kent merkezlerinde meydanlarin gelisimi sivas hukumet meydani ornegi the development of squares in...
TRANSCRIPT
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
1/102
T.C.ERCYES NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS
KENT MERKEZLERNDE MEYDANLARIN GELM
SVAS HKMET MEYDANI RNE
Tezi HazrlayanAye AYDIN
Tezi YnetenYrd. Do. Dr. H. Sencer ERKMAN
Mimarlk Anabilim DalYksek Lisans Tezi
ubat 2006KAYSER
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
2/102
i
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
3/102
ii
TEEKKR
Tez almam srasnda bilgi ve deneyimlerini benimle paylaan danman hocam Sayn
Yrd. Do. Dr. H. Sencer ERKMANa, tezimin oluumunda yardmn esirgemeyen
Sayn Prof. Dr. Zuhal ZCANa ve Sayn Prof. Dr. Gven BLSELe, her zaman byk
destekleri ve ilgileri ile yanmda olan annem, babam ve kardeime, skntlarm
paylaan ve yardmlarn esirgemeyen arkadalarma ok teekkr ederim.
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
4/102
iii
KENT MERKEZLERNDE MEYDANLARIN GELM
SVAS HKMET MEYDANI RNE
Aye AYDIN
Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits
Yksek Lisans Tezi, ubat 2006
Tez Danman: Yrd. Do.Dr. H. Sencer ERKMAN
ZET
Sivas Hkmet Meydan Sivas kenti iin, gemi tarihlerden gnmze kadarki srete
tarihi, idari, sosyal ve fiziksel ynden merkez konumundadr.
almann amac Sivas Hkmet Meydannn geirdii deiim ve dnmn
incelenmesi ve kent merkezi ve meydan kuramlar paralelinde doru anlamlandrmann
yaplabilmesidir.
almaya alt yap oluturmak iin ncelikle, ikinci ve nc blmlerde kent merkezi
ve meydan kuramlar ve bunlarn alt almlar incelenmitir. Drdnc blmde ise
Sivas kentinin tarihsel geliimiyle ilgili genel bir gzlem yapldktan sonra tarihi bir
meydan olan Sivas Hkmet Meydan zeline inilmi ve meydann, ayn zamanda kent
merkezinin geirdii fiziksel ve anlamsal deiim ve dnm incelenmitir.
Anahtar Kelimeler: Sivas Hkmet Meydan, Kent merkezi, Meydan.
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
5/102
iv
THE DEVELOPMENT OF SQUARES IN CITY CENTERS
THE SAMPLE OF SiVAS HKMET MEYDANI
(SIVAS GOVERNMENT SQUARE)
Aye AYDIN
Erciyes University, Graduate School of Nature and Applied Sciences
M. Sc. Thesis, February 2006
Thesis Supervisor: Assist. Prof. Dr. H. Sencer ERKMAN
ABSTRACT
Sivas Goverment square is the center for city of Sivas historically, socially and
physically from the past to the recent times.
The aim of the study is to investigate changes and transformations that Sivas Goverment
Square has witnessed and to understand and to state the meaning of the square through
the theoretical discourses on the city centers and squares.
In order to make an introduction to the research firstly the city center and square
theories are investigated in the second and third chapters, in the fourth chapter, aftermaking a general observation about the historical development of the city of Sivas,
Sivas Goverment Square which is a historical one, is investigated specifically. At the
same time physical and semantic changes and transformations that the city center has
survived through, is analysed.
Keywords: Sivas Government Square, City Center, Square.
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
6/102
v
NDEKLER
KABUL VE ONAY...i
TEEKKR..ii
ZET....iii
ABSTRACT.iv
EKLLER LSTES.......vii
1.BLM
GR.1
2.BLM
KENT MERKEZ KAVRAMI .....................3
2.1. Kent Kavram3
2.2. Kent Merkezi Kavram...............4
2.2.1. Kent Merkezinin zellikleri................5
2.2.2. Tarihsel Geliimi Bak
m
ndan Kent Merkezleri.............62.2.2.1.20 yya Kadar Kent Merkezlerinin Geliimi .......................................................7
2.2.2.2. Gnmzde Kent Merkezleri.............................................................................11
2.3. Anadoluda Kent Merkezinin Tarihsel Geliimi.................................12
3. BLM
KAMUSAL ALAN OLGUSU NDE MEYDAN KAVRAMI..................................22
3.1.Kent Merkezinin Bir paras Olarak Meydan Kavram.............................................22
3.2. Mekan Kavram........................................................................................................27
3.2.1.Mekan Tanm ve zellikleri..................................................................................27
3.2.2.Kentsel Mekan........................................................................................................31
3.2.3.Kamusal Alan.........................................................................................................33
3.2.4. Kentsel Kamusal Mekan........................................................................................36
4. BLMSVAS KENT MERKEZNN TARHSEL GELM.........................................38
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
7/102
vi
4.1. Sivas Kentinin Tarihsel Geliimi ve Mekan Oluumu.....................38
4.2. Sivas Kent Merkezinin Oluumu..........57
4.3. Sivas Hkmet Meydannn Biimlenmesi..............................................................624.4. Sivas Kent Merkezinin ve Hkmet Meydannn Oluumunda Antsal Yaplarn
Etkisi.........................................................................................................................68
4.4.1. Seluklu Dnemi Yaplar.........................................................69
4.4.1.1. ifaiye Medresesi...................................................................70
4.4.1.2. ifte Minareli Medrese...................................................................72
4.4.1.3. Buruciye Medresesi....................................................................73
4.4.2. Osmanl
Dnemi Yap
lar
..........................................................754.4.2.1. Kale Camisi............................................................................75
4.4.3. Cumhuriyet Dnemi Yaplar............................................................76
4.4.3.1. Hkmet Binas......................................................................77
4.4.3.2. Jandarma Binas......................................................................78
4.4.3.3. Kongre Binas.............................................................................80
5. BLM
SONU............82
KAYNAKLAR........86
ZGEM.....91
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
8/102
vii
EKLLER LSTES
ekil 2.1. Atina Agoras, M 400 ....................................................................................8
ekil 2.2. Roma Forumu, MS 120.....................................................................................9
ekil 2.3. XV.Louis Meydan, Paris,18.yy......................................................................10
ekil 3.1. Avrupadaki Meydan rnekleri......................................................................26
ekil 4.1. 10.yyda Sebastia.............................................................................................39
ekil 4.2. Ulu Cami.........................................................................................................40
ekil 4.3. 13.yyda Sivas.................................................................................................41
ekil 4.4. ifte Minareli Medrese ve ifaiye Medresesinin konumlanlar...................42
ekil 4.5. Eski Tokat Caddesi Grn.........................................................................44
ekil 4.6. Sivas Kent Merkezi, 1838 yl.........................................................................48
ekil 4.7. Sivas Kenti Sur Kaplar ve Duvarlar.............................................................51
ekil 4.8. Sivas Kenti Genel Grn,..........................................................................52
ekil 4.9. Demiryollar iletmesinin alnda smet nnnn Konumas, 1930.......52
ekil 4.10. Sivas Kent Merkezi ve evresi.....................................................................54ekil 4.11. stasyon Caddesi ve Meydan, 1930 ............................................................. 55
ekil 4.12. Sivas Kent Merkezi ve Yakn evresi Uydu Fotograf ................................56
ekil 4.13. Hkmet Meydan ve evresinin Analitik Krokisi.......................................59
ekil 4.14.Kentsel Sit Alan...........................................................................................60
ekil 4.15. Sivas Hkmet Meydan...............................................................................61
ekil 4.16. Sivas Kenti Insal Kent Tipi.................................................................... 62
ekil 4.17.Jandarma Binas ve Hkmet binas, 2005...................................................64ekil 4.18.Aynal ar, 2006.........................................................................................64
ekil 4.19. stasyon ve Meydan Balayan Dz Yol Aks..............................................66
ekil 4.20. Sivas Kent Merkezinin Tarih erisindeki Geliim Halkalar.......................68
ekil 4.21.Kogre Binasnn Bahesinden Medreselerin Sileti.....................................70
ekil 4.22.ifaiye Medresesi Plan ve kesiti .................................................................72
ekil 4.23.ifte Minareli Medrese Giri Duvarlar Rlve izimi ve Medrese Plan
Restitsyonu ...............................................................................................73
ekil 4.24.Buruciye Medresesi Plan ve Grn .......................................................75
ekil 4.25.Kale Camii, 2006...........................................................................................77
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
9/102
viii
ekil 4.26.stasyon Caddesinden Hkmet Binasnn ve Kongre Binasnn Alglan 78
ekil 4.27.Hkmet Binas 2006 ..................................................................................78
ekil 4.28.Jandarma Binas ve Hkmet Binas 2006. ..................................................80ekil 4.29.Jandarma Binas Plan. .................................................................................81
ekil 4.30.Kongre Binas, 2006. ...................................................................................82
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
10/102
1.BLM
GR
Tarihe tanklk etmi olan kentlerin pek ou gnmzde tarihi kent dokusuyla bugnn
yap dzeninin, ihtiyalarnn rtmemesi sebebiyle kimliksizleme, anlam yitirme
tehlikesiyle kar karyadr. Bu durumun nne geilebilmesi iin ncelikle kentlerin
gemiten gelen ykleri doru okunmaldr ve gemiten gelecee uzanan zmler
ortaya konulmaldr.
Sivas kent tarihinin de, -yap dzeyinde eserler bulunmamakla beraber- arkeolojik
kazlarda, 1927 ylnda Chicago niversitesi bilim adamlarndan Vander Ostenin ve
1945 ylnda Trk arkeologlarn yapt kaz ve aratrmalarda M.. 2000li yllara
kadar uzand grlmektedir [1].
Sivas kent merkezinin Seluklu dneminden nceki tarihlere ilikin yapsnn tez
kapsamnda ayrntl incelenmesi ngrlmemitir. Bunun nedeni gemi dnemlerin,
kent merkezinin yaplanmas zerinde ciddi etkilerinin, izlerinin kalmam olmasdr.
Ama Sivas kentinin tarihinde dnm noktas oluturmu iki ana dnemin gnmz
kent merkezine etkilerinin, geirdikleri deiim ve dnm srecinde birbirleriyle
etkileimlerinin incelenmesi ve bunun sonucunda gnmz kent merkezi ve meydannn
analizinin yaplmasdr.
Sivasta eserleri ve izleri bugne gelebilen kentleme sreci, Trk dnemi ile
balamtr [2]. Sivas kentinin bugne kadarki biimlenme srecinde de iz brakan
dnemler ise Seluklu ve Ge Osmanl-Erken Cumhuriyet dnemleridir. Seluklu
Dnemi grkemli medrese yaplaryla, Ge Osmanl-Erken Cumhuriyet dnemi ise tekil
yaplarla olduu kadar kentin imarna ynelik etkileriyle de lkenin modernleme
srecinde istasyon ve meydann oluumuyla, kente damgasn vurmutur.
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
11/102
2
Gemi dnemlere ait yaplardan bugne kalanlarn kent merkezinde toplanm olmas
ve hepsinin de kamusal yaplar olmas Sivasn 13.y.yda ve 19.y.y balarnda o
dnemlerin devlet ynetiminde nde gelen ehirlerden birisi olduunun gstergesidir.
Kent merkezinin ierisinde yer alan Hkmet Meydan ise tasarlanm ynetimsel
merkezin kentteki ilk rnei olmas ynyle nemlidir. Tek tek yaplarn meydana
katt kavramsal deerin yannda, demiryollar ulam ann ve istasyonun da kentin
geliiminde etkisi byk olmutur. stasyonun almas ile meydan ve istasyonu
balayan en nemli arter olan stasyon Caddesi alm ve kentin gelimesi buna paralel
gereklemitir. stasyon Caddesi ayn
zamanda meydan, meydan
n ilerisindeki tarihiyaplar ve istasyonu birbirine balayan sembolik bir zincir grevi de stlenmitir.
Sivas Hkmet Meydan salt meydan olarak deil etrafndaki tarihi kent merkezi ile
birlikte ele alndnda doru birekilde tanmlanm olacaktr. Bu nedenle almann
kapsamn doru bir ereveye oturtabilmek iin ve doru tanmlamaya alt yap
oluturabilmesi iin kent merkezi ve meydan kuramlar incelenecektir. Bu kuramlarn
sonrasnda Sivas kentinin geirdii tarihsel srecin ele alnmas ve ana sorunsal olan
kent merkezi ve meydan zeline inilmesi ile alma tamamlanacaktr.
