el-Gazali

Ehli Iin el-Maznunu Bihi ld Gayri Ehlihi

aratrma

Aratrma Yaynlan: 30

Dizgi, kapak: Ankara Dizgi Evi Bask, cilt, kapak basks: zkan Matbaaclk Birinci basm: Mays 2005

ISBN: 975 - 6788 - 30 -5

Aratrma Yaynlan. stabul Cad. stanbul ars 48/81 skitler/Ankara Tel/faks: {0312) 341 06 90

Ehli in el-Maznunu Bihi a Gayri Ehlihi

el-Gaza.Ii

eviii Yard. Do. Dr. Muanmer Esen

Arabnna Yaynlan Ankara 2005

NDEKLER

NSZ .. . . . ....... . ... .. . o o o oo o o o oooooo o o o o o o o oo o o o o oooo o o oooooooooo oooooo o o o o o oo o7

Kitap Hak1onda .... o ...... . .. .. o ........... o .. o ................... . ........... ...... . 1 1 Gazali'nin Biyografisi . ... .. . . . . .......... 0 ..... 00 ...................... 00 ........ 13 Eserleri ........ o o o o o o. 00 . ........ . .......... .............. o ...................... 25 Gaziili'nin Mukaddimesi .... ........... ... oo ................ . . .. ...... oo ........ 27

. RUBBYYET BiLGiSi .................. .............. ...... . ... . ..... ....... . 29 A. Allah'n Gnleri/Zaman ....... ........................ . .......... . ..... . . . . 29 B. rtika (Ykselme, Gelime/Evim) .......... . . . .......... ............... 30 C. Rzk Takdir Edilmi ve Garantilidir .. . ... .. .. . ....... ................ 31 D. Rya ............ ............ . .. . ........................... 0 .. ... .. ................. 33 E. Viihid-Ahad Fark .. .............. ......... . . . . ........ ....... ......... 00 ....... 41 F. Tevhid ve Sfatlar Meselesi .... oo oo ................. .. ................... .. 44 G. Teklif ......... ......... . . .............. 00 ............. ............ ..... ........ .... .. 49 H. Allah'a man . . oo ........ . . . ..................... oo ... ooooooo oo .................. 59 I. Tevald ve Tevelld/YaraW ........... ..... . ......... .. . . .......... .. .... 62 i. Mbdeat ve Mahlkat .................. .. 0 0 .. . ............. . . . . . . . .... 00 ..... 65

II. :M:ELEKlERN BitMEK: ... o . . . . . . ......... . ........ . . oo . . .... o o o o ...... oo ... 68 A. Melekler, Cinler ve eytanlar ............................... . ........ .... 69 B. Mizalar . .. oo ................. oo ...... oo ... oo ............. . . . ...... ................. 71

III. MUCizELER VE HAKiKAlLARI ............. . . ......................... 75 A. Mucizeler ve Peygamberlerin Halleri . 00 ........... .......... ......... . 75

. Hissi Mucizeler 0 0 ................ 00 . . . . . . ........ 00 . ..... ............ ........ 75 2. Akl i Mucizeler . .. o ... 00 ... 00 .. 00 ........... 00 .... . . . . . o .... . 00 . . ...... .. ...... 76 3. Hayiili Mucizeler . . 00"' . . . . . . . ... oo 0 0 .. .... 0 0 . . .. oo ..... . ... OOoo o o . oo ..... 77

B. Peygamberlerin efaali .... 00 0 0 .. . . . . . 00 . . 00 00 00 0 0 . . . . .... 00 . . . . 00 ..... 00 00 78

N. LM SONRASI HALLERO ........ o o o o ...... .................... . ......... 8l A. Kabir Hayat ve Dirili .. ........ o o ................... oo . . . . . . oo: ..... . ........ 8I B. Kyamet .. . .. 0 0 ......... .................................... ........................ 83

6 Ehli in

C. Ruhun Bedene Tekrar Dnmesi ve Har ............................ 86 D. rty (Perde) Kaldnp Hakikatleri Aa kanna

(Kegll'I-Gtd1/Mizan . . ........ ..... .............. ........... . . . . . . ............ 91 E. Hesap . . ..... ............ .. .. . . . ................ . . . . . . . . . . . . ........ .................. 93 F. Srat . ............. . . ...................... .......... ................ .................. 93 G. CennetLezzetleri (Hazlar) ....... ......... ....... . . ....................... 97

. Hissi Olanlar . . . . ... . . . . . . . . . . ......... . . . . . . ...................... .. . . . . . . . . . . 97 2. Hayali Olanlar ..... ......... .................................................. 98 3. Akli Olanlar ..... ........ ....... . . . . ...... .. . . . . . . . . . .............. . . .... . . . 100

H. Kabir Ziyareti ve efaat .................................................. 102 a. Birinci Taraf: stimddt Yani Yardm isteme .... .. . . . . . ....... 102 b. kinci Cihet: mdat/efaat.. .......................................... 105

SONSZ . . . ....................... .. . ................................ . . . . . . ........... 109

NSZ

Gaza.Ii'nin el-Maznnu bihi 'ald gayri Ehlihi adl tercmesini yaptmz bu eser, el-Maznnu'l-Kebir adyla bilinmektedir. Bir de onun el-Mazni.nu bihi 'ald Ehlihi adl bir eseri vardr ki, ona da el-Mazni.nu's-Sair rlenmitir. Nitekim Gazali, tercmesini yaptnuz bu Mazni.n'unda, dier bir Maznn (el-Mazni.nu's-Sair) yazacandan da bahsetmektedir.

Eserin zellikle baz blmlerinde yer alan bir ksm ifadelerden dolay bu risa.Ienin Gazilli'ye ait olup olmad zerinde baz kukular sz konusu edilmi ise de2 eserin geneline bakldnda bu yaptn ve onda geen ifadelerin Gazali'ye ait olduu olduka muhtemeldir. Nitekim Gaza.Ii'nin baz ifadeleri de bunu dorular niteliktedir.3

Gaza.Ii'nin daha nceki dnemlerinde yazd eserlerle onun zellikle inzivaya ekildii dnemde yazd eserler arasnda zaten farkllklar sz konusudur. Nitekim Gaza.Ii, hyd 'Ulmi'dDin ile, yine bu dnemde yazd birok eserin iinde yer alan elMaznnu bihi 'ald gayr-i Ehlihi adl bu risa.Ieyi de bu inziva dneminde yazdndan, onun dncelerinde daha ncekilerinden farkl birtakm zellikler bulunmas tabildir. Nitekim tercmesiniyaptmz bu eserin ''sonsz" ksmnda, bu eserin de, baz konularda hyd 'da geenler hari, daha nceki hibir kitabn-

Bkz. Gazali, Eb Hamid Muhammed b. Muhammed, e!-Maznm bihi 'ald Gayri Ehlih [ner. Riyad Mustafa Abdullah). Daru'I-Hikme, Dmek 1986, s. 129.

2 El-Maznn bihi 'ald gayri E/lihi ad) bu rlsale etrafndaki. tartmalarla ilgili bkz. Maurice Bouyges, Essal de Chronologe des oeuvres de ai-Ghazali (Algazel], Beyrut 959. Ayrca Gazali'nin eserlerinin kendisine nispeti ile ilglli deerlendirme ;almalan iin bkz. T.D.V. slam Ansiklopedi. istanbul 1996, XIll/524.

3 Bkz. Gaa:n. Eb Hamid, Ceuahiru'!-Kir'an. Beyrut 1981. s. 25.

8 Ehli in

da yer vermedii konulara deindiini bizzat Gazali'nin kendisi sylemektedir.

yle anlalyor ki Gazali, yaamnn ilk dnemlerinde olandan farkl olarak son dnemlerinde, daha nce bizzat kendisinin de eletirdii batini-iraki dnce akmlannn etkisinde kalmtr. Zaten Gazali'nin olduka uzun sren inziva dneminden sonra yeniden eitim-retime dnd ikinci hocalk dneminde yazd anlalan el-Munkzu mine'd-Dalcil adl eserinde, kendi yaad uzlet dneminin muhasebesini uzun uzadya yapmakta; kelam, felsefe, mantk, tabii bilimler, tasavvuf vs. ile bu bilimlerle megul olanlann durumuyla ilgili dncelerini aktarmaktadr.4

Birok basks yaplan bu eserin Riyad Mustafa Abdullah nerini (Dmek 1986) esas alarak Trke evirisini yaptmz bu eserin, daha nce farkl bir basksndan yaplm olan evirisine sonradan muttali oldum. 5 Ancak o eviride benim yaptm bu eviride bulunmayan ve tefsir mahiyetinde olduunu zannettiim birtakm fazladan cmleler bulunmaktadr. Bunun yannda her iki eviri de, muhtemelen biraz da farkl basklar ele alndndan olacak, kendine zg yaplar iemiektedir.

Bu eserde geen birok felsefi, kelami, tasavvufi ve hatta batini-iraki mahiyetteki pek ok kavram ve ifadenin Trk'ye aktanlmasnda zorluk bulunduu ehlinin malumudur. Bu nedenle btn titizliimize ramen, Trke'ye aktarma bakmndan baz eksik deerlendirmelerin olabilecei gzden uzak tutulmarmtr. Ancak yine de Gaza.Ji'nin bu risaledeki-meramn ortaya kayabildiimiz kanaatindeyim.

Burada aynca una da deinmemiz gerekir ki, Riyad Mustafa Abdullah'n bir Giri'le beraber yayma hazrlam olduu bu eserin baz yerlerinde, bask hatas olduunu sandmz baz

4 Bkz. Gazali, Eb Harnid, el-Munlczu mine'd-Dalal, (ev. Hilmi Gng-. Ankara 1960.

5 Bkz. Gaza.Ii, ki Maznin, (ev. D. Sabt nil), ..F.V. Yayru, zmir 1988.

nsz 9

hatalar sz konusuydu. Zaten ad geen zat da ele alp tahkikini yapmaya altg nshann, eski yazmalann birounda bulunan zorluklar ierdiglni ifade ettii gibi, metinde anlalmas zor ve kapal ifadelerin yer aldn da belirtmektedir.6 Bu nedenle de byle bir eseri Trke'ye kazandrmak kolay olmamtr.

Bu eseri Trke'ye aktarrken, yayma hazrlayan kiinin (Riyad Mustafa Abdullah}, zellikle Giri'te olmak zere, baz dipnotlarda geen ok az saydaki baz ifadelerin aktarmay gereksiz bulduk. Ayn ey, Gazali'nin metninde sz konusu degildir. Gazali'ye ait metinde eksiklik ya da fazlalk olup olmadg ise, tamamen ayr bir almann konusudur.

Kitab neredenin dipnotianna ilaveten baz dipnotlar eklemeyi, bu suretle Gazali'nin aktardg grler zerine, onlar teyid balamnda baz aklamalarda bulunmay da ihmal etmemeye altk. Bunun yannda, zellikle imdat, istlmdat ve efaat gibi baz konular bata olmak zere, onun baz konulardaki dncelerini ise dipnotlar yoluyla, ksa da olsa eletiriye tabi tutmaya altk. Bil arada una da deginmek gerekir ki Gazali, dier birok eserinde olduu gibi, bu eserinde de olduka zayf ve hatta uydurma hadisler kullanmaktadr. Bunun da gz nnde tutularak bu eserden faydalarma yoluna gidilmesi, phesiz yararl olacaktr.

Metinde geen birok ifadenin, gerek bilimsel akl ve gerekse slam inanc asndan tartma gtrecei ak olmakla beraber Gazi'nin bu eseri; Allah, melekler, peygamberler, mucizeler, lm sonras hayat vs. ilgili olduka nemli felsefi-kelami konulan iermesi ve Gazali'nin, bu konulan, eserinde kendine zg bir sylem ve nefis bir anlatmla okuyucuya aktarmas bakmndan olduka nemlidir.

Eserin faydal olmas dileiyle Yce Allah'tan baar ve mafiret dileriz.

Muammer Esen

6 Bkz. Gazalt e!-Mazrfnu bihi aa Gayri Ehlih( Dmek 1986. s. 8.

Kitap Haklanda

Bu kitap, Hccet'l-sHim mam Gazilli'nin tasnif ettii en etkileyici, gzel ve harika kitaplarndan biri kabul edilir. Kitabna el-Maznunu bihi 'ala gayr-i Ehlihi adn vermitir. Bu yaptn, hici 488-499 taihleri arasndaki dnemde yaam olduu halvete ekildii dnemde yazmtr. mam Gazilll, yazd bu eseri, kardei Ahmed el-Gazali'ye ithaf etmitir. Kitap ilk olarak hici 1303 ylnda ahire'de baslmtr. 1309 ylnda kitap, Giyhini'nin el-nsdnu'l-Kdmil'inin bir hamii olarak tekrar baslrntr. Bu kitabn basklan, 1328, 1 368, 1949 (m.) y':llannn her birinde yenilenmitir.

bn Teymiye, Nakzu'l-Mantk adl eserinde, bu kitaba iddetle kar kp itiraz etmitir. Onun en has arkadalarndan Ebbekir bnu'l-Arabl de ona iddetle kar km ve: 'eyhimiz Eb Hamid, flozoflann batnma (iine) girdi; sonra onlann iinden kmak istedi, ancak buna gc yetmedi!" demitir. Ona zel bir ekilde yer ayrd bir kitapta Eb Abdullah el-Mazeni, Gazali'ye cevap vermitir. bn Teyniye'nin zikrettiine gre ise birok alim, bu kitabn Gazali'ye ait olduunu inkar etmitir. Ne var ki bu inkarlar, onu savunann durumuna benzer tarzda olmutur. Bu illimlerden biri, "'Maznun'un Gazall'ye ait olmasndan Allah'a snnm!" diyen bnu's Salah'tr. Her halkarda alimierin birou da kitabn ona ait olduunu teyid etmektedir.

Eb Hamid el-GazaH'nin hayatndan ksa bir zetten sonra, kitabn ieriinden ifayap olmak iin birlikte kitaba giri yapacaz. B.u kitabn bir nshas nme geldiinde onun satrlarn bitiik, kadim (eski} yazmalarn dzensizlii gibi, dzensiz buldum. Gzden geirip tashih etmek suretiyle kusurlan:dan temizlemeye zen gsterip, bazen kapal grnen ondaki anlal-

12 Ehli in

mazlan aklamak iin kendi kendime sz verdim. Ayn zamanda kitapta geen ayetlerin, Kur'an- Kerim'deki srelerden yerlerinin tesbitini amaladm. Bu arada hadis-i eritlerin shhatini de aratnp zay.f ve sahih olann gsterdim. Kitabn iinde geen tasavvufa ait kelimelerin (kavramlarn) ve onlarn meramlann idrak edemeyenler iin mphem (anlam kapal) ve gizemli grnenierin anlamlarn akladm. Son olarak mam Gazali'nin ksa bir biyografisini verip orada onun, mslman bilginler arasndaki eref, ilim, konum ve derecesini akladm.

Bu nefis kitab, yeni bir elbise iinde yeniden ortaya karm olmam bana yeter ... Bu kitap nedeniyle Mevla'dan hidayet ve faydalanma niyaz ediyorum.

