Wojciech Glapa Jan Izydor Korzeniowski

MAY LEKSYKON GRNICTWA ODKRYWKOWEGO

Wydawnictwa i Szkolenia Grnicze Burnat & Korzeniowski

Wrocaw 2005

Fotograa na okadce: Eksploatacja zoa bazaltu Krzeniw (archiwum PGP Bazalt w Wilkowie) Autorzy: Copyright by Wojciech Glapa, Wrocaw 2005 Copyright by Jan Izydor Korzeniowski, Wrocaw 2005 Recenzent: Ryszard Uberman Rysunki w tekcie: Zuzanna Wysocka Korekta: Dariusz Tokarz Skad: Hubert Siuba Przygotowanie i druk: Mediacom Sp. z o.o., ul. Olenicka 15 b 50-320 Wrocaw, tel./faks 071/322 15 09 e-mail: biuro@mediacom.com.pl

Wydanie I

ISBN 83-919393-2-6Wydawnictwa i Szkolenia Grnicze Burnat & Korzeniowski al. Winiowa 22/12, 53-137 Wrocaw tel./faks 071/783 48 70 http://www.kopaliny.obywatel.pl e-mail: kopaliny@obywatel.pl

Wszelkie prawa zastrzeone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie caoci lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metod kserograczn, fotograczn, a take kopiowanie ksiki na noniku lmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji.

Spis treciPrzedmowa ............................................................................................................. 5 Od autorw ............................................................................................................. 7 Podzikowania ....................................................................................................... 8 Korzystanie z Leksykonu ...................................................................................... 9 Hasa od a do ...................................................................................................... 11 Spis autorw i literaturowych rde hase .................................................. 131 Spis norm ............................................................................................................ 133 Spis aktw normatywnych ............................................................................... 135 Spis rysunkw .................................................................................................... 137 Spis tabel ............................................................................................................. 139

5

PrzedmowaMay leksykon grnictwa odkrywkowego autorstwa dr in. Wojciecha Glapy i mgr in. Jana Izydora Korzeniowskiego jest opracowaniem niezwykle potrzebnym i cennym. Bez przesady mona je uzna za dzieo pionierskie w polskim grnictwie odkrywkowym. Wprawdzie ju w poowie XX wieku na amach czasopism grnictwa odkrywkowego pojawiay si publikacje prof. Juliana Samujy, prof. Stanisawa Sobolewskiego oraz in. Jerzego Pileckiego omawiajce niektre terminy i pojcia, ale odnosiy si tylko do wybranych hase. Terminologia grnictwa odkrywkowego bya rwnie uwzgldniana w takich specjalistycznych pozycjach wydawniczych, jak Leksykon grniczy wydany przez Wydawnictwo lsk w 1989 r., Encyklopedia surowcw mineralnych pod redakcj A. Bolewskiego wydana przez CPPGSMiE1 PAN w Krakowie (1991-1994), Encyklopedyczny sownik sozologiczny (ochrony rodowiska) wydany przez CPPGSMiE PAN w Krakowie w 1993 r. (II wydanie) oraz w kilku innych wydawnictwach z pokrewnych grnictwu dziedzin. Po raz pierwszy w polskim pimiennictwie grniczym pojawia si tak szeroki zbir terminw i poj dotyczcych grnictwa odkrywkowego, ktre to grnictwo wysuno si na pierwsze miejsce pod wzgldem wydobycia surowcw mineralnych w polskim przemyle wydobywczym i wykazuje dalsze tendencje rozwojowe. Oddany do rk Czytelnikw May leksykon grnictwa odkrywkowego zawiera zbir podstawowych i najpotrzebniejszych hase, ktre zostay zdeniowane lub sformuowane z uwzgldnieniem aktualnego stanu nauki i praktyki grniczej, a take z odwoaniem si do obowizujcych norm i przepisw prawa. Niektre z hase Leksykonu obok zdeniowania zilustrowane zostay dodatkowo rysunkami, co podnosi ich czytelno i usuwa ewentualne wtpliwoci interpretacyjne. Zamieszczone w Leksykonie zestawienie rde, a w szczeglnoci wykaz encyklopedii, sownikw i innych pozycji wydawniczych, pozwala Czytelnikowi uzyska w razie potrzeby niezbdne informacje z zakresu pokrewnych grnictwu odkrywkowemu dziedzin, przede wszystkim dotyczcych geologii, hydrogeologii, sozologii, a take gospodarki surowcami mineralnymi. Przygotowanie Leksykonu grnictwa odkrywkowego wymagao wielkiego nakadu mrwczej pracy i tylko skromnoci Autorw naley przypisa wprowadzenie przez nich do tytuu przymiotnika may. Za inicjatyw i opracowanie w krtkim okresie czasu pierwszego w polskim pimiennictwie grniczym leksykonu grnictwa odkrywkowego naley wyrazi Autorom uznanie, a najlepszym dla nich podzikowaniem bdzie due zainteresowanie Czytelnikw t pozycj, w co nie wtpi.Wydzia Grnictwa i Geoinynierii Akademii Grniczo-Hutniczej im. Stanisawa Staszica w Krakowie1

Prof. zw. dr hab. in. Ryszard Uberman

CPPGSMiE Centrum Podstawowych Problemw Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi PAN (przyp. red.)

7

Od autorwGrnictwo odkrywkowe obejmuje dziaalno grnicz polegajc na wydobywaniu wielu kopalin, a zwizana z nim dziedzina nauki zajmuje si procesami dokumentowania zasobw z, projektowania kopal, obrbki i przerbki, zagadnieniami eksploatacji, przetwarzania i racjonalnego wykorzystania kopalin, zagospodarowania terenw poeksploatacyjnych itp. Zakady grnicze prowadzce t eksploatacj s bardzo zrnicowane pod wzgldem poziomu wydobycia i wyposaenia technicznego; od najwikszych kopal wgla brunatnego do maych piaskowni wydobywajcych kilka tysicy ton piasku w roku. Wraz z rozwojem grnictwa narastaa konieczno ujednolicenia i posugiwania si waciw terminologi. I cho pierwsza norma dotyczca terminologii grnictwa odkrywkowego (PN-64/G-01203 Grnictwo odkrywkowe. Oglne nazwy i okrelenia) ukazaa si w 1964 r., to pomimo usilnych stara krakowskiego i wrocawskiego rodowiska grniczego oraz podjtej w 1976 r. przez Jerzego Pileckiego prby uporzdkowania terminologii, m.in. na amach czasopisma Grnictwo Odkrywkowe, nie ukaza si do tej pory sownik grnictwa odkrywkowego. Za wan pozycj naley uzna Leksykon grniczy, ujmujcy take problematyk grnictwa odkrywkowego, lecz pozycja ta ukazaa si bezporednio przed zmianami systemu gospodarczego kraju w 1989 r. i nie zostaa ju wznowiona pomimo ukazania si kilku sownikw z dyscyplin pokrewnych. W tej sytuacji autorzy dostrzegli potrzeb przygotowania takiego opracowania, ktre oprcz poprawnej terminologii cile grniczej zgromadzioby hasa rozproszone w encyklopediach, sownikach specjalistycznych i innych opracowaniach z dziedziny geologii, hydrogeologii, dokumentowania z, gospodarki surowcami mineralnymi, a take niegromadzone dotd okrelenia zwizane z formalnymi i prawnymi uwarunkowaniami eksploatacji grniczej. Realizujc postawiony cel, autorzy zdecydowali si na rdow form sownika. Hasa opracowano na podstawie analizy i werykacji norm PN i PN-EN (cznie 42 pozycje), na podstawie wasnych i obcych rde literaturowych, a take wykorzystujc terminologi z waniejszych aktw normatywnych (43 pozycje) wg stanu prawnego na dzie 30.11.2004 r. Oddawane do rk Czytelnikw opracowanie obejmuje okoo 1800 hase, w tym 34 tabele i 33 rysunki ilustrujce deniowane hasa. Na ich wyborze zawayo zawodowe i dydaktyczne dowiadczenie autorw, a przede wszystkim cisa, kilkudziesicioletnia wsppraca z wieloma odkrywkowymi zakadami grniczymi. Zgromadzone hasa obejmuj terminologi z zakresu: dokumentowania z, wszystkich rodzajw odkrywkowej eksploatacji, metod urabiania ska lunych i zwizych, transportu, obrbki i przerbki kopalin z uwzgldnieniem aktualnego poziomu nauki, praktyki grniczej i przepisw prawa. Obok wasnych hase autorzy zamiecili rwnie wybrane okrelenia z innych rde, a przede wszystkim z: Encyklopedii surowcw mineralnych (1991-1994), Encyklopedycznego sownika sozologicznego ochrony rodowiska (1993), Ilustrowanego grniczego sownika encyklopedycznego (S. Gisman 1955), Sownika geologicznego (W. Mizerski, H. Sylwetrzak 2002), Sownika hydrogeologicznego (2002) oraz Zasad dokumentowania z kopalin staych (2002).

8May leksykon grnictwa odkrywkowego adresowany jest do pracownikw ruchu odkrywkowych zakadw grniczych, dokumentatorw z, projektantw eksploatacji grniczej (projekty zagospodarowania z, plany ruchu odkrywkowych zakadw grniczych, projekty techniczne i inne dokumentacje), projektantw grniczych obiektw technologicznych i poeksploatacyjnego zagospodarowania wyrobisk, take do studentw wydziaw geologii, grnictwa, geoinynierii i wydziaw pokrewnych, suchaczy orodkw szkolenia grniczego oraz redakcji czasopism technicznych publikujcych teksty z dziedziny grnictwa odkrywkowego. Wyraamy nadziej, e May leksykon okae si rwnie przydatny organom koncesyjnym (ministrowi rodowiska, wojewodom, starostom), pastwowej subie geologicznej, organom nadzoru grniczego oraz innym organom wydajcym przepisy dotyczce grnictwa odkrywkowego. Prosimy wszystkich korzystajcych z tego opracowania o wspdziaanie na rzecz zachowania i pielgnowania poprawnej polskiej terminologii grnictwa odkrywkowego, uywanej w aktach prawnych, publikacjach naukowych, pimiennictwie technicznym, dokumentacjach i projektach, dokumentach oraz korespondencji. Bdziemy wdziczni za wszelkie uwagi dotyczce zakresu i treci oraz propozycje hase, ktre wymagaj zdeniowania w kolejnej edycji.

PodzikowaniaAutorzy skadaj serdeczne wyrazy wdzicznoci panu prof. zw. dr hab. in. Ryszardowi Ubermanowi za trud opracowania recenzji, cenne rady i uwagi. Pozwoliy one na ucilenie redakcji wielu hase. Szczeglnie dzikujemy za wskazanie hase uzupeniajcych, co znalazo take odbicie w objtoci opracowania. Dzikujemy serdecznie rwnie autorom, ktrzy na nasz prob zechcieli opracowa pojedyncze hasa na potrzeby Leksykonu. Kierujemy take nie mniej gorce podzikowania do licznej, niewymienionej z imienia i nazwiska grupy kolegw geologw, grnikw i innych specjalistw za bezinteresownie powicony czas na dyskusje, krytyk i wskazwki. Jest to ich cenny wkad w ostateczn redakcj, a w konsekwencji w poprawne sownictwo grnicze.

Wojciech Glapa, Jan I. KorzeniowskiWydawca skada podzikowania przedsibiorcom, ktrzy poprzez zamieszczenie treci reklamowych udzielili pomocy nansowej w przygotowaniu tej publikacji.

9

Korzystanie z LeksykonuTustym drukiem wymieniono haso, a nastpnie opis jego znaczenia. W tekst objanie wprowadzono odsyacze w postaci strzaki (), speniajce dwie funkcje: wskazuj w objanieniu terminy, ktre maj wasne denicje, lub odsyaj do hase dodatkowych. Zaznajomienie si z hasami dodatkowymi pomaga lepiej pozna dany termin. Sowa bliskoznaczne zostay bezporednio skierowane strzak () do sowa waciwego. Kade haso Maego leksykonu ma odniesienie rdowe do: 1 autora (autorw) lub rda literaturowego spis autorw i literaturowych rde hase, obejmujcy zestawienie inicjaw autora(w) lub skrt tytuu rda w ujciu alfabetycznym podano na str. 131, np. [SG] Stanisaw Gisman, [BB i JK] Bogusaw Burnat i Jan I. Korzeniowski, [Sh] Sownik hydrogeologiczny, 1 norm spis norm z ich numerami referencyjnymi wyszczeglniono na str. 133, np. [PN-EN 12620:2004] Kruszywa do betonu, 1 aktw normatywnych chronologiczny spis ustaw i rozporzdze z ich liczbami porzdkowymi podano na str. 135, np. [21] Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz. U. 04.92.880. Zaczerpnite z wymienionych rde okrelenia wykorzystano najczciej w niezmienionej formie, a w przypadku koniecznej modykacji hasa na pierwszym miejscu podano rdo pierwotne, na drugim za inicjay autora modykacji (JK lub WG). Ze wzgldw redakcyjnych nie wszystkie rysunki i tabele mogy zosta umieszczone bezporednio po hale, ktrego dotycz, std w celu ograniczenia tej niedogodnoci mona skorzysta ze spisu rysunkw (str. 137) i tabel (str. 139). W tekcie celowo pominito barbaryzmy, terminy gwarowe, argon przemysowy i obcojzyczny. Zamieszczono jedynie niektre okrelenia potoczne, oznaczajc je skrtem (pot.).