Sivas Hkmet Meydan tarihi, sosyal, kltrel ve idari olarak kentin merkezindedir ve
ayn zamanda toplumun her kesiminin srekli kulland, iinde yaad bir kamusal
alandr. Bu balamda Sivas Hkmet Meydan tarihsel dnemleri btnletirici bir
bak asyla tekrar ele alnmtr. Bu alma ayn zamanda kent merkezinin geirdii
kavramsal deiimin Sivas Kent Merkezi ve Hkmet Meydan btnnde
incelenmesini de salamaktad
r. Sivas Hkmet Meydan
gemiten gelen izleribarndrrken dnmn de srdrmektedir.
Bu tez hazrlanrken, kapsam gerei, kentsel merkez, meydan olgularn amlamaya
alan kuramsal literatr ve Sivas kentine ilikin her trl yazl ve grsel literatr
tarama yntemi kullanlmtr.
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
12/102
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
13/102
4
evre eleriyle ve zaman iinde oluan zgn karakteristikleriyle kendine zg
kimliini kazanm, bir toplama ve datm merkezi olan insan yerlemesidir.
2.2. Kent Merkezi Kavram
Kent merkezinin tanmlanmas, toplumsal, tarihsel, kltrel, ilevsel ve meknsal
etkileimlerin ortaya konup; aklanmasyla mmkndr. Bu nedenle kent merkezi iin
tm boyutlarn kapsayan bir tanm bulmak olduka gtr. Kent merkezinin kent
iindeki nemini vurgulamak amacyla "beyin", "kalp", "kente yaam veren organ",
"kente kimlik veren alan", gibi deyimler kullanlm ve pek ok aratrmac tarafndan
bu kavramlarda birleerek eitli tanmlar yaplmtr. Bunlardan bazlar aada
sralanmtr [7].
Kent merkezleri belli etki alan ierisinde o alanda yaayan nfusun ekonomik,
ynetim, teknik, kltr gibi gereksinimlerini karlayacak olan donatmlarn olduu
merkezdir.
Merkez alan, en yksek eriilebilirlik noktasnn etrafnda meydana gelen ve hemen
yannda eriilebilirliin avantajlarndan yararlanma derecesi en yksek olan st
dzeydeki kullanmlarn (perakende ticaret, bro hizmetleri vb.) yer ald, kentin ve alt
blgesinin odak noktasn oluturduu alanlardr [8].
Keeble, kent merkezi tanmn;"Bir ehirsel yerlemenin merkezinde en nemli ve st
dzeyde ynetimsel, kltrel ve ticari ilevlerin yer ald bir blgedir" biiminde yapar
[9].
Fransz toplum bilimcisi Claude Soucy ise; merkezin kent btn iindeki anlam ve
deerinin, ancak kentsel olgunun ilevsel, organik ve sosyo-kltrel boyutlaryla
incelenmesi ile olanakl klnabileceini savunmaktadr [10].
Kent merkezi, kent sisteminin srekli olarak i ve d gler tarafndan biim ve ierik
olarak deitirilen dinamik bir parasdr [8].
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
14/102
5
Kent merkezi, kent sisteminin srekli olarak i ve d gler tarafndan biim ve ierik
olarak deitirilen dinamik bir parasdr [12].
Kent merkezi yzyllar sren dnem boyunca oluan sokaklar, caddeler, yaplar ve ak
alanlarn kompleks bir biimde bir araya gelmesinden oluur [13].
Kent merkezini eitli iyerlerinin ve ilevlerin bir araya geldii bir kent mekan olarak
gren yaklamlar da vardr[11]. Ancak bu farkllk ve eitlilik birbiri ile uyumlu
olduunda biimsel ve anlamsal zenginlik yaratt gibi tersi durumlarda karmaa ve
tanmszla da neden olabilmektedir.
Merkez gen, yal, zengin, yoksul her eit insann bulutuu, ortak ilikiler kurduu
bir odaktr. Toplayc, btnletirici ve kaynatrc rolleri, onun "toplumsal katlmn
ncelikli mekn" olarak alglanmasna neden olmaktadr [5]. Kent merkezi de tpk
kentler gibi farkl zelliklere farkl kltrlere sahip insanlarn bir araya geldii
topland sosyolojik anlamlar da ieren bir kent parasdr. Kent merkezinin en nemli
zelliklerinden biri duraan olmayan yapsdr. Kent merkezleri merkez olma
zelliklerini yaayan ve deien yaplaryla salamaktadrlar. Bu zellikler ortadan
kalktnda zaman ierisinde merkezin yerinde kaymalar ve deiimler grlmektedir.
Bu tanmlarnda kent merkezini, kentlerin, ynetsel, ilevsel ve kltrel rolleri olan,
toplumsal, meknsal ve tarihsel neme sahip dinamik bir paras olarak
tanmlayabiliriz.
Kent merkezleri bugnk durumlarna tarihsel bir sre iinde ulamlardr. Kayseri,
Sivas gibi pek ok kentte, kentin merkezi konumundaki blge, zaman iinde kaplad
alanda genilemeler olsa da alt merkezler olusa da, yer olarak farkllamam ve
konumlarn eski alardan bu yana korumulardr.
2.2.1. Kent Merkezinin zellikleri
Kent merkezi; Kentin, alt blgesinin ve hatta iinde yer ald lkenin sosyo-ekonomik
yapsndaki deiimlerinin kentsel mekna yansmasnn ilk gerekletii blgedir.
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
15/102
6
Kent merkezi ait olduu lkenin yapsna gre farkllklar gstermektedir. Kapitalist
lkelerde kent merkezlerinde i ve ticaret birimleri youn olarak yer alrken, sosyalist
lkelerde ise; ynetsel, siyasal ve kltrel etkinliklerinin younluktadr[10].
zellikle merkezi i alan (MA) olan Kent merkezlerinde ekonomik yapy ynlendiren
ynetim ve denetim birimleri ve bunlarn yannda perakende ticaret ve geleneksel
retim yapanlar yer almaktadr. Bu oluum kent merkezlerinde yksek rant deerlerinin
ortaya kmasna neden olmaktadr ve merkezde yap younluu gnden gne
artmaktadr.
Kent merkezlerinde kentin en nemli kamu ve yar kamu hizmetleri ve bu hizmetlerin
srdrld yaplar yer almaktadr. Bunun sonucu olarak kentsel yaam ile ilgili
ekonomik, sosyal, kltrel kararlar kentsel merkezde alnmaktadr.
Kentsel kullanmlarda en fazla eitliliin olduu yer kent merkezidir. Kent merkezleri
kamusall ierisinde en fazla barndran kent parasdr. Kent merkezleri meydanlar
gibi tasarlanm meknlar deildir. Kendiliinden gelien bir oluum srecine
sahiptir.Kent merkezlerinin deiiminde ve dnmnde ynetimlerin o dneminsosyal yapsnn imar politikalarnn etkisi vardr ama bu direkt bir mdahale deil bir
deiim ve dnm eklinde olmaktadr.
Sivas Kent Merkezi de yukarda belirtilen ekilde bir sre geirmitir ve geirmeye
devam etmektedir. Deien ynetimlerin, uluslarn, kltrlerin, farkl ekonomik
dzeylerin sonucu olarak genilemi ve kentin oluumundaki ilk merkezi olan Yukar
Kale blgesinden gnmzdeki Hkmet Meydan
ve evresine kadar gelmitir.
2.2.2. Tarihsel Geliimi Bakmndan Kent Merkezleri
Kent merkezlerinin tarihsel sre iinde geliimini izlemek iin, kentlerin gnmzdeki
anlamna yakn olarak ortaya kndan bu yana geen zaman, kent merkezlerinin
deiimlerini gz nne alarak incelemek gereklidir. Kent merkezleri ilk tanml
yapsna 20.yy balarnda kavumutur. Bu nedenle 20.yy bir eik olarak grlm ve
geleneksel kent biimleniinin hakim olduu 20 yya kadarki dnem ve modern kent ve
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
16/102
7
kent merkezine geiin balad 20.yydan sonraki kent merkezleri ayr ayr ele
alnmtr.
2.2.2.1. 20 yya Kadar Kent Merkezlerinin Geliimi
Kent merkezleri ilk olarak birbirini izleyen bir sre takip ederek uygarlklarn doduu
blgelerde ortaya kmtr. Bu merkezlerin en nemlileri: Eski Msrda,
Mezopotomyada, Giritde, Hititlerde, Etrsklerde, Romallarda ve Eski
Yunanistanda doup gelimilerdir.
Yer seimini doal koullar
n, stratejik ve ekonomik etkenlerin belirledii antik Yunankentlerinin en nemli elerini akropol ve agora oluturmaktadr. Topografyann da
etkili olduu antik dnem kentlerinde akropol hakim konumda, ok yksekte eriilmesi
g, kolaylkla savunulabilen ve ilk zamanlarda krallarn oturduu yerdir. Halk
akropoln etrafnda yerlemitir. Akropol kentlerin ekirdeini oluturmaktadr.
Ekonomik ve sosyal yapnn deimesi ile birlikte akropoln kentteki arl agoraya
gemitir. Agora kentin ekonomisinin ynlendii yer olmasnn yannda ynetimin ve
sosyo-kltrel etkinliklerin de yaknnda konumlanmasyla ynetimsel ve sosyo-kltrel
merkez olma zelliini de kazanmtr[14].
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
17/102
8
ekil 2.1. Atina agoras, M 400 [15].
Roma uygarl
nda ise agora yerini foruma b
rakm
t
r. Forumlar halk
n topland
,pazarlarn kurulduu, kent meclislerinin ve ynetiminin yer ald, sanatsal faaliyetlerin
yapld ortak kullanm meknlardr[16].
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
18/102
9
ekil 2.2. Roma Forumu, MS 120 [17].
Ortaa dneminde kent merkezinde en nemli e olarak kilise deerlendirilebilir.
Ortaa kentleri alan ve nfus younluu olarak deiime kapal kentlerdir. Erken
Ortaa kentinde organik bir yerleim vardr ve meydanlar geometrik biimden
uzaktrlar. Daha sonraki dnemlerde kilise ve ynetim binalarnn evreledii arlar da
kent merkezinin nemli birer esi haline gelmitir. 10. yydan sonra ise kentlerrmak
ya da deniz kenarlarnda da konumlanmaya baladka ticaret hareketlenmi ve bu
hareketliliin ve farkl blgelerde yerlemenin beraberinde Pazar Kenti, ato Kenti gibi
farkl Ortaa kent tipleri ortaya kmtr.
Rnesans kent merkezleri incelendiinde gl, ierisinde grkemli saraylar, kiliseleri,
ynetim binalarn barndran kesin geometrik formlara sahip meydanlar gze arpar.
Ynetimin gcn yanstan meydanlar yol akslarnn da birletii, kentin odak
noktasdr.
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
19/102
10
ekil 2.3. XV.Louis Meydan, Paris,18.yy [18].
Barok ada da nemini koruyan meydanlar Rnesans dnemindeki sakin, dengeli vekesin hatlarla tam bir ztlk oluturur. Bu dnemde yaplan dzenlemelerde ama her
bak dzleminde farkl bir etki yaratmak ,artc, gsterili, beklenmeyen ok
hareketli dzenlemeler sunarak mekansal btnl salamaktr[14].
Rokoko devrinde mimari ssleme elemanlar abartldr. Bu devirde atl araba ve fayton
kullanm artmtr ve bununla birlikte yollar genilemi ve Pazar yerleri fakir
mahallelere kaymtr. Sanayi ncesi kentlerde nfusun younlat ve ynetim veya
dinsel merkez olarak nem kazand, daha sonralar bu merkezlere ticari merkezlerin
de eklendii grlmektedir.
Kentleme hznn henz yava olduu, sanayileme ncesi dnemlerde kent merkezleri,
ynetim ve dini yaplarn bulunduu, geleneksel ilerin yer ald, zanaat tr kk
retimin ve ticaretin younlat, merkezi konumda Pazar ve alveri alanlardr.