Riyad

Gazaii'nin Biyograftsi

Tam ad: Zeynuddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Gazili,7 et-TsiB'dir. Soylu bir afi-E'fui-sfi bir fakihtir. Eb Hcimict9 adyla ve Huccetu'l-slcim10 lakabyla maruftur. Eb Hamid el-Gazili, 450/1059 ylnda Horasan'nll Tusl2 ehirlerinden biri olan Tabaran'da,3 lkelerin ve halklannn g-

7 Yn einne sanatna (iplikllik) nispet!e "Gazzali" denmltir. Tus'un kylerinden "Gazale" diye lsimlendlrllen bir kye nispetle byle dendii de sylenmitir. (Yn eiren anlamnda Gazzc'li, Gaziile'ye nispet!e ise Gazdli, denir.)

8 Tus ehline nispetle '1.si" denmitlr. [Tsi. Tus'lu demektir.) 9 ocuu Hiimid'e nispetle "Eb Hiimid" (=Hamid'ln babas) denrnitlr. Ne var ki

Hiimld, kkken vefat etmitir. mam Gaziili, gelide sadeec kz evlatlar brakmtr.

o "Hccetu'I-sliin" (dendi): nk o, felscfeye hcum etmi ve onu Incelemeye tabi tutarak eletirel olarak ele alp ilemitir. O. felsefeye, delin bir alma ve kararl bir aratrmaya dayanarak sert bir ekilde saldrmtr. Felsefeyi, sulanan konumda yer almaya ve temsilcUeini de onu savunan bir pozisyonda yer tutmaya mecbur etUJitlr. Bu, din ve felsefenin yeri ve konumu hakknda byk bir gelime meydana getirmitir. Gerekte Gaiili, bo mcadele ve mniikaalara inanmyordu. O, bir Umin bozukluunu ortaya koymaya alan bilinin, muhakkak surette o Ilmin sonuna kadar varmas gerektiine kesin bir inanla Inanyordu. Gaziili, bu esas zerine, felsefenin hakikat ve derinliklerin bilip tanmak iin felsefe renimi iin ok alp abalamtr. Hatta o, felsefi tlimlerin en son snnna kadar onlar hakknda bilgi sahibi olmutur. Bylece engeli ortadan kaldm, Malciisdu'l-Felasife (Fllozoflann Maksatlani adl kitabn telif etme iine koyulmu ve felsefeyi, felsefecilelin onu en gzel surette sunmalanna benzer eklide sunmutur. Daha sonra felsefe ve filozoflara kar fiili hcuma balam ve ikinci kitab olan Teh..futu'l-Feldsife (Fllozoflann Tutarszl) adl kitabnda onlan eletirmitir.

Horasan, byk bir blgenin ad olup Asya lkelerinden eski bir lkedir. !{uzey dousunda Arnuderya nehri, gneyinde Hindlku Dalan, batsnda ise ran yer alr. .

12 Tus, Horasan'n ehirlerinden bir ehir olup imam Rza ve Harun Reid'in kabri de oradadr. imam Rza'nn mezan lle Firdevsi'nin kabrinn dousuna doru. halen, Hccetu'I-slam Eb Hamid Gazali'in kabri bulunmaktadr.

13 Tabann, Horasan'da bulunan Tus'a bal ehirlerdendir. Tus, Horasan'da, Niabur'dan sonraki ikinci (bUyk) ehlrdi.

14 El1li Iin

ven ve huzurunu yok edip kasp kavuran siyasi-dini ftnelerin olduu bir dnemde domutur.

Eb Hamid Gazali'nin bu sava alanndan uzak durmas olanakl deildi. Gerekte o, o dnemde ortaya kan dini ve siyasi anlamazlklara adalk etmi, o dnemde yaamt. O olaylan tarih kitaplan ayrntl bir ekilde aktarmaktadr.

mam Gazali, afii mezhebini benimseyen Tus ehrinden doup geliti. Kendisine bal nizamiye medreseleri (niversiteleri)nin sahibi olan Nizamlmlkl4 ile iliki kurdu. Bu medreseler, afii-E'fui mezhebinin baarl olmasna yardmc olmak amacyla kurulmutu. E'ariyye mezhebi, Ebu'I-Hasan elE'ari'ye 15 nispet edilmitir. Tarihi bilgin bn Asakir, a E'ari'nin Snniliini savunmak amacyla telif ettii ve UTebyinu Kezibi'l-Miljterifund Nsibe ilt. Ebi'l-Hasan el-E't.rf' adn verdii bir kitab bize miras brakmtr. Bunun gibi, mam Bakliani

4 Nizamlmlk'n tam ad: el-Hasan b. Ali shak et'Isi (Eb All)'dir. 'Kvamuddin' ve 'Nizamlmlk' unvan ile tannr. Kararl-saduyulu. himmeti yce bir vezirdi. Asl, Tus nahiyelerindendir. 408/ 1018 ylnda domutur. Sultan Alparslan'la bir araya gelmi ve Alparslan onu kendine vezir yapmtr. yi bir ynetim uygulamtr. Alparslan'n vezlrlllnde lO sene kalmtr. Nihavend yaknlarnda bir Deylemi'nin slkastna uramtr (485/1092). Cenazesi, lsfahan'da defnedilmitlr. Nizarniye medreseleri ona nispet edilir.

15 E'arfnin tam ad: All b. isma.!l b. lshak'tr. Ebu'I-Hasan el-E'ari, bfr salabc (Eb Msa el-E'ari: Abdullah b. Kays (hicretten nce 2'-44))'nin soyundan gelmektedir. E'ariyye mezhebinin kurucusudur. Mctehid mtekellim (ke lamc) imamlardan blrtydi. 260/874 ylnda Basra'da domutur. Daha nce leri Mu'tezlle mezhebinden idi. Onlann nderlerindendl. Daha sonra Mu'tezile mezhebinden ayrlp onlara kar muhalefetini yksek sesle dile getirmitir. 324/936 ylnda Badat'ta vefat etmitir. Ya7..d eserler yaklak yz civarndadr.

G bn Asakir'In tam ad: Ebu'l-l{asm All b. el-Hasan b. Hibetullah b. Abdiilah b. elHuseyn'dir. 'bn Asakir' diye mehur olup 'Sgatu'd-Din' lakabn almtr. Dneminde am (Suriye ve havalis!)'n bii" muhadd!s! ve afii fakihlerinln nde gelenlerindend!. Hadis ona baskn ktndan onunla hrct kazanmtr. 499/ 1105 ylnn Muharrem aynda dog;mu ve 21 Recep 571/1176 ylnda. Pazartesi gecesi vefat etmitir. am (Dmek)'da bulunan Babu's-Sagir kabristannda. babasnn yanna defnedilmitlr. Sultan Selahattin Eyybi, cenaze namaznda hazr bulunmutur.

Gazali'nin Biyografisi 15

el-Basril7 ve 'mamu'l-Harameyn' [iki kutsal ehir (Mekke ve Medine)in imam] lakabyla maruf Ebu'l-Ma'aH el-Cveyni18 de eserler brakmtr. Cveyni, mam Eb Hfunid Gazilli'nin bir hocasyd.

mam Gazali dneminde slam alemi'ne gelince, onun etrafnda, onun zddna dokunmakta olan olduka fazla tezgah (entrika) kurulmaktayd. Onlan taih kitaplan yazmaktadr.

Btn bunlara ramen mam Gazilli, birok lkeyi dolat. Badat, am (Suriye ve havalisi), Hicaz ve Kuds'te ikamet etti. Msr'a gittii sylenilmitir. Bylece onun kltr, ann bilgilerinin genilii ruspetince byyp genilemi ve zenginlemitir. Daha sonra o. eitli ilim ve manfet dallannda stn ve tannan biri olmutur.

stad Muhammed Mustafa el-Menii, 19 stad Ferid er-Rufa.i'in20 Gazali'den bahseden kitabna yazd mukaddimesinde yle der:

17 Baklhiri'nin tam ad: cl-Kad Muhammed b. et-Tayyib b. Muhammed b. Ca'fer (Ebbekir]'dlr. Kelam iilimlerinin byl:lerindendlr. E'ariyye mezhebinde riyaset. (E'ai'den sonra] ona gelmitir. 338/950 ylnda Basra'da dogmutur. Bagdat'a yerlemitir. lstinbt.t (alp dnmek suretiyle bir eyi (hkm vs.) meydana kannakl Iyi; cevab seriydi. Adududdevle, onu kendi yerine Rum kralna (Bizans imparatoru) bir eli olarak gndermitir. Orada kraln huzurunda, Hristiyan bilglnlerle tartmalarda bulunmutur. Eserietinden bazlan unlardr: 1) 'crizu'I-Kur'dn, 2) el-lnsdf, 3) Delcdilc'l-Kelm, 4) Hiddyet'lM1ridin, 5) el-Beydn 'ani'l-Fcrk beyne'l-M'cize ve'IKerdne. 6) Keu &rdri'l Btitniyye, 7) et-Temhid f'rReddi 'ale'I-Mlhide ve'lMattle ve'I-Havdric ve'l M'tezile. 403/1013 ylmda Badat'ta vefat etmitir.

18 imamu'I-Harameyn'in tam ad: Abdulmellk b. Abdiilah b. Ysuf b. Muhammed ei-Cuveyni (Ebu'l-Ma'ali. Rknddinl'dir. Unvan, mamu'I-Harameyn'dlr. Muteahllrin dneminin en byk bilginleindendir. imam afii (r.a) laraftarlanndandr. Niabur nahlyeleinden olan Cuveyn'de, 419/1028 ylnda domutur. Bagdat'a, daha sonra Mekke'ye gitti, yle ki orada drt sene Kibe civannda kald. Medine'ye gidip orada fetva verdi, ders okuttu. Sonra Niabur'a geli dnd. Nizimlmlk. orada. onun iin bir Nizilmiye Medresesi ina ettirdi. Derslerine byk allmler geliyordu. Birok eseri vardr. Bazlan Wllardr: 1) afii fkhmda yazlm 'Nihdyet'l-Mat!abfiDlrdyeti'l-Mezhep' (12 Mcelled). 2) Uslu'd-Din'de 'e-amil', 3) elrdd. 478/1085 ylnda vefat etmitir.

19 Muhammed b. Mustafa b. Muhammed b. Abdi'I-Mun'm el-Meragi, Msrl bir aratrmac olup tecdid ve slah hareketi davetileindendlr. Ayn zamanda Ez-

16 Ehliin

"Alimlein acilan zikredildii zaman dnce, onlann deiik ilim ve maaifbranlanndan synlp ykseldikleri noktaya ynelir. Ve mesela bn Sina21 ve Farabi22'nin ad anld zaman , s-

her niversitesi eyhliinin Idaresini stlenenlerdendlr. 1298/1881 ylnda domu, 1364/1945 ylnda ise vefat etmitir.

20 Ahmed Ferid er-Rufai, edebiyat ve tarihle itigal eden Msrl yazarlardandr. Kahire Edebiyat Fakltesi'nden mezun olmutur. "Mieyyed" gazetesinde yazlar (makaleler) yazm ve basn yayn mdr olarak tayin edilmitir. Edebiyat ve tarthle Ilgili bitok telif eseri vardr. Msr hkmeti onu, baz nemli ilerle grevlendirmitir. 1376/1956 ylnda Kahire'de vefat etmitir.

21 bn Sina: Tam ad: Hseyin b. Abctillah b. Sina [Eb Ali/ereflmlk/el-Feylesf er-Reis (Rels fllozoOJdir. Tp'ta yazlm eserlerin sahibidir. Denildi ki: Tp yoktu, Bokrat (Hlpokrat} onu lcat etti: lyd. Calins (Galenos) onu diriltti: daguukt, Razi (Ebbekir) onu bir araya toplad: ekstkti, bn Sina onu tamamlad. Mantk. tabiiyyat ve Uiihiyyat alannda eserler yazd. Aslen Belhlidir. Buhara kylerindenAhene'de 370/980 ylnda domutur. ocukluunu Buhara'da geirdi ve orada renim grd. lkeleri dolap bilg!nlerle tartt. Daha sonra hreti byyp geniledi. Hemedan'da vezlrlie atand ... Orann asiteri ona kar ayaktarup evini gasbettiler. Bir mddet saklarup gizlendi. Sonra lkeyi terkedip Jsfahan'a gitti. Eserlerinin ounu orada yazd. Son gnlerinde Hemedan'a gei dnd. Dn yolunda hastatand ve 428/1037 ylnda Hemedan'da vefat etti. bn Kayym ei-Cevziyye onunla ilgili unu sylemitir: "bn sna. bizzat kendisi blldlrdii gibi, o ve babas. Batnilerin Karamlta ('Gulii.t-i ia) kolundan Haklm'in davetine uyanlardandr. bn Teymiye Ise onun hakknda: "bn Sina, ild hiyat, nbuuet (peygamberlik), medd (ahiret) ve eriat alanlarnda selefinin sylemedii ve akllarnn eriemedil ve lllmlein ulamad birok ey hakionda konumutur." demitir. Eserlerinden en nls, eiKdnrjl'tTb (ksa adyla 'Kanun')dur. Tp Ilminde ona olan gven srm ve al b. asr fonksiyonunu cra etmitir. Batllar onu (Kanun) kendi dillerine evirmi ve onu niversitelerinde ders olarak retmilerdir. Onlar katnda onun bariz ve stn bir yeri vardr.

22 Farabi: Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzlug (Eb Nasr el- Farabi)dtr. kinet muallim (eiMallim esSdnij diye nldr. Mslman fllozoflann en byklerindendir; Trk aslldr. 260/874 ylnda Ceyhun nehri zerindeki Faral'da domutur. ocukluk dnemlndeyken Badat'a gtt. Orada byyp geliti ve kitaplarnn ounu orada telif etti. Msr ve am (Surtye ve havasl)'a gitti. Harndiini hkmdan Seyfuddevle lle bir araya geldi. 339/950 ylnda am (Dmek)'da vefat etmitir. Yunanca lle kendi dneminde bilinen ark (Dou) dillerinin ounu iyi konuuyorrlu (biliyordu). Ayn zamanda mslki alet Kanun'u onun va'zettli sylenir. Muhtemelen o, o aleti ranllardan alm ve gelitirmitlr. "lk Muallim" (eiMuallimu'leuueO Aristo'nun eserlerini erheltiinden, "ikinci muallim" (eiMuallimu'sSini) diye tannmtr. Zihid bir insand. Kendiyle babaa kalmaya eillmliydi. Eserlerinden biri olan "eiFuss", Almanca'ya tercme edilmitir. Mebddi' Ara-i Ehli'lMedine elFadla (ei-Medinetu'I-Fadla) ve esSiydsetu'IMedeniyye, onun dier nemli iki eseridir. Yazd eserler yaklak yze ulamtr.

