escuela superior de formaciÓn de...

17
ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROS “EDUARDO AVAROA” UNIDAD DE FORMACIÓN GENERAL LENGUA ORIGINARIA Y TALLER COMPLE MENTARIO DE LENGUA ORIGINARIA (LO + TCLO) ESPECIALIDAD EDUCACIÓN PRIMARIA COMUNITARIA VOCACIONAL AÑO DE FORMACIÓN CUARTO “A” DOCENTE GUADALUPE MAMANI QUISPE FECHAS DEL 18 al 25 de FEBRERO 2021 PRODUCCIÓN LITERARIA CON ABORDAJE MORFOSINTÁCTICA DE LA LENGUA LOS ADVERBIOS RONDAS ADVERBIOS CLASES DE ADVERBIOS

Upload: others

Post on 12-Aug-2021

10 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROSeduca.minedu.gob.bo/.../files/cont/esfm/esfm120-ct6y.pdf2020 Gramática quechua, Alfredo Quiroz Villarroel 2017 Diccionario quechua, Ministerio

ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROS

“EDUARDO AVAROA”

UNIDAD DE FORMACIÓN GENERAL – LENGUA ORIGINARIA Y TALLER COMPLE

MENTARIO DE LENGUA ORIGINARIA (LO + TCLO)

ESPECIALIDAD EDUCACIÓN PRIMARIA COMUNITARIA VOCACIONAL

AÑO DE FORMACIÓN CUARTO “A”

DOCENTE GUADALUPE MAMANI QUISPE

FECHAS DEL 18 al 25 de FEBRERO 2021

PRODUCCIÓN LITERARIA CON ABORDAJE

MORFOSINTÁCTICA DE LA LENGUA

LOS ADVERBIOS

RONDAS ADVERBIOS

CLASES DE ADVERBIOS

Page 2: ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROSeduca.minedu.gob.bo/.../files/cont/esfm/esfm120-ct6y.pdf2020 Gramática quechua, Alfredo Quiroz Villarroel 2017 Diccionario quechua, Ministerio

PRODUCCIÓN LITERARIA CON ABORDAJE MORFOSINTÁCTICA DE LA LENGUA

OBJETIVO HOLÍSTICO: Fortalecemos los valores de respeto, solidaridad y responsabilidad, además los principios socio-comunitarios en los estudiantes de la ESFM “Eduardo Avaroa” mediante habilidades lingüísticas de la lengua originaria quechua, a partir de procesos investigativos en la recuperación de saberes, conocimientos y prácticas, oral y escrita de la lengua para fortalecer el plurilingüismo, además apoyar con acciones preventivas el plan de contingencia actual contra la pandemia. METODOLOGÍA Se aplicará una serie de estrategias dinámicas con en el proceso de aprendizaje- enseñanza, de esa manera los estudiantes aprovechen a lo máximo los contenidos priorizados y respondan con el objetivo trazado. Para este fin las sesiones virtuales serán trabajadas con un documento de apoyo, video explicativo y diapositivas, y otras estrategias y sea un encuentro de todos mediante plataforma para crear un ambiente de confianza, y de aprendizaje de modo que el trabajo final y la evaluación no sean solo individuales sino que establezca un aprendizaje colectivo. Finalmente, se aplicará el uso de la lengua quechua en forma oral como escrita en todas las actividades de los contenidos.

CONSIGNAS QUE DEBEN CUMPLIR LOS ESTUDIANTES

Después de haber leído el texto, debes identificar los adverbios

Responder a las preguntas que vienen adjuntas en el texto

Aplicando los adverbios, realiza cinco oraciones por cada clase de adverbios

Qué estrategia aplicarías para enseñar adverbios?

