I ХЭСЭГ

I БҮЛЭГ: ӨӨРИЙГӨӨ ТАНЬЖ, ХӨГЖҮҮЛЬЕ

1.1. Арга гэдэг нь мэдлэгийг зөв тийш залдаг ухаан юм. Мэдлэгийг зөв тийш залах гэдэг нь

Сурагч олон хичээлд хэчнээн сайн сурсан ч тэрхүү мэдлэгийг өөрт болон бусдад тустай

болгохын тулд аргаар хөтлүүлж залуулах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол хэчнээн мэдлэгтэй байгаад

аргаар хөтлүүлж, зөв тийш залуулахгүй бол буруу сэтгэлийн нөлөөгөөр буруу тийш залж,

мэдлэгээ муу үйлд ашиглаж, түүнээсээ улбаалан амьдралдаа алддаг.

1.2. Билиг гэдэг нь аливаа юмсын мөн чанарыг ойлгож, мэдэх ухаан юм. Өөрөөр хэлбэл,

өөрт асуудал тулгарахад түүний гол зангилаа болон гарцыг зөв танин мэдэж чаддаг, аливаа

үйлийг хэрхэн хийвэл өөрт амар хялбар хийж бүтээж болохыг олж чаддаг ухааныг хэлнэ.

1.3. Билгийг дадуулсны ач тусыг танин мэдэх: Аливаа юмс, үзэгдлийн мөн чанарт бодит

байдал талаас нь хандаж чадвал билгийг дадуулж байгаа хэрэг юм. Аливаа юмс, үзэгдэл,

асуудал, мөн хүнд тохиолддог сайн, муу зүйл бүгдэд мөн чанарыг нь зөв мэдэж, бодит

байдал талаас нь хандаж чадахыг хэлнэ. Тухайлбал, бэрхшээл тулгарахад даван туулж

чадна, мөн өөрөө шаналахгүй, бусдыг зовоохгүй байж чадна гэх мэт.

1.4. Арга, билгийг ялган танин мэдэх: Билиг гэж аливаа зүйлийн мөн чанарыг ухаарсан

ухааныг хэлнэ. Арга нь билгийг юуны төлөө хийхийг, ашиглахыг залж байдаг ухааныг

хэлнэ. Арга нь билгийг хөтөлж, билиг нь аргадаа хөтлүүлж явдаг. Хүн хэдий чинээ хурц

ухаантай, хэдий чинээ мэдлэгтэй байсан төдийгөөр хангалтгүй. Хүн аргын үүднээс мэдлэг

ухаанаа ашиглахгүй бол арга дутсанаас хүн мэдлэг ухаанаа муу үйлд, өөрт болон гэр бүл,

бусдад хорлолтой үйлд ашигладаг. Тиймээс билиг нь мөн чанарыг мэдүүлж, арга нь түүнийг

хөтөлж явдаг ухаан юм.

1.5. Арга, билгийг хослуулан дадуулах: Арга, билиг байхгүй бол хүн зөв зүйлд

чиглэдэггүй. Хэрэв билгийг дадуулаагүй бол хэчнээн сайн санаа, зөв сэтгэл байлаа ч сайн

санаа төдий болоод л үлдэнэ. Арга байхгүй билиг байснаар бусдад хортой муу үйл сэтгэж,

олон хүнд хортой үйл хийдэг тул сайн үр дүн гарахгүй. Тийм учраас арга, билиг хослон

байж өөрт болон нийгэмд, бусдад тустай, энэ дэлхийд хэрэгтэй сайн үйлүүд хийж, сайн үр

дагавруудыг бий болгодог.

II БҮЛЭГ: БУСДЫГ ХҮНДЭЛЖ, БАЯРЛУУЛЪЯ

2.1. Бусдад туслахад болон тэднийг баярлуулахад хялбар болох: Бусдыг зөв ойлговол

бусдад туслахад болон тэднийг баярлуулахад хялбар болно. Яагаад гэвэл бусад хүн

жаргалтай байна уу, зовлонтой байна уу, юу хүсэж байна, юуг хүсэхүй байна гэдгийг

ажиглаж, эргэцүүлэн бодож, улмаар бусдаас асууж хичээсний үр дүнд цаад хүнд хэрэгтэй

зүйлийг нь өгч чадахаар бол өгдөг, хүсэхгүй байгаа зүйлээс нь холдуулах зэргээр түүний

нөхцөл байдалд тохируулж чадвал бусдад өөрийн тусыг амар хялбар хүргэж чадна.

