacak bilgiler ortaya koyacaktr. nk genelde bilimin, zelde sosyal bilimlerin bir amac da toplumdaki "sosyal olgular aratrmak, bulmak, anlamak ve aklamaktr. Bu yolla ulalan bilgilerin ve "bilimin uygulama sonular", yaammz giderek artan lde her cephede etkilemektedir. Bu nedenle bilimsel yollarla elde edilen bilgiler insanoluna doal evresini kontrol altna alma olana salam, problemlerini zmede yardmc olmu ve nihayet bilgilerini daha rahat, daha gvenilir ve daha uzun yaama yolunda kullanma yeteneini vermitir. (Yldrm 1979: 11-12) Bu dnce ve inanla, bu almann baarya ulamas veya baarl saylmas bilimsel bir fonksiyonu gerekletirmesi bakmndan anlaml olacaktr.

1

ncs ve en nemlisi - almann varsaymlarn da iinde barndran bir konu olangelien ve deien koullar karsndaki airetlerin durumudur. Aratrmamzn bu yannn saha ile karlkl etkileim ierisinde gerekletirilmi olmas almann bilimsel bir faaliyet olarak kendi iindeki amacna ulamasna da hizmet etmektedir. Bu balam ve ereve ierisinde varsaymlarmz yle sralanabilir: Toplumsal Yap 1. Sosyal bir organizasyon olarak airet, geleneki bir toplumsal rgye sahiptir. 2. Airet kapal bir toplum yapya sahip olup, bu yanyla, kltrel zelliklerini gnmzde de muhafaza etmektedir. 3. Airet ite geleneki bir toplumsal yapya sahip olduu gibi dta da iinde barnd toplumun geleneki olduunun bir kantdr. 4. "Otoriteye ballk", "mutlak itaat", "doutan gelen stat", "biz duygusu"na dayanan ilikiler yaama biimine hakim olan davran biimlerinden sadece birkadr. 5. Airet gebe ve yari gebe bir yaama biimi ile, hareketli bir nfus ve hzl bir nfus artna sahiptir. Bu nfusun ekonomisi hayvanclk temeline dayanr. Sosyo Kltrel Yap (Kan davas, Ekyalk, Kaaklk) 6. Bata doal evreye (vahi hayvanlara, doaya, soua, doal afetlere) kar sonra sosyal evreye (insan gruplarna) kar korunmak iin insanlarn bir araya gelerek

meydana getirdikleri airet birlii "aile - adr - zom - oba - kabile" gibi birimlerden olumaktadr. Bu, oluumun kkleri bozkr kltrne dayanr. 7. Yukardaki 4. 5. ve 6. maddelere bal olarak airet, birlikte saldr ve birlikte savunma mekanizmas gelitirmitir. Bu yntem airetin bavurduu doal ve en byk savunma aracdr. 8. Sosyo-ekonomik ve kltrel sorunlarn neden olduu ldrme olaylar birlikte savunma ve birlikte saldr zihniyetinin yardm ile kan davasna dnr. Kan davas kendine has kurallarla iler ve barma ile zmleninceye kadar birka kua kapsayarak devam eder. 9. Ekyalk, bask unsurlarna, zelliklede aalk ve reislik rolne kar ortaya kan bir direnme biimidir. 10. Kaaklk, snr boylarndaki hzl nfus artnn ortaya koyduu gerilimleri nleyen2

bir tampon mekanizmasdr. Bu mekanizma airetin dil, din, aile ve akrabalk kurumlar tarafndan desteklenmektedir. Aile ve Akrabalk likileri 11. Airet sisteminde kan ba ok gl olup bu ba, aile, akrabalk, soy ilikileri ile birlikte airet ii ve airetler aras ilikileri de belirlemektedir. 12. Airet, ataerkil bir aile yapsna sahiptir. Bu aile yaps ierisinde erkek ocuun yeri ve nemi ok byktr. 13. Aile ii ve aileler aras sosyal ilikiler geleneksel olarak sregelen belirli rf, adet ve tre gibi normlara baldr. Politik Yap 14. Bu sosyal ve ekonomik dzen iinde airet, kendine zg kurum ve kurulular gelitirmitir. Airet reislii, eyhlik -kimi yerde reislik ile birlikte aalk- vardr. 15. Zaman zaman kontrol altnda tutmak ve bu gibi kurumlan ortadan kaldrmak iin, airet reisleri srgne gnderilmitir. Srgnlerden sonra meydana gelen otorite boluu devlet tarafndan doldurulamam; bylece srgnler reislerin glerini zayflataca yerde, aksine otoritelerini pekitirmi ve saygnlklarn arttrmtr. 16. ok partili sisteme geilmesi ile birlikte airetler, birer oy deposu olarak, ok byk nem kazanmtr. Bu durum airet reislerinin politikada fiilen yer almalarna yol am; politika reislerin gcne g katm sistemin ilemesini -adeta- tevik etmitir. 17. Airet reislerinin bir ksm merkezi idare ile attklar halde, dier bir ksm idare ile badam ve btnlemitir. dare ile badaanlar yalnzca reislik roln stlenenler olduu halde, kar gelenler airet reislii yannda ulusal liderlik ve dini liderlik fonksiyonlarn da benimsemiler. 18. Bu atmalarn kkeninde ve atmann ynnn ekillenmesinde, Alevi-Snni atmasnn rol byktr. Deime Olgusu 19. Hzla gelien ve deien koullar karsnda aireti yap her gn biraz daha

zlmektedir. Bu sre, nfusun hzl bir ekilde art, sanayileme-kentleme, tarmda makinalama ile birlikte yeni tekniklerin kullanlmas, gelien ve yerleen kitle iletiim aralar ve yeni kurulan alt yap sistemleri karsnda, yakn bir gelecekte tamamlanarak aireti ve geleneki yapy tamamen paralayacaktr.

3

20. Halen gebelikten yar gebelie ve giderek yerleik hayata, hayvanclkla birlikte tarmcla doru da bir nfus hareketlilii -g- vardr. Bu mobilite baz zel koullarn dnda sanayilemenin, gelien ve deien koullarn bir sonucudur. 21. Yerleik hayata gei, ehir ile ky arasndaki mobilite aireti sistemin zlmesini hzlandran baka iki temel etkendir. Yukarda saylan 21 varsaymn doruluk ve yanllklar her zaman aratrlabilir. Biz bu varsaymlar aratrma sresince snamaya alarak yanllar ayklayp doru olanlar kabul edip doruluklarn uygun bulgularla temellendirmeye altk. Bunun iin iki yol izlendi: Birincisi, bu alanda yaplm aratrmalar, yazlm eserler ve dokmanlar incelendi; dier bir deyile literatr taramas ile birlikte gerekli mukayeseler yapld. Bu srecin sonunda elde ettiimiz bilgiler salam bilimsel bilgi olmaya aday olarak belgelendi (dierleri ise reddedilerek elendi). kinci olarak, yukarda belirlenen varsaymlar alanda kullanlan aratrma teknikleri yoluyla snand. te aratrmamzn en nemli ve belirgin olan amac bu sreci baar ile tamamlamak, dier bir deyile varsaymlar snayarak sonuca ulamakt. Bir anlamda almamzn baars bunu gerekletirdii oranda sz konusudur. YNTEM VE ARATIRMANIN SAHA VE SRES Brukan veya Bruki airetinin byk ounluu Van merkezinde, Van'a bal merkez kylerinde, Van'n Muradiye ve Grpnar ile ve kylerinde yer almaktadr. 1600 yllarnda, Diyarbakr'n Karacada blgesinde gebe bir biimde yaarken bir olay zerine g edip Ar blgesine gelmiler. Ar dann eteklerinde iki kola ayrlarak bir kolu douya doru ran'n Maku ve Hoy mntkasna, dier kolu kuzeye doru Kafkasya'ya (Erivan-Rusya) giden Brukiler, 300 yl sonra, 1920-30 yllar arasnda tekrar Trkiye'ye dnmlerdir. almann yapld 1990l yllara doru, toplam nfusu yaklak 400 bine vard tahmin edilen dounun en byk airetlerinden biri olan Brukilerin nemli bir ksm Sovyetler Birlii ve ran'dan dnerken bir ksm geri dnmeyip oralarda kalmtr. Sovyetler Birlii'nin ve ran'n snrlan iinde kalanlar airetin mevcut nfusunun onda biri kadar bir blmn oluturduu tahmin edilmektedir Bilinen nedenler ve baz olanakszlklardan dolay aratrmann yapld alan airetin Van'da yaayan blm ile snrldr. Aratrmamzn younlat blge ise airetin byk blmnn hl yaamakta olduu Van merkez kyleri ile Muradiye ilesine bal kylerdir.4