Page 3: ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROSeduca.minedu.gob.bo/.../files/cont/esfm/esfm120-ct6y.pdf2020 Gramática quechua, Alfredo Quiroz Villarroel 2017 Diccionario quechua, Ministerio

PRODUCCIÓN LITERARIA CON ABORDAJE MORFOSINTÁCTICA DE LA LENGUA

APLICACIÓN DE LOS ADVERBIOS

RIMAY TIKRACHIQ

RIMAY TIKRACHIQMANTA TAKISUNCHIK

JUK TAKIY

Pataman pataman Uraman uraman

Ñawpaqman ñawpaqman Qhipaman qhipaman

Pataman uraman Ñawpaqman qhipaman

Las palabras que expresan circunstancias de lugar, tiempo, modo y cantidad son adverbios. Por ejemplo: La voz sonaba lejos. El hombre llegó tarde. Él estaba bien. Laura lee mucho. Kay tikrachiq simikunaqa willanku kitimanta pachamanta, jamumanta, chhikamanta

QAYLLA KARU

PISI RUMPIN UTQHAYTA

RUMPIN

Chay simiqa karumanta uyarikun, Lawraqa allinta ñawirin

Payqa allin kachkarqa, payqa allinta ñawirin

Page 4: ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROSeduca.minedu.gob.bo/.../files/cont/esfm/esfm120-ct6y.pdf2020 Gramática quechua, Alfredo Quiroz Villarroel 2017 Diccionario quechua, Ministerio

También son adverbios las palabras que sirven para afirmar, negar o expresar duda. Por ejemplo: Sí, soy yo. No digas eso. Quizás salga. Jinallataq kay simikunaqa chiqata, ninapaq, manayachinapaq. Los adverbios son palabras invariables: no tienen variación de género, número, persona Rimay tikrachikqa mana tikrachinchu, qhari warmi yupaychaypura, juk, achkha, runa Los adverbios se clasifican según la circunstancia que expresan. Así hay adverbios de lugar, tiempo, modo, cantidad, afirmación, negación, y duda.

Estos son algunos de los principales adverbios:

De lugar: aquí, ahí, allí, cerca, lejos, arriba, abajo, dentro, fuera…

Kay simikunata tikray castilla simiman

Ana kaypi kachkan ………………………………………..

Paco chaypi kachkan ………………………………………

Luis jaqaypi kachkan ……………………………………….

Kay rimaq tikrachikwan llamk’asun

Kaypi wawayqa paqarikurqa …………………………………………………

Chaypi papata tarpunchik …………………………………………………………

Ari ñuqa kani, mana chaytaqa niychu, ichapis lluqsisaq

Kitimanta

Kaypi

Chaypi

Jaqaypi

Qaylla

Karu

Pata

Ura

Ukhu

Jawa

Jaqaypi

chaypi

kaypi

Page 5: ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROSeduca.minedu.gob.bo/.../files/cont/esfm/esfm120-ct6y.pdf2020 Gramática quechua, Alfredo Quiroz Villarroel 2017 Diccionario quechua, Ministerio

Jaqaypi wawakuna pukllachkanku ………………………………………………….

Qayllapi chay yachay wasiqa kachkan ………………………………………………...

Tatayqa karuman ch’usan …………………………………………………………………

Jamp’ara patapi t’ika churana kachkan ………………………………………………..

Sach’a urapi allqu puñuchkan …………………………………………………………..

Wasi ukhupi qhiparikuy …………………………………………………………………….

Jawapi chay chiñi khuru achkha kachkan ………………………………………………..

Kaypi wach’iwan chayay kasqanman

Aquí

Ahí

Allí

Cerca

Lejos

Arriba

Abajo

Dentro

Fuera

K I T I K U N A M A N T A

ñawpaqpi qhipapi

qayllapi karupi

Wasi urapi Wasi patapi

chawpipi

kinraypi

kuska

Chaypi

Kaypi

Jaqaypi

Qaylla

Karu

Pata

Ukhu

Yawa

Ura

Page 6: ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROSeduca.minedu.gob.bo/.../files/cont/esfm/esfm120-ct6y.pdf2020 Gramática quechua, Alfredo Quiroz Villarroel 2017 Diccionario quechua, Ministerio

