O‘ZBEKISTON

RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TALIM VAZIRLIGI

SAMARQAND IQTISODIYOT VA

SERVIS INSTITUTI

«BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT» KAFEDRASI

«MOLIYAVIY HISOB» FANIDAN

KURS ISHI MAVZU: Mehnat haqini hisoblash tartibi va hisobi

( “Juma paxta tozalash zavodi” OAJ misolida )

Bajardi: BH-111 guruh talabasi

Barakayev O

Ilmiy rahbar:Katta o’qit. Poshoxo’jayeva D

1

SAMARQAND – 2014

Mundarija:

Kirish………………………………………………………………………..……3

I BOB. Mehnat haqi hisobining nazariy asoslari

1.1 Mehnat haqinining buxgalteriya hisobi obyekti sifatida mohiyati…………..7

1.2 Mehnat haqini hisoblash bo’yicha buxgalteriya hisobining maqsadi, vazifalari

va amal qilish tamoyillari………………………………………………..….17

II BOB. “Juma paxta tozalash zavodi” OAJda mehnat haqining hisobi

2.1 Asosiy ish haqini hisob-kitob qilish va hisobga olish tartibi…………….….21

2.2 Qo’shimcha ish haqlarini hisob-kitob qilish va hisobga olish tartibi……….31

2.3 Ish haqidan ushlanmalar va ajratmalar hisob-kitob qilish va hisobga olish

tartibi……………………………………………………………………………..35

Xulosa va takliflar……………………………………………………………….42

Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………45

Ilovalar………………………………………………………………………..….48

2

Kirish

Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tishi

iqtisodiyotning ko‘pgina tarmoqlariga jiddiy o‘zgarishlar kiritib, mehnatga haq

to‘lash tizimi ham chetda qolmadi. Mehnatni tashkil etish borasida davlat, korxona

va tashkilotlar o‘rtasida yangi munosabatlar yuzaga kelmoqda. Bozor iqtisodiyoti

mehnat munosabatlarini tartibga solish tizimiga yangiliklar yaratdi. Tashkilotlar,

xo’jalik yurituvchi sub’yektlar o‘z oldiga qo‘yilgan maqsad va iqtiqboligiga qarab,

mehnat haqi shakli va tizimini mustaqil tanlash imkoniyatiga ega bo‘ldilar.

Prezidentimizning 2013 yil 25 dekabrdagi qarori shulardan biri bo‘lib, ushbu

hujjatga binoan, “Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkasi 1 foizga

pasaytirildi va 8 foiz qilib belgilandi, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad

solig‘ining eng kam ish haqining stavkasi 7,5 foizga kamaytirildi, o‘rtacha va eng

yuqori stavkalari esa 2013 yil darajasida saqlanib qolindi, iqtisodiyotning barcha

tarmoqlaridagi mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lovi

stavkasi 6 foiz miqdorida saqlanib qolindi.

2014 yilning 1 yanvaridan boshlab, yuridik shaxslarning mol-mulkiga

solinadigan soliq stavkasi 3,5 foiz o‘rniga 4,0 foiz miqdorida belgilandi, suv

resurslaridan foydalanganlik uchun soliq stavkalari 2013 yilda amal qilgan soliq

stavkalari 1,2 baravarga indeksatsiya qilindi,yer qa’ridan foydalanganlik uchun

soliq stavkalari o’z darajasida saqlanib qolindi, obodonlashtirish va ijtimoiy

infratuzilmani rivojlantirish solig‘i sof foydaning 8 foizi miqdorida saqlanib

qolindi,xizmat ko‘rsatish sohasi sub’ektlari uchun plastik kartochkalar orqali haq

to‘langanda ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi bo‘yicha belgilangan stavkani

kamaytirish 10 foiz o‘rniga 5 foiz etib belgilandi. Asosiy vositalarni har yili

3

majburiy qayta baholash amaliyoti ham bekor qilinib, ular uch yilda bir marta

o‘tkaziladi. Soliq imtiyozlari muddati uzaytirilgani ham xo‘jalik yurituvchi

sub’ektlar uchun ayni muddao bo‘ldi. ba’zi soliq imtiyozlari muddati uzaytirilgani

ham xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar uchun ayni muddao bo‘ldi.”1 Prezidentimiz

qarori va mamlakatimizda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosatidan kelib

chiqib aytish mumkinki ko’p sohalarda va shu jumladan mehnatga haq to’lash

tizimida islohotlar olib borish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar mehnatga haq , boshqa qo‘shimcha

haq to‘lash tizimini mustaqil ravishda qonunchilik asosida belgilab olinadi.

Har bir davlat fuqarolarining hayot darajasi mehnat haqi o‘sishi bilan belgilanadi,

aksariyat insonlar uchun mehnat haqi asosiy daromad manbai hisoblanadi.

Shuning uchun mehnat haqi bilan bog’lik barcha masalalar (uning miqdori, to’lovi

va to’lov shakli, boshqalar) xodimlarning va ish beruvchilar uchun birday muhim

hisoblanadi. Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek: «Mamlakatimizda xo’jalik

yurituvchi sub’yektlar barqaror va ishonchli faoliyat yuritib yuqori kursatgichlarni

namoyon etib kelmoqda». Mehnat haqi xodimlarning daromadlari bo‘lib ishlab-

chiqarishga qo‘shgan o‘z mehnat ulushlari deb e’tirof etiladi. Shuni etirof

etish joizki korxonalar o‘z faoliyatini amalga oshirish ularda turli ixtisoslikka

ega bo‘lgan mutaxasislar jaomasini shakillantirishni, shuningdek mos ravishda

ular mehnati hamda mehnatiga haq to‘lash tizimlarini tashkil qilishni taqazo

etadi.

Prezidentimiz o‘z asarlarida mamlakatimizda mehnatni rag‘batlantirish, ish

haqini ko‘paytirish va aholi daromadlari o‘sishini taminlashga qaratilgan siyosatni

amalga oshirish bo‘yicha qo‘lga kiritilgan natijalar haqida alohida to‘talab o‘tib:

“Jamiyat azolari daromadlari darajasi ular turmush farovonligining muhim

ko‘rsatkichi hisoblanib, shu bilan birga alohida shaxslarning dam olish, sog‘ligini

1

Karimov I.A. ning 2013 yil 25 dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining 2014 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari

prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida”gi qarori

4

saqlashi, eng zarur ehtiyojlarini qondirishi imkoniyatlarini belgilab beradi. Aholi

pul daromadlari ish haqi, tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromad, nafaqa,

pensiya, stependiya shaklidagi barcha pul tushumlari, mulkdan foiz, dividentlar,

renta shaklda olinadigan daromadlari, qimmatli qog‘zlar, ko‘chmas mulk, qishloq

xo‘jalik mahsulotlari, hunarmandchilik buyimlarini sotishdan va har xil xizmatlar

ko‘rsatishidan kelib tushadigan daromadlarini o‘z ichiga oladi”2.

Tabiyki, ish haqi va aholi real daromadlarining ahamiyatli darajada o’sishi

milliy iqtisodiyotning barqaror sur’atlarda rivojlanish bilan bir qatorda tashqi

savdo va eksport sohasidagi faoliyatning samaradorligiga ham bog’liq.

Ushbu mavzuning dolzarbligini quyidagilarda ko‘rishimiz mumkin:

Har bir shaxs o‘z mehnati uchun qonun hujjatlaridabelgilangan eng

kam oylik ish haqidan oz bo‘lmagan miqdorda haq olishlari lozim;

Har bir shaxs o‘z mehnatiga haq olish va mulkdor bo‘lish

huquqiga ega;

Ish bilan bog‘liq holda sog‘ligiga yoki mol-mulkiga etkazilgan zararning

o‘rnini qoplash;

Qariganda, mehnat qobiliyatini yo‘qotganda, boquvchisidan mahrum

bo‘lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta’minot

olishi lozim ;

Mavzuning o‘rganilganlik darajasi.Takidlash joizki bozor iqtisodiyoti

sharoitida mehnat haqining muhimligini ko‘rib chiqdik.Mehnat haqi O‘zbekiston

Respublikasining 1995 yil 21 dekabrdagi Qonuni bilan tasdiqlangan va 1996

yil 1 apreldan amalga kiritilgan O‘zbekiston Respublikasining Mehnat

2

Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroz, O’zbekistot sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari.-T: O’zbekiston, 2009 33-b.

5

kodeksi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, 21-son

BHMS, shuningdek bir qator O‘zbekistonlik olimlar, mutahassislar, jumladan,

Urazov K.B., Musayev H.N., Toshnazarov S.N., Hasanov N.X., Haydarov

Sh.U., va boshqalar o‘z ishlarida mehnatning hisobiga keng

to‘xtalganlar, bu haqda ularning darsliklari , o‘quv qo‘llanmalari

maqolalaridan bilib olish mumkin.

Mavzuning ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi. Mazkur kurs

ishi Samarqand iqtisodiyot va servis instituti “Buxgalteriya hisobi va audit”

kafedrasining ilmiy-tadqiqot ishlari rejasiga mos keladi va mazkur doirada

bajarilgan.

Ishning maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining maqsadi bozor

iqtisodiyoti sharoitida mehnat haqi hisobini tashkil etishning nazari,

metodologik hamda ilmiy-amaliy tavsiyalar berishdan iborat. Bundan tashqari,

talabaning shu kungacha olgan bilimlari, ko‘nikmalari natijasini bayon etish

va uni yanada boyitish, shu bilan birga korxonada mehnat haqi yuzasidan

o‘z takliflarini berish.

Ushbu maqsaddan kelib chiqib kurs ishi oldida quyidagi vazifalar qo‘yildi:

mehnat haqini hisob obyekti sifatida tasniflanishi berish;

mehnat haqi hisobini nazariy asoslarini ochib berish;

mehnat haqi hisobining vazifalarini ishlab chiqish;

mehnat haqi hisobining sintetik va analitik hisobini ko’rib chiqish;

korxonada mavjud amaliyotni ko’rib chiqib ular hisobini yaxshilash

yo’llarini ishlab chiqish.

Izlanishlar obekti va predmeti. Kurs ishining tadqiqot obekti bo‘lib, “Juma

paxta tozalash zavodi”OAJ hisoblanadi. Izlanishning predmeti esa mehnat

haqini hisoblash tartibi va hisobi.

6

Ishning tarkibi. Kurs ishi ikkita bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan

adaboyotlar ro‘yxati, ilovalardan iborat bolib, jami hajmi ___ betdan iborat.

1-bob Mehnat haqi hisobining nazariy asoslari

1.1. Mehnat haqi hisobining buxgalteriya hisobi obekti sifatida mohiyati va

ahamiyati

O‘zbekistonning bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish

korxonalarining bosh vazifasi aholining turmush darajasini oshirish, yuksaltirish,

ijtimoiy ishlab chiqarishni jadal rivojlantirish mehnat unumdorligini oshirish,

milliy daromadni o‘stirishdan iboratdir. Korxonalarda mehnat va ish haqi hisob-

kitob ishlarining aniq va operativ ma’lumotlar talab qiluvchi eng muhim hamda

qiyin soxalaridan biridir.

Unda xodimlar soning o‘zgarishi, ish vaqtining sarflanishi,ish haqi fondi,

to‘lov turlari va xodimlar toifasi bo‘yicha hamda ish haqi fondidan tashqari

amalga oshiriladigan boshqa to‘lovlar, korxonaning har bir xodimi bilan hisob-

kitoblar aks ettiriladi. Bu ma’lumotlar asosida mexnat unumdorligi hamda mexnat

resurslaridan foydalanish, xodimlar soni, ish haqi fondining sarflanishi va

boshqalar bo‘yicha reja topshiriqlarining bajarilishi ustidan nazorat amalga

oshiriladi.

