kader,kaza ve kader ile ilgili hadislerin incelenmesi-143s-tez,ibrahim.civelek (2)
TRANSCRIPT
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
1/143
T.C
UKURAVA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANA BLM DALI
KAZA VE KADER LE LGL HADSLERN NCELENMES
brahim CVELEK
YKSEK LSANS TEZ
ADANA2006
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
2/143
T.C
UKURAVA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANA BLM DALI
KAZA VE KADER LE LGL HADSLERN NCELENMES
brahim CVELEK
Danman: Prof. Dr. Ali Osman ATE
YKSEK LSANS TEZ
ADANA2006
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
3/143
ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne,
Bu alma jrimiz tarafndan Temel slam Bilimleri Anabilim Dalnda YKSEK
LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.
Bakan: Prof. Dr. Ali Osman ATE(Danman)
ye : Prof. Dr. Halife KESKN
ye : Yrd. Do. Dr. Asm YAPICI
ONAYYukardaki imzalarn, ad geen retim elemanlarna ait olduklarn onaylarm.
./..../2006
Prof. Dr. Nihat KKSAVA
Enstit Mdr
NOT: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge, ekil ve
fotoraflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 Sayl Fikir ve Sanat Eserleri
Kanunundaki hkmlere tabidir.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
4/143
i
ZET
KAZA VE KADER LE LGL HADSLERN NCELENMES
brahim CVELEK
Yksek Lisans Tezi: Temel slam Bilimleri Ana Bilim Dal
Danman: Prof. Dr. Ali Osman Ate
Haziran 2006, 134 sayfa
Kader inanc imn esaslarndan biridir. Bu konu slmdan nce de insanlarn zihnini
megul etmitir. almamzda ncelikli olarak kader konusunun kapsamnda yer alan
kavramlar zerinde durduk. Bu kavramlarn tahlillerinin yannda, kader hakknda mezhebleringrlerini ve dayandklar delilleri vermeye altk. Daha sonra da kader hakknda Hz.
Muhammedden rivyet olunan hadisleri verdik. Kaderin imn bir mesele olduu, daha
domadan kaderin anne karnnda yazld, kaderin deimeyecei, kaderi ancak dunn geri
evirecei, tedavinin kaderden olduu gibi hadislere deindik. Bu hadislerin metin ve sened
ynnden shhati hakknda bilgi vermeye altk.
Anahtar Kelimeler: Kader, Kaza, rade, Kudret, Ecel, lim.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
5/143
ii
ABSTRACT
INVESTIGATING HADTHS ABOUT FATE AND QADA
brahim CVELEK
Master Degree Thesis, The Department of The Basic Islamic Sciences
Advisor: Prof. Dr. Ali Osman ATE
June 2006, 134 Pages
Fate, is one of the principles of belief. People also, interested in this subject before the
Islamic religion. In this research, firstly we pointed out some concepts which take place in
this subject. Beside the analysis of these consepts, we tried to mention about ideas of creedsand their evidences about fate. We also mentioned hadiths which include. Subjects such as;
fate is a matter of belief, fate is written in mothers uterus before man was born, fate will
never change, only pray can change fate and cure is from fate...etc. We tried to give
information about the truth of these hadiths according to texts and documents.
Key Words: Fate, Qada, Will, Power, Death, Science.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
6/143
iii
NSZ
Bu almamzda, Hz. Peygamberden nakledilen kader inancyla ilgili hadisleri
Hadis Usl kurallar erevesinde incelemeye altk. mnn artlarndan birisi olan Kaz
ve Kadere imn, slmn douundan itibaren tartlan bir mesele olmutur. nsanolu,
nereden geldii, nereye gidecei, yaratlnn bir amacnn olup olmad, yapt fiillerinin
sebebinin kendisi mi, yoksa baka bir varlk m olduu gibi sorulara hep cevaplar aramsa
da, bugne kadar bu konuda kendisini tatmin edici cevaplar bulamamtr.
Bu almamzda, kader konusunda Hz. Peygamberden rivyet olunan konuyla ilgili
hadislerde yer alan baz kavramlara da deindik. Bu kavramlar bilinmedii takdirde konunun
tam manasyla akla kavuturulmas mmkn gzkmemektedir. Szgelimi irade, ilim,kudret, istitat gibi kavramlar insann fiillerinin meydana gelmesiyle dorudan ilgilidir.
Ayrca mezheplerin bu kavramlara verdii anlamlara deinmek suretiyle konuyu biraz daha
derinletirdik. Daha sonra da kza-kader hakknda rivyet olunan hadisleri incelemeye alk.
Kaderin imn bir mesele olduu, deimeyecei, insan anne karnndayken kaderin yazld,
tedvnin kaderden olduu gibi hadisleri sunarken onlarn gerek metin gerekse senedlerinin
shhati hakknda deerlendirme yapmaya altk. almamzda objektif olmaya ve imkanlar
lsnde temel kaynaklardan yararlanmaya gayret ettik.
Aratrmamzda yaknen grdk ki, tarih boyunca itikd mezhepler veya eitli
gruplar kendi grlerini desteklemek iin Kurn ve hadisleri kendi grleri dorultusunda
tevl etme yoluna gitmilerdir. zellikle Emeviler, halka yaptklar zulm hakl gstermek
iin cebr fikirlere destek vermi ve kader grlerin karsnda yer almlardr. Bu iki zt
eilim arasnda bir de orta yolu benimseyen grup sz konusudur. Aratrmamzda bu gruba
da yer vermek suretiyle konuya aklk kazandrmaya altk.almam boyunca bana verdikleri maddi ve manevi desteklerinden dolay anne-
babama, deerli hocam Prof. Dr. Ali Osman ATEe ve eitli vesilelerle bana yardmc olan
arkadalarma teekkr bir bor bilirim.
brahim CVELEK
ADANA2006
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
7/143
KISALTMALAR
a.g.e = Ad Geen Eser
a.s = Aleyhis- Selm
Bkz. = Baknz
b. = Bin
c = Cilt
c.c. = Celle Celluhu
ev. = eviren
D.. = Dicle niversitesi
E.. = Erciyes niversitesiHz. = Hazreti
.. = stanbul niversitesi
r.a. = Radyallhu Anh
s. = Sayfa
s.a.v. = Sallallhu Aleyhi Vessellem
S.. = Seluk niversitesi
T.D.V= Trkiye Diyanet Vakf
v.b = Ve benzeri
v.d. = Ve devam
v.s. = Ve saire
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
8/143
NDEKLER
ZET..
ABSTRACT......NSZ....
GR
1.1. Aratrma
1.1.1.Konunun Belirlenmesi ve Snrlandrlmas.1
1.1.2.almann Amac....2
1.1.3.Aratrmada Kullanlan Yntem ve Teknikler.........2
1. BLM
KAVRAMSAL EREVE
1.1.Kaz Nedir?........................................................................................................................4
1.2. Kader Nedir?......................................................................................................................6
1.2.1. Kaderin Tanm ve Mezheplerin Gr6
1.2.2. Kader Tartmasnn Tarihi Sreci..8
1.2.2.1. Cebriyye ve Anlay 121.2.2.2. Kaderiye ve Anlay.....16
1.2.2.3. Ehl-i Snnet ve Anlay...18
1.3. Kaza ve Kaderin Kapsamndaki Kavramlarn Tahlili ve Mezheplerin Bu Konudaki
Tartmalar
1.3.1. lim........................................................................................................................25
1.3.2. rade.......................................................................................................................26
1.3.3. Kudret....................................................................................................................28
1.3.4. stitat....................................................................................................................28
1.3.5. Allhn ve nsann Fiilleri....................................................................................29
1.3.6. Kesb......................................................................................................................32
1.3.7. Rzk......................................................................................................................34
1.3.8. Ecel........................................................................................................................34
1.4. Hadisilerin ve Kelmclarn Kader Anlaylar
1.4.1. Hadisilerin Kader Anlay..37
1.4.2. Kelmclarn Kader Anlay.38
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
9/143
2. BLM
KAZ ve KADER ile LGL HADSLER
2.1. Kadere mn ile lgili Hadisler...........40
2.1.1. Kadere mn Etmedike mn Etmi Olunmaz........40
2.1.2. Allhn Yaratt lk ey Kalemdir.........41
2.1.3. ey Vardr ki mnn Aslndandr...........43
2.1.4. Cibrl Hadisi......44
2.2. Kader ve Amel likisiyle lgili Hadisler........................................................................46
2.2.1. Cennetlik ve Cehennemlik Olan Kimseler nceden Bir Kitapta Yazldr.....46
2.2.2. Herkes Kendi in Yaratlm Olana Erecektir48
2.2.3. Herkes Ameliyle mil olacaktr..512.2.4. nsann Yaratl ve Kaderinin Anne Karnnda Yazl.55
2.2.5. Hastalk Olarak Hibir ey Hibir eye Bulamaz.............................................61
2.2.6. Allah Bir Kulun Hayrn Diledi mi Onu Yapar...62
2.2.7. Allah ( cin ve ins dhil ) Mahlkat Bir Karanlk inde Yaratt.63
2.2.8. mr Ancak yilik Uzatr; Kaderi de Ancak Dua Geri evirir...65
2.3. Kadere Rz Gstermekle lgili Hadisler.......................................................................68
2.3.1. demolunun Saadet Sebeplerinden Biri de Allhn Hkmne Rz
Gstermesidir ...68
2.3.2. Allhn Diledii Olur; ayet Kelimesi eytn ine Kap Aar .....70
2.4. Kader Konusu ve ocuklarn Durumuyla lgili Hadisler........72
2.4.1. Bulua Ermeden Vefat Eden Mslman ocuklarn hiretteki Durumlar72
2.4.2. Hz. dem ve Hz. Ms Arasndaki Mnakaa....79
2.5. Kader Hakknda Tartmay Yasaklayan Hadisler......842.5.1.Bu mmetin Mecsleri Kader Yoktur Diyenlerdir Hadisi...............................84
2.5.2.Mrcie ve Kaderiyenin slmdan Nasibi Yoktur Hadisi....88
2.5.3. Kader Tartmalar Yznden nceki mmetler Helk OlmuturHadisi....90
2.6. Kader nanc ve Tedv...93
2.6.1. Tedv Kaderdendir Hadisi...93
2.6.2. Adak Kaderi Deitirmez Hadisi..96
SONU VE DEERLENDRME98
KAYNAKA.................................................................................................................101
EK..104
ZGEM..134
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
10/143
1
GR
1.1. Konunun Belirlenmesi ve Snrlandrlmas
Bu aratrmamzda, slmn iki temel kaynandan birisi olan hadislere dayanarak,imannn artlarndan kabul edilen kadere, hayr ve errin Allhtan geldiine imn etme
konusunu incelemeye altk.
Bilindii zere slmn douundan itibaren kza ve kader hakknda u ya da bu
ekilde bir tartma olagelmi, Kza ve kader konusu insann akln hep megul etmitir.
nsann fiillerinin nceden belirlenmi veya belirlenmemi olmas; insann fiillerinde hr olup
olmad; insann fiillerini ortaya koyarken bir irade ve bir kudrete sahip olup olmad gibi
sorular insanlarn zihinlerini kartrmtr.
Kader ile ilgili tartmalar tarih boyunca sadece slmla snrl kalmam, gemite
btn din mensuplar kader konusu ile ilgilenmitir. nsann fiilleri, onun Yaratc karsnda
ne durumda olduu insanlarn merak konusu olmu, bu konuda soru iaretleri devaml bir
ekilde kafalar kurcalamtr. nsanlarn hayat felsefelerini, dolaysyla yaay tarzlarn
dorudan etkileyen kader inanc ve bu inancn boyutlar, her an gndemde bulunan en canl
meselelerden biri olmutur. Konu ile ilgili olarak her devirde ok eyler yazlm, halen
yazlmaya da devam etmektedir. Kaderin bir sr olmas nedeniyle, sylenen ve yazlanlar daha
ok gvenilir dayana olmayan kiisel kanaatlar erevesinde ele alnmakta ve dier taraftan
hep imdiye kadar sylenenleri tekrardan ibaret kalmaktadr. zerinde ciddi olarak
durulmad, tam anlamyla ilgili boyutlaryla mukayese yaplmad iin, bu tekrar ve
aktarmalarda byk hatalar yaplmaktadr. Dolaysyla kafalarda elikili ifade ve dnceler
yer almakta; nihayet bunlar da bir takm inanlar eklinde ortaya kmaktadr. slam dairesiierisinde ortaya kan bu tartmalar biz grup altnda toplayabiliriz;
1-Cebriyye 2-Kaderiye - Mutezile 3-Ehl-i Snnet
Yukarda kaydettiimiz bu gruplardan Cebriyye, insan rzgrda savrulup giden bir
yapraa benzeterek onun hibir kuvveti olmadn, fiillerinde mecbur olduunu
sylemektedir. Kaderiyye ise, insana bir hayli zgrlk alan vererek, kaza ve kader
konusunda insann fiillerinin nceden Allahn bilgisi dhilinde olduunu, ancak Onun bufiillere muktedir olmadn syleyerek bir bakma Allah ciz drmektedir. Ehl-i Snnet
ise, bu iki grup arasnda orta bir yol benimseyerek ne insana tam bir hrriyet vermi, ne de
onu fiillerinde mahkm brakmtr.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
11/143
2
Peygamberimiz (s.a.v), kendi hayat boyunca kader konusunda tartmay yasaklam,
bu gibi tartmalarn bir toplumun helak olmasna yol aacan syleyerek Mslmanlar
uyarmtr. Gerekten de bu gibi tartmalar Hz. Peygamberin vefatndan sonra oalm,
insanlar kendi kt fiil ve zulmlerini Allha atfederek kaderin arkasna snmlar, bunun
sonucu olarak da Mslmanlar arasna nifak samlardr. zellikle bunu Emeviler
dneminde grmekteyiz. Emevler dnemindeki otorite, cebr anlayn benimsenmekle
birlikte bunu tm halka benimsetmek iin elinde bulunan tm imknlar kullanmtr. Gerek
ayetlerin bu dorultuda tevli, gerekse hadislerin uydurulmas bu dnemde balamtr.