Bu aratrma iin veri toplama iine Temmuz 1987'de baland, bu i ayn yln sonuna doru tamamland. nk yaz ve gz aylarnda airetleri her ynyle, zellikle de gerlik ve yaylaclk olgusunu tanmak asndan en verimli aylardr. Ayrca bu aylarda airetlere ulamak daha kolaydr. K mevsiminin etin ve uzun srmesi veri toplamay g bir hale sokmaktadr. Bu nedenle, aratrmamzn alana dnk ksm yaz ve gz aylarnda yrtld. Bu srenin dndaki zamanlarda ise airetin Van merkezinde ve Ankara'da yaamakta olan eitli bireyleri -zellikle reisleri- ile grmeler yapld. Bylece tm veriler bir araya getirilip karlkl etkileim ilerisinde deerlendirildi. Aratrmamzda monografi yntemi kullanld. Dier bir deyile aratrmamz hedefine monografi yntemi rehberliinde ulatrld. Veri toplamak iin karlkl etkileim ierisinde birden ok "veri kullanma teknii" kullanld. Daha sonra bu veriler "veri deerlendirme teknikleri"nin yardm ile deerlendirildi. Bu erevede izlenen yol udur: a. Verilerin Toplanmas 1. Airetin yz binleri aan tm bireyleri ile konumak mmkn olmadndan aratrma evrenini (aireti) temsil etme gc yksek (geerli) ve yeter sayda (gvenilir) birimler (rneklemler) seildi. Bu ilem iin rnekleme tekniklerinden faydalanld. 2. Tespit edilen geerli ye gvenilir rneklem gurubu veya guruplarna toplumsal konumu ve sosyal yapy (belki de gelecekte deimeyi) tespit etmek ve lmek iin anketler uyguland. 3. Anketler zaman zaman -gerektii yerde- mlakatlar yoluyla desteklenip zenginletirildi. Bu ksmda zellikle airetin yallar (ruspiler) ve tarih bilenleri ile grld. Objektiflii salamak iin gerektiinde baka airetlerden bilgi alma yoluna gidildi. 4. Ayrca baz kurumlar ve sosyal olgular daha iyi tanyp tasvir edebilmek iin hayat hikayesi tekniine bavuruldu. zellikle, airet reislii messesesi bu teknikle kavranmaya alld. 5. Bu szl kaynaklardan elde edilen bilgiler, yazl kaynaklardan elde edilen bilgilerle karlatrlp pekitirildi. Kaynak kiiler metin iinde numara verilerek gsterildi. Ayrca, her blm sonunda kaynak kiilerin detayl knyesi verildi. b. Verilerin deerlendirilmesi Aratrma sonunda elde edilen bilgiler hem nitel (kalitatif) hem de nicel (kantitatif) dolduundan deerlendirme yaplrken iki ayr grup teknik kullanld: 1. Kalitatif zellikteki veriler iin karlatrma, kavramsal ema ve muhteva analizi5

teknikleri i ie kullanld. 2. Kantitatif (niceliksel) zellikteki veriler ise istatistikler, grafikler ve tablolar yoluyla deerlendirildi. Birincil ve ikinci gurup teknikler birbirinden tamamyla soyutlanm biimde deil aksine birbirini tamamlar nitelikte kullanlmtr. Sonu olarak; diyebiliriz ki aratrma bu konumu ile- iki ksmdan oluuyor: ncelikle doudaki airetlerin bir dkm, snflandrmas, tarihi geliimi ksaca aklanmtr. Bu ksm ayn zamanda aratrmann teorik erevesini oluturuyor. Brukan aireti, bu teorik ereve ierisinde ele alnm ve bu dzen iki bal bir etkileimle nemli bir fonksiyonu gerekletirmitir. yle ki; izeceimiz teorik ereve airet olgusunu dolaysyla bu olgunun somut bir rnei olan Brukan airetini daha iyi anlamamz salayacaktr. Sonra kendi sosyal gereklii ierisinde ele alp incelediimiz Brukan aireti bu teorik ereveyi temellendirecek ve bu teorik ereve, sunulan -yukarda saydmz- hipotezleri snama olana salayacaktr. Bu balamda aratrmann bulgular ve sonular ana hatlar ile biri teorik dieri alana ynelik olan iki blm zerine oturtulacaktr.

6

I. BLM TANIM - SINIFLANDIRMA VE TARHE A. ARETN TANIMI VE YAPISI Airet, eitli kan ballar ile birbirine bal, belli bir alan zerine kendilerine has bir yaama tarz ile hayvanclk yaparak yaayan gebe insan topluluudur. Ancak daha sonra baz airetlerin ksmen yerleik hayata gemesi, yukardaki tanmlama iine yar gebe ve tarma bal topluluklar da katmamz gerektiriyor. imdi bu tanm bir zmlemeye tabi tutup, tanmda vurgulanan 4 temel zellii srasyla biraz daha aalm: 1. Kan Balar: Aireti meydana getiren yeler arasnda eitli dzeylerde kan balar vardr. Kan ba, ana tarafndan ziyade baba tarafnn kan ba dikkate alnarak oluturulur. Bu nedenle, aileye yeni katlan bir gelin kken olarak iinden geldii airetin mensubu olduu halde, baba evinden ayrldktan sonra, gelin geldii airetin yesi saylr artk. Kan balarn, airetin genilik ve byklne gre ok uzak derecelere, mesela 20-30 nesile (babaya) kadar gtrmek mmkndr. 2. Belli Bir Alan: Gebe airetler her ne kadar geni alanlarda hzl hareket edebilme kabiliyetine sahiplerse de, bu hareket alan doudaki airetlerde ayn kalmakta ve belli zaman dilimlerinde bu dolam tekrarlanmaktadr. 3. Hayvanclk ve Gebelik: Airetlerdeki mobilite (hareketlilik) yaanan arazinin konumuna sk skya baldr. Doudaki airetlerin yaad blgeler dalk, engebeli ve sarp bir corafyaya sahiptir. Bu konum hayvancl bir geim kayna olarak gndeme getirmektedir. Airete gebe karakterini kazandrp onu hareketli yaamaya sevk eden zellik budur. Bu koular hayvancl dourur. Bylece hayvanlar doyurabilecek otlaklarn aranmas, airetleri yazn serin, kn scak blgeler arasnda konup-gen topluluklar haline getirir. rnein; Bingl ve Elaz dolaylarndaki baz airetler kn Diyarbakr Urfa, Mardin gibi scak alanlara inerken, yazn Bingl yaylalar, erafettin Dalar ve Sphana kmaktadrlar. Van havzasndaki airetler ise genellikle ayn yrede, yazn daha serin olan yksek yaylalara kar, kn tekrar ayn (eski) yerleim alanlarna (kye) dnerler.

7

4. Kendine Has Yaama Tarz: Bu kendi iine dnk gebelik hayat, kapal bir ekonomik yap ile kapal bir airet toplumu yaratmaktadr. Airet yaamn idame ettirmek iin, hem doa koullarna hem de dier airetlere kar savamak, gcn ortaya koyup varln srdrmek durumundadr. Bu yaama biimi, doal olarak, kendine has gelenek, grenek ve kurumlar retmektedir. Bu karakter tamamen ilk aamadaki bir aireti karakteri gsterir. rnein, airet hayatnda kamu hukuku ve zel hukuk kavramlarna rastlanmaz. Bu durum airetin toplumsal gvenlik anlayndan kaynaklanr.Herhangi bir sua kar, yalnz suu ileyen deil, tm airet sulanr; ayn biimde yalnz kii deil, tm airet sular. Bu olgu toplumsal gvenlik anlay sonucunu dourur. Bu katmerlemi yap gebeliin azalmas, yerleik hayata geilmesi orannda yumuar. Eski gelenekler zlr, yerine yenileri gelip yerleir. Sz konusu deiim, konunun btnl iinde yeri geldike vurgulanacaktr. Genel hatlar ile verdiimiz airetin yaps kendine has bir toplumsal organizasyon gsterir. Bu organizasyon tarihi sre ierisinde basitten karmaa, homojen yapdan heterojen yapya doru bir gidi izlemektedir. Ayn hiyerarik yap aireti meydana getiren birimler arasnda da mevcuttur. yle ki; Airet, (hanedan) aile, adr, zom, oba, tayfa ve kabile gibi bir sra dzeninden oluur. Airetin ekirdeini (hanedan) aile oluturur. Geleneksel airet reisleri de genellikle bu tr ailelerden kar. Hanedanlk, ynetme zelliinin yan sra, byk aile olma, zengin olma, evre airetlerle ilikilerde etkili rol oynama ve en nemlisi i ve d ilikileri salama ve her an buna hazr olma gibi zelliklere sahiptir. Birok ailenin bir araya, gelmesi "zom"u oluturur. Zom, evre artlarna adapte olmada, hasm gurup ve topluluklardan gelecek saldrlara kar koymada birlikte hareket etmenin teminatdr. Zom'un yeleri hayvanlarn ayn srede birletirmek, mera veya yaylak kira bedellerini ortak demek gibi ekonomik nedenli biraradanla sahiptirler. Birka zomun bir araya.gelmesi obay oluturur. Oba zom'a gre daha gl bir birliktir. Obalar kabileyi, kabilelerde aireti oluturur. Kabile, ekonomik, ekolojik ve kan balarnn meydana getirdii siyasi birlikler olma zelliine kavuurlar. Kabile bu siyasal zelliini dier airetlere kar uygulad gibi airetin (kendi) ierisinde de uygular. Her birimin bir reisi (lideri) vardr. Ama sonuta bu reislerin tm btn birliin reisi olan "airet reisine" baldr. Airet reisine koulsuz itaat etmekle ykmldrler. Airet reislii birok fonksiyonu ile kurumlaarak airet reislii messesesini oluturmutur. Ancak unu8

belirtmeliyim ki yukarda belirttiimiz blmlenme ve alt birimler her zaman birbirinden kesin izgilerle ayrlmazlar, ilikiler ok sk ve youn olduundan, bu rgnn biimsel yapsnn tmne bir airette rastlayacamz gibi sadece birine sahip olan airetlere de rastlamak mmkndr. nemli olan bu rgnn potansiyel olarak her airetin bnyesinde mevcut olmasdr. (Bkz. ema 1)

DEVLET

ARET

KABLE

TAYFA OBAZOM

ADIR

ALE

ema 1. Aireti meydana getiren birimlerin hiyerarik yaps 5. Airet Sisteminin Tarihte Baka Bir Yaps Yukarda anlattmz aireti yapdaki hiyerarik yapnn tarihteki baka bir biimine baktmzda ise, Ou, Uru, Boy, Bodun ve li gryoruz. imdi sras ile bunlarn ne olduuna ok ksa olarak bir gz atalm. Ou (Aile): Monogami, exogami olup geni bir ataerkil prensibe dayanr. Byk ocuklar sras gelince ayrlr. Kk ocuk baba mirass olarak kalr. Uru (Aile) Birlii: Ailelerin bir araya gelmesi ile oluur. Boy, Bod (Kabile): Aileler veya urularn birlii olan kabile siyasi birliktir. Belirli bir arazi ve sava gc vardr.9