Mexnat va ish haqi hisobini yo‘lga qo‘yish mexnatga to‘g‘ri munosabat

ruhida tarbiyalashning muhim omillaridan biridir.

Bozor iqtisodiyotiga o‘tish natijasida xodimlar daromadining tarkibiga

xo‘jalik yurituvchi subektning mulkiga qo‘shilgan ulushlari va olgan aksiyalari

uchun oladigan daromadlar (dividentlar, foizlar)iham qo‘shiladi.

Ularning tashkiliy-huquqiy shakllaridan qat’iy nazar korxonalardagi mehnat

jarayoni ishtirokchilari, ya’ni xodimlar va ish beruvchilar o‘rtasidagi

7

munosabatlarini tartibga soluvchi respublika mehnat qonunchiligining hujjati

O‘zbekiston Respublikasining 1995-yil 21 dekabrdagi Qonuni bilan tasdiqlangan

va 1996 yil 1 apreldan amalga kiritilgan O‘zbekiston Respublikasining Mehnat

kodeksi hisoblanadi.

Ayrim korxonalar darajasida ishga haq to‘lash va ish beruvchi bilan xodim

o‘rtasidagi ijtimoiy mehnat munosabatlarini tartibga solish unda qabul qilingan

ichki normativ hujjatlar-mehnat shartnomalari asosida amalga oshiriladi, ular

korxona raxbariyati tomonidan mehnat jamoasi vakillari ishtirokida ishlab

chiqariladi.

Mehnat shartnomalari:

Ish beruvchi bilan vakil qilgan shaxs o`rtasidagi;

Ish beruvchi va xodimlar o`rtasida;

Quyidagilar ish beruvchi bo’lishi mumkin:

Korxonalar, shu jumladan ularning alohida tarkibiy bo`linmalari o`z

rahbarlari timsolida;

Mulkdorning o`zi ayni bir vaqtda rahbar bo`lgan xususiy korxonalar;

Ish beruvchi:

• Korxonani boshqarish va o`z vakolatlari doirasida mustaqil qarorlar qabul

qilish;

• Qonun hujjatlariga muvofiq yakka tartibdagi mehnat shartnomalarini tuzish

va bekor qilish;

• Mehnat shartnomasida shart qilib ko`rsatilgan ishni lozim darajada

bajarishni xodimdan talab qilish;

• O`z manfaatlarini himoyalash uchun boshqa ish beruvchilar bilan birga

jamoat birlashmalari tuzish va bunday birlashmalarga a’zo bo`lish

huquqiga egadir.

O`zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 5-moddasida mehnat haqiga

kelishuvlar va shartnomalarning xodimlar ahnolini mehnat to`g`risidagi qonunlar

8

va boshqa normative hujjatlarda nazarda tutilganiga qaraganda

yomonlashtiriladigan shartlari haqiqiy emasligi kafolatlangan. Ularni qo`llash

mehnat qonunchiligini buzish hisoblanadi. Masalan, agar ish beruvchi xodimga

ish vaqtidan tashqari ishlagani uchun qonunchilikda belgilangan ustama haqni

(O`zR MK 157-moddasi) to`lamagan taqdirda xodim o`z qilgan mehnati uchun

ish beruvchidan O`zR MKda belgilab qo`yilgan tartibda va hajimda hisoblashni

talab qilishga haqli. Ish beruvchi xaq to`lashdan bosh tortsa xodim kasaba

uyishmasi vakillik organi (yoki korxona xodimlar tomonidan saylanadigan

boshqa bir ororgan) yoki sudga murojat qilish huquqiga ega.

Korxonalar tomonidan xo’jalik faoliyatini amalga oshirish ularda turli

ixtisoslikka ega bo’lgan mutaxassislar jamoasini shakllantirishni, shuningdek mos

ravishda ular mehnati hamda mehnatiga haq to’lash tizimlarini tashkil qilishni

taqozo etadi.

Korhona hodimlarining soni, ishvaqti va tabel hisobi O’zbekiston Respubkikasi

Adliya vazirligi tomonidan 1999 yil 30 iyulda 788-son bilan ro’yhatdan

o’tqazilgan Yollanma ishchilarning soni va ish haqi sitatistikasi bo’yicha

yuruqnomada belgilangan.

Korxonada ishlovchi xodimlar ikkita guruhga bo’linadi: (1) asosiy xodimlar;

(2) asosiy bo’lmagan xodimlar.

Asosiy xodimlar deganda korxonalarning shtat jadvalida belgilangan

lavozimlarni egallab turgan hodimlar tushiniladi.

Asosiy bo’lmagan hodimlar deganda individual mehnat shrtnomasiga ko’ra

alohida ishlarni bajarish uchun vaqtinchalik ishga olingan hodimlar tushuniladi.

Xodimlarni ishga qabul qilish ish beruvchining buyrug’i (farmoyishi) bilan

rasmiylashtirilishi kerak, buyruq xodimga ma’lum qilinib, tilxat olinadi. O’zR

MKda ishga qabul qilinayotgan fuqora bilan mehnay shartnomasi shartli belgilab

qo’yilgan.

Korxona xodimlariga ish haqi to’lash qabul qilingan tarif va ishbay baholarga

muvofiq amalga oshiriladi, ular korxonalar tomon mehnat sarfining (ish vaqti)

kerakli miqdordagi aniqlashga imkon beruvchi mehnat normasi asosida mustaqil

9

ishlab chiqiladi. Mehnat normasi xodimlar uchun ishlab chiqarish va mehnat

sharoitlari, texnika, texnalogiya darajasi va boshqalarni hisobga olgan holda

belgilanadi.

Mehnat va ish haqi bo’yicha birlamchi hisobga olish hujjatlari O’zRning

“Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi qonunning 9-moddasiga muvofiq quyidagi

majburiy rekvizitlarga ega bo’lishi lozim:

• Hujjatning nomi;

• Hujjatning tuzilgan sanasi;

• Hujjatni tuzayotgan tashkilotning nomi;

• Xo’jalik operatsiyasiyasining mazmuni;

• Xo’jalik operatsiyasini natural va pulli shaklda aks ettirish ko’rsatgichlari;

• Ko’rsatilgan shaxslarning shaxsiy imzolari.

Respublika korxonalarida ish haqi tizimi ish haqining tarifli va tarifsiz tizimlari

asosida shakllanadi.

Tarif tizimi normativlar yig‘indisi, ular yordamida mehnat sharoitlari va

qiyinchiliklariga, tabiiy iqlim sharoitlarida ishlashga, mehnat maromi va

harakteriga qarab ish haqini tabaqalashtirish ta’minlanadi.

Ish haqi tarif tizimini tashkil qiluvchi asosiy elementlar:

Tarif stavkalari va setkalari;

Tarif koeffitsientlari;

Ishchi kasblar va ishlarning tarif-malaka ma’lumotlari, xizmatchilar

lavozimlari;

Ta’rif stavkasi ish vaqti birligi uchun ish haqining pul shaklida ifodalangan

hajmi.

Ishchilarga mehnati uchun (to‘lanadigan)haq to‘lashda qo‘llaniladigan tarif

stavkasi vaqt birligi (soat, kun, oy)da beriladigan ma’lum bir murakkablikdagi

mehnat uchun rag‘batlantirish hajmi. Bajarilayotgan ishning murakkablik darajasi

ko’rsatkichi razriyad hisoblanadi, uning orqali u yoki bu ish turi tariflanadi. Bir

vaqtning o’zida razriyad xodimning malaka va darajasi ko’rsatkichi bo’lib ham

10

xizmat qiladi. Ishchining ish haqi hajmi u bajargan ish razriyadiga qarab oshib

boradi, chunki haq har doim bajarilgan ish razriyadi bo’yicha amalga oshiriladi.

Misol. Korxona oddiy ishlarni bajaruvchi ishchiga tarif stavkasining bir

razriyadidan kelib chiqgan holda tariff stavkasi belgilanadi. Ishchining oylik ish

haqi 559706 tashkil qiladi (91530*6,115).

Haq to’lash uchun vaqt birligi qilib soat, kun, oy olinishi mumkin. Shunga

muvofiq tarif stavkasi soatbay, kunlik yoki oylik bo’lishi mumkin. Ishchilarga ish

haqi to’lash uchun tarif stafkasining u yoki bu turini tanlash mazkur korxonada

qo’llanilayotgan ish normalarining turiga bog’liq. Agar ish normalar semena

vazifalari shaklida bo’lsa, ularga haq to’lashda kunlik tarif stavkalari qo’llaniladi.

Keying vaqtda mehnatni tashqil qilish va haq to’lash tizimida soatbay tarif

stavkasining ahamiyati oshib bormoqda. Buni quydagicha tushuntirish mumkin:

birinchidan, iqtisodiyotning ko’pchilik soxalarida ish haqi soatbay stavkalar

asosida amalga oshirilmoqda, ikkinchidan, asosan soatbay tarif stafkasi asosida

amaldagi qonun hujjatlarda (zararli mehnat sharoitlari tufayli qisqartirilgan ish

vaqtidan, tashqari ishlashda, tungi vaqtda ishlashda va hokazo ) kafolatlangan

xodimga beriladigan qo’shimcha ish haqi miqdori belgilanadi. Soatbay tarif

stavkasini ish vaqtini jamlab hisobga olishni qo’llaydigan korxonalarda aniq

hodimga o’rtacha ish haqi yozish uchun foydalaniladigan soatbay ish haqidan

farqlash zarur.

Tarif stavkalri barcha turlarinig hajmi (soatbay, kunlik va oylik)

bajarilayotgan ishlarning murakkabligi, hamda mehnat sharoitlari va og’rligiga

bog’liq holda oshib boradi.

Tarif stavkasi bazasida rag’batlantirish tizimi shakillanadi. Mukofotlar,

ustamalar, qo’shimcha to’lovlar, tuman koiffitsientlari ish haqiga tarifga nisbatan

foiz miqdorda qo’shiladi.

Tarif stavkalari miqdorlari o’rtasidagi nisbat bajarilgan ish razmeriga bog’liq

holda har bir razriyad uchun tarif tavkasida ko’rsatilgan tarif koiffitsientini

qo’llash vositasida aniqlanadi. Nolinchi razreyadning tariff koiffitsienti birga

teng. Birinchi razriyaddan boshlab u oshib boradi va tarif setkasida belgilangan

11

so’nggi, eng yuqori razriyad uchun o’zining maksimal kattaligiga yetadi. Birinchi

va so’ngi tarif koiffitsientlari nisbati tarif stavkasining diapazoni deyiladi.

Tarif stavkasi – razriyadlarga bo’lingan shkala, u ishchilarning ish haqi uchun

tarif stavkasi miqdorini bajarilayotgan ishning og’ir yengilligiga ko’ra hamda

birinchi razriyad tarif stavkasini tarif koiffitsientiga bo’lish orqali ularning

malakasini aniqlashga yordam beradi.

Tarif – malaka ma’lumotlari hodim malakasiga qo’yiladigan talablar

ko’rsatilgan asosiy ish turlarining to’liq tavsifnomalarini o’z ichiga oladi ular

bajarilayotgan ishning murakkablik darajasini aniqlashda va unga tegishli

razriyad berishda yagona mezonlarga amal qilishda yordam beradi.

Hozirgi vaqtda ish va ishchi kasblarining yagona tarif malaka

ma’lumotnomasi qo’llanilmoqda. U ma’lum bir ishlab chiqrish va ko’rsatilgan

ishlar bajariladigan korxona, tashkilotning qanday soxaga tegishli bo’lishidan

qatiy nazar, ishlab chiqarish turlari bo’yicha tuziladi.

Ma’lum bir murakkablik darajasidagi ish turlarini bajaruvchi (yoki

bajaraoladigan) ishchiga qo’yiladigan talablarni hisobga olgan xolda unga

ma’lum bir berish haqidagi masala hal qilinadi.

