1

Iannis Xenakis:Composer, Architect, Visionary

2 3

Inhoud

Voorwoord xx

Credits Iannis Xenakis: Composer, Architect, Visionary xx

Programma Xenakis 1234 xx

Hoe teken je een geluid? – Carey Lovelace xx

Chronologie xx

Iannis Xenakis:Composer, Architect, Visionary

The Drawing Center, New York

15 januari t/m 8 april 2010

Canadian Center for Architecture, Montréal

17 juni t/m 17 oktober 2010

The Museum of Contemporary Art, Los Angeles

7 november 2010 t/m 30 januari 2011

Holland Festival, Amsterdam

4 t/m 26 juni 2011

Akademie der Künste, Berlin

5 september t/m 13 november 2011

curatoren

Sharon Kanach en Carey Lovelace

productie

The Drawing Center

4 5

Iannis Xenakis in het Holland Festival

Het Holland Festival besteedt dit jaar uitgebreid aandacht aan componist en architect Iannis

Xenakis (1922-2001). Het programma bestaat uit vijf concerten, op 4 en 5 juni, plus de ten-

toonstelling Iannis Xenakis: Composer, Architect, Visionary. De van oorsprong Griekse Xenakis

geldt als één van de meest exacte van de modernistische componisten die na de Tweede

Wereldoorlog furore maakte. Nadat hij in Athene zijn ingenieursdiploma had behaald, werkte

hij vanaf 1947 in Parijs als assistent van de beroemde architect Le Corbusier. Begin jaren

vijftig studeerde hij tegelijkertijd aan het Parijse Conservatoire. In zijn componeren bewoog

hij zich in hoog tempo van het serialisme naar aleatoriek en componeermethoden die leunden

op statistische analyses van muzikaal materiaal. Zelf sprak Xenakis vaak over zijn muziek in

termen van stochastiek: deze muziek wordt niet door willekeur bepaald, maar laat uit de vele

mogelijkheden een van de meest waarschijnlijke horen.

6 7

Iannis Xenakis:Composer, Architect, Visionary

4 t/m 26 juni 2011, Muziekgebouw aan ‘t IJ/BAMzaal, Amsterdam

artistieke coordinatie

Lieven Bertels, Annemieke Keurentjes

productie

The Drawing Center, New York.

De tentoonstelling kwam tot stand met buitengewone medewerking van de Bibliothèque

nationale de France

productie Amsterdam

Ad van der Koog, Joke van Amersfoort, producers

Peter Romkema, technisch coördinator

Tiedo Wilschut, technische productie

Berry Slok/Tosca Lindeboom, vormgeving tentoonstelling

in samenwerking met

Muziekgebouw aan ‘t IJ

websites

www.iannis-xenakis.org

www.drawingcenter.org

www.bnf.fr

is dit een goede plek ipv ach-terin bij bestuur e.d.?Annet, graag een beslissing

8 9

Xenakis 12341 componist, 2 dagen, 3 dirigenten, 4 ensembles

5 juni 2011, Muziekgebouw aan ‘t IJ

productie: Holland Festival

programma 15.00 uur

Amsterdam Sinfonietta

onder leiding van Johannes Kalitzke

Josquin Desprez (na 1450-1521)

Nesciens mater virgo virum & Absalon fili mi

arrangement voor strijkorkest, 2011

Wijnand van Klaveren

Iannis Xenakis (1922-2001)

Aroura (1971) voor 12 strijkers

Iannis Xenakis

Voile (1995) voor 20 strijkers

Hans Werner Henze (1926)

Fantasia für Streicher (1966)

i Adagio

ii Tempo eines Trauermarsches

iii Espressivo

iv Allegro

v Air

vi Vivace

vii Epilog

Orlando di Lasso (1532-1594)

Timor et tremor & Osculo oris sui

arrangement voor strijkorkest, 2011

Wijnand van Klaveren

Iannis Xenakis

Syrmos (1959)

voor 18 strijkers

programma 20.15 uur

Asko|Schönberg

onder leiding van Arturo Tamayo

video door Visual Kitchen

Iannis Xenakis (1922-2001)

Kraanerg (1968-69)

Xenakis 12341 componist, 2 dagen, 3 dirigenten, 4 ensembles

4 juni 2011, Muziekgebouw aan ‘t IJ

productie: Holland Festival

programma 15.00 uur

Asko|Schönberg, Residentie Orkest

onder leiding van Reinbert de Leeuw

Iannis Xenakis (1922-2001)

Phlegra (1975)

Wolfgang Rihm (1952)

Versuchung (2008-2009)

uitgevoerd door

Sonia Wieder-Atherthon, cello

pauze

Richard Ayres (1965)

No. 46 (2011, wereldpremière)

entreehal 18.00 uur

Slagwerk Den Haag

Iannis Xenakis

uit Pléïades (1978):

Peaux, Méteaux

programma 20.15 uur

Residentie Orkest

onder leiding van Arturo Tamayo

Iannis Xenakis

Terretektorh (1975)

Iannis Xenakis

Nomos Alpha (1966)

uitgevoerd door

Arne Deforce, cello

pauze

Iannis Xenakis

Nomos Gamma (1966)

Iannis Xenakis

Terretektorh (1975)

10 11

afb. 1Iannis Xenakis in zijn studio, Parijs, begin jaren 60Tentoonstellingsprint. 89 x 89 cm © Adelmann, collectie van Françoise Xenakis

Voorwoord

Als componist en architect, maar ook als civiel ingenieur en wiskundige, is Iannis Xenakis

(1922-2001) altijd volkomen geabsorbeerd geweest door de nieuwe vormen en klanken die hij

schiep. Het veelvormig oeuvre waarin dat heeft geresulteerd, wordt beschouwd als één van de

meest oorspronkelijke en vruchtbare van de 20e eeuw.

Na een zeer succesvolle (maar voor de makers ook spannende) tournee door Noord-Amerika

(New York, Montreal, Los Angeles) ben ik heel blij dat de tentoonstelling Iannis Xenakis:

Composer, Architect, Visionary dit jaar tijdens het Holland Festival zijn entree maakt in Europa.

Nederland, en het Holland Festival in het bijzonder, hebben beide in de afgelopen vier decennia

systematisch het werk van Xenakis gesteund, hetzij door opdrachten voor nieuw werk, hetzij

door zijn werk uit te voeren op het hoogste niveau.

Het eerbetoon van het Holland Festival aan Xenakis dit seizoen – het jaar dat we herdenken

dat hij tien jaar geleden is overleden – is een fantastische gelegenheid om zijn veelzijdige oeuvre

onder de aandacht te brengen van een potentieel nieuw en breder publiek. Zowel het algemene

publiek als kunstbeoefenaars (jongere musici, maar ook beeldend kunstenaars en architecten)

kunnen op deze manier zijn pionierswerk in niet-muzikale domeinen ontdekken en zich door

zijn baanbrekende werk laten verrassen.

Het is dankzij initiatieven als deze dat Iannis Xenakis Klassiek wordt, niet alleen in het pantheon

van de Muziek, maar van de Kunst in het algemeen. Het is daarom zowel een eer als een plezier

om met zo’n gedreven artistieke partner te mogen samenwerken.

Sharon Kanach

Medecurator van de tentoonstelling

Vice-president van het Centre Iannis Xenakis (Rouen, Frankrijk)

12 13

Hoe teken je een geluid?

Carey Lovelace

De tijd is zelf het schoolbord waarop de verschijnselen en hun buitentijdse relaties binnen het

universum waarin we leven staan beschreven. – Iannis Xenakis 1

Op een vergeelde foto staat een elfjarige Iannis Xenakis samen met twee jongere broers naast

zijn oom in een drukke haven – waarschijnlijk in Roemenië, waar hij werd geboren en waar

zijn vader de leiding had over de Roemeense vestiging van een Britse handelsfirma. [afb. 2].

Zijn moeder, die zes jaar daarvoor was overleden, was altijd hevig geïnteresseerd geweest

in muziek. Zelf had hij vele passies – onder meer archeologie, literatuur en astronomie.

Kort nadat de foto werd genomen, werd hij voor zijn opleiding aan een privéschool terug

naar Griekenland gestuurd. In 1940 begon de jonge Iannis aan een ingenieursopleiding

aan de Nationale Technische Universiteit van Athene – net toen Mussolini’s Italianen

het land binnenvielen. De ‘kleine vreemdeling’ (‘Xenakis’) werd één van de leiders van het

studentenverzet. Vervolgens kwamen de Duitse Nazi’s, en in 1944 de Britten. In zijn strijd

tegen de invallers vond Xenakis bijna de dood. Hij werd geraakt door een granaatscherf die

zijn linkeroog en een deel van zijn wang vernietigde, en hield daar een ernstig mismaakt gelaat

aan over.

Hij zat in die periode vaak in de gevangenis. Ondanks dit half clandestiene bestaan slaagde

hij erin zijn studie civiele techniek af te maken – en tegelijkertijd muziek te studeren, een

passie die hij relatief laat ontwikkelde. Hij had ‘nooit kunnen denken’, zo vertelde hij later,

dat hij zelf nog eens componist zou worden. 2 Om te ontkomen aan de dreigende internering

in een kamp vluchtte hij in 1947 op een vervalst paspoort naar Parijs. Kort daarna werd hij in

Griekenland bij verstek ter dood veroordeeld.

1 Iannis Xenakis, uit een presentie over ideeën over tijd tijdens het symposium ‘I’, georganiseerd door l’Université de Bruxelles, 1988.2 Iannis Xenakis, ‘Preface’, in Music and Architecture, samengesteld, vertaald en geredigeerd door Sharon Kanach (Hillsdale: Pendragon Press, 2008), xvi.

afb. 2Iannis Xenakis (meest rechts) met twee van zijn broers en oom Sophocles, 1933Beschreven ansichtkaart, 10 x 15 cmVerzameling van Mâkhi Xenakis

14 15

meekreeg. In de sacristie waren rechthoekige ‘machinegeweren’ (mitrailettes) aangebracht. 4

Xenakis schreef echter architectuurgeschiedenis met wat Le Corbusier zijn ‘muzikale glazen

schermen’ noemde. 5 De modernistische vernieuwer werd in die periode zelf in beslag

genomen door de bouw van historische projecten als Chandigarh in India en de Cité Radieuse

de Marseille, waarin hij zijn visie op verstedelijking kon realiseren. Voor zijn komst naar

Parijs had Le Corbusier over de hele wereld over gereisd om de architectuur te bestuderen,

met name die van het oude Griekenland. Hij had daarop zijn ‘Modulor’ geformuleerd, een

complexe verhoudingsschaal waarin de menselijke maat wordt gecombineerd met de gulden

snede en de reeks van Fibonacci. (In de Fibonacci-reeks is het volgende getal steeds de som

van de twee voorgaande: 1, 2, 3, 5, 8, 13, enzovoort. De structuur van verschillende natuurlijke

verschijnselen volgt deze verhouding, zoals de nautilusschelp, de vertakking van bomen en de

ordening van een dennenappel, ananas of artisjok.)

Xenakis paste deze Modulor toe bij het ontwerpen van het dubbele fries van ramen aan de

westgevel van het Dominicaner klooster [afb. 3, 4]. De breedtes van de glazen panelen variëren

voortdurend. De verschuivende ritmes van de intervallen vormen een soort verticale polyfonie.

De dynamiek die deze bejubelde glaspanelen aanbrachten in de simpele betonnen rechthoek,

was in wezen een ‘muzikale oplossing’. 6

Toen Xenakis toetrad tot de studio van Le Corbusier wist hij niet veel van het modernisme.

Maar hij werd erg gestimuleerd door de vragen die zijn werkgever voortdurend opwierp, en

door diens ‘geestkracht’ en de ingenieuze manier waarop hij geometrische vormen in zijn

ontwerpen gebruikte. 7 Die stimulatie en het advies van Messiaen zetten de jonge componist

ertoe aan grafische oplossingen toe te passen in muziek.