Zieleni si joda(Pozdrowienie grnicze)

Zieleni si joda Pod jod skarb rud. Nas przyja tu wioda, Niech wici si cud. Spod jody zielonej Wykopiem skarb rud, A z piersi spienionej, Serdeczny zdrj nut! Wykopiem, wytopim I rzucim je w wiat Tym tylko si stropim Kto druh nasz, kto brat. Zieleni si joda...

aluwia

11

abrazja niszczenie ska podoa i okruchw skalnych przez wod, ld lub wiatr wskutek tarcia o podoe i wzajemnie o siebie. [Sg] abrazywno urobku cierajce dziaanie przemieszczanego urobku na ciany rodka transportowanego, np. skrzyni samochodu, zsypu przenonika tamowego, rurocigu tocznego. [SG, WG] adhezja zdolno wody do otaczania ziarn osadowych cienk bonk, ale bez wypeniania porw midzy ziarnami. [Sg] agresywno wody waciwo wody wywoana jej skadem chemicznym, powodujca niszczenie ska, betonw, konstrukcji metalowych pozostajcych z ni w kontakcie. [Sh]

A

akcja ratownicza zorganizowane prace majce na celu ratowanie zagroonych ludzi oraz mienia w razie wypadku, awarii lub katastrofy. [Lg] akredytacja uznanie przez jednostk akredytujc kompetencji jednostki certykujcej, jednostki kontrolnej oraz laboratorium do wykonywania okrelonych dziaa. [17] akumulacja gromadzenie si osadw.[Sg] akwen obszar wodny, w odrnieniu od obszaru ldowego, czyli terenu. [Lg] akwen eksploatacyjny odkrywkowe wyrobisko powstajce w wyniku eksploatacji kopaliny spod wody powierzchniowej; rys. 1. [WG] akwen poeksploatacyjny wyrobisko poeksploatacyjne (kocowe) lub jego cz ze zwierciadem wody powierzchniowej. [WG] aluwia osady wirw, piaskw i muu nagromadzone w rzekach lub w zwizku z ich dziaalnoci; wyrnia si zoa aluwialne, np. piaskw. [Esm]

Rys. 1. Akwen eksploatacyjny

A

12

amonity

Tabela 1. Waniejsze materiay wybuchowe stosowane w grnictwie skalnym [JK] Podzia oglny Nazwa lub symbol Przykady MW amonit 62 amonit 55H amonit 61H amonit 54H amonit 60 amonit 45H saletrol A saletrol 1 saletrol 2 saletrol 3 saletrol 4 Moliwe skadniki saletra amonowa (80-84%) nitrogliceryna (1-4%) trotyl (ok. 8%) proszek aluminiowy (4-5%) mczka drzewna (2%) nitroglikol (1-3%) dwunitrotoluen (0-2%) saletra amonowa (80-85%) olej mineralny lub napdowy (3-8%) py aluminiowy (0-5%) saletra amonowa (30-80%) trotyl (20-70%) stae skadniki niewybuchowe, palne saletra amonowa, sodowa, nitrogliceryna (17-49%) nitroglikol (0-16%) bawena kolodionowa (0-4,5%) mczka drzewna (1-8%) glikol (0-0,3%) trotyl ((0-7%) dwunitrotoluen (0-4%) azotan amonu (33-66%) azotan sody (10-13%) trotyl (17-30%) woda (13-15%) azotan potasu saletra amonowa (60-80%) woda (8-16%) olej mineralny wraz z emulgatorem (6-10%) wosk paranowy proszek aluminiowy Uwagi

amonity

MW silnie dziaajce; stosuje si do urabiania ska twardych lub rednio twardych MW o sabej wraliwoci na bodce zewntrzne, do ich inicjowania stosuje si naboje; mona je wykonywa in situ MW silniej dziaajcy ni saletrol

amonowo-saletrzane

saletrole

saletrot (saletrolit)

saletrot

nitroglicerynowe

dynamity

dynamity skalne: 18G5H 2G4H 14G5 10G5H 15G5 16G5H i inne hydroamonity: 1 A2 3 5 11 14 emulite 100 emulan nitremul nobelit 100 nobelit 200 emulgit 22 P emulgit 85 P

MW silnie dziaajce, stosowane do ska twardych i bardzo twardych; przy duszym skadowaniu ich wasnoci pogarszaj si

zawiesinowe

MWZ

MW o duej prdkoci detonacji; cechuj si du gstoci i wodoodpornoci Emulsje wodne umoliwiajce adowanie otworw strzaowych za pomoc samobienych systemw adujcych MW kruszcy, mao wraliwy na uderzenie; czsty skadnik innych MW

emulsyjne

MWE

A

trotyl

trotyl

TNT

zwizek chemiczny: trinitrotoluen

audytTabela 1. Waniejsze materiay wybuchowe stosowane w grnictwie skalnym [JK] cd. Podzia oglny Nazwa lub symbol MW Moliwe skadniki Uwagi

13

prochy

proch czarny, strzelniczy

proch grniczy

saletra potasowa (75%) wgiel drzewny (15%) siarka (10%)

MW wolno dziaajcy, stosuje si do uzyskiwania blokw skalnych i wyrobu lontu prochowego; atwopalny; gsto prochu ok. 0,7 g/cm3, zdolno dziaania ok. 130 cm3; prdko detonacji ok. 400 m/s

amonity oglna nazwa materiaw wybuchowych amonowo-saletrzanych uywanych w grnictwie [Lg]; tab. 1. analiza aerometryczna jedna z metod analizy granulometrycznej, oparta na prawie Stokesa, stosowana do oznaczania zawartoci czstek (frakcji iowej i pyowej) o r. ziarn mniejszych od 0,074 mm w celu ustalenia procentowego udziau poszczeglnych frakcji w badanej prbce. [EM] analiza belneologiczna badania majce na celu ustalenie waciwoci kopalin leczniczych. [WG] analiza chemiczna wody wynik badania lub oznaczanie (badanie) skadu chemicznego substancji wystpujcych w wodach. [Sh] analiza gleb czynnoci badawcze majce na celu ustalenie skadu mechanicznego, chemicznego, mineralogicznego, biologicznego, skadnikw pokarmowych gleb, itp. [Ess] analiza granulometryczna analiza uziarnienia wykonywana w celu okrelenia skadu i frakcji granulometrycznych i wykrelenia krzywej skadu ziarnowego; analiz wykonuje si metod mechaniczn.[EM] analiza sitowa okrelenie skadu ziarnowego materiau sypkiego na sitach kontrolnych. [Lg] analiza ziarnowa analiza wymiarw czstek. [PN-ISO 4225/Ak:1999]

ANFO (ammonium nitrate fuel oil) saletrol; tab. 1. [Lg] anizotropia cecha charakterystyczna niektrych cia (gleb, ska, z) polegajca na tym, e w rnych kierunkach wykazuj one rne waciwoci. [WG] antropopresja nasilajce si oddziaywanie czowieka na komponenty rodowiska poprzez nie w peni kontrolowane uboczne efekty dziaalnoci gospodarczej. [Ess] aparat trjosiowego cinania przyrzd do okrelania spjnoci i kta tarcia wewntrznego gruntw. [Lg] aprobata techniczna pozytywna ocena techniczna wyrobu, stwierdzajca jego przydatno do stosowania w budownictwie. [17] asenizacja usuwanie nieczystoci pynnych. [Ess] asortyment kruszyw kruszywa. atmosfera ziemska powoka gazowa otaczajca Ziemi (tlen, azot, gazy szlachetne, para wodna i in.), w zalenoci od skadu i temperatury dzieli si na strefy wysokociowe: troposfer, stratosfer, mezosfer i termosfer. [Sg] audyt zewntrzna kontrola przedsibiorstwa pod wzgldem nansowym i ekonomicznym przeprowadzona przez niezalenych ekspertw na zlecenie tego przedsibiorstwa. [Nsjp]

A

14

audyt systemu zarzdzania bhp czych, gazw naturalnych lub naturalnych muw peloterapia; peloidy. [Sh] barbrka (barbarka) zabawa grnicza z okazji dnia w. Barbary. [SG] barka jednostka pywajca obsugiwana przez pchacz (holownik), transportujca urobek od koparki pywajcej do miejsca jego odbioru, wyrnia si b. pokadowe i z adowniami. [WG] barwy grnicze ziele: hromoksyd i czer (sadza); na chorgwi ziele od gry, czer z dou; w godle to zielone, motki czarne. [SG] barwy przewodw zapalnikw w zalenoci od stopnia bezpieczestwa grniczych zapalnikw elektrycznych (GZE) wobec mieszaniny metanu z powietrzem (lub pyu wglowego z powietrzem); jeden przewd zapalnika ma izolacj barwy: biaej dla GZE grupy M, niebieskiej dla GZE grupy W, czerwonej dla GZE grupy S; w zalenoci od klasy GZE, drugi przewd zapalnika ma izolacj barwy: tej dla GZE klasy 0,20, brzowej dla GZE klasy 0,45, zielonej dla GZE klasy 2,0, czarnej dla GZE klasy 4,0. [PN-C-86020:1994] baza danych uporzdkowany zbir danych opisowych (atrybutowych) umoliwiajcy w okrelonym rodowisku programowym dowolne wyszukiwanie i selekcj informacji zawartych w tablicach o okrelonej strukturze (kolumn i rekordw). [JW] bentonit skaa ilasta powstaa w wyniku przeobraenia szkliwa wulkanicznego lub utworw piroklastycznych, skada si gwnie z montmorillonitu, ma silne waciwoci pczniejce i sorpcyjne oraz zdolno wymiany jonowej; stosowany w odlewnictwie, wiertnictwie (puczka wiertnicza), przemyle ceramicznym, chemicznym i papierniczym, a take do usuwania skae rodowiska. [Sg] bentos organizmy yjce na dnie zbiornikw wodnych. [Sg]

A

audyt systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy systematyczne i niezalene badanie majce na celu okrelenie, czy dziaania podejmowane w ramach systemu zarzdzania bezpieczestwem i higien pracy oraz czy osignite rezultaty odpowiadaj planowanym ustaleniom i czy te ustalenia zostay skutecznie wdroone czy s odpowiednie do realizacji polityki bezpieczestwa i higieny pracy, a take do osignicia celw organizacji w tym zakresie. [PN-N-18001:1999] autoryzacja zakwalikowanie przez ministra lub kierownika urzdu centralnego, waciwego ze wzgldu na przedmiot oceny zgodnoci, zgaszajcej si jednostki lub laboratorium do procesu notykacji. [17] awaria zdarzenie powstae w wyniku niekontrolowanego rozwoju sytuacji w czasie eksploatacji materiaw, urzdze lub instalacji, prowadzce do powstania, natychmiast lub z opnieniem, na terenie organizacji lub poza jej terenem, powanego zagroenia dla zdrowia ludzkiego i/lub rodowiska, jak: dua emisja substancji szkodliwych lub niebezpiecznych, poar, wybuch itp. [PN-N-18002:2000]

B

badania archeologiczne dziaania majce na celu odkrycie, rozpoznanie, udokumentowanie i zabezpieczenie zabytku archeologicznego. [20] bagno obszar podmoky z uwagi na wysoki poziom wd gruntowych lub saby drena. [Sg] balneoterapia dzia medycyny zajmujcy si leczeniem rnych schorze i rehabilitacj przywracaniem choremu sprawnoci zycznej przy zastosowaniu wd leczni-

B

blok bezpieczestwo i higiena pracy (skr. bhp) stan warunkw i organizacji pracy oraz zachowa pracownikw zapewniajcy wymagany poziom ochrony zdrowia i ycia przed zagroeniami wystpujcymi w rodowisku pracy zawodowej. [PN-N-18001:1999] bezpieczny kt nachylenia (ociosu, skarpy, ciany) k.n., przy ktrym nie wystpuje zagroenie utraty statecznoci; dotyczy odpowiednio ociosw, skarp i cian eksploatacyjnych (ruchomych) i staych. [WG] bezpieczny generalny kt nachylenia zbocza k.n., przy ktrym nie wystpuje zagroenie utraty statecznoci zbocza (eksploatacyjnego, ruchomego, staego) i/lub zbocza zwaw zewntrznych i wewntrznych. [WG] biedaszyb wyrobisko udostpniajce wgiel zalegajcy pytko pod powierzchni ziemi, podobne do sztolni lub szybu, prowadzone dziko, tj. bez wiedzy wadz grniczych; nazwa powstaa w okresie silnego bezrobocia w Polsce po 1930 r., kiedy b. stanowiy rdo utrzymania bezrobotnych grnikw. [SG] bieg rozcigo; rys. 2.