Adverbios de tiempo: ahora, luego, después, pronto, tarde, ayer, hoy, mañana…

Wisq’ay imayna simi tikrachiqman kay rimaykunapi

Adverbios de modo: bien, mal, así, deprisa, despacio

Adverbios de cantidad: mucho, poco, bastante, casi, más, menos, muy…

Kunan q’aya

Chanta minchha

Sukhaya chaymanta

qayna

Allin, mana allin, jina, utqhay, allillamanta

Allin chay p’acha kachkan

Mana allinchu llullakusqan kachkan

Jinapuni kachkan

Utqhayta kutimunki

Allillamanta jamuchkay

CHHIKA: ACHKHA, PISI, ANCHA, QHASI, ASTAWAN,

Achkha wawakuna kachkanku, pisi kanku, anchata paramun, qhasi urmani,

astawan t’antata apamuy

IMAYNA TIKRACHI SIMIPACHAMANTA

Kunan sumaqta inti k’anchamun

Q’aya qhatuman rinkichik

Chanta wasiman jamusaq

Minchha La Pazman ch’usasaq

Qayna p’achata rantirqani

Page 7: ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROSeduca.minedu.gob.bo/.../files/cont/esfm/esfm120-ct6y.pdf2020 Gramática quechua, Alfredo Quiroz Villarroel 2017 Diccionario quechua, Ministerio

Pawa apaykachay

Las estrategias que permiten desarrollar el proceso educativo.

PISI

ACHKHA

ARI, MANA, ICHAPIS, AJINACHU

Achkha wawakunachu kay lantipi kachkanku?

K………………………………………………………

Wawakuna mikhuchkankuchu?

K… ………………………………….……..

ESTRATEGIAS QUE PERMITEN DESARROLLAR EL

PROCESO EDUCATIVO

Estrategias de recuperación

de experiencias

Estrategias de

relacionamiento

comunitario

Estrategias de desarrollo de la

creatividad la expresión y la

producción

Ruk’awi Pukllaykunaqa kay yachakuy puriypi yachaykunata puquchinapaq imaymana

mitakunapq kayqa runa masita allinta t’ukurispa, jamut’arispa, yachachin kay

kawsayninchikpi

Page 8: ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROSeduca.minedu.gob.bo/.../files/cont/esfm/esfm120-ct6y.pdf2020 Gramática quechua, Alfredo Quiroz Villarroel 2017 Diccionario quechua, Ministerio

Estrategia de desarrollo de la creatividad rondas

Las rondas son también actividades lúdicas, que es un conjunto

de estrategias diseñadas para crear un ambiente de armonía dónde los estudiantes que

están inmersos en el proceso de aprendizaje, mediante el juego a través de actividades

divertidas y amenas en las que pueda incluirse contenidos, temas o mensajes del

currículo.

Kay pukllay yachachiy juk qutu pukllaykunamanta kachkan, allin kawsaspa yachana

wasipi, kusiywan,pukllaywan, yuyanchakunata willaykunata jukchakun yachachinapaq

TAKIY Chillwisitukuna piu piu ninku yarqhaywan kaptinku chiriwan kaptinku, Mama wallpitaqa saritata qaran sumaqta q’ipichan mana chirinanpaq

ATUQMANTA Manchay sumaq kayninta puriy jatun atuq purichkaptin. Atuq atuq imata ruwachkanki? -Churakuchkani p’achayta. Manchay sumaq kayninta puriy jatun atuq puñuchkaptin. Atuq atuq imata ruwachkanki? – -Ch’ulluyta churakuchkani. Manchay sumaq kayninta puriy Jatun atuq puñuchkaptin Atuq atuq imata ruwachkanki? -Ujut’ayta churakuchkani. Imapaq? Rispa mikhusunaypaq

El objetivo de este juego es fortalecer la expresión verbal y la motricidad gruesa para su buen desarrollo y crecimiento. Munaynin kay pukllaymanta allin rimananpaq ukhunta kallpachananpaq, allinta wiñananpaq