Gazali'nin Biyograflsi 17

Iim filozoflanndan birtakm byk filozoflar akla gelir. bn Arabi23'nin ad anld zaman, tasavvufta nemli birtakm grlerin sahibi zahid, sekin ve sfi bir adam akla gelir. Ayn ekilde Buhari,24 Mslim25 ve Ahmed (b. HanbeJ)26'in ad anldnda ise

23 bn Arabi: Muhammed b. Muhammed b. All b. Muhammed (bn Arabi, Ebbekir el-Hatemi et-Tru el-Endelsi), "Muhyiddin b. Arabi" adyla, "eyhu'l-Ekber" unvanyla tannr. Her ilirnde mtekellim imamlardan bir illozoftur. 560/1165 ylnda Mursiya (Murcia)'da domutur. ilim yolculuu iin, ibUiye (Sevllla), Rumeli (Anadolu). Irak, Hicaz ve Msr'a gitmitir. Msrllar ondan sadr olan bir sznden dolay onu yeip Adil kraldan onun ban .Istediler. Bunun zeline hapse atld. Sonra All b. Fethu'lBeccai, bn Arabi'yl kurtarmak Iin alt. Sonunda am'a gidip orada yerleip ikamet etti. 638/1240 ylnda am'da vefat etti. 400'e yakn eseri olduu sylenmektedir.

24 Buhari: Muhammed b. ismaU b. brahlm b. elMuire el-Buhai {Eb Abdillah, Hibru'I-shim, ei-Hafz li Hadisi Reslillah). 194/81 ylnda Buhara'da domutur. Yetim bir ocuk olarak byrntr. Talebu'lhadis iin, ocukluun da, 210/825 ylnda uzun bir yolculua km; Horasan, Irak, Hicaz, Msr ve am {Suriye ve havallsi)'a gitmitir. Yaklak bin civarnda eyhten hadis !itmitir. Bylece 600 bin civannda hadis toplamtr. Sahih'ine onlardan rivayetine emin olduklann seip almtr. Buhari, buna benzer bir kitab slam'da Ilk vaz'eden kii kabul edilir. Buhara'da yerleip karnet etmitir. Bu arada bir cemaat ona kar gizlice anlap onu birtakm do olmayan aslsz sulama larla sularulardr. Bunun zerine Buhari, Semenkant'n kylerinden Haretnik'e (Hartenk) srlmtr. 256/870 ylnda orada vefat etmitir. Onun kitab (Sahih), hadiste gvenilir alt ltitab (Ktb's-Sitte)n en gveniliri kabul edi lir. Ktb'sSte unlardr: I) Sahihu'IBhari, 2) Sahihu'lMslim, 3) Sreni Ebi Ddvud. 4) Snen'tTfnniz 5) Snenu lbn Mdce ve 6) Srenu'nNes.i.

25 Mslim: Mslim b. el-Haccac b. Msllm el-Kueyri en-Nisabri (Ebu'lHasan). Muhaddis Imamlardan olup haf.zdr. 204/820 ylnda Niabur'da domutur. Hicaz, Msr. am ve Irak'a hadis yolculuu iin gitmitir. 261/875 ylnda NI abur'un dnda bir yerde (Nasrabad) vefat etmitir. En mehur kitab 'Sahih i Mslim'de, 12 bin hadisi cernetrnitir. O. hadiste, Ehl-1 Srnet'e gre gvenilir Iki Sahih'ten blrldir.

26 Ahmed b. Hanbel: Ahmed b. Hanbel (Eb Abdiilah eeybaru el-Vaili), Hanbeli mezhebinin imam olup, mctehld imamlardan birldir. Aslen Mervlidlr. Babas, Serahs'n valisiydi. 164/780 ylnda Badat'ta domutur. ilim yolun da Kfe, Basra, Mekke, Medlne, Yemen, am, Marib (Fas, Kuzey Afrika), Cezayir, ran ve Horasan'a yolculuk yapmtr. Msned'i tasnif etmitir. Kitap, 30 bin hadisi toplamtr. O dnemde, Me'mun katnda Mu'tezile'nin gc kuvvetlenmi ve halku'I-Kr'an (Kur'an'u yaratlm olmas) lle Ilgili olarak onu, Me'mun huzurunda tartma yapmaya alardr. Bu hususu, imam Ahmed b. Hanbel lle tartmadan nce Me'mun vefat etmitir. Ondan sonra Mu'tasm idareyi stlenmitir. Ahmed b. Hanbel, 28 ay hapis yatnutr. Bunun nedeni, Kur'an'n yaraWm olduunu sylemekten imtina' etmesinden dolaydr. Mu'tasm'u vefatndan sonra ldareyl Mvekkil stlendl ve onu gzetip kol-

18 Ehli in

hfz. doruluk, eminlik, dikkat ve hadis ravileini tanma (ma'rijetu'r-ricdOda g sahibi birtakm yetenekli adam akla gelir. Ancak mam Gazali'nin ad zikredildiinde ise bak alan dallanp oalr ve sadece, her biiinin bir deer ve kymetinin olduu eitli adamlar akla gelir."

Gazali'nin babas fakir bir adamd. Elinin kazanen yerdi. Bakaca bir geliii yoktu. Fakihlein rneclisleine gidip-geliyor, bo zamanlannda onlann hizmetinde bulunuyor ve onlann ilimIertnden faydalanmaya abalyordu. Allah'a duas ve yalvarmas boldu. Allah'n kendisine fakih bir evlat vermesi hususunda, korku, itaat ve O'nun rahmetine ihtiya duygusu ruh hali iinde O'na yalvanyordu. Ne var ki o, ocuu mam Ga.zali'yi gremeden vefat etmiti.

mam GazaJi ilk ocukluk dnemini, Tus ehinde yaad. Sekin rnutasavvflardan kerem sahibi statlannn yardmyla tahsilini yapt. Onlar, onun nefsinde tasavvufun ilk tohurnlann serpitirdiler. O tohumlar, iek at. olgunlat ve rneyvelein en iyisini verdi.

Gazali, yirmi yana erdiinde, Ahmed b. Muhammed er-Rizkani yardmyla .fkhda bir ey okumutu. lk hocas, Ysuf enNessac idi. ilim tahsili iin Crcan'a27 gitrnek zere yola koyuldu. Bir mddet orada kalp yce mam Ebu'I-Kasm el-srnaili'nin2B elinden ilim rendi. Sonra Tus'a gei dnd. Bu dn yolunda, kendisinin de iinde bulunduu kafileye hrszlar saldrd.

Gazali, rnernleketi Tus'a vannca, berabeinde getirdii kitaplan ezberlerne iine koyuldu ve onlan senelik sre iinde hf-

lad. 24 /855 ylnda vefat etmitir. Eserlerinden bazlan unlardr: ll ei-Misned, 2) en-Nsih ue'lMensh, 3) erReddu 'ala'z-Zenddka, 4) Fedau's-Sahabe. 5) ZChd.

27 Crcan. Horasan'n ehirlerinden olup kale ve dalan oktur. Hatta kalelerinn says dokuz yz civanndadr.

28 Tam ad, smail b. Mu'de b. smail b. mam Ebbekir Ahmed b. brahim el-sma.IIi el Curcani'dir. H!cri 477 ylnda vefat etmitir.

Gazaifnin Biyografisi 19

zetti. Bir kere daha Ebu Hamid el-Gazali, Tus'dan bir grup rencinin refakat ile ilim yolculuuna kp Niabur'a29 gitti. Orada Nizarniye Medresesi (niversitespo bulunuyordu. O medresede ilim, byk bilginler ve onlann en sekinlerinden bolca vard ve o byk bilginierin banda da mamu'l-Harameyn (elCuveyni) bulunuyordu. mam Gazcili, arkadalanyla birlikte onun derslerine devam etti. O arkadalanndan biri el-Kiyau'lHerasi31 idi.

mam Ebu Hamid Gazcili, her ilirnde arkadaianna stnlk salayp onlan geti. Ulema meclislerinde hazr bulundu. Birok tartmada hazr bulunup onlann bazlanna kendisi de katld.

29 Niabur. Horasan"a bagl ehirlerdendir. O dnemde "Horasan gelini" olarak kabul ediliyordu. 5abur (1. apurl. o ehre urayp geti diye bu ismin ona ve ildil de sylenmitir. SahiJ [Sahihi Mislim) adl hadis kitabnn sahibi imam Msllm b. el-Haccac en-Nisabi buraldr. mer Hayyarn ile Feidddin Attar da burada domutur.

30 Birok Nizarniye Medresesi vardr: Blrt, Nlabur"da: Ikincisi. Badat"ta: ncs Belh'dedlr. Bakalan da vardr. Onlan Nlzamlrnlk na ettirmitir ve bu yzden onun adna nispet edilmilerdir. Nlzamlrnlk, Sultan Alparslan'n vezirtyd!. Onunla on sene rnddetle beraberliini srdrmt. Nlzarnlrnlk; ilim, rnarifet. hadis ve fkha nem verip onlan koruyup kollad. Nizarniye Medreseleri. orada vertlen Ehl-1 Snnet ilimlerine dayal olarak kurulmutu. Bunun nedeni. Seluklularn nfzunu glendirmek ve onun vastasyla Fatrnilertn "Ezher (Ezher nlversitesl)lyle rekabet etmek Iindi. O zamanlar orada [Ezher) renim gren jlrenciler, ii lllmlerini renlyorlard. Nizarnlrnlk"n ulerna meclislerine infak boldu (onlann giderlerini o karlyordu): Medreseierin giderlerini karlamak zere onlara senelik 600 bin dinar dyordu. Bu nun zerine harcamalardaki israfndan dolay Melikah onu azarlaynca Nlzarnlrnlk yle dedi: "Senin iin, "gece ordusu' denen bir ordu meydana getir dirn. Ordulann geceleyin uyuduunda gece ordulan Rabbielinin huzurunda safbalayp gzyalann ve dualann gndererek, avularn umumi bir dua ile Allah'a ap uzatacaklar ve bylece sen ve ordulann, onlann koruma ve gzetrnesi altnda yaayp onlann dualanyla geceteyecek ve onlann berekat lle nzklanacaksnz!..

JI elKiyau"l-Herasi:All b. Muhammed b. Ali (Ebu"I-Hasan et-Tabei) olup "'lma d"d-Din" lakabyla tannr. afii fakihlertndendir. 450/1058 ylnda Taberistan"da domutur. Bagdal'ta ikamet ederek Nizamiye"de ders verip vaaz etmi tir. Batnlyye mezhebinden olmakla Itharn edilerek lanetlenip taa tutulmu ancak ldrlrnemltlr. Sultan onun katiedilmesini Istemi. ancak Mstazhir billah onu koruyup himaye etmitr. 504/1110 ylnda Badat'ta vefat etmitir. Ahkimu"lKur'an onun eserlertndendir.

20 Ehli in

Mezhep (altide), hlaf, cedel ve mantk ilimlerinde sivriJip ne geti. Felsefe (hikmet) okudu. Hatta btn bunlan, en iyi bir ekilde ve ustaca yapt. Daha sonra, derin ve keskin zekaya dayal bir alma ile bu ilimierin erbabnn dediini aniayp kavrad. Son olarak bu iddialann sahiplertne cevap vermeye balayp reddiyeler yazd. Onlan (felsefe-hikmet ilimlerini) aynnth bir ekilde inceleyip kalburdan geirdi; teenni ve hikmetle alarak temelsiz, aslsz (batl) olan meydana kard. Bylece o, ilminin genilii, sratli hazr cevapll, hccet ve delilinin gl olmas nedeniyle herkesin hayretini ekebildL

Rivayet edUdiine gre mam Gazcili, hacas mfunu'l-Haremeyn (Cveyni) daha hayattayken, el-Menhlfi'l-UsO.l adl kitabn tasnif etti. mfunu'l-Haremeyn, kitaba bakp keskin bir zeka ve derin bir basiretle kitab dikkatli bir ekilde kendini vererek derinden inceledi. Sonra: "Ey Eba Hamidi Daha ben hayattayken beni defnettin. Ben lnceye kadar sabredemedin mi?!" dedi.

mam Gazali, Niabur yaknlarnda "el-Asker" denilen yerdeki Nizamlmlk'n zel meclisine gitmeyi arzulad. Bu toplant iin hazrland ve her eyi bilmeye susam bir vaziyette ilim ve marifetin tm dallanna itah d uyarak oraya doru yola kt. Nizamlmlk'n meclisi, etkileyici bir bilimsel konsey (nedve) olarak kabul ediliyordu. nk oraya, ilim ve marifetin tm alanlannda yetimi byk bilginler (alimler) katlyordu. Ve bunun zerine mam Gazali, Allah'a tevekkl edip Ntzamlmlk'n meclisine gitti. Orada, geni ilmi, kavray ve kuvvetli delili ile orada hazr bulunaniann tmnn hayretini celbedebildi. Hatta Nizfmlmlk ona hayran kalp beenerek onu, hicri 484 ylnda Nizarniye Medresesi (niversitesi}'ne mderris (profesr) olarak atad. O zaman 34 yandayd. Gazali, Nizarniye Medresesi'ndeki retimini srdrd ve bilgilerini rencilere aktarmakta baanl oldu.

Bundan sonra Gazali'nin yaad veya tanklk ettii olaylar yle gelimitir:

Gazali'nin Biyografisl 21

. Hici 485 ylnda Nizamlmlk Nihavend32 yaknlannda ka tledilmitir. 33

2. Hici 486'da Gaziili, Yusuf b. Tafn'e34 gnderilen fetvasn35 yaynlamtr.

3. Hici 487 ylnda hilafetin Mstazhrbillah36'a bey'atle verilmesi kutlamasna tanklk etmitir.

4. Hicri 488 ylnda ruhsal bir krize girdi ve yaklak alt ay srd.

5. Hicri 489 ylnda Badat Medresesi (niversitesi)ndeki gretim yelil grevini brakp zhd ve inziva yoluna girdi. am'a gidip orada ksa bir mddet ikamet etti. Hac yapmak iin Hi caz'a yolculuk yapt.

6. Hici 490 ylnda Horasan'a doru giderken Badat'a urad. Burada, Ebbekir bnu'l-Arabi37 ile bir araya geldi. Sonra

32 Nihavend, Hemedan'n gneyinde yer alan bir ran ehridlr. amur (balk)dan yksek surlarla evrlU bir dan zerinde grkemli bir ehirdlr. Ba-bahe ve plknik yeri, parklan vardr.

33 Nizfimlmlk, hayatn hedef alan bir entrlka sonucu ldrlmtr ve bu, Deylemilerdenbir adam araclyla gereklemitir. Adam, bir bitni grnts iinde yanna yaklap hile ve hyanet ederek onu defalarca baklam ve Niziimlmlk hemen lmtr. (Bkz. Zehebi, Doel'I-sldm, s. 247.)

34 Ysuf b. Tafin: Ysuf b. Tafn b. brahim (ei-Himyeri, Eb Ya'kb). Mslmaniann emir!, "ei-Magnbu'I-Aksa" denilen Fas ve Endls'n sultan ve Mareke kentinin kurucusudur. "Emir'I-Msllmin" adyla anlan ilk kiidir. 410/ I O 9 ylnda Fas l (Salrd'I-Marlb)nde domutur. Murdbitn (Murabtlar) eyhler ona bey'at etmitir. Fas ve Endls'e fetih seferler! dzenlemitir. Avrupallarla yaptg savalarda galip geldikten sonra Endls (spanya) kral ve emlrleri ona bey'at etmitir. O gnden itibaren kendi adna para basmtr. Yusuf b. Talin 500/ 06 ylnda Mareke'te vefat etmitr.