Tarif tizimida qo’llaniladigan ustamalar vaqo’shimcha to’lovlar tariff stavkasi

miqdorida hisobga olinmagan turli omillarni hisobga olgan holda xodimning ish

haqini individuallashtirishga imkon beradi.

Hozirgi vaqtda byudjet hisobidan moliyaviy ta’minlanadigan muassasa,

tashkilot va korxonalar xodimlari mehnatiga haq to’lash O’zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 21 iyuldagi 206-sonli qarori

asosidagi tarif koeffitsientlariga binoan 2013 yil 15 dekabrdan tariff

stavkalarining miqdori, “Mehnatga haq to’lashning Yagona tarif setkasini

takomillashtirish to’g’risida”gi qarori tasdiqlangan Yagona tarif setkasi (YTS)

asosida amalga oshiriladi. U 22 ta tarif razriyadini o’z ichiga olgan va turli

razriyaddagi ishvaishchilar (malakalar) ning ishhaqini tarif koeffitsientlari orqali

muvofiqlashtirishni ko’rsatadi.

1-jadval

12

Ish haqi bo’yicha yagona tarif setkas.

Mehnatga haq

tolashrazriyadlari

Tarif koeffitsientl

ari

Mehnatga haq

tolashrazriyadlari

Tarif koeffitsientl

ari

1 2,476 13 6,5032 2,725 14 6,8933 2,998 15 7,2924 3,297 16 7,6975 3,612 17 81066 3,941 18 8,5227 4,284 19 8,9438 4,640 20 9,3719 4,997 21 9,80410 5,362 2211 5,77312 6,115

Birinchi razryadning tarif stavkasi hajmi oy uchun hisob-kitob qilinayotganda

qonunda ko‘rsatilganidek ish haqining eng kam miqdoridan kam bo‘lmasligi

kerak.

Haq to‘lash uchun vaqt birligi qilib soat, kun, oy olinishi mumkin.Shunga

muvofiq tarif stastavkasi soatbay, kunlik yoki oylik bo‘lishi mumkin. Ishchilarga

ish haqi to‘lash uchun tarif stavkasining u yoki bu turini tanlash mazkur

korxonada qo‘llanilayotgan ish normalarinig turiga bog‘liq.Agar ish normalari

smena vazifalari shaklida bo‘lsa, ularga hahaq to‘lashda kunlik tarif stavkalari

qo‘llaniladi.

Keyingi vaqtda mehnatni tashkil qilish va haq to‘lash tizimida soatbay tarif

stavkasining ahamiyati oshib bormoqda. Buni quyidagicha tushintirish mumkin:

birinchidan, iqtisodiyotning ko‘pchilik soxalarida ish haqi soatbay stavkalari

asosida amalga oshirilmoqda, ikkinchidan, asosan soatbay tarif stavkasi asosida

amaldagi qonun hujjatlarida (zararli mehnat sharoitlari tufayli qisqartirilgan ish

vaqtida ish vaqtidan tashqari ishlashda tungi vaqtda ishlashda va h.k)

kafolatlangan xodimga beriladigan qo‘shimcha ish haqi miqdori belgilanadi.

13

Xodimlarning mehnatiga haq to‘lashning 2 xil shakli mavjud: ya’ni.

1-chizma.Ish haqining shakllari

Vaqtbay ish haqi deganda xodimlarning haqiqatda ishlagan vaqtlari uchun

hisoblangan ish haqi tushiniladi. Ushbu ish haqi shaklida xodimga hisoblanadigan

ish haqining miqdori bevosita u ishlagan soatlar yoki kunlarning soniga,

shuningdek shtat jadvaliga muvofiq belgilangan ish haqi summasiga bog‘liq

bo‘ladi. Ish haqining ushbu shakli ishchilar, quruvchilar, sotuvchilar va

boshqa bevosita ish bajaruvchilar uchun qo‘llaniladi. Mehnatga vaqtbay

haq to‘lashda ishchi yoki xizmatchining ish haqi uning malakasi va ishlagan ish

vaqtiga qarab belgilanadi. Raxbar va ma’muriy xo‘jalik xodimlari navbatchi

xodimlar, ta’mirlovchi va mashinalarga xizmat ko‘rsatuvchi ishchilar va

boshqalarning mehnatiga vaqtbay haq to‘lanadi.

Mehnatga haq to‘lashning vaqtbay shakli:

-oddiy vaqtbay

-vaqtbay-mukofatlash turlarga bo‘linadi

Oddiy vaqtbay haq to‘lashda ish haqi miqdorini hisoblashda shtat jadvaliga

binoan tarif stavkasi yoki lavozimiy maosh asos qilib olinadi.

Mehnatga haq to‘lashning vaqtbay mukofatlash shaklida tarif stavkalari

bo‘yicha ish haqidan tashqari qo‘shimcha ravishda korxonada ishlab chiqilgan

xodimlarni mukofatlash to‘g‘risidagi nizom jamoa shartnomasi yoki korxona

raxbarlarining buyrug‘i asosida ayrim miqdor va sifat ko‘rsatkichlariga

erishilganligi uchun mukofot beriladi. Vaqtbay ish haqini hisoblashda tabel asos

qilib olinadi.

14

Ishbay ish haqi deganda xodimlarga haqiqatda bajargan ishlari uchun

hisoblangan ish haqi tushuniladi. Ushbu ish haqi shaklida xodimga hisoblanadigan

ish haqining miqdori bevosita u bajargan ishning hajmiga va bir birlik ish uchun

belgilangan ish haqi summasiga bog‘liq bo‘ladi. Ish haqining ushbu shakli

ishchilar, quruvchilar, sotuvchilar va boshqa bevosita ish bajaruvchilar uchun

qo‘llaniladi.

Mehnatni tashkil qilish usuliga ko‘ra mehnatga ishbay haq to‘lash individual va

jamoaviy turlarga bo‘linadi.

Mehnatga individual ishbay haq to‘lashda xodim mehnatini rag‘batlantirish

individual tartibda ishlab chiqilgan mahsulot soni, uning sifati va ishbay narxiga

to‘liq bog‘liq.

Mehnatga jamoaviy haq to‘lashda butun brigadaning ish haqi haqiqatda

bajarilgan ish va uning narxini hisobga olgan holda belgilanadi,brigada har bir

xodimning ish haqi butun brigada ishlab chiqargan mahsulot hajmi va umumiy ish

hajmidagi uning mehnati miqdori hamda sifatiga bog‘liq, mutaxassislikdagi

(chilangar, tokar, sozlovchi va h.k)ishchilardan tarkib topgan,ya’ni kompleksli

jamoa bo‘lganda ta’mirlash yoki boshqa ishlarni bajarganda qo‘llaniladi. To‘lov

ishning butun hajmi uchun qo‘yilgan qiymatlar bo‘yicha mahsulotning o‘lchov

birligida ishlarni bajarish uchun maksimal vaqtni ko‘rsatish bilan amalga oshiriladi.

Buxgalteriya brigada a’zolari orasida haqiqiy mehnat haqini har bir ishchining

ishlagan vaqti va ularning razryadining darajasiga muvofiq taqsimlaydi.

Ishhaqi hisob-kitobi usuliga ko’ra mehnatga haq to’lashning ishbay tizimi:

bevosita ishbay;

ishbay mukofat;

billvosita;

Bevosita ishbay shaklida ish haqi haqiqatda bajarilgan ish (tayyorlanga mahsulot)

bo’yicha belgilangan ishbay narxlarga muvofiq belgilanadi.

Misol.

Tikuvchi bir oyda 120 ta ish halati tikdi (narxi 4250 so’m). Tikuvchining bir oylik

ish haqi 510 000so’mni tashkil qildi(4250*120 halat).

15

Korxonalar buxgalteriyasi mehnatga haq to’lashga doir barcha hisob–kitob

ma’lumotlarini ish haqi kitobida, xodimlarning shaxsiy varaqalarida yoki hisob-

to’lov qaydnomalarida mujassamlashdi.Ushbu registrlarda keltirilgan ma’lumotlar

ish haqi bo’yich hisob-kitoblarning sintetik va analitik hisobini yuritishga asos

bo’ladi.

Ish haqining 2 xil turi mavjud: Asosiy ish haqi va qo‘shimcha ish haqi.

2-chizma: Ish haqining turlari

Asosiy ish haqi deganda xodimning haqiqatda bajargan yoki ishlagan vaqti

uchun hisoblangan ish haqi tushuniladi.

Qo‘shimcha ish haqi deganda xodimga uni ijtimoiy himoya qilish

maqsadida, shuningdek unga korxona faoliyatida erishilgan yutuqlar, atoqli

sanalar, turli shart sharoitlar uchun asosiy ish haqiga qo‘shimcha tarzda

hisoblangan to‘lovlar tushuniladi. Qo‘shimcha ish haqiga vaqtinchalik mehnat

qobiliyatini yo‘qotganlik uchun hisoblangan nafaqalar, mehnat ta’tili haqi, unvon,

kategoriya va boshqa ajralib turadigan tavsiflari uchun beriladigan qo‘shimchalar,

mukofatlar, moddiy yordamlar va kompensasiyalar kiradi.

1.2. Mehnat haqini hisoblash bo’yicha buxgalteriya hisobining maqsadi,

vazifalari va amal qilish tamoyillari

Mehnat haqi hisobining maqsadi xo’jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy-xo’jalik faoliyati davomida yuz bergan mehnat haqini amaldagi qonunchilik talablaridan kelib chiqqan holda to’g’ri va o’z vaqtida hisobga olish, hamda axborot foydalanuvchilariga o’z vaqtida, to’liq hamda aniq axborot yetkazib berishdir.

Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda mehnat haqi bo’yicha buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

16

Mehnat haqi hisobining mohiyatini ochib beruvchi mezonlariga mos ravishda hisobga olish;

Mehnat haqi hisobining to’g’ri turkumlash va guruhlarga ajratish;

Mehnat haqining harakati to’g’risida to’liq va ishonchli axborotlarni shakllantirish;

Mehnat haqining to’g’ri, o’z vaqtida va tegishli boshlang’ich hujjatlar bilan rasmiylashtirish;

Mehnat haqi bo’yicha hisob ma’lumotlarining to’liq uyg’unligini ta’minlash;

Mehnat haqining to’g’ri va o’z vaqtida hisoblash;

Mehnat haqi ishlab chiqarishga to’g’ri keladigan xarajatlarni to’g’ri va o’z vaqtida hisobga olish va sotish tannarxiga to’g’ri kiritilishini ta’minlash;

Ish vaqtidan unumli foydalanishni nazorat qilish;

Mehnat haqining hisoblash tamoyiliga muvofiq ular yuz bergan vaqtdan boshlab tan olish va tegishli schotlarda aks ettirish;

Mehnat haqi hisobining hisobotda to’g’ri aks ettirish va boshqalar.

Ish vaqtining to‘g‘ri sarflanishi ustidan nazorat olib borish.

Sarflangan mehnatning ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxida tegishli

hujjatlarda o‘z vaqtida va to‘g‘ri aks ettirish.

Hisoblangan ish haqini kalkulyatsiya obektlari o‘rtasida to‘g‘ri taqsimlash.

Ish haqi va mehnatga haq to‘lashning ilg‘or usullarini amalda qo‘llash.

Mehnatga haq to‘lash fondining to‘g‘ri sarflanishi ustidan nazorat olib borish.

Shuningdek, buxgalteriya hisobi korxona xo’jalik faoliyati davomida mehnat haqi hisobining amalga oshirishda O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga rioya qilishi ustidan nazorat o’rnatish, ish haqiga oid salbiy holatlarning oldini olish va uning moliyaviy barqarorligini ta’minlaydigan ichki xo’jalik imkoniyatlarini topishni ta’minlashi zarur.