Konut ve iyeri farkllamad iin, kent merkezinde bulunan iyerleri, ayn zamanda
ynetim, denetim ve ticaretle uraan kesimin konut alan
olmutur[19].
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
20/102
11
Sanayileme dneminden nce tek bir merkezde toplanan sosyal ve simgesel ilevler,
sanayi devrimi ile birlikte toplumsal yapda grlen deiimlerin kent merkezine
yansmas ve ulam olanaklarnn gelimesi sonucunda farkl mekanlarda yer almayabalamlardr[14].
Sanayi dneminde ise kent merkezleri karar verme, denetleme ve koordinasyon
ilevlerinin younlat ana noktalardr.. Kent merkezinde, tm kentin ve etki alannn
toplumsal ve ekonomik faaliyetlerinin ynetimi ve denetimi toplanmtr.
Sanayilemenin beraberinde kent merkezi ulam, iletiim, ve biliim teknolojisine bal
olarak kentsel mekanda en hzl, en youn insan, para, mal ve haber akmnn olutuu
alandr[19].
2.2.2.2. Gnmzde Kent Merkezleri
19. yy'da kent merkezlerinde balayan gelimeler, gnmzde de, hz kazanarak devam
etmektedir. Kent merkezinin etki alan daha da genilemi ve ulam ehri domutur.
Hizmet sektrnn nem kazanmas, i merkezlerini ve bu sektrde alan kii saysnarttrmtr. Merkezi alana olan youn bask gemiin izlerini de tayan merkezde
yaplarn ykselmesine neden olmu, bu da kent merkezinin ok youn kullanlmasn
gerekli klmtr.
Tarihi kent merkezlerindeki trafik tkankl ve evre kirlilii kent merkezlerinin;
ekonomik, sosyal ve fiziksel bakmdan giderek ekiciliklerini kaybetmelerine neden
olmutur. Tarihi dokunun da ypranmasna ve kent hayat ierisinde nemini giderek
yitirmesine neden olan deiim kent merkezinin grnm ve canll zerinde
olumsuz etki yapm ve karmaa yaratmtr.
Yaya ticaret akslar uygulamas bugn birok kent merkezinde grlmektedir. Kent
merkezinde sosyal faaliyetler artm, sinema, tiyatro, konser salonu, galeriler ve kltr
merkezleri gibi kiileri bir araya getiren meknlar oalmtr. Ticaret, ynetim ve
dinsel merkez olan kentlerde, baka deyile sanayi dnemi ncesi kentlerde, ie dnk
bir ekonomi sz konusudur.
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
21/102
12
Sanayi dnemi ncesi kent merkezlerinin ana ilevlerini ynetsel ve sosyal ilevler
olutururken ada merkezlerde bunlar yerini ticaret ve bro ilevlerine terk etmilerdir
[8]. Gnmzde ise zellikle tarihi kent merkezleri ve meydanlar ticari ve ekonomikynlerinin beraberinde sosyo-kltrel ileve de sahiptir. Bu farkl, youn ve karmak
merkez kimliklerinin bir arada tanabilmesi iin ya merkeze ynelik ok kkl tedbirler
alnmas gereklidir, ya da tarihi merkezlerde younluun bir ksm baka blgelere
tanarak karmaann nne geilmelidir.
2.3.1. Anadoluda Kent Merkezinin Tarihsel GeliimiTrkiyede kent merkezlerinin mekansal yapsnn oluumu olduka geni bir srece
yaylmtr. Pek ok kentin gemii binlerce yl gerilere uzanmaktadr. Sivas kent
tarihinin de Topraktepede elde edilen bulgular nda M.. 2000li yllara kadar
uzand tespit edilmitir. M. . 2500 yllarna ait bulgularn olduu gz nne
alndnda Anadolu kentlerinin 4000 yllk bir gemie sahip olduu
grlmektedir[20]. Siyasal yapsnn, daha ok d etmenlerle, birok kez deimesi, yol
sisteminin ve ticaret ilikilerinin deimesi ve Yunanllar, Romallar, Trkler gibi farkl
kltrlere sahip halklarn blgeye hakim olmasyla Anadolu, kltrel dnmyaamtr. Yaanan kltrel dnm sreci kentlerin mekansal yaplarnda da nemli
izler brakmtr[21]. Dikkat ekici bir baka unsur da bir yerleme yerinin seiminde
kullanlan savunma kolayl, su kaynana yaknlk ve topluluun ihtiyac olan rn
salayacak tarma elverili topran varl olarak sralanan temel koulu salayan
yerleme saysnn olduka snrl olmas Anadoluda ayn yerleim yerinin ya ksa
aralklarla tekrar tekrar farkl topluluklar tarafndan kullanlmasna veya ayn yerleme
yerinin ya hi aral
k verilmeden veya k
sa aral
klarla yeniden oturulur durumagetirilmesine neden olmutur. Sivas kent merkezi de bu bulgular dorular nitelikte bir
tarihi sre geirmitir.
Trkler Anadolu'ya geldiklerinde Helenistik ve Roma alarnn kent merkezleri ok
gerilerde kalmtr ve artk Ortaa kent dzenlemeleri egemen olmaktadr. Bizans kent
merkezi ise kilise, manastr, ticaret yaplar ve konutlardan olumaktadr.
Bizans kenti ok paral kent ve kale kent modeli olarak iki ana gruptasnflandrlabilir. Ancak Side gibi baz kentler her iki snflandrmann dnda
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
22/102
13
kalmaktadr. ok paral kent antik bir kentin yerleme alan zerinde konumlanm
kk ve birbirinden kopuk yerleme nvelerinden olumaktadr. Bu nveler ky olarak
da nitelendirilebilecek zellikler tarlar. Her yerleme birimi ierisinde mezarlk kiliseve birka kk imalathane barndrmaktadr. Kentlerin asl geim kayna tarmdr.
Sart (Sardis), Priene, Bergama (Pergamon), Balat (Palatia), Efes (Ephesos) ok paral
kent modelinin kapsamna girmitir[22].
ok paral kent modeline rnek olarak Bergama kenti gsterilebilir. Kent 8.y.y da
tepedeki akropolise doru ekilmi ve antik surun evreledii alan kltlerek yeni bir
duvarla ikiye blnmtr. Ge Bizans Dneminde kent tepenin eteklerine doru
yaylm, bylelikle kentsel alana yeni bir yerleme nvesi daha eklenmitir. Sonu
olarak, kent antik yerleme alannn baz kesimleri zerinde konumlanm, neredeyse
mezarlklarla i ie durumda olan baz paralar ierir hale gelmitir[22].
Bizans kentinin dier nemli kent tipi de kale kent modelidir. Bu tr kentlerde ana
zellik yerleme alannn ok byk bir ksmnn sur iinde oluudur. Bu sur antik
dnemlerden kalm olabilecei gibi Bizans dnemine de ait olabilir. Hangi an yaps
olursa olsun, surun evreledii alan daima kktr ve genellikle bir i kalesi vardr.
kale ynetimsel ve askeri bir ilev tamaktadr. ok paral kentin aksine, kale kentte
ticaret alannn daha rgtl olduu sylenebilir. Bu da kstl bir alan ierisine skm
olmasnn getirdii bir sonutur. Kentin gelime dzeyine gre ticaret alan sur dna
kabilir. Ancak ticaret alan sur dnda ok da rgtl ekilde bir yaplanma
gstermemitir. Trklerin fethinden nce Ankara(Ankyra), Konya(konion),
Amasya(Amesia), zmir(Smyrna), Trabzon, Bursa(Prusa), Antalya(Attelia),
Kayseri(Kasseria) gibi kentler kale -kent zelliindeki kentlerdir [22].
Bizans mparatorluunun elindeki Anadolu topraklarn 11 yyn son eyreine doru
kendi snrlarnn ierisine almay baaran Seluklular ayn zamanda bu yerlerin
imarnda da nemli katklarda bulunmulardr. 12. ve 13. yylar Sivas, Konya, Kayseri
gibi kentlerin altn yllar olmutur denilebilir. Bunda Seluklularn etkisinin
beraberinde ticaret arterlerinin bu blgeden gemesi de etkili olmutur. U blgelerle
yaplan ticaret bu ticaret yolu zerinde bulunan Konya, Kayseri, Sivas gibi kentlerin bu
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
23/102
14
sayede nfus ve servet birikimi saladn, ayn zamanda da i ve d ticaret asndan
nemli birer pazar yeri haline geldiklerini ortaya koymutur [21].
12. ve 13. yzyllar arasnda Seluklu dnemi kentleri iin de Bizans kentleri iin
yaplan snflandrmann bir benzeri yaplmtr. Seluklu kentleri kapal kent, ak kent
ve u kenti olmak zere kategoride incelenmektedir. Yerleim alannn byk bir
kesiminin surlarla evrelendii kapal-kentlerde bir ikale bulunmaktadr. Bu surlar
Seluklular tarafndan yaplm olabilecei gibi Bizans dneminden de kalm ve
Seluklular dneminde yenilenmi olabilir. Merkez bu tr kentlerde de, sadece ticari bir
ilev ta
maktad
r. Genellikle i kalenin yak
n evresinde ilenmi rnlerin sat
n
nyapld "sk" ad verilen esnaf arlar, cami, medrese, hamam gibi sosyo-kltrel
yaplar yer almtr. Sur ierisinde merkezde kalan bu ticaret alan sur kaplarna yakn
olarak konumlanmtr ve sur iinde bo alanlar kalsa bile arnn bir ksm sur dna
tamtr. Bunun sebebi dardan gelen tccarlarn ticaretini bu alanda yapmas ve bu
sayede sur iinin daha korunakl olarak kalmasn salamaktr. Ticaret ve zanaatlarla
ilgili faaliyetler kervan yoluna en kolay balanty salayan sur kapsnn hemen dnda
ve kaleyi kervan yoluna balayan yol zerinde pazar yeri ilevi gren bir meydan
evresinde younlamtr. Bu meydan evresinde ise Cuma camisi (Ulu Camii), eme,
ticaretin gelimesinin kant olarak ortaya kan arasta, hanlar ve hamamlar ina
edilmitir. Surlarn dnda kente yeni gelenlerin oturduu mahalleler olumutur.
lenmemi tek mal trnn satld yerler olan Atpazar, Odunpazar, Samanpazar
gibi byk alan gereksinimi gsteren yerler ile tabakhaneler ise ilevleri gerei sur
dnda asl kentin evresinde yer almlardr. Mezarlklar kapal kentlerde kent
dndadr. Mezarlklarn kent dnda oluu kentleme dzeyini gelimiliini ortaya
koymaktadr.
Konya, Kastamonu, Antalya, Alanya, Erzurum, Diyarbakr, Sinop ve Malatya kapal
kent modeline rnek verilebilecek kentlerdir [21,22,14].
Ak kentleri ise, surlarla evrili olmayan yerleme alanlar oluturmaktadr. Burada
tm ak kentlerin de koruma amal bir kaleye sahip olduunu belirtmek gerekir.
Ancak kentin kalenin dnda kalan ksm kale ierisindeki ksmla yaracak
dzeydedir. Kentsel ilevler asndan arlkl kesim sur ddr. Ticaret alannn byk
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
24/102
15
bir blm sur dna tam ya da tmyle sur dnda rgtlenmitir. arlar merkezi
bir nve oluturmayarak, kentin dnda bulunan gebe gruplarn ve kervanlarn
konaklama noktalarna doru uzanan izgisel yaylmalar gstermitir. Sur kaplarndanbalayan bu aks, zamanla ticari ilevlerle dolarak daha youn ve yaygn ar alanlarn
oluturmutur [22,14].