Btn bunlar gz nnde bulundurarak, konuyu Peygamberimizin (s.a.v.)
zamanndan alp hadis kaynaklarna dayandrarak incelemek gerekmektedir. Biz de,
aratrmamz slmn iki ana kayna olan Kurn Kerm ve Snnet nda yapmaya
gayret ettik.
1.2. almann Amac
Bu almann amac, kza-kader konusunda Hz. Peygamberden (s.a.v.) rivyet
olunan hadislerin metin ve sened bakmndan tenkdini yaparak, shhat derecesini ortaya
koymaktr. Bunun yannda kza ve kader konusuyla ilgili olan baz kavramlara da deinmeksuretiyle, konuya aklk kazandrmaktr. nsanlk tarihi kadar eski bir konu olan kader,
imnnn alt artndan biridir. Allhn, her eyi nceden bildiine, hayr ve errin Allhtan
olduuna inanma hususunda hi kimsenin phesi olmamas gerekir. Eer nsann iinde
kader konusunda bir kuku varsa, orada gerek manada bir imandan sz edilemez. Kader
konusunda ilenebilecek eyler Kurn ve Hz. Muhammed (s.a.v.) tarafndan bizlere
bildirilmitir. nsann yaratl, eceli, rzk vs. konular Peygamberimizin (s.a.v.) hadislerinde
aklanmaktadr. Hz. Peygamberden (s.a.v.) rivyet olunan, Cennetlik ve Cehennemlik
olanlarn nceden belirlenmesi, kaderin deimesi, kader hakknda tartanlarn mecslere
benzetilmesi, tedv ve kader, ocukken lenlerin durumu gibi konulardaki rivyetlerin shhati
hususunda sened ve metin tenkidi yapmay amalamaktayz. Ayrca ilgili hadislere yer
verirken kza ve kader hakkndaki tartmal konulara da yer vererek almamz
derinletirmek istiyoruz.
1.3. Aratrmada Kullanlan Yntem ve teknikler
almamzn zellii nedeniyle, ncelikli olarak tarihi yntem kullanlmtr. Byle
bir metodun takip edilmesi iin balca iki esas gerekmektedir. Bunlardan ilki, aratrma
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
12/143
3
konusu ile ilgili olan kaynaklarn toplanmas, dieri de elde edilen malzemenin
deerlendirilmesidir. Bu tr almalarda ktphane ve ariv almalarnn nemli bir yeri
bulunmaktadr. Kaydedilen bu verilerin bilimsel geerlik ve gvenirlilik kaidelerine uygun
olmas hususuna azami lde dikkat ettik. Verilerin kaydedilmesinin ardndan bunlar
deerlendirerek rapor haline getirmeye altk.
Ayrca gerekli hadis metinlerini toplandktan sonra, bunlar Hadis Usl asndan
metin, sened ve ricl tenkdine de tabi tuttuk. Bu yntemler hadis ilminde, bir szn ya da
fiilin Hz. Muhammede ait olup olmadn tespit iin en temel metottur.
almamzda ncelikle Hadis kaynaklar olmak zere, Tefsr, Kelm, slm
Mezhepleri Tarihi, slm Hukuku ve slm Tarihini ilgilendiren eserler taranm ve ilgili
yerleri filenmitir. Toplanan bu bilgiler, bilimsel geerlilik ve gvenirlilik llerine uygun
olarak deerlendirilmitir.
almamzn birinci blmnde, kza ve kaderin kelime anlamlar, kza ve kader
kapsamna giren baz kavramlar ve kza-kader konusundaki grler ele alnmaya
allmtr. kinci blmde ise, kza-kader konusundaki hadislerin sened ve metin
tenkitlerini yapmaya altk. Senet tenkidi hadisi nakleden kiinin doru, gvenilir biri olup
olmad, hadisi gerekten bir nceki kiiden alp almadna dair incelemedir. Hadisi
nakleden kiinin eer biliniyorsa parantez iinde vefat tarihini verdik, bilinmiyorsa soru
iareti koyduk. almamz bu ekilde yaplandrlarak konunun analizine allmtr.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
13/143
4
I. BLM
KAVRAMSAL EREVE
1.1. Kza Nedir?Kza, Kadya slasisinden gelir. Hkmetti, yaratt, yapt, hikmet ile icad etti
manalarnda kullanlr. Bir ii bitirmek, tamamlamak bir iten farig almak anlamlarna da
gelir.1 Kzann lgatte yedi manaya geldiini, en mehurunun hkm olduunu belirtenler
olduu gibi bu kelimenin ok zengin bir anlam ieriinin olduunu, bunlardan zellikle lm,
ldrme, infaz, icab vb. manalarnn n planda bulunduunu da syleyenler vardr.2
Hkmetmek; muhkem ve salam yapmak; emretmek, yerine getirmek anlamlarnagelen kza; Allhn nesne ve olaylara ilikin ezeli plann gerekletirmek eklinde
tanmlanr.3 bn-i Hazm, kazaya hkm ve haber verme manalarn verir. Seyyid erif
Crcan : Kza ezelde hkmdr. Btn mevcudtn levh-i mahfuzdaki toptan bulunuudur
der. Earye gre kza, yaratma, hkm verme, manalarna gelir. Buna gre kza; Allhn
ezel karar verme ve hkmdr. Bu Allhn iradesine gre btn varlklar iin geerlidir.4
Kza, hem sz hem fiili iine alan bir kavramdr. Sz ile karar vermek, hkmetmek
anlamna gelirken, fiille karar vermek, yaratmak demektir. Dolaysyla kza, szl manada
ilhi bir emri bildirmek veya yaplmasna hkmetmek; fiili manada ise yapmak demektir. Bu
adan kza, ilhi ve beer olmak zere iki ksmda mtalaa edilebilir.
Sz ve fiili anlamda ilhi alana misal u yetlerdir;5 Allh sadece kendisine ibdet
etmeyi ve ana-babaya iyi davranmay kesin bir ekilde emr (kza) etti.6 Allh yedi gnde
yeri, g var (kza) etti7 Beer alana misal de u yetlerdir; mn eden sihirbazlar; seni,
gelen apak mucizelere ve bizi yaratana stn tutmayacaz; ne hkm vereceksen (kza)
ver! Sen, ancak bu dnya hayatna hkm (kza) edebilirsin8 Hac ibadetini (kza)
yaptnzda Allh zikredin. 9
1 Keskin, slm Dncesinde Kader ve Kaza, s.113.2 Glck, Bakllani ve nsan Fiileri, s.219.3 el-sfehani, T.D.V,slam Ansiklopedisi, VI, 58.(Kader maddesi)4 Glck, a.g.e, s.219220.5 Karadeniz, Kader Konusunda Baz Yanl Anlamalar, D.E..lahiyat Fakltesi.Dergisi, II, 195.6sr 17/23.7 Fussilet 4/12, Mmin 40/20.8 Th 20/ 72.9 Bakara 2/200.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
14/143
5
Mturidye gre kza; Varlklarn Allh tarafndan hikmet ve kemalle meydana
getiriliidir. Mutezileye gre kza yaratma anlamna gelmez. Bu taktirde insann kusur ve
arzularna gre meydana gelen insann fiilerinin ve sorumluluk gerektiren, insann yaptklarn
Allha isnd edilmesi gerekir ki bu kabul edilmez, derler.10
Kza ve kader tabirleri, birbirinden ayrlmaz ve bir btn tekil eden iki para
gibidir. Binaenaleyh, genellikle bu iki kelime, her ne kadar Ear anlayna uygun olarak ele
alnm ise de kza-kader eklinde beraber kullanlmtr. Nitekim bn Esr, kaderin (belki bir
l zere) takdir i kzann ise yaratmak manalarna geldiini belirtikten sonra, birincinin
temel, dierinin bina mesabesinde, bunlar birbirinden ayrmann binay ykmak demek
olacana dikkat ekmitir.11 Kza kelimesi ile beraber kullanldnda kader; bir eyin
nceden tayin ve takdir edilmesi, belirlenmesi, kzada maksat ise, daha nceden belirlenen,
tayin edilen surette eyay yaratmaktadr. Kza bu anlamda, Hikmet ile yapmak, takdir ile
yaratmak anlamna gelir.12
Mturid kzay yle tarif eder; Cenb- Hakkn ezelde irade ve takdir buyurmu
olduu eylerin, zaman gelince her birini ezeldeki ilim, irade ve takdirine uygun bir ekilde
icad edip yaratmasdr ki, bu da yce Allhn kudret ve tekvn sfatlarna racidir.13
Kurn- Kermde kza lafz masdar olarak hi zikredilmemitir. Fakat pek ok yet-i
kerimde kzadan tretilmi, mtak kelimeler yer almtr. Bunlarn arasnda; Bylece
onlar, iki gnde yedi gk yapt(Fussilet, 12) yet-i kermesinde ism-i meful ve; Sen
yapacan yap(Th, 72) yet-i kermesinde ifade edildii gibi ism-i fail olarak zikri
gemektedir.14
lm-i ezelde tesbit edilen kza, iki ksma ayrlr;
1) Kza-i Mbrem: Bir art ve sebebe balanmayp, kati ve kesin olarak,
hkmolunan kzadr. Byle kzada sebebe yapmak hi fayda vermez. Bunda gereken tam
bir teslimiyettir.
10 Glck, Bakllani ve nsan Fiileri, s.221,224.11 Karadeniz, Kader Konusunda Baz Yanl Anlamalar, D.E.. lahiyat Fakltesi Dergisi, II, 194.12 Keskin, slm Dncesinde Kader ve Kza, s.116.13 Tun, Kader ve Kza Hakknda Dnceler, E..lahiyat Fakltesi Dergisi, XIV, 2.14 Adam, bn Arab Kza ve Kader, s.167,168.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
15/143
6
2) Kza-i Muallk: Hkmolunan eyin, meydana gelmesi, bir art ve sebebe bal
olup, art ve sebepleri bulunduu zaman meydana gelir. Tarlaya tohum ekmek, sebeptir,
ekinin meydana gelmesi bunun sonucudur.15
Genel olarak baktmzda Maturidlerde kza, yaratma anlamna gelir; Earlerdeise ezel takdir anlamndadr. Mutezilede ise yaratma anlamna gelmez, sebebi ise
Muteziledeki adlet anlayna aykrdr. Yaratma anlam verildii zaman insann kt
fiillerinin de Allha nisbet edilmesi sz konusu olmaktadr ki, adalet prensibine gre bu
Allh iin muhaldr. Zira, Allh kullarna ktlk dilemez.