Ayrim adabiyotlarda fanning vazifasi bilan funksiyasi bir xil tushuncha deb qaralsa, ayrim adabiyotlarda esa vazifa bilan funksiyani turli xil tushuncha deb qaraladi. Bizning fikrimizcha ham ikkinchi mulohaza to’g’ri. Chunki vazifani bajarish vaqtinchalik harakterga ega bo’ladi. Bittasini bajargandan keyin ikkinchisiga o’tadi. Funksiya esa doimiy takrorlanib turadigan vazifadir.

17

Shundan kelib chiqib, mehnat haqi hisobi bo’yicha buxgalteriya hisobining vazifalari va funksiyalari ham farq qiladi, ya’ni buxgalteriya hisobining mehnat haqi hisobi bo’yicha vazifalari yuqoridagilar bo’lsa, funksiyalari quyidagilar hisoblanadi (3-chizma).

Mehnat haqi hisobi bo’yicha buxgalteriya hisobining funksiyalari

Axborot funksiyasi

Uzviy aloqa funksiyasi

Nazorat funksiyasi

Tahliliy funksiyasi

3-chizma: Korxona xo’jalik faoliyati davomida yuz beradigan mehnat haqi hisobi bo’yicha buxgalteriya hisobining funksiyalari

O’zR ning “Buxgalteriya hisobi to’g’risida” gi qonugani va buxgalteriya hisobi milliy standart (BHMS) lariga muvofiq mehnat haqi hisobini yuritishning quyidagi tamoyillarini keltirish mumkin (2-jadval).

2-jadval

Mehnat haqining amal qilish tamoyillari

№ Tamoyilning nomi Mehnat haqi bo’yicha qo’llanilishi

1. Ikki yoqlama yozuv usuli bilan hisob yuritish

Bu tamoyilning ma’nosi shundan iboratki yuz bergan operatsiyaning summasini bir vaqtning o’zida ikki schotda, ya’ni bir schotning debetida va ikkinchisining kreditida aks ettirilishini bildiradi.

2. Uzluksizlik Bu tamoyil korxonaning doimo harakatdagi subyekt, ya’ni o’z faoliyatini kelgusida davom ettiruvchi va rivojlantiruvchi subyekt sifatida qaraydi. Shunga ko’ra, mehnat haqi ham uzluksiz hisobga olib boriladi.

18

3. Pulda ifodalash Bu tamoyil yuz bergan mehnat haqi milliy valutada, ya’ni so’m va tiyinlarda aks ettirishni bildiradi.

4. Aniqlilik Bu tamoyil hisobda aks ettirilgan har bir mehnat haqi summasining qat’iy hujjatli asosga ega bo’lishligini bildiradi.

5. Hisoblash Bu tamoyil mehnat haqi yuz bergan vaqtiga ko’ra tan olishni va shu vaqtdan boshlab ularni buxgalteriya hisobida va hisobotda aks ettirishni bildiradi.

6. Ehtiyotkorlik (konservatizm)

Bu tamoyil korxona hisobotlarida mehnat haqi ko’p (kam) qilib ko’rsatmaslikni ifodalaydi. Bu tamoyilni qo’llash yashirin rezervlarni vujudga keltirish, biron bir maqsadda mehnat haqi ko’paytirib (kamaytirib) ko’rsatish huquqini bermaydi.

7. Taqqoslamalik Mehnat haqi ifodalovchi hisobotlar foydali va mazmunli bo’lishi uchun u turli hisobot davrlaridagi axborotlar bilan qiyoslanadigan bo’lish kerak. Hisobotdan foydalanuvchilar ushbu hisobot qaysi usullarga, tamoyillarga muvofgiq tuzilganligini bilishi lozim. Agar o’tgan davrdagi hisobot ko’rsatkichlari bilan joriy hisobot davridagi hisobot o’rtsida farq bo’lsa o’tgan davr hisobotini ham qaytadan tasniflash lozim, agar tasniflashning (o’zgartirishning) iloji bo’lmasa ushbu qismda tushuntirishlar, yoxud xarakteri ochib berilishi lozim.

8. Neytrallik Bu tamoyil mehnat haqini ifodalovchi hisobotlarni bironta shaxs manfaatlari uchun boshqa bironta shaxs zararlari evaziga moslashtirmaslikni bildiradi.

9. Hisobot davri daromadlari va xarajatlarining

muvofiqligi

Bu tamoyil hisobot davri mehnat haqi shu davrda real daromad keltirgan qismini kiritishni bildiradi.

10.

Tushunarlilik Bu tamoyil mehnat haqi ifodalovchi hisobotlarning moddalari axborot foydalanuvchilari uchun tushunarli bo’lishligini bildiradi.

19

11. Yakunlanganlik Bu tamoyil mehnat haqi to’g’risidagi hisob ma’lumotlarining biron-bir hisobot davri uchun jamlanganligini bildiradi.

12.

Tezkorlik Bu tamoyil mehnat haqi to’g’risidagi hisob ma’lumotlarini va hisob siyosatidagi o’zgarishlarni boshqaruv organlariga kerakli muddatlarda va hajmda yetkazib berishni bildiradi. Axborotning muhimligi ham nisbiy tushuncha bo’lib, u faqatgina o’z vaqtidagina muhim bo’ladi, kechikkan yoki muddatidan oldin berilgan axborotning roli pasayadi.

13.

Offsetting (moddalarning o’zaro hisobga olinishi)

Bu tamoyil daromad va xarajatlar moddalari o’zaro hisobga olinishi mumkin emasligini bildiradi (BHMS larda bunga ruxsat berilgan yoki talab qilingan holatlar bundan mustasno).

20

II BOB. “Juma paxta tozalash zavodi” OAJda mehnat haqining hisobi

2.1 Asosiy ish haqini hisob kitob-qilish va hisobga olish tartibi

"Juma paxta tozalash zavodi "OAJ Ozbekiston Respublikasi Samarqand viloyat

Pastdarg’om tumani hokimligi Tadbirkorlik sub’yektlarini ro’yxatdan o’tkazish

INSPEKSIYASI tomonidan 1994 yil 8 iyulda Reestrdagi tartib raqami 13 bilan

davlatro’yxatiga olingan. Samarqand viloyat Pastdarg’om tumani 13 yanvar 2010

yil davlat ro’yxatidan o’tqazildi. (1-ilova)

"Juma paxta tozalash zavodi” OAJ Jumashaxri, A. Temur kuchasi 1-uyda

joylashgan uning asosiy faoliyati va maqsadi fermer xo’jaliklari yetishtirib bergan

paxta xom-ashyosini tayyor tola holatiga keltirishdan iborat, savda-sotiqni tashkil

qilish Ozbekiston Respublikasi tovar bozorini shakllantirish va boyitishda faol

qatnashish, foyda olish va olingan foydani OAJning ishlab chiqarishini

rivojlantirishga, xodimlarini moddiy ahvolini yaxshilashga sarflanadi, qolaversa

O’zbekistonning paxtasini jahon bozoriga chiqarib O’zbekistonning yalpi

daromadining o’sishiga xizmat qiladi.

"Juma paxta tozalash zavodi "OAJ ning davlat soliq qo’mitasida ro’yxatga

olinganligi va unga identifikatsiya raqami berilganligi to’g’risida

GUVOXNOMA №1245 Dublikat (2-ilova). Litsenziya (3-ilova)

Samarqand viloyat Pastdarg’om tuman hokimligining 2010 yil 13

yanvardagi 13/13 raqami bilan ro’xatga olingan "Juma paxta tozalash zavodi "OAJ

ning ustaviga kiritilgan o’zgarishlar va qo’shimchalar matniga muvofiq jamiyat

ustavi fondi 607 583 400 so’m miqdorida bo’lib, har birining naminali 1180

so’mdan bo’lgan qiymati 596 284 680 so’mlik 505 326 dona egasi yozilgan oddiy

aksiyalar hamda nominali 1180 so’mdan bo’lgan qiymati 11 568 720 so’mlik 9804

dona imtiyozli aksiyalarga tasdiqlangan (4-ilova). Shu jumladan:

-Viloyat “Paxtasanoat” Hududiy aksiyadorlik birlashmasining Ustav fondini

shakllantirish uchun yo’naltirilgan umumiy qiymati 309 997 800 so’m bo’lgan

21

Ustav fondining 51 % miqdoriga 292 710 dona oddiy aksiyalar davlat ixtiyoriga

berilgan.

-Umumiy qiymati 297 855 600 so’m bo’lgan Ustav fondining 49 % miqdoridagi

252 420 dona oddiy aksiyalar mehnat jamoasi hamda erkin sotuv aksiyalari tashkil

etadi (2-ilova).

Jamiyatning tashkiliy huquqiy shakli (THSH) -----------------------11050

Mulkchilik shakli (MSHT) -----------------------------------------------273

Pochta manzili: (MXOBT) ----------------------------------------------1718227501

Yuridik Shaxs kodi: (KTUT) ---------------------- --------------------00331725

Tarmoq kodi: (XXTUT) ------------------------------------------------- 17111

Soliq tolovchining indifikatsiya raqami: (STIR) --------------------201184564

Barcha xujalik yurituvchi sub’ektlar majburiyatlarining tarkibida xodimlar

mexnatiga haq tulash buyicha qarzdorlik mavjud. Buni «Juma paxta tozalash

zavodi» OAJning misolida ham kurishimiz mumkin. Buning uchun 2013 yil

ma’lumotaridan foydalanamiz.

1-diagramma.“Juma paxta tozalash zavodi» OAJning aktivlari

«Juma paxta tozalash zavodi» OAJ ning buxgalteriya balansini ko’rib o’tamiz.

2013-yil 1-chorak holatiga buhgalteriya balansida quyidagi malumotlar keltirilgan

(5-ilova) ming so’mda (3-jadval).

3-jadval

«Juma paxta tozalash zavodi» OAJ ning buxgalteriya balansini holatining tahlili

Ko’rsatgichlarning nomiHisobot davr boshiga Hisobot davr oxiriga

Ming so’mUlushi %

Ming so’m Ulushi %Ming so’m

Ulushi %

22

Aktiv .Uzoq muddatli aktivlar

Asosiy vositalar14 421 569 9,37 14 525 341 10,10

103 772

0,73

Moliyaviy investitsiyalar 35 870 0,02 35 870 0,03 - 0,01

Uzoq muddatli aktivlar ,jami: 14 457 439 9,39 15 311 211 10,64853 772

1,29

TMZ lar ,jami: 138 968 330 90,30 127 986 303 88,95-10 982 027

-1,35

Debetorlar , jami: 459 230 0,30 576 683 0,40117 453

0,10

Pul mablag’lari , jami: 16 395 0,01 7 798 0,01 -8 597 0

Joriy aktivlar ,jami: 139 443 955 90,61 128 570 784 89,36-10 873 171

-1,25

Aktiv bo’yicha , jami: 153 901 394 100 143 881 995 100-10 019 399

0

PASSIV

O’z mablag’larining manbalari, jami:

14 757 778 9,59 14 840 834 10,32 83 056 0.73

Majburiyatlar.Uzoqmuddatlimajburiyatlar,

jami:27 476 230 17,85 27 400 230 19,04 -76 000 2,19

Joriy majburiyatlar, jami: 111 667 386 72,56 101 640 931 70.64-10 026 455

-1,92

Majburiyatlar , jami: 139 143 616 90,41 129 041 161 89,69-10 102 455

-0,72

Passiv bo’yicha , jami: 153 901 394 100 143 881 995 100-10 019 399

0

23

O’z mablag’larining manbalari va majburiyatlarning aktivlardagi xissasini

diagramma asosida ko’rib chiqamiz:

2-diagramma. O’z mablag’larining manbalari va majburiyatlarning aktivlardagi

xissasini diagramma asosida ko’rib chiqamiz:

Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki korxonaning korxonaning uzoq

muddatli aktivlari hisobot davri boshida 14421569 hisobot davri oxirida

15 311 211farqi 853772oshgan, joriy aktivlari hisobot davri boshida 139 443 955

hisobot davri oxirida 128 570 784 farqi -10 026 455 kamaygan, o’z

mablag’larining manbalari hisobot davri boshida 14 757 778 hisobot davri oxirida

14 840 834 farqi 83 056 oshgan, majburiyatlari hisobot dari boshida 139 143 616

hisobot davri oxirida 129 041 161 farqi -10 102 455 kamaygan. Jumladan bizning

tadqiqot obektimiz ish haqi bo’yicha majburiyatlar 2013 yil 1-choragi holatiga

korxonaning umumiy qarzlarida % ulushni tashkil etar ekan.