35 Gazali. Ysufb. Tain'e, kendisine isyan eden tm emirlerin (komutan vs.) azlin! mbah sayan bir fetva yaynlamtr.

36 Mstazhirbillah: Ahmed (Mstazhlr) b. Abdiilah (Muktedi) b. Muhammed b. eiKaim (Ebu'l-Abbas, Zahiret'd-Din). 28. Abbasi hallfesidir. 470/1077 ylnda domutur. Babasnn lmnden sonra hlcri 487 ylnda hallfe olmutur. mam Gazali. elMstazhiriadl kitabn onun iin telif etmitir. Kitap, Batnlyye'nln rezaletleri ve Mstazhiriyye'nin fazlletleri hakkndadr. Mstazhirblllah'n hllafeti, 24 yl 3 ay 20 gn srmtr.

37 Ebubekir bn'I-Arabi: Muhammed b. Abdiilah b. ei-Maiifiri ei-bili ei-Maliki (ei-Kadi Ebubekir bnu'I-Arabl). Hadis hafzlarndandr. 468/}076 ylnda biliyye (SeVilla)'de dogmutur. Douya ilim (hadis) yolculugJ.Jrta kmtr. Edebi-

22 Ehli in

Tus'a gitti. Orada retim yeliine yeniden balad. Daha sonra (yine) ders verme iini brakt. badetle itigal edip uzlet (inziva)i tercih etti. Yaklak dokuz yl bu halini srdrd. Bu durum hicri 498'e kadar srd.

7. Hicri 498-499 ylnda Gazali:, Badat Nizarniye Medresesi'nde deil, Niabur Medresesi'nde retim yeliine Nizamlmlk'n olu Fahrulmlk Ali'nin iddetli srar sonucu tekrar geri dnd. Fahrulmlk o zaman Horasan veziriydi.

8. Hicri 500 ylnda Fahrulmlk, daha nce babas Nizamlmlk'n katiedildii gibi, hileyle, Batnilerden biri eliyle ldrld. Bunun zerine Gaza.J.i, Tus'taki evine geri dnp evinin civannda renciler iin bir medrese (okul), sfiler iin de bir zaviye yaptrmt. Vakitlerini Kur'an' hatmetroeye ve kalp ehli ile sohbete ayrmt. Bu durum. 505/1111 ylnda lmne kadar srmtr.

Gazilli yle diyor: nsanlarn, dinler ve dini cemaatler; sonra da imamlann, mezhepler hakkndaki ihtilaf, ounluun iinde boulduu derin bir denizdir. Ondan ok az kurtulmutur. Her grup, kendisinin kurtulua eren frka olduunu iddia etmektedir: "Her grup, kendinde bulunan ile sevinip bbrlendi."38 Halbuki resllerin efendisinin bize va'dettii kurtulua eren frka; doru, drst ve gveniler Peygamber'in; "mmetim yetmi firkaya aynlacak. Onlardan birisi Ftrka-i Naciye, yani kurtulua erenjrlcadr. "39 hadisinde buyurduu gruptur. Ve neredeyse onun vadettii ey olmaktadr.

yat alannda temayz etmi; hadis, fkh. tefsir, us edebiyat ve tarih alanlannda eserler yazmtr. biliye (Sevilla) ka d s (yargc) olmutur. 543/l 148 ylmda vefat etmitir. Bu, Muhyiddin bnu'J-Arabi'den ayn (baka) biridir.

3B 23 M'mlnn/53; 30 Rum/32. 39 Hadis, "mmetim yetmi jrkaya aynlacaktr. Biri hari hepsi cehennemli/ctir.

Sahabe; 'Ey Allah'n elisil Kurtulua erece/c alanjrka lcimlerdlr' diye sannca O{a.s.); 'Bugn benim ve ashabunn zerinde alandr. lafzyla gelmitir. MaJc sd'da dedlglne gre bu hadis; hasendir, sahihtir. Hadis, Eb Hureyre, Sa'd, bn mer, Enes ve Cabir'den rivayet edilmitir. [Hadisin farkl lafzlarla rivayetleri de mevcuttur. ftirak hadisinin degiik varyanUan ile ilgili daha geni bilgi iin bkz. Muammer Esen, "Ehli Snnet" Kavramnn DoLu ve Siinn An laylar, (Baslmam doktora tezi), s. 184-189.]

Gazali'nin Byografisi 23

Aynca Gazilli unlan sylemektedir: Bulf ana eritiim gnden itibaren genliimin bahannda, yirmiye varmadan u ana kadar, mr elli (yan)yi geti ki ben, bu derin denizin derinliine dalmaya: herhangi bir kaygianma korkusu olmadan cesaretle onun tehlikeli derinliklerine girmeye: her trl karanln iine girip ilerlemeye: her trl sorunun (problemin} zerine saldmp her trl vartann zerine atlmaya; her eit frkamn akidesini aratnp her bir mezhebin ve her bir grubun esranot aratnp kefetmeye devam ettim. Bunlar, hak olan, baWdan: snnete bal olan, mbtedi' (bid'at}den ayrmak iin yaptm. Hibir Batni'yi, 40 onun Batniliine muttali olmadan; hibir Zahiri'yi,4 onun zahiriliinin hasln bilmeyi istemeden: hibir flozofu, onun felsefesinin knhne vakf olmay amalamadan: hibir mtekellim (keHi.mc)i, kelam ve mcadelesindeki gayesi hakknda bilgi sahibi olmak konusunda alp abalamadan: hibir sufiyi (mutasavvf), sfiliinin smn aniayp bilmeye aba gstermeden: hibir abidi, ibadetinin hasl (n, sonucu)nn ona geri dndn gzlemlemeden: hibir mu'att142 zmd,43 sfatlan nefy etmesi ve zndklndaki cr'etinin sebeplerini anlamak iin arkasnda neyin yattn bulmaya almadan onu terkedip brakmadm.

40 Bdtnl. betdnet {i. sr. gizem)ten gelmektedir. Biitnlyye mezhebinin altidesini benimseyen kiiye 'Batni' ad verilir.

41 Zdhlri. Ziihiriyye mezhebinin grlerini (altidesinl) kabul edip benimseyen kiidir. Davud ez-Ziihiri'ye nispetle bu mezhebe Zihiriyye ad verilmitir. Bu mezhep, herhangi bir tefslr ve te'vile zorlanmadan Kur'an ve Hadis'in zii.hlr (ak, belli, d yz)lni alr.

42 Muattla, ta'tilden gelmektedir ve o (ta'tO. Allah'n sfatarn inkar etmek demektir k1 buna gre Muattla, benzeri grleri dile getiren bir frkann ad olmutur.

43 Zndlc, Farsa "zendekerd" teriminin Arapalatnlm eklidir. Bu terim, eski Perslllerin, 'Aveste' (iddialanna gre bu. peygamberleri Zerdt'n bir kltabdr)yi, nasslarnn zahiriile muhalif bir yorumla yorumlayanlara itlak ettikleri bir kavramdr. Daha sonra "zendeka" rnefhunu genilemi ve bylece tm Inkarclan ve fsk ve fucrunu yksek sesle dile getirenleri kapsayan bir terim olmutur. Zamanla zndklarn reisierinden birogu katledllnitir. Abbasilerin ilk dneminde, zndklkla su landktan sonra Abdullah b. el-Mukaffa' (bnu'lMukaffa) ldrlnutr. Bear b. Berd de ayn sulama sonucu katledilmitir.

24 Ehli in

te bu esas zeline mam Gazclli, birtakm kitaplar telif etti. Zekas kuwetli, yaratl mkemmel, idraki, yani anlay ve kavray fazla, derin bir kiiydi.

mam Gazilli'nin mutasavvflna gelince, el-Munkzu mine'dDaldl adl eserinde, hayatndaki bu rihle (tasavvuf yolculuk)ye dair ince bir niteleme gryoruz. Ne var ki bu durum onu, orada, an mutasavvflara hcum etmekten ve onlan ac bir ekilde eletirmekten alkoymamtr. Yukarda ad geen kitab, ne zel bir felsefi retiyi ne de soyut bir teoriyi ierir. Gerekte o kitap, vicdani bir dnm veya dini bir ihtidann bir yksdr. O, bizzat Gazelli'nin hayat hikayesidir.

Kardei Ahmed el-Gazclli'yi44 kendi yerine Nizarniye Medresesi'nde retime getirdikten sonra Gazali, Badat'tan ayrlp am'a gitti ve orada ksa bir mddet (6 ay) ikamet etti. Sonra, Beytu'l-Makdis (Kuds)e gitmek zere am'dan ayrld. Hici 489 ylnn sonlarna doru tekrar am'a dnd. Emevi Camiinin bat tarafndaki minarede itikafa girdi. Gn boyunca minareye kar ve kapsn kendi zerine kapatrd. Orada brahim (a.s.)'in de makamn ziyaret etmitir. Hicri 490'n 1 . (Zilkade) ayna kadar am'da kald. Bu dnemde, Nasr el-Makdisi45 ile ar-

44 Ahmed Gaza:Ji: Ahmed b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed ei-Gazati et-Tsi (Ebu'l-Fthl. Mecduddin et-Tsi el-Gaza:Ji: imam Eb Hamid eiGazali'nin kardei olup bir vaizdlr. Kardei Eb Hami d t'etlm yeliin! braktndan, onun yerine Badat Nizarniye Medresesl'nde ders vermitir. Aslen Tusludur. 520/ 1 1 26 ylnda Kazvln'de vefat etmitir. Eserlerinden bazlan unlardr: 1) Tasavvufla ligili eseri ez-Zahireji lmi'l-Basire, 2) Lubdbu'Ihyd (Kardei Eb Hfunid'in yazd hydu 'Ulmi'd-Din adl eserin muhtasandr ve 3) et-Tecridfi Kelimeti'tTevhid.

45 Nasr ei-Makdlsi: Nasr b. brahim b. Nasr b. brahim b. Davud en-Nablusi eiMa.kdlsi (Ebu'I-Feth), dneminde. am'da aflilerin iman olup aslen Nablus'ludur. 377/98Tylnda domutur. "bn Ebi Hafz" diye tannrd. 20 yanda Iken ilim yolculuuna kmtr. Fkh: Sur, Sayda, Gazze, Diyarbakr, Dmek (ari), Kuds. Mekke ve Badat'ta rehmeye balad. Sur'da O yl karnet etti. Daha sonra am'da dokuz yl kald. Orada Eb Hamid el-Gazi.li !le bir araya geldi. Hlcri 490 ylnda vefat etmitir. Makdisi, za:J.id bir insan olup kimseden bir ey kabul etmezdi. Birok kitab vardr. Bazlar unlardr: ll Hadis alanndayazdg elHcce 'ala Tdriki'IMucce, 2) Fkh sahasnda yazd elKd]i ve 3) Ylne ayn alanda yazdg etTehzib.

Gazali'nin Biyografsi 25

kadalk etti ve orada "hya" (hyfu 'Ulmi'd-Din) adl nemli eserini tamamlad.

Nitekim Gazrui; "Uzlet (tek bana yaama), halvet (yalnzlk) riyfzet ve mc.hede (nefsi terbiye iin abalarnal dnda meguliyetim yoktu. Mutasavvflarn kitaplarndan46 aldm gibi, nefsiri tezkiyesi, ahiakn terbiyesi ve kalbin tasfiyesi ile meguldm. Bir mddet zarfnda am meseldinde 'itikiifa ginnitim. Gn boyunca minareye kp orada kalyor ve kapsn kendi zerime kapatyordum. Sonra Beytu'l-Makdis (Kuds)e gittim ... " demek suretiyle kendisi yaptklarn anlatmtr.

mam Gazrui, hicri 505 ylmn 6. ay (Cem.di'l-Ahire)/m. l l ylnn Aralk aynn 18. gnnn Pazartesi gn hayattan ayrlmtr. Tabaran'da defnedilmitir.

Eserleri

Gazrui';in her konuda yazlm olduka ok sayda eseri vardr. Us felsefe, fkh, keldm, tasavvuj, ahl.k vs. sahalarnda eserler telif etmitir. En mehurlan unlardr:

1 . hy.u 'Ulumi'd-Din

2. Tehdjutu'l-Fe/isife

3. el-ktis.d.ft'l-tik.d

4. Bid.yetu'l-Hid.ye

5. Akidetu Ehli's-Sunne

6. Mik.tu'l-Env.r

7. el-Munkzu mine'd-Daldl

46 mam Gazali. tasavvufla ilgili birok eser okumutur. Bu alanda ilk okudu kitap Eb Talib el-Mekki'ntn melllfi olduu Ktu'I-Kulb'tur. Daha sonra Hiiris el-Muhasibi'nin eserlerin! ve bu arada Cneyd el-Badadi, ibli, Eb Yezid el-Bestami, Rablatu'l-Adeviyye vb.nin deiik kitaplanru okumutur. Hatta bylece, onlann maksat ve yollannn knhn (zn, asln) !drak edip kavramtr.

26

8. Makasdu'l-Feliisife

9. ez-Zeria' ila Mekarimi'-eria'

10. Feysalu't-Te.frika

1 . Feddihu'l-Batniyye

2. lcamu'l- 'Avam 'an lmi'l-Kelam

3. el-Kstiisu'l-Mustakim

4. Minhdcu'l-Arifin

5. er-Risaletu'l-Ledunniyye

16. Eyyuhe'l-Veled

7. Risaletu't-Tayr

18. er-Risaletu'l-Va 'ziyye

9. el-Maznf.nu bihi 'ala gayri Ehlihi

20. el-Maznf.nu's-Sair

Ehli Iin

Gazilli zeline birok alma yaplmtr. Taha Abdulbaki'nin el-Gazcili'si; Muhammed Rza-Zeki Mbarek'in el-Ahlak 'nde'l-Gazall'si; Ahmed Ferid er-Rufili'nin el-Gazali'si; Muhammed Rza'nn Ebu H.mid el-Gaz.li: Hay.tuhf.-Mellejath's; Ebbekir Abdurrazzak'm Fi Suhbeti'l-Gaz.li'si ve Sleyman Dnya'nn el-Hakikatu fi Nazari'l-Gazali'si bunlardan bazlardr.

Ayrca Gazali ile ilgili Trke birok alma olduu gibi, onun hakknda baka dillerde de yaplm almalar vardr.

Gaza.Ii'nin MukaddJmesi

Bizi, krn yerine getirmeye muvaffak klp vgsne hidayet etmesi gereince Allah'a hamdolsun! . . Adem (a.s.) 'in soyundan gelenlerin en erefiisi efendimiz Muhammed'e ve O'nun sekin arkadaianna sal at ve selam olsun!. .

unu bil ki, her bir sanatn kadrini, deerini bilen bir ehli vardr. Kim herhangi bir sanata ait ok kymetli gzel sanat eserlerini erbab dndakilere hediye ederse, gerekte o kii, o sanata hakszlk etmi olur. Bu risaJe, "ehllnden gaynsna esirgenen" (el-Mazninu bihi 'ala Gayri Ehlihij ok deerli konulan ieren gnl alc nefs bir eydir. Onu, deerini takdir etmesini bilmeyenlerden koruyup saklayan kii, gerekte onun hakkn vermi olur . . . Bu kymetli eyi karlkl hediyeleme yoluyla aziz kardeim Ahmed'e sundum. Allah onu, bo eylere aldarup gvenme yeri olan bu dnyaya (daru'l-gurr) meyletmekten korusuni Onu, bir ksm eyann hakikat(Iar)ini bilmeye ehil klsn! . . yle hakikatler ki. o hakikatierin tmnn bilinmesi, Ademolu'nun Efendisi (a.s.) tarafndan istenmiti. yle ki o, Eya'y (ne ise), olduu gibi bana bildir!" demiti . . .

te ehli dndakilere esirgenip korunan (el-Mazniin bihi 'ala gayri Ehlihij bu deerli eser, ok nemli drt temel blm (r/cn)den olumaktadr:

1 . Rububiyet bilgisi (Birinci blm (rkn), rubbiyet bilgisi hakkndadr.)