Bodun (Boy Birlii= Airet): Daha ok boylarn meydana getirdii siyasi topluluktur. Siyasi olarak bamsz olabilir de olmayabilir de. l veya El (mparatorluk = Devlet): Bamsz topluluktur. Yasama ve yrtme organlar vardr. l'in tmnde, yani memleket apnda vergi ve asker toplama, orduyu tanzim etme sevk ve idare etmenin yannda vergi haklar, lin mali, idari ve kltrel ilerini dzenleme yetkisi hkmdara aittir. (Kafesolu 1983:215-220)

B. ARETN KLTR VE BU KLTRN KAYNAI 1. Airet Kltr Yukarda akladmz sosyo-kltrel yap "bozkr kltrnn" bir uzantsdr diyebiliriz. Bozkr kelimesinden de anlalaca gibi, bu kltr ismini yaanan yerin zelliinden almaktadr. nk insan evre etkileimi (ekoloji)nin yaanan evrenin corafi koullarndan bamsz olmas dnlemez. Bu nedenle corafya kltrn vazgeilmez temel bir unsuru olarak nmze kar. Hele insanlarn evrelerini deitirmek ve ona hkmetmek iin fazlaca imkanlarnn olmad dnem ve yerlerde bu zellik daha da nem kazanr. Her kltrde olduu gibi bu kltrn de temel dayana vardr. Bunlar: 1. Corafya, 2. insan Unsuru, 3. Cemiyettir. imdi ksaca bu temel zelliin -douda- nasl olduuna bakalm. 1. Corafya: Dalk, sarp ye engebelidir. Rakm kimi yerde 1000 metrenin stnde iken, kimi yerde 2000 metrenin stne kyor (Van, Ar, Erzurum, Kars, Hakkari gibi). 2. nsan unsuru: Bu koullara uyum gstermi sert, kll, iri yar, derisi kalnlam ve esmerdir. Bu eler evre ile canl (insan) arasndaki etkileimi gstermesi bakmndan nemlidir.1 3. Cemiyet: Bu corafyaya uygun topluluklar, airet, kabile ve obadr. Bunlarn temel zellikleri, hzl hareket etme (gebe-yar gebe) kabiliyeti, hayvancla bal ekonomi, zgn gelenek ve greneklerdir (Kafesolu1983:202). 4. Aratrmamzn kayna olan Brukan aireti de yukarda tarif edilen corafya (Van, Ar, Kars illeri) zerinde yayor ve gene yukarda tasvir edilen insan tipinin hakim olduu bir airettir. Tabii ki bu kltr, tarihi bir geliimin rndr. Ancak, zel olarak Brukan airetinin kltrel zelliklerini anlatmadan nce, genel olarak, bozkr kltrnn kaynana bakmakta yarar vardr.1

Bu zellik ekolojinin sosyal yap zerindeki belirleyici ve baskn ynn gstermektedir diyebiliriz. 10

2. Airet Kltrnn Kayna Bozkr kltrnn kayna, farkl teori (nazariye) tarafndan, ayr biimde aklanmaktadr. 1. skit Teorisi (Nazariyesi): Bozkr kltr atl gebelikten ibaret olup merkezinde at yetitiricilii ve obanlk yer almaktadr. Alan Kuzey Karadeniz ve Kuzey Trkistan aras skitler blgesidir.2 Bu atl gebe kltr M.: 5. 4. yy. doup gelimitir (Kafesolu1983: 204) 2. ndo German Teorisi: Bu teoriye gre, Hint Avrupa Kavimleri3 ok erken devirlerde Asya'ya yayldklar, bunlarn gebe olduklar, atn ilk defa onlar tarafndan ehliletirildii ve dnyann ata binme sanatn onlardan rendii ileri srlmektedir. Bu bak asn benimseyen S.Gallus, T. Horvath'n ortak grne gre hayvan slah ile birlikte atl kltr olumu ve bu oluumda en byk rol Mezopotamya oynamtr (age. 205) 3. Altayl Teorisi: Bu teoriye gre sras ile kemik kltr, hayvan besleme kltr ve at yetitirme kltr yaanm, at yetitirme kltrn ilk defa Proto Trkler oluturmutur (age. 204, 205,208). Ayrca W.Koppers, Atl oban kltrnn kavimlerin gelimesine etki ettii gibi byk devlet esas iin gerekli artlar hazrlad ileri srmektedir.4 nk yerleik hayata gei aireti yapy giderek ortadan kaldrmakla kar karya brakyor, insan ilikilerinin baka biim almalarn ve giderek farkl toplumsal yaplar meydana getirmelerini salyor. O halde at ve airet arasnda ok sk bir iliki vardr diyebiliriz. Grld gibi bu da bizi eskiye nazaran, biraz farkl olsa bile, bozkr kltrne gtryor. 3. Kamucu Toplum Biimi (Olarak Airet) "Edmond Demolins (1825-1907) dnya toplumlarn kamucu ve bireyci diye ikiye ayrr. Demolins'e gre bu tipleri yaratan balca neden corafyadr. (evki 1968,12) Bozkr kltrnn yaratt toplum tipi kamucu, ya da kamuya dayanan toplum tipidir. nk bozkr ancak kendiliinden biten otlara dayanan gebe obanlar barndrabilir. Bu topraklar tarm yapmaya elverili olmadndan ekip biilemez. O nedenle buralarda byk emek2 3

Bu blgenin isminden tr bu teori skit teorisi olarak anlr. Bu kavimler Eski Hint, Mezopotamyal, rani ve Avrupal kavimlerdir. Bunlarn atas Arlar (Aryalar)dr. Doudaki airetlerin kk buraya dayanr. Bu yzden bu teoriye Aryanizm veya Aryaclk da denir. 4 Nitekim at tarihte Partlar, skitler, Hunlar ve zellikle de Moollar tarafndan ok ustaca ve etkili kullanlm, bu sayede byk devletlerin varlk nedeni olarak hayli nem tamtr. ranllar atla yaptklar Part at ile dnyada nlenmi, Atilla'nn Dou Roma mparatorluuna etki eden Hun imparatorluu atllarla salanmtr (Dou Roma surlarn kendilerini korumak iin srf bu yzden ina edildii sylenir). Moollar kuzeyden gneye, doudan batya atlar sayesinde ulam, in eddini atlarla amtr. Bu birka rnek tarihte atn yerini ve nemini, kltr ve devlet ilikisindeki etkisini fazlasyla gstermektedir. 11

sarfetmeden bolca hayvan srleri yetitirilir. Hayvan srleri iin ise gtmek ve samaktan baka i yapmak gerekmez. Bozkrn oluturduu gebe bireyci toplulukta gtmek erkeklerin, samak ise kadnlarn iidir. Dolaysyla gebe aileler topluluunun geimini (pek yorucu bir i olmayan obanlk ve bu ii yapan) obanlar salar. Otlar kendiliinden bittiinden topran ilenmesi iin rnn uzun zaman beklenmesi gerekmez. Nfus oalp da o blgedeki otlar tkenince, baka blgelere g edilir. Bu nedenle stepte kiisel mlk yoktur. Stepte varolan srler ise ailenin veya airetin maldr. Aile ataerkildir. Bireyi aile topluluu besler, bytr, korur; buna karlk birey kendisi iin deil aile topluluu, airet iin alr ve yaar. Yani bu toplum tipinde birey ve bireysel zellikler gelimemitir. Bireysel teebbs yoktur. O nedenle de bu toplum bireyci deil, kamucudur. Bu toplum tipinde corafya ve doal evre belirleyicidir. M. Ali evki'nin dedii gibi "nsan topra ilemedike, kendiliinden yetien rn toplamakla yetindike; doal evre toplumsal evreyi egemenlii altna alr, toplumun btn kurumlar donmu bir hal alr; ilerletici dn deil, durdurucu, statkocu, geleneki dn ruhlar sarar, egemen olur. Bu tr (gebe, aireti) toplumlarn ileri gitmemesi bundandr" Nfus oalp, stepler zayflaynca ve mevcut nfusu beslemeyince etrafa gler ve yaylma hareketleri balar. Bunlar bir nevi istila gleridir. stilac glerin ve aknlarnn en korkuncu Orta Asya yaylalarndan kmtr. Burada balca tama arac at olduuna gre bu istilann aknlar da atla olmutur. Ve bu gleri de yollarn ve corafyann kendisi belirlemitir. Orta Asya yaylalar bir ynyle Trkistan, Hazar, Rusya ve Baltk'a uzanrken, dier ynden (batya doru) Irak yoluyla Anadolu'ya uzanmakta olduunu hatrlayalm. Bu gler, aile-airet ve airetler birliinin kervanlar biiminde gereklemitir. Kervann ordudan bir fark yoktur. Tpk ordu gibi kervanlar da ve g kolunda silahl atllar, yayalar bunlar tayan, besleyen, konakladklar yerde adrlar kuran, zen, tayan tam bir orduyu andrr. G eden bu kervanlar herhangi bir direnle karlatlar m korkun bir askeri g kesilirler, kervan reisleri ise kumandan fatih olurlar, (Atilla gibi). Gebeler istila ettikleri yerleik topluluklar, korumaya alr; koruma bedeli olarak aldklar vergilerle geimlerini salarlar. Baut kltr yerleik olan olduu iin gebeler yerleikleri kendilerine benzetmek yerine zamanla onlara benzemeye balam istila ettikleri toplumlarn etkisinde kalarak onlarn toplum dzenine gre rgtlenmilerdir. Bylece gebe atl (ve silahl) oban vaktiyle geimini salayan, kendini koruyan ataerkil aileye-airete olan balln kaybetmeye ondan kopmaya balar. Aileden kopan bu kiiler bamszlamaz, bu sefer klcnn zoruyla koruduu ve geimini salad yerleik topluma bal hale gelir. Bir nevi "kl hakk" almakta ve giderek kl hakk ald topluma baml12