«Juma paxta zavodi» ochiq aksiyadorlik jamiyti moliyaviy hisobotlari quyidagi

hisobot turlarini o’z ichiga oladi :

Buxgalteriya balansi 1-shakl (5-ilova) ;

Moliyaviy natijalar to'g'risidagi hisobot 2-shakl (6-ilova) ;

Pul okimlari to'g'risida hisobot 4-shakl ;

Xususiy kapital to'g'risidagi 5-shakl ;

Boshka turdagi hisobotlar va O‘zbekiston Respublikasining amaldagi

qonunchiligi va tarmoq me’yoriy hujjatlarida ko’rsatilgan ma’lumotlar,

«Juma paxta tozalash zavodi» OAJning 2013 yilda ishchi-xizmatchilar soni jami

558 ta bo‘lib, shundan 13 ta boshqaruv apparati xodimlar,yordamchi ishlab

24

chiqarish xodimlari 72 ta, asosiy ishlab chiqarish xodimlari 165 ta ta’mirlash-

mexanika bo’limi 35 ta, tayyorlov bo’limi xodimlari 273 tashkil etgan.

«Juma paxta tozalash zavodi » OAJda sohaviy belgilangan meyori bo’yicha

shitat ro’yxatining yig’ma jadvali (7- ilova).

4-jadval

M A ’ L U M O T

№ 2013 yil 1 Boshqaruv apparati 132 Yordamchi ishlab chiqarish xodimlari

Tayyorlov va T.M.B. 5Yordamchi xizmatchi xodimlar 16Texnik nazorat bolimi 6Ma’muriy xo’jalik 12Qurilish bo’limi 5Yong’in hanfsizligi va qo’riqlash 20CHiqindi yig’uvchi ishchilar 6Bolalar dam olish oromgohi 2Jami: 72

3 Asosiy ishlab chiqarish xodimlari№1 Ishlab chiqarish korxonasi 96№2 Ishlab chiqarish korxonasi 69Jami: 165

4 Tamirlash-mexanika bo’limiTozalash quritish bo’limi 5Jinlash bo’limi 2Linterlash bo’limi 2Toylash bo’limi 4Asbob sozlik xo’jaligi 7Arra charxlash va sozlash bo’limi 4Nurchilar bo’limi 6Ishlab chiqarishda qatnashuvchi ishchilar 5Jami: 35

5 Tayyorlov bo’limi xodimlariKorxona qoshidagi PTM 42

25

Korxona tashqarisidagi M G’ofurov PTM 42Korxona tashqarisidagi Xonchorvoq PTM 42Korxona tashqarisidagi Samarqand PTM 42Korxona tashqarisidagi Ulug’bek PTM 35Korxona tashqarisidagi M Qo’chqorov PTM 35Korxona tashqarisidagi T.Usmonov PTM 35Jami: 273Hammasi: 558

4-jadval ko‘rinib korxonada ishchilar soni Jamiyatning mehnat jamoasi

ishtirokchilar va ishga qabul qilingalar hisoblanadi.Jamiyatda ishchilarning oyligi

tomonidan belgilangan eng kam maoshning miqdoridan kam bolmasligi kerak.

Shuningdek jamiyatda ishchilarning mehnat kuni, haftasi va mehnat ta’

tilining davomiyligiga amal qilinadi Jamiyatda ish vaqti mehnat stajiga kiradi.

Bunda Pensiya fondiga jamiyat tomonidan otkaziladigan mablag nafaqa olish

huquqini beradi.

Har qanday korxona va tashkilotlarda mehnat haqi hisobini to‘g‘ri tashkil qilish

uchun eng avvalo shaxsiy tarkib hisobini to‘g‘ri yuritish lozim. Xodimlarni ishga

qabul qilish, bo‘shatish, boshqa ishga o‘tkazish, ularga ta’til berilgani tunda ish

vaqtidan tashqari vaqtda,bayram kunlarida ishlaganligi to‘g‘risida ishonchli

ma’lumot bo‘lgandagina korxona xodimlar bilan o‘z vaqtida hisob kitob qilishi

mumkin.Anashu maqsadda korxona kadrlar bo‘limi shaxsiy tarkib hisobini hamda

boshqa xizmatlar bilan birgalikda ish vaqtidan foydalanish hisobini olib

boradi.Shaxsiy tarkibni hisobga olish uchun quyidagi hujjatlardan foydalaniladi:

T-1 shakl. Ishga qabul qilish to‘g‘rsida buyruq.

T-2 shakl.Shahsiy varaqa.

T-5 shakl. Boshqa ishga o‘tkazish to‘g‘risida buyruq.

T-6 shakl.Ta’til berish haqida qayt.

T-8 shakl. Mehnat shartnomasini bekor qilish haqida buyruq.

Ish haqini hisobga olish uchun T-12 shakldagi mahsus tabeldan foydalaniladi.

26

Tabel bo‘lim, brigada, sex xodimlarining nomma nom ro‘yxati bo‘lib, undan ish

vaqtini hisobga olish uchun foydalaniladi. Har bir xodimga tabel raqami

biriktiriladi va u mehnat, ish haqi bo‘yich rasmiylashtiraladigan barcha hujjatlarda

ko‘rsatilib boriladi.Hisobot davri boshlanishidan avval o‘tgan oydagi tabeldan

xodimning ism sharifi ko‘chirib yoziladiva ishga chiqish, ish vaqtining sarflanishi

shartli belgilar yordamida hisobga olib boriladi. Isga chiqish va ish vaqtidan

foydalanish hisobi tabelda 2xil usulda amalga oshiriladi. 1-usulda barcha ishga

chiqgan, kechikkan va ishga chiqmagan xodimlarto‘liq ro‘yxat qilib boriladi. 2-

usulda esa tabelda faqat kechikkanlar ishga chiqmaganlar yani ma’lum me’yordan

chetga chiqgan xodimkar ro‘yxat qilib boriladi.

Har bir ishlagan xodimning islagan vaqti tabelda hisobot oyining birinchi yarmiga

va oy oxiriga yani 2marta hisoblab chiqiladi. Tabel sex boshlig‘i tomonidan

imzolanadi va buxgalterga ish haqi hisoblash uchun topshiriladi.

Korxonada ishlovchi xodimlar ikkita guruhga bo‘linadi: Asosiy xodimlar va

asosiy bo‘lmagan xodimlar

Asosiy xodimlar- korxonaning shtat jadvalida belgilangan lavozimlarni egallab

turgan xodimlar tushiniladi

Asosiy bo‘lmagan xodimlar deganda individual mehnat shartnomaga ko‘ra alohida

ishlarni bajarish uchun

vaqtinchalik ishga olingan xodimlar tushiniladi.

« Juma paxta tozalash zavodi » OAJda ishlovchi xodimlarning umumiy soni

558 nafarni tashkil etadi. Ular muhandislar, buxgalterlar, yuristlar bo‘lim

boshliqlari, tehnologlar, mehaniklar, iqtisodchilar, kassirlar va boshqa xodimlardir.

Ushbu korxonada xodimlarni ishga olish va ishdan bo‘shatish, ular bilan mehnat

shartnomalarini tuzish hamda uni bekor qilish respublikamis qonun hujjatlari

asosida « Juma paxta tozalash zavodi » OAJning rahbari buyrug‘iga asosan amalga

oshiriladi.

27

Asosiy va qo‘shimcha ish haqlarini hisoblashga quyidagi hujjatlar asos

bo‘ladi:

Ishbay ishlovchilar uchun – bajarilgan ishlarning hajmini tasdiqlovchi

hujjatlar (naryadlar, ma’lumotnomalar, hisobotlar, dalolatnomalar va boshqalar),

bir birlik ish uchun belgilangan ish haqi me’yori, ishga chiqish hisobi tabeli (ishni

kollektiv tarzda bajaruvchilar uchun).

Vaqtbay ishlovchilar uchun – shtat jadvali, ishga chiqish hisobi tabeli

Mehnat ta’tilini hisoblash uchun – buyruq, xodimning ish haqi bo‘yicha

buxgalteriyada yuritilgan shaxsiy schyoti varag‘i.

Vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo‘qotganlikda beriladigan nafaqani

hisoblash uchun – kasallik varaqasi, kasaba uyushma qo‘mitasining qarori va

xodimning ish haqi bo‘yicha buxgalteriyada yuritilgan shaxsiy schyoti varag‘i.

Asosiy ish haqini hisoblash tartibi. Ishbay ish haqi shaklida ishlovchi

xodimga asosiy ish haqi summasi uning haqiqatda bajargan ish hajmini bir birlik

ish uchun belgilangan ish haqi me’yoriga ko‘paytirish yo‘li bilan topiladi.

Masalan, ishchi oy maboynida 100 dona mahsulot ishlab chiqardi. Bir birlik

mahsulot uchun ish haqi me’yori 1000so‘m. Ishchiga hisoblanadigan ish haqi

summasi bu holda 100000 so‘mni (100x1000) tashkil etadi.

Vaqtbay ish haqi shaklida ishlovchi xodimga asosiy ish haqi summasi uning

haqiqatda ishlagan soatlari yoki kunlari sonini bir soatlik yoki bir kunlik o‘rtacha

ish haqiga ko‘paytirish yo‘li bilan topiladi.

Masalan, Bosh injenerning shtat jadvali bo‘yicha maoshi 350000 so‘m.

Avgust oyida u 20 kun to‘liq ishladi, qolgan kunlar uchun kasallik varaqasini

taqdim etdi, uning mehnat staji 6 yil, bolalarining soni 2 ta. Avgust oyidagi

kalendar ish kunlari soni 25. Bosh injenerga asosiy ish haqi hisoblash uchun bir

kunlik o‘rtacha ish haqi summasi topiladi. Bizning misolimizda u 14000so‘m

(350000:25). Bosh injenerning haqiqatda ishlagan kunlariga hisoblanadigan ish

haqi summasi 280000 so‘m (14000 x 20).

28

Ish haqining hisoblangan barcha turlari va ularning jami summasi hisob-to‘lov

qaydnomasida yoki ish haqi bo‘yicha yuritilgan kitobda alohida ustunchalarda

ko‘rsatiladi. 5-jadval. Hisoblangan asosiy va qo’shimcha ish haqlari schotlarda

aks ettirilshi 5-jadval

Hisoblangan asosiy va qo’shimcha ish haqlari schotlarda aks ettirilshi

Operatsiyaning mazmuni Debet Kretet Asos Ish haqining hisoblanishi:

• Asosiy ishlab chiqarish xodimlariga

• Yordamchi ishlab chiqaruvchi xodimlarga

• Umum xo’jalik xodimlariga• Yordamchi xo’jaliklar xodimlariga• Boshqaruv xodimlariga• Sotishga doir xodimlarga• Kapital qurilishga doir xodimlarga• Asosiy vositalarni tugatish uchun• Moddiy yordamlar, hisoblanga

kompensatsiyalarga• Kasal kunlar uchun hisoblangan

nafaqa summasiga• Hisoblangan dividend summasiga

2010

23102510

27109420941008109210

9430

94308710

6710

Hisob-to’lov qaydnomalari, Buyruqlar, naryadlar, hisbotlar, tabel, kasal varaqalari va boshqa hujjatlar

Ish haqini berish tizimlari. Xodimlarga ish haqini berishning ikkita tizimi

mavjud:

Avansli tizim – ushbu tizim asosan vaqtbay ishlovchi xodimlar uchun

qo‘llaniladi. Unga muvofiq to‘liq ishlagan xodimlarga hisobot oyning birinchi

yarimi uchun belgilangan ish haqining 50 foizigacha avans beriladi. Avans

kassadan to‘lov qaydnomalariga asosan beriladi.