2. Melelder(in) bilgisi (kinci blm, meleklerin bilgisi hakkndadr.)

3. Mucizelerin hakilcat/eri {nc blm, mucizelerin hakikatleri hakkndadr.)

28 Ehli in

Drdnc blm ise, lmden sonras ve dnyadan ahirete intikal bilgisi hakkndadr.

Allah bizi, honut olup sevdiine muvaffak klsni phesiz O, en hayrl muvaffk ve yardmcdr . . . Dn O'nadr . . .

I. RUBBYYET BiLGS

A ALLAH'IN GNLER/ZAMAN

Zaman mahdut, yani snrl deildir . . . Zaman iinde zaman yaraWmas ise muhal, yani imkansz bir itir. Gn (el-yevm), lugatta hadis bir varolutur: Allah'n gnlerine gelirce; " ... Onlara Allah'n gnlerini hatrlatp bellet! . . . "47 diye buyurduu (eklindeki) Allah'n gnleri, yarattklannn, san'atlannn ve ilk defa rneksiz olarak icat ettiklerinin birok ynden mertebeleridir. Onlardan biri, drt gnde4B buyruunda geendir ki, bir(inci) gn, gk (sema) maddesi; bir (ikinci) gn, o gk maddesinin sureti; bir (nc) gn, yldzlan ve bir (drdnc} g!ln. onun ruhlardr . . . Allah, yeri iki gnde yarattn49 huyurmaktadr ki bunlar da madde ve sfuettir. Gklerin maddesi ile onlarn burlannn maddesi ayn tek bir surettir. "Yer"in maddesi ise, dii ve erkekler arasnda mterek erkekli diili bir maddedir: Bu madde en baya (hasis) olandr; nk bu yer maddesi, kendisiyle bir birliktelik yaamak isteyen her erkei kabul eden isterik bir fahie gibidir. O mertebelerden bii de kat, cansz varlklar {cernad) ve

47 14 brahim/S. 48 Bkz. 41 . Fussilet/ 10. Drt gn: ki gn, yelin yaratlmasnda; Iki gn Ise

sabit daglann (revdsiye) (bkz. 2 1 Enbiya/31) yaratlp vakltlein takdirinde (belirlenmesinde). Bylece hepsi tam tarnma drt eder. Sonra bir baka iki gn yedi kat ggn (gklein)yaratlmasnda ki bylece bunlar. ayetledn dedlgi gibi alt gndr (bkz. 7 A'raf/53; 10 Ynus/3; l l Hd/7; 25 Furkan/59; 32 Secde/4; 50 Kaf/38 ve 57 Hadid/4.). Allah; yksek (ulvi alem) . aag (slli alem) btnyle alemi bir anda yaratmaya kadirdir. Grlen (belki de) Allah, bize teenniyt gretip bizi sabrl olmaya lrad etmektedir. Gn" (elyavm)den kast (murat). mutlak vakittir; bilinen gn degildir. 'Allah yaratklann alt gnde yaratt' (bkz. 7 A'raf/53; lO Ynus/3; l l Hud/7; 25 Furkan/59)dan murat, daha nce iaret ettiimiz gb 'mutlak vakit'tr; yoksa O'nun; "ol der ve hemen olur/." buyrugunun herhangi bir anlam olmazd ...

49 41 Fussilet/9.

30 Ehli in

cansz varlklara dahil olan mineral maddeler olan madenler ile canl varlklar olan bitkiler (nebat) . hayvanlar ve insanlardr. Toprak, su, hava, ate ile ulvi varlklar ve gk cisimleri de onlardandr.

Yerin stnde olan her ey, lugat itibariyle 'sema'dr. nk dilciler: 'Senin stnde (senden stte) olan her ey, senin semandr. Gn (felek) aasnda bulunan her ey, yani gklere nispetle 'ay'n feleki ise, Yer'dir" derler. nk Yce Allah: " Yerden de (sayca) onlar (gkler) kadarru yaratt.ft50 diye buyurmaktadr. Bunlar, yani sayca gkler kadar olanlar unlardr:

. Ate kresi,

2. Hava kresi,

3. Suyun stndeki kuru balk kresi,

4. Su kresi,

5. Yeryz kresi,

6. Bunlardan oluan karmak kre,

7. Ulvi varlklar.

B. iRrtKA (YKSELME, GElME/EVRM) Allah: "Yoksa gklerin, yerin ve bu ikisi arasnda bulunania

nn mlk onlarn m? yleyse sebepler (vastalar) iinde ykselsinler:s diye buyurmaktadr.

rtika, en baya olann, en erefli olana doru. ta ki Vacibu'lVcd'da son bulana kadar olan ykseliidir. Nitekim Yce Allah yle buyurmaktadr: "Ve sonunda senin Rabb'ine varlacak-

50 65 Talak/ 1 2 . Allah'n Kur'an'da zikrettli 'yedi gk' ve 'yedi yer'In medlllnn hakikati hakknda bir bilgiye sahip deiliz. Bilgimiz henz. bu Rabbiini hakikalin srlannn hakikatini idrak edip mahiyetinl anlama dzeyine ulamamtr. Bunun bilgisini. Allah"a brakyor: "Buna ve bu varl kuatan Allah'n kudretine iman ettik. diyoruz.

5 38 Sad/ ! C. Bu. sebeplere ykselip ula amayacaklan murat! anna kavusunlar diye. her eyde Allah'n kudretini inkar edenlere bir cevaptr.

Rubblyyet Bilgisi 3 1

ur . fts2 " O gn gelir, g. kitaplarm tomarlanm drer gibi dreriz. "53 "nkar edenler grmediler mi ki gklerle yer bitiik idi, biz onlan ayrdk . . . ft54 Birincisi, burlar kua yani Zodyak zerinde yer alan on iki takm yldz semasnn gndzn muaddili zerine intibakdr. Bititkiikten sonraki aynlk ise gecenin zuhurudur.

C. RIZIK. TAKDR EDiLMiTR VE GARANTLDR Bu konu, nakil yoluyla gelen bilgiler demek olan menklat

tan deil: ma'klattan, yani aklla bilinebilen metafzik konulardandr. nk Yce Allah, Kendi Zat'n ve Zat'run gerektirdiini aklettii gibi. bunun gerei olarak O, tm mevcdat da akleder. Eer ikinci maksatla olsa bile bu, onlardan her birinin varln gerekli klar. Mevcdattan kastm, varolduklan hal zere sonradan yaratlanlar (mbde'dt)dr. rk Yce Allah, btnyle tmel varl. Zat'ndan (dolay) akleder. Nitekim O'nun

52 53 Necm/42. Yani dn ve van. arnellerine karlk olmak zere Insanlan cezalandracak ya da mkafatlandracak olan Allah'adr. "Zira insan iin al pdtdinmekten bakas yoktur .e almas da yaknda grlecektir. Sonunda da tastamam karln bulacaktr. " (Bkz. 53 Necm/39-41 .)

5J 2 1 Enbiya/ 04. Yani Allah. kitap sahlfeslnl drer gb, yaydktan sonra (daha nce ap yaym oldugu) gg drp blr araya getirecektir. Rabbimi Seni noksan sfatardan tenzih ve tesblh edertrn. Muhakkak Sen her eye kadlrsin . . .

!>-1 2 1 Enblya/30. B u konuda bilginler degiik grler llert srmektedirler. O grlerden birine gre gkler ve yer. daha nce bitiikti; ne yagmur vard ne de bitkiler . . . Sonra Allah gg yagmurla. yert de bitkiler le aynp/bezedl. 'Allah canl her eyi sudan yaratt/oluturdu.' (2 1 Enblyii/30.) Her canl ondan (sudan) gdalanr, susuzlugunu gidermek Iin ondan kana kana Ierler. Su, gerekten de canllann (insan ve hayvanlar lle bitkilerin) yaamlannn oluumu ve srdrlmesinde nemil bir unsurdur. Bilimin ispat etUgine gre gne, yldzlar ve yer, tek bir ktle (para) halinde idiler. Sonra Kadir. Hakim ve Habir olann gcyle birbirinden aynlm ve nihayet Yaratc'nn mucizevi yaratmasyla birlikte bugn grctgmz dzen ve incelige kavumutur. [Baz bilim adamianna gre uzayda bulunan clsimler. nceleli gaz ktlesi halindeydi. Bu gaz ktlesinden daha sonralan kreler halinde birtakm elsimler uzaya frlamtr. zerinde yaactgmz yerkre de bir gaz ktlesi olan gneten kopup, aynlm ve zaman iinde soguyarak kabuk baglamtr. Dnya'dan ykselen gaz ve buharlar, yogunlaarak yagmur eklini alnu ve okyanuslan oluturmutur. Oradan (sudan) ise canllar ve bu arada en mkemmel! olan Insan olumutur.)

32 Ehli in

kendi Zat'nn hakikatini idrak etmesi, btnyle deimeyi tecviz etmedii gibi, Zat'nn gerektirdii her eyi bilip idrak etmesi de byledir. Ayn ekilde Zat'ndan (dolay) varln idrak ettii her ey iin de durum ayndr ve o eyler iin herhangi bir dei im sz konusu olmaz. Bilakis dahas, btn bunlarn varl zorunludur . . . Canl (hayvan) trlerinin varl ve onlarn bu varlklann srdrmesi (beka) ise, aklla bilinip anlalan hususlardandr. Bunda phe sz konusu deildir. zellikle insan tr iin bu byledir. Her bir tr, beka.sn. ancak ahslarla korunmak suretiyle srdrr. Her bir ferdin, kendi gibi bir baka ahs dourmasn mmkn klan bir yetikinlie ulamas, ancak onun bir sre bekasyla, yani hayaliyetini srdrmesiyle mmkndr. Onun bu sre zarfnda hayatn srdrebilmesi ise, ancak iinde hayat kayna/destei olan znn varl (kvam) ile salkl ve tam olur. Hayatn kvanu ise nzk, yani gda ve beslenme ile olur. nk Yce Allah, tmel varl, her eyin varln, Kendi Zat'ndan (dolay) bilir. Zatndan (dolay) aklettii eyin varl ise zorunludur.

Allah, insan trnn bekasnn (devamnn), ahslarn devam ve onlarn reyip-oalmalar; onlarn reyip oalmalarnn ise her bir ferdin bekasyla olduunu ve her bir ferdin bekasnn da, iinde hayat kvam olan eyle -ki o ey nzktr- olduunu biUp idrak etmitir. Rzk ise, gerekte, bitki ve hayvanlardan olur. Bunlar: ekmek, et ve tm bitkilerden meydana gelen meyveler ve ekser tatllardr.55 yleyse nzkn, Raf ve Rahim olan Allah'n takdiriyle garantili (mazmn) olmas gerekir. Bu yzden Yce Allah: "Rzknz da, size vadedilen eyler de semadadr. Gn ve yerin Rabbine andolsun ki bu vaad, sizin konumanz gibi kesin ve gerektir."56 diye buyurmaktadr.

55 Heldvd'nn tekili "helva"dr: tatl meyve demektir. 56 51 zariyat/22, 23. (Yani insan, kendi konumasnn, bizzat kendisine ait ol

duundan phe etmedii gibi, yamur, nzk, sevap, ceza, mkafat vs. gibi vadedilen eylerin gerekliinden de phe etmemelidlr.)

Rub.biyyet Bilgisi 33

D. RYA

Ryann hakikatini bilmeyen, ryann ksmlannn hakikatlerini de bilemez. Peygamber (a.s .)i ve dier peygamberleri, dahas, daha nce lm olanlar ryada grmenin hakikatini bilmeyen ise, uykuda Yce Allah' grmenin ne demek olduunu bilemez.

Sradan biri (ami), ryasnda Peygamberi (a.s.) grenin, gerekte O'nun hakikaten ahsn grdn tasavvur eder . . . Nitekim zihinde vaki olan bir manay hayal, herhangi bir sz ile hikaye edip aktard gibi, ayn ekilde o, zihinde iz brakan her nak iin de bir slret (ekil) tasvir eder. Bilmiyorum, na', Medine'nin bahesi (Ravza-i Mutahhare)nde defnedildiine, kabri alp onu ryasnda gren kiinin grd yere kp gelmediine gre, hakikaten Peygamber (a.s .)in ahsn uykusunda grmeyi nasl tasavvur eder? Eer kiinin kendi ryasnda grdnun, bizzat Peygamber'in kendisi olduunu kabul edersek, o zaman muhtemelen O'nu, yani Peygamber'i, tek bir gecede, bin tane kiinin deiik s1retlerde, bin ayn yerde, uykusunda grebileceinin kabul gerekir. Halbuki, herhangi bir kiiyi, iki ayn yerde, tek bir halet iinde ve iki ekil zere; yani, uzun ve orta boylu; gen. erikin ve ihtiyar olarak tasavvur etmenin olanakl olmad konusunda v'ehim de akla yardmc olur. Kimin bilgisi bu tasavvurun bozulduunu kavrayamazsa, gerekte o, akln igdsel tabiatndan dolay, hakikat ve manarun tesinde, isim ve resim (s1ret)le yetinip ona kanaat eder. Byle birinin azarlanmas gereknedii gibi, dahas, muhatap alnarak bu konunun hakikati zerinde onunla konumak da gerekmez. Zira muhtemeldir ki o, ryasnda grdnn, O'nun ahs deil, misali olduunu sylemektedir. Ona, "O grd eyin, O'nun (Peygai:ber'in) ahsnn bir misali mi, yoksa slret ve ekilden annm kutsal ruhunun hakikatinin bir misali midir?" diye sorulur. Eer o, grd eyin, onun kemik ve etten ibaret olan ahsnn bir misalidir, derse, o zaman ona; "Zaten ahs nefsinde canlandrlm (mtehayyel) ve duyularla alglanm (mahsus) iken,

34 Ehli in

O'nun bu durumda ahsna ne hacet var?!" denir. Sonra, her kim. vefatndan sonra Peygamber'in ruhunu deil de ahsn ryasnda grmse, bu durumda sanki o, Peygamber'i (s.a) grmemi de: aksine, Peygamber'in hareket ettirmesi ile hareket eden herhangi bir cismi grmtr . . . Peygamber'in ahsnn misalini riiyada grmekle nasl bizzat O'nu grm olur?! . . Aksine dorusu udur ki, kiinin gerekte riiyasnda grd, Peygamber'in kutsal ruhunun bir misalidir ve ite o kutsal ruh, peygamberlik mahallidir. Onun ekil olarak grd, ne Peygaml her'in ruhu ne cevheri ve ne de ahsdr. Tersine griilen, gerekte O'nun ni.isalidir.