hale gelmektedir. Bylece "oban ifti" karm bir airet ortaya kmaktadr. M. Ali evkiye gre Anadolu'ya hakim olan Seluklularn, Osmanllarn kkenini de burada, bu tarihi srete aramak gerekir. Douda yaayan airetlerin gerek bu g yollarnn zerinde bulunmas gerekse de zaman zaman bu kesimlerle i ie yaamas karlkl bir etkileimi ve etkilenmeyi gstermesi bakmndan ilgintir. 4. Kadnn Gebe ve Yerleik Hayattaki Konumu ve Stats Kadn gebe toplumda alan yaratan bir kii olarak belli baz fonksiyonlara sahiptir. Hatta erkekler gibi pazarlk edip mal alp satabilme yetki ve hnerine sahiptir. Bir anlamda erkek ile eit haklara sahiptir. Ataerkil bir aile yaps gsteren airette nasl olurda kadn erkek ile eit olur? Diye sorulabilir. Bunu kadnn gebe yaamdaki almasna ve yaratclna balamak gerekir. Srekli hareket halinde olan gebe toplumun kadn obanlk dnda her ii yapmakta bylece evresine, doaya hakim olabilmektedir. rnein, g ynlendirir, obanlara ve hizmetilere i verir, onlar denetler, srnn samn ve gidiatn izler. Hasl, fonksiyonlar olan bir role sahiptir. Btn bu iler onu erkekler karsnda konumaya, tartmaya hatta etkin kararlar alma srecine fiilen katlmaya hak kazandrr. Ne zaman ki gebe topluluk/airet yerleik hayata geer, o zaman kadn giyiminde kapanr, evinin drt duvar arasnda hapsolur. ocuklarnn annesi olmann tesinde hibir hakka sahip olmayan bir yapya kavuur. Bu ilikide yle bir tezat vardr: Yerleik hayata geerken topluluk daha st dzeyde bir organizasyona getii halde nceleri sahip olduu daha olumlu baz deerleri de brakr, terkeder. nk iine geldii toplumun kadn (feodal toplumun kadn) evinde ocuklarna bakar erkein ilerine karmaz, almaz ve drt duvar arasna haps olmutur. Gebe iken evresine hakim olan kadn bu sefer- iine geldii toplumun sosyal yapsna, deer ve normlarna uyar. Bu deer ve normlar daha negatif olmasna ramen baskn ve baat olan bir toplumun deer ve normlardr. Bu nedenle kltrleme burada yerleik toplumun lehine, gebenin aleyhine iler. Kadn da, bylece, artk gebe iken sahip olduu staty kaybeder. retime karmaz, almaz, bamszln yitirerek daha belirgin bir ekilde ekonomik olarak- bamllar ve bunun sonucu, erkek karsnda psar kalr. Halbuki amzda kalknmann ana gereklerinden biri de kadnn temel haklara sahip bir birey olarak alma hayatna katlmas ve retime katkda bulunmasdr. C. DOUDAK ARETLER VE SINIFLANDIRMALARI Kkl bir tarihe sahip olan doudaki airetler "Asya steplerinde ve Mezopotamya'da uzun bir13

mddet dolatktan sonra Dou Anadolu'ya gelerek bugnk yerlerini almlardr" (Beiki 1969: 18). Dou Anadolu'ya gelip yerleen bu airetler zamanla genilemi saylar ve mensuplar artmtr. Bunlar daha yakndan tanmak iin hangi airetler olduklarn ve akrabalk derecelerini aklamada yarar vardr. Bunun iin iki yntem izlemek mmkn: 1)Tek tek airetleri belirtmek 2) Bunlar eitli guruplara ayrarak incelemek. O halde bugnk duruma bakarak var olan airetleri sayacak, daha sonra baz kaynak ve kiilere dayanarak temel baz snflandrmalar yapacaz.. Gnmzde, doudaki, Van havzas ve gneyinde yer alan airetlere baktmzda ilk etapta grebildiklerimiz unlardr: Alikan, Avasori, Barzan, Batyan, Bedirhaniler, Berezan, Bekare, Bekr, Beritanl, Berjeri, Birimi, Bruki, Celali, Cbran, ekurl, Davudyan, Duderan, Garsan, Gevdan, Graviyan Gudki, Hertoi, Heyderi, Hormek, Karakei, Kiki, Marhuran, Mamhuran, Mehmediyan, Memani, Milli, Milan, Mirekler, Mukuri, Pinyan, Remedotki, Sipikan, avak, erefan, emski, Zeydan, Zilan, Zrk, Zivikan airetleridir. Bu airetler gebe, yar gebe ve kimi tamamyla yerleik dzene gemi airetlerdir. Bunlar Ar, Bingl, Diyarbakr, Van ve Hakkari yrelerinde yaamaktadrlar. Bu yrelerin belli bal yayla ve airet alanlar ise Tendrek (Ar), erafeddin (Bingl), Sphan, Kekebulak, Sphangl, Arank (Van), Avasor, Avaberhan, Nemrut (Bitlis), Cilo (Hakkari), Zavasor ve Sason (Siirt) yaylalardr. smail Beikinin Ziya Gkalpe dayanarak yapt snflama ise daha ok soy-sop esasna dayanmaktadr. Bu snflama soy-sop ilikisine gre airetleri 4 guruba ayrmaktadr. Bunlar: Mil ve Zil partileri ile Babakurdi ve Trkmen airetleridir. Tasnifleri, yaadklar blgeler, bal olduklar tarikat mezhep ve medreseler yledir (Beiki 1969: 40,198). Genel olarak bu, airetlerin yaadklar yer, yaylak ve klaklarn durumuna gre dalmlar:

14

DOUDAK ARETLERN KILAK VE YAYLAKLARI KISIM KILAK Urfa Ovas Viranehir Ovas YAYLAK erafeddin Elaz Tunceli Munzur Kurtk (Mu) Zovasor (Mu) Sason (Siirt) Nemrut (Bitlis) Suphan (Bitlis) Avabehran (Bitlis) Duav (Bitlis) Vangl gneyi atak (Van) Harakol (Siirt) Harakol (Hak.) Alada (Ar) Tendrek (Ar) Sinek (Ar) Bulbulan (Kars) BLGEDEK ARET Beritanl avak

I

II

Kozluk (Siirt) Beiri (Siirt) Kurtalan (Siirt) Batman (Siirt) Silvan (Diyarbakr) Hazro (Diyarbakr) Mardin Cizre (Mardin) Silopi (Mardin)

Alikan Duderan stkran Milan Mahmudyan

III

IV Idr (Kars) V

Milan, Soran Alikan, Zvkan Davudan, spirti Batyan, Kitan Garsan, Kar Spakan Zilan Milan Celal Ertui, Gevdan erefan, Zrkan Sidan, Gravyan Mamhuran, Pinyan Asi, Birimi, Memani, emski Heyderi, Remedotki Berjeri, Mukr, Bekiranl, Brukan, Beritan, Heloyi, Adamanl, Atmaneki

VI

Yksekova (Hakkari) emdinli (Hak.) Uludere (Hak.) Beytlebap Bakale (Van) Kars Ar Van Muradiye (Van) zalp (Van) Grpnar (Van) Sarkam (Kars) Alada (Ar) Tendrek (Ar) Suphangl (Van) Kekebulak (Van) Arank (Van)

VII5

5

emadaki VII. Ksm tarafmzdan eklenmitir. 15

ARETLER, BULUNDUKLARI YERLER, BALI BULUNDUKLARI TARKAT VE MEDRESELER

Airet ve Kabileler

Bulunduklar Yerler

Tarikatlar

Mezhep ve Medreseler

I. ML PARTS (Kumanolar) Garsan, Bateriyan Heyderan, Shhesenan Balaban, Hormek Lolan, Cbran Yusufan, Alyan Hran, Kureyan Demenan, avak zol, Kogiri Arl, adilli, Badll Tunceli, Pertek, Plmr afii Erzincan Nakibendi Bingl Solhan, Karlova, K Kadiri Mu, Varto, Bulank Sason, Mutgi, Lice Garzan, Beiri Bat ran eyh Abdullah (Solhan) eyh irin (Elegirt)

II. ZL PARTS (Kurmanolar) Kkleri Pnyan olan Airetler Brukan, Milan, emsiki Hesenan, Heyderan, Ebdoyi, Takori, Zilan ipikan, Zrkan, adilli Adenan, Torunlar Celal III: BABAKURDLER6 I. Ertoi olan Airetler Gevdan, Garsan, Ezdnan Alan, dan, erefan Mamhuran, Berdan, Jirki Zrkan, Dekran Zevki Kalyan, Zeydan Mehmedan Tetkan Hakkari (Yksekova) Bakale, atak afii Grpnar emdinli, ukurca Nakibendi Uludere rnak, Beytulebap Pervar, Cizre, Silopi, Eruh, Hzan, Gney Bat ran, Kuzey Irak Seyit Ali (Hizan) Kufrevi (Bitlis) Norsanl Hazret (Pervari) eyh Seyda (Cizre) Van, Ar, zalp, Erci, Kadiri Muradiye, afi Malazgirt Tekman, Hns Karayaz, Tutak, Talay Dyadn, Idr, Bat ran, Ar, Doubeyazt eyh Sait Nakibendi (Hani) eyh Ali (Palu)

6

Bu ksm baka bir kaynaa gre ele alnm biimi olan (Hertoi Kabileleri) iin ema 2e baknz). 16