U kentleri ise, Trk ncesi dneme ait bir ana nve ile onun hemen yaknnda yer alan
bir ya da birka yeni Trk yerlemesinden olumaktadr. Erken dnem Anadolu'sunda
gebelerin, youn biimde kentlemi i blgeleri tercih etmeyip, zgr hareket
olana tanyan batya doru ylmalar ile oluan u kentleri, snr eridinin kendine
zg koullar ile biimlenmitir. U kentleri dier kentlerden ayran en nemli zellii,
siyasal-etnik oluumlardr. Bu kentler henz tek bir toplum halinde btnleememi iki
toplumu bir arada barndrmtr. Konya, Kayseri ve Sivas gibi u kentlerine yakn
kentlerde Trklerle gayrimslimler arasnda bir uyum ve btnleme grlrken, u
kentlerinde bu gruplar arasnda atmalar grlmektedir. Dolaysyla bu kentlerde iki
etnik grup ayr yerlerde yaamlardr. Bu paralanma kentsel mekan biimlendiren en
nemli unsur olmutur. Bir yanda Bizans kale kentinin oluturduu nve, dier yanda
ise ondan kopuk gelien yeni Trk yerleme alan bulunmaktadr. Ticaret merkezi surla
evrili eski yerleim alan iindedir. Yaylma imkan bulamad iin daha rgtl bir
niteliktedir. Yeni yerleme alanlar ise bir cami yada mescit evresinde gruplalmas
sonucu olumutur. Ankara, Ktahya, Eskiehir birer u kentidir[22,14].
Ak kent, kapal kent ve u kent modelleri Seluklu dnemi kentlerinin sosyal yap,
fiziksel etmenler gibi sebeplerle farkllaan ynlerini belirlemek iin kullanlmtr.
Ancak bu ok kat ve kesin bir ayrm deildir yle ki; Sivas, Konya gibi baz kentler
Bizanstan Seluklu egemenliine girdiklerinde hzla birer ak kent, 13.yy ierisinde
ise kapal kent haline gelmilerdir.13.yyn sonlarnda ise sur dna tama eilimleri ile
yeniden ak kente dnmlerdir.
Seluklular dneminin en nemli rgtlenmelerinden biri ahi tekilatlardr. Btn esnaf
ve zanaatkarlarn tek bir rgt iinde toplanmas amacyla kurulan "ahi" rgtleri
Anadolu'da etkinliklerini en fazla Konya, Ankara, Denizli, Kayseri ve Sivas yrelerinde
gstermilerdir. Ahiliin Anadolu'da geliip rgtlenmesi, Trklerin gebe
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
25/102
16
yaamndan yerleik dzene gei srecini hzlandrmas, 13.yzyln ikinci yarsna
kadar ounlukla Trk olmayan yerli halkn tekelinde bulunan retim ve ticaret
eylemlerine Trklerin de katlmasn salamas ynnden nemlidir. Trk esnaf vezanaatkarlar aralarnda saladklar dayanma ile kent ekonomisinde sz sahibi
olmulardr. Ekonomik, dinsel ve sosyal bir kurum olan ahi rgtlerinin, Anadolu
kentlerinin Trkleme-slamlama srecinde ok nemli bir yere sahiptir [21].
Seluklular Anadolu'da ehirleraras yollar zerinde kervansaray alar
oluturmulardr. ehir merkezindeki ticaret etkinlii ile birlikte, ticaret yaplarnn da
bu ala ilgisi vardr. ehir merkezinde, dkkanlarn yannda, ehir ii hanlar hem ehir
ii hem de ehirleraras
ticaret ile ilgili idi [23].
Seluklu devri ile Osmanllarn erken devrinde Anadolu'daki kentlerin bazlar surlu
ama byk ounluu kaleye sahipti. Kent merkezi iin kaleye yakn bir yer seilir ve
burada ar kurulurdu. Liman ehirlerinde ise merkez yerinin tayininde iskeleye
yaknlk byk lde etkili olmutur. Ancak yine de merkez kurulurken, yaknnda,
gvenlik iin, sur kale gibi bir yapnn olmasna dikkat edilirdi. Trk kent merkezleri
iin belirlenecek genellemeler arasnda, hareket ynnn arya ynelik oluu
nemlidir. ehir merkezinde hareket salay p, insan eken daha ok ardr. slam
toplumunda le ve ikindi vakitlerinin i saati iinde olmas nedeniyle, ar ve cami
iice denecek kadar birbirine yakndr. Bu nedenle Trk ve slam ehirlerinde cami
merkezdeki rper noktasn oluturur. Ancak, gnlk yaamda merkeze nfus ekme
asndan ar, daha stn bir e olarak karmza kar. Bunun kent merkezine
yansmas, ikili bir merkez yaps oluturmutur. Yeni merkez ilevleri, eski merkezden
balayarak, yeni d ticaret ilevlerini denetleyen, yabanclarn ve "milletlerin" konut
alanlarna uzanan yollar zerinde yer almtr. stanbul'un Galata ve Pera's gibi [23].
Anadolu Seluklu Devletinin yklmasnn ardndan 14.yyda Anadoluda siyasal,
ekonomik ilikiler, yol sistemleri nemli deiimlere uramlardr. Seluklularn
ardndan Anadolu'da Beyliklerin etkili olduu bir dnem balamtr. 14. yyda blgede
yaanan kuraklk, Moollarn saldrlaryla savala sarslan halk ve Seluklunun nemli
kentlerinin alverite bulunduu Suriye, Msr gibi blgelerin de skntl bir srece
girmi olmalar Seluklu dneminde ticaretin arlk merkezini oluturan Konya, Sivas
gibi kentleri olumsuz ynde etkilemitir. Mevcut durumdan bu kentler olumsuz
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
26/102
17
etkilenirken u kentleri Bizans ile ticarete devam etmitir. Bylece Bizansla komu
olan Osman Beyliinin gc her geen gn artmtr [21]. Ancak genel olarak
Beylikler Dnemi iin belirgin bir kent niteliinden bahsetmek mmkn deildir. Budnemde etnik ayrlk daha belirginletii iin yerleme alanlar paralanmtr. 14.yy
iinde Trkleen bir Beylik kentinde ticaret alan Seluklu dneminde grld gibi
uzmanlam sokaklara ayrlarak rgtlenememitir. Aynekilde arnn da belirli bir
kesimde younlat grlmemektedir [22]. Kapal Seluklu kenti, bu dnemde sur
dna taarak evreye yaylmtr. Kentlerde cami, medrese, mescit ve trbe yaplarnn
yannda, ehir ii konaklama ve ticaret fonksiyonu olan hanlar ortaya kmtr. Bu
yap
lar merkezi planl
ve avluludur. Cami, medrese, han, kervansaray gibi yap
lar kapal
avlular etrafnda planlanmtr. Bu dnemde gelien avlulu yaam biimi, Osmanl
anlaynn temelini oluturmutur [14].
Bizans ve Seluklu dneminde korunma endiesinden dolay kentler surlar iinde
gelimitir. Osmanl dneminde (15. yy) tm Anadolu kentleri ynetimin gl bir
yapya sahip olmas nedeniyle sur dna taarak gelime gstermi ve bu yap kentlerin
fiziksel biimlenmesinde etkili olmutur.bu dnemlerde kale dnda yaplan ok
saydaki cami ve mescit de bu oluumun gstergesi niteliindedir. 13. ve 14. yy'da
surlarla evrili kentlerde, ticaret ve zanaat faaliyetleri, surlarn kervan yoluyla en iyi
balantsnn saland kent kapsnn hemen dnda ya da kaleyi kervan yoluna
balayan yol zerinde ve bir meydan evresinde younlamtr. Kalenin dnda ise
pazarlar vb. yerleik olmayan ticari faaliyetler bulunmaktadr. Kent dndaki bu
kesimde yolcularn konaklamas iin kervansaraylar ve kentten kopuk olan ve tarmla
uraanlarn yaad yerler ile tekke ve zaviyeler yer almtr [23]. Daha sonralar ticari
faaliyetler, kent iinde camiye yakn yerlerde bulunan byk ticari merkez evresinde
konumlanmtr. nceleri kentin kale kaplar nnde kurulan pazarlarn, daha sonralar
da tm ticari faaliyetlerin merkezlerde yer almas tm Trk kentlerinde grlen bir
gelimedir [20]. Bu dnemde bir yandan Osmanl kentlerindeki nfus art dier
yandan dnya ticaretinde gezgin tccarlarn nemini kaybedip yerleik tccarlarn
ortaya k kentin mekansal yapsnda da bir dnm yaanmasna neden
olmutur[14].
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
27/102
18
15. yyda Osmanl kentlerinde iki ticari eylem sz konusudur. Bunlardan ilki, zanaat
rnlerinin alveriinin yapld, depolama iin kullanlan ve iinde yaplan ie gre
adlandrlan hanlar ve kent yaantsnn yeni oda olan bedestenlerdir. Dieri ise,yiyecek maddelerinin satld pazar yerleridir. Baz durumlarda bu iki ticaret alan bir
arada bulunabilecei gibi ounlukla ayrdr. Kent ile ky ve gebeler arasndaki
ilikilerin somutlat alanlar olan geici pazar yerleri, byk kentlerde faaliyetin
trne gre tahl pazar, hayvan pazar gibi farkllk gstermitir. retime ynelik
ilevlerin youn olduu arlar farkl zanaatlara gre blmlere ayrlm, ar iindeki
sokaklar bakrclk, dokumaclk vb. gibi zel kollara tahsis edilmitir. arlarn byle
dzenli bir yap
ya sahip olmas
, esnaf loncalar
n
n kk ok eskiye dayananrgtlemesinin bir ifadesi olarak grlmektedir [14,20].
16.yyda hem krsal alanda hem de kentlerde nfus %40-%50 orannda art
gstermitir.16. yy balarnda Osmanl Anadolusunda az olan kentlerin says 16.yyn
ileriki dnemlerinde artmtr. 17.yyda ise Anadolu kentleri en geni snrlarna ulam
ve 19.yy sonlarna kadar bu snr ierisinde kalmtr. Bu dnemde kentsel dalmda
yaanan deimenin beraberinde kent formunda da deiiklikler grlmektedir.
kalenin kart olan ve yeni bir prestij alan olan bedestenin ortaya k kent formunda
da deiiklie neden olmutur. Cuma camisi ve bedestenin evresinde gelien ticaret
merkezini belirli retim dallarnda ve ticaret ile hizmet faaliyetlerinde uzmanlaan
sokaklar oluturmutur. Cami ve dkkan birliktelii arnn ticari kimliinin yannda
sosyo-kltrel adan da bir yaama mekan olmasnda en nemli etken olmutur [23].
Bu dnemde kentlerde nemli lde yaplama olmutur. Bu yaplama devlet
tarafndan yaptrlan yaplar, vakflar eliyle yaptrlan yaplar ve halkn kendi ihtiyalar
dorultusunda yapt yaplar olarak snfta incelenebilir. Tarihi sre ierisinde
nemli grlen bir nokta, bu dnemde kentin bymesini bir plana gre dzenlemek
amal olmasa da, tek tek yaplarn belli bir kurala uymasn salamaya ynelik
denetimlerin yaplyor olmasdr. Osmanl merkezi ynetimi konar-ger halk yerleik
hale getirmek iin bu dnemde sistemli bir yerletirme politikas uygulamtr. Ayrca
gemiten gelen yaplarn tahrip edilme yoluna gidilmeyerek kullanlmas, kent
dokusunda bir kltrel srekliliin gereklemesini salamtr.
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
28/102
19
19.yy Osmanl imparatorluunda hem nfusun hem de kentlemenin artt bir dnem
olmutur.kaybedilen topraklar ve nfus art hzndaki oalma nfus artnn
sebepleridir. lkenin darya almas ve ulam teknolojilerindeki gelimeler dahayksek oranda kentlemeye olanak salamtr. Kentleme orannn artmas, kentlerin
alansal bymesi yannda bu dnemde mekansal dalmda da deimeler olmu ve
yerleme sisteminde meydana gelen dnm kentin formunu da etkilemitir. 19.
yzylda iine girilen yeni kapitalist i ilikilerinin, 16. yzylda oluan bedestenlerde
gerekletirilememesi sonucunda eski merkezin dnda, yeni i ilikilerinin gerektirdii
yeni bir merkez olumu ve bylece Osmanl kentinin merkezi iki odakl bir yap
kazanm
t
r[23]. Bu dnemde ynetici merkez kentin yeni bir esi olarak ortayakmaktadr. Ynetici merkezin de odak noktas hkmet konadr. Yeni yap
trlerinin ortaya kmas, kan yangnlar sonucu eski dokunun byk lde tahrip
olmas, ulam sistemindeki deiiklikler yol sisteminin ve dolaysyla kent planlarnn
yeniden yorumlanmasn ve ekillendirilmesini gerekli klmtr. 19. yyn ikinci
yarsndan sonra planlama ve imar almalar balamtr. 19. yyn son dnemlerinde
Anadolu kenti modernleme srecine girmitir[21,23]. 19.yyda Osmanlda ulam
alannda grlen en nemli yenilikler buharl gemi ve demiryolu tamacldr. D
lkelerle ticaret ve haberleme alannda kullanlan bu ulam sistemleri beraberinde
merkezde yeni istasyon binalar, yeni postane binalar, rhtmlar yaplmasn salamtr.