Denilirse ki, o zaman: "Her kim riiyasnda beni griirse gerekte o kii beni grmtr: zira eytan, benim eklime giremez. "57 hadisinin anlam nedir? Deriz ki, gerekte onun grdnn, Peygamber (a.s.) ile riiyay gren kii arasnda, ona hakk bildiren vasta bir misal olmasnn dnda bir manas yoktur. Nitekim peygamberlik cevherinin -vefatndan sonra Peygamber (s.a)den arda kalan kutsal ruhu kasdediyorum- renk, ekil ve suretten mnezzeh olduu gibi. . . Ancak, onun kendisi bu mmete tarifleri, nihayetinde, ekil, renk ve surete sahip doru bir misal vastasyla olur. Peygamberlik cevheri bundan mnezzeh olduuna gre, ayn ekilde Yce Allah'n Zat' da, bunun gibi, ekil ve suretten mnezzehtir. Ancak kulun nihayetinde O'nu (Allah') hakkyla tanyp bilmesi de, ne bir sureti ne de bir rengi olan gerek manevi Cemal'ine bir misal olmas uygun den nr (ik) vb. dier gzel suretlerden duyularla alglanabilen (mahsus) bir misal vastasyla mmkn olur. te bu vasftaki bir misal: doru, gerek ve Yce Allah' tanmada bir vasta olur ve bylece uykusunda riiya gren kii (mi.im) : "Uykuda (riiyada) Yce Allah' grdm!. . ." der. Ancak onun bu sz: "O'nun Zat'n

57 Hadis, MittefelcUJt 'aleyh (zerinde ittifak edilmi) bir hadis olup Eb Hureyre ve Eb Katade'den rivayet edilmitir. Aynca bn Mace, hadisi, Eb Cheyfe. Huzeyfe vd.den rivayet etmitir. Ahmed b. Hanbel ve eyheyn (Buhari-Msllm) Ise onu Eb Katade'den rivayet etmitir.

Rubibiyyet Bilgisi 35

grdm! . . " anlamnda deildir. Bunun gibi; "Peygamber'i ryada grdm" der; ancak bu, onun, Peygamber (a.s.}in zatn, ruhunu veya ahsnn zatn grd anlamna gelmez; bilakis bu, o kiinin, Peygamber (a.s.}in misalini grd anlamna gelir.

Peygamber'in ei ve benzeri (misl} var; halbuki Yce Allah'n ei ve bir benzeri yoktur, denirse; deriz ki bu, misl, yani benzer ile misiil, yani rnek arasndaki fark bilmemektir. "Misiil", "misil"den ibaret deildir. Misl, bir eyin dier bir eye btn niteliklerde birbirine eit, denk (msavi) olmasn ifade ederken; 'misal'in, bu noktada eitlie ihtiyac yoktur. Nitekim gerekte akln, kendinden bakasnn kendisine benzemedii bir anlanu vardr. Her ikisi arasndaki tek bir hususta bulunan mnasebetten dolay biz. gnei, akl iin bir misili {rnek} olarak tasvir edebiliriz. O tek bir mnasebet ise udur: Aklsallar, yani aklla kavranan eyler (ma'klat}. akl ile bilindii gibi, bunun zdd olan duyusallar, yani duyutarla alglanp idrak edilen varlklar {mahssat) da gne ile aa kp grnr olurlar. Misiii konusunda mnasebetin bu kadar yeterlidir. Dahas uykuda (ryada) hkmdar gne; vezir ise ay eklinde temsil olunur. Halbuki ne hkmdar, sureti ve manas ile gnee; ne de vezir, aya benzer. Ancak ne var ki sultann. herkesi kapsayan bir hakimiyeti ve geneli kuatan bir etkisi vardr. te dolaysyla bu kadar ile Gne'in onunla bir mnasebeti sz konusudur. Nitekim yanstmada Ay, Gne ile Yer (Dnya} arasnda bir vasta olduu gibi, adaleti yanstmada da vezir, sultan ile raiyye yani tebaa arasnda bir vastadr. te bu bir misiildir, misl {eit, e, denk, benzer, menendi deil . . . Nitekim Yce Allah yle buyurmaktadr: "Allah gklerin ve yerin nundur. Onun nurunun rnei, iinde lamba bulunan bir kandile benzer . . ,"58 O'nun nuruy-

58 24 Nr/35. unu bil ki Hdd (Yol Gsterici. Klavuz) ve nr amellerdekl baannn esas veya onlardaki kurtuluun temelidlr. Yce Allah (C. C), gklerde ve yerdeki nurun sahibtdr. O. yer ve gklerdeki hissi. yani duyularla alglanan. maddi nurun yaratcsdr. Genelde sana yle demek der:Allah. gklerde ve yerde cereyan eden her eyin mdebbiri (dzenleyiclsl. ekipevirenl)dir. Yer ve gklein, onlarn yok iken k defa yaratandr. O. eriatlan (dinleri) lndlren:

36 Ehll in

la, kandil, lamba, zeytin aac ve zeytin yag arasnda ne tr bir benzerlik vardr?!

Yce Allah: "0, gkten su indirdi de vadiler kendi miktarlannca sel olup alctL Bu sel iiste kan bir kp yklenip gtrd ... "59 buyururken, bunu, Kur'an'a bir temsil, yani rnek olarak zikretmitir. Halbuki Kur'an, benzeri (mis!) olmayan ezeli (lmdim) bir sfattr. Bu durumda nasl olur da su, Kur'an'n bir misali olur?!.

Ryada st ve ip grmekten, saylamayacak kadar benzert bir nice rya Peygamber (a.s.)'e arzedildtginde O, (ip ve st ryas iir) : "St, slam'dr; ip ise Kur'an'dr." yorumunu yapmtr. Burada st ile slam, ip ile Kur'an arasnda tek bir ilikinin dnda herhangi bir benzerlik yoktur ve o tek bir benzerlik de

melekleri. vahiy ile gnderen: kullann. peygamberler vastasyla hidayete erdirendir. O'nun an yce. ismi mfbarektir. O, nur zerine nurdur; e benze ri yoktur. O'nun nurunu hissi bir misal ilc tasawur edip ekillendinnek istersen, onu senin iin tecelli ettirir. O. sanki Inciden bir yldz gibi saf bir sra iinde bulunan bir kandile benzer ki onun da iinde bir lamba vardr. Nunnu. ltlannn iddetinden dolay birbirine iletir. Allal onu nitelenen bir ckille va'zetti (ortaya koydu). Bu lamba, mbarelt (bereketli) ve gzel bir aatan yaklr ki o aa zeytin aacdr. Bu aacn ne doguya ne de batya nispetl vardr. O aa. ak bir hava ve yeterli bir nurdan (yararlanan) iyi bir yerdedir. Olgun ve meyvesinin gzelliinden dolay o, ekrneldir. O, k iin yaklr. Onun ya, neredeyse n dokunuu olmakszn k verecek kadar saftr. Kalpleinde ve vicdanlannda olan bilen Allah, onunla diledii kullann hidayete erdirir. Onu, mmine, hibir n kendisine denk gelmedii bir k yapar. Bylece dnsnler diye Allah insanlaa rnekler verir.

59 13 Ra'd/ 1 7. Daha ncelt ayetlerde Allah, inananlan gren kimseye, inanmayanlan ise kr kimseye: iman nur [kla. kfr ise karanlklara benzetp rnekler vermektedir. Bu ayette ise hak ve hak ehli ilc bat! ve bat! ehline dair rnekler vermektedir. Kur'an- !{erlm'de hak, yani gerek olan: onun Yce' AIlah katndan indlrilmesinde, nananlarn, kalplerinde yerleip karar klmasnda, kalplerde sehat elmesinde, mrninterin ondan ilim ve rfanlan lsnde l'e hikmet miktarnca yararlanmasndadr. Kur'an'n rnei, gkten inip, vadiler arasnda belli lf iinde akp giden aknt sulannn rnei gibidir. Gerekte bu miktar su. onun orada herhangi bir tehlike oluturmayacak lde her bir vadi iin uygun bir miktardr. Kur'an'n su gibi olmas, gerekte suyun bir hayat z olmas itibaiyledir. Bunun gibi, evrenin dzeni ve tmyle alemin hayat Kur'an zeredir. ite Yce Allah bunun gibi, hale ve bdtl Iin rnekler verir.

Rubbiyyet Bilgisi 37

udur ki, gerekte ip, kurtulmak iin kendisine smsk tutunulup sanlnan bir eydir. Kur'an da byledir. St de nasl grnen hayatn kendisiyle beslenip gdaland bir gda ise, ayn ekilde slam da, batn yani isel, hayatn kendisiyle gdalanp beslendii manevi bir gdadr. te btn bunlar, birer misl (eit, e, benzer) deil; birer misal, yani mektirler. stelik btn bu eylerin bir ei ve benzeri (mis) olmad gibi, Yce Allah'n da bir ei ve benzeri yani mis yoktur. Ancak, makul mnasebetlerden dolay Allah'n sfatlarndan O'na dair hikaye edilen birtakm misaller sz konusudur. Gerekte biz, rehberlik etmesini istemesini bilip rendiimiz zaman, ki gerekte Allah eyay nasl yaratyor. arlar nasl tanyp biliyor, onlar, yani yarattklarn nasl oaltp artnyor, (Allah) nasl konuuyor, kendi kendine kelam nasl yapyor, btn bunlar insan rnek gstererek temsil yoluyla O'nun bize rettiini grrz. Eer insan, kendi nefsinden hareketle bu sfatlan bilmeseydi, onun misalini Yce Allah hakknda da bilemezdi. yle ise Allah hakknda misal caiz (mmkn) iken, mis! {benzer, eit, denk) batldr. Zira gerekte misat bir eyi aklayan bir ey iken; mis! ise bir eyle benzerliktir.

"Zikretmi olduunuz bu belirleme (tahkik), gerekte Yce Allah'n ryada grlmesi sonucuna gtrnedii gibi, belki ayn ekilde, Peygamber'in de ryada grlmemesi sonucunu dourmaz. nk, gerekte ryada glen Peygamber'in bizzat kendisi deil; O'nun misalidir. Bylece, "Beni ryasnda gren, hakikaten beni grmtr. "60 hadisi (sz); "sanki beni grm gibidir." anlamn tecviz eden trden bir szdr. Onun misiliden duyduu ise, sanki o benden iitti, gibi bir arlama gelir" denirse, buna kar biz de deriz ki: 'Ben yamda Yce Allah' grdm.' diyen kimsenin demek istedii ite budur, bakas deil . . . Ya d a eer, 'ryamda Allah' grdm' szyle o kii, Yce Allah'n Zat'n kasdettigi. ya O'nun Zat'n neyse o ekilde grd-

60 Hadis'le ilgili bilgi daha nce dipnotta verilmiti.

38 Ehli in

n kasdetmesidir ki bu olmaz; byle bir ey, mmkn deildir. Zira, Yce Allah'n Zat'nn grlmeyeceine dair ittifak hasl olmutur. Uyuyan kiinin ryasnda, Yce Allah'n veya Peygamber (s.a)in kendisi sand bir misalin grlmesi ise caizdlr. Ryalardaki varlna ramen (rya.Iar grlmekte iken) bu durumu nasl inkar edebilir?! Eer O'nu bizzat kendisi grmediyse bile, herhangi bir topluluktan, o ryay grdklerine dair bilgi tevatr yoluyla ona ulanutr. Ne var ki inanlan bu misal. bazen doru (sadk); bazen de aldatc (kdzip) bir rya olabilir. 'Sd-dk, yani doru olmasnn anlanu, Yce Allah (c.c)'n, onun ryasn, b:i.z eyleri bildirme noktasnda, ryay gren ile Peygamber (a_.s.) arasnda bir vasta yapmasdr. Kul ile Rab ve onun Hak'la balant kurmas arasnda bu vastann benzerini yaratmas, Allah'n kudreti dahilindedir. O mevcut iken, bu durumda, onudnkar etmek nasl mmkn olur?!

"Peygamber'in ryada grlmesi tecevvzen ise bu, O'nun hakkndaki iznin genel olarak mutlaklndan dolaydr. Halbuki Yce Allah'n ryada grlmesiyle ilgili iznin varid olmadka hibir surette Allah hakknda bu caiz deildir" denirse; biz de deriz ki: Yce Allah'n ryada grlmesinin mutlakh ile ilgili izin, gerekten vand olmutur. Zira Allah Resl: "Rabbimi en gzel surette grdm"61 demitir. Yce Allah hakknda bir ekil

61 Bu hadis; "Ryalanmn birinde Rabb'imi en gzel srette; gen, vakur (saygn); ayaklan bir yeillikte; zerinde altndan bir ift naln (terlik). yznde altndan bir "jero." ile grdm." lafzla gelmitir. Bu hadisi Hatip, Ubey b. Ka'b'in kans mm't-Tufeyl'den rivayet etmitir ve bu hadis mevz (uydurma)ur. snadnda yalanc, uydurmac ve mehul birileri bulunmaktadr. Hadis: "En yksek semiya ykseltildiini bir gecede Rabbimi grdm; O'mnla benim aramda bdriz bir hicap (perde) uardt O'ndaki her eyi grdm; hatta inciden zel bir tac bile grdm. lafz ile de rivayet olunmutur. Hadisi Hatp, Enes'ten merjit. olarak rivayet etmitir. snadnda Kasm el-Malati vardr ki o, yalanc, uydurucu (kezzap} biridir. bnu'l-Cevzi, hadisin mevz, yani uydurma oldugunu sylemitir. Sahihayn (Bulari-Mslim/da Hz.Aie'den gelen bir rivayete gre o: "Her kim sana Peygamber (a.s.)'in Rabb'ini grdn rivayet ederse gerekte o kimse yalw uydwmutur. demitir. Msllm'de, Eb Zer hadisine gre o (Aie). Peygamber'e, "Rabb'ini grdn m?" diye sor.nu: Peygamber (a.s.) de: "Grdm nurani Idi" diye cevap vermitir. bn Abbas ve ekser ulemaya gre Peygamber (a.s.)

Rublbiyyet Bilgisi 39

ve suret ispat noktasnda vfuid olan haberlerde geen bu hadis yannda Peygamber (a.s.)'den varid olan dier bir hadiste ise, O'nun; ''Allah Adem'i kendi suretinde yaratt. "62 eklinde bir sz sylemesidir. Burada geen suret ile kasdedilen, Zat'nn sreti deildir. Zira Zat'n, mistil ile tecelli eden eklinin dnda hibir sreli yoktur. Nitekim Cebrrul de bazen Dihyet'l-Kelbi'nm63 suretinde bazen de dier suretierde grlmtr. Hatta Peygamber Onu (Cebniil) ok kereler grd halde, gerek suretinde Onu, sadece bir veya iki kere grmt. Cebrrul'in, Dihyet'l-Kelbi eklinde grnmesi, Cebrilll'in zatnn, Dihyet'I-Kelbi slretine

O'nu grmtr. Aie {r.a) ise Peygamber (a.s.)'den bunu gerekte rivayet etmemitir. Yukanda ad geen Eb Zer hadisine gelince, onun hakknda mam Ahmed: onu (hadisi) lnk.r etmeyi srdryorum demitir. bn Huzeyme ise. hadisin isnadnn shhatine dair kalp te bir ey var, demitir. Bununla birlikte, Eb Zer hadisiyle ligili Musned'inde Ahmed b. Hanbel'e ait bir rivayet var ki orada Peygamber: "Gerekte grdm bir nurdu. [O'nu bir nur olarak grdm)." diye buyurmutur ki onun isnadnn ridili, sahih rica!dir. mam Subki ise yle demitir: "Rabb'im! grdm" hadisi, tasavvufularn dillerinde doJa, an bir szdr ve o, bir uydurmadr."