15

ujemny jeeli tlenu jest za mao do cakowitego utlenienia substancji palnych, dodatni jeeli tlenu jest wicej, ni to konieczne do cakowitego spalenia skadnikw palnych. [JK] bilans wodny ilociowe ujcie obiegu wody. [Sh] bilans zasobw kopalin zbiorcze zestawienie z i wielkoci ich zasobw uwzgldniajce kategorie ich poznana, stan zagospodarowania, take zmiany ilociowe zasobw wskutek eksploatacji opracowane i publikowane w wydawnictwie Pastwowego Instytutu Geologicznego wg stanu na koniec kadego roku. [Esm] biocenoza zesp wzajemnie powizanych zalenociami organizmw zamieszkujcych obszar o okrelonych warunkach ekologicznych. [Sg] biosfera strefa kuli ziemskiej obejmujca cz litosfery, hydrosfer i dolne czci atmosfery, bdca siedzib wiata organicznego. [Sg] biotop obszar o okrelonych warunkach ekologicznych bdcy siedliskiem biocenozy. [Sg] bloczno eksploatacyjna parametr okrelajcy objtociowo udzia materiau blocznego w wydobytym urobku. [PN-88/B-04120, WG] bloczno geologiczna parametr zoowy odzwierciedlajcy stan podzielnoci kopaliny w zou, wyraony stosunkiem objtoci materiau blocznego do okrelonych zasobw zoa. [PN-88/B-04120, WG] bloczno ska procentowy uzysk blokw kamiennych moliwy do otrzymania przy odspajaniu i dzieleniu calizny skalnej. [Lg] blok 1. odcinek ciany; 2. cz przodku, w ktrej pracuje jeden zesp ludzi prowadzcych oddzielnie roboty grnicze; 3. element zoa wydzielony obliczeniowo na potrzeby projektowania eksploatacji [Lg]; 4. brya ka-

Rys. 2. Elementy pokadu (warstwy); kt upadu, m miszo

bilans tlenowy materiau wybuchowego ilo tlenu w stosunku do iloci koniecznej do cakowitego utlenienia wszystkich skadnikw MW; wyrnia si b.: zerowy jeeli tlen w materiale wybuchowym znajduje si w iloci koniecznej do cakowitego spalenia skadnikw palnych (najkorzystniejszy),

B

16

blok budowlany boniowanie dekoracyjna obrbka okadziny kamiennej przez sprolowanie wszystkich krawdzi powierzchni licowej. [Lg] bonitacja ocena jakoci i klasykacja stosowana gwnie w rolnictwie i lenictwie, np. b. gleby, drzewostanu, zwierzt hodowlanych; klasy bonitacyjne gleb i uytkw zielonych. [WG] borowina nieodwodniony torf charakteryzujcy si znacznym stopniem rozkadu rolinnoci bagiennej, zawierajcy kwasy humusowe, zwizki bitumiczne, ciaa ywiczne i substancje obniajce cinienie krwi. [Sg] brekcja (druzgot) skaa zwiza zbudowana z ostrokrwdzistych, gruboziarnistych odamkw skalnych; b. moe powstawa w wyniku rnych procesw geologicznych. [Sg] bruk morenowy nagromadzenie gazw lub otoczakw narzutowych w postaci warstwy o zaznaczonym stropie, powstaej w wyniku wypukiwania przez wody drobniejszych frakcji z moreny; b.m. bywa wykorzystywany jako rdo gazw narzutowych i otoczakw. [Esm] brukowiec nieobrobiony kamie obtoczony w sposb naturalny (kamie narzutowy, otoczaki), majcy oby ksztat, zaokrglone krawdzie i odpowiedni wysoko, stosowany do budowy drg. [PN-88/B-04120] brukowiec obrobiony materia kamienny upany, majcy ksztat zbliony do prostopadocianu, ktrego powierzchnia dolna i grna powinny by prostoktne i w przyblieniu rwnolege do siebie, stosowany do budowy drg. [PN-88/B-04120] brya ciao zyczne o ksztatach nieforemnych, zwykle znacznych rozmiarw; w wszym znaczeniu: gruby kawa czego, odupany, odszczepiony od jakiej caoci. [Nsjp] brya nadwymiarowa b. urobku o rozmiarach wymagajcych dodatkowego rozdrobnienia bd ze wzgldw technologicz-

mienia naturalnego o ksztacie zblionym do prostopadocianu o najmniejszym wymiarze liniowym powyej 200 mm, uzyskana w wyniku urabiania calizny, dzielenia monolitw skalnych lub obrbki bry nieregularnych. [PN-88/B-04120] blok budowlany b. kamienny przeznaczony do celw budowlanych. [Lg] blok kamieniarski b. kamienny przeznaczony do dalszej obrbki kamieniarskiej. [Lg] blok kamienny kamie w ksztacie zblionym do prostopadocianu, ktrego grubo mierzona zgodnie z kierunkiem zalegania (prostopadle do uwarstwienia) wynosi co najmniej 30% szerokoci, ale nie mniej ni 20 cm, odspojony od calizny skalnej rcznie, strzelaniem lub maszynowo; najczciej surowiec kamieniarski; rys. 7. [Lg] blok krzesany surowiec kamienny o ksztacie prostopadocianu otrzymany przez krzesanie nieregularnych blokw upanych kilofami, oskardami lub ciosakami. [SK] blok upany surowiec kamienny otrzymany przez odspojenie od calizny lub dzielenie monolitu skalnego rozupywaniem (upaniem); tab. 30. [WF i WG] blok obliczeniowy wydzielony wg kryteriw geologicznych lub grniczych blok zoa, w ktrym dokonuje si odrbnego obliczenia zasobw. [Ess] blok piowany surowiec kamienny otrzymany przez odspojenie od calizny lub dzielenie monolitu skalnego przecinaniem (ciciem); tab. 30. [WF i WG] blok surowy blok kamienny o powierzchniach nieobrobionych, otrzymany przez prawidowe odspojenie bezporednio od calizny skalnej. [Lg]

B

bonia zewntrzny ksztat powierzchni licwki kamiennej charakteryzujcy si wystpujc czci rodkow o rnej fakturze ujtej w ramk; boniowanie. [SK]

ciek nych (moliwoci przerbki lub transportu), bd ze wzgldu na wymagania odbiorcy. [Lg, WG] bryzantyczno zdolno materiau wybuchowego do rozrywania orodka skalnego na mniejsze elementy, zalena od prdkoci fali detonacyjnej i mierzona wskanikiem bryzantycznoci. [Lg] budowa wykonywanie obiektu budowlanego w okrelonym miejscu, a take odbudowa, rozbudowa, nadbudowa obiektu budowlanego. [7] budowla kady obiekt budowlany niebdcy budynkiem lub obiektem maej architektury, jak lotniska, drogi, linie kolejowe, mosty, estakady, tunele, sieci techniczne, wolno stojce maszty antenowe, wolno stojce trwale zwizane z gruntem urzdzenia reklamowe, budowle ziemne, obronne (fortykacje), ochronne, hydrotechniczne, zbiorniki, wolno stojce instalacje przemysowe lub urzdzenia techniczne, oczyszczalnie ciekw, skadowiska odpadw, stacje uzdatniania wody, konstrukcje oporowe, naziemne i podziemne przejcia dla pieszych, sieci uzbrojenia terenu, budowle sportowe, cmentarze, pomniki, a take czci budowlane urzdze technicznych (kotw, piecw przemysowych i innych urzdze) oraz fundamenty pod maszyny i urzdzenia jako odrbne pod wzgldem technicznym czci przedmiotw skadajcych si na cao uytkow. [7] budowla ziemna konstrukcja wykonana z materiau gruntowego lub w podou gruntowym, np. nasyp drogowy, skarpa, wykop fundamentowy. [PN-B-02481:1998] budynek obiekt budowlany, ktry jest trwale zwizany z gruntem, wydzielony z przestrzeni za pomoc przegrd budowlanych oraz posiada fundamenty i dach. [7] bursztyn ywica kopalna trzeciorzdowych drzew, tradycyjnie zaliczana do mineraw. [Sg]

17

calizna skaa nienaruszona robotami grniczymi, znajdujca si w swoim pierwotnym miejscu i uoeniu przestrzennym. [Ess] CE znakowanie CE. cegielnia zakad eksploatacji kopalin ilastych oraz ich mechanicznej i termicznej przerbki na ceramiczne elementy budowlane. [Lg] cementownia zakad wytwarzajcy cement, zazwyczaj rwnie prowadzcy odkrywkow eksploatacje potrzebnych kopalin. [Lg] certykacja dziaanie jednostki certykujcej, wykazujce, e naleycie zidentykowany wyrb lub proces jego wytwarzania s zgodne z zasadniczymi lub szczegowymi wymaganiami albo specykacjami technicznymi. [17] certykacja zgodnoci dokument wydany przez notykowan jednostk certykujc, potwierdzajcy, e wyrb i proces jego wytwarzania s zgodne z zasadniczymi wymaganiami lub specykacjami technicznymi. [17] cevamit (handl.) niewybuchowa, sucha substancja przeznaczona do niszczenia struktury ska i innych materiaw; umieszczana po wymieszaniu z wod w szczelinach lub otworach wiertniczych suy do odspajania i dzielenia, np. blokw kamiennych. [JK i WG] ciek (wodny) wody powierzchniowe znajdujce si w ruchu (rzeki, potoki, strumienie, kanay), pynce (przepywajce) korytem stale lub w cigu duszego czasu; w stosunku do wd podziemnych; c. moe by drenujcy, zasilajcy lub obojtny (neu-

C

B

C

18

cieki naturalne szecio-, picio- lub czteroboczne supy prostopade do powierzchni najszybszego stygnicia. [Sg] ciosanie obrabianie, ogadzanie, okrzesanie, np. bloku kamiennego. [JK] cofka obszar, na ktrym wskutek spitrzenia wd nastpio podniesienie wd powierzchniowych i gruntowych. [Sg] czas prowadzenia pojazdu czas kierowania pojazdem od momentu uruchomienia silnika do momentu jego zatrzymania, z uwzgldnieniem chwilowych postojw, w szczeglnoci zatrzymania si pojazdu na wiatach, na przejedzie kolejowym. [14] czsto wysypw liczba wysypw. czoo fali uderzeniowej przednia powierzchnia fali uderzeniowej. [ZO] czoo przodku powierzchnia calizny, ktra przez urabianie przesuwa si zgodnie z kierunkiem postpu przodku [SG], powierzchnia calizny (ociosu, skarpy, ciany) urabianej w wyrobisku grniczym. [Lg, WG] czynnik niebezpieczny wystpujcy w procesie pracy cz., ktrego oddziaywanie na pracujcego prowadzi lub moe prowadzi do urazu. [PN-80/Z-08052] czynnik szkodliwy wystpujcy w procesie pracy cz., ktrego oddziaywanie na pracujcego prowadzi lub moe prowadzi do schorzenia; w zalenoci od poziomu oddziaywania lub innych warunkw czynnik szkodliwy moe sta si niebezpieczny. [PN-80/Z-08052] czynnoci obrbcze wykonywane rcznie lub mechanicznie czynnoci przy obrbce kamienia; do najwaniejszych zalicza si: szczelinowanie, klinowanie, szramowanie, odbijanie, rwanie (paserowanie), krzesanie, szlakowanie, groszkowanie, prkowanie (karbowanie), dutowanie, nacinanie, piaskowanie, przecinanie, przecieranie, szlifowanie, polerowanie; faktura kamienia. [SK]