29

Avanssiz tizim –ushbu tizimda ish haqi bo‘yicha korxonaning qarzi faqat

hisobot oyi tugagandan so‘ng to‘lov qaydnomalariga asosan beriladi.

Hisob-to‘lov qaydnomasida yoki ish haqi bo‘yicha yuritilgan kitobda hisobot

davri boshidagi qarz, shuningdek, hisoblangan jami ish haqi va jami ish haqidan

ushlanmalar asosida har bir xodim bo‘yicha hisobot davrining oxirdagi qarz,yani

korxonaning xodimga bo‘lgan yoki xodimning korxona oldidagi qarzi aniqlanadi.

21-son BHMS ga muvofiq ish haqi bo‘yicha majburiyatlarning sintetik hisobi

6710 «Xodimlar bilan ish haqi bo‘yicha hisoblashish» va 6720 «Deponentlangan

ish haqi» schyotlarida yuritiladi.

Bankdan ish haqi uchun olingan pul mablag‘lari kassadan olingan kundan

boshlab uch kun ichida tarqatiladi.Ushbu muddatda olinmagan ish haqi

deponentlangan ish haqi deb ataladi,u aloxida qaydnomaga ko‘chirib yoziladi va

bankka topshiriladi.Deponentlangan ish haqlari xodimlarning talabiga ko‘ra

bankdan darxol olinib kelinishi va tarqatilishi lozim.

Voyaga yetmagan bolalar uchun sud qaroriga ko‘ra undiriladigan alimentlar

miqdori (O‘zR Oila kodeksining 99-moddasi) quyidagilardan iborat:

-bir bola uchun-ish haqi va boshqa daromadning to‘rtdan bir qismi

-ikki bola uchun-ish haqi va boshqa daromadning uchdan bir qismi

-uch va undan ortiq bola uchun ota-onaning har oydagi ish haqi va boshqa

daromadning yarimisi.

Bu to‘lovlarning miqdori talablarning moddiy yoki oilaviy ahvolini va boshqa

e’tiborga loyiq holatlarni hisobga olgan holda sud tomonidan kamaytirilishi yoki

ko‘paytirilishi mumkin.

2.2 Qo’shimcha ish haqini hisob-kitob qilish va hisobga olish tartibi.

Qo‘shimcha ish haqi deganda xodimga uni ijtimoiy himoya qilish maqsadida,

shuningdek unga korxona faoliyatida erishilgan yutuqlar, atoqli sanalar, turli shart

–sharoitlar uchun asosiy ish haqiga qo‘shimcha tarzda hisoblangan to‘lovlar

tushuniladi. qo‘shimcha ish haqiga vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo‘qotganlik

uchun hisoblangan nafaqalar, mehnat ta’tili haqi, unvon, kategoriya va boshqa

30

ajralib turadigan tavsiflari uchun beriladigan qo‘shimchalar, mukofatlar, moddiy

yordamlar va kompensasiyalar kiradi.

Kasal kunlar uchun nafaqa hisoblash tartibi. Kasal kunlar uchun nafaqa

hisoblash quyidagi tartibda amalga oshiriladi.

1.Xodimga o‘tgan oyda hisoblangan ish haqi, shuningdek o‘rtacha oylik

mukofotlar summasi asos qilib olinadi va u kasal bo‘lgan oydagi kalendar ish

kunlari soniga bo‘linadi. Topilgan summa o‘rtacha bir kunlik to‘lov summasini

beradi. Aytaylik, yuqoridagi misolda keltirilgan Bosh injenerning iyuldagi ish haqi

300000 so‘m, o‘rtacha oylik mukofat summasi 80000 so‘m bo‘lgan. Unda o‘rtacha

bir kunlik to‘lov summasi avgust oyi uchun 15200 (380000: 25) so‘m bo‘ladi.

2. Kasal kunlarga nafaqa hisoblash uchun bir kunlik o‘rtacha to‘lov summasi

nafaqani to‘lash koeffisiyentiga ko‘paytiriladi. Ushbu koeffitsiyent O‘zbekiston

Respublikasi Adliya Vazirligidan 2000 yil 19 yanvarda 873–tartib raqami bilan

ro‘yxatdan o‘tgan “Mehnatga layoqatsizlik varaqalari va ma’lumotnomalarini

berish to‘g‘risida Yo‘riqnoma”, shuningdek o‘zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasining 2002 yil 28 fevraldagi “Vaqtinchalik mehnatga layoqatsizlik

bo‘yicha nafaqalar to‘lash me’yorlarini takomillashtirish to‘g‘risida”gi 71-son

qaroriga muvofiq 2002 yil 1 martda boshlab xodimning xizmatlari, mehnat staji,

kasallik toifasi, bolalarining soniga qarab quyidagicha belgilangan:

1.Ish haqining 100 % miqdorida:

Qaromog‘ida 16 yoshga (o‘quvchilar uchun –18 yosh) to‘lmagan uch nafar

va undan ko‘p farzandi bo‘lgan xodimlarga;

Chernobl AESdagi avariya oqibatlarini tugatishda ishtirok etgan xodimlarga,

Chernobil AESdagi avariya natijasida radioaktiv ifloslanish zonasidan evakuasiya

qilingan xodimlarga;

Ko‘chirilgan qon hosil qiluvchi organlar kasalliklari (o‘tkir leykoz),

qalqonsimon bez (adenoma, rak) va xavfli o‘smalar bilan bog‘lik kasalliklarga

chalingan xodimlarga;

31

Yadro poligonlarida va boshqa radiasiya-yadro obektlarida harbiy xizmatni

o‘tagan pensiya yoshidagi shaxslar qatoridan nogiron xodimlarga;

Ishda shikastlangan va kasb kasalliklariga chalingan xodimlarga.

2. Oylik ish haqining 60 % dan 100% gacha bo‘lgan miqdorda:

• Ijtimoiy ahamiyatga ega kasalliklar bo‘yicha hisobda turuvchi xodimlarga,

ular tomonidan davlat ijtimoiy sug‘urtasiga badallar to‘lab kelinishi muddatiga (ish

stajiga) qarab.

3. Oylik ish haqining 60%dan 80 % gacha bo‘lgan miqdorda - qolgan hollarda,

xodimlarning umumiy ish stajiga qarab.

Davlatimiz qonunlariga muvofiq vaqtinchalik mehnatga layoqatsizlik uchun

nafaqalar o‘z sog‘ligiga ataylab ziyon etkazilganda, mastlik yoki narkomaniya

oqibatida, jinoyat sodir etgan va ular bilan bog‘liq boshqa hollarda vujudga

kelganda hisoblanmaydi va to‘lanmaydi.

Bizning misolda keltirilgan bosh injenerning barcha ko‘rsatkichlari bo‘yicha

uchinchi guruh bo‘yicha nafaqa oluvchi hisoblanadi. Shuning uchun uning bir

kunlik nafaqa summasi to‘lov koeffisiyentiga ko‘ra 9120 so‘mni (15200x 0,6 )

tashkil qiladi.

4. Bir kunlik nafaqa summasi kasal bo‘lgan kalendar ish kunlari soniga

ko‘paytiriladi. Topilgan summa kasal kunlar uchun hisoblanadigan nafaqaning

summasini bildiradi. Bizning misolimizda buxgalterga hisoblanadigan nafaqa

summasi 45600 so‘mni (9120*5) tashkil qiladi.

Ishbay ishlovchi xodimlarga kasal kunlar uchun nafaqa hisoblashda oxirgi

ikki oylik ish haqi va o‘rtacha oylik mukofat summasi asos qilib olinadi. Qolgan

hisob-kitoblar yuqorida keltirilgan tartibda amalga oshiriladi.

Mehnat ta’tili haqini hisoblash tartibi. Korxona xodimlari ish faoliyatining

birinchi yili 6 oy ishlaganlaridan so‘ng, keyingi yillarda esa mehnat ta’tili grafigi

yoki xodimning arizasiga muvofiq mehnat ta’tilini olish huquqiga egadirlar.

Mehnat ta’tilini qaysi sanadan boshlab necha kunga berilishi korxona rahbarining

32

buyrug‘ida ko‘rsatiladi. Buyruq asosida mehnat ta’tili haqi quyidagi tartibda

hisoblanadi.

1. Ishbay ishlovchilar uchun

Oldingi mehnat ta’tilidan keyingi mehnat ta’tiligacha olgan ish haqi

summasi, shuningdek shu davrda olgan mukofatlarining summasi topilib, ushbu

summa ishlagan oylar soniga bo‘linadi. Topilgan summa o‘rtacha bir oylik to‘lov

summasini bildiradi. Aytaylik, xodimning o‘tgan yilda olgan ishbay ish haqi

summasi 2450000 so‘mni, olgan mukofatlari 420000 so‘mni tashkil qilgan, deylik.

Unda ushbu xodimga o‘rtacha bir oylik to‘lov 241666 so‘mni

((2450000+450000 ) /12 ) tashkil etadi.

O‘rtacha oylik to‘lov summasi oydagi o‘rtacha ish kunlari soniga (25,4 kun)

bo‘linadi. Topilgan summa o‘rtacha bir kunlik to‘lov summasini bildiradi. Bizning

misolimizda ushbu to‘lov 9666 so‘mni (241666:25,4) tashkil qiladi.

O‘rtacha bir kunlik to‘lov summasi buyruq bo‘yicha berilgan mehnat ta’tili

kunlari soniga ko‘paytiriladi. Topilgan summa xodimning mehnat ta’tili haqini

bildiradi. Agar xodimga 15 kunlik mehnat ta’tili berilgan bo‘lsa, u holda uning

mehnat ta’tili haqi 145000 so‘mni (9666x 15 ) tashkil qiladi.

2.Vaqtbay ishlovchilar uchun xodimning oxirgi oydagi maoshi va o‘rtacha

bir oylik olgan mukofatlari summasi mehnat ta’tili haqini hisoblashga asos qilib

olinadi. hisob-kitoblarning qolgan qismi yuqorida keltirilgan tartibga o‘xshash

tarzda amalga oshiriladi.

Ish haqining hisoblangan barcha turlari va ularning jami summasi hisob-to‘lov

qaydnomasida yoki ish haqi bo‘yicha yuritilgan kitobda alohida ustunchalarda

ko‘rsatiladi. (6-jadval) Hisoblangan qo’shimcha ish haqi hisoblash bo’yicha

quyidagi buxgalteriya yozuvlari beriladi;

6-jadval

Operatsiyaning mazmuni Debet Kretet Asos

33

• Moddiy yordamlar, hisoblanga kompensatsiyalarga

6990 6710 Hisob-to’lov qaydnomalari, Buyruqlar, naryadlar, hisbotlar, tabel

• Kasal kunlar uchun hisoblangan nafaqa summasiga

6990 6710 kasal varaqalari va boshqa hujjatlar

2.3 Ish haqidan ushlanmalar va ajratmalarni hisob-kitob qilish hisobga

olish tartibi

O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 164-moddasiga muvofiq

mehnat haqi to‘lovlaridan ushlab qolishlarni quyidagilarga taqsimlash mumkin:

-majburiy ushlab qolishlar

-ish beruvchi tashabbusi bilan ushlab qolishlar

-xodim tashabbusi bilan ushlab qolishlar

Umumiy qoidaga ko‘ra, xodimning yozma roziligi bilan, bunday rozilik

bo‘lmagan taqdirda esa sudning qaroriga asosan mehnat haqidan ushlab qolinishi

mumkin.