Metastaseis (1953-54) was het orkeststuk waarmee hij doorbrak. In de conceptualisatie van dit

werk, zo heeft Xenakis ooit gezegd, is ‘de rol van architectuur direct en fundamenteel’. 8

4 Zie voor een beschrijving van deze en andere projecten van Le Corbusier waar Xenakis aan meewerkte Music and Architecture.5 Geciteerd in Matossian, Xenakis, 78.6 Matossian, Xenakis, 79. Ondanks het feit dat Xenakis’ bijdragen, waaronder ook het ontwerp van het interieur van de kapel, slaapvertrekken en de binnenramen, essentieel zijn voor de receptie van het gebouw, wordt zijn naam in historische beschrijvingen vaak niet genoemd.7 Mario Bois, Iannis Xenakis: The Man and His Music (London: Boosey and Hawkes, 1967), 5.8 Geciteerd in James Harley, Xenakis: His Life in Music (New York: Routledge, 2004), 10.

In Parijs beval iemand Xenakis aan voor een baan in het atelier van de Frans-Zwitserse

architect Le Corbusier. Hij was verlegen (zowel van nature als vanwege zijn mismaakte

gezicht), hij had geen geld en hij was alleen. Na werktijd studeerde hij tot diep in de nacht

contrapunt en harmonie: hij had besloten dat hij componist wilde worden. En hij had

Françoise Gargouil ontmoet, met wie hij in 1953 trouwde. Zij zou een succesvolle journaliste

en romanschrijfster worden. In 1956 werd hun dochter Mâkhi geboren.

Hij wendde zich tot toonaangevende figuren van het Parijse muziekleven, zoals de docente

Nadia Boulanger en vooraanstaande componisten als Darius Milhaud en Arthur Honegger.

Maar alle drie wezen ze elk op hun eigen manier zijn post-Bartokiaanse, op Griekse

volksmelodieën geïnspireerde composities af. In 1951 benaderde hij Olivier Messiaen, wat een

beslissende stap zou blijken. Messiaen herkende onmiddellijk zijn grote talent. Xenakis’ vroeg of

hij net als van Honegger en Milhaud ook van Messiaen eerst uitgebreid contrapunt en harmonie

zou moeten oefenen. Messiaen antwoordde: ‘Je bent bijna dertig. Je hebt het geluk dat je een

Griek bent, dat je architect bent en dat je bijzondere vormen van wiskunde hebt bestudeerd.

Doe daar je voordeel meer. Doe die dingen in muziek’ 3, zo begon de invloedrijke componist zijn

advies. Messiaen zou tot aan Xenakis’ dood in 1992 zijn vriend en mentor blijven.

muziek en architectuur

In de eerste jaren dat Xenakis voor Le Corbusier werkte, hield hij zich voornamelijk bezig

met het berekenen van de weerstand van bouwmaterialen. (Voor zijn scriptie had hij zich

beziggehouden met versterkt beton.) Geleidelijk won hij echter het respect van de andere

studioleden en in 1954 werd hij benoemd tot ‘projectarchitect’ voor het klooster dat al snel

beroemd zou worden: dat van Sainte-Marie-de-la-Tourette bij Lyon, waarvan Le Corbusier

de buitenkant als een eenvoudige rechthoek had ontworpen.

Xenakis was verantwoordelijk voor de binnenruimte. Hij ontwierp de kloostergangen,

de studiezaal, de bibliotheek en de kapel in de vorm van een vleugel. Onderdeel van de

crypte waren ‘lichtkanonnen: verticale lichtschachten in het plafond die aan de binnenzijde

geschilderd werden in primaire kleuren, waardoor het binnenvallende licht een gloed

3 Olivier Messiaen geciteerd in Nouritza Matossian, Xenakis (Nicosia, Cyprus: Moufflon Publications, 2005), 59.

niet Kloos-ter van La Tou-rette?

16 17

afb. 3Klooster van La Tourette (opstandschets), c. 1959Archivale tentoonstellingsprint, 35,5 x 53,5 cmVerzameling van Françoise Xenakis

afb. 4Klooster van La Tourette (west- en zuidgevel), c. 2004Archivale tentoonstellingsprint, 12,5 x 19 cmVerzameling van Sharon Kanach, foto door Sven Sterken

archivale tentoonstellingsprint = een print gereproduceerd voor een tentoonstelling uit het archief... dus geen origineel?

18 19

Donaueschingen in 1955 was een sensatie. Jarenlang, zo herinnerde de componist zich later,

werd hij verbannen uit de concertzalen van de seriële muziek. ‘Zoiets had men nooit eerder

gehoord.’ 11

Zijn volgende werk Pithoprakta (1955-56) werd door velen beschouwd als zijn eerste volwassen

orkestwerk en bracht het idee van de ‘klankmassa’ een stap verder. Het werk stelt opnieuw

strijkinstrumenten op de voorgrond. (Behalve strijkers bestaat de bezetting uit twee

trombones, xylofoon en woodblock). De openingssectie en de afsluitende secties van

Metastaseis waren lineair en gebruikten geometrie als uitgangspunt. Pithoprakta – het woord

betekent ‘actie door waarschijnlijkheid’ – is gebaseerd op ‘wolken van punten’ die in dit geval

worden voortgebracht met slagwerkachtige speelwijzen als pizzicato (geplukte snaren), col

legno (met het hout van de stok op de snaren slaan) en arco au talon (vlak bij de slof). De op

basis van waarschijnlijkheidsberekeningen verdeelde ‘punten’ bewegen zich in de loop van het

werk in verschillende richtingen, en in verschillende tempi. Xenakis paste voor het berekenen

van de verschillende secties verschillende formules toe: de Poissonsverdeling voor zeldzame

gebeurtenissen, Bernoulli’s wet van de grote getallen, en Maxwell-Boltzmanns kinetische

theorie van verdunde gassen. (Deze laatste voorspelt de beweging van gasmoleculen, deeltjes

die kunnen worden gezien als het equivalent van de ‘klankpunten’ in Pithoprakta.) Hij noemde

zijn benadering ‘stochastische muziek’: deze composities worden gegenereerd op basis van

waarschijnlijkheidsformules voor grote aantallen gebeurtenissen.

Deze schijnbaar hypercerebrale benadering was voor Xenakis juist diep geworteld in de natuur,

waarvan hij veel van hield, en in de menselijke ervaring. Beroemd is zijn persoonlijke relaas van

een angstaanjagende gebeurtenis, namelijk de chaos die ontstond toen een politieke bijeenkomst

in de jaren 40 werd opgebroken door geweervuur: De menselijke rivier scandeert een spreekkoor in

een uniform ritme… Na gefluit van kogels… wordt de menigte in snel tempo uiteengejaagd, en na de

hel van klank en beeld volgt een detonerende kalmte, vol van wanhoop, stof en dood. 12

11 Harley, Xenakis: His Life in Music, 10.12 Xenakis, Formalized Music, 9.

Hij componeerde op het grafiekpapier dat architecten gebruiken en begon met het schetsen

van een aantal gebogen vormen: rechtlijnige parabolen. In deze fraaie vorm produceren

lijnen die op regelmatige intervallen en in rechte hoeken getekend zijn op hun snijpunten

een elegante curve. Xenakis wees elk van deze 46 rechte lijnen toe aan een apart instrument

– viool, altviool, enzovoort. Deze lijnen werden vertaald in klank als aangehouden tonen of

als glissandi. Voorheen – bijvoorbeeld in een vioolsolo van Paganini – was zo’n ‘glijnoot’

altijd een kleurend gebaar geweest, een effect, en nooit een zelfstandige element. Om de

verhoudingen tussen en binnen de secties te bepalen, maakte Xenakis opnieuw gebruik van

de Modulor van Le Corbusier.

Parallel aan de revolutie in de beeldende kunst onderging de westerse muziek destijds een

transformatie. De Russische suprematisten, bijvoorbeeld, hadden aan het begin van de 20e eeuw

de representatie uitgebannen ten gunste van pure geometrie. Op vergelijkbare wijze streefden

progressieve componisten ernaar om voorbij het klassieke harmonische kader te komen, met zijn

‘rustplaatsen’ van tonica, dominant en subdominant. Met name de ‘seriële’ twaalftoonstechniek

was gebaseerd op de gelijkwaardigheid van de twaalf tonen: de twaalf tonen in het octaaf werden

gerangschikt in een reeks die vervolgens aan bewerkingen werd onderworpen.

Metastaseis kan worden vertaald als ‘voorbij + stasis’. In Xenakis’ optiek was westerse

muziek statisch, omdat de oneindige reeks van frequenties werd beperkt tot de tonen van de

chromatische ladder. Die kritiek gold ook de seriële muziek. Hoewel de luisteraar geacht werd

te volgen hoe de twaalftoonsreeks herordeningen onderging, alsof het een transformerende

melodie in een symfonie was, bleek in een complex werk slechts een algemene klankgolf

waarneembaar. Daarom probeerde Xenakis zulke muzikale weefsels juist direct te formuleren.

Met Metastaseis, zijn obsederende, zeven minuten durende werk voor strijkorkest 9,

introduceerde hij het concept van ‘klankmassa’s,’ en genereerde daarmee een onaardse muziek.

De opening bestaat uit lange, onderling verweven strijkersglissandi: ‘sonische ruimtes van

voortdurende evolutie’ zoals Xenakis het zelf beschreef. 10 De première in het Duitse

9 Uit een enkele aangehouden toon komt een cluster voort van 46 noten, en daarom wordt het stuk gespeeld a divisi – elk instrument krijgt een aparte lijn. Het ensemble omvat ook zeven koperblazers, zes houtblazers en slagwerk. 10 Iannis Xenakis, Formalized Music (Hillsdale: Pendragon Press, 1992), 10.

20 21

De tientallen opmerkelijke en vaak grootschalige voorstudies die Xenakis maakte, staan vol

gekleurde punten en kluwens van raaklijnen [afb. 5]. (Interessant is dat deze voorbereidende

documenten doen denken aan de tekeningen van kunstenaars als Hannah Darboven, of zelfs

aan de obsessieve Outsider Art.) Net als bij Metastaseis (en bij bijna alle daaropvolgende

composities) wilde Xenakis een dergelijke visuele opzet vertalen naar muzieknotatie. Toen

Pithoprakta in München in première ging, veroorzaakte ook dat verontwaardiging – zelfs de

uitvoerenden stonden vijandig tegenover de wijze waarop dit werk tot stand was gekomen.

Het werd gedirigeerd door Hermann Scherchen. In 1955 had de onbekende componist deze

vooraanstaande dirigent benaderd met de toen nog onuitgevoerde omvangrijke partituur van

Metastaseis onder zijn arm. Scherchen had zich eerder sterk gemaakt voor Arnold Schoenberg

en de Weense School – ironisch genoeg de uitvinders van de seriële muziek die Xenakis op

het punt stond ter discussie te stellen. Scherchen begreep onmiddellijk de betekenis van deze

vroege partituur. Hoewel hij niet de eerste uitvoering van Metastaseis dirigeerde, bracht hij wel

Pithoprakta in première en is hij altijd een belangrijke pleitbezorger van Xenakis gebleven.

Ondertussen kreeg Xenakis onder Le Corbusier steeds meer verantwoordelijkheid. Het

drukke atelier werd door het Nederlandse Philips benaderd om een paviljoen te bouwen

voor de Wereldtentoonstelling van 1958 in Brussel, waar de grote bijdrage van de moderne

technologie centraal zou staan. Le Corbusier kwam toen met het voorstel voor een structuur

waarin de bezoeker wordt ondergedompeld in futuristische projecties en ruimtelijke muziek.

Le Corbusier zelf zou de beelden maken. Voor de audio-component schakelde hij de rebelse

componist Edgard Varèse in, die zich in die periode samen met andere pioniers bezighield

met musique concrète, een nog enigszins primitieve collagetechniek met ‘gevonden geluiden’ uit

het alledaagse leven die vervolgens werden onderworpen aan klankmanipulaties. Het resultaat

was het acht minuten durende Poème électronique.