1

2.2. Бусдын харц, царай, үг, үйлдлийг ажиглах, ярилцах: Бусадтай ярилцах үедээ харц

нь ямар байгааг ажиглана. Харцыг нь хараад шууд мэдэхэд хэцүү ч “Энэ хүн ингэж хараад

ингэж ярьж байна, тэгэхээр энэ хүн чин сэтгэлээсээ ярьж байна уу, эсвэл өөр зүйл бодож

байгаа ч ярихдаа өөр үгээр хэлж байна уу” гэдгийг ажиглана. Ийнхүү байнга ажиглан

бусадтай яриад байвал тодорхой хугацааны дараа өөрт сургамжтай туршлага хуримтлагдаж,

хожим нь бусадтай ярилцахад амар хялбар болно. Ихэнх хүний сэтгэлдээ бодож буй бодол

нүүр царайд нь тодорхой хэмжээгээр илэрдэг. Сэтгэлд нь юу бодогдоно тэр нь үг,

үйлдлээрээ харьцангуй илэрдэг. Тиймээс энэ хүн баярлаж байна уу, гомдож байна уу,

сэтгэлээсээ хийж байна уу, үнэн байна уу, худал байна уу гэдгийг мэдэж болох арга бол

нүүр царайг нь ажиглаж харах байдаг.

2.3. Өөрийн санааг бусдад цаг үе, нөхцөл байдалд тохируулан аргыг нь олж

тайлбарлах: Цаг үе, нөхцөл байдал болоогүй үед “Би ингэх гэж байгаа, би ийм хүн байгаа

юм” гэж эсвэл өөрийгөө магтах зэрэг нь цаад хүнд таагүй сэтгэл төрүүлэх тул цаг үеийг нь

тохируулж харилцах нь чухал. Энэ нь бусдад өөрийгөө зөв ойлгуулах нэгэн арга мөн.

Нөхцөл байдалд тохируулах гэдэг нь товч ярих уу, дэлгэрэнгүй ярих уу гэх мэтээр бусдад

өөрийгөө тайлбарлаж, ойлгуулах хэрэгтэй. Энэ нь бусдад өөрийгөө зөв ойлгуулах нэгэн

арга болно.

2.4. Эхнэр, нөхөр хоорондын харилцааг танин мэдэх: Нэг нэгнийгээ харилцан хүндэтгэж,

үр хүүхдүүдийнхээ дэргэд уурлаж, маргаж, эвгүй үг хэлэхгүй байх, муу үлгэр болох

үйлдлийг үзүүлэхгүй байх нь бие биеэ хүндэтгэх, үр хүүхдээ дээдлэх эхнэр, нөхөр

хоорондын харилцаа юм. Эхнэр, нөхөр хоорондын харилцаа нь аль болох гэр бүлдээ халуун

дулаан уур амьсгал бий болгохыг хичээж, аль болохоор нэг нэгэндээ гомдож, тунихгүй

байхад тулгуурлана. Хэрэв гомдсон тохиолдол гарвал гомдлыг газар авахуулалгүй цаг

тухайд нь нэн даруй харилцан ярилцаж, сэтгэлдээ тээж буй буруу бодлоо арилгах нь эхнэр,

нөхөр хоорондын харилцаанд чухал байр суурь эзэлнэ.

2.5. Эцэг эх, үр хүүхэдтэйгээ харилцах: Эцэг эх нь үр хүүхдийнхээ амьдралд тустай үг

хэлэх, амьдралд нь тустай үйлдэл үзүүлэхийг хичээх хэрэгтэй. Эцэг эх нь сэтгэлдээ “Миний

үр хүүхэд ирээдүйд сайн хүн болоосой, сайн хүн болохын тулд одоо юу хэрэгтэй байна вэ”

гэж ажиглаж, хүүхдийнхээ төлөө санаа тавьдаг байх хэрэгтэй. Ингэж үр хүүхдийнхээ хүсэл

мөрөөдөл нь зөв байна уу, түүндээ хүрэх зөв аргаа олсон уу, зөв хүнтэй нөхөрлөж байна уу

гэдгийг анзаарч ажиглаж байх хэрэгтэй. Монголчууд дээр үеэс “Хайр нь дотроо, хал нь

гаднаа” гэсэн ардын үгээр үр хүүхдээ хүмүүжүүлж ирсэн. Байнга нялуурч, хүүхдээ хэлсэн

үгээр нь байлгаад байвал эдгээр нь хайр биш юм.