Kurnda kullanlarna gre kza, bazen bir ii yerine getirmek, bir eyi tamamlamak
ve bazen de bir eye hkm vermek, onunla ilgili bir eyi kararlatrmak anlamnda
kullanlmtr.16
1.2. Kader Nedir?
1.2.1. Kaderin Tanm ve Mezheplerin Gr
Kader Arapa da Kadera slasisinden masdar kipinde bir lafzdr. Bir eyi lme,
tahmin etme, lerek takdir etme, Bir eyi lye gre tayin ve tahsis etmek ve bir hikmete
gre tayin edip yapmak manalarna gelir. Dier bir tarife gre ise, Bir eyin lsn ve
snrlarn bildirmek, bir varl kendinde bulunan vasflarla tayin etmektir.17 Bir eyin
mahiyet ve niteliklerinin yan sra var olu zaman ve mekan belirlemek demek olan takdir
de kaderle e anlaml olup bazen onun yerine kullanlr.18
Kader ve takdir kelimelerinin yce Allha isnd, Onun yapt ilerin bir nizam,
ls ve hikmeti olduunu bildirir. Ayrca bu husus Onun btn her eyi bir hikmete gre
yaptn ve lzumsuz, mnsz, gelii-gzel, rast gele hibir i yapmadn gsterir.19
Kader, Kurn- Kermde masdar, fiil, ism-i meful olarak yer almtr. Biz her eyi
bir kadere (lye, dzene) gre yarattk yet-i kermesinde masdar; Onda arayp soranlar
iin gdalarn drt gnde takdir etti(dzene koydu) yet-i kermesinde fiil-i maz; Allhn
emri olmu bitmi bir kaderdir yetinde ise ism-i meful olarak zikronulmutur.20
15 Cc, Taner, slm nancnda Temel Kavramlar, s.227.16 Keskin, slm Dncesinde Kader ve Kza, s.113,114.17 Keskin, Halife, a.g.e, s.59.18 Kad Abdlcabbar, Kader, T.D.V, slam Ansiklopedisi, XXIV, 58.19 Tun, Kader ve Kza Hakknda Dnceler, E..lahiyat Fakltesi Dergisi, IV, 2.20 Adam, bn Arab Kza ve Kader, s.168.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
16/143
7
Kader ve takdir, herhangi bir eyin miktarn belirlemek ve aklamaktadr. Bu
manada bir eyin hakknda, onun miktarn belirledim, takdir ettim denir. Fakat Kadera
kknden alndn da takdir anlam iinde kudret verme de vardr. Bu mnda Allh bana
bir ii yapma gc verdi denir. Binaenaleyh, Allhn eyay takdiri iki ekilde olmaktadr;
Biri kudret vermesiyle, dieri de belli bir miktar ve zel bir ekilde bir hikmet zere
klmasyladr.21
Earye gre kader, her eye ait zel hkm ve karardr. Varlklarn birer birer
yokluktan varla gemeleridir. Bu da ilhi iradenin zaman ierisinde onlarn her birini l
ve snrn tespit ederek onlar ayrntlar ile ortaya koymasdr. Maturidye gre kader,
Allhn ezel olarak yarattklarnn zararl, irkin, iyi ve gzel niteliklerini bilip tespit ettii
ezel takdir, hkm ve tahlittir.22
mm Maturid, kaderin ancak Allhn kudreti dhilinde olduunu ve insann ne
ilminin ne de kudretinin eyann ne zaman hangi meknda, ne gibi vasflarla meydana
geleceini belirlemeye asla muktedir olmadn, kendine Cibrl hadisini de destek olarak
kaderin Allhtan olduunu beyan etmektedir.23 Bu gryle mm Maturid kaderin tayin
ve tespit olduunu vurgulamtr.
Mutezile kelmclar sorumluluk douran beeri fiilleri kader ve kzann dnda
tutmulardr. Zira onlar kader ve kzann insanlara ait fiillerin hkmn aklayp haber
vermekten ibaret olduu kansndadrlar.24 Baka bir deyile onlara gre kader beyan etmek,
bildirmek, aklamak anlamna gelir. Ayrca bu kelimeye mecburluk katlamayacan da
ifade ederler.25
Bakllan kaderi, takdir ve yaratma olarak tarif etmekte ve bunu ayetlerle
delillendirmektedir. Crcani ise kaderi, mmkinatn birer birer ademden vcud sahasnaintikali olarak tanmlar.26
Kader kzadan daha geni ve etrafldr. Kader Allhn ilim, kza ise kudret sfatna
dayanmaktadr. Bu sebeble kader, kzadan ncedir. Kza olunan ey kaderde vardr, fakat
kader de olan her ey kza olmamtr. Yani bir eyin varlk sahasna gelmesi hem kza, hem
kederdir. Yaratlmayan eyler ise kaderdedir, fakat kza edilmemi yani meydana
21 Karadeniz, Kader Konusunda Baz Yanl Anlamalar, D.E.lahiyat Fakltesi Dergisi, VII, 194.22 Glck, Bakllani ve nsan Fiilleri, s.219.23 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.63.24 Kad Abdlcabbar, Kader, T.D.V. slam Ansiklopedisi, XXIV, 58.25 Keskin, a.g.e, s.60.26 Keskin, a.g.e, s.66.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
17/143
8
gelmemilerdir. nsanla ilgili kaderi ikiye ayrabiliriz. Birincisi, insann kendi irade ve
kudretiyle iledii fiil ve amellere baldr. kincisi ise, onun irade ve kudreti dnda
meydana gelen hadise ve hallere aittir. kinci trden kader, bir srdr bu srlar hirette, adlet
gnnde btn incelikleriyle grlecektir.27
Kza ve kader kavramlar zerinde mezhepler arasnda bir birlik yoktur. Buna sebep
olarak, bu iki kelimenin lugatta ve dolaysyla ayetlerde farkl ve birbiri anlamnda
kullanlm olmas gsterilebilir. te yandan Allhn zamandan ve mekndan beri olmas
sebebiyle, bu iki tabir ayn anlama gelebilir. nk Allhn nceden takdiri ve vakit gelince
sonradan yaratmas gibi ifadeler, hep bizim iin anlam tar. Nitekim btn bunlar,
yaratlanlarla ilgili tabirlerdir ve netice olarak her mezhep, kendi grleri dorultusunda,
yetlere dayanarak bu tabirlere anlam vermeye almaktadrlar.28
1.2.2. Kader Tartmasnn Tarihi Sreci
lk insandan gnmze kadar insanlk tarihinin geirdii safhalar iinde deimeyen
eyler vardr. Yaad evrenin artlarna gre hayatn idame ettirmek iin ne denli uyum ve
gelime gstermi olursa olsun ona insan dedirten zelliklerinde pek nemli bir fark
grlmemitir. Dn iin dnen insan, bugn iinde dnen insandr. Kinattaki yerini, bunoktaya nasl geldiini, kendisinin ne olduunu ve sonunda ne olacan hep dnmtr.
Hl da dnmektedir. Aslnda sorular deimemitir. Deien ou kere bulduu
cevaplardr. nsanolu durup dinlenmeden bu sorulara cevap mcadelesine dnce hayatn
srdrp gitmektedir. 29
Kader inanc, bildiimiz kadaryla ilk alardan bugne dek tarihinin en nemli
problemi olmutur. Bu problem insan aklna arz olan en karmak bir problemdir.30 Bu konu
filozofu, politikacs, hukukusu, din adam, psikolou ve sade mminiyle btn toplum
katmanlarn megul etmi ve zerinde ok youn tartmalar meydana gelmitir.31 Eski, yani
ne kadar filozof ve kelamc gelmise bu konuda arp kalmlardr. Yunan filozoflardan
Epicouros ve baz filozoflar insan hrdr ve bunun iin kader yoktur, insan hayra ve erre
sevk eden bir kuvvet de yoktur, demileridir.32 Yahudilikte de mnakaalar, kader, cebir ve
ihtiyar konular etrafnda cereyan etmektedir. Karailer cebr, Rabiler ise ihtiyar
27 Canan, Ktb-i Sitte Muhtasar Tercme ve erhi, XIII, 538.28 Karadeniz, Kader Konusunda Baz Yanl Anlamalar, D.E.lahiyat Fakltsi Dergisi, VII, 195.29 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, s.15.30 Yeprem, slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar, s.269.31 Bac, Kader nancnn Siyasetle ilikisi ve Bu likinin Hadis Uydurmadaki Rol, Dicle ..F.Dergisi, s.105.32 Yeprem, slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar, s.269.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
18/143
9
grndedirler. ark Hristiyanlnda ise umumi temayl insan iradesinin hrriyetine
inanma istikametindedir.33
rade hrriyeti problemi, kza ve kader problemi olarak da mteal edilmitir. Konuya
er problemi de eklenmi, kt fiillerin Allh tarafndan yaratlp yaratlmad, daha geniifadeyle hsun ve kubuh meselesi de mnakaalara mevzu tekil etmitir. 34
Her bir irade fiilinin nceden belirlenmi bir neticesi olduunu ve bunu deitirmeye
bizim gcmzn yetmediini biliyoruz. u halde burada da bir tayin ve takdirin olduu
phesizdir. Sokrates, Platon, Aristo temelde insann kendi fiillerine yn verebilecei fikrini
kabul etmi grnmektedir. Fakat bunlarn, insann fiillerinin meydana gelmeden bir tanr
tarafndan bilinip bilinmedii hususunda ki grleri hakknda bir fikir ne srmek mmkn
deildir. nk onlarda dini anlay mitoloji iinde kaybolmutur. Antik Yunan felsefesi
bilhassa nasl yaamalyz sorusuna cevap aram olan insan filozoflar insan hrriyetini bir
n kabul olarak ortaya koymulardr. Yahudilik ve Hristiyanlk bu felsefeden
etkilenmidir.35
slmiyetten nce Araplara geldiimiz vakit onlar kader kavramnn karlnda
Dehr kavramn kullanmlardr. Onlarda da bir tr kaderci yaay hkimdi. Zira ldeki
hayat kaderci anlay kolaylatryordu. Kiinin zihnen daha rahat olmasn salyordu. Bir
bakma onlar Dehr kavramn ilhlatryorlard. slm ise bu tr kadercilii reddetmi, onun
yerine Allahn ilim, irade ve kudretini koymutur.36
Hz. Peygamber (s.a.v.)in vefatn takip eden ve hicri birinci asr iine alan bir zaman
diliminde Mslmanlar megul eden hususlar iinde hi phesiz ilki kader konusu
olmutur. Kaderi inkr edenleri knayan ve kader mnakaalarndan men eden hadisler bize
aka gstermektedir ki daha Hz. Peygamber (s.a.v.)in hayatnda bile Mslmanlar arasndabu tr dnceler belirmeye hatta mnakaa konusu olmaya balamt.37 Yalnz Hz.
Peygamber (s.a.v.)in iddetli yasa ve sahabelerin ayn ekilde tutumlar sebebiyle bu
devirde byk fikir hareketi haline dnmemitir. Ancak Hz.Osmnn ehit edilmesini takip
eden olaylar, i savalar, Mslmanlar zerinde byk tesirler icra etmi, ok ac hatralar
brakm ve neticede kompleks akaid problemlerinin ortaya kmasna sebep olmutur. 38
33 Yeprem, slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar, s.270.34 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, s.143.35 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.17,19.36 Keskin, a.g.e, s.23.37 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, s.154.38 Topalolu, Kelam lmine Giri, s.3.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
19/143
10
Mslmanlar arasnda kan i savalarda hayatn kaybedenlerin durumu konusunda
tartmalar olmutur. ldren de ldrlen de mslmandr. Katl slmda byk gnahtr.