Maar omdat Le Corbusier in beslag werd genomen door andere projecten droeg hij de

werkzaamheden voor het eigenlijke paviljoen over aan zijn protegé. Dat deed hij in de vorm

van een karige schets van een ‘vrijgevormde holle structuur’. 13 Xenakis realiseerde zich dat de

voorgestelde bolvorm de geluidsreflecties zou versterken en akoestisch dode plekken zou

13 A.S. Barthel-Calvet, ‘Iannis Xenakis Biography,’ Les Amis de Xenakis, www.iannis-xenakis.org/xen/bio/bio.html.

afb. 5Studie voor Metastaseis, c. 1953Potlood en kleurpotlood op papier, 21,5 x 30 cmIannis Xenakis Archieven, Bibliothèque nationale de France, Parijs

22 23

creëren. Hij overwoog een meer asymmetrisch geraamte, en wel een vorm die gebaseerd was

op ‘zadelvormige’ hyperbolische omwentelingsparaboloïden. [afb 6] Deze vormen hebben

sindsdien navolging gevonden in iconische bouwwerken als het Sydney Opera House dat

in 1973 werd geopend. Xenakis wist dat dergelijke vormen weliswaar gebruikt werden voor

daken en andere oplopende bouwelementen, maar destijds nooit voor de structuur van

een vrijstaand gebouw als geheel. Tijdens het experimenteren met de paraboloïde bogen

die hij had uitgezet in zijn schetsen voor Metastaseis, zag Xenakis dat de rechte gelinieerde

lijnen die de bogen hadden gedefinieerd ook konden worden vertaald naar dragende kabels.

Van pianosnaren, planken en koorden bouwde hij schaalmodellen. Zo kwam hij tot een

ongelijkvormige, gedecentraliseerde structuur, opgebouwd uit kegelachtigen die uitmonden

in drie futuristische, tentachtige pieken. Le Corbusier had aanvankelijk een schil van

opgespoten beton voorgesteld, maar Xenakis opperde de mogelijkheid van 60 centimeter

dikke panelen van spanbeton. Voor de boogvormen zouden ook deze panelen licht gebogen

moeten zijn, en ze zouden ter plekke in open zandbedden in de juiste vorm kunnen worden

gegoten. Gelukkig was Le Corbusier enthousiast over Xenakis’ radicale verandering van zijn

oorspronkelijke concept. 14

Toen Le Corbusier in mei 1957 aankwam om de plannen te ondertekenen en de eerste steen te

leggen, liet hij de naam van de enige maker van het project ongenoemd. In wat bekend werd als

het ‘Xenakis-incident’ tekende de jonge componist-ingenieur fel protest aan. Daarop ontstond

een bittere strijd waarin zelfs Varèse partij koos – voor Xenakis. Op een dag in 1959 kwamen

de componist en twee andere werknemers aan bij het atelier en bleken de sloten vervangen. Ze

waren ontslagen. Niettemin ging Le Corbusier, die het aandeel van zijn medewerkers nooit

expliciet had genoemd, later alsnog akkoord met de erkenning van Xenakis als ontwerper van

het paviljoen.

Vanaf de opening van de Wereldtentoonstelling in mei 1958 tot aan de afsluiting in januari

1959 was het Philips Paviljoen een groot succes. Het was het eerste zelfdragende hyperbolisch-

paraboloïde gebouw ter wereld en het markeerde als zodanig een revolutie in de volumetrische

14 Zie voor een chronologische beschrijving van de reikwijdte van Xenakis’ muzikale vernieuwingen gedurende deze periode Harley’s boek-lange analyse, en ook de hierboven geciteerde biografie van Matossian.

afb. 6Philips-paviljoen, c. 1958Ansichtkaart, 10 x 15 cmIannis Xenakis Archieven, Bibliothèque nationale de France, Parijs

24 25

architectuur. Bovendien stelde het project Xenakis, die het interieur en de geluids- en

lichttechnologie had gecoördineerd, nu ook in de gelegenheid zijn eerste musique concrète

voor geluidsband te maken. Concret PH, gebaseerd op de hoge tonen die brandend houtskool

voortbrengt, klonk terwijl de bezoekers het gebouw binnenkwamen en als ze het weer

verlieten.

volgende composities

De nieuwe mathematische benaderingen die Xenakis in de vroege jaren 60 ontwierp, zette hij

vaak in essays uiteen. In ‘Waarschijnlijkheidstheorie en moderne compositie’, dat verscheen in

het muziektijdschrift Gravesaner Blätter (uitgegeven door zijn mentor Scherchen), beschreef

de afvallige theoreticus de voor Pithoprakta gebruikte statistische methode voor het genereren

van orkestrale klankweefsels. In ‘À la récherche d’une musique stochastique’ voerde hij deze

analyse nog verder door en brak hij het compositieproces op in stappen: van conceptie, via

definiëring van het materiaal, naar realisatie. Hij voorzag dat dergelijke stappen uiteindelijk

op een computer geautomatiseerd zouden kunnen worden. 15 (Deze essays, geschreven in

de vaak enigszins ondoorgrondelijke taal van het algebraïsche discours, vormden de basis

voor het boek Musique Formelles uit 1963. De uitleg die Xenakis daarin gaf van algoritmische

compositiemethodes zou een internationale impact hebben. 16)

In Achorripsis (‘klankstralen’) uit 1956–57 goot hij dit abstracte systeem in een muzikale

vorm. Hierin past hij de waarschijnlijkheidstheorie (met name Poissons Wet van zeldzame

gebeurtenissen) niet alleen toe op de distributie van noten, maar ook op andere elementen,

zoals de constructie van melodische figuren. Elk van de zeven rijen in een vectormatrix met

15 Xenakis, Formalized Music, 22. Deze stadia van stochastische compositie oftewel compositie volgens de waarschijn- lijkheidstheorie zijn: 1. Initiële conceptie; 2. Definitie van sonische entiteiten; 3. Definitie van de transformaties; 4. Microcompositie; 5. Programmering van de sequenties; 6. Implementatie van berekeningen; 7. Uiteindelijk symbolisch resultaat; 8. Sonische realisatie.16 De eerste Engelse uitgaven van Xenakis’ Formalized Music werd gepubliceerd door Indiana University Press in 1971.

dubbele invoer is toegewezen aan een andere instrumentengroep of speelwijze (bijv. pizzicato

van de strijkers); elke kolom staat voor een ‘tijdschijf ’ van 15 seconden. In werkschetsen

gebruikte Xenakis vaak kleur om aanvullende dimensies aan te geven. In een prachtige

geruite versie van het rooster geven de rode, zwarte, witte, groene en blauwe kleuren het

respectievelijke aantal ‘gebeurtenissen’ binnen elke vierkant in de matrix aan. [afb 7].

De gesystematiseerde procedure die hij gebruikte in Achorripsis kon uiteindelijk inderdaad

gerealiseerd worden op een computer, dat kreeg vorm in werken als ST/48 (voor klein orkest),

ST/4 (voor strijkkwartet) en Morsima-Amorsima (voor gemengd kwartet). Xenakis vertaalde

ook andere mathematische paradigma’s naar muziek: verzamelingenleer in het virtuoze werk

voor piano solo Herma, speltheorie in Stratégie, groepstheorie in Nomos Alpha (1966). (Met

uitzondering van Nomos Alpha kwamen al deze werken tot stand in 1962.) Zo genereerde hij

talloze compositiestrategieën, veel meer dan er hier besproken kunnen worden. 17 Veel van

deze werken zijn technisch moeilijk en bevatten ‘onmogelijke’ elementen. In het pianowerk

Evryali (1973) staat bijvoorbeeld een hoge cis die buiten het toetsenbord valt. (Uitvoerenden

beschouwen dit als een soort zen-koan.)

Xenakis heeft ooit gezegd dat hij niet componeerde aan de piano, en dat zijn gereedschap

bestond uit wiskunde en computerwetenschap. 18 Hij wees er ook op dat musici reeds

lang voor Descartes en het meetkundige rooster, de analytische geometrie hadden

uitgevonden, via muzieknotatie. Ook daarin wordt een ruimte door twee niet aan elkaar

gerelateerde elementen, toonhoogte en toonduur, onderverdeeld. Xenakis vond als het

ware een conceptuele niche door zijn tweedimensionale visualisatie van wiskunde samen

te brengen met georganiseerde klank. Eind van de jaren 60 begon hij te experimenteren

met composities die gegenereerd werden door Markov-ketens. Daarvan gebruikte hij

de waarschijnlijkheidsberekeningen om vertakkende vormen te formuleren, die hij

‘arborescences’ of ‘boomachtigen’ noemde. Ze werden gebruikt in composities als Cendrées

(1973), Noomena (1974) en Mikka (1971). Zo paste hij het principe van de ‘marche erratique’

17 Hieronder valt ook zijn concept van ‘schermen’ en zijn ‘zeeftheorie’. Zie voor deze theorieën en meer over zijn studio voor elektronische muziek CEMAMu (Centre d’Etudes de Mathématique et Automatique Musicales) de verhelderende analyse in Harley’s monografie , en ook het redactioneel commentaar van Kanach in Xenakis’ Music and Architecture.18 Xenakis, Music and Architecture, xix.

26 27

afb. 8Studie voor Erikhthon, c. 1973Inkt en potlood op papier, Twee vellen, , 10 x 42 cm en 25,5 x 42 cmIannis Xenakis Archieven, Bibliothèque nationale de France, Parijs

afb. 7Vectormatrix voor Achorripsis, c. 1964Permanent marker op waspapier, 51 x 163 cmVerzameling van Sharon Kanach

28 29

(‘willekeurige loop’) toe, een baan die gegenereerd wordt door een reeks ‘stappen’ (x+1 of

x-1 met een onbepaalde richting. De koers en de omvang van elke stap worden bepaald door

waarschijnlijkheid en zijn onbekend en omkeerbaar. Zo suggereerde Xenakis nu, tegenover de

‘wolken’ van punten van Pithoprakta, het idee van de lijn.

De meest grafische voorbereidingstekeningen waren echter die voor het grondplan van

Erikhthon [afb. 8], Xenakis’ ruim zeventien minuten durende pianoconcert uit 1974).

Hierin zijn spinachtige vormen langs twee ‘sporen’ getekend: bovenin een smallere strook

voor de pianolijn, en daaronder een bredere strook voor het orkest. Het ‘dendriet’, oftewel

de vertakkende uitsteeksels, worden in de loop van het stuk getransponeerd – geroteerd,

omgedraaid of ondersteboven gekeerd. Xenakis vertaalde deze vormen naar muzieknotatie

als chromatische clusterachtige loopjes op de piano en kolossale orkestglissandi. De manier

waarop hij muziek maakte van deze vormen kan men volgen door de chromatische lijnen te

beluisteren en tegelijk te kijken naar de voorbereidingstekeningen.

Maar Xenakis was niet enkel geïnteresseerd in het arrangeren van klank in een grafisch

domein. Zijn fascinatie voor de dimensionaliteit van het geluid gaat terug op de

‘onderdompelende omgeving’ van de 425 luidsprekers die hij coördineerde voor het Philips

Paviljoen. In zijn elektronisch werk Bohor uit 1962 (dat wegens het oorverdovende volume

geschokte reacties opriep) ontwierp hij dynamische verschuivingen tussen luidsprekers. Bij

een andere gelegenheid dacht hij na over alternatieven voor de traditionele opstelling van

het publiek frontaal tegenover de musici. In Terretektorh (1965–66) schreef hij voor dat de

luisteraars moesten plaatsnemen tussen de 88 uitvoerenden. Die waren op hun beurt in een

cirkelvormige formatie rond de dirigent gezet, waarbij de plaatsing deels was bepaald door

waarschijnlijkheidsberekeningen. Bij de première kregen de luisteraars klapstoeltjes en werden

ze aangemoedigd rond te lopen en de muziek vanuit verschillende plekken te beluisteren. In

een dwingende, intrigerende pentekening uit 1965 [afb. 9] wordt deze kinetische activiteit

aangegeven met heel precieze wervelingen waarin met enige concentratie de banen zijn te zien

die het potentiële publiek aflegt tussen de instrumentalisten op hun vaste plaatsen door.