2.6. Гэр бүлтэйгээ ойлголцоход хөнгөн хялбар болох: Эхнэр, нөхөр хоорондоо, тэд үр

хүүхэдтэйгээ, гэр бүлийн гишүүд харилцан хоорондоо эв эеийг, гэр бүлийн харилцааг

эрхэмлэж байх юм бол өөр хоорондоо ойлголцоход хөнгөн хялбар болно. Хоорондоо

амархан ойлголцоно гэдэг бол цаашид эв эетэй, аз жаргалтай байхын үндэс болно. Харин

нэг нь нэгнийгээ хүндэтгэхгүй өөрийгөө тэргүүнд тавьж, миний зөв, чиний буруу гэж нэг

нэгнийгээ давах гэж зүтгэх нь үл ойлголцол, таагүй байдлыг бий болгоно.

2

2.7. Үр хүүхэд нь хүмүүжих: Эцэг эх нь хоорондоо зөв харилцвал энэ нь үр хүүхэд нь зөв

хүмүүжих арга хэлбэр болох төдийгүй биеэрээ үлгэрлэж буй харилцаа болно. Түүнээс гадна

ах эгч нараа дүү нар нь хүндэлсэн харилцааг бий болговол дүү нар нь зөв хүмүүжнэ. Ах эгч

нар нь эцэг эхээ хүндэлж, дээдэлж, тэднийг хүндэтгэсэн харилцааг бий болговол өөрсдөө

зөв хүмүүжнэ. Ах эгч нар нь дүү нараа хайрлаж, санаа тавьж хүндэтгэвэл дүү нар нь бусдыг

ингэж хайрлаж, ингэж анхаарал тавих хэрэгтэй юм байна гэж ойлгон зөв хүмүүжнэ.

2.8. Өөр хоорондоо ярилцдаг байх: Өөр хоорондоо ярилцах нь ойлголцоход хамгийн үр

дүнтэй арга байдаг. Өөр хоорондоо ярилцахдаа өнгөрснийг байнга сөхөөд яриад байвал

ойлголцохгүй, харин үл ойлголцол улам бүр нэмэгддэг тул ирээдүйд хэрхэх тухайгаа

ярилцах нь үр дүнтэй байдаг. Тодорхой хэмжээнд харилцан бие биедээ буулт хийхгүй бол

ярилцлага үр дүнгүй болдог. Тиймээс харилцан буулт хийж, нэн тэргүүнд өөрийн гэмийг

олж харж байж ярилцвал үр дүнтэй болно.

2.9. Гэр бүлийнхнийгээ хүндэлдэг байх: Гэр бүлийнхээ өөрөөсөө бусад хүний ачийг нь

санаж, хүндэлдэг байвал гэр бүлийнхэн өөр хоорондоо ярилцаж, улмаар харилцан

ойлголцоход хялбар болж, тэгснээрээ гэр бүлд эерэг уур амьсгал, эелдэг найрсаг харилцааг

бий болгож чадна. Тиймээс нэгнийгээ хүндэлсэн сэтгэлээр харилцаж, хандах хэрэгтэй.

“Гэр бүлийнхнийгээ хүндэлдэг байх” сэдвийг дараах линкээс дэлгэрүүлэн үзээрэй.

http://econtent.edu.mn/videoEBS/10rangi/irgen/1442

2.10. Гэр бүлийнхнийхээ ач тусыг санадаг байх: Гэр бүлийнхнээ хүндэлдэг байхын тулд

тэдний гэмийг биш, өөрт үзүүлсэн ачийг нь санадаг байх хэрэгтэй. Тэгж чадвал гэр

бүлийнхэн өөрийг тань хүндэлнэ.