62 Hadisi, eyhayn [Buhai-Mslim) Eb Hureyre'den u ekliyle rivayet etmitir: "Allah, Adem'i, uzunluu 60 zira' [arn) olarak kendi suretinde yaratt. Onu yaratnca: 'Git, u toplulua selarn ver! Onlar, meleklerden oturmakta olan bir topluluktur. Seni selarnlamalanru dinle! Onlar seni ve soyunu selarnlyorlar." Peygamber: 'Esselfrn aleykurn' deyince melekler: 'Esselam aleyke ve Rahrnetullah.i (Allah'n selarn ve rahmeti zerinize olsun!)' diye karlk vererek 'rahmetullah' szn Peygamber'in selamma ilave olarak eklediler. Peygamber buyurdu ki: 'Cennete, Adern srelinde giren herkesin uzunluu 60 zlra'dr. El'an ondan sonra beer (halk) ksalmaya devarn etmektedir." Bunun anlam udur: Yce Allah Adern'i, yaratt hey'et zere var etti. lk yaratlta birtakm hallere dnm olmad. Rahlrnlerdeki rnerhalelerde Ise tereddt yoktur. Adern'den sonra zrriyetinin yaratlndaki hal de byledir. stelik Allah Adem'l, kemal. his ve gzellik ynnden en gzel biimde tastamarn karnil olarak yaratt.

63 Dihyetu'l-Kelbi'nin tam ad, Dihye b. Halife b. Ferve b. Fadale el-Kelbi'dir. Yce blr sahabidlr. Res.lullah onu, islam'a davet etmesi Iin, bir mektubuyla bir likte "kayser"e (Roma Imparatoru) gnderdi. Birok olayda [atma vs.) hazr bulundu. Gzel sureti, rnek olarak gsterillyordu. Yermuk [hadisesine)a taruk olmutur. Kerdfs'tayd: sonra am'a gelip Mzze blgesinde iskan etti. Muaviye b. Sfyan'n hilafeti dnemine kadar yaad. Peygamber (a.s.): "Dihye ei-Kelbi, Cebrall'e; 'Urve b. Mes'ud esSakaf, Meyern o!!lu sa'ya; Abdu'J.'IZZi ise Deccal'e benzer" diye buyurmutur. (Bkz. bn Sa'd, Tabakdtu'lKubr., IV, 184.) Hicri 45'te vefat etrnltir.

40 Ehli in

dnt anlarnma gelmez. Aksine bu sret, Cebnl (a.s.}'in, Allah'n kendisine vahyettii grevi yerine getirdiine dair bir misal olmak zere Peygamber'e griind: Nitekim Allah'n; "Gnderdiimiz Ruh Meryem'e tastamam bir insan eklinde grnd. "64 buyruu da bunun gibidir. Melein bu ekilde grnmesi, onun zatnda herhangi bir biim deitirme (istihdle) ve dnme anlamna gelmediine gre, -ki, tam tersi, Cebrail (a.s.), her ne kadar Peygamber (a.s.)e Dihyet'lKelbi suretinde grunse de kendi hakikati ve sfatn srdrmtr- bunun gibi, ne uyanklk ne de uyku halinde Yce Allah hakknda da herhangi bir biim deitirme sz konusu deildir. te bu, Yce Allah'n genelde ryada grlebileceine delalet eden haberlerden biridir. Bunun genelde gerekliine ilikin haberler, nceki zatlar (selej)dan varid olmu ve bu konuda birtakm eser ve haberler (hadisler) nakledilmitir. Bu konuda herhangi bir tlak vand olmasayd bile yine de biz deriz ki, Allah hakknda doru olarak sylenen her bir doru szn tlak czdir. Dinleyen kii indinde bir yani vehmettirmedii srece, bunu yasaklayan veya haram klan bir ey olmaz. Bu ise, ona ilikin azdan aza dillerde dolaaniann okluu nedeniyle, ounlua gre, Yce Allah'n Zat'nn ryada griilmesi zannn vehmettirmez. Bir ahsn, hakkn hilaf olan eyin onda var olduu zannna kapld varsaylrsa, bu durumda, onunla birlikte szn mutlaklatnlarak bir genelleme yaplmas gerekmez. Bilakis byle bir kiiye, onun anlam aklanr. Nitekim senin: "Biz Yce Allah' seviyoruz" veya "O'nu zlyor, O'nunla bulumay arzuluyoruz" diye sylemekliinin caiz olduu gibi...

Bu genellemelerden kaynaklanan fasid birtakm hayal rn dncelerin, bir toplumun anlayna daha nceden baskn kt olmutur. Halbuki ounluk, bunun manasn, hayal rn birtakm fasid dncelere kaplmakszm, olmas gerek-

64 19 Meryem/ 17. Cebnl (a.s.), adamh@ndan hibir ey eksik olmadan, halk dzeyinde yaratl tastamam bir Insan ekline brnd. imran'n kz Meryem'e, onunla halveti esnasnda o ekilde grnd.

Rububiyyet Bilgisi 41

tii gibi anlyorlard. Bu gibi geni anlaml genellemeler konusunda muhatabn hayal dnyasnn seviyesi dikkate alnp gzetilir. Bylece herhangi bir yanl dneeye drme {iham) sz konusu olmad durumda, herhangi bir yorum (tefsir) ve kef olmakszn genelleme yapmak caizdir. phe ve yanl dnceye ynelme durumunda ise, kapal olan anlam aa karmak (kej} gerekir.

zetle bu aklama, Yce Allah'n Zat'nn grleceine ve bu grlenin ise, Zat deil, Zat'nn misali olduuna dair mana lafz zerine ittifak hasl olduktan sonra anlamazlk, lafzn genelletirilmesi ve cevazn reddeder. Yce Allah hakknda misdtin imkansz olduunu zannedeniri zann, hatadr; tersine, Yce Allah ve O'nun sfatlan iin misa.lleri rnek olarak veriyor ve O'nu, mis!den, yani bir eye eit, benzer ve denk olmaktan tenzih ediyoruz; misalden deil! . . Nitekim en yce rnekler, sfatlar O'na aittir. 65

E. VAHto-AHAD FARKI Allah, "De ki: 'O Allah'tr; Ahad'dr, tekr."66 ve "Sizin ilcihmz

Vahid {bir tek ilah)dir."67 diye buyurarak vcihid ile ahad birbirinden ayrmtr . .

65 "Gklerde ve yerde bulwan e n yce sifatlar O'nundur. O, mutlak g ve hikmet sahibidir." 30. Rm/27.

66 1 1 2 hhi.s/ 1 . Bu sre, Yce Allah' birierne (tevhtd) ve O'nu noksanlklardan tenzih etme sresidir. Bu, slam'n biiinci esas ve temel rkndr. Allah; Zat'nda. suatlannda ve fiiliertnde Ahad'dr (birdir, tektir). O'nunla birlikte tabiat kuwetlertnden herhangi bir gc veya O'nun yaratklanndan herhangi blrini O'na ortak komak, byk bir irk ve kfr olarak kabul edilir. Bu sre, mrikler Peygamber (a.s.)'e. Rabb'ini kendilerine vasfedip O'nun neseblni onlara aklamasn Istedikleri zaman onlann sualine kar cevap olarak nazil olmutur. Bunun zerine Peygamber (a.s.), O'nu, Allah'n kendisine i.dlrdii vahiyle vasfettl. Yani, ey Muhammed, u mriklere cevap olarak de ki: "0, Allah birdir. Allal samed (hibir eye muhta olmayp aksine her ey kendisine muhta olan)dir. O, dourmam ve dorulmamhr. Hibir ey O'na denk deildir." Bu. Yce Allah'n hakikatine ilikin tam bir belirleme (takrir)dir. Hz.Peygamc her'den valid olan bir ivayete gre bu slre, Kur'an'n te birine denktir. Kur'an'n makdsd tr: . Onun te biri. Allah' birierne (tevhid) ve akidenin slahyla;

42 Ehli in

nsan, tek bir ahsbr; tek bir sntr, denir. Bununla kasdedilen, onun tek bir btn (cmle) olduudur ve o btn (cmle), tek bir topluluktur. Ve yine, tek bir bin, denir . . . Akl ve his yoluyla kendisine iaret olunan vdhid, kendisinde bir ortakln meydana gelmesi anlamnn uzak (imkansz) olduu bir eydir. Ahad ise, kendisinde bir bileimin ve kendisine ait bir parann hibir surette bulunmad bir eydir (onda bileim ve para sz konusu olmaz). Buna gre Vahid, O'nun orta ve benzerinin olmamas: Ahad ise, Zat'nda kesretin yani okluun bulunmamas demektfr.

"Allah, Samed (hibir eye muhta olmayan, aksine her ey kendisine muhta olan) dr. "68 buyruunda geen Samedin anlam, kendinden bakasnn ona muhta olduu, O'nunsa hibir eye muhta olmad zengin (Gani) demektir. Bu, Yce Allah'n Zat'nn birliine (ahadiyyet) ve Vdhid, yani tek bir olduuna detildir. O, Vdhid'dir; nk, eer mlknde O'nun bir orta olmu olsayd, o zaman O, bakasnn kendisine muhta olduu bir Samed, bir Gdnf olmaz; tersine O da ortaklk (mdreket) veya ikilikle (tesniyet) ortana muhta olurdu . . . Yine eer O'nun

2. te biri, kssalarla; 3. Ve te biri ise, insanlar arasnda adaletin ikamesi iin teriat (yasama)la ilgilidir. te gerekte bu kutsal sre, bu ksmdan birini ierir ki o da Yce Allah'n birlenmesi (teuhld)dir. Allah (c.c.). btn kemal sfatlanyla muttasftr. Her ihtiyata, tek bana maksd olan O'dur. Skntlarda bavurulacak smak O'dur. Hibir eye benzemez. Evet O. Zat'nda bir okluk sz konusu olmadan, Vahid olmay srdrmektedir. O, hi kimsenn babas ve ocuu deildir. O halde O'nun bir benzeri yoktur; O'nun ne bir benzeri. ne bir e ne bir dengi ve ne de bir orta vardr. O'nu btn noksan sfatlarndan tenzih ve tesbill edertz.

67 2 Bakara/ 163. 68 2 hlasj2. O, Samed'dir. Sa med'le ilgili olarak denilenler unlardr:

1 . Btn .ihtiyalarda maksd alandr. yani istenen ve aranandr. 2. O, Kendisinden bakasnn emretmedii, Kendisine itaat edilen bir Seyyld'dir. 3. O. hibir kimseye muhta olmayandr; ancak herkes O'na muhtatr. 4. Yaratklannn lp yok olmasndan sonra O, Baki' dir; ebedi alandr. 5. Ei ve benzeri olmayandr. O, kendisinden yardm istenendlr; Her ey O'nun elindedir.

Rubbiyyet Bilgisi 43

Iin tek bir bileimin czleri, Zatn oluturan paralan sz konusu olmu olsayd, o zaman O, bakasnn kendisine muhta olduu bir Samed olmaz; bilakis o zaman O, ktvam, yani znn varolmas ve varl hususunda, yalnzca kendi bileiminin paralarna muhta olurdu. . . Halbuki samedlik (samediyyet); teklik (vahidiyyet) ve birlie (ahadiyet) bir delildir.

"Allah dounnamtr''69 buyruu, O'nun devam eden varlnn; trn, dourma (tevdld) , oalma (tekdsr) ve retme (tendsO yoluyla srdren insan varlnn benzeri olmadna; aksine O'nun ezeli, ebedi devam eden bir varlk olduuna bir delildir.

Yce Allah'n; "Doun.lmad."70 buyruu da, O'nun varlnn; yokluktan, yani nceden yok iken daha sonra varolan; ya yok olmayacak yce bir cennette ya da ebedi kzgn bir atete srekli kalacak olan insan varlnn bir benzeri olmadna bir delildir.

Yce Allah'n; "Hibir kimse, O'na e ya da denk deildir. "7 buyruu ise O'nun, an yce, her trl noksan sfatardan m-

69 l l 2 hlas/3. Bu, (zamannda) "Melekler, Allah'n kzlandr." (bkz. 16 Nahl/57) diyen Arap mriklerine; "Uzeyir, Allah"n oludur." (9 Tevbe/30) diyen Yahudilere; "sa, Allah'n oludur." (9 Tevbe/30) diyen Hristiyanlara bir cevaptr. Allah nasl dogtrulur veya Mebdeu'l-Vucd, yani varln balang Ukesi oldugu halde O'nun nasl bir ocugu olur. O, Vdhid'dir; Ahad'dr; kainatn Rabbi ve yoktan Yaratcsdr.

70 1 1 2 hlas/3. Bu, bu ekilde Inanan herkese kar bir baka cevaptr. Eer Yce Allah dorulmu olsayd, o takdirde O, btn insanlar gibi yokluktan (adem} sorira meydana gelen {hlidis} bir varlk olur ve elbette o zaman, sonradan var olmasnda, onu var edecek bir mucide muhta olurdu. Ancak O, dourmam; dorulmarntr. Allah, miiriklerin yaktrm olduklan sfatardan mnezzeh ve ycedir.

71 12 hlas/4. Anlam: Allah'n ne Zat'nda ne sfatlannda ne fiillerinde ve ne de ulhiyyetinde bir ei ve benzeri (mmdsUl yoktur. O'nun dengi ve benzeri hibir ey yoktur. Hibir ey O'na e ya da denk deildir. alr ne gzel sylemi: Her eyde O'na ait bir delil vardr. Kl, O'nun bir tek olduuna delildir. unu bU ki, Allah hakknda uahdet, eye tlak olunur:

44 Ehli in

nezzeh hakiki bir varlk olduuna delildir. Nitekim bu varlk, kendinden bakasnn varlgna fayda sagladg halde kendisi bakasndan bir varlk ve fayda saglamayan bir varlktr ki bu varlk, sadece Yce Allah'a aittir.

zetle Allah'n; "De ki O, Allah birdir." buyruu, O'nun rnnezzeh ve mukaddes Zat'nn ispatna bir delildir. (Allah Samed'dir)deki samediyyet, olumsuzlama (nefy) ve izafete, yani O'nun bakasna muhta olmamas ve bakasnn O'na muhta olmas anlamnn yannda, birligine (ahadiyet) de bir delil tekil eder. "Dounnad, dorulmadL O'nun bir ei ve dengi yoktur." kelanu ise, Yce Allah'tan bakasna ait sfatada O'nun nitelenemeyecegine (selb) bir delildir. Allah'n Zat'n tanmann, mallukatn sfatlann O'ndan selbetmekten, yani yaratklara ait sfatlar Allah iin olumsuzlamaktan daha ak ve daha anlalr bir yolu yokt..ir.