Terretektorh werd volgens biograaf Matossian geïnspireerd door één van de vele intense

ervaringen van de componist met natuur en natuurgeluiden. Xenakis bracht vaak de zomer

afb. 9Studie voor Terretektorh (opstelling van de musici), 20 december, 1965Inkt op papier, 23 x 23 cmIannis Xenakis Archieven, Bibliothèque nationale de France, Parijs

30 31

door op Corsica in gezelschap van zijn vrouw en dochter, omgeven door de zee, starend

naar de sterren, ondergedompeld in bosgeluiden of onder de indruk van de intensiteit van

een storm. 19 Het was een bijna gewelddadig oergevoel waarnaar hij op zoek was, klanken

verschuivend van instrument naar instrument, als tussen twee luidsprekers – een lijn

getrokken in de ruimte.

polytopen

Xenakis werd uitgenodigd om een multimediawerk te maken voor het interieur van het Franse

Paviljoen voor de Montreal Expo in 1967. Het Poème électronique was voor hem teleurstellend

geweest vanwege Le Corbusiers wat ouderwetse benadering van het beeldmateriaal: om

de moderne culturele evolutie te visualiseren had hij beelden van filmachtige dinosauriërs,

Charlie Chaplin en gevechtsvliegtuigen geprojecteerd op de muren. Voor het project in

Montreal creëerde Xenakis in het interieur van het door Jean Faugeron ontworpen gebouw

een verfijnd Naum Gabo-achtig arrangement van staalkabels. Het effect was een virtuele

architectuur van elkaar kruisende dynamische schachten van conoïden en hyperbolen. Zo’n

1200 witte en gekleurde langs de kabels gemonteerde lichten, geprogrammeerd om te flitsen,

zorgden tijdens de zes minuten durende voorstelling voor een duizelingwekkend patroon

dat 25 maal per seconde veranderde. Tegelijkertijd werd een eerder door vier afzonderlijke

orkesten opgenomen symfonie met identieke instrumentatie uitgezonden via vier sets van

luidsprekers, één in elk kwadrant van de zaal. Het resultaat was een geheel van dramatisch

scherp aangehouden tonen, ongebroken glissandi en slagwerkaccenten die deden denken

aan Noh-muziek. Het publiek kon het spektakel ondergaan vanaf de vele platforms die

op verschillende niveaus in het zes verdiepingen tellende gebouw via trappen met elkaar

verbonden waren.

Xenakis noemde dit geheel een ‘polytoop’ (‘veel’ + ‘plaatsen’), en het was de eerste van vele.

Aanvankelijk had hij grafische geometrische vormen gebruikt om klank op een nieuwe manier

te visualiseren; nu had hij het systeem omgedraaid en formele muzikale strategieën gebruikt

om verschuivende optische architecturen te vervaardigen. In het pre-digitale tijdperk was het

19 Matossian, Xenakis, 230.

heel bewerkelijk om de automatische lichtveranderingen van tevoren in te voeren in een

primitief filmperforatiesysteem. In 1972, toen hij het 24 minuten durende Polytope de Cluny

maakte (gesitueerd in de oude Romeinse thermen in Parijs), was de computertechnologie zo

vergevorderd dat digitale instructies via tape konden worden verzonden. Xenakis kon toen

ook gebruikmaken van meer geavanceerde lichtbronnen, namelijk lasers.

Voor Polytope de Cluny liet Xenakis binnenin een T-vormige structuur in de vorm van een

tongewelf een stellage bouwen. Daaraan waren zo’n 600 lampen bevestigd die individueel

bediend konden worden, samen met 400 verstelbare spiegeltjes, teneinde de weerkaatsing

van rode, gele en blauwe laserstralen te kunnen sturen. Deze laserstralen leken stevig in de

ruimte verankerd als hologrammen, als ‘in de lucht gemaakte tekeningen’. Tijdens de twee

maanden dat dit project eind 1972 liep, werden er dagelijks 500 toeschouwers in vier groepen

binnengeleid; velen van hen lagen of zaten in trance op de vloer. {afb. 10] De plaatsgebonden

installatie werd het daaropvolgende jaar in reprise genomen.

De polytoop die Xenakis in 1971 in de ruïnes van het Iraanse Persepolis tot een artistiek

geheel schiep, strookte niet helemaal met zijn profiel als cerebraal technocraat. Al eerder had

hij uit de bronnen van het oude Griekenland geput, bijvoorbeeld voor zijn toonzetting van

Aeschylus’ Oresteïa uit 1966. In de transformationele finale van dat multimediawerk, waarbij

het publiek in de tempel van Darius gezeten was, beklommen 150 kinderen met toortsen in de

hand een heuveltop; in hun afdaling vormden ze in het Perzisch de tekst ‘Wij dragen het licht

der aarde.’ De geluidsband, het 56 minuten durende Persepolis voor acht sporen, wordt doro

sommigen beschouwd als Xenakis’ sterkste elektro-akoestische werk.

Een ander openluchtspektakel – het grootste van de kunstenaar – gesitueerd in het oude

Mycene in de Peloponnesos, was voor Xenakis een soort thuiskomst. In de jaren 70 was hij, de

ooit verslagen buitenstaander die in Parijs in ballingschap leefde, uitgegroeid tot een cultheld.

Zijn geboorteland Griekenland handhaafde niettemin zijn doodvonnis, zodat hij daar niet

naartoe kon. De Cyprus-oorlog in 1974 betekende het einde van het rechts-nationalistische

kolonelsregime dat in de voorafgaande decennia het land had gecontroleerd. Xenakis’

terugkeer naar Athene was zeer emotioneel. Zoals zijn vriend Maurice Fleuret schreef in de

Nouvel Observateur was Xenakis verrast toen hij ontdekte dat velen zijn naam kenden en met

32 33

tranen in de ogen de straat overstaken om hem de hand te schudden. Heel ontroerend was

‘een oudere dame die zich een weg baande door de menigte om heel teder Xenakis’ tragische

litteken aan te raken, alsof ze een icoon streelde.’ 20

De Polytope de Mycènes (1978) werd opgevoerd aan de voet van de Eliasheuvel op vier

opeenvolgende avonden. Net als Persepolis had het werk een mythische component, maar was

nog uitgebreider. Behalve zoeklichten en kinderen met toortsen waren er nu kuddes geiten,

getooid met bellen en lichtjes, die plotseling werden losgelaten, projecties op de muren van

de ruïne van de citadel en lezingen uit Homerus. Verscheidene van Xenakis’ op oude Griekse

teksten gebaseerde werken werden uitgevoerd, gereciteerd in archaïsche dialecten. Onderdeel

van de dramatische afronding was een vuurwerk, een uitbarsting van vlammen langs de

citadel, waarin ook de kinderkoor-finale uit Oresteïa was erin verwerkt.

Een van de hoofdwerken was het tien minuten durende Mycènes Alpha. Dit was de eerste

totaalcompositie waarvoor Xenakis de UPIC gebruikte, een door hem uitgevonden

gedigitaliseerd ‘muziektekenbord’ met stylus-pen. De UPIC maakte het mogelijk getekende

vormen direct te vertalen naar elektronisch gegenereerde klank. Volgens Harley ‘pasten de

rijke, scherpe sonoriteiten van Xenakis’ stuk goed bij de primitieve magie van het landschap’. 21

In de zeventiger jaren namen Xenakis’ visioenen voor zijn polytopen mondiale proporties

aan. Hij stelde zich intercontinentale klant-en-lichtevenementen voor die communiceerden

via door satellieten gereflecteerde radiosignalen. 22 In 1974 verleende de Franse regering hem

de opdracht voor een on-site spektakel dat moest samenvallen met de opening van het Centre

Pompidou in Parijs. Zijn complexe technologische concepties werden teruggeschaald tot een

Diatope, een verplaatsbare architecturale stellage van ruim 15 meter hoog. Deze bestond uit

met rood vinyl bedekte staalkabels in de vorm van drie paraboloïden, die zijn handelsmerk

zijn. Binnen lag een glasvloer die van onderaf werd verlicht. Door gebruik van vier

laserprojectoren, 400 op een spil geplaatste spiegels en prisma’s en 1680 flitslampen schiep

20 Maurice Fleuret, ‘Le Métèque du Monde Entière’, Nouvel Observateur, nr. 524 (november 25, 1974).21 Harley, Xenakis: His Life in Music, 117.22 Kanach, ‘Xenakis’ Diatope’, in Xenakis, Music and Architecture, 247 n. 4.

afb. 10Polytope de Cluny, 1972–73Archivale tentoonstellingsprint, 15 x 23 cmVerzameling van Françoise Xenakis

34 35

hij een ‘toegankelijk gemaakte galactische beweging’. 23 Tegen de tijd dat deze polytoop

in juli 1978 in première ging, was de computertechnologie zover geëvolueerd dat de

noodzakelijke 140 miljoen benodigde opdrachten volledig gedigitaliseerd konden worden.

Het zevensporige tapewerk La Légende d’Eer (47 minuten) begint met extreem hoge tonen die

geleidelijk afdalen naar lagere registers – de componist sprak van ‘sonische vallende sterren.’

(De titel is ontleend aan een verhaal aan het eind van Plato’s Republiek, dat de terugkeer van

soldaat Er uit de onderwereld beschrijft; het thema is dood en wedergeboorte.)

andere architectuurprojecten

In 1964, toen hij staflid was van de Ford Foundation in Berlin, accepteerde Xenakis de

uitnodiging om een bijdrage te leveren aan het boek van Françoise Choay getiteld L’Urbanisme:

Utopies et Réalité. Toen hij voor het eerst over de wolkenkrabbers van Manhattan was gevlogen,

had de schaal daarvan hem zowel afgestoten als aangetrokken. Met deze indruk in zijn hoofd

bedacht hij Cosmic City – slanke, vijf kilometer hoge gebogen torens die door de wolken prikten

en elk vijfmiljoen bewoners huisvestten. Deze opwaartse drift zou in de plaats komen van de

neiging van de beschaving om in de breedte uit te breiden. Zijn torens zouden daarentegen ‘de

volkeren in contact brengen met de weidse ruimte van de hemel en de sterren’. 24 Ze doen denken

aan Le Corbusiers op automobielen gebaseerde stedenbouwkundige planningsinitiatieven met

hun rechte hoeken, maar zijn daaraan in veel aspecten ook tegengesteld. De torens, met gewelfde

silhouetten in de vorm van gedraaide hyperbolen, zouden ecologisch verantwoord zijn. Zo zou

de doozichtige buitenste schil bijvoorbeeld het natuurlijke licht binnenlaten. De torens zouden

overal op aarde geplaatst kunnen worden als ‘een collectief biologisch kledingstuk’. 25 Xenakis

schetste niet alleen het totaalconcept, hij plande ook structurele ontwerpdetails, zoals de dubbele

muren van het gebouw met een metalen geraamte.