yleyse kebire ileyen (mrtekib-i kebire) bir mminin iman durumu nedir? Katl gibi bir fiili
ileyen insan bu fiili ilerken hr bir iradeye sahip midir? Yoksa kader-i ilahinin mecburi bir
tatbikisi midir?39 Kader konusunda ilk mnakaalar balatan Mabed el-Cheni (v699)
olduu kabul edilmektedir.40 Kader probleminin ortaya k ve bu konuda yaplan
mnakaalar slmda siyasi ve dini gelimelerden neet etmi ve bizzat slmn kendi
bnyesinden, yani dahil sebeplerden domutur. Bununla birlikte her ne kadar, problemin
douunda harici sebeplerin, yabanc unsurlarn birinci derecede bir tesiri yoksa da, onun
daha sonraki tarihlerde geliip derinlemesinde ve eitli ekillerde formle edilmesinde, hem
dou Hiristiyan lhiyatnn hem de Yunan Felsefesinin byk lde etkisinin olduu inkredilemez.41
Buna gre Mabed el-Cheni, kader konusundaki fikirleri Eb Yunus Senseveyh el-
svar diye tannan bir hristiyandan almtr. Gaylan ed-Dmeki (v101720) de Mabedin
fikirlerini yaymtr.42 Yalnz burada dikkat edilmesi gereken bir husus vardr; Mabed el-
Cheni, Yunus el-svar den bu fikirleri duymu olmasayd u ya da bu ekilde kendi kendine
ayn eyleri dnebilirdi. Mabed yerine bir baka kimse de bu grleri ve mnakaalar
balatabilirdi. nk insan var olal akln karlat en etin problem bu olmutur. Yani
burada sylemek istediimiz d tesirler olmasa bile bu dnceler slmn kendi bnyesi
iinde de filizlenebilirdi. Nitekim bn Rt ve W.M.Watt bu yaklam kabul etmektedir.43
Mabed el-Chenden sonra onun fikirlerini yayan Gaylan ed-Dimekiye gre, kader;
hayryla, erriyle kulun yaratmasyla vcuda gelir. Bu manada kaderi insanlara nisbet ve
tefviz ettii iin kaderi adn almtr.44 lk fikri hareketler devrinde halifelerin ve sahabe- i
kiramn Kaderiyyeye tavr ok menfi bir ekilde kendini gstermitir. lk devirdeki bu
harekete karlk sahabenin kader konusunda, naslarda bildirilen kader inancn aynen kabul
ettiklerini, zerinde fikir yrtmekten kesinlikle kandklarn grm bulunmaktayz.45
Buhari, Sahhinde rivyet ettiine gre Hz. Peygamber (s.a.v.) sahabeden bir grubun
kader zerine sohbet ettiini iitmi ve fkeyle km, fkesi yznden belli oluyormu,
39 Yeprem, rade Hriyyeti ve mm Maturid, s.155.40 Yeprem, a.g.e, s.155; Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiileri, s.30; Keskin, slam DncesindeKader ve Kza, s.19,20.41 Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiileri, s.31; Yeprem, a.g.e, s.155.42 Yeprem, a.g.e, s.156.43 Yeprem, a.g.e, s.157.44 e-ehristani, el-Milel, I, s.277.45 Yeprem, rade Hrriyeti ve mm Maturid, s.158,159.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
20/143
11
onlarn karsnda durarak yle buyurmutur; Ey topluluk, sizden nceki mmetler bununla
saptmlardr. Peygamberleri zerindeki ihtilflaryla saptmlardr. Kitbn bir ksmn dier
ksmna arptmlardr. Kurn- Kerm, size bir ksm dier bir ksma arpasnz diye nzil
olmamtr. Bilkis Kurnn bir ksm dier bir ksmn tasdik eder. Siz ondan aka neyi
anlyorsanz onunla amel ediniz. Size ne mtebih grnyorsa, ona da imn ediniz46
Emevi iktidar dneminde baktmzda, onlarn dini sadece siyasi bir ara olarak
kullanmalar, hatta daha nceki kavgalarda hi taraf olmam lml bir yol izleyen birok
sahabe ve ileri gelenler srf iyi niyetten ortaya atm olduklar hadiselere katlan
Mslmanlarn durumu hakknda hkm vermekten kanarak bu ii Allha havale
etmelerini de siyasi zulmlere alet olarak kullandlar.47 Kader doktrini Emevi zulmne kar
kan bir ok kimselerce kabul edilmesine karn siyasi hrriyet hususunda gerek bir alaka
da mevcut deildi. Bu doktrin adlet fikri yoluyla siyasileri ilgilendirmi oluyordu, nk
hcm edilen Emevi rejiminin sultan karakteri deil, bir rejimin adaletsizlii idi.48 lk
Mutezile denilen bu zmrenin slm tavrn kendi lehlerine kullanarak yaptklar zulmn
Allha havale edilmesine kadar ii gtrdler. Bylece kadercilik bir yerde Emevi iktidarnn
merutiyet zemini oluyordu.49 ounluu sahabilerin oluturduu bu ilk Mutezile denilen
grup itikadi meseleleri tartma konusu yapmamtr.50 Onlarn bu konudaki tavrlar; takdis,
tasdik, aczi itiraf, skt, imsak, kehf, teslim forml ile ifade edilmektedir.51 Emevi
iktidarnn Cebriyye anlamnda kader inancn tevik etmekle kendi iktidarn garanti altna
alm olmakta olup bu gr kendi otoritesini ortaya karmakta gecikmedi. Balangta
Emevi hanedannn kar bir tavr al ve dinin gerek anlamn ifade eden bir tavr fikri
tartmalar neticesinde Allhn ilim, irade ve kudretini snrlayan gre dnd. Buradan
hareketle bu meselenin ilk kndan birbirine tam zt iki u ifade eden cebriyye ve kaderiye
tarafndan tartlm olduunu syleyebiliriz.52 nsanlar yaadklar artlar dorultusundakendi grlerine dini karakter vermek iin destek aramlar kendileri Kurn ve hadislere
uymak yerine kendi grlerine destek salamak iin Kurn ve hadislerde tevile
gitmilerdir.
imdi de kader hakknda tartan mezhepler ve savunduklar fikirleri grelim.
46 el-Buhari, Tefsr 2/237.47 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.27,28.48 Watt, slamn lk Dnemlerinde Hr rade ve Kader, s.204.49 Keskin, a.g.e, s.27,28.50 Keskin, a.g.e, s.29.51 Koyiit, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Tartmalar, s.145.52 Keskin, a.g.e, s.29.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
21/143
12
1.2.2.1. Cebriyye ve Kader Anlay
Kader meselesi, slm dan nce muhtelif din saliklerini ve mrik araplar megul
etmi, slmiyetten sonra ise Kurn- Kerim ve Hz. Peygamberin(s.a.v.) akaid
meselelerinde cidal ve mnakaay men etmelerine ramen zaman zaman mslmanlararasnda da cidal konusu olmutur. Bilhassa Emevi dneminde zuhur eden bir grup, kaderi
ispat etme babnda insann sahip olduu czi iradeyi selbederek, onun, fiillerin yaratcs
olmayacan, onun tarafndan yaplan herhangi bir hareketin kendine nisbet edilmeyeceini
ifade etmitir. Kuldan fiili nefy ve onu Rabbe izafe etmilerdir.53 Cebriyye frkas Cad b.
Dirhem ile Cehm b. Safvan er-Rabisnin taraftarlardr.54 Yalnz burada dikkat edilmesi
gereken bir husus vardr. Eb Hanifeye nisbet edilen Fkh- Ekber ve Vasiyyede kelamn ilk
temel kaynaklar saylan Kitbul-ntisar, Makalt, el-bane ve et-Tenbih vb. baka
otoritelerin kitaplarnda bir mezhep ad olarak Cebriyyeye rastlanmaz. Esasen kimin Cebr
gre kimin de Kaderi gre sahip olduu kesin deildir. Bir kaynan Cebriyyeden
sayd bir kimse baka bir kaynakta veya bazen ayn kaynakta, fakat baka bir rivyete gre
Kaderiyyeden bir olarak gsterilmektedir.55
Earnin Zerkandan aktard bir rivyete gre Cehm, Allhtan baka bir failin
bulunmadn sylemitir. Ona gre ....gerekte Allhtan baka hibir kimsenin (varln)fiili yoktur, yalnz O fildir, insanlara fiilleri mecaz olarak nisbet edilir. Bu tpk aa byd,
felek dnd ve gne batt denmesi gibidir. Oysa bunlar yaptran Allhtr....Nitekim O, insan
iin bir uzunluk yaratm ve insan bununla uzun, bir renk yaratm onunla renkli olmutur.56
Mutezile mensuplaryla Ehl-i Snnet kelmclarnn Cebriyye kavramna ykledikleri
anlamalar nemli lde birbirinden farkldr. Mutezeliyeye gre Cebriyye kullara ait btn
fiillerin nceden belirlenmi bir plan (kader) dahilinde gerekletiini ve bu tr fiillerin, kulunksmi tesiri sz konusu olsa bile ilahi irade ve kudretten bamsz olarak meydana gelmesinin
mmkn olmadn kabul eden gruplarn addr. Ehl-i Snnet kelmclarn ounluuna gre
ise insanlara ait fiillerin, kendilerinin hibir etkisi olmakszn yalnz ilhi irade ve kudretin
tesiriyle gerekletiini ve insanlarn gerek anlamda herhangi bir fiillin sahibi olmadklarn
iddia edenlere Cebriyye denir.57
53 Koyiit, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Tartmalar, s.57.54 Yeprem, slmda tikadi Mezheplerle Akaid Esaslar, s.283.55 Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, s.33.56 Turhan, a.g.e, s.34.57 M. F. Abdlbaki, Cebriye, T.D.V. slam Ansiklopedisi, VII, 205.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
22/143
13
Cebriyyeye gre insann hibir irade hrriyeti yoktur. Her ey nceden Allh
tarafndan takdir edilmitir. Kul takdir edilen bu fiili yapmaya mecburdur. nsanlar bir robot
gibidir. Baka bir deyile Allhn mutlak iradesi karsnda insanlar havada rzgra tabi
olarak oraya buraya srklenen bir ty gibidir.58 Btn fiiller cebri olduu gibi sevab ve kab
da cebridir59 derler.
Kd Abdlcabbrn nakline gre, Cehm b. Safvan, Biz fiillerimiz iin birer zarf
gibiyiz. Bu fiiller bizde ne zaman yaratlrsa o zaman var olurlar, yaratlmazsa da olmazlar 60
demitir. Cehm ve taraftarlarn bu katksz determinist, cebr gre gtren sik herhalde
Kurn da her eyin yaratcs,61 gc her eye yeten62 bir varlk olarak tasfir ve tarif edilen
Allh inanc olmaldr. Onun, tebihi gerektirir endiesi ile yaratklarn sfatlaryla Allhn
tarif edilmesini caiz grmeyerek hayat ve ilim sfatlarn Odan nefyetmesi buna mukabil
yarattklarndan hi birinin kudret, fiil ve yaratma ile tavsif edilmeyeceini syleyerek bunlar
yalnz Allha has sfatlar olarak telakki etmeyi Cehmin Allh det sonsuz kudret ve
yaratc g olarak tasavvur ettiini gsteriyor. Ne varki, hayat ve bilgiden yoksun byle bir
kudret, kr bir kudrettir ve dolaysyla bu anlayn yol aaca gr kanlmaz olarak hem
metafizik hem de ahlk planda iinde hibir hrriyetin bulunmad tam bir determinizm
olacaktr.63
Mezhepler tarihi yazarlar Cebriyyeyi ar ve mutedil grlere sahip olmas
asndan iki gruba ayrmlardr. nsanlarn fiillerini de hibir etkisinin bulunmad ve irade
hrriyetinden tamamen yoksun olduu grn savunan arlar, bunlar Cehmiyye,
Bittihiyye, Bekriyye ve Sabbhiyye diye anlanlardr. nsana ait ihtiya fiillerinin Allh
tarafndan yaratldn ve onlarn fiillerini mstakil olarak gerekletiremediini
benimsemekle birlikte sorumluluu ahlk adan salam bir zemin bulmak amacyla bu
fiillerde insanlarnda etkisi bulunduunu kabul eden mutedil(mutavasst) Cebriyyedir.
Tehnev, btn Ehl-i Snnet-i Mutavasst Cebriyye iinde mtalaa etmitir. Cebriye
teriminin esas itibari ile insanlarn irade hrriyetinden tamamen yoksun brakldklarn
savunanlar anlamna geldii dikkate alnrsa, baz istisnalar bir yana Ehl-i Snneti bu
mezhebe dahil etmek isabetli grnmemektedir.64
58 Yeprem, rade Hrriyeti ve mm Maturid, s.197.59 Koyiit, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Tartmalar, s.5860 Yeprem, a.g.e, s.159.61 Enam 6/102, Rad 13/16, Zmer 39/62, Mmin40 /62.62 Bakara 2/20,106,109,148,259,284.63 Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, s.3564 M.F. Abdlbaki, cebriye, T.D.V. slam Ansiklopedisi, VII, 207.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
23/143
14
Cebriyye taraftarlar bu fikirlerini savunmak iin iki kant ileri srmlerdir: Birincisi;
Allhn birlii Ona ortak koulmamas fikridir. Eer kul kendi fiilini kendi yaratrsa o
zaman onun yaratc olmas gerekir. Hlbuki yaratclk yalnzca Allha mahsustur. kincisi;
Allhn ilim sfatdr. Allh her eyi bilir. Bir insann faaliyetlerini Allh nceden bildiine
gre, her ey Onun bilgisine gre oluyor demektir. nsan kendi iradesi ile hareketlerini
deitirirse, bu hal Allhn ezel bilgisine ters der.65
Cehm b. Safvan, mezhebini, Kurn yetlerini tevil etmek esas zerine kurmutur.
Onun zatndan gayri btn sfatlarn nefy, ahirette gzle grlmesini red ve nihayet Onun
hakikatte mtekellim olmadn beyanla, Kurn Kermin mahlk olduu neticesine
varmlardr.66 mer Nasuhi Bilmen yle diyor; Cebriyye ilkin Allh yetersiz
gstermemek iin her eyi Allhn iradesine brakmakla, bir nevi Allha zulm aibesi isnad
etmitir. kinci olarak Allhn ilminin zellii, insan hrriyetine mani deildir. Allh elbette
her eyi bilir, ancak Allh, olacak eyi olacandan dolay bilir. Yoksa bildii iin o eyler
meydana gelmez.67
Cebr gr kabul edenler aslnda Kurn dan ve hadislerden kendilerine dayanaklar
bulmulardr. Bunlardan bazlarn zikredelim;
Eer Allh isteseydi onlarn hepsini hidayet zerine toplard. O halde sakn
cahillerden olma.68 Allh dilemedike siz dileyemezsiniz.69 Eer Rabbin dileseydi
yeryznde bulunan herkes topyekn iman ederdi.70 Allh dileseydi tek bir mmet yapard,
fakat O, diledii kimseyi sapklkta brakr, dilediini hidayete erdirir.71
Allh dilerse mnafklara azab eder, yahut da tevbelerini kabul eder.72 Bu ve benzeri
yetleri delil olarak getiren Cebriyyeciler, insann fiillerinde mecbur olduunu, her eyin
belirleyicisinin Allh olduunu sylemiler, hadislerden de kendilerine dayanak bulmulardr.Buna misal olarak; Dikkat ediniz aki olan annesinin karnnda aki olandr, sad olansa
annesinin karnnda sad olandr.73
nsanda irade, istitat ve fiili nefyeden Cebriyye mezhebine gre kader, insann
mahkmu olduu ilahi yazgdr. smail Hakk zmirlinin syledii gibi; Cebriyye kadere ar
65 ner, nsan Hrriyeti, s.50.66 Koyiit, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar, s.61.67 ner, a.g.e, s.52.68 Enam 6/35.69nsan 76/30.70 Yunus 10/99.71 Nahl 16/93.72 Ahzab 33/24.73 Mslim, Kader 2, 2037.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
24/143
15
tazimden dolay teklifi yok sayacak kadar ileri gitmitir. Hatta alem-i kevnde masiyet
yoktur demeye kadar varmlardr.74 smail Hakk zmirli Cebriyyeyi u drtlkle
tanmlyor;
zerinde kader hkmn icra ederken insan iin are bulunur mu?Bu durumda o biare ne yapabilir?
nce ellerini arkaya balayp denize atyor
Sonrada sakn ha slanma ha! diyor. Bu olur i mi?