F. TEVHD VE SIFATLAR MESELESi Allah'n sfatlannda, birl;:>irine uymama, zt olma (tegciyr) sz

konusu olmaz. Bazlar, sfatarn oklugu (taadd's-sifcit) ndan hareketle Allah'n Zat'nda kesret. yani okluk tahayyl ediyorlar. Sfatlar konusunda, "onlar (sifatlar) ne O'dur ne de O'ndan bakasdr" diyenin sz, gerekte dogrudur. Bu tahayyl, yani Allah'n Zatnda kesret tahayyl ise, sfatarda birbirine uymama ve ztlk olduu kuruntusuna dmekten kaynaklanmaktadr. Halbuki sfatarda taayr olmaz. Bunun rnei udur: Yaz yazma (kitcibet) eklini bilen herhangi bir insann, kat zerinde grlen "bismillah" ekline ilikin bir bilgi (ilim)si

I . Zat'nda blnmeyi dogrulayan kesret (okluk)l nef'yetme (olumsuzlama) manasma gelir ki bu. Ahad ve Samed'ln tefsiridir. 2. Zat'nda ve sfatlannda benzert oldugunu nel'yetme anlaruna gelir: Nitekim Gne iin, benzei yoktur, anianunda "yeg.nedir" denir. Allah'n bir ei ve benzelinin olmas muhal, yani imkanszdr. 3. O, yaratmada, icatta, yani yoktan varetmede ve tedbirde, yani ileri yerli ye-. rtnce idare edip ekip-evinnede tektir; yapt hibir te orta yoktur, anlamna gelir.

Rubbiyyet Bilgisi 45

vardr. te bu bilgi, bir sfattr. Bu sfatn, yani "bismillah" szcnn kat zerindeki alaca ekle dair bilginin kemali ise, bilinenin (malum), yani eklin, bu sfata (ilim) tabi olmasdr. nk gerekte bu kitabetin ekline dair bilgi olutuu zaman; bir el hareketi, bir kalem ve bir mrekkebin aracl olmakszn bu ekil, kat zerinde belirir. te malm (bilinen)n kendisiyle aa kmas bakmndan bu sfata, "im"; bu sfata delalet etmesi ynnden o sfat ifade eden szlere ise, "keldm" denir. Gerekte keldm, ibareterin dehilet ettii mana (medll)dan ibarettir. Bilinen eyin (malm) varlnn bu sfata tabi olmas gz nnde bulunduunda ise bu sfata "kudret" denir. Bylece burada ilim, kudret ve Icelam sfatlan arasnda bir tedyr, yani deime ve bakalama sz konusu olmaz. Zira, bu tabir (ilim, kelam, kudret) tek bir tane olmad halde, gerekte bu sfat (bunlar) haddizatnda tek bir sfattr. Tek gzl olanlar, tek bir gzle olaylara a bakar ve byle baknca da o , sfatn mutlakl dnda o bunlan, sadece mutlak bir sfat olarak grr ve: "0, odur" der. Bu kii, o tabiri ayr birer isim olarak dikkate aldnda ise "Onlann (sfatlar} , her biri, dierinin gayndr." der. Yukandaki itibarla birlikte mutlak sfat gz nne alan kii ise, gerekte salam iki gzle bakm, sfat(lar)n ne o ne de onun gayns olmadna inanmtr.72

Allah'n sfatlan konusunda konumak, her ne kadar bu. misale uygun dse de, dier bir ynyle ona aykrdr. Yaz (kitabet yolu) ile bu manalan anlatmak kolay deil, zordur.

Yce Allah'n sfatlan hakknda misal gstermenin caiz olmad eklindeki baz insanlara vaki olan kuruntuya (vehim) gelin-

72 Allah'n lcdem ve bekdsrun, yani ncesiz (ezeli) ve sonrasz olduunun vucbu sabit olup O'nun bir sfat olduu nefyedilmitir. Bilakis O. kudret, ilim vs. sfatlarla mevsiif. yani nitelenen bir Zat'tr. Eer O (Allah), bir slat olsayd. o zaman O. bir kudret, bir irade. bir ilim, bir semi'. bir basar ve bir hayat olmas lazm gelirdi ki bunun doru olmad, temelsiz olduu aktr; zira, kudret (sfat)in; sem' (Iitme). basar [grme) ve hayat olmas akl ddr. Nesefi: 'Sfatlar, ne O'dur ne de O'ndan bakasdr." demitir.

46 Ehli in

ce bu, bu ekilde kuruntuya kaplan bu kiinin, misal (rnek) ile misl (benzer, ayn, denk) arasndaki fark ayrdedemediini gsterir. Halbuki gerekte misale ihtiyac vardr: Nitekim biz bunu (misale olan ihtiyac}, duyutarla alglanan suretlerden makul bir anlam karmak iin onu aklayan ve bu makul manay, onu renecek olan kiinin anlayna ulatran bir suretin gizli anlamn ortaya koyarken anlatmtk

Duyutarla alglanan duyusala (mahss) gelince, onun herhangi bir misille ihtiyac yoktur. nk bizzat duyularla alglanan duyusal varlk (mahss}, bizatihi hayal kapsam iindedir. akmak tandan ate karmakta kullanlan demir akmak ubuunu, akmak demirini, akmak tan ve bunlar arasnda ate ktn gren kimsenin, btn bu eyler iin herhangi bir misale ihtiya duymayacana dikkat etsene! . . Ancak hayale girmeyip hayalin onu kavrayp zaptedemedii salt aklsaln (ma'kl) ise, hayalden yardm istemeye ihtiyac vardr; ta ki zayf kavrayta olanlar onu anlasn! . .

"O'nun benzeri (misil) hibir ey yoktur."73 buyruunda olduu gibi Yce Allah'n bir mis! yani benzeri, dengi, ei yoktur; ancak O'nun iin bir misru sz konusudur. Peygamberin; "Allah Adem'i leendi sretinde yaratt."74 sz, bu misale bir iarettir. Zira gerekte Yce Allah (c. c) herhangi bir eye baml olmadan kendi bana bizatihi mevcut, Hayy (diri), Semi' (iiten) , Basir (gren), Alim (bilen) ve Mtekellim (konuan, syleyen) olunca, O'nun suretinin bir misali olan insan da byledir (o da canl, iiten, gren, bilen ve konuandr) . Eer insan bu vasflar (sfatlar) ile nitelenmi olmasayd, Yce Allah' bilmezdi/bilemezdi. Bu

73 42 ni/1 1. 74 Ehl-1 Hak bu hadisin tefslri hususunda iki snfa aynlmtr: Birinci snf, te

bihi nefyetmekle ve bunun Allah'n ilmine izafesinl muhal, yan imkansz grerek te'vil (yorum)den kanmbr. kinci snf ise burada bir ereflendlrme

grmektedir ve bu bir lzafettir: yani Adem hart mahlukat (yaratlmlar)tan hibiri bu misd! (rnek) ile bir kemal ve cemal ile muttasf olmad. Daha dogru ve salkl olan, bunu Yce Allah'n Ilmine ihale etmektir.

Rubbiyyet Bilgisi 47

yzden Peygamber: "Kim kendini bilirse gerelete o, Rabbini bilir."75 demitir. Zira gerekte insann, kendi nefsinden ona dair bir misal bulamad herhangi bir eyi tasdik ve ikrar etmesi ona zor gelir. Nitekim Yce Allah, Peygamberlerden bazsna (s.ahm) : "Kendini bilirsen Rabbini bilirsin" diye vahyetmitir. Bu nedenledir ki insan ilmi, Yce Allah' vasfeden sfatann en zel olann kavrayamaz. nk yaratlanlarda bu zel vasftan bir misal ve bir numune, rnek yoktur. Yce Allah'a ait zel vasf nedeniyle insan da byledir. nk gerekte insan, bir eye dair bilgisinden sonra o eye ad verir. nsann o eyi tammaya ynelik bir yolu ve bir rnei olmaynca da, o zaman, ne ona dair bir bilgisi ne o eye ait kendinde bir isim ve ne de bir ahirnet bulunur. Bu dururnda onu nasl tanyp bilebilir? Bu yzden Allah' ancak Allah bilir. Burada kasdettiim, O'nu vasfeden niteliklerin en zel, yani kendine has zelliini, O'nu tamyp bilmenin z ve hakikatini (knhn) ancak kendisinin bildiidir. Kim, "nsan hayy (canh)dr; atrndir, kadir (g sahibi)dir, serni' (iiten)dir, basir (gren)dir, mtekellirn (konuan)dir; Allah da byledir." derse, bunu syleyen kii, Allah' insana benzetmi (mebbih) olmaz. Zira gerekte benzetme (tebih), en zel vasftaki ortaklgm (rnareket) ispatdr. 76

75 Nevevi, bu hadisin sabit olmadn sylemitir. bn Teymiye ise bu hadisin meuz [uydurma) oldugunu sylemitir. Ebu'I-Muzaffer b. Se'ani, el-Kaudt"de hadisin merji.J.' olarak bllinmedlirti sylemitir. bnu'l-Gars, yle demitir: "Tasavvuf kitaplan, eyh Muyyiddin b. Arabi vb. glbiler1nin hadis yerine geirdiklert bu hadisle doludur." Hafz Suyti'nin bu konuda "elKavl'l-Ebeh fi Hadisi 'Men Ara fe Nefseh Arafe Rabbehi' diye adlandrd !atif bir telif esei vardr. en-Necm ise hadisin, Maverdi'nin 'Edebu'd-Dnya ue'd-Din'inde Peygamber [a.s.)den Hz.Aie'nin rivayetine dayal olarak: "nsanlardan Rabbini en Iyi bileni kimdir?" sorusuna "Kendini en iyi bilenidir" eklindeki cevabyla getigini sylemektedir.

76 Sfatlar unlardr: 1) Kudret, 2) rade, 3) llim, 4) Hayat. 5) Sem' [Iitme), 6) Basar (grme) ve 7) Keldm Bunlara, mahlukta alglanan birtakm ilere delalet ettiinden ma'nd sfatlar denir. Zeyd'in kudreti. insanlar Iin ak bir eydir: ilmi de yle . . . Bu yedi sfat Mu'tezlle, "taaddd'lkudemd" [kadimlein oklugu)dan kanmak amacyla nefyetmi ve "Eer bu sabit olsayd o zaman Tanr'nn sekiz eyden mrekkep olmas lazm gellrdl. Histiyanlar, teslis inanc nedentyle kfre saptklanna gre sekiz kadim eye inanmak nasl olur." demi-

48 Ehli in

Kim derse ki; siyah. mevcut bir araz (ilinek)dr ve o, renktir; beyaz (da) mevcut bir araz dir ve o (da) bir renktir; bu durumda o, "siyah" "beyaz"a tebih etmi olmaz. nk gerekte "renklik", "arazlk" ve " varlk" (var olma)taki ortaiuk, onlar (siyah ve beyaz) arasnda bir tebih (benzetme) meydana getirmez. Zira, gerekte btn bunlar, onlar kapsayan birtakm niteliklerdir. Dolaysyla tm varlklar, aralarnda bir benzerlik olmad halde, genel varlk (varolu) hususunda mterektirler . . . Bu yzden, renklik, arazlk ve varolutaki ortaklklarna ramen, siyah ile beyaz arasmda bir benzetme, birbirine rnek getirme (temsil) sz konusu olmaz. O halde Allah hakknda "mi.s.l" caiz olduu halde "mi.sl" (denk, benzer, eit) imkanszdr.

Allah alemin iinde olmad halde, gerekte biz; "Yce Allah, evrende ilen ekip eviren bir ynetici (Mdebbir}, evrenin y-

lerdir. Onlara gre Allah; Zat'yla Kadir (kudret sahibi), Zat'yla Mrid (dileyen). Zat'yla Alim, Zat'yla Hayy (diri), Zat'yla Seml' (iiten). Zat'yla Basir (gren) ve Zat'yla Miite/cellim (konuan)dir. Bu sfaUar ona ait deildir. Buna cevap udur: imkansz (mu hal) olan, tek bir Zat'n sfatlarla muttasf olmas degil . . yani olt zathlk (taaddCdu'z-Zat}tr. Herkese malumdur ki, ilim sfat lle muttasf olmadka. 'Zeyd alimdir' denmez. Dier sfatlar iin de ayn ey sz konusudur. Allah'n Ilmi, kudreti. .. vs. sfatlannn varina nasslar dellet etmektedir. Bu Ziili sfatlar, Zat'n ayns deildir, ki "terkip" (bileimi meydana gelmi olsun: Zat'n gayrs da deildir. ki taaddudu'l-lcudemd", yani kadimlerin okluu. ok kadimlllik meydana gelsin! . . . Onlar dediler ki. bu, 'on' (says) Iindeki 'bir' gibidir: halbuki o (bir), onun ayn deildir ... Aksi takdirde bundan Zeyd'in ilmi, onun ne ayndr ne gayndr, temsilindeki durum alglanr. Dierleri de bu ekildedir. Bunu kavramaya al: nk on saysndaki bir says temsili (benzetmesi), Hristiyanlann Allah'la ilgili, O, "uknim" (z)dan mrekkep (bileik)tr dedikleri durumu vehmettirir. "Akdnim" "u/cnm"un ouludur ve bu uknm (z) ise: ilim. hayat ve kelime'dir. Hristiyanlar Hz.isa (a.s.)y "/celime" yaptlar. Allah ise yle buyurrnaktadr: "Andolsun 'Allah, in iinciisdr' diyenler /cjir olmulardr . . . " (5 Mide/73). Yani, ten ( uknm'dan) biridir diyenler . . . Bu, onlann (Hristiyanlann). 'teslis"le. ilgili szleridir. te bunlar (sfatlar hakknda byle dnenler) , onlardan bir frkadr. Btn bunlar muhaldir. unu bil ki, Allah'n suatlannn hakikati, Zat' idrak edilerneyecei gibi, idrak olunamaz. Halkn. herhangi bir eyde, Allah'n kudretine bak, eklindeki szne gelince, bu, gk ve iinde olanla yer ve zerinde ve her ikisi (yer ve gk) arasndaki olaylar (olular)n izlertne bir ia-

- rettir ve ama, "kudret"in hakikati deildir . . . Bunu kavra!.. Dier sfatarda da. aktardgtmz rnek zere ayn ey sz konusudur.

Rubbiyyet Bilgisi 49

netimini kendi elinde bulunduran bir yrutc (Mutasamj)dr." deriz. Bunun misali udur: nsann parmag hareket eder; onu hareket ettiren, insann ilmi ve iradesidir. Halbuki parmakta ilim ve irade yoktur. te bu sebeple birine bir eyi anlatmak mmkn olmaktadr . . . (Ald) zayfn tasavvun ise; bir eye yakn (mcavir) olmad halde o eyde nasl ileri ekip eviren bir mdebbir, bir fail olacag eklindedir; ki onda (onun tasavvunnda} bir deime olmaz.

G. TEKLiF Yce Allah'n, yaplmasn gerekli grup istedii bir grevi ye

rine getirmelerini kullarna teklif etmesi, bir insann, amac yapt ilerle ilintili olan birtakm ileri yapmasn klesine teklif etmesine benzemez. Klesine bir ii yapmas iin tekiifte bulunacak olan