In het begin van de jaren 60 begon Xenakis te speculeren over een ‘nieuw soort architectuur

voor alle soorten hedendaagse muziek’, die flexibeler en dynamischer zou zijn. 26 Toen hij

23 Xenakis, Music and Architecture, xix.24 Ibid., 139.25 Ibid.26 Xenakis, Formalized Music, 236.

in 1983 werd uitgenodigd zitting te nemen in een jury die een ontwerp voor het nieuwe

Conservatoire national supérieur de musique in Parijs moest selecteren, koos hij ervoor zelf

een plan in te dienen, in samenwerking met Jean-Louis Véret, een gediplomeerd architect

en voormalig collega uit de tijd dat Xenakis voor Le Corbusier werkte. In zijn plan voor een

‘experimenteel auditorium’, een ‘juwelenkistje’ dat plaats bood aan 1200 personen, waren

de inzichten gebundeld die hij in de loop van zijn carrière had opgedaan. Een quasi-ovoïde,

asymmetrische ‘aardappelvormige’ begane grond zou een optimale resonantie garanderen;

een 110 gedraaide vorm moest het zicht veilig stellen; de vloer zou bestaan uit blokken met een

bovenvlak van een vierkante meter die pneumatisch 6 meter verhoogd of verlaagd konden

worden, wat een onbeperkt aantal zaalindelingen mogelijk zouden maken; een geluidscabine

zou langs rails tegen de zoldering in alle richtingen bewogen kunnen worden. Uiteindelijk

werd zijn Cité de la Musique, waarvan de buitenste betonschil zou worden bekroond met zijn

handtekening van gewelfde hyperbolische paraboloïden, niet geaccepteerd.

Met elk van de werken die hij in de jaren ‘80 en ‘90 vervaardigde, verkende Xenakis

steeds opnieuw met koortsachtige drang nieuw territorium. In veel opzichten kent hij zijn

gelijke niet. Een van zijn meest briljante inzichten was dat men door naar de basale fysieke

en natuurkundige grondslagen van artistieke verschijnselen te kijken levensvatbare en

begaanbare wegen kan vinden om verder te gaan. Hoewel ze nooit als ‘kunst’ zijn bedoeld,

nemen zijn schetsen, tekeningen en partituren een unieke plaats in in de geschiedenis van het

tekenen. De levendige vormen die hij binnen de twee dimensies van het papier in de ruimte

wist te projecteren, verbeelden zijn voorstelling van klank. (of geluid? > titel : Hoe teken je

geluid)

36 37

Chronologie Iannis Xenakis

door Anne-Sylvie Barthel-Calvet

1922 29 mei: Iannis wordt geboren in Braïla (Roemenië) als zoon van Clearchos Xenakis en Photini Pavlou, beiden leden van de Griekse diaspora (zijn eigenlijke geboortedatum is onzeker: het kan 1 juni zijn geweest, en het jaar zou 1921 kunnen zijn geweest). Zijn vader was directeur van een Engelse handelsfirma. Zijn moeder, die vloeiend Frans en Duits sprak, was een goede pianiste. Zij moedigde Iannis aan zich in muziek te verdiepen. 1927 Zijn moeder krijgt de mazelen terwijl ze zwanger is. Ze overlijdt na de geboorte van een dochter die evenmin in leven blijft. De kinderen worden vanaf dat moment opgevoed door Franse, Duitse en Engelse kindermeisjes. 1932 Iannis verlaat Roemenië en gaat naar Griekenland: zijn vader heeft hem ingeschreven voor een Engels-Griekse school op het eiland Spetsai. Behalve dat hij daar een liefde voor wiskunde, Grieks en buitenlandse literatuur ontwikkelde, ontdekt hij daar ook de muziek. 1938 Xenakis vertrekt naar Athene voor een wetenschappelijke studie en begint te componeren. Hij neemt privélessen analyse, harmonie en contrapunt bij Aristote Koundourov. Hij maakt ook een geometrische transcriptie van enkele werken van Bach. 1940 Hij wordt toegelaten tot het Polytechnisch Instituut van Athene, maar de school gaat op de eerste schooldag – 28 oktober – dicht omdat Mussolini’s troepen net Griekenland zijn binnengevallen. 1941 Xenakis treedt toe tot het Griekse verzet, eerst als lid van een rechtse partij, later van de EAM (communistische partij): hij staat in de frontlinie bij demonstraties tegen de bezetters en wordt verscheidene keren gevangengezet. 1945 1 januari: Een Engelse granaat raakt het gebouw dat Xenakis met twee van zijn kameraden verdedigde: hij krijgt een granaatscherf in zijn gezicht die zijn kaak wegslaat en zijn linkeroog uit de kas boort. Hij wordt voor dood achtergelaten. Zijn vader vindt hem en brengt hem naar het ziekenhuis waar hij verscheidene operaties ondergaat. Maart: Xenakis wordt ontslagen uit het ziekenhuis en gaat terug naar het Polytechnisch Instituut. Ondertussen zet hij clandestien zijn politieke activiteiten voort; hij wordt verscheidene malen gevangengezet. 1947 16 januari: verdedigt zijn proefschrift ‘Gewapend beton’. Hij ontsnapt uit een gevangenkamp en houdt zich zes maanden schuil in een flat in Athene. September: zijn vader weet een vals paspoort voor hem te regelen. Xenakis is van plan naar de Verenigde Staten te gaan, maar wil eerst een bezoek brengen aan Parijs. In Griekenland wordt hij in absentia ter dood veroordeeld vanwege politiek terrorisme. Zijn vader en zijn broer komen in de gevangenis.

December: Xenakis wordt op het atelier van Le Corbusier aangenomen als ingenieur, nadat een vriend van de architect, Georges Cenilis, hem heeft aanbevolen. 1949 Xenakis probeert compositielessen te nemen bij verscheidene docenten, die geen van allen bij zijn persoonlijkheid passen: Honegger aan de Ecole normale de musique, en later Milhaud. Hij benaderde ook Nadia Boulanger, die zegt dat ze te oud is om met hem de basisbeginselen van harmonie en contrapunt door te nemen. 1949-1952 Xenakis schrijft 24 werken (later gecatalogiseerd door François-Bernard Mâche), voornamelijk voor piano solo van of piano en zang. 1950 Xenakis ontmoet Françoise. 1951 Xenakis ontmoet Messiaen en vraagt hem advies. Messiaen nodigt hem uit zijn lessen bij te wonen. 1953 3 december: Trouwt met Françoise. 1954 Le Corbusier vraagt Xenakis als projectmanager voor de opdracht die hij twee jaar eerder heeft aangenomen voor de bouw van een klooster in La Tourette bij Eveux-sur-l’Arbresle. Xenakis werkt tot 1957 aan dit project. Xenakis onthult de driedubbele rijen van zijn beroemde ‘golvende glaspanelen’ in de westgevel. Tegelijkertijd werkt hij aan de compositie van Metastasis, waarvan de weefsels van de glissandi zijn gebaseerd op regelmatige grafisch ontworpen parabolen. Twee jaar later zal hij hetzelfde principe toepassen in architectuur, namelijk bij de constructie van het Philips-paviljoen. 1955 16 oktober: première van Metastasis tijdens het Festival van Donaueschingen door het Südwestfunk Orchester, onder leiding van Hans Rosbaud. Een regelrecht schandaal in deze tempel van het serialisme. Xenakis treedt toe tot Pierre Schaeffers Groupe de Recherches de Musique Concrète (in 1958 omgedoopt tot GRM – Groupe de Recherches Musicales) en blijft daar tot 1962 deel van uitmaken. Het eerste werk dat hij daar maakt is Diamorphoses. 1956 16 mei: geboorte van zijn dochter Mâkhi Zyïa. Juli: publicatie van zijn ‘Probability theory en musical composition’ in Gravesano Blätter, n° 6. Hierin legt Xenakis de waarschijnlijkheidswetten uit die hij had toegepast in Pithoprakta waar hij op dat moment aan werkte. In oktober gaat hij aan het werk voor het paviljoen dat Le Corbusier in opdracht van Philips zou maken voor de Wereldtentoonstelling van 1958 in Brussel, en dat Le Corbusier later simpelweg zal omschrijven als ‘een vrij gevormde holle structuur’. Binnenin zouden beelden en lichten worden geprojecteerd en zou een ruimtelijk elektro-akoestisch werk aan de bezoekers / toeschouwers zou worden gepresenteerd. Le Corbusier had Philips opgedragen de uitvoering van het Poème van Varèse te verzorgen. ‘Het was een unieke gelegenheid voor mij om een gebouw te bedenken dat zowel in zijn structuur als in zijn vorm uitsluitend was geconstrueerd uit hyperbolische parabolen (of P.H. in het Frans) en conoïden, en dat vooral zelf-ondersteunend was.’ (Iannis Xenakis, Musique. Architecture, Casterman, Tournai, 1976, p.134) Voor de op zichzelf staande constructie van het Philips-paviljoen bestaande uit hyperbolische parabolen en conoïden gebruikte Xenakis de grafische glissandi-structuur van Metastasis.

38 39

de Gravesaner Blätter gepubliceerde artikelen, voegde Xenakis een nieuw hoofdstuk toe getiteld ‘Musique Symbolique’ (Symbolisch muziek), waarin hij de compositietechnieken die hij voor Herma had gebruikt uitlegt. Herfst 1963 – voorjaar 1964: Xenakis verblijft in West-Berlijn op een beurs van de Ford Foundation. Hij werkt daar aan nieuwe compositorische ideeën (onderscheid tussen inside time en outside time, zeeftechnieken). 1964 Januari: Terwijl hij in Berlijn is, schrijft Xenakis zijn essay ‘La Ville Cosmique’: Ten einde enige verdere groei van voorsteden een halt toe te roepen, stelt hij een model voor van gigantische torens, verscheidene kilometers hoog, die een hoge dichtheid van menselijke bevolking kunnen bevatten. Juli: première van Les Suppliante (Hiketides) in het Epidaurus Theater – zonder Xenakis, want die is in Griekeland nog steeds ter dood veroordeeld en zijn Griekse nationaliteit is hem afgenomen. 16 december: première van Eonta in het Domaine Musical (dat ook de opdracht voor het werk verleende) door Yuji Takahashi, piano, en het Ensemble van Domaine Musical onder leiding van Pierre Boulez. 1965 Mei: Xenakis krijgt de Franse nationaliteit, dankzij de hulp van Georges Pompidou en Georges Auric. Xenakis wordt onderscheiden met de Grand Prix de l’Académie du Disque français pour l’enregistrement. 1966 April 3: wereldpremière van Terretektorh tijdens het Festival van Royan door het ortf (orkest van de Franse omroep), gedirigeerd door Hermann Scherchen. 5 mei: Siegfried Palm brengt in Bremen Nomos Alpha in première. 11 juni – 4 september Oresteïa (eerste versie) gaat in première en wordt drie keer in een week uitgevoerd in Ypsilanti, Michigan. 28 – 29 juni: het Engelse Bach Festival programmeert twee concerten met muziek van Xenakis, met onder meer Akrata gespeeld door het Ensemble Instrumental de Musique contemporaine uit Parijs, gedirigeerd door Charles Bruck. 20 december: he emamu (Equipe de Mathématique et d’Automatique Musicales) wordt opgericht door Marc Barbut, François Genuys, Georges Guilbaud en Iannis Xenakis, die de leider is van de groep. 1967 29 maart: Medea gaat in première in Parijs in het Théatre de l’Odéon, gedirigeerd door Diego Masson en geregisseerd door Jorge Lavelli. De Polytope de Montréal wordt gebracht in het Franse paviljoen op de Wereldtentoonstelling in Montreal. Xenakis wordt gevraagd als Associate Professor aan de University van Indiana in Bloomington. Hem wordt een onderzoekscentrum beloofd voor wiskunde en automatisering, maar dit project wordt jaar na jaar uitgesteld. Xenakis neemt ontslag in 1972.| 1968 7 april: Nuits gaat in première tijdens het Festival van Royan (dat opdracht gaf voor het werk) en wordt uitgevoerd door de solisten van het koor van de ortf (Orkest van de Franse Radio) onder leiding van Marcel Couraud. Het is een absolute triomf. 1969 4 april: tijdens het Festival van Royan gaat Nomos Gamma in première in een uitvoering van het Philharmonisch Orkest van de ortf (Franse Radio), gedirigeerd door Charles Bruck. 2 juni: Bij de inauguratie van het National Arts Center in Ottawa gaat Xenakis’ ballet Kraanerg in première , gedirigeerd door Lukas Foss en gechoreografeerd door Rolen Petit, met toneelontwerp van Vasarely. 3 juli: Anaktoria gaat in première, uitgevoerd door het Paris Octet tijdens het Festival van Avignon.