Cebriyye bu drtlkte de grld gibi kaderin mutlakln ve onun karsnda
insann mahkmluunu vurgulamaktadr. Kader karsnda insan eli kolu bal denize atlan
kii gibidir. Bu da kula yaplan teklifin geersiz ve belki de mecaz olduu anlamna
gelmektedir. smail Hakk yle zetliyor; Olu aleminde masiyet yoktur. nk fail olan
insan Allhn iradesine itaatkr ve fiil de murada muvafktr. Maktul mahbuddur. Olan
herey lhi kudrete tbidir. Bu halde emir ve nehy arasnda fark kalmamaktadr.75 Bunun
yannda Cebriyye, kader konusunda kul fiillerinde mecburdur, onun kendine has hibir gc
ve iradesi yoktur derken baka trl inanan kimsenin kfre dtn de sylemitir.76
Cebriyye akl yrtme ile nasslar tek tarafl olarak ele alm ve kendi n kabulleri ile
deerlendirmitir.77 Ehl-i Snnet alimlerinin kanaatine gre ihtiyari fiillerin lhi iradenin
zorlamasyla gerekletiini sylemek Allhn adlet, rahmet ve hikmet sfatlaryla
badatrlamaz . Ayrca peygamber gndermek suretiyle insanlar buyruklarna uymakla
ykml tutmasna ve sonuta uymayanlar cezalandrmasna hem nasslar hem de apak akli
ilkeler asndan savunula bilir bir aklama getirmek de mmkn deildir. unu da belirtmek
gerekir ki cebir gr, insann iinde yaad teebbs etme-alma-baarma dnyasnn
realiteleri ve kendi vicdan kanaatlaryla da badamamaktadr.
78
Cebriyye neticede doruolan deerlendirmeyi bulamamlar, Allhn bir ok vazife ile yaratt, kendisine muhatap
olarak kabul ettii insan dier cansz lem derecesine indirmilerdir.79
74 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kza, s.70.75 Keskin, a.g.e, s.71,72.76 Topalolu, Kelama Giri, s.286.77 Keskin, a.g.e, s.72.78 Mturid, Cebriye, T.D.V. slam Ansiklopedisi, VII, 207.79 Keskin, a.g.e, s.73.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
25/143
16
1.2.2.2. Kaderiyye ve Kader Anlay
Szlkte kaderiyye kadere mensup olan, kader taraftar manasndaki kaderden
gelmekle birlikte ilk dnemlerden itibaren bu anlamn aksine, sorumluluk douran fiillerle
ilgili ilahi kaderi red edenleri ifade etmek zere kullanlmtr. Kaderiyye kelimesi kaderkonularna lszce dalanlar anlamnda da kullanlmtr.80
Kaderiyye kader meselesine yaklam bakmndan paralel durumda bulunup daha
sonra taraftarlarnn kendisine katld Mutezile ile ilikili olmakla birlikte en azndan
balangta ondan ayr olan bir frkadr. Kaderiyyenin ortaya k slmn ilk dnemlerinde
meydana gelen i ekimelerle irtibatlandrlabilir. Cemel Vakas ile Sffn Savanda
mslmanlarn birbirinin kann aktmas dier kelam problemi ile kader konusunu da
gndeme getirdi. Emevi idarecilerinin halkn kar kt baz uygulamalar kadere
ykleyerek kendilerini aklamaya almalar siyasi muhalefet evrelerinde tepki
dourmutur.81
Bunlar Mabed el-Chen ile Gaylan ed-Dmeknin nderliinde ortaya konan kt
fiilerin ilh kaderle deil, insann hr iradesiyle gerekletii esasna dayanan harekettir.82
Kaderiyye kader ve iradeyi kula nisbet etmekle kalmamtr, daha da ileri giderek ilim ve
takdir manasndaki kaderi de inkr etmilerdir. nsan, amellerini kendi bilgisiyle bizzat
kendisi taktir eden bir varlktr. O fiillere kendi iradesiyle ynelir, sonra kudretiyle o fiilleri
yaratr. Bunun manas Allh ezelde bu amelleri takdir etmez, Allhn iradesinin bunda dahli
yoktur. Allhn kudretinin bu fiillerin ortaya kmasnda rol yoktur. Bu fiilleri ancak
vukuundan sonra Allh bilir, demektedirler.83
Kaderiyye nin grlerini yle sralyabiliriz;
a) Hayr ve iyilikler Allhtan; er ve ktlkler insandandr.b) Allh insanda tam ve eksiksiz bir fiil yapma gc (istitat) yaratmtr.c) nsann fiilleri ve amelleri kendisine braklmtr.d) nsana g verilen konuda Allhn kudreti yoktur.e) nsann ne yapt ve ne olaca konusunda Allhn nceden bilgisi, takdiri ve
dilemesi yoktur.
80 Nasr b. Abdlkerim, Kaderiye, T.D.V. slam Ansiklopedisi, XXIV, 64.81 Hseyin Atvan, T.D.V. slam Ansiklopedisi, XXIV, 64.82 Yeprem, slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar, s.285.83 Yeprem, slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar, s.289.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
26/143
17
f) nsan fiilleri Allh tarafndan takdir edilmi ve yaratlm deildir, onlar bizzatinsan tarafndan takdir edilir ve yaplr. Eer byle olmasayd, takdir etmedikleri
ve glerinin yetmedii eylerden tr cezalandrlm olurlard ki bu adalete
aykrdr.84
Ahlk sorumluluun iki temel art olan yapabilme ve seme hrriyetinin insanda
mevcut olduunu metafizik bir esasa oturtmak iin kaderiyye meyyideye konu olmas
bakmndan insan fiillerini lemde meydana gelen, hadiselerden ayr mtala etmi ve
adletin gerekleebilmesinin ancak insann sorumlu olmas ve dolaysyla bunun da gerekli
artlara sahip olmasyla mmkn olabileceini savunmutur. Ancak onlar, Allhn ezel ve
snrsz bilgi, irade ve kudreti karsnda bunun mmkn olmadn grnce; zellikle insan
fiilleri konusunda, bu sfatlar ya da en azndan onlarn ezeliliini inkr ederek muhdes
olduklarn iddia etme cihetine gitmi grnyorlar. Tabiidir ki, en temel sfatlardan yoksun
brakm (tatil) ya da snrlandrlm bu Tanr anlay slm toplumunda tasvip grmek bir
yana, kfr olarak addedilmitir.85 Kaderiyenin bu grlerini daha sonra Mutezile
kendilerine temel alm fakat onlar Kaderiyye ile zdeletiremeyiz.
Mutezeliye gre, Allh ancak iyiyi diler, kty O irade etmez. O salh ve aslh
murd eder. Ktl dilemek kendisi de bizzat ktdr. Allhn byle kt bir eyi yapmasdnlemez. Bundan dolay kaderden sz etmek imknszdr. Mutezile, Allhn insann
yapp etmelerini ezelde belirlemi olmasn ve buna uygun olarak yaratmasn kabul
etmemektedir.86
Kaderiyye ve Mutezilenin dell olarak ileri srdkleri baz yet ve hadisleri
zikrederim:
-Allh kiiye ancak gcnn yetecei kadar ykler! Kazand iyilik lehine, ktlkde aleyhinedir. Rabbimiz! Eer unutacak ya da yanlacak olursak bizi sorumlu tutma87
-Bu yaptnzn karldr. Yoksa Allh kullarna zulmetmez.88
-Ktlk ileyenlere ktlkleri kadar ceza verilir89
-Bamza gelen herhangi bir musibet ellerimizle ilediklerinizden trdr.90
84 Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, s.3885 Turhan, Kasm, a.g.e, s.39.86 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.75.87 el-Bakara 2/286.88 Al-i mran 3/18289 Yunus 10/27.90 e-ra 42/30.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
27/143
18
-Semuta gelince biz onlara da doru yolu gsterdik. Fakat onlar sapkl doru yolla
tercih ettiler.91 Bunlardan baka yzlerce ayet bulunaktadr.
-Her ocuk tabii ftrat zerine doar. Nihayet anne babas Yahudi, Hristiyan veya
Ateperest yapar.
92
-Allh Tel buyurur ki: bu kullarmn hepsini ktlkten arnm bir ekilde
yaratm fakat bilehare onlar dinlerinden saptrmtr.93
nsan fillerinden dolay vgye veya yergiye mstahak olur, kt ve irkin fiillerden
tr yerilir ve mcazt grlr. nsann kendisine ait olmad, kendi irade ve kuvvetiyle
yapmad fillerden dolay yetinmesi ve ceza grmesi irkin bir eydir. dil olan Allh, irkin
bir ey yapmayacana gre bu fiillerin filinin insan olmas gerekir.
94
Bunlara cevap olarak ncelikle insann btn fiilleri doru ve gzel deildir. Yapp
etmeleri baz zamanlarda Allhn emir ve yasaklarna uygun olmayabilir. nsanlar iinde
mmin olduu gibi kfir olanlar da vardr. yilik yapanlar olduu gibi zulm, hrszlk, sefeh
vb. ktlk yapanlar da vardr. Haydi, iyi fiilleri Allha izafe edelim ama bu kt fiilleri
Allhn kudretine nasl verebiliriz? Hlbuki iyilii istemek ve yaratmak iyi olduu gibi
ktl istemek ve yaratmakta ktdr. Kfr irade etmek ve ona rza gstermek kfrdr.
Meseleye bu adan bakacak olursak Allhn fiilleri iinde kt olan ve uluhiyet sfatlaryla
badamas mmkn olmayan eylerin olduunu sylemi oluruz.95
Bata ashbn ileri gelenleri olmak zere Selef yntemini benimseyenler
Kaderiyyenin karsnda yer alm, Hz. Ali, Abdullh b.Abbas, Abdullh b. mer, Cbir b.