Bu ilevler kentte ilk kez 19.yyda yer almtr[24].
Osmanl imparatorluunun zayflamas ve ardndan gelen Kurtulu Sava sonrasnda
Cumhuriyet kurulmutur. Yaplan nfus deiimleri ile lkedeki etnik ve dini
kompozisyon byk lde homojenlemitir. Etnik kimliin ayrmas ve sava
sonrasndaki oluum dnemdeki en nemli akm ulusalclk olarak ortaya
karmtr[24].
II. Dnya savana kadar ana izgileri deimeden uygulanan da dnk politika
sonucunda bir liman kenti olan stanbul terk edilerek bakent lkenin ortasna,
Ankaraya tanmtr. Aa dallar biiminde hizmet ettii blgeyi lkenin i
pazarndan ok darya balayan demiryolu hatlar deitirilerek, lkenin i pazarn
btnletiren a biimindeki demiryolu emasna geilmitir. Devlet eliyle giriilen
sanayilemede sanayi kurulular yeni demiryollar stndeki kk Anadolu kentlerine
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
29/102
20
yaylmtr[24]. Bu sayede kalknmann geri planda kalm Anadolu kentlerine
yaylmas salanmaya allmtr. Anadolu kentlerinde kent merkezinin oluumunda
da etkili olan demiryollar ve istasyonlar kentlerin merkezden yaylm ynnbelirlemitir.
Cumhuriyet dneminde de pek ok kentte geleneksel merkez ve yeni merkez olmak
zere ikili merkez yaps grlmektedir. Yeni merkez ynetim merkezi kimliindedir.
Yeni merkez hkmet kona, belediye binas, adliye binas gibi eler iermektedir.
Yeni merkez ayn zamanda yeni tr hizmetler, bankalar, oteller, dkkanlar iinde bir
ekim merkezi niteliindedir. Geleneksel merkez ise, yeni gelien ynetim ilevleri ve
bunlara ynelik hizmetler ile geleneksel trde faaliyetlerin youn olduu tarihsel
merkezdir. Geleneksel kent merkezleri hanlar ve arlar blgesinde yerlemi, zanaat
tr retime dayal iyerlerinin, toptan ve perakende ticaretin yer ald alanlardr.
Kentin tarihi dokusu iindeki konut alanlarndan ksmen farkllamtr, fakat yine de
onlarn organik uzantsdr [19]. Cumhuriyetin ilk dnemlerinde ortaya kan farkl bir
oluum da halkevleridir.halkevleri yeni kltrn yaylmasn salamada etkin rol
oynamtr. 1930lu yllarda belediye ve yap yollarla ilgili kanun karlarak kentlerde
yaygn birekilde imar plan yaplmaya balanmtr[23].
1950'li yllarda sanayilemenin hzlanmas ve krsal alanlardan kentlere gn
balamasyla kent nfusunun ar art gstermesi kentlerin mekansal bymesine
neden olmutur. Bu dnemde ticari faaliyetlerin eitlenmesi ve oalmas , ulam
imkanlarnn gelimesi ile birlikte kent merkezinin ulalabilirliinin kolaylamas,
tarihi merkezlerde insan ve yap younluunu arttrmtr. 1960'l yllardan sonra
zellikle Be Y
ll
k KaIk
nma Plan
dnemlerinde, kk retim faaliyetleri, kentleringeleneksel merkezlerinde ve merkez evresinde younlamtr. zellikle metropoliten
kentlerde, tarihi kent merkezlerinde younlaan kk retim faaliyetleri evrelerindeki
eski dokuyu tahrip ederek ve yok sayarak gelimitir. 1970'li yllarn banda ise toplu
iyerlerinin ve sanayi sitelerinin kurulmas ile kk retim faaliyetlerinin tarihi kent
merkezinden uzaklamas merkezin retim ilevinin payn drm ancak denetim ve
ona bal olarak toptan ve perakende ticaretin payn arttrmtr. Tarihi kent
merkezlerin ynetimsel ve ticari merkez niteliini de tamalar merkezlerde genileme
eilimi oluturmutur ve kent merkezleri yatayda ve dikeyde byme gstermitir[14].
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
30/102
21
Sivas Kent Merkezi de, Seluklu, Osmanl ve Erken Cumhuriyet dnemlerinin izlerini
tayan bir yerlemedir. Cumhuriyet dneminde tm Anadolu kentlerinde olduu gibi
burada da sanayilemenin ve hzl kentlemenin neden olduu ilevsel ve mekansaldnm sreci yaanmtr. Tarihi kent merkezi fiziksel genileme ve niteliksel
deiim ve dnmn yaamaktadr.
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
31/102
3. BLM
KAMUSAL ALAN OLGUSU ERSNDE MEYDAN KAVRAMI
Kent merkezleri kentlerin srekli deien yenilenen dinamik paralardr. Kentlerin en
youn kullanlan blgeleri olan kent merkezlerinin daha tanml hale gelmesinde
meydan olgusunun ok nemli bir rol vardr. Avrupada meydanlar sosyal bir
oluumun gerei olarak ortaya km olmasna karn Anadoluda meydanlar dzenli
ve planl bir ekilde, modern batl kentler oluturma abasnn sonucu olarak devlet
eliyle yaplandrlmtr. Sivas kentinde tarihi niteliiyle n plana kan kent merkezi ve
meydan btnlemitir. Geirdii tarihsel srete kamusalln korumu olan kent
merkezi ve meydan bugn farkl bir kamusal anlam tamaktadr. Hkmet Meydann
tarihi kent merkezinden bamsz dnmek mmkn olmad gibi kent merkezi de
Hkmet Meydan ile birlikte ele alnmadan doru okumann yaplabilmesi olanakl
deildir. Bu nedenle kent merkezi kavramnn ardndan meydan ve mekan ile bu
kavramlarn bileenleri ele alnmtr.
3.1. Kent Merkezinin Bir Paras Olarak Meydan
Kentlerin oluumundaki en nemli elerden biri meydandr. Meydan ana cadde ve
yollarn kesitii yerlerde gelien ve kent merkezinde bulunan, kentli insanlarn pek ok
sosyal ihtiyacn karlayan ak mekandr.
Bir meydann canl olabilmesi iin devinim halinde olmas gerekir. Bu canlln
salanabilmesi iin de meydann grsel ekicilii olmaldr. Vitruvius meydann
tanmlamasn yaparken ne kullanan insanlarn ihtiyalarna cevap veremeyecek kadar
kk ne de insanlarn kendisini iinde kaybolmu hissedecei kadar byk olmaldr
demektedir. Rnesans dneminde Vitruviusun dncelerine paralel bir ekilde
meydanlarn lleri bytlmtr[25]. Alberti ise meydanlarn kullanlacaklar ilevegre farkllamas gerei zerinde durmutur[26]. Rnesans meydanlar hem grsel
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
32/102
23
zenginlii ve canll hem de ileyi yeteneini bnyelerinde barndrabilmi baarl
meydanlardr. Gnmzde kentler her ynden zengin meydanlardan yoksundurlar.
Ancak burada yaplmas gereken kendi koullarna gre yaplanm Rnesans ya daAntik Dnem meydanlarn taklit etmek deil, gnmzn beklentilerine cevap veren
zgn mekanlar, meydanlar oluturmaktr[27].
Meydanlar bulunduklar lkenin ve kentin zelliklerine gre ekillenmektedirler.
rnein talyada gsterili, zengin meydanlarn olumasnda Akdeniz ikliminin,
insanlarn dar kltrnn olmasnn, gezmeye elenceye dkn bir toplum olmasnn
etkisi byktr. Florence gibi kentlerde resmi geit trenleri ve benzeri halk etkinlikleri
meydanlarn ve sokaklarn tasarmndaki gelimede etkendir. ngiltere gibi iklim olarak
daha souk olan kuzey blgelerinde ise kapal atriumlar, arkatlar, caddeler ve resmi
yaplar nemlidir[27]. nemli olan meydanlarn bir yerlerdeki rneklere benzer olmas
deil kendi i dinamikleriyle oluan, meydan olgusunu yanstan zgn meydanlar
olmasdr.
Kentte bir ok ilevin yerine getirildii meydanlar varken sadece bazlarnn sembolik
anlam ve deeri vardr. St Mark Meydan, St Peter Meydan, Venice Meydan gibimeydanlar oluturduklar kentsel kompozisyonla, evreleyen binalarla sekin
rneklerdir. Gnmzde ise mimari ve kent planlamasnda son dnemlerde yaygnlaan
kendi ierisinde kapal site anlay, topluma ak kamusal alan anlayna zarar
vermektedir. Meydanlarn ve kentsel buluma alanlarnn amac farkl insanlarn bir
araya geldii, ounluun kulland ve kendini ait hissettii mekanlar oluturmaktr.
Yukarda belirtilen trde izole mekanlar yaratldnda ise gn ierisindeki kullanm
ihtiyac
tamamland
nda akam saatlerinde bu alanlar yasak ve kullan
lamayan blgehaline gelmektedir[27]. Bir mekana ya da meydana kar aidiyet duygusunun olumas,
toplumsal bellekte yer edinmesi o mekann yere dnmesini ve srekliliini
salamaktadr.
Kentlerdeki elerin en nemli zellii onlara yklenen sembolik anlamlardr.Mekana
yklenen sembolik anlam doal bir sre sonucu insanlarn ykledii anlam olabilecei
gibi bizzat tasarlanm da olabilir.
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
33/102
24
Merkezin ierii, kent tasarmndaki en nemli amatr ve bu nem anlalmadan
kente yaplan mdahaleler kente zarar verebilir.Pek ok kentte de merkez bir meydan n
tanmlad blge ve evresidir. Mekan her insan iin sadece o insana zg anlamlarbarndrr.
Merkez ve meydan kavramlar yorumlanrken Lynch ve Alexandern gelitirdii
kuramlar dikkat ekmektedir. Lynch The Image of the City adl eserinde kentin doru
olarak anlalabilmesi ve tannabilmesi iin dm noktalarnn nemli olduunu
belirtmektedir; dm noktalar bir gzlemcinin iine girdii kentteki stratejik
noktalardr; veya baka bir deyile dmler kentlerimizdeki kavramsal balant
noktalardr. [28] Alexander da benzer bir ifade kullanr: Her btn kendi iinde bir
merkeze sahip olmaldr ve merkez etrafnda sistemi oluturmaldr. Merkezlerin tpk
insan vcudunun sahip olduu simetri gibi simetrik dzenlemeye eilimleri vardr.
Alexandera gre merkezin formu kendi kendine, sadece doal etkilerle oluma
eilimindedir. Lynch de benzer grler ne srer ancak dncelerinin Alexandern
grnden ayrlan yn Lynche gre dm noktalarnn geliimi doal oluumlar
kadar duvarlarn kalitesiyle, yerle, detayla, klandrmayla, topografyayla
desteklenmektedir.
Herhangi bir kompozisyonda belli noktalarn n planda dierlerinin daha geri planda
olmas gereklidir. Unwinin dedii gibi "kent planlamasnn en iyi yolu belirli
noktalarn olmasdr". Sadece bu yolla kent tasarmnn deiik blmleri arasnda
balant ve orant kurulabilir. Geliigzel datlm olan binalarn kent grnmnde
btnletirici bir etkisi olmaz. Bu yaplarn belirli bir merkez etrafnda evrelenmesiyle
kent btncl bir grnme sahip olur ve tan
ml
meydanlar ortaya
kar. Zaten herkentte belli bir yada birka tane bu zelliklere sahip meydan bulunur[30].
Meydan kentin en dikkat ekici , ihtiaml yeridir. Dier yerlerden farkl olarak kentin
anlamn iinde tar. Meydan sosyal hayatn merkezidir ve byk apl etkinliklerin
yapld yerdir.