Baka bir snflandrmaya gre douda u airetler vardr: Zilan, Karapapak, Adamanl, Heyderanl, Celali, Sazl, Cemedanl, Ciranl, Zrkanl, Cbranl, Sipikanl, Hesenanl, Mukr, Milan, emski, Sukufi, Takuri, Mili, Karakei, Tay, Miran, Ertui, Kays, Berezan ve Hazeran airetleridir bunlar (Arvas1986:16). Mehmet Erzn, Dou Anadolu Hakknda Sosyo-Kltrel Bir Aratrma adl incelemesinde yapt snflama ise yledir: "I. KISIM, KARAKELLER: Bunlar han Oymaklar (hlar), Cereban Oymaklar (Cebiler), Belekan Oymaklar (Beldler), Aminan Oymaklar (Aminiler) olup Urfa, Siverek, Bilecik, Gaziantep Kokar, Barak, Hac Bayram kylerinde bulunurlar. II. KISIM, MREKLER: Suruta III. KISIM, ATMALI ARET: Mara, Diyarbakr, Ceyhan'da IV. KISIM GNEYDOU ZAZALARI (DIMMILLI) olup Urfa, Diyarbakr, Tunceli ve Bingl'de yaamaktadrlar. 'Bunlarn tm Siverek Karakeilerini oluturmakta olup birde Siverek Zazalar vardr. Bunlarda Siverek'te yaarlar (Erz: 19,22,41,51, 52,56)." Ayrca baka bir yaklam 14. 15. 16. yzyllarda yaam airetleri KARAKOYUNLAR ve AKKOYUNLAR diye ayrp bunlarn bnyesinde de bir ok kabile sayan aratrmalar da vardr. "KARAKOYUNLULAR: Karakoyunlu, Sa'dlu, Duharl, Karamanl, akrl, Bahar, Alpagut, Ayunlu, Aaeri, Hacl, Der, Bayraml, Sleyman, Zrk ve Mahmudi kabileleridirler. AKKOYUNLULAR ise Bayndr, Purnek, Musullu, Hamzahacl, Karahacl ve Gedin Hacl kabilelerinden olumaktadr (Arvas1986:29-35). Btn bu aratrmalar her ne kadar, farkl biimlerde farkl snflamalarla soruna yaklamaktalar ise de sonuta birletikleri bir nokta vardr. O da douda yaam ve yaamakta olan bu airetlerin - eksik veya fazla- vurgulanmas ve dile getirilmesidir. Kukusuz Doudaki airetler bu saydklarmzla snrl deildirler. Yukarda dile getirilen ama bugn artk bu isimle anlmayan, baka airetlerle birlemi, onlarn yaplan iinde eriyerek ayn ismi alm ya da gnmzde deiik bir isimle anlmakta olan airetler de mevcuttur. Bizim iddiamz ve amacmz burada btn airetleri saym olmak deildir. Zaten konumuz asndan nemli olan bu airetlerin says deil, byle bir toplumsal yapnn u veya bu airetin bnyesinde varlk gsterip tarihi srete sre gelmesidir.

17

HERTO ARET (Bir baka kaynaa gre kkleri, kayna, kabileleri ve dalm) Hertoiler Hana Mezin (Byk Han) denilen bir kkten geliyor. Bu byk handan kan 5 karde airet var. Bunlar, Barzan, Muzuri, Mamedi , Zibari, ve Nirvey airetleridir. Bu byk ve nl airetlerin byk ounluu Kuzey Irakta yayor. Bunlardan Mamedi aireti ise Hertoi airetinin asl dayand airettir. Kurucusu Mamed isimli kiidir. Mamedi ismi de Mamedden gelir. Mamedten gelen, Mamede dayanan anlamndadr Mamedi. Zaten airetler genellikle kurucularnn isimleriyle anlrlar. (Bir kk airetten veya airetin liderinin ya da ileri gelenlerinden birinin olu ya da oullar silah, insan says, ekonomik bakmdan glenip belli bir ounlua ve organizasyona ulatnda, bir kk olarak byr sonra airete dnr ve airet o kiinin adyla anlmaya balar. Bu, sonraki kuaklarda da byle devam eder gider.) Bu sre muhtemelen Mamedi aireti iin de byle gelimitir. Hertoilerin atas olan Mamedilerden zamanla 4 airet tremi. Baka bir deyile 4 kardein ayr ayr rgtledii 4 karde airet meydana gelmi. Bu kardeler Bahdur, Hesen, Heyder, ve Mumxurdur. Bahdurdan Bahduran aireti; Hesenden Hesanan aireti; Heyderden Heyderan aireti, Mumxurdan ise Mumxuran aireti domutur. Airetin kurucusu Mumxur, Mumxuran airetinin temelini Hakkari-Irak snrna yakn Herto kynde atmtr. Bu nedenle bu airet ilk kk olan kyn ismiyle anlr. Hertoiler de kendi iinde iki kola ayrlr: Mend ve Hac Mend kollardr bunlar. Mend kknden (ya da Mend kkne bal) 6 kabile, Hac Mend koluna da bal 6 kabile olmak zere Hertoi aireti toplam 12 kabileye ayrlm bulunmaktadr. Bu kabileler bu gn kimi zaman airet olarak da anlmakta ya da bir alkanlk sonucu airet muamelesi grmektedir. in gerei ise, bu 12 kol birer airet olmaktan ziyade birer kabiledir ve bu 12 kabile birlikte Hertoi airetini meydana getirmektedir. Bu kabileler ve yaadklar yerler aaya karlmtr. (Bkz: ema 2ye)Mend koluna bal kabileler, kurucular ve yaadklar yerler: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Gevda; kurucusu: Mameyn; yaadklar yerler: Germaz, Geliye Gevda (Gevda vadisi), Hakkari, Van, Bakale,Beytlebap Mamxura; kurucusu: Mamed; yaad yerler: Beytulebap, Hakkari, Bakale, Van ida; kurucusu: ide; yaad yerler: Grpnar (Van) erefa, kurucusu: eref; yaad yerler: Bakale, Van Qeuran; kurucusu: Qeo; yaad yerler: Irak snr, ukurova Jirki ; kurucusu Jiro ; Yaad yerler: Beytlebap, Hakkari

Hac Mend koluna bal kabileler ve yaadklar yerler: (Bu kabilelerin de kurucular byk ihtimalle kabile ismiyle aa yukar ayndr. Ancak tam emin olmadmz iin buraya almadk.) 1. Alan (Grpnar, atak ,Van)) 2. zdinan (atak, Van) 3. Xelilan (atak) 4. Xabtan (atak) 5. Mehmed Piran (Grpnar,Van) 6. emzinan (emdinli (Hakkari) 18

ema 2: HERTO ARETNN KKLER ve KOLLARIXANA MEZN (Byk Han): (Karde Airetler) (Ailenin k nokras, yer ve kabile ismi muhtemelen)

Barzan

Muzuri

(Mamed)Mamedi (Hertoilerin atas)

Zibari

Nirvey

(Karde Airetler)

Xelil

(Zibar-Irak)

Bahdur* (Bahduran)

Hesen (Hesenan)

Heyder (Heyderan)

Mamxurin (Mamxuran)

(Herto Ky- Hertoi) Mend Hac Mend Kabile Krucusu Gevda - Mameyn (Germaz Geliye GevdaHakkari - Van - BeytlebapBakale) (Beytlebap - Hakkari, Bakale-Van) Xelilan (atak) da - de (Grpnar) Xabtan (atak) erefa - eref (Bakale-Van) Mehmed Piran(Grpnar) Qeuran - Qeo Jirki - Jiro (Irak snr-ukurova) (Beytlebap-Hakkari) emzinan (emdinli) Kaynak : Arif ACAR Grme : 01/08/1989 Alan (Gurpnar-atak)

Izdnan (atak-Van) Manxura - Mamed

* Bahdur: Hacal, Quliya, Seyda, Mehmeda, Ztka (Irak), Zevki (Mardin-Silopi)

19

D. GNEY DOUDAK ARETLER VE SINIFLANDIRMALARI7 1. Gneydouya Dardan Gelen Gebe Airetler Blgede yaayan airetleri genel anlamda ksma ayrabiliriz:1. KISIM: Blgeye dardan gelen gebe airetlerdir. Bunlar yazlar Dou Anadolu

Blgesindeki yaylaklarda konaklar, klar scak olmas nedeniyle Gneydou Anadolu Blgesine inerler. Temel geim kaynaklar hayvanclk olan bu airetler kapal bir ekonomi, geleneksel bir yaama tarz ve srekli bir yere balanmadan hareket etme-g etme- zelliklerinden dolay tam gebe bir karakter gstermektedirler. Blge ile ilikileri bu blgeyi klak olarak kullanmalarndan kaynaklanr yazlar ise tekrar srleri ile birlikte Dou Anadoludaki yksek platolara, vadilere ve yaylalara karlar. Eskiden yaya veya binek ve yk hayvanlar (at, eek, deve, kz vb.) ile g eden airetler bu gn artk blgeler ve iller arasndaki gidi-gelilerde genellikle kamyon kullanmaktadrlar. Kendileri, ykleri ve eyalar ile birlikte hayvanlarn da kamyonlara yklemek sureti ile yola kmaktadrlar. Bazen g ve uzun olmasna ramen ucuz ve verimli olmas nedeni ile gebeler srlerini obanlar eliinde otlatarak ve srerek klaklara getirmeyi tercih etmektedir. Sonbaharn sonlarna doru .Urfa Siverek - Diyarbakr karayolu kenarnda sk sk srlere rastlamak mmkndr. Eskiden klak ve yaylaklar arasndaki gidi gelilerde mesafelere ok uzun olduundan yol boyu veya bozkrlarda hedefe varncaya kadar birok yerde konan gebeler bugn artan bu problemden-kamyonlar sayesinde kurtulmular. Kamyonla yola kan gebe airet hibir yerde konaklamadan asl istedii yere bir gn iinde gelip ulamakta, kara kl adrlarn (konlarn) kurmaktadrlar. Kn srlerini burada kiraladklar otlaklarda otlatan, yaylaklardan getirdikleri st, yourt, ya, peynir ve kurutulmu etleri tketerek geinen gebe airet mensubu insanlar arada bir ay, eker, giyecek vs. gibi ihtiyalarn karlamak iin en yakn ehir merkezine inerler. Satabildikleri, dier bir deyile, paraya evirdikleri tek ey ise hayvansal rnlerdir. lkbaharla birlikte havalar snmaya balaynca da gene kara kl adrlarn zer eyalarn denk eder, oluk ocuk kamyonlara doluarak yaz geirecekleri yaylalarn (Dou Anadoludaki illerin) yolunu tutarlar. Bu sre byle dngsel olarak devam edip gider.