Mehnat haqidan majburiy ushlab qolishlarga quyidagilar kiradi:

-O‘zbekiston Respublikasida belgilangan soliqlar va boshqa majburiy

to‘lovlar, jismoniy shaxslardan undiriladigan daromad solig‘i;

-Sudning qarorlari va boshqa ijrolar hujjatlarini ijro etish uchun ushlab

qolishlar;

Ish beruvchining tashabbusi bo‘yicha quyidagilar ushlab qolinadi:

-xodim tomonidan ish beruvchiga yetkazilgan zararni qoplash uchunagar

yetkazilgan zararning miqdori xodimning o‘rtacha oylik ish haqidan ortiq

bo‘lmasayaroqsiz mahsulot uchun ushlanmalar.

Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini ushlab qolish O‘zR Soliq

kodeksining «Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliq» 3-bo‘limi hamda

O‘zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligida 2002 yil 14-mart 1110-son bilan

ro‘yxatdan o‘tkazilgan «Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini

34

hisoblab chiqarish hamda budjetga to‘lash tartibi to‘g‘risida»gi yo‘riqnomaga

muvofiq amalga oshiriladi.

Jismoniy shaxslarning jami yillik daromadiga soliq to‘lovchi olishi lozim

bo‘lgan yoki tekinga olgan pul yoxud boshqa mablag‘lar, shu jumladan:

-mehnatga haq to‘lash shaklida olinadigan daromadlar;

-jismoniy shaxslarning mulkiy daromadi;

-jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyatidan keladigan yalpi daromadi

kiradi.

Ixtiyoriy ushlanmalarga hayriya sifatidagi ushlanmalar,kasaba uyushma va

boshqa uyushmalarga a’zolik to‘lovlari,jamg‘arma shotlariga ushlanmalar,turli

kommunal xizmatlar uchun ushlanmalar va xodimning o‘z arizasiga ko‘ra amalga

oshiriladigan boshqa ushlanmalar kiradi.

Ish haqidan ushlanmalarning barcha turlari va ularning jami summasi hisob-

to‘lov qaydnomasida yoki ish haqi bo‘yicha yuritilgan kitobda aloxida

tushunchalarda ko‘rsatilgan.Mehnat kodeksiga muvofiq (164-modda) xodimning

ish haqidan ushlanmalarning jami miqdori hisoblangan ish haqining 50%dan oshib

ketmasligi lozim.

Solik kodeksining 171 moddasida jismoniy shaxslarning jami daromad tarkibi

keltirilgan. Unga muvofik jismoniy shaxslarning jami daromadiga kuyidagilar

kiradi:

1) mexnatga haq tulash tarzidagi daromadlar;

2) mulkiy daromadlar;

3) moddiy naf tarzidagi daromadlar;

4) boshka daromadlar.

Soliq kodeksiga muvofiq (186-modda) xodimlardan ushlanadigan daromad

solig‘ini hisoblab chiqish va ushlab kolish tartibi soliq solinadigan baza va

stavkalardan kelib chiqqan holda daromad hisoblanishiga qarab yil boshidan o‘sib

35

boruvchi yakun bo‘yicha har oyda xodimning asosiy ish joyi bo‘yicha amalga

oshiriladi.

Har bir hisobot yilining boshida O'zbekiston Respublika Prezidentining

«O'zbekiston Respublikasining 2013 yilgi asosiy makroiktisodiy kursatkichlari va

davlat byudjeti parametrlari to'g'risida» karoriga (2013 yil 25 dekabr, PF-1887 son)

asosan belgilangan stavkalar buyicha amalga oshiriladi.

Hisoblangan ish haqidan turli ushlanmalar qilinadi, ularni ikki guruh ajratish

mumkin:

Majburiy ushlanmalar bularga daromad solig’i 6,5 foizlik byudjetdan tashqari

pensiya fondiga, sud va boshqa organlarning ijro hujjatlari bo’yicha ushlanmalar

(alimentlar,jarimalar va boshqalar), belgilangan avans summasi, ortiqcha

hisoblangan mehnat ta’tili haqi, yetkazilgan zararlar kiradi.

Ish haqidan daromad solig’i shkala bo’yicha ushlanadi. Bunda ish haqi uch

qismga bo’linib soliqqa tortiladi:(7-jadval)

(7-jadval)

Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliq stavkalari

Soliqqatortiladigan daromad miqdori Soliq summasi

Eng kam ish ish haqining 5 barvar miqdorigacha 7,5%i

Eng kam ish haqining 5 baravar miqdoridan (+1) 10 baravar miqdorigacha

16%i

Eng kam ish haqining 10 baravar miqdoridan ortiq qismidan

22%

Keltirilgan shkala amaliyotda qo‘llaniladigan xodimlarning asosiy ish

joylaridan olgan daromadlariga soliq solish chog‘ida qat’iy

qo‘llaniladi.O‘rindoshlar odatda korxona buxgalteriyasiga ularning daromadidan

yuqori stavka (22%) bo‘yicha soliq ushlab qolish haqida ariza topshiradi.O‘zR

Soliq kodeksining 186-moddasiga muvofiq jismoniy shaxslarning daromadiga

36

solinadigan soliqli ushlab qolish va budjetga o‘tkazish uchun daromad to‘lovchi

yuridik shaxs javobgardir.

Ixtiyoriy ushlanmalar-bularga hayriya sifatida ushlanmalar, kasaba uyushma va

yumushlarga a’zolik to’lovlari, jamg’arma schotlariga ushlanmalar, turli kommunal

hizmatlar uchun ushlanmalar va boshqa hodimning o’z arizasiga ko’ra amalga

oshiriladigan boshqa ushlanmalar kiradi.

Ish haqidan ushlanmalarning barcha tirlari va ularning jami summasi hisob-

to’lov qaydnomasida yoki ish haqi bo’yicha yuritilgan kitobga alohida

ustunchalarda ko’rsatiladi. Mehnat Kodeksiga muvofiq (164-modda) hodimning ish

haqidan ushlanmalarning jami miqdori hisoblangan ish haqining 50% dan oshib

ketmasligi lozim.

Ishchi va xizmatchilarning qariligi, nogironligi va boquvchisini yo‘qotganlik

uchun nafaqa bilan taminlash uchun barcha korxonalar kabi ushbu korxonada ham

Pensiya fondiga ajratma ajratiladi. 2013 yilda pensiya fondiga jismoniy

shaxslarning ish haqisidan 6,5% mikdorida ushlanma amalga oshiriladi.

Amaldagi qonunchilikga asosan har bir korxona ixtiyoriy ravishda hisoblangan ish

haqidan kasaba uyishmasiga ajratma qilib boriladi. Hozirgi kunda ish haqidan kasaba

uyushmasiga 1% mikdorida ushlanma amalga oshiriladi.

Ijro varaqalari asosida ba’zi xodimlarning ish haqidan aliment ushlanishi

mumkin. Ushlab qolingan aliment puli ish haqi berilgan kundan e’tiboran 3 kun

ichida aliment undiruvchiga berilishi yoki pochta orqali jo‘natilishi lozim. Agarda

aliment unduruvchining manzili noma’lum bo‘lsa, u holda ushlangan alement

summasi sudning depozit hisob varag‘iga o‘tkaziladi.

Yagona ijtimoiy to‘lov yuridik shaxslarning mablag‘lari hisobidan ajratiladi.

Yagona ijtimoiy to‘lovning hisob- kitobi belgilangan shaklda soliq xizmati

organlariga taqdim qilinadi. Hisob- kitob soliq to‘lovchi tomonidan ortib boruvchi

yakun bilan taqdim etiladi.

8-jadval

37

2013 yilda yagona ijtimoiy to‘lov stavkasi va uning taqsimoti quydagicha.

Soliq solinadigan baza To‘lov stavkasi %

1. Mehnatga haq to‘lash fondi 2. Yagona ijtimoiy to‘lov taqsimoti:

-byudjetdan tashqari pensiya fondiga - bandlikga ko‘maklashish davlat jam- g‘armasiga

- kasaba uyishmasi federatsiya ken- gashiga

25%

24.8

0.1

0.1

Ish haqidan ushlanmalarning barcha turlari va ularning jami summasi hisob

-to‘lov qaydnomasida ish haqi bo‘yicha yuritilgan kitobda yok shaxsiy

kartochkalarda alohida ustunchalarda ko‘rsatiladi. Mehnat kodeksiga muvofiq

xodimlar ish haqidan ushlanmalarning jami miqdori hisoblangan ish haqining

50%idan oshib ketmasligi kerak. 21-son BXMS ga muvofik ish haqidan

ushlanmalarning hisobi 6710 «Xodimlar bilan ish haqi buyicha hisoblashishlar»

passiv schetida amalga oshiriladi. Majburiy va ixtiyoriy ushlanmalar hisoblangan ish

haqini kamaytirilishi sababli ushbu schet debetlanadi. Kuyida ish haqidan eng kup

uchraydigan ushlanmalar bo‘yicha sodir buladigan xujalik operatsiyalarining

buxgalteriya yozuvlari keltirilgan.(9-jadval)

9-jadval

T/R Operatsiyaning mazmuni Debet schetKredit schet

Yozuvga asos bo‘luvchi hujjat

38

1. Ish haqidan ushlanmalar:-Daromad solig‘i-6.5% lik pensiya fondiga ushlanma-Alimentlar va jarimalar-Olingan avans -Kasaba va boshqa uyushmalarga to‘lovlar-Jamg‘arma schyotlarga va boshqa xizmatlar uchun ushlanmalar-Kreditga sotilgan tovarlar uchun ushlanmalar-Olingan qarzlar uchun ushlanmalar-Kursatilgan zararlar uchun ushlanmalar-Sotilgan tovarlar uchun ushlanmalar-Sotilgan tayyor mahsulotlar uchun ushlanmalar-Sotilgan boshqa aktivlar uchun ushlanmalar-Ko‘rsatilgan xizmatlar, bajarilgan ishlar uchun ushlanmalar-Xizmat safariga berilgan avanslarning ortiqcha summalari ushlanganda -Boshqa turli maqsadlarda berilgan to‘lovlar ushlanganda

6710 6410652069904210

69906990

6990472047309020

9010

9210-9220903042204230-4290

hisob-to‘lov qaydnomalari,buyruqlar, ijro hujjatlari va boshqa hujjatlar

2. Ish haqini berilishi 6710 5010 To‘lov qaydnomalari, kassa chiqim orderlari

3 Ish haqining deponentlash 6710 6720 Deponentlangangan ish haqi qaydnomasi

4 Deponentlangan ish haqining xodim talabiga ko’ra tarqatilishi

6720 5010 Deponentlangangan ish haqi qaydnomasi, chiqim kassa orderi

«Juma paxta tozalash zavodi » OAJning amaliy materiallari bilan

tanishganimizda ishchi va xizmatchilarning hisoblangan ish haqisidan kuyidagi

majburiy va ixtiyoriy ushlanmalar amalga oshirilgan: Jismoniy shaxslardan

olinadigan daromad solig’i, pensiya fondiga 6%lik ushlanma, 1% profsoyuz

badali, ayrim kishilardan aliment, kommunal to’lovlari uchun va boshqalar.