Ev iin avlu ne anlam ifade ediyorsa kent iin de meydan odur. St Peters Meydan
Roma kenti iin ok nemli bir merkezdir. Buras kentsel yapnn dm olmann
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
34/102
25
tesinde sembolik bir anlam tamaktadr. St Peters Meydan formuyla hem mekansal
olarak dominant bir etki yaratm hem de sembolik anlamn glendirmitir.
Kentlerde bir dier nemli nokta ise bir eit kap grevi gren meydanlarn darya
almalarn salayan yollardr. Yabanc bir kente girildiinde ilk izlenim nemlidir. lk
izlenimin olumasnda meydanlarn ok byk etkisi vardr.
Meydanlarn snflandrlmas farkl kent bilimciler, mimarlar tarafndan pek ok farkl
ekillerde yaplmtr. Ancak bunlardan en nemlileri Paul Zucker ve Camillo Sitte
tarafndan yaplanlardr. Zucker meydanlarn tanmlamasn mimari elemanlar
tarafndan snrlar belirlenmi, toplumsal ilevi olan ve belli birehir dokusuna entegre
olmu kent paras olarak yapmtr ve meydanlar be ana balk altnda
snflandrmtr. Bunlar mekann kendiliinden olutuu kapal meydanlar, odak
noktasnn belirgin bir bina olduu baskn meydanlar, mekann bir merkez etrafnda
konumland merkezi meydanlar, farkl yaplarn bir araya gelerek oluturduu
gruplanm meydanlar ve mekann snrlarnn kesin hatlarla belli olmad amorf
meydanlardr. Sitte ise bir mekann meydan nitelii tayabilmesi iin zaten kapal
olmas gerektiini ve bunun ayrca snflandrmaya gerek olmayan meydann oluumartlarndan biri olduunu belirtmitir[39].
Sivas Hkmet Meydan Zuckerin gruplanm meydan snflamasna girebilir.
nk Hkmet Meydannda tek bir yapdan deil meydan tanmlayan pek ok
yapdan sz etmek mmkndr[32].
Zucker ile Sitte mimariye kapal meydan kavramn getirmitir. Kapal meydann asl
zellii kelerin ilevsel kullanmdr. Bunun derecesi meydann kalitesini ve onu
evreleyen binalarn durumunu etkiler[27]. nsan zerinde iyi ve rahatlatc bir etki
brakacak meydann mutlaka kapal, btncl bir mekan olma zelliini tamas
gerekir; burada atnn eksiklii gkyznn renkleriyle giderilir. Baarl bir meydann
olumasnda en nemli faktrlerin banda meydann profili gelmektedir. Kukusuz
meydann oluumunu ve profilini etkileyen birok bileenden sz edilebilir.
Meydanlarn plandaki lleri ile onu evreleyen yap yksekliklerinin oran bu
bileenlerin balcasdr. Baka trden sanat eserlerinde olduu gibi bu oran iin dekesin bir forml sunmak olanakszdr[33]. Zucker alglanabilir gkyz yksekliinin
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
35/102
26
en yksek binann 3-4 kat kadar olmas gerektiini iddia eder. Essex ehir komisyonu
una karar vermitir; Binann ykseklii ile mekanlar birbiriyle uyumlu olmaldr.
Hegemann, Preets ve Spreirgen u sonuca varr; Bir binann detaylar en iyi binann engeni boyutuna eit mesafeden gzlemlenebilir. Kapal mekanlara sahip binalar devaml
bir yzey oluturur ve izleyiciye mimari bir yap hissi verirler. Mkemmel bir meydan
kavram ve bu kavram karlayan bir tasarm forml sunmak mmkn deildir[80].
Ancak nitelikli meydanlar da oktur ve bu meydanlardaki ortak zellikler; meydan
oluturan elemanlar arasndaki oranlar, meydann zgnl ve kentte yaayan insanlar
toplayc etkiye sahip olmasdr.
ekil 3.1. Avrupadaki Meydan rnekleri[33].
Kentsel mekanlarn hafzadaki yeri ve dierlerinden ayrt edilebilirliine ilikin temel
zellik, mekann kimlii ve barndrd canllktr. Belleklerde, tek bir soka ile
zdeleen, ya da bir meydann z kendisinden nemli olan kentler vardr. Kentsel
yaamn sahnelendii bu mekanlar eitli fiziksel ve sosyal zellikler
barndrmaktadr[34].
Meydanlarn tarihsel sre ierisindeki geliimi toplumlarn kltrel ve sosyal
yaamlaryla paralellik gstermektedir. Bat tarihine bakldnda antik Yunan andan
gnmze kadar meydanlarn varl sregelmitir. Antik Yunan kentlerinde agora
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
36/102
27
ilevsel amaca ynelikken, Ortaa Roma dneminde forumlarda heykeller de
sergilenmeye balanm, Rnesans Dneminde ise dzen ve dengenin n planda olduu
meydanlar kat simetriye sahip, kentin baskn eleridir ve yaya nceliklidirler.Gnmzde ise modern dnemin artan ara younluuna cevap vermeye alan ve ring
noktas konumunda olan algda glk ekilen meydanlar ortaya kmtr.
Bat uygarlnda meydanlarn geliimi sreklilik arz eden bir sre yaamken, slam
toplumlarnda meydan nceden varolmayan ancak Avrupaya almla birlikte kentlerin
ierisine doal yoldan deil de genelde devlet eliyle sokulan bir yapya sahiptir. Bu da
geleneksel dokunun gridal dokuyla ve bu dokuya gre oluturulmu meydanlarla uyumsorununu beraberinde getirmitir.slam dinine sahip topluluklarn sonradan ele geirdii
Antik Yunan ve Roma ann izlerini tayan bir takm kentlerde meydanlarn oluumu
Cumhuriyet dnemine kadar kesintiye uramtr. Ancak cami avlular meydan grevini
ksmen stlenmitir.
Gnmze gelindiinde ise meydanlar artk daha hzl alglanmak zorunda olan
mekanlardr. Ancak bu, meydanlarn kent ierisindeki kullanm ve anlam bakmndan
nemini azaltmam tersine kentlere katt anlamsal deer ve farkl ilevlerin kesime
noktas olmas ynyle kentlerin merkezi olmay srdrmtr. Tarihi nitelii bulunan
ve olutuu dnemde bu youn trafie gre tasarlanmayan meydanlar ise gnmzdeki
deiimin olumsuz etkilerini yaamaktadr.
3.2. Mekn Kavram
Mekan kavram pek ok kavramn alt yapsn oluturmaktadr. Meydan da bunlardan
birisidir. Meydann doru oluturulabilmesi iin nitelikli mekanlardan olumu olmas
gereklidir. Bu balamda mekan, kentsel mekan, kamusal alan ve kentsel kamusal mekan
kavramlar incelenecektir.
3.2.1. Mekan Tanm ve zellikleri
Mimarlk szlnde mekn, insan evreden belli bir lde ayran ve iinde
eylemlerini srdrmesine elverili olan boluk olarak tanmlanmtr [35]. Oxford
szlnn mekn tanmnda, ierisinde nesnelerin var olduu ve srekli hareket
edebildii alan; bu srekli alann belli bir ama iin snrlandrlm veya koparlm bir
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
37/102
28
paras; noktalar veya nesneler arasndaki uzaklk olarak gemektedir. Mekn; insan
evreden belli bir lde ayran ve iindeki eylemlerini srdrmesine elverili olan
boluk. Mimari bir mekn yaratmak, geni anlamdaki doadan veya peyzaj meknndaninsann kavrayabilecei bir blm snrlamaktr [36]. Zevi ye gre i mekn, kentsel
mekn, ekonomik, toplumsal, entelektel, teknik, ilevsel, meknsal dekoratif deerleri
ile coku ve hayranlk yaratan yap, mimarlk yaptdr. Bacona gre meknn
olumas iin kesin snrlamalarn gereklilii yannda, yalnzca belli noktalarla verilecek
bir snrlama hissi, insan alglamas iin yeterli olacaktr. J. Joedicke Alglanabilecek
snrlayc elerin yokluu sz konusu olduunda mekann yerini boluk, buna karn
s
n
rlay
c
elerin aral
klar
alg
lanamayacaklar
kadar kkse mekan
n yerini cisimalr; dolaysyla boluk ve cisim mekann alt ve st snrlayclar olarak dnlebilir
demektedir.
Mekn kavramnn tanm, tarih boyunca eitli felsefeciler, bilim adamlar ve dier
disiplinler tarafndan yaplmsa da, kesin bir tanmlama yaplamamtr. Mekn
kavramnn tanmn ilk olarak Aristotle tarafndan yaplmtr. Ona gre mekn; tm
yn ve zellikleri ieren yerlerden oluan dinamik bir alandr.
Mekn genel bir yaklamla insann, insan ilikilerinin ve bu ilikilerin getirdii
donatlarn iinde yer ald; snrlar, kapsad rgtlenmenin yap ve karakterine gre
belirlenen bir hacim olarak tanmlanabilir. Mekn; evre, yer, egemenlik alan gibi
kavramlardan farkldr. evre, insan olmadan da varolan fiziksel ve insani glerden
ve byk boyutlu insani eserlerden oluur. klim, topografya, yerlemeler, ulam
sistemleri ve hatta kltr ve sanat gibi tm st oluumlar, evre tanm ierisinde yer
alabilir. Yer kii veya gruplar
n kendisine mal ettii s
n
rland
r
lm
meknparacklardr. Sivas tarihi kent merkezi ve Hkmet Meydan artk mekann tesinde
zellemi ve toplumun kendini ait hissettii bir yerdir. Egemenlik alan ise kii ve
gruplarn denetimleri altnda tutmak istedikleri, eriilebilirlii kendi tasarruflarnda olan
yerlerdir. Egemenlik alan, askeri ve zoolojik yan anlamlar da olan bir kalptr.
Konum meknn bir alt kmesidir. nsann en kk davran ise onu saran meknsal
paralarn ayrlmaz organik btnln anlatr [37].
Lynch baarl bir mekan yi bir mekan kiiye ve onun kltrne uygun olan, kendi
iinde yaad toplumun gemiinin, hayat iindeki yeri ve tm bunlar kapsayan
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
38/102
29
zaman mekan evreninin farknda olmasn salayan mekandr. diye
tanmlamaktadr[38].
nsan ilk zamanlardan beri mekn yalnzca alglamak, iinde yaay p onun tanmn
dnmekle kalmayp, kendi yaants iin yaratmtr ayn zamanda. Bu da; karmza
mimari mekn kavramn karr. nsan mekn kendi ihtiyalar, konforu
dorultusunda ekillendirip ayn zamanda onunla etkileim kurduu iin, mimari
mekn, varolusal meknn somutlam ekli olarak da tanmlanabilir [36]. Zevi ise
meknla boluu e anlaml kullanlr. Ona gre meknn, yani boluun, mimarinin
ncl olmas son derece doaldr [39]. Kubana gre mimari, iinde yaanan, insan
doal evreden ayran bir zel boluun ortaya kmas ile balar. Mekn diye
adlandrdmz bu zel boluk, mimariyi dier yap eylemlerinden ayrmaktadr.
Rasmussen, Mekn kelimesini iki boyuttaki zemin kavramnn boyuttaki karl
olarak, boluk kelimesini de mimari anlamda biimlendirilmi mekn anlamnda
kullanmtr [40]. Sonu olarak; belli bir amala insan eylemlerine dnk olarak
dzenlenmi olan evreye mekn denir. Mekn, kullanm amalar ve teknolojik verilere
gre farkl biim ve boyutlarda tutulabilir. Mimari mekn, iinde yaayan kullanclarn
fizyolojik, psikolojik ve toplumsal gereksinimlerini karlayan bir uzay parasdr [41].
...biz yaplarmz biimlendiririz ve daha sonra onlar bizi biimlendirir...
Winston Churcill
Mekn meknszlktan ayran en nemli zellik meknn llebilir, alglanabilir,
snrlarla evrili, kapal statik ve kesin oluudur [42].