C

tralny); w stosunku do wd podziemnych; wody pynce pod ziemi w kanaach krasowych nazywa si ciekami podziemnymi. [Sh] cieki naturalne rzeki, strugi, strumienie oraz inne wody pynce w sposb cigy lub okresowy naturalnymi korytami. [13] ciar objtociowy o ciar jednostki objtoci (gruntu, kopaliny, urobku) cznie z porami, spkaniami; istnieje zaleno: o = o g kN/m3 gdzie: o gsto objtociowa; kg/m3, g przyspieszenie ziemskie; g = 9,81 m/s2. [WG] ciar waciwy ciar jednostki objtoci czci staych (gruntu, kopaliny, urobku); istnieje zaleno: =g kN/m3 gdzie: gsto; kg/m3, g przyspieszenie ziemskie; g = 9,81 m/s2. cios 1. zbir spka cechujcych si uporzdkowaniem geometrycznym w odstpach przekraczajcych na og kilka centymetrw; 2. zdolno skay do pkania wzdu jednego lub kilku zespow powierzchni rwnolegych, w odstpach przekraczajcych na og kilka centymetrw [Sg]; 3. powierzchnia istniejcej lub potencjalnej oddzielnoci wewntrz skay, wzdu ktrej praktycznie nie wida adnego przemieszczenia. [PN-EN 12670:2002] cios granitowy cios charakterystyczny dla plutonw granitoidowych, skadajcy si z dwch zespow pionowych ( spkania S, spkania Q) i jednego zespou poziomego ( spkania L). [Sg] cios granitowy poduny spkania S. cios granitowy poprzeczny spkania Q. cios pokadowy pierwotny spkania L. cios supowy cios termiczny w skaach wulkanicznych i subwulkanicznych tworzcych si w trakcie zastygania lawy, polegajcy na podziale skay na przylegajce do siebie

dokument normatywny czynnoci strzaowe wszelkie prace zwizane z robotami strzelniczymi, ktrych wykonywanie jest regulowane przepisami i zastrzeone wycznie dla osb posiadajcych stwierdzone odpowiednie kwalikacje; uzbrajanie i przygotowywanie rodkw strzaowych, adowanie otworw strzaowych, przybijanie, odpalanie, usuwanie niewypaw. [Lg]

19

dawka imisji sumaryczna ilo substancji wpywajcej do receptora w czasie trwania ekspozycji. [PN-ISO 4225:1999] deacja wywiewanie ziarn lunego osadu na obszarach suchych. [Sg] deagracja niepodana forma rozkadu materiau wybuchowego, charakteryzujca si stosunkowo powolnym przebiegiem reakcji, co nie sprzyja powstawaniu fali detonacyjnej. [Lg] degradacja rodowiska kade obnienie wartoci, jakoci lub roli elementw rodowiska bdce efektem dziaalnoci czowieka. [Sg] degradacja gruntw obnienie wartoci uytkowej gruntw wskutek dziaalnoci przemysowej. [PN-G-07800:2002] deklaracja zgodnoci owiadczenie producenta lub jego upowanionego przedstawiciela stwierdzajce na jego wyczn odpowiedzialno, e wyrb jest zgodny z zasadniczymi wymaganiami, specykacjami technicznymi lub okrelon norm. [17] dekoracyjno kamienia og naturalnych cech barwnych, strukturalnych i teksturalnych decydujcych o ozdobnej uytecznoci kamienia budowlanego. [PN-88/B-04120]

D

depresja zwierciada wody obnienie, wgbienie w powierzchni zwierciada wody podziemnej wywoane pompowaniem lub wymuszone obnieniem stanw wody na granicach warstwy, parowaniem itp. [Sh] derrik (pot.) obrotowy uraw masztowy do przemieszczania i wydobywania blokw skalnych i innych elementw; rys. 3. [JK] degradacja gruntw obnienie wartoci uytkowej gruntw przez trwae obnienie urodzajnoci gleby wskutek dziaalnoci przemysowej. [PN-G-07800:2002] detonacja reakcja wybuchowa przebiegajca z du prdkoci liniow, ktrej towarzyszy gwatowny wzrost cinienia i silne dziaanie kruszce [Nsjp]; grnicze materiay wybuchowe detonuj z prdkoci od 1500 do 6000 m/s. [JK] dewastacja gleby cakowite zniszczenie pokrywy glebowej na jakim obszarze. [Sg] dewastacja gruntw cakowita utrata wartoci uytkowej gruntw wskutek dziaalnoci przemysowej. [PN-G-07800:2002] dutowanie obrbka powierzchni kamienia z uyciem duta. [PN-EN 22670:2002] dugi otwr strzaowy otwr strzaowy, ktrego dugo mierzona od wylotu do dna otworu wynosi wicej ni 6 m metrw; rys. 31. [31] dno wyrobiska odkrywkowego dolna powierzchnia wyrobiska odkrywkowego; rys. 29. [JK i WG] dno wyrobiska poeksploatacyjnego dolna powierzchnia wyrobiska odkrywkowego po zakoczonej eksploatacji zoa lub jego czci; rys. 18. [JK i WG] dokument bezpieczestwa i zdrowia zaogi (skrtowo d.b.) zbir wewntrznych regulacji oraz dokumentw umoliwiajcych ocen i udokumentowanie ryzyka zawodowego oraz stosowania niezbdnych rodkw prolaktycznych zmniejszajcych ww. ryzyko w zakadzie grniczym. [35, 36] dokument normatywny d. ustalajcy zasady, wytyczne lub charakterystyki odnosz-

C

D

20

dokumentacja

Rys. 3. Derrik do wydobywania blokw z wyrobiska

D

ce si do rnych rodzajw dziaalnoci oraz ich rezultatw. [PN/EN-45014:1993] dokumentacja zbir dokumentw uzasadniajcych co, materiay rdowe; dowody. [Nsjp] dokumentacja geologiczna zoa kopaliny d. sporzdzana w celu okrelenia zasobw zoa oraz rozpoznania jego budowy geologicznej dla projektowania zakadu grniczego; d.g. powinna okrela: rodzaj, ilo i jako rozpoznanych kopalin, pooenie zoa, jego budow geologiczn, form i granice, elementy rodowiska otaczajcego zoe, hydrogeologiczne i inne geologiczno-grnicze warunki wystpowania zoa, stan zagospodarowania powierzchni oraz inne wymagania okrelone przepisami. [6, WG] dokumentacja geologiczno-inynierska d. sporzdzana dla: okrelenia warunkw geologicznych na potrzeby zagospodarowania przestrzennego, ustalania geotechnicznych warunkw posadawiania obiektw budowlanych,

magazynowania i skadowania substancji oraz odpadw. [6, WG] dokumentacja geotechniczna d. bada podoa gruntowego zawierajca dane geotechniczne potrzebne do zaprojektowania konstrukcji wraz z ich ocen i uzasadnieniem parametrw geotechnicznych. [PN-B-02481:1998] dokumentacja hydrogeologiczna d. sporzdzana w celu ustalania zasobw wd podziemnych oraz okrelenia warunkw hydrogeologicznych w zwizku z: projektowaniem odwodnie do wydobywania kopalin ze z, wtaczaniem wd do grotworu, projektowaniem odwodnie budowlanych otworami wiertniczymi, projektowaniem inwestycji mogcych zanieczyci wody podziemne, magazynowaniem i skadowaniem na powierzchni lub grotworze substancji oraz odpadw, ustanawianiem obszarw ochronnych zbiornikw wd podziemnych, zakoczeniem lub zmian poziomu odwadniania likwidowanych zakadw grniczych. [6, WG]

dozr kopalni dokumentacja mierniczo-geologiczna d. sporzdzona przez uprawnione osoby, tj. mierniczego grniczego i geologa grniczego; dla kopalin pospolitych s uprawnione take osoby posiadajce kwalikacje do sporzdzania dokumentacji geologicznej na podstawie przepisw. [32, WG] dokumentacja strzaowa d. okrelajca sposb wykonania robt strzelniczych masowego burzenia, np. strzelania dugimi otworami, podporowego, na zrzut; powinna ona spenia odpowiednie wymagania dotyczce metryk strzaowych, a ponadto obejmowa: obliczenia parametrw strzelania oraz zasigu szkodliwych drga parasejsmicznych, opis organizacji i sposobu dostawy rodkw strzaowych na miejsce strzelania, przygotowywania adunkw materiaw wybuchowych, adowania i odpalania tych adunkw, a take sposb zabezpieczenia przed skutkami strzelania, szkice adunkw materiaw wybuchowych (ich konstrukcj), mapy grnicze z oznaczeniem stref zagroe oraz miejsc zabezpiecze. [JK] dokumentacja techniczna obliczenia, plany, rysunki techniczne i kosztorysy potrzebne do realizacji zamierzonego zadania technicznego. [SG] dokumentacja techniczna (zwaowiska, skadowiska) d. okrelajca: technologi zwaowania, kty generalne nachylenia zboczy, bezpieczne odlegoci od: wyrobiska grniczego, krawdzi frontw eksploatacyjnych dla zwaowania wewntrznego, ciekw i innych zbiornikw wodnych, drg, obiektw budowlanych, linii kolejowych i innych urzdze technicznych; wysoko piter i ich liczb, maszyny i urzdzenia stosowane do zwaowania i skadowania, dopuszczalny kt nachylenia poprzecznego torw, itp. [35, 36] dopyw 1. zjawisko dopywu wody np. do studni, do kopalni; 2. skadowa przychodowa (dodatnia) w obiegu, w bilansie wodnym jed-

21

nostki, obszaru lub obiektu, np. dopyw do zbiornika wd podziemnych, do kopalni, do studni, podziemny do rzeki. [Sh] dopyw do kopalni potoczne okrelenie natenia dopywu wody do kopalni; zawodnienie kopalni. [Sh] dopuszczalny bd wzgldny szacowania zasobw moliwa maksymalna rnica midzy rzeczywistymi zasobami i zasobami szacowanymi, wyraona w procentach w stosunku do zasobw szacowanych; ustalany w przypadku jego oceny przy wykorzystaniu metod statystycznych lub geostatystycznych na poziomie ufnoci 0,95. [Zdzks] dopuszczalny kt nachylenia (ociosu, skarpy, ciany) bezpieczny kt nachylenia. dopuszczalny adunek materiau wybuchowego jednoczenie odpalany adunek materiau wybuchowego, ktry nie spowoduje szkd w otoczeniu wywoanych powietrzn fal uderzeniow lub drganiami parasejsmicznymi. [JK] dostawca strona odpowiedzialna za wyrb, proces lub usug i zdolna do zagwarantowania, e stosuje zapewnienie jakoci. [PN-EN 45014:2000] dostp do wd droga lub cieka umoliwiajca dotarcie do wody objtej korzystaniem powszechnym; na wacicielu nieruchomoci przylegej do powierzchni wd ciy obowizek umoliwienia dostpu do wd. [WR] dozorca grniczy wykwalikowany czonek dozoru niszego, sprawujcy nadzr nad pewnym odcinkiem robt kopalni. [Lg] dozr opieka wyznaczona nad kim lub nad czym, majca na celu dopilnowanie wykonywania czego lub zapobieenie czemu; strzeenie, pilnowanie, dogldanie. [Nsjp] dozr kopalni og pracownikw techniczno-inynieryjnych kopalni sprawujcych dozr nad robotami, ich obsad, stanem wyrobisk, wyposaeniem, bezpieczestwem pracy itp.; dozr wyszy, redni i niszy;