7

Bu blm, yazarn GAP ve Sosyal Deime kitabndan alnmtr. 20

2. Gneydouda Yaayan Gebe, Yar Gebe ve Yerleik AiretlerII. KISIM: Blgede yaayan gebe ve yar gebe airetlerdir. III. KISIM: Blgede yaayan yerleik airetlerdir.

Bu iki ksmda yer alan airetlerden bir ksm gebe bir ksm yar gebedir ama ounluu yerleiktir. Bir airete mensup baz kabileler veya kabileye bal baz aileler gebe yaadklar halde bazlar yargebe bazlar da yerleik olabiliyor. Yani bir airet iin tamamyla gebe veya tamamyla yerleiktir denemez. Bu airetin, kabilenin veya airete bal kolun yaad yere, semi olduu ekonomik yaam tarzna bal olarak biimlenmekte ve deimektedir. Dolaysyla bu yaam tarzlarnn kesin izgilerle birbirinden (gebe, yar gebe ya da topraa baml, yerleik olarak) ayramayz. Bu nedenle de ikinci ve nc ksm airetleri bir arada incelemek daha uygun olacaktr. Bununla beraber Karacada ve evresine yerlemi olan airetlerin baz blmleri arazi koullarndan dolay bu tarz srdrmektedir. Bunlar Viranehir ve Siverekte yaayan Karakeili, zollu, Babl, Bucakl, Krvarl ve Milli airetine mensup gerlerle, srekli gebe tarz bir yaam srdrdkleri iin blgede Ker (= g eden, ger demek) ve muhacir diye adlandrlan topluluklardr. Bunlar yazn Karacadan ykseklerine kar, kn Siverek, Viranehir, .Urfa ve Diyarbakr ovalarna inerler. Temel geim kaynaklar hayvanclktr. Mlksz ve arazisizdirler. Yar gebelik ise gebelie nazaran daha yaygndr. Yrede yaamakta olan btn airetlerde yar gebeleri grmek mmkndr. nk bunlar hayvanclk yapmalarna ramen genellikle da yamalarnn ova ile bitiii yerlerde kurulmu yerlekelerde yaarlar. Bu yzden az da olsa ovada birka dnm veya birka dekar araziye sahiptirler. Hayvanclkla beraber iftilik de yaparlar. Ancak yaptklar iftilik Pazar ekonomisine ynelik deildir. Kt kaynaklarla snrl dzeyde yaplan, tketime ynelik bir iftiliktir. Bunlar genellikle Harakol, Sason dalar ve yaylalarnn, Karacadan ve Nemrutun ovaya bakan ve ovayla bitien yerlerinde ve yamalarnda yer alan kylerde yaarlar. Yer yer yazn scaktan kurtulmak ve hayvan beslemek iin baka yerlere giden/yaylaya kan ova kylerinin mevcudiyetinden de sz etmek gerekir. Tamamen yerleik olan airetler ise topraa bamldrlar. Tarm yaparak yaamlarn idame ederler. Bu arada arazisi ve meras msait bu tr kylerde hayvan beslendii de grlmektedir. Ancak temel ilikiler topraa bal olarak biimlenmektedir. Airetilik de21

giderek mlkiyet ilikilerinin etkisinde kalr. Aireti yapnn dnda kalan, kyleri de dahil ettiimizde krsal alan yerleim yaps yle bir grnm sergilemektedir. Yerleik durumda olan kyleri mlkiyet ve kan balar ilikisinde dndmzde ortaya 4 grupta toplayabileceimiz ky tipi ortaya kar. Bunlar: 1. Aa Kyleri: ahsa, yani aaya ait olan kylerdir. 2. Slale Kyleri: Kyde aralarnda kan ba olan ayn airete bal ayn slaleden birka ailenin oturduu kylerdir. 3. Ahali Kyleri: Kyde mlkiyet farkllamasnn ok az olduu, kyllerin mlkiyet aralarna aa yukar eit seviyede sahip olduu, siyasi otoritenin muhtarda topland kylerdir. Unutulmamaldr ki aa kylerinde muhtar aa, slale kynde ise slalenin ileri gelenidir. Muhtarlk bunlarn dnda birinde olsa bile siyasi otorite gene ahslarda toplanmaktadr. 4. Karma Kyler: Aa gibi byk mlkiyete sahip olanlarn yannda hi mlkiyeti olmayan veya ok az olan kyllerin bir arada yaad kylerdir. Byle kylerde siyasi otorite, resmi devlet kurulularnda alan ve mlkiyet ilikilerini denetleyen kiilere geer. 3. Airetler ve Yaadklar Yerler II. ve III. Ksmda yeralan airetler ve yaadklar yerler bakmndan dalmlar yledir: 3.1. Diyarbakr li Snrlar inde Yaayan Airetler ve Yaadklar Yerler BEKRHAN aireti (Silvan ilesi, Yayageer, Grenky ve evresu kyleri ile Kulp ilesi, Hoigen ky), MLL airetinin Gavesti ve Gamiri kollar (Diyarbakr ve Silvan evresi), BADKAN aireti (Kulp ilesi, Babu, nkaya, Kayahan, Yayk, Kocada, Kollukayak, Yarmca, Erenler, Unal, Yavuz, Karaorman, Alaca, Taysever, Yertutan, eyh-yapya, Cebeci kyleri, Silvan ilesi ve Mu ili ). ARUMA aireti (Silvan ilesi, Malabadi, Bahe, Sarbaak, Gzderesi, Akeltik kyleri). DODKAN aireti (Merkez ilesi, Tadirek, Yalankaz, Krtepe kyleri). HANCUK aireti (Hazro ilesi, Gzeba, Kavaklboaz, Gzl kyleri ve Hanik mezras). HESEN aireti (Merkez ilesi, Tiloli ve Kuburnu ky), HEVEDAN aireti (Kulp ilesi, Baclar, Akbulak, Bayr, Gle ve Takpr kyleri). HYAN aireti (Kulp ilesi, Hamzah, Uzunova, aygn, Saroban, Akayr, Yuvack kyleri).22

ZOL (Ergani ilesi, Demirli, Alita, Daldalk, Kavak, Toytarlas ve ncehisar) kylerinde yaayan airetlerdir. 3.2. Mardin li Blgesindeki Airetler ve Yaadklar Yerler BUBELAN aireti (Merkez ile: Tandr, Gneyli, Ahmetli, Esentepe, Yolba kyleri). EMKAR aireti (Cizre ilesi: Yeilyurt, Dzova ve Dirsekli kyleri). EMNEHR aireti (Mazda ilesi: Durakl, Derecik, Kebap, merli ve Grgze kyleri). AAN (Kzltepe ile merkezi). AYI (Mazda ilesi: anl, Gmpnar, Hazzas, Tanryolu, ayn, Atalar, kisu, Evciler, Meeli, Yalnaa ve Saman kyleri) T (Nusaybin ilesinin dou blgesi). DEKOR (Midyat ilesi: Merkez ve Dargeit Bucann Temelli, Kayalpnar, Alayurt, Alagz, Ksmetli, atalan, atalam kyleri). DEKUR (Ger ilesi: Merkez ile ve Baarky, Grbz, Yarca, Basova, Gnlki, yol, Akyar, Karaky, Gkepnar, Dzmee, Meeli, Rzgarl, Arca, Doruk, Tepecik ve Gke kyleri). TRK aireti Mardin ve Derik ilesi ve evresinde yaamaktadrlar. 3.3. Siirt li Blgesinde Yaayan Airetler ve Yaadklar Yerler DAVUDYAN (Kn Mardin ilinin dil ilesi blgesinde, yazn Pervari ve Van ilinin Geva ilesi yaylalarnda yaar, yaylaya ini klarnda rnak ve dolaylarnda konaklarlar). HACIBAYRAM (rnak ilesi: Merkez ile, Toptepe, Geitboyu, Cevizdz, Kumat, Kemerli, Balveren, Anlm, Yourtular, Boyunyaka, Araky, Dakonak, Baaa ve akrsgt kyleri). HYAN (Sason ilesi: Heybeli, Balba, Acar, Cal, Koyaka, Gnlce, Binekli, Kayayla kyleri veYceda Bucak merkezi). KEKOLAR (Kn nar ky civar, yazn Bitlis ilinin Meydanandi yaylas). KIAN (Kn Cizre ve Silopi blgesi, yazn atak ve Pervari yaylalar) MALA DBO (Beiri ilesi: Yazhan ky, Ikveren ky ile Kitkl, Hanl, Aydnck mezralar).