Page 9: ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROSeduca.minedu.gob.bo/.../files/cont/esfm/esfm120-ct6y.pdf2020 Gramática quechua, Alfredo Quiroz Villarroel 2017 Diccionario quechua, Ministerio

Los niños aprenden a partir del lenguaje que escuchan, es ahí que, cuanto más rico sea

el entorno lingüístico, más rico será el desarrollo del lenguaje. El proceso de apropiación

del lenguaje continúa a lo largo de los años escolares, así que esos años deben estar

llenos de las imágenes y el vocabulario excitante que ofrece la literatura para

niños. Entendemos la literatura como la construcción imaginaria de la vida y el

pensamiento en formas y estructuras de lenguaje, integrados en un conjunto de símbolos

que provocan una experiencia estética.

Wawakunaqa rimaqta qallunpi uyarispa, jinamanta astawan sumaq qallu apaykachay

astawan sumaq kanman. Chay karu puriy qallu apaykachanamanta yachakuqkunapaq,

lantikunawan, siq’ikunawan, t’iktuykunawan, simikunapis wawakunapaq qillqakamay

kawsaymanta umallikuy, yuyay qillqakamaymanta unanchakuna jina sumaq kawsayta

rikuchinanpaq

Se puede afirmar que el niño, desde muy pequeño, participa de la literatura como juego,

diversión o entretenimiento. Dentro de las primeras actividades espontáneas de

expresión oral y de lectura en el niño está el disfrute de los cuentos, este género literario

es el más utilizado por los docentes para enseñar a leer.

Ch’itiqa juch’uymanta pacha pukllaspa, kusikuspa, qillqakamay ruwaytaqa yachaqan,

rimayta jawariykunata kay ruk’awikunata, ñawirinanpaq yachachiq yachachinanpaq

apaykachan.

Rimaykunata ruwasun

Oraciones interrogativas kay tapuq rimaykunata kutichisun

Pitaq punkuta takamun?

K…………………………………………………………

Piman jampita apanki?

k………………………………………………………..

pimanta p’achata rantinki?

K. ……………………………………………………………

Pipaq papawkita rantinki?

K………………………………………………………………………

Pirayku llamk’anki?

K……………………………………………………………………..

Piwan qhatuman rinki?

Page 10: ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROSeduca.minedu.gob.bo/.../files/cont/esfm/esfm120-ct6y.pdf2020 Gramática quechua, Alfredo Quiroz Villarroel 2017 Diccionario quechua, Ministerio

K……………………………………………………………………..

BIBLIOGRAFÍA

2020 Gramática quechua, Alfredo Quiroz Villarroel

2017 Diccionario quechua, Ministerio de Educación IPLC, CENAQ

2012 Unidad de formación N°4 planificación curricular

Page 11: ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROSeduca.minedu.gob.bo/.../files/cont/esfm/esfm120-ct6y.pdf2020 Gramática quechua, Alfredo Quiroz Villarroel 2017 Diccionario quechua, Ministerio

PRODUCCIÓN LITERARIA CON ABORDAJE MORFOSINTÁCTICA DE LA LENGA

DICHOS, REFRANES Y ADJETIVOS

OBJETIVO HOLÍSTICO:

Fortalecemos los valores de respeto, solidaridad y responsabilidad, además los principios socio-comunitarios en los estudiantes de la ESFM “Eduardo Avaroa” mediante habilidades lingüísticas de la lengua originaria quechua, a partir de procesos investigativos en la recuperación de saberes, conocimientos y prácticas, oral y escrita de la lengua para fortalecer el plurilingüismo, además apoyar con acciones preventivas el plan de contingencia actual contra la pandemia.