D

22

dozr techniczny drgania parasejsmiczne drgania grotworu wywoane dziaalnoci ludzk (robotami strzelniczymi), w odrnieniu od drga sejsmicznych powstaych przy trzsieniach ziemi. [ZO] droga budowla wraz z drogowymi obiektami inynierskimi, urzdzeniami oraz instalacjami, stanowica cao technologiczno-uytkow, przeznaczon do prowadzenia ruchu drogowego zlokalizowanego w pasie drogowym. [3] droga gruntowa d. niemajca twardej nawierzchni, droga twarda. [JK i WG] droga staa d. twarda, np. w granicach terenu zakadu grniczego. [JK i WG] droga technologiczna droga wewntrzzakadowa na terenie zakadu grniczego dla realizacji dziaalnoci grniczej, tj. transport nadkadu, kopaliny, przerbka, obrbka itp. [JK, WG] droga twarda d. z jezdni o nawierzchni bitumicznej, betonowej, kostkowej, klinkierowej, brukowcowej, tuczniowej lub wirowej oraz z pyt betonowych lub kamienno-betonowych, jeeli dugo nawierzchni przekracza 20 m; inne drogi zalicza si do drg gruntowych. [9]

osoby dozoru ruchu maj stwierdzone odpowiednie kwalikacje. [Lg, JK] dozr techniczny okrelone ustaw dziaania zmierzajce do zapewnienia bezpiecznego funkcjonowania urzdze technicznych; jednostkami d.t. s Urzd Dozoru Technicznego oraz specjalistyczne jednostki (Transportowy Dozr Techniczny i Wojskowy Dozr Techniczny); d.t. podlegaj urzdzenia techniczne w toku ich projektowania, wytwarzania, w tym wytwarzania materiaw i elementw, naprawy i modernizacji, obrotu oraz eksploatacji. [10, WG] drena wd podziemnych wypyw wd podziemnych z poziomu wodononego na skutek procesw naturalnych (przez rdo, silnie spkane strefy dyslokacyjne, doliny rzeczne i cieki wd powierzchniowych, wody stojce) lub wywoanych sztucznie (ujcia wd podziemnych, odwadnianie kopal i gbokich wykopw, inne). [Sh] drewno kopalne (pot.) drewno odsaniane w kopalniach kruszyw naturalnych i/lub dolinach rzek; najczciej dbowe, ktre przebywajc w wodzie lub w ziemi ulego zmianom chemicznym i przebarwieniu na kolor czarny, surowiec do wyrobu galanterii drzewnej. [JS]

D

Rys. 4. Droga tymczasowa z pyt betonowych

efektywno ekonomiczna droga tymczasowa d. twarda lub gruntowa w granicach zakadu grniczego wykonana dla realizacji okrelonych robt grniczych; po ich wykonaniu ulega likwidacji; rys. 4. [JK, WG] droga wewntrzzakadowa d. przeznaczona wycznie do obsugi wewntrznej zakadw przemysowych. [JK i WG] droga wewntrzna d. niezaliczona do adnej kategorii drg publicznych; d. dojazdowa do obiektw uytkowanych przez przedsibiorcw, m.in. place przed dworcami kolejowymi, autobusowymi, portami. [3] drogi dojazdowe do gruntw rolnych i lenych d. prowadzce do gospodarstw rolnych i lenych oraz drogi wiejskie. [8] druza nieregularna pustka w skale, ktrej ciany s pokryte krysztaami mineraw. [Sg] druzgot rozkruszona skaa zoona z ostrokrawdzistych odamkw; brekcja. [Sg] dynamity skalne materiay wybuchowe nitroglicerynowe, plastyczne, zoone z nitrogliceryny, saletry amonowej, sodowej lub potasowej, nitroglikolu lub weny kolodionowej, mczki drzewnej i innych dodatkowych skadnikw (nitroglikol uodparnia dynamity na niskie temperatury); tab. 1. [Lg] dyrektywy nowego podejcia dyrektywy Unii Europejskiej, uchwalone zgodnie z zasadami zawartymi w uchwale Rady Unii Europejskiej z dnia 7 maja 1985 r. w sprawie nowego podejcia do harmonizacji technicznej oraz normalizacji. [17] dyspozytornia kopalni (ruchu) stanowisko wraz pomieszczeniem z urzdzeniami sygnalizujcymi przebieg prac na okrelonych stanowiskach zakadw oraz umoliwiajcymi porozumiewanie si z ich obsad dla wydawania odpowiednich dyspozycji. [Lg] dziaalno grnicza og przedsiwzi zwizanych z eksploatacj kopalin przerbk obrbk rekultywacj terenw, itp. [WG]

23

dziaania korygujce d. podjte w celu usunicia przyczyn istniejcej niezgodnoci lub innej niepodanej sytuacji oraz w celu niedopuszczenia do ich ponownego wystpienia. [PN-N-1801:1999] dziaania zapobiegawcze d. podjte w celu usunicia przyczyn potencjalnej niezgodnoci lub innej niepodanej sytuacji oraz w celu niedopuszczenia do jej wystpienia. [PN-N-1801:1999] dziennik strzaowy okrelona wzorem ksika suca do zgaszania zapotrzebowania na rodki strzaowe przez upowanion osob dozoru ruchu grniczego oraz do rozliczania tych rodkw przez osoby wykonujce roboty strzelnicze. [JK] dziura ozonowa ubytek w warstwie ozonowej pojawiajcy si w wyniku oddziaywania niektrych gazw. [Sg] dwig uraw. dwignica linotorowa urzdzenie transportowe z rozpit midzy dwiema wieami podporowymi lin non (ruchom lub sta z dodatkow lin cignc) suc jako tor jazdy wzka z wcignikiem, ktry podnosi wz z urobkiem i przenosi go na miejsce wyadunku. [Lg]

D

efekt cieplarniany zaburzenie bilansu cieplnego wywoane gwnie zmianami zawartoci w atmosferze dwutlenku wgla, absorbujcego promienie podczerwone emitowane z powierzchni Ziemi. [Sg] efektywno ekonomiczna rezultat dziaalnoci gospodarczej, okrelony przez stosunek uzyskanego efektu do nakadu. [Nsjp]

E

E

24

efektywno wykorzystania zasobw zoa eksploatacja podwodna e. kopalin zalegajcych na lub pod dnem wd powierzchniowych, oceanicznych lub morskich. [Lg, WG] eksploatacja selektywna selektywna eksploatacja. eksploatacja spod wody wydobywanie kopalin ze z zalegajcych w granicach wd powierzchniowych lub akwenw ju istniejcych bd powstajcych w wyniku tej eksploatacji. [WG] eksploatacja wd podziemnych wydobywanie wd podziemnych w celu ich uytkowania. [Sh] eksploatacyjny wskanik nadkadu stosunek objtoci (m3) zdjtego nadkadu cznie z przerostami oraz stratami stropowymi do iloci kopaliny (t, m3) wydobytej w cigu okrelonego czasu, najczciej roku. [Esm] eksplozja wybuch nastpujcy w wyniku gwatownego przebiegu reakcji chemicznych lub acuchowych reakcji jdrowych; e. kota, zbiornika, butli gazowej itp. [Nsjp] ekspozycja naraenie. element kamienny wyrb z materiau kamiennego przystosowany do okrelonego celu lub zastosowania. [PN-88/B-04120] emisja wprowadzone bezporednio lub porednio, w wyniku dziaalnoci czowieka, do powietrza, wody, gleby lub ziemi: substancje, energie, takie jak ciepo, haas, wibracje lub pola elektromagnetyczne. emisja dopuszczalna prawnie okrelona wielko emisji, czsto deniowana statystycznie przez ustalenie limitu wielkoci emisji lub limitu stenia (przy okrelonym rozcieczeniu) w stosunku do istniejcego ta. [PN-ISO 4224:1999, 11] emisja niezorganizowana wydzielanie do powietrza atmosferycznego substancji zanieczyszczajcych w sposb nieuporzdkowany. [PN-ISO 4125/Ak:1999] emisja zorganizowana wydzielanie do powietrza atmosferycznego substancji zanieczyszczajcych przez urzdzenia o znanych

efektywno wykorzystania zasobw zoa wskanik wyraony w procentach okrelany na poszczeglnych etapach zagospodarowania zoa, produkcji surowcw mineralnych i ich wykorzystania; e.w.z. bywa obliczana w odniesieniu do zasobw geologicznych i przemysowych wg oglnego wzoru: zasoby zoa straty E= zasoby zoa egzotyk fragment skalny niezwizany genetycznie ze ska, w ktrej si znajduje, np. blok wapienia w muowcu. [Sg] ekologia 1. nauka badajca wzajemne stosunki midzy organizmami ywymi i otaczajcym rodowiskiem; 2. nauka o strukturze i funkcjonowaniu przyrody ywej. [Ess] ekosystem zbiorowe pojcie obejmujce biocenoz i biotop. [Sg] ekran izolujcy przegroda na drodze strumienia wd podziemnych wykonana z materiau o waciwociach izolacyjnych, ograniczajca lub uniemoliwiajca ich dopyw do obiektw typu: wyrobisko grnicze podziemne, wyrobisko grnicze odkrywkowe czy wykop budowlany. [Sh] eksploatacja 1. wydobywanie bogactw naturalnych; wykorzystywanie czego w sposb racjonalny; 2. uytkowanie urzdze, maszyn zgodnie z ich przeznaczeniem. [Nsjp] eksploatacja grnicza zesp wszystkich czynnoci majcych na celu uzyskiwanie robotami grniczymi kopalin z miejsc ich wystpowania. [SG] eksploatacja instalacji (urzdzenia) uytkowanie instalacji lub urzdzenia oraz utrzymywanie ich w sprawnoci. [11] eksploatacja odkrywkowa eksploatacja z udostpnionych z kopalin przez zdjcie zalegajcego nad zoem nadkadu lub e. ze z zalegajcych bezporednio na powierzchni ziemi, np. torfu. [JK i WG]

E

faktura kamienia parametrach w sposb umoliwiajcy zmierzenie. [PN-ISO 4125/Ak:1999, Ess] erozja proces mechanicznego niszczenia ska przez wod, lodowce i wiatr poczony z usuwaniem produktw tego niszczenia. [Sg] erozja denna (wgbna) proces pogbiania koryta rzecznego przez pync w nim wod oraz materia skalny przez ni naniesiony. [Lg] erozja gleby niszczenie, zmywanie, obienie, wywiewanie wierzchniej warstwy gleby przez wiatr e. eoliczna i pync wod e. wodna. [Ess] estakada nadpoziomowa budowla, przewanie kratownicowa dla usytuowania przenonikw tamowych lub torw, najczciej w zakadach przerbczych. [JK] ewidencja odstrzaw rejestr odstrzaw wykonywanych na podstawie dokumentacji strzaowej; ewidencja odstrzaw obejmuje: numer dokumentacji strzaowej, dat, godzin i miejsce odstrzau, rzeczywiste parametry odstrzau, inne istotne informacje wykonywania robt strzelniczych. [35, 36, JK]

25

fabryczna kontrola produkcji system kontroli produkcji u producenta majcy na celu zapewnienie zgodnoci kruszyw z odpowiednimi wymaganiami norm; s. obejmuje: zarzdzanie produkcj, kontrol, badania, rejestrowanie wynikw, kontrolowanie wyrobw niezgodnych, dziaania dotyczce przemieszczania, skadowania i przechowywania wyrobw, transportu i pakowania oraz szkolenia personelu. [PN-EN-12620:2004]

F

facja zesp cech mineralogicznych i petrogracznych (facja geochemiczna, metamorczna, magmowa) lub genetycznych ska, np. facja iszowa, eoliczna, deformacyjna.[Sg] fajka (pot.) pozostaa po dokonanym odstrzale cz otworu strzaowego, zawierajca niekiedy niezdetonowany materia wybuchowy. [JK i WG] faktura kamienia charakterystyczny dla rozpatrywanego rodzaju kamienia wygld powierzchni zewntrznej, zaleny od jego waciwoci, sposobu obrbki i stosowanych narzdzi; wyrnia si m.in. faktury: ciosana surowa i szorstka powierzchnia uzyskana za pomoc ciosaka lub odbijaka, groszkowana uzyskana rcznym lub mechanicznym groszkownikiem motkowym, grotowana psurowe wykoczenie uzyskane wskutek zastosowania czteropunktowego szpicaka (grotownika motkowego z czterema piramidkowymi zbami), upana nierwna powierzchnia uzyskiwana przez upanie, matowa wykoczenie powierzchni np. z uyciem tarczy polerskiej pokrytej korundem o okrelonej wielkoci ziarn w celu uzyskania gadkiej, wyrwnanej i jednolitej, ale nie wypolerowanej powierzchni, narzdziowa (mechaniczna) wynik mechanicznej obrbki powierzchni ukazujcy wyrane lady stosowanych narzdzi, naturalna szczelinowa uzyskiwana w wyniku upania i dzielenia skay wzdu powierzchni oddzielnoci, ukazujca naturalny wygld kamienia, paserowana wykoczenie modykujce wygld fragmentu skay poprzez jedno- lub wielokrotn obrbk mechaniczn lub termiczn jej powierzchni, piaskowana matowe wykoczenie powierzchni uzyskiwane przez uderzenia