Voor het eerst kwam Xenakis in conflict met Le Corbusier, die weigerde hem het auteurschap toe te kennen voor het Paviljoen dat hij volledig had ontworpen. Uiteindelijk was Le Corbusier bereid te erkennen dat Xenakis mede voor het werk getekend had. Xenakis maakte ook Concret PH, een kort stuk musique concrète dat werd uitgevoerd tussen de voorstellingen van Varèses Poème électronique. 1958 20 juli: Achorripsis (waarin hij principes van stochastische of waarschijnlijkheids-compositie toepast) wordt door het orkest van het Teatro Colon onder leiding van Hermann Scherchen in Buenos Aires in première gebracht, en in september wordt het uitgevoerd tijdens de Darmstädter Ferienkurse. Oktober 5: Diamorphoses, een tapewerk dat in de grm-studio is gemaakt, gaat in Brussel in première. 1959 Franse première van Achorripsis in de Salle Pleyel in Parijs, met Scherchen als dirigent van de Concerts Lamoureux. De serialisten en de meeste recensenten ontvangen het werk met vijandigheid. Zomer: première van Analogiques A & B door Hermann Scherchen tijdens het Festival in Gravesano. 1 september: Xenakis wordt samen met enkele collega’s door Le Corbusier ontslagen. 1960 Xenakis richt samen Michel Philippot, Abraham Moles en Alain de Chambure het MYAM op, een informele onderzoeksgroep die zich bezighoudt met wiskunde en muziek. 1962 2 februari: Yuji Takahashi brengt in Tokio Herma in première. Nadat hij een computerprogramma voor muzikale compositie heeft geschreven, componeert Xenakis de ‘familie’ van zijn ST-werken, met behulp van een ibm 7090-computer voor het berekenen van de ingevoerde gegevens: ST/48 – 1,240 162 voor een orkest van 48 instrumenten (première 1968), ST/10 – 1,080262 en de transcriptie daarvan voor strijkkwartet (door Konstantin Simonovitch), ST/4 – 1,080262 , Morisma-Amorsima (ST/4 – 1,030 762) en Atrées (ST/10 – 3,060 962). 25 april: première van Stratégie in het Festival van Venetië, uitgevoerd door het festivalorkest en gedirigeerd door Bruno Maderna en Konstantin Simonovitch. Xenakis wordt uitgenodigd voor het Festival De Herfst van Warschau. Zijn werk wordt daar zeer goed ontvangen. 25 oktober: première van Polla ta Dhina door Hermann Scherchen tijdens het Stuttgart Festival voor ‘lichte’ muziek. 15 december: première in Parijs van Bohor, dat een schandaal veroorzaakt. Het tape-stuk werd gemaakt in de grm-studio en leidde tot een definitieve breuk tussen Xenakis en Pierre Schaeffer, aan wie het werk was opgedragen. 1963 24 april: eerste voorstelling van een werk van Xenakis in het Domaine Musical (Parijs): Herma, gespeeld door pianist Georges Pludermacher, uitgevoerd samen met Schönbergs Opus 11 en 23, Amy’s Inventions,Constellations van Boulez en Trio van Kotonski. ‘Ik blijf sceptisch over de pianist die Xenakis voorstelde. […] Ik ben er ook zeker van dat het stuk van Xenakis saai zal zijn; dat is waarom ik het stuk van Amy daarvóór heb gezet.’ (Brief van Pierre Boulez aan Suzanne Tézenas, 16 april 1963 vanuit Jésus Aguila, Le Domaine Musical. Pierre Boulez et vingts ans de création contemporaine, Fayard, Parijs, 1992, p.31). Herma was zo’n groot succes dat Georges Pludermacher het hele stuk nogmaals moest spelen. Zomer: Xenakis wordt door Aaron Copland uitgenodigd om aan Berkshire Music Center in Tanglewood (Massachusetts) compositie te komen doceren. Oktober: publicatie van Musiques Formelles. Nouvelles principes de composition musicale, n° 253-254 van La Revue Musicale, uitgegeven door Richard-Masse. Aan dit samenvattende overzicht van vooral eerder in

40 41

23 oktober: Evryali gaat in première in het Lincoln Center, New York, uitgevoerd door Marie-Françoise Bucquet. In november keert Xenakis terug naar Griekenland na de val van het kolonelsregime en de verkiezingen van 17 november. Xenakis wordt door de sacem onderscheiden met de Médaille d’or Maurice Ravel. 1975 Juni: ‘Xenakis-dagen’ tijdens het Festival van La Rochelle, waar Empreintes in première gaat, uitgevoerd door het Nederlandse Radio Filharmonisch Orkest onder leiding van Michel Tabachnik. Zomer: een ‘Xenakis-week’ sluit het Festival van Athene af, met een tentoonstelling in de Schilderijengallerij, lezingen door Xenakis en de musicoloog Iannis Papaionnou, plus drie concerten in het Herodus Atticus Theater. Het Atheense publiek kan eindelijk kennismaken met de muziek van Xenakis, die tot dan toe nooit officieel te horen was geweest. Xenakis wordt benoemd tot erelid van de American Academy and Institute of Arts and Letters. 1976 20 februari: Windungen-Retours gaat in première in Bonn, uitgevoerd door de twaalf cellisten van de Berliner Philharmoniker. 28 februari: het London Sinfonietta, onder leiding van Michel Tabachnik, brengt in Londen Phlegra in première. Februari : N’Shima gaat in première in Jerusalem, onder leiding van Juan Pablo Izquierdo tijdens ‘Testimonium’, het Israëlisch festival voor eigentijdse muziek. 11 maart: Mikka S wordt in première gebracht door Régis Pasquier tijdens de 8e editie van de Semaines Musicales Internationales d’Orléans (Frankrijk). 26 maart: Ferneno Grillo brengt Theraps in première tijdens het Festival van Royan. 2 mei: Tijdens het Engelse Bach Festival brengt Sylvio Gualda Psappha in première. Dit werk werd geschreven in opdracht van de Fundação Calouste Gulbenkian. 5 mei: Khoaï gaat in Keulen in première, uitgevoerd door Elizabeth Chojnacka. Mei 18: Xenakis verdedigt zijn proefschrift aan de Université de Paris I. De commissie wordt voorgezeten door Bernard Teyssèdre; de andere leden zijn Olivier Messiaen, Michel Ragon, Olivier Revault D’Allonnes en Michel Serres. Zijn verdediging werd in 1979 uitgegeven door Casterman onder de titel Arts/Sciences. Alliages. Mei: première van Dmaathen (oorspronkelijke versie voor hobo en slagwerk) in Carnegie Hall, New York, uitgevoerd door Nora Post en Jan Williams. Xenakis wordt onderscheiden met de Grand Prix National de la Musique van het Franse ministerie van Cultuur. 16 december: Epeï, een opdrachtwerk van de Quebec Society for Contemporary Music, gaat in première in Montreal. 1979 Xenakis ontvangt de Beethovenpreis van de stad Bonn. In Parijs wordt hij onderscheiden met de Grand Prix van de Académie Charles-Cros. De cemamu bouwt de eerste generatie upic (Unité Polygogique Informatique du cemamu). 17 juni: het Ensemble Studio 111 brengt in Straatsburg Akanthos in première . 21 juni: A Colonne gaat in première tijdens de Rencontres Internationales de Musique Contemporaine in Metz (Frankrijk). 28 juni: Kottos gaat in première tijdens het Festival van La Rochelle. Dit werk werd geschreven voor het Concours International Mstislav Rostropovitch. Xenakis was zelf ook lid van de jury. Juli: A Hélène wordt in première gebracht door het Grieks Nationaal Theaterkoor in het Epidaurus Theatre.

9 september: Persephassa wordt in première gebracht door de Percussions de Strasbourg tijdens het Shiraz Arts Festival (Iran). 1970 Osaka wereldtentoonstelling: presentatie van Hibiki Hana Ma, een achtsporig elektro-akoestisch stuk, waarbij ook laserstralen onderdeel zijn van de voorstelling. 1971 6 april: Festival van Royan: premières van Charisma (geschreven ter herinnering aan Jean-Pierre Guézec) uitgevoerd door Guy Deplus en Jacques Wiederker, en van Synaphaï door het orkest van de ortf (Franse Radio) onder leiding van Michel Tabachnik. 24 augustus: première van Aroura tijdens het Lucerne Festival, uitgevoerd door de Festival Strings en Rudolf Baumgartner. 26 augustus: première tijdens het Shiraz Art Festival (Iran) van Persepolis in de ruïnes van het paleis van Darius. 18 oktober: wereldpremière van Duel (geschreven in 1959) in Hilversum door het Radio-orkest onder leiding van Diego Masson en Fernen Terby. 27 oktober: première van Mikka, uitgevoerd door Ivry Gitlis in het Musée d’Art Moderne, Parijs. 1972 26 april: première van Linaia-Agon tijdens het English Bach Festival. Xenakis wordt benoemd tot erelid van de British Computer Arts Society. Michel Guy geeft Xenakis opdracht een opera te schrijven. Zijn antwoord: ‘Nee, ik ben niet geïnteresseerd, maar ik kan wel een geautomatiseerd, abstract schouwspel maken met lichten, lasers en elektrische flitslampen.’ Dit zou de Polytope de Cluny worden, die op 13 oktober 1972 in première ging en werd opgevoerd tot januari 1974. Al met al werden er bijna 100.000 kaarten voor verkocht. De emamu wordt de cemamu (Centre de Mathématique et Automatique Musicales). Het centrum beschikt vanaf dat moment over een digitaal-analoge omzetter (convertor) gebouwd door Alain Profit van het cnet (Centre National d’Études des Télécommunications, Nationaal Centrum voor Telecommunicatie-studies). Juli: Xenakis wordt uitgenodigd als docent aan de Darmstädter Ferienkurse. Hij zal daar terugkomen in 1974 en in 1990. Herfst: Xenakis wordt docent aan de Université de Parijs I, aan de faculteit voor beeldende kunst en kunstwetenschap. Hij organiseert een seminar over ‘Formaliseren en programmeren in de beeldende kunst en muziek’. 1973 maart-april: Xenakis is gastdocent aan de University van Montreal. 13 april: première van Eridanos tijdens het Festival La Rochelle, uitgevoerd door het European Contemporary Music Ensemble onder leiding van Michel Tabachnik. 1974 21 mei: première in Parijs van Erikthon, uitgevoerd door Claude Helffer en het ortf (Orkest van de Franse Radio) onder leiding van Michel Tabachnik. 20 juni: première in Lissabon van Cendrées door het Koor en Orkest van de Fundação Calouste Gulbenkian onder leiding van Michel Tabachnik. Juli: première van Gmeeoorh (versie 61 toetsen) op Hartford University (Connecticut) uitgevoerd door Claude Holloway. 19 – 22 september: een Xenakis-retrospectief tijdens de Beethoven Festspiele in Bonn: er worden circa dertig werken uitgevoerd, waaronder de premières van Antikhthon en Gmeeoorh (versie 56 toetsen). Tevens is er een tentoonstelling over de componist. 16 oktober: première in Parijs van Noomena door het Orchestre de Paris onder leiding van Sir Georg Solti.