METODOLOGÍA

Se aplicará una serie de estrategias dinámicas con en el proceso de aprendizaje-

enseñanza, de esa manera los estudiantes aprovechen a lo máximo los contenidos

priorizados y respondan con el objetivo trazado. Para este fin las sesiones virtuales serán

trabajadas con un documento de apoyo, video explicativo y diapositivas, y otras

estrategias y sea un encuentro de todos mediante plataforma para crear un ambiente de

confianza, y de aprendizaje de modo que el trabajo final y la evaluación no sean solo

individuales sino que establezca un aprendizaje colectivo.

Finalmente, se aplicará el uso de la lengua quechua en forma oral como escrita entodas

las actividades de los contenidos.

CONSIGNAS QUE DEBEN CUMPLIR LOS ESTUDIANTES

1. Después de haber leído el texto debes realizar tres refranes y tres dichos

2. Tienes que realizar oraciones, aplicando todos los adjetivos

3. Realiza oraciones llevando el verbo al final de la oración aplicando adverbios y

adjetivo.

4. Aplica los diferentes colores en oraciones

Page 12: ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROSeduca.minedu.gob.bo/.../files/cont/esfm/esfm120-ct6y.pdf2020 Gramática quechua, Alfredo Quiroz Villarroel 2017 Diccionario quechua, Ministerio

PRODUCCIÓN LITERARIA CON ABORDAJE MORFOSINTÁCTICA DE LA LENGUA

DICHOS REFRANES Y ADJETIVOS

Juk suwa waq suwata suwaptin, pachaq wata pampachay kapun

chiqnikunP’unchawpi mana manchachikuspa rirpupi qhawakuy, tutaqa mana, imaraykuchus nunakunapta, nunakunaqa rirputa chiqnikun

¿Qué es un dicho?

Los dichos retratan situaciones del día a día e imprimen consejos de la sabiduría popular.

Los dichos son expresiones que se aplica en el cotidiano vivir desde las

vivenciasancestrales de saberes y conocimientos transmitidos de manera oral de

generación ageneración

Un dicho o frase es un conjunto de palabras que se da al expresar algo que no coincide

con el sentido literal de las mismas. Pueden aparecer como sinónimos del modismo o la

locución adverbial.

¿Qué es un refrán?

Frase de origen popular repetida tradicionalmente de forma invariable, en la cual se

expresa un pensamiento moral, un consejo o una enseñanza; particularmente la que está

estructurada en verso y rima en asonancia o consonancia.

Un refrán es una frase o dicho de uso común que proviene de la sabiduría popular, que

encierra un consejo o una enseñanza y que transmite una manera de entender la vida.

Aunque de la mayoría se desconoce el autor, hay muchísimas frases literarias y bíblicas

que, con el tiempo, se han convertido en refranes. La temática es muy variada, y va desde

lo más elemental y básico, como el clima, el dinero o el campo, hasta

cuestiones trascendentales relacionadas con el destino, comportamientos morales, etc.

¿Qué diferencia existe entre dicho y refrán?

La diferencia entre el dicho y el refrán es que el dicho es una expresión popular que por

su uso común se va formalizando y un refrán es una expresión formada con una moraleja.

Hoy en día, a pesar de que el dicho y el refrán son usados como sinónimos aún se logran

distinguir las diferencias porque a pesar de hablar el mismo idioma, las tradiciones orales

van variando de región en región.

Page 13: ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROSeduca.minedu.gob.bo/.../files/cont/esfm/esfm120-ct6y.pdf2020 Gramática quechua, Alfredo Quiroz Villarroel 2017 Diccionario quechua, Ministerio

Los dichos retratan situaciones del día a día e imprimen consejos de la sabiduría popular.

El refrán es una frase que presenta en sentido figurado una moraleja. La moraleja es la

enseñanza que se extrae de una anécdota o historia. Un dicho se convierte en un

refráncuando se populariza usándose como un refrán popular.

La diferencia entre el dicho y el refrán es que el dicho es una expresión popular que por

su uso común se va formalizando y un refrán es una expresión formada con una moraleja.

El refrán es una frase que presenta en sentido figurado una moraleja. La moraleja es la

enseñanza que se extrae de una anécdota o historia.