E

F

26

fala parasejsmiczna wstaje skok zagszczeniowy gazu rozchodzcy si szybciej ni dwik. [ZO] fale sejsmiczne fale spryste rozchodzce si wewntrz Ziemi; sejsmoraf. [Sg] fad wygicie w pierwotnie paskich lub pytowych ciaach skalnych. [PN-EN 12670:2002] fauna og gatunkw zwierzt charakterystyczny dla pewnego terytorium, rodowiska lub okresu geologicznego; take og gatunkw danej grupy systematycznej.[Nsjp] fauna kopalna skamieliny zwierzt. [Lg] lar ochronny cz zoa kopaliny wraz z zalegajcym nad nim nadkadem, poza obrzeem wyrobiska odkrywkowego, pozostawiona dla ochrony obiektw naziemnych lub podziemnych. [PN-64/G-02400] ltr urzdzenie, element lub materia, na ktrym nastpuje rozdzia mieszaniny ciaa staego i cieczy lub gazu podczas jej naturalnego lub wymuszonego przepywu przez przegrod ltracyjn pod wpywem rnicy cinie po obu stronach przegrody. [Lg] ltracja ruch cieczy i gazw w orodkach (skaach) porowatych i szczelinowatych; wodoprzepuszczalno. [Sh] isz duej miszoci zesp gbokomorskich osadw okruchowych, skadajcych si najczciej z naprzemianlegych zlepiecw, piaskowcw muowcw, upkw ilastych, powstaych w wyniku dziaalnoci prdw zawiesinowych. [Sg] ora og rolin wystpujcych na okrelonym obszarze, w okrelonej epoce geologicznej, a take w okrelonym rodowisku ekologicznym. [Nsjp] otacja proces polegajcy na przyczepianiu si ziarn mineralnych do rozpraszanych w zawiesinie wodnej pcherzykw powietrza i wynoszeniu ich na powierzchni; otometria. [JD] otometria dzia mineralurgii zajmujcy si ilociowym opisem otacji i wyznaczaniem ilociowych zwizkw pomidzy

F

ziarn piasku lub innych ziarn ciernych, wyrzucanych z dyszy specjalnego urzdzenia piaskujcego, piowana wykoczenie powierzchni uzyskane w wyniku mechanicznego ciecia skay, bez dalszej obrbki, pomieniowana wiba powierzchni uzyskana przez obrbk termiczn skay z uyciem wysokotemperaturowego pomienia, polerowana wykoczenie powierzchni np. wykonane z uyciem tarczy polerskiej lub lcu nadajce jej wysoki poysk, prkowana (karbowana) powierzchnia utworzona przez wycicie rwnolegych, pcylindrycznych wyobie w skale, przecinana pi diamentow gadka powierzchnia uzyskana wskutek przecicia bloku skalnego ostrzami diamentowymi, punktowana wykoczenie uzyskane za pomoc duta, szlifowana gadkie, jednolite wykoczenie, np. z uyciem tarczy szlierskiej pokrytej korundem; wyrnia si: wstpnie szlifowan, rednio szlifowan, peno szlifowan, grubo szlifowan, woskowana wypenienie naturalnych pustek wystpujcych na powierzchni skay spoiwami, szelakami, ywicami i innymi materiaami, wypeniona wypenienie naturalnych pustek w powierzchni skay kitem, szpachlwk, szelakiem, ywicami i innymi materiaami. [PN-EN 12670:2002, WG] fala parasejsmiczna drgania grotworu spowodowane dziaalnoci ludzk, w odrnieniu od drga sejsmicznych powstaych przy trzsieniu ziemi. [ZO] fala sprysta rozchodzce si w orodku materialnym zaburzenia stanu napre (cinie); ruch falowy polega na przenoszeniu energii mechanicznych czstek drgajcych wok swych pooe rwnowagi. [Nep] fala uderzeniowa powietrzna zaburzenie o duej amplitudzie, w czasie ktrego po-

fundusz likwidacji zakadu grniczego jej parametrami na podstawie pomiarw otacyjnych. [JD] formak brya kamienna o ksztacie zblionym do wyrabianego z niej elementu kamiennego lub bdca jego wielokrotnoci. [JK] formy ochrony przyrody wyrnia si: parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000 ( sie obszarw Natura 2000), pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, uytki ekologiczne, zespoy przyrodniczokrajobrazowe, ochrona gatunkowa rolin, zwierzt i grzybw. [21] forma zoa geometryczny ksztat skupienia kopaliny; wyrnia si formy: izometryczne (gniazda, kieszenie), pytowe (pokady, soczewki, yy), supowe (supy, kominy, diapiry) oraz formy zoone. [Sg] fotogeologia jedna z metod badawczych z pogranicza fotogrametrii i geologii posugujca si zdjciami przy identykacji zjawisk geologicznych. [Sg] fotogrametria dzia geodezji zajmujcy si wykorzystaniem zdj fotogracznych (analogowych i cyfrowych) do celw pomiarowych: fotogrametria analityczna zajmuje si wyznaczeniem wsprzdnych punktw terenowych pomierzonych na modelu zdj fotogrametrycznych przy uyciu precyzyjnych stereokomparatorw, fotogrametria cyfrowa zajmuje si przetwarzaniem obrazw cyfrowych uzyskanych ze skanowania zdj analogowych lub bezporednio z kamer cyfrowych (naziemne, lotnicze lub satelitarne); efektem przetwarzania jest najczciej ortofotomapa cyfrowa oraz numeryczny model terenu. [JW] fragment kamienia do robt hydrotechnicznych kawaek k.d.r.h. najdrobniejszej frakcji w przypadku uziarnienia grubego lub najlejszej frakcji w przypadku uziarnienia lekkiego i cikiego, okrelonego wy-

27

maganym skadem ziarnowym lub rozkadem masy. [PN-EN 13383-1:2003] frakcja granulometryczna zbir ziarn gruntu o rednicach zastpczych w okrelonym zakresie wielkoci; podzia frakcji; tab. 2.Tabela 2. Frakcje granulometryczne [PN-86/B-02480] Frakcja iowa pyowa piaskowa wirowa kamienista rednice czstek, mm < 0,002 0,002y0,05 0,05y2 2y40 > 40

frakcja kruszywa zbir ziarn kruszywa o wymiarach zawartych midzy dwoma sitami kontrolnymi nastpujcymi po sobie, w podstawowym lub uzupeniajcym znormalizowanym zestawie sit. [PN-89/B-06714/01] frezowanie urabianie torfu warstw o gruboci od 15 do 20 mm; take urabianie innych ska frezowaniem. [JK i WG] front eksploatacyjny suma frontw roboczych w jednym zboczu eksploatacyjnym (ruchomym). [Lg, WG] front roboczy powierzchnia ociosu, skarpy lub ciany eksploatacyjnej (ruchomej) formowana przez maszyn urabiajc lub zwaujc. [Lg, WG] front urabiania front roboczy w wyrobisku. [Lg] front zwaowania front roboczy zwaw. [Lg] fundusz likwidacji zakadu grniczego rodki gromadzone na wyodrbnionym rachunku bankowym mogce by wykorzystane wycznie na pokrycie kosztw likwidacji zakadu grniczego lub jego oznaczonej czci, rwnie w razie upadoci przedsibiorcy. [6, JK]

F

28

garb Geolog Powiatowy organy administracji geologicznej. Geolog Wojewdzki organy administracji geologicznej. geologia dziedzina nauki, istniejca samodzielnie od XVIII w., zajmujca si budow i histori Ziemi, a szczeglnie jej zewntrznych stref. [Sg] geologia inynierska dzia geologii zajmujcy si wpywem dziaalnoci technicznej czowieka na przypowierzchniow cz skorupy ziemskiej oraz wpywem budowy geologicznej i procesw geologicznych na t dziaalno. [Sg] geologiczno-grnicze warunki eksploatacji w. naturalne (geologiczne) wpywajce na sposb prowadzenia eksploatacji, jej bezpieczestwo i rezultaty; w szczeglnoci obejmuj: gboko pooenia zoa, warunki hydrogeologiczne, inyniersko-geologiczne, gazowe, geotermiczne. [Zdzks] geologiczny wskanik nadkadu liniowy stosunek gruboci nadkadu wraz z przerostami do miszoci zoa; okrela si go podczas dokumentowania zoa dla caego zoa lub wydzielonych pl; jedno z kryteriw bilansowoci. [Esm] geomorfologia nauka z pogranicza geologii i geograi zajmujca si badaniem rzeby powierzchni Ziemi w nawizaniu do ich genezy i zwizkw z budow geologiczn. [Sg] geotechnika interdyscyplinarna dziedzina nauki i techniki dotyczca zachowania si i bada podoa gruntowego oraz materiaw gruntowych do celw projektowania, wykonawstwa i kontroli budowli ziemnych i podziemnych, fundamentw, konstrukcji budowlanych, nawierzchni drogowych, linii kolejowych, lotnisk itp. [PN-B-02481:1998] gsto stosunek masy czci staej (gruntu, kopaliny, urobku) do objtoci, jak ta masa zajmuje; kg/m3, t/m3. [WG]

G

garb wzniesienie o obej powierzchni szczytowej. [Sg] gatunki kruszyw kruszywa. gazy odlotowe substancja odprowadzana do atmosfery, stanowica zwykle mieszanin zoon z kilku skadnikw gazowych, par i pyu. [PN-ISO 4225/AK:1999] gazy postrzaowe g. powstajce podczas odstrzau materiau wybuchowego; wrd nich zawierajce tlenki wgla i azotu. [JK] geochemia dziedzina nauk geologicznych zajmujca si badaniem skadu chemicznego Ziemi, jej poszczeglnych geosfer i rodowisk geologicznych, badaniem praw rozmieszczenia pierwiastkw i ich obiegw w procesach geologicznych oraz regionalnym zrnicowaniu skadu chemicznego ska. [Sg] geoda kuliste ciao w osadach, czsto zawierajce skamieniaoci lub krysztay. [PN-EN 12670:2002] geozyka zyka Ziemi; nauka zajmujca si zycznymi cechami Ziemi jako planety i poszczeglnych jej stref. [Sg] geoinynieria makrodyscyplina nauki i techniki zajmujca si rozpoznawaniem, wykorzystywaniem i ksztatowaniem rodowiska ziemi i jej elementw, obejmujca zastosowania ekologii, nauk geologicznych, grnictwa, inynierii mineralnej, geotechniki, hydrotechniki, geodezji i innych dyscyplin. [JM] geolog grniczy specjalista posiadajcy stwierdzone kwalikacje geologiczne przez Prezesa Wyszego Urzdu Grniczego; suba geologiczna zakadu grniczego. [WG]

G

Gowny Geolog Kraju gsto (kamienia naturalnego) stosunek masy wysuszonej prbki do badania i objtoci czci staej. [PN-EN 1936:2001] gsto nasypowa masa jednostki objtoci luno usypanego materiau uziarnionego; t/m3. [Lg] gsto nasypowa w stanie lunym (kruszywa) iloraz niezagszczonej masy suchego kruszywa wypeniajcego okrelony pojemnik do objtoci tego pojemnika; jamisto. [PN-EN 1097-3:2000] gsto objtociowa o stosunek cakowitej masy (gruntu, kopaliny, urobku) do jej cakowitej objtoci cznie z porami, spkaniami; kg/m3, t/m3. [WG] gsto objtociowa (kamienia naturalnego) stosunek masy wysuszonej prbki do badania do jej objtoci. [PN-EN 1936:2001] gsto objtociowa ziarn (kruszywa) stosunek masy prbki kruszywa wysuszonej w kruszarce do objtoci, jak prbka zajmie w wodzie wraz z wewntrznymi zamknitymi pustymi przestrzeniami, lecz bez pustych przestrzeni dostpnych dla wody. [PN-EN 1097-6:2002] gsto przestrzenna kopaliny masa kopaliny zawarta w jednostce jej objtoci, uwzgldniajcej szczelinowato, porowato i kawernisto ska tworzcych zoe; zasoby kopaliny. [MN] gsto ziarn nasyconych i powierzchniowo osuszonych stosunek cznej masy prbki kruszywa i masy wody w pustych przestrzeniach dostpnych dla wody do objtoci, jak prbka zajmuje w wodzie, wczajc zarwno wewntrzne puste zamknite przestrzenie, jak i puste przestrzenie dostpne dla wody, jeeli one wystpuj. [PN-EN 1097-6:2002] gsto ziarn wstpnie osuszonych masa suchych ziarn na jednostk objtoci (objto jest oznaczana jako objto ziarn cznie z wewntrznymi pustymi przestrzeniami zamknitymi i pustymi przestrzeniami dostpnymi dla wody). [PN-EN 1097-6:2002]