J.Piaget kitabnda, mekn algsnn salt fiziksel duvarlarla deil, ayn zamanda
evreden gelen sosyal ve kltrel deerlerle, insann kendi alglamasnn etkileiminden
olutuunu vurgulamaktadr [43]. C.Norberg-Schulz bu olguyu varolusal (existential)
mekn olarak adlandrr [41]. Varolusal mekan herhangi bir plan paralelinde deil,
koullarla ilintili olarak olumu ve alglanmtr.
Daha ak bir tanmda Relph yer ve yersizlii konu alan almasnda varolusal
mekn; insann her an iinde yaad, etkinliklerini yapt, evresiyle iletiim
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
39/102
30
salad ve bu iletiimin etkisiyle de her an yenilenen, biimlenen yaayan mekn
olarak yorumlamaktadr[44].
Mekn kavram sosyal etkileri ve mahremiyet olgular dikkate alnarak incelendiinde;
meknlarn genelde, zel, yar zel ve kamusal olarak gruba ayrld
grlmektedir.Kamusal mekanlar sosyal iletiimin fazla olduu mlkiyeti bir kiiye ait
olmayan kamunun kullanabilecei mekanlardr. Bu meknlar sosyal bir boyut tad
iin bu ekilde dzenlenmektedir. ou kez bir mekn yaratma endiesinin altnda
insanlarn sosyal iletiimlerinin artaca, komuluklarn arkadalklarn oalp dzenli
olaca; yani genelde uygun sosyal bir dzenin gelecei varsaym yatmaktadr. Binalar
bir avlu, otopark, meydan vb. ak bir alan etrafnda gruplatrmann, gizli kalan sosyal
hedefin gereklemesine ne kadar katk yapt aratrma konusudur.
Mekn deiik kriterlere gre farklekillerde de snflandrlabilir. Mekn bulunduu
konum itibaryla, i ve d mekn; niteliine gre doal ve yapay mekn olarak
snflandrlabilir. Moholy- Nagy, mekn duygusal anlamda, nesnel (objektif) ve znel
(sbjektif) olarak ikiye ayrmaktadr. nesnel mekn, geometrik anlamda boyutuyla
llebilir bir gerekliktir. znel mekn ise ayn anda llemeyen, boyutlar ilevarsaylabilir, duygularla kavranabilir bir boyuttur [37]. Moholy- Nagynin yapm
olduu nesnel mekn-znel mekn ayrmn Roth, fiziksel mekn ve algsal mekn
olarak adlandrmaktadr [45].
Grn Piagetden (1948) aktard ekli ile sensori-motor mekn ve temsili mekn,
nesnel ve znel mekn ile benzerlik gstermektedir [37]. Sensori-motor mekn be
duyu ile kavranan mekn temsili mekn ise bili zerine den mekn temsil
etmektedir. Lynchin imge haritalarnda ortaya koyduu varsaymlar, Piagetnin temsili,
meknlar tanmlamasndan yola karak hazrlanmtr [28].
Fiziksel dzeninin derecelenmesine gre mekn;esnek, yar esnek, kat olarak
nitelendirilebilir. Bu nitelendirme mekn bileenlerinin dik al ve sert kelerle bir
araya geldii fiziksel dzenlerle ya da yumuak, erisel, doal oluumlarla ve elerle
olutuu fiziksel dzenin derecelenmesiyle ilgilidir [37].
Mekan kavramnn mimari mekan dzeyinde ele alnmasyla kent mekan dzeyinde ele
alnmas, znde ayn olan tanmlamalara bir takm farkllklar getirmitir. Kentsel
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
40/102
31
mekan kavram Sivas Hkmet Meydan rnei paralelinde daha ayrntl olarak ele
alnacaktr.
3.2.2. Kentsel Mekn
Kentsel meknlar, her kentin kendine zg karakterini zenginletiren ve aa vuran
oluturan veya tanmlayan gsterge alanlardr. Bu oluumda farkl kltrel ya da yerel
kodlar ve zaman iinde toplumsal yaamn srd izler etkin olmutur. Kentsel mekn,
fiziksel ve kltrel oluumlarla ve bunlar belirleyen deerlerin karlkl etkileimi
dikkate alnarak tanmlanmaktadr. stanbul Habitat Etkinlikleri kapsamnda dzenlenen
nsan Dayanma Formunda da kentler ile ilgili ortak sonuca varlmtr. Kentler
yalnzca kalabalk insan topluluklarn bir araya getiren fiziksel ortamlar deil, ortak
deerlerin, ortak hedeflerin paylald toplumsal meknlar olarak belirlenmitir. Bu
balamda kent mekn bnyesinde barndrm olduu toplumsal eylemlerle birlikte ok
boyutlu bir yer olarak tanmlanabilir [38].
Mekn sadece bir yer olmadna gre, aktivitelerin ve olaylarn mekn oluturduu
bilinmektedir. Bu balamda, kentsel meknn var olma nedeni, kentsel bir aktivite
ve/veya eylemdir. Baka bir deyile bu kavramn tanmlanmasnda farkl grler,
ltler olmasna karn aktivite ortak olan paydadr. Kentsel mekn ise aktivite,
anlam ve fiziksel zelliklerin arakesitinde konumlanmaktadr. Bir baka deyile
aktivitenin mekn tanmladn ve aktivitelerin bileimi ile anlamnda ne kt
grlmektedir [38].
Kentsel meknn formunu belirlemede, Puntere gre, fonksiyonlar-aktiviteler, kltrel
birlik, anlam, imaj, kalite, kullanm deerleri, toplumsal ve kltrel yarglar, kamunun
belirleyici zellii, vb. etkindir. Ancak katlm bu etkenleri balayc, ncelikli bir
olgudur. Dolaysyla kullancnn mekna ykledii anlam ve alglama biimi, kentsel
meknn tanmlanmasnda ya da retilmesinde nemli bir dier lttr. Bu noktada
katlm sade kullanc olarak deil, zellikle ortak kullanm alanlarnn
dzenlenmesinde/var edilmesinde genellikle etkin bir taraf olarak rol alan kamunun
katlm olarak deerlendirmek, bir planlama ilkesi olarak kabul edilebilir.
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
41/102
32
Kentsel mekn, mlkiyet durumuna gre zel meknlar ve kamusal meknlar
olarak ikiye ayrlabilir. Mlkiyeti ahsa ait olanlar zel, kamuya ait olanlar kamusal
mekn olarak adlandrlmaktadr. Ayrca bu meknlar, kendi ilerinde yaplanmmeknlar ve yaplanmam meknlar olarak gruplandrlabilir. Yaplanmam olan
alanlar, kentsel d meknlar; yani yol, sokak, cadde, meydan, park, bahe, arsa, arazi,
vb. tarif eder. Yaplanm d meknlar ise kamu binalar, ticari faaliyet srdren
kurumlar, sanayi, salk, eitim, elence, dinlenme, vb. donatlardan oluur. Bunlara bir
dier deyile kentsel yaplar da diyebiliriz. Kentteki bu d meknlar Ashihara,
atsz mimari olarak adlandrmtr [46].
Robert Kriere gre kentsel mekn, z anlam ile kentin binalarla tanmlanan, ancak
binalarn dnda kalan blmleridir. Bu alanlar topluma ait ortak meknlardr. Bu,
meknn, estetik ve geometrik kalitesi gz ard edilerek yaplan bir tanmlamadr[47].
Bu dnceye paralel olarak Salingaros, modernist planclarn tamacla ncelik
vererek, yayay ikincil bir konuma ittiinden bahsetmi ve bu anlayn kentsel meknda
tanmsz birok mekn rettiinden sz etmitir. Bu da kentsel meknn yer olma
niteliini kaybetme orannn yksek olduu bir durumdur. Salingaros ayrca kentselmeknlarn bireyler ve toplum tarafndan daha iyi kabullenmelerinin birart olarak; bu
meknlarn, fiziksel olarak dbkey yzeylerden olumas ve bu yzeylerin, bilgilenme
alan (information field) grevi tamalar gerekliliinden bahsetmitir. Salingarosun
zerinde durduu bir baka konu ise, kentsel mekn besleyen en nemli kaynak olan
yollar ve bu yollarn kamusal meknla kurduu ilikilerdir. nk yollarn (yaya
ve/veya ara) kurduu bu ilikinin derecesi, kentsel meknn ibirliini tayin eder[48].
Avrupa ve Amerikada endstri ncesi dnemi kentsel mekanlarn tanmlamada
bavurulan geleneksel sfat batya paralel sre geirmemi olan lkemizde genellikle
cumhuriyet ncesi dnemleri ifade etmektedir. Sevgi Aktreye gre bin yl akn
bir yerleme geleneine sahip Anadoluda, bugn iinde yaadmz kentlerin
mekansal yaplarnn temel ilkelerini belirleyen dnem Osmanl Dnemidir. Osmanl
mparatorluu kuruluunun tamamland ve en parlak dneminin yaand 15.yy.dan,
kmeye yz tuttuu 19.yy.n ortalarna kadar ok uzun bir dnem toplumun
farkllam yapsna karn kentlerin duraan yaps niteliini devam ettirmitir.19.yy.la
beraber Avrupadaki deiimden etkilenen Trkiyede de geleneksel kentsel mekanda
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
42/102
33
deiim sreci yava da olsa balamtr. Ancak asl kkl deiim 1950li yllardan
sonra gereklemitir.[36]
Geleneksel kentsel mekanlarda meydan ya da sokak hatlar nceden belirlenip onun
arkasndan mekanda doluluk yaratan eler konumlandrlmamtr. Yaplarn ve doal
oluumlarn gemiten gnmze oluturduklar btnlk ve bunlarn arasnda kalan bu
yaplarla tanmlanan ak alan kentsel d mekanlar oluturmaktadr. Burada nemli
olan bir baka nokta da bu mekanlar oluturan yaplarn bu d mekann dier
unsurlaryla beraber, tek tek sahip olduklar anlamn tesinde bir anlam tamalardr.
3.2.3. Kamusal Alan
Trk Dil Kurumunun Trke szlne gre; kamu (public), bir lkedeki halkn
btn, halk, amme ve dier bir anlam olarak da; hep btn demektir. Yani halk,
toplum veya herkes anlamnda kullanlmaktadr. Kamusal terimi ise halka, topluma ait
olan demektir. Kamu ifadesi halka ait olan anlamnda da kullanlmaya balanmtr.
Kamuoyu, kamu menfaati, kamu zgrlkleri gibi terimler; bireyi ve genelde halkn
dnce, fayda ve haklarn ifade eden kavramlar iken; kamu davas, kamu mal, kamu
personeli gibi kavramlar, devlet literatrne ait kavramlar olarak kullanlmtr.
Akdoan, kavramn ieriindeki bu deiiklie neden olarak; felsefi olarak bireyin bir
takm hak ve yetkilerinin devlete devredilmesi veya devlet eliyle kullanlmas
eklindeki vekaleti anlayn da bir sonucu olarak grmektedir [49].
Kamusalln, bir dier deyile kamusal ilikilerin sz konusu olduu yerlerde,
yukardaki kavram eitlenmesine paralel olarak, yarar boyutunda da bir eitlenme ve
iliki sz konusudur. Buna gre kamusal ilikilerin gerekletii yerlerde kamu yarar
ve toplum yarar birbirini gdmler. Kamu yarar, toplumdaki dzenin korunmas iin,
kamunun elinde bulundurduu kaynak ve yetkileri; halkn iyilii ve toplumun refah
adna, halkn iyelik haklar ve snrlar da gzetilerek ve gvenceye alnarak
kullanmasdr. Toplum yarar toplumun tm fertlerinin ortak kar kmesidir. Bu
erevede kamusal ilikilerin n plana kt kamusal alanda kamu yarar ve toplum
yarar birbiri ile elimemelidir.
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
43/102
34
Kamusal Alan (public realm): Herkesin ortaklaa sahip olduu alan demektir. Bu konu
hakkndaki aklamalar yapldktan sonra, kamusal alana ilikin daha kapsaml ve
snrlar daha iyi izilmi tanmlama yaplabilir.
zel Alan (private realm): Sadece bireyin ve ailenin sahibi olduu ve mahremiyet
olgusunun n plana kt alan iaret etmektedir. zel alan bireyin veya ailenin
kendini ilgilendirir. Bireyin inanlar, ailesi ile ilgili davranlar, yeme, ime ve
giyinme gibi tercihleri tamamen zel alann konusudur [50].