23

MALA ERO (Kozluk ilesi: Kolludere, Uzunyaz, nsald kyleri ile ayrl, Akku, Yemilik, Kesmeta, akrlar mezralar). MEHMEDYAN8 (irvan ilesi: zpnar buca, Merkez ile, Bostanck ve Klack kyleri). HEVERK ve DEKUR airetleri Midyatta. MEHMUDEK ve ATMANEK airetleri Savurda. MRAN, DUDERAN; MUSAREAN (ksor bendi) airetleri ile, BATURAN, ZRKAN, KEJAN (Silif Bendi) airetler ide Cizre, Silopi, Eruh dolaylarnda yaamaktadrlar. 3.4. . Urfa Blgesinde Yaayan Airetler ve Yaadklar Yerler DNAY, SEDAD, PYAN, BEREZAN, HALTI airetleri Suru ilesi ve dolaylarnda. BAZK, ANLI, HRTAVI airetleri Birecik ve Bozova ileleri ile bu ilelere bal kylerde. BADILLI; DDAN ve AN airetinin bir blm ile SORK aireti . Urfa, Hilvan merkez ve kylerinde. KARAKEL (Siverek kyleri ve Karakeili Buca ve kyleri). ZOLLU (. Urfa-Siverek merkez ile ve kylerinde). BUCAKLI (Siverek ilesi, Bucak Nahiyesi ve kylerinde). BABLI veya BABJLER, KIRVARLI, MLL, BRODREJ; BAHSERL airetleri Siverek ve Viranehir merkez ile ve kylerinde yaamaktadrlar. Ayrca; BNZEYT,9 BNECL, BNHAMAT, BNUBEYT, SYALE, BNNAM,

CUMEYR, BNMUHAMMET, HUBEYT, BADE, SELEMDE, BN YUSUF airetleri Akakale, Ceylanpnar, Harran Ovas Suriye snr boyunca uzanmakta olan ova kylerinde yaamaktadrlar. TRKMEN, KARAKEL VE MLAN airetinin bir blm Karacada ve evresinde, Deliki aireti Bozova ve Frat kenarnda yaayan airetlerdir.8 9

kibine Doru, 1987, Say: 51. Bini kelimesi Arapada olu anlamna gelir. Binizeyt, Zeyt olu/oullar demektir. smi nnde Bini szc bulanan airetler Arap kkenli airetlerdir. Airet oluum sreci genellikle en gl kardein silah gc, ekonomik ve nfus olarak glenip ana airetten/birlikten ayrlmas ve kendi adna bir birlik kurmas ile oluur. Bylece o birlik veya kabile zamanla glenerek airet haline gelir ve artk o kiinin yani aireti kuran ve bana geen kiinin ad ile anlr. Bu isimletirme ve airetin gl ve prestij sahibi bir reisin ad ile anlmas Gney ve Dou Anadolu blgelerinde yaygndr. 24

. Urfa ve Bozova merkez ile ve kylerinde ise u airetler yaamaktadr. DGERLER veya DGERL aireti (. Urfa merkez ile: Kabahaydar, Maarack. Tileyli kyleri ve evresi ile Adyamann Tokris kynde). SEYD10 ve bal kabileleri olan ELO, ELEYHAN, CEMKA; ELMUSAN; HESENKAN; HECYAN (. Urfa merkez ileye bal stkale, Mustafack ve Krkpnar kylerinde). BESK veya BESK aireti ile buna bal Gerger, Rastgeldi ve Rzvanolu kollar (. Urfa merkez ilede, Byk Tlmen, Kk Tlmen kyleri ve evresinde). COKUNLAR ve HAMAVENTLER (. Urfa merkezinde). MERSAFLAR ise Bozova ve Suru snrlarnda yer alan kylerde yaamaktadrlar. 3.5. Adyaman ve Gaziantepte Yaayan Airetler Adyaman ilinin evre kyleri ile Gerger ve Kahtada ile ve kylerinde KAVU; HIDIRSARI; DGERLER ve GERGERLER airetleri Gaziantep ve dolaylarnda ELBEYL ve TRKMEN airetlerini sayabiliriz. 4. Blgedeki Airetlerin Yaama Biimleri Bu airetler eskiden tam ve yar gebe yaarlard. Gebelerde hayvanclk yan gebelerde hayvancla ynelik iftilik yaplmakta idi. ou silah ve askeri ynden de gl idi.11 Bu gn bu airetlerin byk bir ksm yerleik hayata gemelerine ramen dier bir ksm yukarda da belirttiimiz gibi hala tam ve yan gebe hayatn srdrmektedir. Yerleik hayata geen airetler iin toprak ve tarm n plana gemi airetilikten feodal sisteme (toprak mlkiyet iliki ve elikilerin youn olduu sisteme) geilmitir.

10 11

Seyidi olmak Arapada Kureyi Slalesinden yani Hz. Muhammedin soyundan olmak demektir. rnein : Milli aireti tarihi srete yrenin byk ve gl airetlerinden biridir. 1000 adrlk aireti ile Viranehir Suriye . Urfa genindeki llerde at ve dier binek hayvanlar ile dolap durmulardr. ok geni arazilerde hzl hareket edebilme kabiliyetine sahip olan bu airet hayvanclkla geinmekte olup tam gebe idi. Bu nedenle II. Abdlhamit bu airet iinden askeri amal 5 alay (Hamidiye Alay) kurar. Bana da bu airetin reisi olan brahim Beyi getirir, brahim Bey, 1891 ylnda Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinde yaayan airetlerden kurulan her biri 1200 airet mensubu svariden, l miralay (Alay komutan ki bu airetin ayn zamanda reisi idi) ve 8 kurmaydan (Bunlar da airetin ileri gelenleri idi) oluan ve saylan 36 olan Hamidiye Alaylarnn gney kolunun Mirlivas (Paas) olur. Ve tarihe brahim Paa-y Milli olarak geer. Mahiyetine kendi airetinden 5 alay olmak zere 17 airet alay verilir. Bu da yaklak 20 bin kadar asker, komutan yani airet reisi, ileri geleni ve mensubu demektir. Bu alaylar 93 harbine kadar varlklarn srdrmlerdir. Daha sonra Milli aireti (eitli sebeplerle ve mparatorluun dayatmas ile) dalmtr. Bir ksm . Urfa Siverek'te kalrken bir ksm Suriye'ye gemitir. Byle bir organizasyonun ruhu, birlii ve balar ile yetien airet mensuplar uzun sre bu yapy kramamtr. Bu da tarihi sre ierisinde gelenee sk skya bal aireti yapnn nasl olup da bu gne kadar geldii ve zlmeye olan direncin nedenleri konusunda bize nemli ipular vermektedir. 25

Bu yerleik airetlerin sosyal-kltrel ve ekonomik adan nitelikleri, ehir merkezlerine ve yol kenarlarna yaknlk ve uzaklklarna, yerleik hayata getii zamana, toprak mlkiyet ilikilerine, mekanizasyona yaadklar yerlerdeki iletiim ve ulam olanaklarna gre deimektedir. rnein yol kenarnda ve . Urfa'ya yakn Tlmen ky zelliklerini fstk retimi yapan ekonomisiyle birletirince darya alm yani pazar ve para ekonomisini kurmutur. Bunun sonucu olarak kyde dourganlk oran dk (ort:5) eitim dzeyi yksek (okuma-yazma oran %90, okula giden renci a nfusu %95, lise, ortaokul ve niversite de okuyan ok sayda rencisi var, bu kyn) sosyal yap ve hayat standartlarda evre kylere nazaran ok gelimitir. Biraz daha ieride olan dier kyler (rnein Krkpnar arazi mlkiyet ilikisindeki dengesizlik sonucu kyn byk ounluunun sosyo-ekonomik ve kltrel dzeyi ok dktr) bu zelliklerine, arazi sorunu, ulam ve dier hizmetlerdeki yetersizliklerde eklendiinde Tlmen tr kylere ok tezat bir yap arzetmektedirler. 5. Mezra ve Komu Ortaya karan Nedenler Krsal alan yerleim birimleri olan kylerin dnda mezra ve kom diye adlandrlan yerleim birimlerine yrede ok sayda ve ska rastlanmaktadr. Resmi rakamlara gre blgedeki ky says 4110dur. Mezra, kom (ve yayla) gibi iskan biimlerinin says ise 5148dir. Buna mukabil blgedeki belediyelik alan yerleim yeri says 170dir.12 Bu rakamlar bize mezra ve komlarn yerleim asnda blgedeki arln ve hakimiyetini gsterir. Mezra ve Kom eklindeki yerleme biimleri bu kesimlerdeki mlkiyet ve retim biimlerine uyuma halinde olan yerleme tarznn ortaya kmasnn 3 ana nedeni olduunu syleyebiliriz. 5.1. Dengesiz, Kontrolsz ve Hzl Nfus Art Bu faktr ailenin iktisadi bir birim olmasna da bal olup sonuta arazinin blnmln gndeme getirir. Blnen araziye yerleip iletilmek istenmesi yeni yerleim birimlerinin domasna neden olur. Bu formulasyonu aarsak grnm yledir: Geni, ataerkil aile yapsna sahip olan krsal kesimdeki aile; nfusun kendi i dinamikleri ile dengesiz ve kontrolsz olarak artmas sonucu aile yaps ksa srede blnr (Bu blnme ailenin sahip olduu arazinin de blnmesi demektir). Yani evli erkek ocuk saysnn artmas sonucu byk evli erkek aileden ayrlr. Ayrldktan sonra ailenin sahip olduu ve kyden12