“Гэр бүлийнхнийхээ ач тусыг санадаг байх” сэдвийг дараах линкээс дэлгэрүүлэн үзээрэй.

http://econtent.edu.mn/videoEBS/10rangi/irgen/1664

2.11. Маргаан, зөрчил гарахад бусдыгаа уучилдаг байх: Маргаан зөрчил гарвал “Би ийм

буруутай” гэж өөрийн бурууг хайхаас гадна цаад хүнээ буруутай байсан ч ачийг нь санан

уучилдаг байх хэрэгтэй. “Энэ хүн өөрөө аз жаргал, амар амгаланг хүсэж байгаа тул би

уучлах хэрэгтэй, энэ хүн буруу сэтгэлд автаад өөрийн эрхгүй байгаа учир маргаан зөрчил

гаргаад байна, тиймээс би уучлах хэрэгтэй” гэж бодох нь уучлах үндэс болно.

2.12. Өөрөө уучлал хүсдэг байх: Өөрийн гэмийг бодох гэдэг нь хоёр хүн муудалцахад

хоёулаа л буруутай гэдэг хуулиар “Үүнд би ийм буруутай шүү” гэж бага ч байсан алдаа

дутагдлаа таньж мэдээд, чин сэтгэлээсээ уучлал хүсвэл цаад хүн өөрийг тань уучлах

үндэслэл болно. Түүнчлэн цаад хүн өөрийг тань уучилснаар түүний сэтгэл нь цайрч, эерэг

уур амьсгал бий болно.

3

2.13. Уурлаж, уцаарласан нэгэндээ тайван хүлээцтэй хандаж, тайвширсны эцэст

ярилцаж, ойлголцдог байх: Нэг нь уурлаж уцаарлан буруу сэтгэлд автчихсан байгаа үед

өөдөөс нь улам сөрж маргаад байвал нөхцөлийг улам хүндрүүлж байгаа юм. Харин

уурлалгүйгээр тайван байж, сэтгэлийг нь тайтгаруулах хэрэгтэй. Тайтгаруулна гэдэг нь

“Өөрийн чинь хэлээд байгааг хүлээн зөвшөөрлөө гэсэн үг биш, одоо түр тайвшир, хэдүүлээ

эргээд нэг ярилцъя, өөрийн чинь санааг ойлголоо, бас аргагүй юм байна” гэх мэт байр

сууринаас тайван, хүлээцтэй хандана. Тайвширсны дараа ярилцаж, ойлголцдог байх

хэрэгтэй. Тайвшраагүй тохиолдолд ярилцахад үр дүн гарахгүй.

III БҮЛЭГ: УЛАМЖЛАЛТ ӨВ СОЁЛООСОО СУРАЛЦЪЯ

3.1. Монгол гэрийн ёс

Монгол гэр нь монгол үндэстний, гоо сайхны мэдрэмж, уламжлалт гар урлал,

бэлгэдлийг цогцоор хадгалсан, хүн амьдрахад тохь тухтай, байгалийн гаралтай

бүтээгдэхүүнээр өвч бүтдэг, уран барилгын өвөрмөц шийдэл бүхий нүүдэлчин

монголчуудын уламжлалт эко сууц юм.

Гэр нь тойрог суурьтай, тал бөмбөрцөг маягийн хэлбэртэй, гэрэл, дулаан болон

агаарын зөв солилцоотой, газар хөдлөлт, салхи шуурганд тэсвэртэй, бөх бат, нүүж

тээвэрлэхэд хөнгөн авсаархан, барьж буулгахад хялбар, эвхэж задалж угсрагдах оньсон

зохиомжтой, том бага янз бүрийн хэмжээтэй хийж хэрэглэж болдог онцлогтой.

Нүүдлийн соёлын үнэт зүйлсийн нэгдмэл цогцлолыг өөртөө багтаасан монгол гэр нь

газрын хөрсөнд эвдрэл үлдээдэггүй, нүүхэд хог хаягдал гардаггүй, ил хөрсөн дээрх нөхөн

сэргээгдэж байдаг байгалийн материалаар бүтдэг, хүний эрүүл амьдрах таатай нөхцөл

бүрдүүлдэг хүн байгалийн хүйн холбоог бодитой илэрхийлэгч хосгүй гайхамшигт сонгомол

эко сууц юм.