42 43

18 oktober: Pour Maurice (Maurice Fleuret) gaat in première tijdens het Euopalia Festival in Brussel, uitgevoerd door Spyros Sakkas en Claude Helffer. Xenakis wordt benoemd tot Ridder van het Franse Légion d’honneur. 1983 3 februari: première van Shaar [De Deur], voor groot strijkorkest, uitgevoerd door het Jeruzalem Symphonie Orkest onder leiding van Pablo Izquierdo, ter gelegenheid van de opening van het Israël Festival voor Eigentijdse Muziek in het Museum van Tel-Aviv. Xenakis wordt lid van de Berlijnse Akademie der Kunsten. 21 juni: simultane première van Chant des Soleils in verscheidene steden in de regio Nord-Pas-de-Calais (Frankrijk). 15 juli: première in het Hospices de Beaune van Khal Perr, uitgevoerd door het Arban Quintet en Alsace Percussions. 2 december: Pour les baleines gaat in première, uitgevoerd door het Orchestre Colonne onder leiding van Diego Masson, als onderdeel van het Festival Semaines musicales d’Orléans (Frankrijk). 1984 14 februari: Thalleïn gaat in première in Londen, uitgevoerd door het London Sinfonietta onder leiding van Elgar Howarth. April: in samenwerking met Jean-Louis Véret presenteert Xenakis zijn inzending voor de architectuurcompetitie voor het project Cité de la Musique van het Conservatoire National de Musique in het Parc de la Villette (Parijs). Dit project werd samen met vijf andere geselecteerd, maar uiteindelijk niet gekozen. 16 april: Lichens gaat in première uitgevoerd door Philharmonisch Orkest van Luik onder leiding van Pierre Bartholomée. 2 mei: Xenakis wordt lid van de Académie des Beaux-Arts, als opvolger van Georges Auric. Olivier Messiaen verzorgt de welkomsrede. 20 mei: Elizabeth Chonjnacka brengt in Luxemburg Naama in première. September – december: het Festival d’Automne in Parijs besluit om verspreid over drie jaar een uitgebreide selectie van werken van Xenakis te programmeren, en presenteert dit eerste jaar al zijn werken voor en met piano, evenals enkele van zijn meer recente orkestwerken als Aïs, Nekuïa, Komboï en koorwerken als A Colone, Medea… 1985 30 juni: Nyuyo [Ondergaande zon] voor shakuhashi, sangen en twee koto’s gaat in première tijdens het Festival in Angers (Frankrijk), uitgevoerd door het Yonin-no-kai uit Tokyo. 24 juli: Idmen A&B gaan in Straatsburg in première tijdens het festival Europa Cantat, uitgevoerd door het koor Antifona de Cluj en Percussions de Strasbourg. 15 september: première in Keulen van Alax, uitgevoerd door het Ensemble Modern, het Ensemble Köln en de Gruppe für Neue Musik Hanns Eisler uit Leipzig, onder leiding van Ernest Bour. Xenakis wordt benoemd tot officier in de Ordre national du Mérite (Nationale Orde van Verdienste). 1986 Ateliers upic wordt opgericht, met als belangrijkste doelstelling componisten op te leiden voor en te helpen bij het gebruik het upic-systeem. 19 juni – 6 juli: Festival Nieuwe Muziek van De Kloveniersdoelen in Middelburg: Xenakis neemt deel aan master classes georganiseerd door Morton Feldman, waarbij tussen de twee componisten een gedenkwaardig gesprek plaatsvindt. 4 juli: Elizabeth Chojnacka en het Middelburg Ensemble brengen onder leiding van Huub Kerstens A l’île de Gorée in première. 19 september: Benny Sluchin brengt Keren in première tijdens het Festival Musica in Straatsburg.

21 december: Het Orchestre National de France brengt in Parijs onder leiding van Michel Tabachnik Jonchaies in première. 1978 11 februari: première van de Diatope op het plein voor het Centre George-Pompidou met gebruikmaking van Xenakis’ elektroakoestische stuk La Légende d’Eer (gemaakt in de cemamu en de studio’s van de Westdeutsche Rundfunk in Keulen) plus een computergegenereerde lichtshow waarvoor zo’n 1600 elektronische flitslichten, vier laserprojectoren en 400 beweegbare spiegels en prisma’s werden ingezet. 2 april: Première Ikhoor in operahuis Palais Garnier (Parijs), uitgevoerd door het Trio à cordes français. 2 augustus: Polytope de Mycène wordt uitgevoerd in de ruïnes van de antieke Griekse stad in de Peloponnesos. In aanvulling op het elektro-akoestische werk Mycène Alpha dat speciaal voor de gelegenheid was gecomponeerd, werden ook de volgende werken uitgevoerd: A Hélène, A Colonne, Oresteïa, Psappha, Persephassa. . Mycène Alpha (de allereerste op de upic gemaakte compositie) werd afgewisseld met deze stukken, en fragmenten uit Homerus werden gelezen door Olga Tournaki en Spyros Sakkas. Het spektakel vond plaats op vijf achtereenvolgende avonden en elke voorstelling werd bijgewoond door tussen de 7000 en 10.000 toeschouwers. 1979 3 maart: première van Palimpsest in Aquila (Italië), uitgevoerd door het Divertimento Ensemble onder leiding van Senro Gorli. Dit werk werd geschreven in opdracht van de Accademia Filarmonica Romana. 17 mei: het ensemble Percussions de Strasbourg brengt in Straatsburg Pléïades in première tijdens de balletvoorstelling ‘Le Concile musical’, uitgevoerd door het Ballet de l’Opéra du Rhin, in een choreografie van Germinal Casado. De verschillende delen van Pléïades worden afgewisseld met werken van Giovanni Gabrieli.21 juni: Anemoessa gaat in première tijdens het Holland Festival, uitgevoerd door het Radio Kamer Orkest onder leiding van Richard Dufallo. 1980 4 juni: Dikthas gaat in première tijdens het 30e Beethovenfest in Bonn, uitgevoerd door Salvatore Accardo en Bruno Canino. Xenakis wordt benoemd tot lid van Nationale Raad van het Hellenistisch Verzet. 1981 13 februari: première van Aïs voor uitgebreide bariton, slagwerk en orkest, uitgevoerd door Spyros Sakkas, Syvio Gualda en het Bayerischer Rundfunk Orchester onder leiding van Michel Tabachnik in de Herculessaal in München. 30 maart: Embellie gaat in première in Parijs, uitgevoerd door Geneviève Renon-MacLaughlin. Augustus: Mists, Xenakis’ derde werk voor piano solo, wordt in première gebracht door Roger Woodward tijdens het Edinburgh International Festival. Xenakis wordt benoemd tot officier in de Orde des Arts et Lettres. 6 september: Première van Serment-Orkos in Athene, uitgevoerd door het koor van de Griekse omroep. 22 november: Komboï gaat in première, uitgevoerd door Elizabeth Chojnacka en Sylvio Gualda tijdens de Rencontres Internationales de Musique Contemporaine in Metz (Frankrijk).

1982 26 maart: Nekuïa gaat in première in Keulen, uitgevoerd door Koor en Orkest van de Keulse Omroep onder leiding van Michel Tabachnik. 23 april: Pour la Paix (tweede versie) gaat in première in Parijs. Het werd gemaakt bij Radio-France, gebaseerd op fragmenten uit Françoise Xenakis’ boeken Ecoute en Les morts pleureront. De vier vertellers waren Danielle Delorme, Françoise Xenakis, Philippe Bardy, Maxence Mailfort; het koor was dat van de Franse Omroep, onder leiding van Michel Tabachnik.

44 45

Xenakis wordt benoemd tot emeritus hoogleraar aan de Université de Paris I, Sorbonne. 9 oktober: Tuorakemsu gaat in première in Tokio ter gelegenheid van de 60e verjaardag van Toru Takemitsu. Het wordt uitgevoerd door het Shinsei Symphonie Orkest onder leiding van Hiroyuki Iwaki. 7 december: Kyania gaat in première in Montpellier, uitgevoerd door het Orchestre Philharmonique de Montpellier gedirigeerd door Zoltan Pesko. 1991 Xenakis voltooit zijn gedny-computerprogramma voor ‘dynamische stochastische synthese’, een toevals-algoritme in het proces van klanksynthese. Xenakis wordt benoemd tot officier van het Légion d’Honneur en commandeur in de Ordre des Arts et Lettres. 6 oktober: Dox-Orkh gaat in première, uitgevoerd door Irvine Arditti en het bbc Symphonic Orchestra onder leiding van Arturo TaMeio tijdens het Festival Musica de Strasbourg. 17 november: Première van Gendy3 tijdens de Rencontres Internationales de Musique Contemporaine in Metz (Frankrijk). 1992 24 maart: Roaï gaat in première in Berlijn, uitgevoerd door het Radio Symfonie Orkest onder leiding van Olaf Henzold, ter gelegenheid van het 40-jarig bestaan van de Europese Bond van Muziekfestivals. Mei: Krinoïdi gaat in première in Parma (Italië), uitgevoerd door het Orchestra Sinfonica dell’Emilia-Romagna onder leiding van Ramon Encinar. Xenakis wordt benoemd tot Erelid van de Accademia Santa Cecilia in Rome. 3 mei: La Déesse Athéna gaat in première in Athene, uitgevoerd door Spyros Sakkas en het Atheense Omroeporkest onder leiding van Michel Tabachnik. 3 december: Pu wijnuej we fyp, gebaseerd op ‘Dormeur du val’ van Arthur Rimbaud, gaat in première uitgevoerd door het koor van Radio-France onder leiding van Denis Dupays. Rimbauds oorspronkelijke gedicht is getransformeerd door een bi-univocale toepassing van het alfabet. 14 december: Paille in the wind gaat in première in een uitvoering van Jacopo Scalfi en Roger Woodward in La Scala in Milaan.

1993 26 maart: Troorkh, een concert voor trombone en orkest, wordt door Christian Lindberg en het Orkest van de Zweedse Omroep onder leiding van Esa-Pekka Salonen in première gebracht. 23 juli: Mosaïques gaat in première in Marseille (Frankrijk), uitgevoerd door het Orchestre des Jeunes de la Méditerranée onder leiding van Michel Tabachnik. 1 september: première van Les Bacchantes d’Euripide in de Londense Queen Elizabeth Hall, uitgevoerd door bariton Joe Dixon en het Première Ensemble van de Opera Factory onder leiding van Nicholas Kork.

1994 5 april: Zyïa gaat in première tijdens het Contemporary Music Festival in Evreux (Frankrijk), uitgevoerd door Dominique Gaucet, Cécile Daroux, Dimitri Vassiliakis en het mannenkoor van de Jeunes Solistes onder leiding van Rachid Safir. 24 april: Plekto gaat in première tijdens de Wittener Tage für Neue Kammermusik, uitgevoerd door het Ensemble Köln onder leiding van Robert Platz. 9 juni: Dämmerschein gaat in Lissabon in première onder leiding van Zoltan Pesko met het WDR Sinfonie Orchester Köln. De Duitse en Belgische premières van dit werk volgen in de dagen daarna. 16 september: de BBC Singers onder leiding van Simon Joly brengen in Londen Sea Nymphs in première. 21 september: première in Warsaw van Mnamas Kharin Witoldowi Lutoslavskiemu (ter herinnering

13 november: Keqrops gaat in première in het Lincoln Center, New York, uitgevoerd door Roger Woodward en het New York Philharmonic onder leiding van Zubin Mehta. 15 december: Akea gaat in première tijdens het Festival d’Automne, uitgevoerd door Claude Helffer en het Arditti Quartet. 1987 26 januari: Jalons gaat in première in het Theatre de la Ville (Parijs). Dit werk werd geschreven in opdracht van het Ensemble Intercontemporain ter gelegenheid van hun tienjarig bestaan. 13 juli: Taurhiphanie gaat in première in het amfitheater van Arles (Frankrijk), als onderdeel van het Festival International de Radio-France et de Montpellier. 2 augustus: première van A r. (Hommage aan Ravel) uitgevoerd door Haakon Austbö tijdens het Festival International de Radio-France et de Montpellier. 21 augustus: een nieuwe versie van Oresteïa (oorspronkelijk uit 1965) wordt gepresenteerd tijdens het Orestiadi Festival in Gibellina, onder leiding van Iannis Kokkos. De locatie is het oude dorp Gibellina dat vernietigd werd door een aardbeving en gedeeltelijk met de grond gelijk werd gemaakt. Dorpsbewoners namen deel aan de voorstelling. 17 september: Het Orchestre national de Lille brengt onder leiding van Jean-Claude Casadesus in Parijs Tracées in première. 24 oktober: Horos gaat in première in Tokyo, uitgevoerd door het Philharmonisch Orkest van Japan onder leiding van Hiroyuki Iwaki, als onderdeel van de inwijding van nieuwe Suntory concertzaal. 17 november: Xas gaat in première, uitgevoerd door het Raschèr Saxophone Quartet.