Hisob-kitob shuni kursatdiki korxonada ish haqidan ushlanadigan ushlunmalarning

umumiy mikdori 50%dan oshmaydi.

39

Xulosa va takliflar.

Hozirgi kunda mamlakatimizda mehnat haqi sohasida ko‘pgina qarama-

qarshiliklar va yechilmagan savollar mavjud. Vaqt va zamon mehnat haqi

rivojlanishi uchun kuchli turtki beradigan mehnat haqi tizimini yaratishga

undamokda. Har bir xodim hattoki ish haqining oz bo‘lsada ko‘tarilishiga qiziqadi.

Tashkilotlar esa harajatlarni kamayishiga harakat qiladi.

Barcha mukofotlar, ko‘shimcha to‘lovlar, tarif stavkalari va okladlarga mexanik

ko‘shimchalar oddiy me’yorga aylanib o‘zining mehnat haqini rag‘batlantirishni

40

oshirmoqda. Undan ularning mehnat haqi to‘lovini shu darajada ko’tarib

kelmokdaki, hozir tashkilot va korxonalarda ishlayetgan har bir xodimdan oylik

maoshingiz qancha deb so’rasangiz anik javob bera oladilar. Bu masaladan shuni

aytish mumkinki xo’jalik yurituvchi sub’yektlar uz faoliyati va qobiliyatidan kelib

chiqqan holda o‘zi mustaqil mehnat haqi stavkalari va okladlarni belgilashi lozim.

Hozirgi belgilangan stavka va okladlar hozirgi kunda mehnatning natijasini

yaxshilash imkonini bermoqda. Shuning uchun ham har xil ishlovchiga barobar ish

haqi to‘lanadi. Xodimlar hozirgi kunda ko‘prok va sifatlirok ishlashlari, ularning

mehnat haqi oshishiga ta’sir etishiga ishonadilar. Faqatgina shuni aytish mumkinki,

bozor iqtisodiyotining o‘sishi, ishlab chiqarishning o‘sishi, yangi ish o‘rinlarining

ko‘payishi kelajakda yangi va yaxshi umidlar qilishni taqozo qiladi.

Hech kimga sir emaski, hayot darajasi, birinchi navbatda, aholining daromadlari miqdori bilan belgilanadi. O‘tgan 2012 yilda bu ko‘rsatkich yurtimizda 17,5 foizga o‘sdi, eng kam ish haqi 26,5 foizga oshdi.

Umuman olganda, 2000 yil bilan taqqoslaganda, real daromad aholi jon boshiga 8,6 barobar ko‘paydi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, o‘rtacha ish haqi iste’mol savatchasi bahosidan 4 barobardan ziyod.

2013 yilda byudjet tashkilotlari xodimlarining ish haqi, pensiyalar, nafaqa va stipendiyalar miqdorini o‘rtacha 23 foizdan kam bo‘lmagan darajada oshirish, 2013 yilda va keyingi ikki yilda aholi real daromadlarini kamida bir yarim barobar ko‘paytirish vazifasi qo‘yilmoqda”.

Mukammal mehnat haqi tizimi, yangi qarorlarni topish yaqin kelajakda yuqori samarali ishlashi va bozor iqtisodiyotining shiddat bilan o‘sib borishiga xodimlarni qiziqtiradi. Minimal ish xaqini xayot faoliyati minimum darajagacha ko‘tarilish muammosini topish ijtimoiy notinchlik darajasini yechishga yordam beradi. Bu esa iqtisodiyotimizdagi mavjud boshqa bir qator muammolarni oldini olishga va kelajakda iqtisodiy o‘sishni ta’minlash uchun kuch bo‘lishi mumkin.

Kurs ishini bajarish jarayonida "Juma paxta tozalash zavodi "OAJ misolida mehnat hisobi tartibi o‘rganib chiqildi. Ushbu maqsadda mehnat haqi hisobi bilan birga bank faoliyati bo‘yicha normativ bazasi o‘rganib chiqildi. Tadqiqot ob’ekti faoliyati bilan amaliy tanishuv, hujjatlashtirish ishlari bo‘yicha ko‘nikmaga ega bo‘ldim.

41

Olingan hujjatlar umumlashtirilib tahlil qilindi, natijalarni rasmiylashtirish va tekshiruvlarni hujjatlashtirish usullari o‘rganildi. Mehnat haqini hisoblashda qo’llanilish mumkin bo‘lgan tavsiyalar ishlab chiqildi.

Tavsiyalar:

1. "Juma paxta tozalash zavodi "OAJ raxbariyatiga mehnat haqi hisobini nazorat kilish borasida ichki nazoratni kuchaytirish, solik va tulovlar bo‘yicha o‘zgarishlarni yo‘riqnomalar asosida rioya qilinishini yanada kuchliroq nazorat qilib borishni tavsiya etamiz;

2. Xodimlarni jalb etish yoki ushlab qolish faqat mehnat haqi miqdoriga bog‘lik emas. Xodimlarni mehnat qilishga qiziqtirish uchun shunday ish haqi ko‘rinishlari borki masalan xodimning ish joyigacha olib kelib qo‘yish, bepul tibbiy yordam ko‘rsatish va davolash, xodim malakasini oshirishi uchun o‘quv qo‘llanmalarning berilishi, sog‘ligini yaxshilash yoki dam olish uchun turistik safarlarni tashkil etish, avtomobillarni saqlash, bepul ovqatlanishlarni tashkil etish kabi usullari xodimlarga ishning sifati va unumdorligini oshirishga yetaklaydi.

Xulosa qilib ayganda ish haqi ishchi kuchi egasining o‘z mehnat natijasi uchun

oladigan haqi bo‘lib, uning yalpi daromadining asosiy kismini tashkil qiladi.

Xodimning mehnat haqi bajargan ishining mukofotidir.

21-son BHMSga muvofiq ishchi va xizmatchilarning hisob- kitoblarning

sintetik hisobi 6700- “Mehnathaqi bo‘yicha xodimlar bilan hisoblanishlarni

hisobga oluvchi schotlar” nomli sintetik schotlarda yuritiladi.

Biz tahlil qilgan korxonada, ya’ni «Juma paxta tozalash zavodi » OAJda ish

haqi sohasidagi hisob kitoblar ancha yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Lekin shu bilan birga

birqator kamchiliklar hammavjud:

*Standartda ko‘rsatilgan tamoyillarga asosan korxona faolyatidan kelib

chiqib mehnat haqi bo‘yicha tamoyillarni ishlab chiqish. Quyidagi

tamoyillarni keltirish mumkin:

*mehnatga haq to‘lashning korxona ehtiyojlariga to‘liq javobberuvchi ilg‘or

shakl va tizimlarini qo‘llash;

*ish haqi miqdorini inflyatsiya suratlariga mosravishda muvofiqlashtirish;

*sifatli sitqi dildan mehnat qilishni rag‘batlantirish.

42

*Ishchi schetlar rejasini ishlab chiqish va unda xodimlar bilan hisob-

kitoblarni takomillashtirish maqsadida qo‘shimcha schetlar ochish,

masalan: 6711 «Boshqaruv xodimalari bilan mehnat haqi bo‘yicha

hisoblanishlar», 6712 «Ishlab chiqaruvchi xodimlar bilan hisoblanishlar»

va h.klar.

Xodimlarni ishga vaqtida kelish ustidan nazorat yaxshi yo‘lga

qo‘yilmagan

Agarda ushbu holatlar tuzatilib, korxonarahbari va buxgalterlari ushbu

masalalarga jiddiy e’tibor bersalar korxona faoliyatiyanada yaxshilanadi.

43

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:

I. Me’yoriy - huquqiy hujjatlar

1. 1. O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari

1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi Toshkent «O’zbekiston» nashriyoti-

manba ijodiy uyi 2012.

2. O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi Toshkent «Adolat» 2008. 3

3. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi Toshkent «Adolat» 2011.

4. «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida» qonun 29.08.1996

1.2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari va Qarorlari

1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan

taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab

etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to‘g‘risida»gi Qarori. 2005 yil 15 iyun,

№ PQ-100.

2. Karimov I.A. ning 2013 yil 25 dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining 2014

yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti

parametrlari to‘g‘risida”gi qarori.

3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Auditorlik tashkilotlari faoliyatini

yanada takomillashtirish hamda ular ko‘rsatayotgan xizmatlar sifati uchun

javobgarlikni oshirish to‘g‘risida»gi Qarori, 2007 yil 4 aprel, № PQ-615.

1.3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlari, O‘zbekiston

Respublikasi Vazirliklari va Qo‘mitalari me’yoriy-huquqiy hujjatlari

4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Mahsulot (ish, xizmat)

larni ishlab chiqarish va sotish harajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni

shakllantirish tartibi to‘g‘risida Nizomni tasdiqlash to‘g‘risida»gi Qarori. 1999 yil

5 fevral. 54-son.

44

5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Xo‘jalik yurituvchi

sub’ektlar harajatlari va moliyaviy natijalarining shakllanishi hisobi tartibini

takomillashtirish to‘g‘risida»gi Qarori. 2003 yil 15 oktyabr, № 444

6. 21-son BHMS «Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati

buxgalteriya hisobi Schyotlar rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha Yo‘riqnoma»

O‘z.R.Adliya Vazirligidan 2002 yil 23-oktyabrda ro‘yxatdan o‘tgan, № 1181.

7. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2002 yil 27 dekabrdagi

“Moliyaviy hisobot shakllari va ularni to‘ldirish qoidalarini tasdiqlash

to‘g‘risida”gi 140-son buyrug‘i. O‘zR AV tomonidan 2003 yil 24 yanvarda

ro‘yxatdan o‘tkazilgan, №1209. (keyingi o‘zgarishlar bilan)

8. Soliq hisoboti shakllarini to‘ldirish bo‘yicha metodik ko‘rsatmalar. T.: “Sharq”

II. Prezident Islom Karimov asarlari va ma’ruzalari

9. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni

bartaraf etishning yo‘llari va choralari. - T.: O‘zbekiston,2009 y.

10.Karimov I.A. Demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik

jamiyatini shakllantirish-mamlakatimiz taraqqitining asosiy mezonidir 19-jild.. –

T.:O‘zbekiston

11.Bosh maqsadimiz – keng ko‘lamli islohotlar va modernizatsiya yo‘lini qat’iyat

bilan davom ettir, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012

yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013 yilda

mo‘ljallangan iqtisodiy dasturining eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga

bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. Xalq so‘zi 2013 yil

19 yanvar.

III. Ilmiy monografiya, o‘quv qo‘llanma va darsliklar

12.Bobojonov O., Jumaniyozov K. Moliyaviy hisob. Darslik. – T.: Moliya, 2002.

13.Bobojonov O, Jumaniyozov K. Boshqaruv hisobi. Darslik.-T:O‘zbekiston

yozuvchilar uyushmasi adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2005

45

14.Ibragimov A.K. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. O‘quv qo‘llanma.-T.:

Iqtisodiyot-moliya, 2008.

15.Toshmurodov T.Soliq nazariyasi va tizimi.-T.:”Bilim”, 2004.

16. Urazov K.B. Buxgalteriya hisobiva audit. O‘quv qo‘llanma. – T.: O‘qituvchi,

2004

17.Urazov K.B. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida buxgalteriya hisobining

konseptual masalalari. Monografiya. - T.: Fan, 2005

18.Urazov K.B., Vahidov S.V. Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining

xususiyatlari.Darslik.-T.: TDIU, 2010

19.Xoshimov B. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. T.: “Yangi asr avlodi”, 2004.

20.Fulomova F.F. Buxgalteriya hisobini mustaqil o‘rganish uchun qo‘llanma. - T.:

Norma MCHJ, 2009

Internet saytlari

21. http://www.soliq.uz

22. http://www.google.uz

23. http://www.hisobot.uz

46