Гэр нь газар хөдлөлтөд тэсвэртэй, аюулгүй, тохь тухтай өвөл дулаан, зун сэрүүн

байдаг төдийгүй хурдан шилжин байрлах боломжтой /барьж буулгах туршлагатай 4 хүн 15-

20 минутад буулгаж, 20-30 минутад барина/ өвөрмөц шийдэлтэй.

Нүүдэлчин монголчууд гэрийнхээ төвд зуух, тулгаа байрлуулж “гал голомт” хэмээн

хүндэтгэдэг. Гал голомтоо тойруулан тавилга, эдлэл хэрэглэл байрлуулж дүгрэг хэлбэртэй

нэг эзлэхүүнт нүүдлийн соёлын бичил орон зай үүсдэг онцлогтой. Гал голомтоос үүдэн гэр

бүл, айл, хот айл, саахалт айл, өвөлжөө, хаваржаа, зуслан, намаржаа, түүний бэлчээр нутаг

гэх мэт тэлэн хөгжиж, тухайн орон зай болгондоо нүүдлийн соёл иргэншлийн бүхий л

тогтолцоог баяжуулж байдаг.

Монгол гэр амьсгалдаг. Гэрийн хийц хэсгүүд мод, эсгий зэрэг “амьд” эд эсээс бүтдэг

нь түүнийг Төв Азийн эрс тэс уур амьсгалд зохицох чадвартай болгожээ. Энэ чадвар нь

хонины ноосны микронтой холбоотой. Халуунд хонины ноосны микрон тэлж, агаарыг

чөлөөтэй оруулдаг учир сэрүүн шинж чанартай. Харин хүйтэнд эсрэгээрээ микрон нь

агшиж, дулаанаа сайн хадгалдаг.

4

Гэр барихдаа авдар сав, ор, эргэнэг зэрэг томоохон тавилгыг гэрийн буурь дотор

тойруулан тавиад хатавчны баруун хананаас эхлэн хана тус бүрийг хооронд нь зөв амаар

нийлүүлэн боож, дугуйлан ширлээд, хаалгаа барин дотуур хошлон татна. Дараа нь тооноо

өргөж босгоод униа өлгөдөг. Гэрийн яс модоо босгосны дараа гэрээ бүрээслэн гадуур эхлээд

дунд талын хошлонг (бүслүүрийг) дараа нь дээд талын хошлонг, сүүлд доод, хошлонг татна.

Хошлонг заавал гэрийн баруун талаас эхэлж татна. Хамгийн сүүлд өрхөө тавьдаг

заншилтай.

Гэр буулгахдаа хамгийн түрүүнд гэрийн бүрээсний оосор, бүслүүрийн уяаг тайлна.

Дараа нь өрхөө авч гэрээс хойш зайдуу газар эвхэж тавина. Хойд талын дээврийг урьдаар

авч, өмнө талын дээврийг дараа нь буулгана. Туургыг баруун талаас нь дараалан хуулж

авна. Гэрийн модыг буулгахдаа хамгийн түрүүнд униа авч, гэрийнхээ тооныг буулгах ба

тооноо нүүх зүгт хандуулж буулгана. Буулгах нь барихаасаа хялбар.

Гэрийн доторх орон зайг гал голомтоор төвлөх бөгөөд баруун, зүүн, хоймор, үүдэн

тал хэмээн дөрөв хуваана. Гэрийн баруун талд малын тоног хэрэгсэл (эмээл, хазаар, ногт,

чөдөр, хөгнө г.м), айраг, ундаа цагааны хөхүүрийн хөрөнгө, өрхийн тэргүүний болон,

хүүхдүүдийн хувцас хунарыг хураадаг бараа, гэрийн хойморт айл гэрийн эрхэм зүйл

(хурдан морины хусуур, морин хуур г.м) бурхан тахил, шүтээний зүйл мөн байрлах тул

гэрийн хүндэтгэлийн зай болно. Гэрийн зүүн хэсэгт гэрийн эздийн ор дэр байх бөгөөд

эзэгтэйн авдар, эмэгтэй хүний хувцас, гоёл чимгийн зүйл байна. Хатавчин талд гал тогооны

хэрэгсэл, тавиур, эргэнэг зэргийг тавьдаг.