1988 3 mei: Ata gaat in première in Donaueschingen, uitgevoerd door het swr Sinfonieorchester onder leiding van Michael Gielen. 6 mei: het London Sinfonietta brengt in Londen onder leiding van Elgar Howarth Waarg in première. 1 juli: Rebonds gaat in première, uitgevoerd door Sylvio Gualda in de Villa Medici tijdens het Festival Roma Europa. 19 – 24 september: Het festival Settembre Musica da Torino is volledig gewijd aan Xenakis. Bij die gelegenheid wordt een boek uitgegeven van Enzo Restagno, waarin ook een lang interview met de componist is opgenomen, evenals relevante artikelen over zijn werk (Xenakis, E. Restagno ed., Torino, edt/Musica, 1988, 315 p.). 1989 1 april: Voyage absolu des Unari vers Enromède, een werk gemaakt bij de cemamu, gaat in première in de Kamejama Honyokuji Tempel in Osaka, als onderdeel van de Internationale Vliegertentoonstelling. 26 april: Harry Sparnaay en het Asko Ensemble brengen onder leiding van David Porcelijn Echange in première in Amsterdam. Xenakis wordt benoemd tot Doctor Honoris Causa aan de Edimburgh University en tevens als buitenlands lid van de Zweedse Koninklijke Akademie. 18 mei: Rohan de Saram en het Spectrum Ensemble brengen onder leiding van Guy Protheroe Epicycle in première, als onderdeel van het London Greek Festival. 17 september: première van Oophaa tijdens het Festival De Herfst van Warschau, uitgevoerd door Elizabeth Chojnacka en Sylvio Gualda. 20 oktober: Okho gaat in première in de Opera-Comique in Parijs, uitgevoerd door het Cercle Trio als onderdeel van het Festival d’Automne. 1990 27 april: première van Tetora door Arditti Quartet tijdens de Wittener Tage für Neue Kammermusik. 24 juni: Knephas gaat in première tijdens het Londense Almeida Festival, uitgevoerd door het New London Choir onder leiding van James Wood.

46 47

aan Witold Lutoslawski) uitgevoerd door het Krakow Kamer Orkest onder leiding van Wojciech Michniewski. 2 december: première van S.709 in Parijs tijdens de door Radio France georganiseerde ‘upic-dagen’. 17 december: Ergma gaat in première in Den Haag, uitgevoerd door het Mondriaan Kwartet.

1995 4 februari: een nieuwe versie (van Cécile Daroux voor Bes-fluit en uitgebreid slagwerk) van Dmaathen gaat in première tijdens het door Radio France georganiseerde Festival Présences. Het wordt uitgevoerd door Cécile Daroux en Claire Talibart. Xenakis wordt benoemd tot Ridder van het Griekse Phoenix Legioen en Commandeur in de Franse Ordre national du Mérite. 16 november: Voile gaat in première de Herculessaal in München, uitgevoerd het Münchener Kammerorchester onder leiding van Christoph Poppen. 1996 1 maart: Koïranoï gaat in première in Hamburg, uitgevoerd door het NDR Sinfonieorchester onder leiding van Zoltan Pesko. 10 april: Zythos, voor trombone en zes slagwerkers, gaat in Birmingham in première, uitgevoerd door Christian Lindberg en het Kroumata Ensemble. 10 juni: Kuïlenn, voor negen blazers, gaat in première in Amsterdam tijdens het Holland Festival, uitgevoerd door het Nederlands Blazers Ensemble. 9 augustus: Hunem-Iduhey gaat in première in New York, uitgevoerd door Edna Michell en Ole Akahoshi tijdens het Lincoln Center Festival of Arts. 4 oktober: het Arditti Quartet, Thomas Kakuska en Valentin Erben brengen in Frankfurt het strijkkwartet sextet Ittidra in première. 20 oktober: Ioolkos gaat in première tijdens het Festival van Donaueschingen, uitgevoerd door het SWR Sinfonieorchester onder leiding van Kwamé Ryan. 12 november: Kaï gaat in première in Oldenburg, uitgevoerd door het Oh Ton Ensemble onder leiding van David Coleman. 6 december: Roscobeck gaat in première in Keulen, uitgevoerd door Rohan de Saram en Stefano Scodanibbio bij de Westdeutscher Rundfunk als onderdeel van het Festival Musik der Zeit. 1997 4 februari: Xenakis wordt in Japan onderscheiden met de Kyoto-prijs. 23 juli: première van Sea-Change in Londen, uitgevoerd door het BBC Symphonic Orchestra onder leiding van Enrew Davies. 30 november: première in Huddersfield van Xenakis’ laatste opus, O-mega, uitgevoerd door Evelyn Glennie (slagwerk solo) en het London Sinfonietta onder leiding van Markus Stenz. 1999 Maart: Xenakis Festival in Nicosia en Larnaka (Cyprus). Mei: Xenakis-weken in Brittany (Frankrijk). 2000 Mei: Muziek- en Wiskundedagen in Lissabon, georganiseerd door de Fundação Calouste Gulbenkian. Er worden meer dan twintig van Xenakis’ orkestwerken uitgevoerd. 15 december: première van Anastenaria als drieluik (Procession vers les eaux claires, Le Sacrifice, Metastasis) in München, onder leiding van Charles Zacharie Bornstein. 2001 4 februari: Iannis Xenakis overlijdt thuis om vijf uur in de ochtend.

48 49

Holland Festival 2011

directie

Pierre Audi, artistiek directeur

Annet Lekkerkerker, zakelijk directeur

bestuur

Martijn Sanders, voorzitter

Renze Hasper, penningmeester

Marjet van Zuijlen, secretaris

Mavis Carrilho

Joachim Fleury

Het programma van het Holland Festival kan alleen tot stand komen door subsidies,

bijdragen van sponsors en fondsen en door de gewaardeerde steun van u, ons publiek.

subsidiënten

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen

Gemeente Amsterdam

hoofdbegunstiger

SNS REAAL Fonds

mediapartners

NTR, VPRO

sponsors

Mint Hotel, Rabobank, Clifford Chance, Buma Cultuur, Westergasfabriek, Meyer Bergman,

Citroën

fondsen en instellingen

Prins Bernhard Cultuurfonds en BankGiroLoterij, Turing Foundation, Stichting Dioraphte,

VSB Fonds, Amseterdams Fonds voor de Kunst, Goethe-Institut, Maison Descartes Institut

Français des Pays-Bas

bedrijfsvrienden

Accenture B.V., Beam Systems, Clifford Chance LLP, De Nederlandsche Bank N.V.,

DLA Piper N.V., ING Groep, Rabobank Nederland, Ten Have Change Management,

WPG Uitgevers B.V.

governors

G.J. van den Bergh en C. van den Bergh-Raat, R.F. van den Bergh, Vandenbroek Foundation,

W.L.J. Bröcker, J. Fleury, J. Kat en B. Johnson, Ton en Maya Meijer-Bergmans, Sijbolt

Noorda en Mieke van der Weij, Robert Jan en Mélanie van Ogtrop-Quintus, Irina en Marcel

van Poecke, Françoise van Rappard-Wanninkhof, A. Ruys en M. Ruys-van Haaften,

M. Sanders, S. Tóth, Elise Wessels-van Houdt

De genereuze, meerjarige, verbintenis van de Governors is van groot belang voor de

internatio nale programmering van het Holland Festival, met name de internationale copro-

ducties. Ook de belangrijke bijdrage van de Cultuurminnaars komt rechtstreeks ten goede

aan de inter nationale programmering.

50 51

Wilt u ook Cultuurminnaar worden? Ga voor meer informatie en een aanmeldformulier naar

www.hollandfestival.nl (support us / Cultuurminnaars) of neem vrijblijvend contact op met

de afdeling Externe Betrekkingen, telefoon 020 – 7882101.

Cultuurminnaars

beschermers

J. Docter en E. van Luijk, H. Doek, L. Dommering-van Rongen, Chr. van Eeghen,

J. Houwert, R. Kupers en H. van Eeghen, H. en I. Lindenbergh-Sluis, F. Molenaar,

F. Mulder, P. Wakkie, T. Winkelman

begunstigers

M. Beekman, B. Boor, J. Damen, J. Drupsteen, Ch. Engeler, E. Granpre Moliere, D. Grobbe,

J. Haalebos, M. Henriques de Castro, S. Hodes, J. Hopman, G. van der Hulst, H. Jens,

J. Keukens, D. Klein Oonk, A. van der Linden-Taverne, T. Lodder, D. van der Meer,

E. van der Meer-Blok, A. Mees-Lubberman, H. Pinkster, Wessel Reinink, B. Robbers,

I. Snelleman, A. Sonnen, V. Spiehler (VS), H. Tjeenk Willink, J. Vanders (VS),

H. van der Veen, A. Vreugdenhil, W. Vroom, M. van Wulfften Palthe en anonieme donateurs

liefhebbers

472 Liefhebbers

Steun het Holland Festival

Als Cultuurminnaar draagt u actief bij aan de bloei van het Holland Festival.

Liefhebber Vanaf € 45 per jaar bent u al Liefhebber. U ontvangt het programmaboek van het

Holland Festival als eerste, u heeft voorrang bij de kaartverkoop en u krijgt korting op tickets.

Begunstiger Vanaf € 250 per jaar (of € 21 per maand) bent u Begunstiger. Uw bijdrage komt

rechtstreeks ten goede aan de internationale programmering van het Holland Festival. Als

Begunstiger heeft u recht op vrijkaarten en andere aantrekkelijke privileges.

Beschermer Vanaf € 1500 per jaar (of € 125 per maand) bent u Beschermer. Als dank voor uw

aanzienlijke bijdrage aan de internationale programmering van het Holland Festival ontvangt

u een uitnodiging voor de openingsvoorstelling en voor exclusieve bijeenkomsten, naast vrij-

kaarten en andere privileges.

52 53

Colofon

teksten

Sharon Kanach, Carey Lovelace, Anne-Sylvie Barthel-Calvet

illustratie & fotografie

Verzameling van Françoise Xenakis: afb. 1 (© Adelmann), 3 en 10

Verzameling van Mâkhi Xenakis: afb. 2

Verzameling van Sharon Kanach: afb. 4 (© Sven Sterken) en 7

Iannis Xenakis Archieven, Bibliothèque nationale de France, Parijs: afb. 5, 6, 8 en 9

Omslag (detail): Studie voor Terretektorh, ca. 1965–66, kleurpotlood op papier, 22 x 30 cm,

Iannis Xenakis Archieven, Bibliothèque nationale de France, Parijs

redactie

Katerina Koutná, samenstelling tekst en beeld

Joep Stapel, tekstredactie

vertalingen

Margriet Agricola

basisvormgeving

xxxxxxxxxx

lay-out

Erna Theys

druk

Tuijtel, Hardinxveld-Giessendam

ˇ

54 55

© Holland Festival, 2011

Niets uit deze publicatie mag worden gereproduceerd of gepubliceerd zonder voorafgaande

schriftelijke toestemming van de auteur of van het Holland Festival.

Holland Festival

Piet Heinkade 5

1019 BR Amsterdam

tel (020) 788 21 00

fax (020) 788 2102

info@hollandfestival.nl

www.hollandfestival.nl

56