1989da blgedeki belediye says sadece 90dr. 26

uzakta yer alan arazinin/tarlann bir ksm (veya tamam) kendisine ayrlma pay olarak verilir. Arazisini iletmek iin (ayrlan kii) kendine verilen tarlann bana gidip bir ev kurar. Hayatn orada idame etmeye alr. Zamanla onu dier karde ve akrabalar izler. Bir sre sonra da orada kk bir yerleim birimi -yani mezra- oluur. 5.2. Hayvanclk Yapma Eilimi Mezralarn zellikle de komlarn ortaya kmasna neden olan ikinci sebep hayvanclktr. Hayvan beslemek mstakil ve meralarn bulunduu yerlerde daha rahat ve randmanl olduundan kyl aile hayvanlar iin kyn uzak bir yerinde kom yapar (Kom, aslnda kk ba hayvan barnma yerine verilen addr). Evini de buraya tar. Sonra ailesi oalp blnr. Etrafnda kendi ocuklarndan oluan bir kme meydana gelir. Derken kom bir yerleim birimi haline dnr. Dikkat edilirse bu kk yerleim birimlerinde yaayan aileler ayn slaleden olup akrabadrlar (Slale ky). 5.3. Kan Davalar Kom ve mezra gibi yeni yerleim birimlerinin baka bir nedeni ise yrede yaygn olan Kan Davalardr. Kan davas sonucu, ortaya kan duruma gre, taraflardan birin (genellikle ldren tarafn) kyden kmas gerekir. nk artk kanllarnn gzleri nnde dolaamaz ve ayn kyde yaayamazlar. Bu nedenle ldren taraf genellikle akrabalar ile birlikte gidip tarlasnn banda veya ald bir arazinin iinde eve kurup yerleir. Zamanla oalmak suretiyle buras bir yerleim nitesi olur. Yukardaki nedenle her ne kadar ayrlma sebepleri ayr ise temelde yeni kurulan yerin yerleim birimine dnmesi nfusun oalarak blnmesinden kaynaklanr diyebiliriz. Bu tr yerleim birimlerinin genellikle, Dank ve uzak olmas, Sanayi merkezlerin dnda yer almas, Tarmda Pazar ve para ekonomisinin kurulamamas, Kitle iletiim ve ulam olanaklarnn kt olmas, Mlkiyet ilikilerinin dengesiz olmas ve bu ilikileri denetleyenlerin ayn zamanda otoriteyi de elinde bulundurmas, kr ve kenti keskin izgilerle ayran, krsal alan geri brakmaya devam ettiren, krsal alann ve blgenin toplum geneliyle btnleip gelimesini engelleyen, dolaysyla blgenin kalknmasna ayak ba olan unsurlardr.

27

E. KISA BR TARHE Mezopotamya'dan gelip Dou Anadolu'ya yerlemi airetler uzun ve kkl bir tarihe sahiptirler. Bu tarihi sreci Osmanl ve Cumhuriyet dnemi altnda ele alarak bu dnemlerde de birka nemli olaya deineceiz. nk gnmzdeki airetlerin (ve zellikle Bruki airetinin) yapsnn biimlenmesinde, airetler aras iliki ve elikiler ve bu dnem olaylar nemli rol oynamlardr. Osmanl dneminin konumuz asndan iki nemli boyutu Yavuz'un Dou Seferi ve II. Abdlhamit'in kurmu olduu Hamidiye Alaylardr. imdi bunlar biraz daha yakndan inceleyelim: 1. Osmanl Dnemi 1.1. Yavuz'un Dou Seferi Yavuz Sultan Selim iiliin Anadolu'ya yaylmasn nlemek iin 1514 ylnda dzenledii sefer, doudaki Alevi ve Snni airetler arasnda byk atmalara yol am bu atmalar Alevi Krt airetlerin byk kayplar ile sonulanmtr. Bu sonucun iki nemli nedeni vardr. Birincisi, Osmanl ynetiminin hilafet kurumunu iinde tayan Snni bir nitelikte olmasdr. ii akmna kar baar elde etmek iin Padiah, tebaasndaki din adamlarna "iilere cihat ama" yolunda fetvalar yazdrp uygulama safhasna koymutur. Bu fetvalar ve uygulamalar, Alevileri ii sayan Snni airetlerin bu airetler zerinde bask kurmasna yol amtr. Bu yzden Alevi airetlerle Osmanl ynetiminin aras alm mcadele alttan alta hep srmtr. Yavuz Sultan Selim'in Seferi ise bunu su yzne karm, Hilafeti almas ise olay hem hzlandrm hem de dramatik hale getirmitir. kincisi, Yavuz seferi srasnda kendisine katlmadklar bahanesi ile Alevi airetleri cezalandrm, Snni airet reislerine ise topraklar, sancaklar ve beylikler, vererek dllendirmi, Snnilerin Alevilere kar uyguladklar basklar destekleyip tevik etmitir. aldran Savann kazanlmasnda bu Snni airetlerin rol byk olmutur. Nitekim Yavuz; drisi Bidlisi, eref Bey ve Murderi aireti reisi Cemid Beyle birlikte 16 airet reisini dou ve gneydounun kontrol edilmesinde, savan kazanlmasnda, iiliin szmasn nlemede ustaca tekilatlandrmtr. (Arvas1986: 38)" Bu kontrol ve tekilatlandrma Snnilerin Alevileri kontrol etmeleri anlamna da gelmekteydi. Bylece doudaki Snni ve Alevi airetler arasnda kolay kolay dinmeyecek olan atmann tohumlar atlm, bu atma eitli biimlerde gnmze kadar sre gelmitir. 1.2. Hamidiye Alaylar Hamidiye alaylarnn kurulmasnda Ermeni ve Krt meselesinin yan sra yukarda belirttiim28

ama (Alevilere kar koyma amac) da gdlmtr. Asl ama ise Sultan Abdlhamit'in doudaki Ermeni ve Krt sorununa bakndan kaynaklanyordu. Bu tarihlerde bir tekilatlanma sz konusu idi. Bunu nlemenin bir yolu doudaki airetleri rgtlemekten geiyordu. Abdlhamit'e gre bu rgtleme ayni zamanda, airetlerin de bu tr giriimlerini nlemi olacakt (Beiki 1969). Bir baka kaynaa gre ise Hamidiye Alaylar ile Krtleri Rusya karsnda gl bir askeri siper, rana kar ise saldr arac durumuna getirme amac yannda Krt babozuklarnn nn almak, Krtleri Trk idari makamlarnn sk gzetimi altnda durmaya altrmak amacn da gdyrdu. Bununla birlikte Hristiyan ulusal aznlklarn zellikle de Ermenilerin ykselen zgrlk hareketlerine kar kullanmak amac da vard. Hamidiye Alaylarnn kuruluuyla ilgili deiik anlatmlar var. Bunlardan biri de airet mektebi mezunu Heyderan airetinden ve ilk dnem TBMM mebusluu yapan Hasan Sddk Heyderani Hamidiye Alaylarndan Ky Koruculuuna kitabnda (Medya Gnei Yayn, 1992 s. 54) yle anlatyor: Sultan Abdlhamitin fikir ve dncelerine nem verdii eyh amilin torunlarndan Mir Mehmet Zeki Paa Van, Erzurum ve Bitlis taraflarna yapt bir seyahat dnnde Padiahn Anadoluyu nasl buldun sorusuna u cevab verir: Padiahm, Anadolu her bakmdan ihmal edilmitir. Hududumuzun br tarafndaki Moskoflar ise bize rnek tekil edecek ekilde gayret gstermektedir. Mesela bir Kazak tekilatlar var ki, hakikaten rnek alnmaya deer. Ruslar hudutlar iindeki airetlerden ok istifade ediyorlar. Bunlar silah altna almyorlar ama ylda bir buuk ay belli bir yerde topluyorlar, talim ve terbiyeye tabi tutuyorlar ve sonra hepsini serbest brakp evlerine gitmelerine izin veriyorlar. Ba, bahe ve tarlalarnda, srlerinin banda alma imkan veriyorlar. M. Zeki Paann bu raporundan hemen sonra padiahn emri ile brahim ve Kerim paalarn nclnde Hamidiye Alaylarnn kuruluuna baland ve Alaylar Nizamnamesi yaymlanmadan kuruldu. Bu alaylarla ilgili ilk yasal dzenleme 1891, ikincisi 1896 ve son dzenleme ise 1910 ylnda yaplmtr. Ancak son nizamname, ttihat ve Terakki Partisi iktidarnda yapld iin Hamidiye ad nizamnameden karlarak Airet Hafif Svari Alaylar Nizamnamesi adn almtr. Rumi 1308 ylnda yaynlanan 53 madde ve bir de son blmden oluan alay nizamnamesine gre o gne kadar askere gitmeyen airetlerden Hamidiye Svari Alaylarnn oluturulaca belirtiliyor. Alaylarla ilgili kanunname Babakanlk arivi, Yldz evrak ksm 37, evrak no: 47-27, zarf 47, karton 113de bulunuyor ve tam ad Tenkisat- askeriye cmlesinden olarak Hamidiye Svari Alaylarna Dair Kanunnamedir. Kanunun ikinci maddesine gre kurulacak olan alaylar drt blkten az, alt blkten fazla29

olmayacaktr. Her alay en az 512, en ok 1152 kiiden oluacaktr. , drt ve beinci maddelere gre byk airetlere bir ve birden fazla, kk airetlere ise birka blk kurma hakk veriliyordu. Bu maddelerde en dikkat ekici nokta uydu: Kk airetlerin alay kurmak ve eitim iin bir araya gelmesi yasaklanyor, sadece sava halinde merkezi hkmetin veya ordu komutannn lzum grmesi halinde birlemesine izin veriliyordu. Hamidiye Svari Alaylarn oluturacak erkekler ksma ayrlyordu: 17-20 ya aras btidaiye (balang), 20-32 ya aras Nizamiye (ilk askerlik evresi), 32-40 ya aras Redif (ikinci askerlik devresi) snfna dahil olacaklard. Her alaydan iki avu Ordu-yu Hmayun merkezine gnderilerek Mektep Alaynda eitime tabi tutulacak ve sonra stanbulda veya baka yerde iki yl hizmet yaptrlp terfi ettirilerek alaylara

gnderileceklerdi. Ayrca her alaydan bir ocuk seilerek stanbula gnderilecek ve orada Svari Mektebinde eitim grdkten sonra mlazm (temen) rtbesiyle memleketine, alayna dnecekti. Hamidiye Alaylar bizzat kendileri elbise, hayvan ve eer takmlarn temin edecekler; tfek, cephane ve stoklarn devlet verecekti (Erdal imek, 12.01.2002, Yeni afak). Ayrca Abdlhamit tarafndan stanbulda