La diferencia entre el dicho y el refrán es que el dicho es una expresión popular que por

su uso común se va formalizando y un refrán es una expresión formada con una moraleja.

Pichus sut’iyayta jatarin Apu tatanchik yanapan

Munayqa munaywan junt’akun

Mana parawan mana k’uychichaw kanchu

Atuq pataman wichariptin allin pata jallp’ata puquyninpi rin

Jawkaykuski killapi tukukapun uqhariy, chantapis, pallay puquyninchikmanta. qallarinanpaq ch’uñuchay, chantapis qhawanapaq musuq tarpuykunata

Page 14: ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROSeduca.minedu.gob.bo/.../files/cont/esfm/esfm120-ct6y.pdf2020 Gramática quechua, Alfredo Quiroz Villarroel 2017 Diccionario quechua, Ministerio

ADJETIVO/ SUTILLI

¿Qué es el adjetivo?

Es la palabra que se antepone al sustantivo para calificarlo o determinarlo, En quechua el

adjetivo es determinación invariable.

Puka llikmp’i: pachamamaman ninayan, jamut’ayman

willapi llimp’i: Suyuman kawsayninchikman, runa masip mirayninman, allin

kawsayman

Q’illu llimp’i, kallpaman, pacha mamaman, kamachiykunaman ayllup

yanapayninman

yuraq llimp’i: yuyaykuna jamut’aykuna, makiwan llamk’ay, kawsaykamay,

ruwapayay.

Q’umir llimp’i: puquykunaman qullqiman, pampaman, mallkikunman, uywakunman.

Anqas llimp’i: janaq pachaman, pachamaman kawsayninchikman.

PUKA

Q’ILLU

Q’UMIR

Verde

anqas

kulli

puka

willapi

Q’illu

yuraq

Sumaq wiphala

Jatun wiphala

Musuq wiphala

Page 15: ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROSeduca.minedu.gob.bo/.../files/cont/esfm/esfm120-ct6y.pdf2020 Gramática quechua, Alfredo Quiroz Villarroel 2017 Diccionario quechua, Ministerio

Kulli llimp’i: yuyay kallpa, ayllup atiynin allin kawsaynin.

BOLIVIA SUYUNCHIK

RIMAYKUNATA RUWASUN

Manchay jatun suyunchik

k’uchi warmi wasita k’uchunchan

ch’uya yakuta upyanki

Puka llawarninchik

Q’illu p’achata rantukusqa

SUMAQ SUYU

JATUN SUYU K’ACHA

SUYU

QHAPAQ SUYU

Page 16: ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROSeduca.minedu.gob.bo/.../files/cont/esfm/esfm120-ct6y.pdf2020 Gramática quechua, Alfredo Quiroz Villarroel 2017 Diccionario quechua, Ministerio

Yuraq willmamanta p’itani

Q’umir llimp’i kuka

Kulli jak’uta rantini

KUNAN SUTIRANTIKUNAWAN RIMAYKUNATA RUWASUN, KASTILLASIMIMAN

TIKRANKICHIK

Ñuqa puka llimp’i p’achata t’aqsani

Qam sumaq mikhunata wayk’unki

Pay ukhu qhuyapi llamk’an

Ñuqanchik quchapampaman ch’usanchik

Ñuqayku wasi ukhupi qhipakuyku

Qamkuna musuq p’achata rantinkichik

Paykuna musuq wiphalata apankichik

Page 17: ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIÓN DE MAESTROSeduca.minedu.gob.bo/.../files/cont/esfm/esfm120-ct6y.pdf2020 Gramática quechua, Alfredo Quiroz Villarroel 2017 Diccionario quechua, Ministerio

BIBLIOGRAFÍA

2000 Gramática quechua. Alfredo Quiroz Villarroel

2017 Diccionario quechua Ministerio de Educación, IPELC, CENAQ

2012 Unidad de formación N° 4 Planificación curricular

Símbolos andinos LA WIPHALA