Sivil Alan (civilian realm):Sivil toplum ve cemaatleri iine almaktadr. nsanlarn toplu
olarak yaadklar tm meknlarda (ky, kasaba, ehir, okul, fabrika, ibadethane, vb.)
sosyal ve kltrel ihtiyalarna gre oluturduklar organizasyonlarn alandr. Medya,
dernek, vakf, sendika, kooperatif, meslek odalar, klpler, loncalar, tarikat ve cemaatler
sivil alan olutururlar. Bu kurulular ynetime (siyasete) dorudan mdahil olmamakla
birlikte, etkileme ve ynlendirme yoluyla nemli roller stlenirler [50].
ok cemaatli bir toplum; ok dinli, ok mezhepli, ok kltrl ok hukuklu bir toplum
demektir. Devlet kamusal alann bir blmn dzenlemelidir. Bu dzenlenecek alan
ise farkl etnik ve dini yaplar ile cemaatlerin birbirinden ayrlmasnn mmkn
olmad alanlardr. Tana gre bu ortak alandaki hukuk, yani kamusal hukuk da
toplumu oluturan btn kesimlerin konsenssyle oluturulmaldr [50]. Dier yandan
Ak,farkl inan gruplarn barndran bir lkede, her topluluun sadece kendi hukukuyla
yaamasn imknsz grmektedir [51].
Siyasal Alan (political real): Modern ulus-devlet anlayn savunan siyaset bilimcilere
gre, devletle zdeletirilmi, hatta aynlatrlmtr. Ancak modernist ulus-devleti
yaklamn aksine devlet, kamusal alann kendisi olarak deil, sadece bir paras olarak
ele alnmaldr.
Kamusal alan (public realm); sivil alan ve siyasal alann btnnden meydana gelen
alandr [50]. Yani kamusal alan hem devleti siyasal alan iinde barndran, hem de sivil
alann kendi bnyesindeki veya devletle arsndaki giriim, potansiyel ve ilikileri iinde
barndran bir olgudur.
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
44/102
35
Dolaysyla bu nedenlere bal olarak, 20.yydaki kamusal alan anlay geleneksel
dnyadakinden ok farkldr. zel alan bu dnemde giderek daralm, kamusal alan da
giderek genilemitir. Gemiten farkl olarak devlet ve aile dnda kalan sivil toplumalan da kamusal alan iine dhil olmutur. Kamu ile zel alan arasndaki kartl
modern toplumlara zg bir yap olarak niteleyen Poole, modern kamusal alann piyasa,
kapitalist retim ve brokratik idare dnyas tarafndan oluturulduunu belirtmektedir.
Rexe gre ise modern toplumlarda ekonomi, siyaset ve hukuk kamusal alana, aile ve
akrabalk ilikilerinin de zel alana dahil olduunu sylemektedir [42].
Weberin de iaret ettii gibi modern brokratik yaamda esas olan amasal
aklclktr, ki bu bir anlamda amaca ulamak iin her yolun geerli bulunduu
Makyevalizm trnden bir yaklam olarak tanmlanabilir. Geleneksel dnemde ise
deersel aklclk n plandadr. Burada da, akl amalara ulamak iin, toplumda
geerli olan deer ve normlar dikkate alarak, bir sonuca ular. Webere gre
modernleme, deersel aklclktan amasal aklcla gei srecidir ve bu sre
tahripkr bir sretir [52].
Modern dnyadaki kamusal alan ve zel alan ilikilerinin nitelii ise u ekildedir:Kamusal alandaki ahlak, grev ahlakeklindedir. Bu dnyada kurulan ilikiler, kamu
alannda ilikilerini dzenleyen ruhsuz, duyarsz, bencil ve rekabeti insan tipini ortaya
karmaktadr. Aile ortamnda ise, eler ve ocuklar ilerini, bir grev ahlaknn tesinde
bir erdemle yerine getirirler. Kamusal alanda ve zel alandaki bu farkl anlaylar ise
farkl davranan ve dnen tipler ortaya karr.
ok kltrl lkelerde ise kamusal alanda tekilci ve asimilasyona ynelik tutumlarn
sorun oluturduu bilinmektedir. Bu sre, etnik veya dinsel gruplarn zamanla
siyasalla p, ayrlk hareketlere terre dnmesine kadar uzanmaktadr. Liberal
dnrler ise, Batl ada demokrasilerde devleti mmkn olduunca zel yaama
mdahale eden bir konuma srklemitir [52, 53]. Devletin varl iin, toplumun
varln tehdit eder bir konuma brnm kamusal yaant, resmi bir ykmlle
dnmtr [52].
3.2.4. Kentsel Kamusal Mekn
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
45/102
36
Tarihsel ve toplumsal k noktasndan ele alnacak olursa, kent; kendi kendini yneten
ve bir arada oturan bir topluluun igal ettii, bu igalden tr iskn ettii ve buna
bal olarak, rgtledii bir mekndr. Bu nedenle, toplu yaam biiminin ortayakard kiisel ve ortak gereksinimler nedeniyle kent; bir kamusal nesnedir ve bu
kamusallk kendi mahremiyetlerinin dnda hemeri olmann bilincini rettikleri
meknlarnn varln zorunlu klmaktadr.
Kamusal terimi, bir toplulua, devlete ya da millete mensup herkes iin; ya, cinsiyet,
etnik yap, fiziksel zr veya dier zelliklerin hibirine bal kalmadan, girilebilir
(kullanlabilir/mdahil olunabilir) olduunu artrr. Bu bakmdan kamusallk,
mlkiyetle olmaktan ok kullanmla ilgili bir kavramdr. Kimi zel mlkiyete ait
meknlar kamusal kullanma akken, dier yandan kimi kamusal meknlar, kamusal
kullanma kapaldr. Kentlerdeki en belirgin kamusal araziler, sokak, cadde, oyun alan,
park ve en nemlisi de meydan olarak karmza kar. Dolaysyla kent planlamann
dorudan ilgili alann oluturmaktadr [38].
Kamusal mekn, toplumda deiik ve farkl gruplardan bireylerin bir araya geldikleri
mekndr. Kamusal yer ise, kamusal meknn sadece bir kesiridir. Bu kesir kendinehas bir takm zellikler tayan, kitlelerce benimsenmi, onlar iin bir anlam ifade eden
ve Rossinin tabiri ile toplumsal bellein (collective memory) srdrld meknlardr
[53]. New Yorktaki Times Square, Londradaki Hyde Park, vb. gibi kent paralar
kitlelerce benimsenmi ve kullanclar tarafndan belli anlamlar atfedilmi tanml
meknlardr ve yer olma kriterlerini salarlar [54].
Kamusal mekn ve kamusal yer ayrm, kentsel bir alanda da gerekleebilecei gibi
kentsel olmayan bir alanda da gerekleebilir.
Kamu alan ile kamu mekn arasnda bir ayrm yapldnda; kamu alann genel
tanm iinde toplum iin planlanan, dzenlenen veya kendiliinden olumu, toplumun
yararland alandr. Kamu meknlar ise zel yaamn aksine toplu yaamn tm
etkilerinin sregeldii; her ya, cins ve meslek grubunun (baz durumlarda denetimli
olarak) yararlanmasna ak, kent strktr iinde yer alan meknlardr. Buna gre
kamu alan boyutlu, kamusal mekn ise iindeki beeri eylemleriyle (sosyal, kltrel,politik, dini, ticari, eitsel gibi ) ok boyutlu olarak grlmelidir [55].
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
46/102
37
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
47/102
38
4. BLM
SVAS KENT MERKEZNN TARHSEL GELM
4.1. Sivas Kentinin Tarihsel Geliimi ve Mekn Oluumu
Sivas kentinin yerleme tarihi neolitik dnemle balamaktadr [1]. Ancak bu dnemlere
ait bulgular son derece yetersizdir. .. 2000 .. 1200 arasnda Hititler Orta
Anadoluda olduka gelimi bir uygarlk kurmulardr. Bugnk kale blgesinin iinde
yer ald Topraktepede bulunan Hitit anak mlei Hitit kltrnn yaylma alannn
Sivas da kapsadn gstermektedir. Topraktepede dolma toprak kalntsnn altnda,
kalnl iki metreye erien bir Hitit kat tespit edilmitir. Bu kat oluumu akll kumlu
olan sar renkli ana toprak zerinde kurulmutur. Bu toprak tipi blgenin .. 2000 de
iskn edildiini belgelendirmektedir. Aslnda Topraktepe ( Sivasn yukar kalesi) doal
bir oluumdur. lk olarak Hititler ..2000 yllarnda doal olarak olumu olan bu
alandan yararlanmlardr. Bundan sonra Seluklulara kadar tepenin uzun sre iskn
edildii grlmektedir [56]. .. 6. yy ortalarnda Sivas tm Anadoluyla birlikte Pers
egemenliine girmi ve Kapadokyada Pers kltr yaygnlamtr. Gelimemi birblge olan Kapadokyada Helenistik dnem kltr etkili olmamtr. Yeni kltr, Pers
kltr ile beraber etkisini srdrmtr [56].
Eski alarda Sebastia ve Kabira isimleriyle anlan Sivas, kaynaklarda Hellenistik
dnemde Kappadokia snrlar iinde gsterilmitir [57]. Uzak tarihini hakknda
aydnlatc bilgi bulunmayan Sivas kenti Roma mparatoru iin byk stratejik ve ticari
nem tamtr. Sur izleri hala grlen kent birinci Ermenistann merkezidir[56]. Kent
H.712de geici olarak Araplar tarafndan igal edilmitir ancak bu dneme ait yap
izine rastlanmamaktadr. Roma mparatorluunun blnmesiyle kent Bizans
mparatorluunun ynetimine girmitir. Amasyal corafyac Strabona gre, Penpeuso
dnemdeki ad Kabira olan Sivasa Diospolis (Zeusun kenti) adn vermitir.
Pythodoris sonradan buray gelitirerek adn Sebaste olarak deitirmitir. Bizans
dneminde Sivas ve evresi tmyle Hristiyanlamtr[57]. Danimentliler Beylii
tarafndan Bizansllardan alnan Sivas daha sonra Anadolu Seluklu Sultan II.
Klarslan tarafndan Seluklu imparatorluunun topraklarna katlm ve Klarslann
olu Kutbeddin Melikahn ynetimine gemitir[56].
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
48/102
39
Sivasn kurulmasnda, yerinin eitli ynlere giden yollarn kesime noktas olmas ve
bu yollarn birletii yerde kale kurmaya elverili dik yamal bir tepe bulunmas rol
oynamtr.
ekil 4.1. 10.yyda Sebastia [22].
Malazgirt Savandan sonra Sivasn Anadolunun byk bir blmyle beraber Trk
egemenliine girdii grlmektedir. Bizans kenti Sebastiadan arta kalan yap kalnts
yoktur. Ancak sur kalntlarndan anlaldna gre Trk ncesi dnemde de kent
surlara sahiptir.Malazgirt Savana giderken, Romanos Diogenes Sebasteia kale-kentini
tahrip edip buradaki Ermeni egemenliini krmtr. Bundan tr, kent Trklerin eline
getiinde nemli ve zengin bir yerleme olmaktan uzakt
r[22]. Urfal
Mateos da, 1059tarihinde Sivasa yaplan Trk aknndan bahsederken gebelerin surlar olmayan Sivas
kentine hcum ederek bu ehri tahrip ettiklerini belirtir. Bu bilgiden kente Trklerin
geldii srada Sivas surlarnn yklm olduu gerei ortaya kmaktadr. Kentin en
kolay savunabilir yeri olan Topraktepede sur kalntlarnn dnda hibir Trk-ncesi
-
8/3/2019 Kent Merkezlerinde Meydanlarin Gelisimi Sivas Hukumet Meydani Ornegi the Development of Squares in City Cent
49/102
40
dnem izine rastlanmayn bile, Sebasteiann Bizans dneminde nemsizliiyle
balantl dnmek olanakldr.
Trklerin Sivasta gerekletirdii bilinen ilk yap 1197 tarihli Sivas Ulucamisidir[22].
(ekil4.2) Danimentliler dnemine ait olan yap o dnemin zelliklerini yanstan en
nemli eserdir. Yapnn yeri gz nne alndnda, kentin sur dnda zellikle douya
doru geniledii anlalma