“Монгол гэр барих ёс” сэдвийг дараах линкээр дэлгэрүүлэн үзээрэй.

http://econtent.edu.mn/videoEBS/10rangi/irgen/549

“Монгол гэртэй холбоотой зан үйл” сэдвийг дараах линкээр дэлгэрүүлэн үзээрэй.

http://econtent.edu.mn/videoEBS/10rangi/irgen/1154

“Монгол гэр буулгах ёс” сэдвийг дараах линкээр дэлгэрүүлэн үзээрэй.

http://econtent.edu.mn/videoEBS/10rangi/irgen/622

3.2. Монголчуудын угсаа гарвал

Түүхийн нэг ижил цаг хугацаанд, нэг нутагт нэгдэн нягтарч бүрэлдсэн, нэг өвөг

дээдсээс гаралтай, ижил хэл соёлтой ард түмнийг угсаатан (ethnicity, ethnos) гэдэг. Аливаа

ард түмэн өөрсдийн төрийг буй болгож, нэгэн төрийн дор нэгдсэнээр хэл, соёл, сэтгэлгээний

адилсал буй болж, нэгэн угсаатан бүрэлдэх гол суурь дэвсгэр, нөхцөл нь болдог ажээ.

Монгол угсаатны үүсэл гарваль Хүннү гүрнээс эхтэй бөгөөд Монголын эзэнт гүрний үед

төгс төлөвшлийг олж, бүрэлдэн тогтсон юм. Түүнээс хойших 800 жилийн хугацаанд болж

өнгөрсөн түүхийн нугачаа, хугачаа, нарийн ээдрээтэй үйл явцын улмаас эдүгээ монгол

угсаатнууд Монгол, Хятад, Орос, Хиргис, Афган зэрэг хэд хэдэн оронд хуваагдан амьдарч

байна. Судлаачдын үзсэнээр эдүгээ дэлхийд өөрийгөө монгол угсаа гарвальтай гэж тооцдог

10 сая орчим хүн байгаа ажээ.

Аливаа хүн аль нэг угсаатны бүлгийн нэгэн гишүүн хэмээн өөрийгөө хүлээн

зөвшөөрөх, ямарваа нэг угсаатан өөрсдийгөө өөр бусад үндэстнээс өөр гаралтай, өөр 23

5

угсаатан хэмээн ялган зааглах үзлийг үндэсний ухамсар (ethnic identity) гэдэг. Үндэсний

ухамсар гэдэг нь тухайн ард түмэн өөрийнхөө онцлогийг хадгалан үлдэхийн тулд, эртнээс

түүнийг тусгаар үндэстэн байлгаж ирсэн тэр л чанаруудаа хадгалж, хойч үедээ өвлүүлэн

үлдээх хүсэл зоригийг хэлнэ.

Монголын ард түмний оюун санаа үзэл ухамсарт олон зууны турш хадгалагдан

уламжлагдаж ирсэн үндэсний үзэл сэтгэлгээг шинэ ахуй нөхцөлд сэргээн хөгжүүлж, залуу

үеэ үндэсний үзэл, ухамсартай, өв соёл, түүх, хэл бичиг, зан заншил, шашин суртахуунаа

сайн мэддэг, дээдлэн хүндэтгэдэг, жинхэнэ монгол хүн болгон хүмүүжүүлэхэд монголч

үзэл, үндэсний ухамсар нэн хэрэгтэй болно. Энэ тухайд их зохиолч Д.Нацагдорж: “Монгол

гэдэг нэр ертөнцийн чихнээ дуурьсгалтай Монголын төлөө гэдэг санаа бидний зүрхэнд

хадаастай” хэмээн яруу сайхан шүлэглэсэн байдаг.

Аль нэгэн угсаатны доторх ардын уламжлалт эдийн болон оюуны соёлоо хадгалан

буй, хэл аялгуу, хэв заншил, аж төрөх ёс, соёлын онцлогоор холбогдсон хүмүүсийн

нийтлэгийг угсаатны бүлэг буюу ястан гэнэ. Бидний Ойрд буюу баруун монголчууд гэж

ярьдаг угсаатны бүлгүүд баруун аймгуудад зонхилон амьдардаг. Ялангуяа Ховд аймгийг

олон үндэстэн, ястны өлгий гэж эртнээс нэрлэж ирсэн. Ховдод өөлд, мянгад, торгууд,

урианхай, захчин, Увс аймагт баяд, дөрвөд, хотон ястнууд амьдардаг байх жишээтэй.