Abdullh, Eb Hureyre, Enes b.Mlik gibi sahabeler aka bu mezhepten uzak olduklarn
beyan etmilerdir. Hatta Abdullh b. mer, bu anlaytaki kimselerin ilhi kaderi kabul
etmedike Uhud Da kadar sadaka verseler bile bunun kabul edilmeyeceini belirtmitir.96
1.2.2.3. Ehl-i Snnet ve Kader Anlay
nsan ahlki sorunlarn temel unsurlar olan irade hrriyeti ve yapma gcn ona
vermedii halde yine de onu kendinden kan fiillerinde sorumlu tutmakla Allhn adletine
glge dren cebr gr ile ahlk hrriyet adna insan fiilleri sahasna Allh mutlak
91 Fussilet 41/17.92 Mslim, Kader, 6.93 Mslim, Cennet, 17.94 Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, s.46.95 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.75,76.96 Hseyin Atvan, Kaderiye, T.D.V. slam Ansiklopedisi, XXIV, 65.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
28/143
19
kudretle kapatarak onu snrlandran kaderi gr slm mmetinin byk ounluu
tarafndan kabul grmemitir. lhi adlet ve kudrete insann sorumluluu ilikisine rasyonel
bir aklama ve onu dengeli bir zemine oturtma abasna Mutezilenin byk bir ounluu
ilhi kudret yerine ilhi adleti ne kararak insann sorumluluu zerinde srarla durma
arzusu gstermilerdir ve bylece, muhaliflerin onlar itham ettikleri gibi, byk lde
kader gr hattnda kalmlardr. 97Ehl-i Snnet bilginleri hem Cebriyyeyi hem de
Kaderiyyeyi hatal bulmulardr.98 Onlar, orta yolu benimsemitir. nsann yapp etmelerine
bir ilhi n bilgi vardr. Fakat bu n bilgi insann iradesini yok etmediinden dolay insannn
irade hrriyetine aykr deildir. Bundan dolay insan yapp etmelerinde hrdr. Fiillerinin
yaratcs deildir, ancak yapcsdr.99
Orta yolu seen Ehl-i Snnet bilginlerinin farkl grleri vardr. leri srdkleri
fikirlerle bazlar Cebriyeye bazlar Kaderiyeye daha yakn olur. Ehl-i Snnetin grlerini
iki koldan deerlendirebiliriz. Bunlar Earlik ve Maturidliktir. Earlere gre insanda bir
irade kudreti vardr; fakat bu kudretin, yapt iler zerinde etkisi yoktur. O ancak
kazanmaya (kesbe) muktedirdir. Ear cebrden kurtulmak iin kesb kavramn
kullanmtr.100
Eari Allhn kfiri brakn (hzlan) insann da isyan etme gcn yaratmas olaraknitelendiriyor, hatta isyann yaratl olarak kfr de kzann dorudan bir hedefi kabul
ediyor. Bununla birlikte ktl tam olarak mahrum olma eklinde tanmlyor. Fenalk ve
iyilkik Allhn yarattklardr. mn Allhn bir nimeti, ltfdr. mn nimetini veren
Allhtan bu nimeti verip vermemesi istenemez. Allh bunu fazlndan vermektedir. Kfirlere
imnla emretmektedir. Onlar imn gc vermediinde ise onlar brakmaktadr. Bununla
birlikte onlar imndan mahrum etmemektedir.101
Ear, kader konusunda, kader tariflerine girmemi, kulun yaratlnda sad, aki
olduu, rzknn ve ecelinin tespit edilmi bulunduu hususunu ayet ve hadislere dayanarak
nakli delillerle aklamtr. Ayrca Ear kader meselesinde amellerin nceden takdiri ve
yaratlmas mns ile kaderi inkr eden Mutezileye kar bulunmakta ve Kaderiye
isminin onlara daha uygun dtn savunmaktadr.102
97Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, s.60.98Topalolu, Kelam lmine Giri, s.287; ner, nsan Hrriyeti, s.52.99Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.75.100 ner,nsan Hrriyeti, s.53.101 Glck, Bakllani ve nsan Fiilleri, s.224,227.102 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, s.220221.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
29/143
20
Earye gre Allh, ilim sfatyla lim, kudret sfatyla kdir, irade sfatyla mrd,
hayat sfatyla diridir. O her eyi ezel olarak bilir hibir ey Onun bilgisi dnda kalmaz. O
her eye kadirdir ve her eyin yaratcs O dur. Ondan baka yaratc yoktur. O dilemeden hi
kimse bir ey dileyemez. Allhn mlknde Onun dilediinden bakas olmaz; bizler, Onun
iin dilememizi diledii eyden bakasn dileyemez. nsan fiilleri Allh tarafndan yaratlr ve
takdir edilir. Kurn da; sizi ve yarattklarnz O yaratmtr.103 buyrulmutur. Hayr ve err
Allhn kza ve kaderiyledir; iyi olsun, kt olsun, ac olsun, Allhn kza ve kaderine
inanrz ve biliriz ki, bizim yaptmz hata bizden deildir ve isabet edende bizim hatamzdan
dolay deildir. nsanlar kendilerine fayda ve zarar vermezler.104
Ear Allhn mlknde Onun irade ve kudreti dnda herhangi bir eyin
gereklemesi mmkn olmad gibi kendisi diledii her eyi yapabilir. O, Mutezilenin
iddia ettii gibi kullar iin aslh olan gzetmek zorunda da deildir. nk onun tbi
olaca bir yasa (erat) yoktur. Aksine emir ve yasaklaryla yasay o koyar. Dolaysyla iy-
kt, gzel-irkin, farz-haram, gibi niteliklerin kendinden objektif bir deeri yoktur, hibir
ey kendiliinden ne iyidir ne ktdr; adlet aslnda Mutezilenin iddia ettii gibi Allhn
insanlara eit muamele yapmas yahut kulun ahlki hrriyete sahip olmas deil, Allhn
emirlerine itaat etmektir. Hem ahlki deerlerin hem de insanlarn fiillerinin Allhn irade
ve kudretiyle belirlenip takdir edilmi olmas Allhn fiilleri hakknda bir adletsizlik
fikrine de ok yol amaz. nk adletsizlik veya zulm ancak daha yksek olann tayin
ettii snr tecavz etmek veya hakk olmayan eyi yapmaya kalkmaktr ki, her iki halde de
O, kinatn mutlak sahibi ve nazm ve her eyden mstani olan Allha nisbet edilmez.105
Allh snrsz irade ve kudretiyle lemin mutlak hkimi olarak, insanlarn glerinin
yetmeyecei eylerle ykml tutabilecei gibi dileseydi hi kimseyi mkellef tutmazd.
Ykmllk koymak Onun zerine vcip olmad gibi, ykmlle ramen O diledii gibi
insanlara mukafat ve ceza vermeye kdirdir. Sevap, nimet ve ltuf Onun fazl, azab ve ikab
Onun adletidir. nk O yaptklarndan sorumlu deil fakat onlar sorumludur106
Ear, Mutezilenin grlerine kar u ekilde cevap vermektedir:
lk olarak; mn ile iradeyi birbirinden ayrmakta Mutezileye cevap verilmi
olunuyor. mm el-Harameyn bu konuya geni yer ayrarak irade ile emrin ayr eyler
olduunu belirtmeye aba sarfediyor. Mutezile Hz. brhmin (a.s) olunu kurban ediinde
103 Saffat 37/96.104 Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, s.74.105Turhan, a.g.e, s.74.106 Enbiya 21/23.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
30/143
21
sadece bir hazrlk olduunu buna kar Earler bunu bizzat emri yerine getirmek olarak
aklarlar. Mutezilenin emr ve iradenin ayn eyler olduuna cevap vermi oluyorlar.
kinci olarak; Mutezilenin iddias, itaatin irade ile olan alkasdr. Buna kar srlen
dell udur; taat iradeyle ilgili deildir. taattin alkas emr iledir. Allh kfirin kfrn iradeeder, diler; ama bununla birlikte ona imn etmesini emreder. Bu konuda Eb Lehebin
durumu gsterilir. O imn etmek istemedii halde ona, imn etmesi emredilmitir. Kfr
konusunda kfir, imna sahip olmay istemedii iin Allh ona kfr yaratmaktadr.
nc olarak; Allhn kzasna rz gstermek vciptir, eer kfr bu kza ile
vazedilmise, o taktirde kfre rz gstermenin vcip olacan sylemek gerekir, oysa byle
bir rza kfrdr eklindedir. Earnin buna cevab yledir: Kfr ve isyan Allh
tarafndan hkmedilmi olarak kabul edilmedir, gerek de byledir. Bu adan onlara rza
gstermek icap eder. Bu, Allhn onlar kendisinden yaratt fail ile kesbin alakas ynnde
deildir. Zira kesbin zati veya asli bir etkisi yoktur, o sadece fiilin faile isnadn salar. Bu
ekilde kfr ve isyan konusunda ileri srlebilecei, yermenin ortadan kaldrlabilecei
dnlm olup, neticede Allhn kazasna Ear anlayna rz gsteriliyor.107
el-Lumada Ear yle demektedir; Biri tutar da Allh Tel masiyetleri kza ve
taktir etmi midir? derse, ona, evet diye cevap veririz. O, masiyetleri yaratmak, yazmak ve
olacan haber vermek suretiyle kza ve taktir etmitir. Kurn da yle buyrulmutur:
srloullarna kitpta dorusu yeryznde iki defa bozgunculuk yapacak ve kibirlendike
kibirleneceksiniz diye kza ettik.108 Yani buradaki kza ettik onlara haber verdik,
bildirdik mnsndadr. Yine baka bir yette; Bunun zerine onu ve ailesini kurtardk
yalnz karsnn geride kalanlardan olmasn takdir ettik109 buyrulmutur. Burada geen
takdir ile Cenb- Hakk biz ona yazdk ve geride kalanlardan olmasn bildirdik manasnkastetmektedir. te biz bylece Allh Telnn kza ve kaderinin burada emiri demek
olmadn ifade ediyoruz.110
nsana sunulan teklif her ne kadar Allhn keyfi iradesine bal olsa da bir meyyide
olduuna gre, bu teklif ve meyyidenin abes olmasndan kurtulmas iin bir sorumluluun
olmas gerekmektedir ki, Ear kesb retisiyle insana bu sorumluluu yklemeye alr.111
Earler, Cebr ve Mutezil grler arasnda orta bir tikad edinmek istediklerini ve bylece
107 Glck, Bakllani ve nsan Fiilleri, s.224,227.108sra 17/4.109 en-Neml 27/57.110 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturid, s.219,220.111 Turhan, Kelam ve FelsefeAsndan nsan Filleri, s.76; Yeprem, M.Saim, a.g.e, s.226.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
31/143
22
nsann kesbi vardr, ancak kesb ve kesb edilen Allh tarafndan yaratlr. Grne kail
olduklarn belirten bn Rde gre bu gr anlamszdr nk iktisab ve mkteseb Allh
tarafndan yaratlnca insann iktisabnda mutlaka mecbur olmas gerekir.112 Ayrca Earde
kudretin fiillin sadece bir ynde olduu gz nne alnd takdirde, bu grn mutlak
cebir grnden fark kalmamaktadr. nsann fiillerinin takdir edicisi ve yaratcsnn Allah
olduunu gstermek suretiyle, Mutezileye muhalefet, endie ve gayreti sonucu savunduu
fikirlerin cebre dmesinden kurtulmak iin insana sorumluluk yklenerek yolu semi ve
bunu temellendirmek iin de kesb formln bulmutur. Ama kesbi hazrlayan btn
unsurlar gibi bizzat kesbin kendisi de Allh tarafndan yarlmaktadr.113 Ear eklektizminin
grnte, tefvize nazaran cebre daha yakn olduu iindir ki buna Cebr-i Mutavasst
denmesi det olmutur.114
Dier Ehl-i Snnet kolu da Maturidliktir. Maturidye gre insan, fiillerinde irade
hrriyetine sahiptir. Fakat insan fiillerinin yaratcs deildir. Fiillerin yaratcs Allhtr.
nsan o fiilleri kesb eder. Maturidye gre kesb, yaplmasna kesin ekilde karar verilmi
kasttr. Maturid, kesbin bir eyi ihtiyar etmesi, ya da semesi veya kasdetmesi olduunu
syler. nsann kendisine verilen kudretle fiili kesbedip etmemekte, yani yapp-yapmamakta
hrdr.115 Maturid insan fiilleri hakknda orta yolu benimsemitir. Maturidnin orta yoluna
gre insann filleri, bir ynden Allhn bir ynden ise insanndr. nsan fillerini ne yalnzca
Allha ne de insana nisbet etmek mmkndr.
nsann fillerini, insana nisbet edilmeyip yanlzca Allha nisbet edilirse, o taktirde
insan bunlara zorlanm olur ve dolaysyla insann bunlardan niin sorumlu tutulaca
aklanamayaca gibi, Allhn emir ve nehye konu olan fiilleri yapmas, vad ve vaide
muhatap olmas ve bunlardan dolay ceza ve mkfat grmesi gerekecektir; bu akln ve naklin
kabul edecei birey deildir. Fiiller hibir ynden Allha nisbet edilmeyip yanlzca insana
nisbet edilecek olursa, bu takdirde de insan fiillerinin mutlak faili yahut yaratcs olacak ve
O her eyin yaratcsdr116, O her eye kdirdir117 gibi yetlerde Allhn kendisini tavsif
ettii sfatlar Odan esirgenmi olacaktr. Bundan baka insanlarn fiillerinde onlarn
idraklerinin ulaamayaca ve akllarnn kavrayamayaca baz zellikler vardr. Sz gelii
insann bir eyin yokluktan varla k aklyla kavramas mmkn deildir. Kez insan
112 Turhan, a.g.e, s.81.113 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturid, s.219,220.114 ner, Necati, nsan Hrriyeti, s.53.115 ner, a.g.e, s.53,54.116 Enam 6/102.117 Enam 6/17.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
32/143
23
fiillerinin gzel ve irkin olarak meydana geldii grlmekle beraber, fiilleri ileyenlerin
onlarn ne kadar gzel ve irkin olduklarn bilemedikleri gibi, onlarn gzel grd bir fiil
tersine de tecelli edebilmektedir.118 Bu sebeple diyoruz ki, insannn fiilleri olduklar gibi
meydana gelmeleri ynnden insana izafe edilemez. nsann kasdnn dnda zuhur etmesine
ve benzerini meydana getirmekten ciz olmasna ramen, bu fiillerin gerekten insana ait
olmas mmkn olsayd, o taktirde olduu gibi lemin, her eye gc yetmeyen her eyi
nicelikleriyle bilmeyen bir kimse tarafndan meydana getirilmi olmas da mmkn olurdu ki,
bu da yaratma konusunda temasl gerektirirdi. Oysa, hibir ey Ona benzemez119
buyurulmutur. Bu bakmdan bu fiillerin yaratlmalar ynyle insana nisbet edilebilmeleri
asla dnlemez. lemdeki her ey gibi insan fiillerinin de yaratcs Allhtr.120
Maturidye gre ihtiyar fiiller, istitatl-ahvle sahip bulunan insann bir fiilli
yapmaya ihtiyar ettii anda onda Allh tarafnda yaratlan bir kudretle meydana gelmektedir.
Her hangi bir fiillin yergiyi ve azab yahut vgy ve sevab haketmesi insann ona olan
ihtiyar ve kastna dayanr; insan iyi yahut kt hangi fiili istemise Allh onda onun kuvvetini
yaratr, fiil z itibariyle vg ve yerginin yahut mkfat ve cezann sebebi olmayp, tersine
iyi ve ktye elverili olabilir. Baka bir ifadeyle fiil, fiil olmak bakmndan ne iyidir ne
ktdr, ne gzeldir ne de irkindir. Onun iyi yahut kt, gzel ya da irkin olmas insann
ona olan kasdna baldr.121
nsan sadece Allhn yaratt bir fiili kesbediyorsa, bu durum insann gerek faili
olmasn nleyen bir husus oluyor mu? Maturidyeye gre konu, bu ekilde anlalmamaldr.