29

gleba 1. cienka, zewntrzna warstwa skorupy ziemskiej znajdujca si w stree wietrzenia, podlegajca cigym zmianom pod wpywem atmosfery i ycia organicznego; jej skad jest uzaleniony od skay macierzystej i klimatu [Sg]; 2. grna warstwa skorupy ziemskiej zoona z czstek mineralnych, materii organicznej, wody, powietrza i organizmw ywych. [PN-G-07800:2002]. gleba kopalna gleba utworzona wczeniej i przykryta modszymi osadami. [Sg] glina produkt wietrzenia i roztarcia ska, skadajcy si z iu, muku, piasku i czsto wiru; moe zawiera zwizki elaza i inne skadniki mineralne; w stanie wilgotnym jest na og plastyczna; zastosowania glin; tab. 3. [Lg] glinianka opuszczone wyrobisko po odkrywkowej eksploatacji zoa gliny lub iu, najczciej wypenione wod. [Lg] gaz odam skalny znacznej wielkoci i dowolnego ksztatu, odspojony od calizny w naturalny sposb, np. rzeczny, narzutowy lub skalny [SG]; fragment skay, zazwyczaj duy (wikszy ni 250 mm) o zaokrglonym ksztacie. [PN-EN 12670:2002, WG] gaz narzutowy (eratyk) otoczak granitowy, gnejsowy, porrowy, kwarcytowy lub inny przeniesiony przez lodowiec i zoony z dala od miejsca powstania ska, z ktrych pochodzi. [SG] gaziki kruszywo naturalne o uziarnieniu od 125 do 250 mm. [Lg] gazy kruszywo naturalne o uziarnieniu ponad 250 mm. [Lg] gboko eksploatacji (wyrobiska) pionowa odlego midzy powierzchni terenu a dnem wyrobiska; rys. 8. [WG] gboko pooenia zwierciada wd podziemnych odlego midzy powierzchni ziemi a z. wd podziemnych. [Sh] Gwny Geolog Kraju Pastwowa Suba Geologiczna; organy administracji geologicznej.

G

30

Gowny Inspektor Ochrony rodowiska

Tabela 3. Przykady zastosowania glin [Lg] Rodzaj gliny aunowa bentonitowa ceglarska fajansowa formierska garncarska kaarska ogniotrwaa Opis i zastosowanie zawierajca duo drobnego, rozsianego pirytu, uywana do produkcji aunu bentonit skaa ilasta pochodzca z przeobraenia szkliwa tufw popioowych, ma wasnoci absorpcyjne, atwo pcznieje, std zastosowanie w przemyle to zabarwiona, czerwonawa lub szara, po wypaleniu czerwona, stosowana do wyrobu cegy, dachwek i drenw ceramiczna, zawierajca kwarc i kaolin lub margiel, stosowana do wyrobu przedmiotw fajansowych stosowana do wyrobw masy formierskiej, skadajca si z osnowy piaskowej i lepiszcza w iloci ponad 50% pospolita, niewymagajca wysokiej temperatury wypalania i przydatna w stanie nieoczyszczonym na potrzeby produkcji garncarskiej o redniej plastycznoci, zawierajca duo zwizkw wapnia, wypalajca si w temperaturze ok. 10000C; do produkcji kai kaolinit z domieszk illitu, serycytu, kwarcu, rutylu, niekiedy chlorkw; do wyrobw ogniotrwaych materiaw stosowanych w rnych przemysach kaolin mikka, zazwyczaj szara, niebieskawa, tawa, czerwonawa skaa ilasto-piaszczysta, zoona gwnie z kaolinitu; surowiec ceramiczny, ogniotrway, wypeniacz gumy, mas papierniczych itp. produkt wietrzenia granitw i gnejsw zawierajcy znaczne iloci czystego kaolinu; suy do wypalania przedmiotw porcelanowych

kaolinowa

porcelanowa

Gwny Inspektor Ochrony rodowiska Inspekcja Ochrony rodowiska. Gwny Inspektorat Pracy Pastwowa Inspekcja Pracy. gwny zbiornik wd podziemnych (GZWP) zbiornik wd podziemnych odpowiadajcy umownie ustalonym ilociowym i jakociowym kryteriom podstawowym: wydajno potencjalnego otworu studziennego powyej 70 m3/h, wydajno ujcia powyej 10 000 m3/d, przewodno warstwy wodononej wiksza ni 10 m2/h, najwysza klasa jakoci wody. [Sh]

godo grnictwa dwa skrzyowane motki, z ktrych lewy (od strony patrzcego), zwany perlikiem, jest ukowato zaokrglony i nie ma wystajcego gr koca trzonka, drugi motek, zwany elazkiem, jest skierowany zaostrzeniem ku doowi oraz ma wystajcy koniec trzonka; rys. 5. [SG] gospodarka wodna dziaalno zmierzajca do ustalania form gospodarowania wod (podziemn i powierzchniow) w celu racjonalnego wykorzystania i ochrony jej zasobw. [Sh] gospodarka zoem okrelona przepisami dziaalno zmierzajca do racjonalnego wykorzystania z kopalin przy uwzgldnieniu ochrony rodowiska; podstaw dla pro-

G

gniazdo nieregularne, izolowane skupienie kopaliny lub mineraw w skale. [Sg]

grunt jaowy

31

Rys. 5. Godo grnictwa [SG]

wadzenia waciwej g.z. jest dokumentacja geologiczna, a nastpnie projekt zagospodarowania zoa. [Ess] grnictwo 1. nauka obejmujca og zagadnie zwizanych z wydobywaniem kopalin; 2. czynnoci zwizane z wydobywaniem kopalin; 3. zawd czowieka. [SG] grnictwo odkrywkowe 1. g. z odkrywkow eksploatacj z; 2. nauka obejmujca zagadnienia odkrywkowej eksploatacji z. [JK i WG] grnictwo skalne grnictwo odkrywkowe ska zwizych, wymagajcych urabiania robotami strzelniczymi. [Lg] grniczy zawd regulowany nabyty w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej zawd, ktry w Polsce wymaga uznania kwalikacji do penienia funkcji w zakadzie grniczym. [41] grnik 1. kwalikowany robotnik pracujcy w kopalni przy urabianiu kopaliny w przodku; 2. pot. czowiek pracujcy w kopalni. [SG] grotwr oglne okrelenie czci skorupy ziemskiej objtej dziaalnoci grnicz. [Esm] GPS (Global Positioning System) system odniesie przestrzennych, pozwalajcy

okreli pooenie punktu (odbiornika satelitarnego) na podstawie sygnaw transmitowanych przez satelity (24 satelity krce wok Ziemi na wysokoci okoo 20 200 km); system tworz trzy podstawowe segmenty: kosmiczny, nadzoru i uytkownikw; w zalenoci od potrzeb pomiarowych czy nawigacyjnych stosowane s techniki pomiarowe umoliwiajce uzyskanie dokadnoci nawet kilku mm, system wykorzystywany w odkrywkowej eksploatacji z. [JW] graniczny wskanik nadkadu w. okrelajcy opacalno eksploatacji odkrywkowej; stosuje si, gdy ustalone s kryteria bilansowoci, a okrela si ze wzoru: kgr = (c a) : b w ktrym: c jednostkowy koszt wydobycia kopaliny sposobem podziemnym, a jednostkowy koszt wydobycia kopaliny sposobem odkrywkowym, b jednostkowy koszt zdejmowania nadkadu. [Esm] granulacja uziarnienie. grobla (rozdzielajca, transportowa) pozostawiona w calinie albo uformowana z materiau gruntowego lub urobku konstrukcja ziemna w obrbie akwenu eksploatacyjnego (poeksploatacyjnego). [WG] grunt 1. wierzchnia warstwa ziemi nadajca si pod upraw; gleba [Nsjp]; 2. wierzchnia warstwa skorupy ziemskiej wykorzystywana pod upraw rolin rolnych lub lenych (uytki) albo bezuyteczna (nieuytki), jak rwnie wykorzystywana do wznoszenia na niej rnego typu budowli. [PN-G-07800:2002] grunt antropogeniczny g. powstay nie w sposb naturalny, lecz w wyniku dziaalnoci czowieka, np. przez wymieszanie gruntu naturalnego z materiaami odpadowymi (gruz, popi, materiay syntetyczne itp.). [PN-B-02481:1998] grunt jaowy (nieproduktywny) grunt pozbawiony ycia biologicznego i naturalnej

G

32

grunt potencjalnie produktywny grupy zapalnikw ostrych metanowe (M), speniajce okrelone wymagania bezpieczestwa wobec mieszaniny powietrza z metanem lub pyem wglowym; wglowe (W), speniajce wymagania bezpieczestwa wobec mieszaniny powietrza z pyem wglowym; skalne (S), dla ktrych nie normuje si bezpieczestwa wobec mieszaniny metanu lub pyu wglowego z powietrzem. [PN-C-86024:1994] grupy z wyrnia si grupy: I zoa lub ich czci o prostej, atwej do interpretacji budowie geologicznej, cige, co najwyej w niewielkim stopniu zaburzone tektonicznie; zmienno miszoci, jakoci kopaliny i zasobnoci maa, wspczynnik zmiennoci V do ok. 30%; warunki hydrogeologiczne i inyniersko-geologiczne proste, atwe do interpretacji, II zoa lub ich czci o zrnicowanej, trudnej do interpretacji budowie geologicznej, tektonicznie zaburzone, lokalnie niecige; zmienno miszoci, jakoci kopaliny i zasobnoci dua, wspczynnik zmiennoci V do ok. 60%; warunki hydrogeologiczne i inyniersko-geologiczne zoone i zrnicowane w obszarze zoa, III do ktrej zalicza si zoa lub ich czci o bardzo trudnej do interpretacji, zrnicowanej budowie geologicznej lub niedajcej si przedstawi na mapach i przekrojach w sposb jednoznaczny; silnie tektonicznie zaburzone, niecige; zmienno miszoci, jakoci kopaliny i zasobnoci bardzo dua, wspczynnik zmiennoci V ponad 60%; warunki hydrogeologiczne i inyniersko-geologiczne zoone, zrnicowane, trudne do jednoznacznej interpretacji. [Zdzks] grys kruszywo amane o wielkociach ziarn 2-32 mm. [WG] gwarek nazwa dawnych grnikw; sowo oznaczao penoprawnego czonka gwarectwa, czyli stowarzyszenia gwarkw, pochodzi

yznoci wskutek nieodpowiedniego skadu granulometrycznego, niskiej zasobnoci w skadniki odywcze, maej pojemnoci sorbcyjnej i wodnej. [PN-G-07800:2002] grunt potencjalnie produktywny g. zdolny do waciwego glebie wspdziaania w rozwoju i planowaniu rolin. [PN-G-07800:2002] grunt rodzimy g. powstay w miejscu zalegania w wyniku procesw geologicznych (g.r. s zawsze gruntami naturalnymi). [PN-B-02481:1998] grunty bezglebowe powierzchnie wyrobisk (po eksploatacji kopalin mineralnych), zwaowisk (odpadw przemysowych i komunalnych), ktre wykazuj rnorodne waciwoci zyczne, mineralogiczne i biochemiczne oraz wymagaj skomplikowanych zabiegw rekultywacyjnych. [PN-G-07800:2002] grunty przeksztacone (zdewastowane, zdegradowane) g. ze zdewastowan lub zdegradowan wskutek dziaalnoci gospodarczej warstw glebow, ktre straciy cakowicie lub czciowo czynno biologiczn i warto uytkow; wyrnia si strefy przeobrae: bezporednich obszar gruntw z warstw glebow zdewastowan przez wyrobiska grnicze, zwaowiska oraz obiekty i urzdzenia pomocnicze, porednich obszar gruntw ze zdegradowan warstw glebow wskutek przesuszenia, zakamienienia, emisji szkodliwych zanieczyszcze, pasmowych obszar gruntw poza stref przeobrae bezporednich i stref przeobrae porednich, ze zdegradowan lub zdewastowan warstw glebow oraz ograniczonym uytkowaniu spowodowanym budow drg dojazdowych, linii energetycznych, urzdze odwadniajcych, obiektw budowlanych itp. [PN-G-07800:2002] grupy strat straty.