6

II ХЭСЭГ

ДАСГАЛ, ДААЛГАВАР

1.Доорх зургаас аль нь үр хүүхдээ зөв хүмүүжүүлж байна вэ?

А. Б. В. Г.

2. Гэр бүлийн эерэг уур амьсгал, ойлголцлыг доорх үйлдлийн аль нь харуулж байна вэ?

А. Б. В. Г. Д. Аль нь ч биш

3. Гэр бүлийн гишүүд хоорондын харилцааны эерэг үйлдлийг дугуйлна уу.

А. Б. В. Г.

4. Бусдаас уучлал гуйж буй үйлдлийг дугуйлаарай.

А. Б. В. Г.

5. Өөр хоорондоо эс харилцаж буй үйлдлийг олж дугуйлаарай.

А. Б. В. Г.

7

6. Аль нь Монголчуудын уламжлалт гэр, орон сууц вэ?

А. Б. В. Г.

7. Гэрийн хоймор хэсэгт аль эд хэрэгслээ байрлуулах вэ?

А. Б. В. Г.

8. Монгол гэрийн ямар эд хэрэгслийг нүүх зүг рүүгээ харуулж буулгадаг заншилтай вэ?

А. Б. В. Г.

9. Монгол угсаатан ямар гүрнээс үүсэлтэй вэ?

А. ОХУ Б. БНХАУ В. Хүннү гүрэн Г. Их монгол улс

10. “Монгол гэдэг нэр ертөнцийн чихнээ дуурьсгалтай Монголын төлөө гэдэг санаа бидний

зүрхэнд хадаастай” гэж хэн хэлсэн бэ?

А. Чингис хаан Б. Д. Сүхбаатар В. Д. Нацагдорж Г. Б. Ринчин

8

III ХЭСЭГ

СОРИЛ

1. Мэдлэгийг зөв тийш залдаг ухааныг юу гэдэг вэ?

А. Билиг Б. Арга В. Арга болон билиг Г. Аль нь ч биш

2. Арга, билиг хосолсноороо...

А. Өөрт тустай Б. Бусдад тустай В. Хүн төрөлхтөнд тустай Г. Дээрх бүгд

3. Аливаа юмсын мөн чанарыг ойлгож, мэдэх ухааныг юу гэдэг вэ?

А. Арга Б. Билиг В. Билиг болон арга Г. Аль нь биш

4. Гэр бүлийнхнийгээ хэрхэн хүндлэх ёстой вэ?

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

5. Хүн баярлаж байна уу, гомдож байна уу, сэтгэлээсээ хийж байна уу, үнэн байна уу, худал

байна уу гэдгийг...

А. Нүүр царайг нь ажиглаж мэддэг.

Б. Үйлдлийг нь ажиглаж мэддэг.

В. Ярилцаж мэддэг. Г. Дээрх бүгд

6. Арга билгийг хослуулан дадуулсны ач холбогдол юу вэ?

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

7. Зөв хариултыг дугуйлаарай.

А. Арга нь билгийг хөтөлж, билиг нь аргадаа хөтлүүлдэг

Б. Билиг нь аргыг хөтөлж, арга нь билигдээ хөтлүүлдэг

В. Арга нь аргыг хөтөлж, билиг нь билгийг хөтөлдөг

Г. Аль нь биш

8. ................................................................ бусдад туслах болон баярлуулахад хялбар болдог.

А. Бусдыг буруугаар ойлговол Б. Бусдыг зөвөөр ойлговол В. Муу үйл хийснээр

9. Тухайн хүн юу бодож, юу ярих гэж байгааг, юу хүсч мөрөөдөж, юу хийх гэж байгааг нь

....................... мэдэх боломжтой.