Zira ona gre; herkes bizzat bilir ki, yapt ite hr olduu gibi, fail ve ksibtir. Bu
ifadeden insann yapt bir ii hr olarak, kendi irade ve insiyatifini kullananrak yapt
anlalmaktadr. Fiilin Allh tarafndan yaratlmas insana bir mecburiyet yklemez. Fiilinde
hr olduuna gre, Allhn yartt o fiili ister yapar, ister yapmaz. Hr iradesini yapma
ynnde kullannca o fiilli kesb etmi olur.122 nsan eitli seenekler arasnda birini seip
eylem sahasna geirmektedir.
Maturid, fiilin yaratlmas safhasnda yine de bir zarretin varln kabul etmektedir.
nk, fiilin fiil olarak yaratlmasnda insann hibir fonksiyonu yoktur. Ancak, yaratlan o
fiilli kesb etme ynnden insan tamamen hrdr; bu ynyle ilgili hibir zorunluluk sz
118 .Turhan, Kelam ve Felsefe Asndan nsan Fiilleri, s.85.119ra 42/11.120 Turhan, a.g.e, s.86.121 Turhan, a.g.e, s.91.122 Yazcolu, nsan Hrriyeti Kavram, s.58,59.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
33/143
24
konusu deildir. in yaratma ile nitelenmesinde insann bir etkisi olmad iin fiil insan
iradesinin dnda meydana gelir ve insan onu kabullenmek zorunda kalr. Bu, fiilin yaratma
yndr, fiilin kazanlmas ynnde ise insan tamamen iradesinin hakimidir. Fiil bu ynyle
insan iradesine bal olduu iin, sorumluluk insana ait olmaktadr.123
Maturidi, kza ve kader meselesinde Allhn ilim sfatyla izaha almtr. Kza
sadece irade sfatndan deil Allhn ilim sfatndan da kar, ona da baldr. nk Allhn
ilmi insann ihtiyarna mtevakkftr. Maturid, kza ve kader meselesini Allhn ilim sfatna
balamakla, bir yandan insann hrriyetini, dier yandan da bu ince ve nazik meseleye
pisikolojik bir yn vererek problemi kmaza sokmuyor. Onun meseleye yaklam ilahi
yaratma ile insan yaratma arasnda fark gzetimi eklindedir. Zaman, insan zihninin
formlarndandr. Allh iin zaman diye bir ey yoktur. Mekn iin de ayn eyler sylemek
mmkndr. Onun da geerlilii yeryz insan iin sz konusudur. Allhn katnda zaman
ve mekndan sz edilemez. O mutlak bir varlktr. Bu tarzda bir zaman snflamas ancak
insan iin vardr. O halde yce Allh dn, bugn ve yarn ayn l ve oranlarda farksz ve
mutlak olarak bilir. Bylece Allhn kza ve kader meselesinde ve bu ana meseleye bal
dier insann fiillerini ilgilendiren yan meselelerde Allhn mutlak ilminin insan ve ona
verilmi hr iradeyi kuatmas tabii oluyor. nsan Allahn ilminin dnda birey yapamaz.124
Ehl-i Snnet, Kurn ve Hadisi, Cebriyye ve Kaderiyyeye nisbetle daha salam bir
metodla (tertib metoduyla) tetkik etmiler ve bu sayede her iki gr telif eden, hatalarn da
ortaya koyan yet ve hadisler bulmulardr. Ehl-i Snnet limleri, ilhi teklfin vki olmas ve
olmamas bakmndan insann hallerini de tetkik etmiler ve grmler ki Allh Tel insana,
mutlak mnda bakmayacak, dinlemeyecek, yemeyecek, imeyecek, gibi bir mkellefiyet
yklememitir. Onun emrettii ey, insann, iitme, grme, yeme... vastalarn baz yerlerde
(hell eylerde) kullanmas ve baz yerlerde de (haramlarda) kullanmamasndan ibarettir. O
halde Allhn emrine taalluk etmesi veya etmemesi bakmndan bu iki husus arasnda bir fark
olmaldr. Bu fark u olabilir; nsan bu iki ktan birine muktedir klnm, fakat br k iin
kendisine bir kudret verilmemitir.125
Bu mezhebin grlerine ksaca deindikten sonra kza ve kader meselesi
ierisindeki baz kavramlarn tahlillerini yapalm.
123 Yazcolu, nsan Hrriyeti Kavram, s.60.124 Glck, Bakllani ve nsan Fiilleri, s.228,230.125 Topalolu, Kelam lmine Giri, s.288,289.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
34/143
25
1.3. Kza ve Kaderin Kapsamndaki Kavramlarn Tahlili ve Mezheplerin Bu
Konudaki Tartmalar
1.3.1. lim
Snn kelm limleri umumiyetle, bizim konumuz asndan ilmi iki ksmaayrmaktadrlar; kadm ilim ve hdis ilim. Byle bir taksimi Allhn ilim sfatnn varln
kabul etmeyi Mutezilede bulmak mmkn deildir. Kader inancn dorudan ihtiva eden,
kadim olarak kabul ettiimiz lhi Bilgi nasldr? Veya benim bilgimle Onun bilgisi arasnda
nasl bir fark vardr? Ki olmu ve olacak her eyi tafsiltyla bilmektedir. Bilgisinden hibir
ey gizli kalmamaktadr.126
lhi Bilgi, beer bilgide olduu gibi tecrbelerle kazanlm bir bilgi olmadndandolay zamana, mekna ve sebebe bal bir bilgi olmakla vasflandrlamaz. nk insan
bilgisinde deimez olan tek zaruret deime zelliidir. Deime ve yeniden oluum,
meydana gelme ise varlkla ilgili olan bir bilginin elde edilmesinden nce bilinen eyle ilgili
bir cehaletin varln tasavur etmeyi, bilgi meydana gelmeden nce varlktan habersiz olmay
gerektirir. Halbuki ulhiyet hibir ynden noksan ifade etmeyecek olan, keml mnsnda bir
sfatla ancak tavsif edilebilir. Cehl ise apak bir noksanlk olduundan dolay lhi Zaata
cehlin izafe edilmesi muhaldir.127
rade bilgiye dayanr. nsann iradesi bilgisi dnda deildir; nce bir eyi bilir, sonra
ister ve yapar. Bilinmeyen bir eyi istemek mnszdr. Maturdye gre insan, fiillerin her
ynn ve ulaacaklar neticeleri btn detaylaryla bilmesi imknszdr. Zaten insanlara
peygamberler gnderilmesinin sebeplerinden birisi de, insanlarn kavrayamayacaklar veya
herkesin kavrayamayaca yanlla decei hususlar onlara da Maturid tarafndan sz
konusu edilmektedir.128
Nesefye gre; bir nesne yaratlmadan nce, btn detaylarylaancak Allh tarafndan bilinebilir.129 nsann nerede doaca, nerede lecei gibi kendi
iradesi dnda meydana gelecek eylerle ilgili Allhn bilgisinin olduunu Kurn aka
ifade etmektedir.130 Nesefi lemdeki dzenden hareketle Allhn bir n bilgisinin olduunu
ispat etmitir. Eer yaratmadan nce bir ilim yok idiyse lemde bulunan dzeni ve varlklar
arasnda bulunan uygunluu zikretmek gleir.131
126 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.95.127 Keskin, a.g.e, s.97,98.128 Yazcolu, nsan Hrriyeti Kavram, s.99,100.129 Yazcolu, a.g.e, s.101.130 Lokman 31/34.131 Keskin, a.g.e, s.108.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
35/143
26
Allh Telnn insanlara ait fiiller dhil olmak zere btn nesne ve olaylar vuku
bulmadan nce bilmesi Onun fiili sfatnn kapsamyla olup kaderin ilk mertebelerini tekil
eder.132 Onun bilgisi, zaman ve mekna bal olmadndan, zaman ve meknda mevcut olan
deimeler, Onun bilgisine tesir etmez. Ayrca bu bilgi sfat messir ve aktif bir sfat deil,
zat bir sfattr. Bundan dolay objesini var etmesi mmkn deildir.133 lhi ilim kullarn irade
ve kudretlerini ortadan kaldrmaz aksine Allh kullarn fiillerini hr irade ve kudretleriyle
yapacan bilir. Allh hangi sonularn hangi sebeplere bal olduunu, bunlara kimlerin ba
vuracan ve nasl bir netice elde edeceini, yani nesne ve olaylarn sebep ve sonularyla
birlikte ezelde bilir.134
1.3.2. rade
Arapa kelime olan irade asl olarak talep etmek mnsna gelen r-v-d
sulasisinden ifal vezninden mastardr. Emretmek, istemek, dilemek, arzu etmek, meyl
etmek, bakp isteyerek en iyiyi semek, kasd etmek ve bir eyi severek ona itina gstermek
manalarna gelir.135
slm kelmnda bu kelime iki ynl olarak hem insanlarn fiilleri yapmalarna, kendi
fiillerinin sahipleri olarak onlar onlarn mesuliyetini yklenmelerine imkn veren bir zellikolarak ve hem de deer, Allhn sr bir seim ve tercihle fiillerini yaptn ifade etmek
iin kullanlmtr.136 rade herhangi bir ekilde kendisinden fiil vuku bulan bir hali
canlya gerektiren bir sfattr. rade daima yoklua taaluk eder. rade nefsin arzular olarak da
tarif edilmitir. Bu arzular; itiyak, eilim, sevgi ve kasd olarak gsterilmitir.137 Kurn-
Kermde irade iin meiet ve ihtiyar kelimelerinin kullanldn grrz. Hem insan iin
onun hr olduunu belirtecek ekilde kullanlm hem de Allh hakknda Onun tesirinin
snrsz ve mutlak olduunu ifade etmek ii kullanlmtr.138
Bir el-Mutemir iradeyi ikiye ayrmtr; 1. Fiil, 2. Zat. Allh zat sfat olan iradeyle
hayr ve salh bilmesi ve onu istemesi caz deildir. Bunlar bilmesi demek, dilemesi
demektir. Fiil sfat olan irade veya onunla dilenen ey Onun yaratmas demektir. Bu fiilden
ncedir. Yani bilme ve dileme ile yaratma anlamndaki irade bir arada bulunamaz. Bundan
132bn Teymiyye, Kader, T.D.V. slam Ansiklopedisi, XXIV, 60.133 Keskin, , slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.110.134 Kad Abdlcebbr, Kader, T.D.V slam Ansiklopedisi, XXIV, 60.135bni Manzur, Lisanl-Arab, III, 187136 Keskin, a.g.e, s.121.137 Glck, Bakllani ve nsan Fiilleri, s.67.138 Keskin, a.g.e, s.122.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
36/143
27
dolay Allhn iradesi insanlarn fiillerini dilemekten ibaret oluyor ve bu da emirdir.
Nazzama gre, Allhn iradesi, Onun ii, emri ve hkmdr.139
Mutezile lemin sonradan yaratldn ispatlamak iin irade sfatn kabul eder, ama
bu irade hdis ve mahalsiz bir sfattr. Bunun yannda Mutezileye gre Tanr yanlzca iyiolan fiillerin yaplmas, kt fiillerin yaplmamasn emredici oluu vardr. Bunun dnda
Onun kullarnn ktlk yapmasn irade etmesi mmkn deildir. Allh insanlarn fiilleri
hakknda ancak iyi olanlar emreder, irade eder.140
Eariye gre Allhn iradesi btn murat edilmesi mmkn olan eylere taalluk
etmektedir. Bunun aksini dnmek ilim sfatnda olduu gibi Allhn baz eyleri irade
etmediini sylemek Ona irade sfatnn ztt olan, mecbur, mekruh, ciz olmak gibi noksan
sfatlar izafe etmek olacaktr. Allh hdis olan her eyin hlkdr ve irade etmediini
yaratmas dnlemez.141
Maturidde irade, her gerek failde bulunan bir vasftr. Burada Mutezilenin
iradenin fiil olduu eklindeki grne benzer bir durum mahade etmekteyiz. u farkla
ki, Mutezilede irade, her halukarda fiilden nce olduu halde, Maturidde iradenin fiille
beraber bulunduunu sylenmektir. Ona gre eer irade fiille birlikte deil de, fiilden nce
ise irade ancak temenni mnsn ifade eder ki Cenb- Hak bundan mnezzehtir. Cenab-
Hakn ezeldeki iradesi temenni mnsnda olmadna gre ihtiyar manasn ifade eder.
nk fiildeki ihtiyara baktmz zaman her ihtiyar sahibinin ayn zamanda da bir irade
sahibi olduunu grmekteyiz. Allh Telnn irade ve ihtiyar sahibi bulunduunu bize
gsteren Cenb- Hakkn fiilleridir.142
Maturid, mutlak ve ezeli bir ilahi anlayn kabul eder. Allh mutlak irade sahibidir.
Maturidler, Mutezile gibi insana irade hrriyeti vermektedirler.143
Mutlak olarak kendi iradesine sahip olan insan bu iradeye dayanarak kendi fiilini de
kendisi yaratmaktadr. Hayr, erri, isyan, taati, sevab ve gnah hepsini kul kendisi
yapmaktadr. nsan mutlak olarak hr bir iradeye sahiptir, bir eyi yapma ya da yapmamaya
tamamen onun iradesine bal ve sadece kulu ilgilendiren bir husustur. Allh kullarn
139 Glck, Bakllani ve nsan Fiilleri, s.68,69.140 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.132.141 Keskin, a.g.e, s.133.142 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, s.278143 Glck, a.g.e, s.74.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
37/143
28
fiillerine mdahale etmez, onlar mkellef kld eyleri yapabilmeleri iin onlara hr bir
irade vermitir.144
1.3.3. Kudret
Kudret; hayat sahibinin iradeyle, fiille ve telkine muktedir olduu bir sfattr. Kudret,
irade kuvvetine etki yapan sfattr. rade olmaynca kudret bal bana fiil meydana
getiremez. Fiillin meydana gelmesi iin nce irade sonra kudret gerekir.145 Bakllan; Allh
her eye kadirdir.146 ayetini yorumlarken yle devam eder: Kesin olarak biliyoruz ki
fiillerin kudreti olmayan birisinden meydana gelmesi imknszdr. Ona gre Allh mutlak ve
ezel bir kudrete sahiptir.147
nsanda varl kabul edilen ve gerekten var olan g belirli alanlarda etkindir.
Allhn mutlak ve snrsz kudreti hibir kayt ve arta tabi olmadan her fiili yaratt halde
insan bu g ve yetenekten mahrumdur. nsann gcnn yetkisi snrldr. Allh kudreti ile
yoktan her eyi yaratt halde insan byle bir ey yapamaz. nsan asla yoktan, cisim, cevher,
raz yaratmaya, atom, hcre, molekl yaratmaya muktedir deildir. Ear ye gre kudret ile
fiil arasnda zaman bakmndan imknszlk olduundan insan gcn sarf eder etmez fiil
meydana geldiinden, kudret ancak bir mmkn iin uygun ve geerlidir.148
nsann cz miktarda bir gc vardr. Bu gle fiillerini icra hayatn tanzim edip
dzenler. nsan bu gc sayesinde asla mecbur olmadn bilir ve hisseder. Zira bir eyin
dou ve oluu annda mecburiyet yoktur. Mecburiyet, zorlanma; var olan bir eye isteyerek
veya istemeyerek vuku bulur. nsann nnde somut olarak bir ey bulunacak ki insan o ey
hakknda isteme veya istememe tarznda bir tavr taknsn.... Zorlanma byle durumlarda
sz konusudur oysa insan sahip olduu g ile bir fiili tercih eder, benimser, o fiildenvazgemeyerek onu iler.149
1.3.4. stitat
stitat kelimesi arapa tavaa slasi kknden gelen istifalvezninde bir mastardr.
Lgatte g, kudret, kuvvet, takat ve vusat manalarn ihtiva etmektedir. Bu kelimeler
144 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.136,137.145 Glck, Bakllani ve nsan Fiilleri, s.103.146 Maide 5/120.147 Glck, a.g.e, s.122.148 Glck, nsan ve Kaderi, S..lahiyat Fakltesi Dergisi, II, 29.149 Glck, a.g.e, II, 30.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
38/143
29
birbirine yakn manal kelimelerdir.150 stiat Allhn canl varlklarda yaratt bir arazdr,
onunla ihtiyari fiiller icra edilir.151 Kelmclar hemen tamamna gre istiat, bir fiillin
gereklemesinin temel art olan kudret, kuvvet ve takat anlamna gelemektedir.152
nsanlarn fiillerinin gereklemesinin art olan istiatin, kulda var olup olmadtartma konusu olmutur, Cebriyye hari tutulacak olursa btn tikad mezhepler kulun
ihtiyari olan fiilleri gerekletirmesi iin bir kudretin varln kabul etmilerdir.153
Earye gre, istiati Allh yaratt taktirdir fiil vardr ve fiil olunca da kesb vardr.
Nasl ki alet yoksa fiil de yoktur. Ancak fiillin yokluunun sebebi aletin yokluu deil,
istiaatin yokluudur. nk alet varsa kudrette vardr. Kudret olunca kesb de vardr. Kesb
olunca fiil vardr. Ear, karsn boayan yahut klesini azad eden bir kimsenin bu fiile ne
zaman kadir olduu sorusuna da boama ve azad etme annda kadir olduu cevabn
vermitir.154
Maturid iki trl istiatin olduunu syler:
1. Sebeplerin salaml ve aletlerin shhati ki, bu fiilden ncedir ve Allhn bir
nimetidir. Bu salam bir bedene sahip olutur.
2.Yaplan iin ahlaki deer kazanmas hailidir. Bu taktirde fiil nitelik kazanr sevap veceza ile temas halinde olur ki bu fiillin seimidir. Bununla birlikte insan ihtiyari fiillerini
yapar. Bu fiil iin bir illettir.155
nsann fiili olduuna gre, bu fiile ilikin bir gcn bulunmas da kanlmazdr. Fiil
var olduka kudrete muhtatr. Kudret fiillin artt olduu gibi istiat de kudretin art
olmaktadr. stiatin varl konusunda bir sorun yoktur, sorun bu gcn fiil ilenmesinde mi,
yoksa ilenme esnasnda m bulunduu meselesi iddetli ve sonu gelmez tartmalara
konu tekil etmitir.156
1.3.5. Allhn ve nsann Filleri
nsann irade ve gc tarif edildikten ve bu irade ve g faaliyete getkten sonra fiil
ve kesb ile karlalmaktadr.
150 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.139.151 Glck, Bakllani ve nsan Fiilleri, s.125.152 Keskin, a.g.e, s.141.153 Keskin, a.g.e, s.141.154 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, s.209.155 Glck, a.g.e, s.126,127.156 Yazcolu, nsan Hrriyeti Kavram, s.77.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
39/143
30
Fiil, hareket demektir.157 Kader ve kza akidesinin en nemli kavramlarndan birisi de
fiil kavramdr. Burada fiilden kastmz, hem insann kendisinden dolay hesaba ekilecei
amelleri, yapp etmeleridir ki, Kurn onlar insana vermektedir; hem de Allhn fiilleridir ki,
btn mslmanlar Allhn her eyi yaratt hususunu kabul etmilerdir.158
nsanda iki trl fiil vardr;
1. nsann iradesi olmadan Allhn yaratt fiil; titreme, kalp ve kan dolam
hareketleri gibi...
2. nsann irade ve gc ile birlikte Allhn yaratt fiil...159
Btn tikad mezhepler insann fiilinin oluumun da onun sorumluluunu
temellendirmek iin kendisine ait, Allh tarafndan yaratlmam olan ve fiiline esas tekileden bir unsurun varln kabul etmilerdir.160
Allhn fiilini anlatmak iin dilde kullanlan en yaygn terim halk kelimesidir.161
Trkede yaratma olarak kullandmz halk, szlk anlam, lp bimek, bir nesneyi bir
nesneye lerek kesip dikmek, ayarlayp yapmak.... Halk kelimesi genelde iki anlamda
kullanlr. Biri, rneksiz bir nesne ortaya koymak dieri de lmek tahmin etmektir.162
Yaratma kelimesi Kurn da iki mnda kullanlmaktadr. Birincisi; bir eyi yokluktan varlakarmak.(Enam1) kincisi; bir eyden baka bir eyi yaratmak.(Nisa10, Nahl4, Nur-45)
Maturidye gre Allahn fiilinin mns, yaratmak ve yokluktan varla karmak demektir.
Baka bir yerde de yle tarif eder; cismin yaratlmasn mns cisim yok iken, sonradan
yokluktan varla karlmas demektir.163
Maturidnin tarifine gre yaratmann sadece Allha mahsus bir i olarak
anlalmasna karlk Muteziller, insanda da Allhta olduu gibi, yaratma gcn kabul
etmektedir. Onlara gre insan da Allh gibi mevcut olamayan eyi varlk sahasna karabilir.
Maturid, Mutizilenin yaratma ile ilgili grlerini kesinlikle reddetmektedir. Zira ona gre
bu dnce, kinatn ezel olmas sonucunu dourur. Ayrca, bu anlaytan dolay Allhn
birliinin de zarar grecei grndedir.164 Maturid; Allh, snrsz, mutlak kudreti ile
tahakkuk eden fiil konusunda hibir kayt altnda deildir. O yaptklarndan sorumlu deildir.
157 Glck, nsan ve Kaderi, S..lahiyat Fakltesi Dergisi, II, 30.158 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.161,162.159 Glck, a.g.e. s,31.160 Keskin, a.g.e, s.162.161 Keskin, a.g.e, s.165.162 Yazcolu, nsan Hrriyeti Kavram, s.52; Keskin, a.g.e, s.165,166.163 Yazcolu, a.g.e, s.53.164 Yazcolu, a.g.e, s.54; Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.169.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
40/143
31
nk mutlak kudret bunu gerektirir. O yaptklarndan sorulmaz, hlbuki onlar sorulacak165
buyrulmutur der.166
Cenb- Hakkn fiillerinde hep hikmet mahade etmekteyiz. Akl banda olan
herkes de bunun byle olduunu grr. Hikmet; her eyde doruyu bulmak ve layk olduuyere koymak demektir. Bu mnda hkim doruyu bulan, her eyi layk olduu yere koyan
mnsn ifade eder. Allh gerei gibi bilen onun her eyden mstani olduu halde, her
eyin ona muhta bulunduunu, gc, kudreti ve hkmranlnn sonsuzluunu ve
dolaysyla her eyin mliki, yaratcs ve mutasarrf bulunduunu hakkyla idrak eden bir
kimsenin Onun iyi veya kt ya da zararl gibi grnen btn fiillerinin bir sebebe, bir
hikmete bal olarak tecelli ettikleri hususunda pheye dmesi dnlemez. Zira Allh
bizatihi hkimdir, ganidir, her eyi bilendir. Onun bir an iin dahi hikmetten kmas
cehaletin kendisine arz olmas ve dolaysyla yaratklarn ihtiyalar bilmez hale gelmesi
imknszdr. Bu da gsteriyor ki Onun btn fiilleri, bir hikmete, bir sebebe bal olarak
tecelli etmektedir. nsan aklnn ise bu hikmeti gerei gibi idrak etmesi kavramas mmkn
dedeildir.167
Yaratma mnsnda fiilin insana nispetinin, en azndan Ehl-i Snnet kelmclar
asndan imknsz olduu fikri vardr. u halde insann ceza ya da mkfat grmesinintemelini ne tekil etmektedir? Bu suale dinin genel esaslar erevesinde doru cevap
verebilmek iin, btn slm kelmclar insana fiilin nisbet edildiini kabul etmektedirler.
Bunun aksini de iddia etmek imknszdr. nk dinin temel kayna olan Kurn bunu
aka ve saysz defalar sylemi ve bu nispetten dolay insann mesul olacan da
belirtmitir.168 Kurnn bu nisbetini btn kelmclar kabul etmiler ancak bu nisbettin nasl
olduu keyfiyeti hakknda nemli fikir ayrlklar ortaya kmtr. Bunun da kayna
insanlarn fiillerinin nceden belirlenip belirlenmedii problemidir.169
Mutezileye gre Allh insann fiiline mdahalede bulunmaz, ancak Allhn insana
balangta bir defa verdii gle insan devaml olarak fiilini kendisi yapar ve bu g ondan
hi ayrlmaz.170 Bunlara gre kul kendi fiillinin halkdr ve bu fiillere Allh kdir deildir ve
kullarnn fiillerini yaratmaz.171
165 Enam 6/102.166 Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, s.281.167 Yeprem, a.g.e, s.283168 Bakara 2/85,197; Tin 95/6; Zilzal 99/ 7,8.169 Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, s.172.170 Glck, nsan ve Kaderi, S..lahiyat Fakltesi Dergisi, II, 31.171 Keskin, a.g.e, s.168.
-
7/31/2019 Kader,Kaza Ve Kader Ile Ilgili Hadislerin Incelenmesi-143s-TEZ,Ibrahim.civelek (2)
41/143
32
Maturid ve Nesefye gre, insann hr fiil sahibi olduu, dilediinizi ileyin,
yaptklarna karlk olarak, iyilik yapn172 bu yetlerden anlalmaktadr. Dilediinizi
yapn!, demek insanda istediini yapabilme gcnn bulunduunu gsteren Kurni bir
delildir. yaptklarnza karlk olarak ifadesi de, yukardaki mnlar teyit etmektedir.
nsan, iyilik ve ktl yapabilecek kabiliyette olduu iin sonucuna da katlanmak
durumundadr. yi i neticesinde elde edilecek mkfat ve kt iin sonucu olan cezada
insann hr olarak seip yapt ie karlk olarak takdir edilmektedir.173
Ehl-i Snnetin gerek Maturid ve gerekse Ear kol