А. Харцаар Б. Царайгаар В. Үгээр

Г. Үйлдлийг нь ажиглаж Д . Ярилцаж Е. Дээрх бүгд

9

10. Эхнэр нөхрийн хоорондын харилцаа нь:

А. Нэг нэгнийгээ харилцан хүндэтгэх Б. Үр хүүхдийнхээ дэргэд маргахгүй байх

В. Үр хүүхдээ дээдлэх Г. Муу үлгэр болох үйлдлийг үзүүлэхгүй байх Д. Бүгд зөв

11. “Хайр нь дотроо, хал нь гаднаа” гэсэн ардын үг нь ямар утгатай вэ?

А. Байнга загнаж байх Б. Байнга эрхлүүлж байх В. Юу ч хэлэхгүй байх

Г. Нөхцөл байдалд нь тохируулж хайрлах, зэмлэх Г. Дээрх бүгд зөв

12. Уурлаж, уцаарласан нэгэнтэйгээ хэрхэн харьцах ёстой вэ?

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

13. Нүүдэлчин монголчууд гэрийнхээ төвт ямар эд хэрэгслээ байрлуулж, “гал голомт”

хэмээн хүндэтгэдэг вэ?

А. Авдар Б. Бурхан тахил В. Ширээ Г. Тулга, зуух

14. Монгол гэрийн шинж чанараас илүүцийг нь дугуйлаарай.

А. Газар хөдлөлтөд тэсвэртэй Б. Хөрсөнд эвдрэл үлдээдэггүй В.Өвөл дулаахан

Г. Зун сэрүүн байдаг. Д. Хурдан шилжин байрших боломжтой. Е. Өртөг өндөртэй

15. Гэр барих дарааллыг зөв эрэмбэлээрэй.

1. Униа өлгөдөг

2. Тооноо өргөдөг

3. Авдар сав, ор, зэрэг томоохон тавилгыг гэрийн буурь дотор тойруулан тавьдаг

4. Ханаа зөв амаар нийлүүлэн боож, хаалгаа барин дотуур хошлон татна.

А. 1 2 3 4 Б. 4 3 2 1 В. 2 3 4 1 Г. 3 4 2 1

16. Монгол гэр яагаад амьсгалдаг вэ?

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

17. Гэр буулгах дарааллыг зөв эрэмбэлээрэй.

1. Туургыг баруун талаас нь дараалан хуулж авна

2. Гэрийн өрхөө авч гэрээс зайдуу газар эвхэж тавина

3. Гэрийн бүрээсний оосор, бүслүүрийн уяаг тайлна.

4. Хойд талын дээврийг урьдаар авч, өмнө талын дээврийг дараа нь буулгана.

18. Монгол гэр зун сэрүүн, өвөл дулаан байдгийн учир шалтгаан юу вэ?

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

10

19. Гэрийн аль талд нь ямар эд хогшил байрлуулдаг вэ?

1. Баруун тал А. Бурхан тахил шүтээний зүйл

2. Зүүн тал Б. Малын тоног хэрэгсэл

3. Хоймор тал В. Гал тогооны хэрэгсэл, тавиур

4. Хатавчин тал Г. Гэрийн эздийн ор, эзэгтэйн авдар

А. 1а 2б 3в 4г Б. 1г 2в 3а 4б В. 1б 2г 3а 4в Г. 1в 2а 3б 4г

20. Гэр барихдаа хамгийн сүүлд юугаа тавьдаг вэ?

А. Дээврээ тавьдаг Б. Бүрээсээ барьдаг В. Хошлонгоо татдаг Г. Өрхөө тавьдаг

21. Гэр барих дэс дарааллыг бичээрэй.

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................

22. Хошлон гэж юу вэ?

А. Бүрээс Б. Туурга В. Өрх Г. Бүслүүр Д. Дээвэр Е. Цаваг

23. Монголчуудын үүсэл гарвал хаанаас эхтэй вэ?

А. Их монгол улсаас Б. Юань улсаас В. Ойрадаас Г. Хүннү гүрнээс

24. Дэлхий ертөнц дээр өөрийгөө монгол угсаа гарвальтай гэж тооцдог хэдэн хүн байдаг вэ?

А. 3 сая гаруй Б. 3 сая орчим В. 10 сая орчим Г. 20 сая орчим Д. 100 сая орчим

25. Монгол угсаатнууд ямар ямар улс орнуудад хуваагдан амьдарч байна вэ?

А. Хятад Б. Орос В. Афган Г. Хиргис Д. Дээрх бүгд

11