G

hydrotransport ono od gwaru, czyli zabierania gosu na zebraniach gwarectw grniczych. [JK] gytia ciemnobrunatny osad jeziorny ilasto-muowy o duej zawartoci sapropelowej materii organicznej, nagromadzonej w warunkach ograniczonego dostpu tlenu. [Sg]

33

G

haas dwik niepodany lub szkodliwy dla zdrowia ludzkiego [Nep]; dwiki o czstotliwociach od 16 do 16 000 Hz. [11] homogenizacja (urobku, nadawy) urednianie jakoci urobku pochodzcego z rnych rde (wyrobisko, skadowisko, dostawca) przez jego czenie w celu uzyskania odpowiedniej nadawy do procesu przerbczego lub jakoci okrelonej wymaganiami odbiorcw. [WG] honorowa szpada grnicza honorowe wyrnienie przyznawane osobom zatrudnionym w przemyle wydobywczym oraz pracownikom innych rodowisk zwizanych z grnictwem przez kierownika jednostki dziaajcej w dziedzinie grnictwa; szpada przyznawana jest bezpatnie, a koszty z tym zwizane ponosi jednostka organizacyjna; rys. 6. [18, 42] humus (prchnica) ciemna, bezpostaciowa substancja o zoonym skadzie chemicznym, powstaa w wyniku rozkadu materii rolinnej w warunkach duej wilgotnoci i ograniczonego dostpu tlenu; obecno humusu gwarantuje yzno gleby. [Sg] hydrauliczny odkad urobku odkad urobku dostarczonego hydrotransportem na miejsce skadowania. [WG] hydrogeologia nauka o wodach podziemnych i o procesach wzajemnego oddzia-

H

Rys. 6. Honorowa szpada grnicza [42]

ywania podziemnej hydrosfery, litosfery, atmosfery, biosfery i czowieka. [Sh] hydrograa nauka zajmujca si opisem i rejestrowaniem wd powierzchniowych. [Sg] hydrologia nauka zajmujca si badaniem zjawisk i praw krenia wd w przyrodzie. [Sg] hydromechanizacja stosowanie wody do urabiania ska oraz do transportowania urobku w wyznaczone miejsce. [Lg] hydromieszanina mieszanina ziarn cia staych i wody niewchodzcych ze sob w reakcj chemiczn. [WG] hydrosfera przestrze na kuli ziemskiej i wok niej, w ktrej znajduje si woda we wszystkich stanach skupienia; h. obejmuje litosfer, biosfer oraz znaczn cz atmosfery. [Sh] hydrotechnika dzia nauki i techniki zajmujcy si wykorzystaniem zasobw wodnych do celw gospodarczych. [Ess] hydrotransport przesyanie rurocigami tocznymi hydromieszanin, najczciej kruszyw naturalnych z wod w okrelonym stosunku, np. 1:10. [WG]

H

34

hydorurabianie imisja napyw zanieczyszcze z powietrza atmosferycznego do receptora, np. zatrzymanie zanieczyszcze w pucach; znaczenie przeciwne do imisji; dawka imisji; strumie emisji, wielko imisji. [PN-ISO 4225:1999] inltracja wsikanie wody pochodzcej z opadw atmosferycznych, z ciekw i zbiornikw powierzchniowych oraz z kondensacji pary wodnej z powierzchni terenu do strefy areacji, a nastpnie (po oddaniu czci tych wd do atmosfery) przesczanie do strefy saturacji. [Sh] informacja geologiczna og wiedzy dotyczcej okrelonego wycinka skorupy ziemskiej, uzyskanej w toku wykonywania bada majcych na celu ustalenie budowy geologicznej oraz zjawisk geologicznych w niej zachodzcych; warto i.g. okrelana wartoci dokumentacji geologicznej zoa kopaliny. [WG] informacja o rodowisku zesp informacji o stanie rodowiska i jego ochronie bdcy w dyspozycji organw administracji publicznej, obejmujcy projekty polityk, strategii, planw i programw; kady (nie tylko obywatel polski) moe bez koniecznoci wykazywania jakiegokolwiek interesu wasnego zwrci si do organu administracji publicznej o udostpnienie bdcej w jego posiadaniu informacji o rodowisku i jego ochronie. [WR] Inspekcja Ochrony rodowiska organami IO s Gwny Inspektor Ochrony rodowiska oraz wojewoda przy pomocy wojewdzkiego inspektora ochrony rodowiska, do ich zada naley: kontrola przestrzegania przepisw o ochronie rodowiska i racjonalnym uytkowaniu zasobw przyrody, kontrola przestrzegania decyzji ustalajcych warunki uytkowania rodowiska, udzia w postpowaniu dotyczcym lokalizacji inwestycji, udzia w przekazywaniu do uytku obiektw lub instalacji realizowanych

H

hydrourabianie urabianie calizny strug wody pod odpowiednim cinieniem lub/i poprzez zasysanie urobku pomp gruntow spod wody. [WG] hymn grniczy uroczysta pie symbolizujca braterstwo, jedno i trud pracownikw grnictwa: Hymn grniczyGrniczy Stan hej niech nam yje, Niech yje nam Grniczy Stan, Bo cho przed nami dzienne wiato kryje, To dla Ojczyzny trud ten jest nam dan. Bo synowi podziemnych czarnych wiatw Kady chtnie poda sw do, Niech yje nam Grniczy Stan, bis Grniczy Stan niech yje nam, Czy nie syszysz dzwonka z naszej wiey I dwik kilofa, ktry wzywa nas? Hej do szybu niech z nas kady biey, Szcz nam Boe zapiewajmy wraz. Bo synowi podziemnych... Gdy nareszcie gry si zachwiej, I wrcim bracia do wiatoci bram, Wejdziemy wszyscy z t bog nadziej, e sodka mio wzruszy serca nam. Bo synowi podziemnych...

identykacja zagroenia proces rozpoznawania tego, czy zagroenie istnieje, oraz okrelenia jego charakteru. [PN-N-18001:1999] i luny, skrajnie drobnoziarnisty osad lub mikka skaa zbudowane z czstek o rednicy mniejszej ni 0,002 mm, gwnie mineraw ilastych i innych, przede wszystkim kwarcu, skaleni, wglanw. [PN-EN 12670:2002]

I

I

izohipsa jako przedsiwzicie mogce znaczco oddziaywa na rodowisko, kontrola eksploatacji instalacji i urzdze chronicych rodowisko przed zanieczyszczeniem, podejmowanie decyzji wstrzymujcych dziaalno prowadzon z naruszeniem wymaga zwizanych z ochron rodowiska lub naruszeniem warunkw korzystania ze rodowiska, wspdziaanie w zakresie ochrony rodowiska z innymi organami kontrolnymi, organami cigania i wymiaru sprawiedliwoci oraz organami administracji pastwowej i rzdowej, samorzdu terytorialnego i obrony cywilnej, a take organizacjami spoecznymi i opiekunami spoecznymi, organizowanie i koordynowanie pastwowego monitoringu rodowiska, prowadzenia bada jakoci rodowiska, obserwacji i oceny jego stanu oraz zachodzcych w nim zmian, opracowywanie i wdroenie metod analityczno-badawczych i kontrolno-pomiarowych, inicjowanie dziaa tworzcych warunki zapobiegania powanym awariom oraz usuwania ich skutkw i przywracania rodowiska do stanu waciwego, kontrola przestrzegania przepisw o opakowaniach i odpadach opakowaniowych, kontrola przestrzegania przepisw o obowizkach przedsibiorcw w zakresie gospodarowania niektrymi odpadami oraz o opacie produktowej i opacie depozytowej, kontrola przestrzegania przepisw i uzyskiwania na ich podstawie zezwole, z wyczeniem kontroli laboratoryjnej, w zakresie postpowania z organizmami genetycznie zmodykowanymi. [5, WG]

35

instalacja stacjonarne urzdzenie techniczne, zesp stacjonarnych urzdze technicznych powizanych technologicznie,

do ktrych tytuem prawnym dysponuje ten sam podmiot i pooonych na terenie jednego zakadu, obiekty budowlane niebdce urzdzeniami technicznymi ani ich zespoami, ktrych eksploatacja moe spowodowa emisj. [11] instrukcja przepis ustalajcy sposb postpowania w jakiej dziedzinie; pouczenie; wskazwka. [Nsjp] instrukcja bezpiecznego wykonywania pracy i. na stanowisku lub w miejscu pracy w ruchu zakadu grniczego, ktr po konsultacji z pracownikami lub ich reprezentantem zatwierdza kierownik ruchu zakadu grniczego. [JK] instytucje ochrony rodowiska i.o.. s: Pastwowa Rada Ochrony rodowiska (organ doradczy i opiniodawczy ministra waciwego ds. rodowiska), komisje ds. ocen oddziaywania na rodowisko (Krajowa Komisja ds. Ocen Oddziaywania na rodowisko oraz wojewdzkie komisje ds. ocen oddziaywania na rodowisko); jako organy opiniodawczo-doradcze odpowiednio ministra waciwego ds. rodowiska i wojewodw w zakresie ocen oddziaywania na rodowisko, fundusze ochrony rodowiska i gospodarki wodnej (Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej oraz wojewdzkie, powiatowe i gminne fundusze ochrony rodowiska i gospodarki wodnej). [11, WG] izobara linia na mapie czca punkty o jednakowej zmianie cinienia w okrelonych odcinkach czasu. [Swo] izobata linia czca punkty na mapie o jednakowej gbokoci akwenu. [WG] izofona linia na wykresie (mapie) czca punkty o jednakowej wielkoci natenia haasu. [WG] izohipsa linia na mapie czca punkty o jednakowej wysokoci nad poziomem morza. [Swo]

I

36

izolinia gsto nasypowa w stanie lunym kruszywa. [PN-EN 1097-3:2000] jaskinia naturalna pustka w skale o pochodzeniu krasowym, tektonicznym, wulkanicznym lub abrazyjnym, o rozmiarach umoliwiajcych eksploracj przez czowieka. [Sg] jednostka certykujca niezalena od uytkownikw, konsumentw, sprzedawcw, producentw, ich upowanionych przedstawicieli lub importerw jednostka dokonujca certykacji. [17] jednostka strukturalna jednostka tektoniczna stanowica pewn cao o charakterystycznych cechach budowy i genezy. [Sg] jednostkowe zuycie materiau wybuchowego ilo zuytego materiau wybuchowego odniesiona do iloci uzyskanego urobku z odstrzau w kg/m3 lub kg/t. [JK]

I

izolinia (izarytma) linia na mapie czca punkty o jednakowej wartoci rozwaanego parametru lub cechy, np. miszoci nadkadu, blocznoci zoa itp. [Lg, WG] izotropia cecha charakterystyczna gwnie cia niekrystalicznych, polegajca na tym, e wykazuj one jednakowe waciwoci zyczne we wszystkich kierunkach. [Lg] inynieria projektowanie i konstruowanie obiektw i urzdze technicznych. [Nsjp] inynieria mineralna dyscyplina nauki i techniki zajmujca si operacjami wykorzystania pierwotnych i wtrnych surowcw mineralnych; szeroko rozumiana przerbka surowcw, obejmujca zyczne i zykochemiczne podstawy procesw mineralurgicznych, w tym operacje przygotowawcze, hydro- i biohydrometalurgii itp. [WG] inynieria strzelnicza teoria i praktyka prowadzenia robt strzaowych. [Lg]

K

jako kopaliny waciwo charakteryzowana zwykle rednimi zawartociami skadnikw uytecznych i nieuytecznych w zou, czasem take stosunkami wybranych skadnikw (moduy) i/lub niektrych parametrw zycznych. [Ess] jako wody waciwo wody opisana zespoem cech stanowicych o przydatnoci wody do okrelonych celw; bez dodatkowego okrelenia celu j.w. jest rozumiana jako przydatno do zaopatrzenia ludnoci. [Sh] jantar bursztyn. jamisto (kruszywa) wypenione powietrzem przestrzenie pomidzy ziarnami kruszywa znajdujcego si w pojemniku;

J

kamieniarstwo wydobywanie i obrbka kamienia; take monta elementw kamiennych. [Nsjp] kamienie budowlane i drogowe skay osadowe, magmowe, metamorczne stosowane w budownictwie i budowie drg; wydzielona grupa kopalin skalnych bilansu zasobw kopalin. [WG] kamienie szlachetne i ozdobne surowce jubilerskie; za waciwe k.sz. uwaa si diament, rubin, szmaragd i aleksandryt; do kamieni pszlachetnych (podzia nieformalny) zalicza si mineray przezroczyste, z reguy barwne, o wysokiej twardoci (np. akwamaryn, heliodor, kunzyt, chryzolit); do kamieni ozdobnych zalicza si gwnie mineray pprzezroczyste wystpujcew formie

K

kamie licowy konkrecyjnej, masywnej (nefryt, jadeit, agat, chalcedon, malachit itd.); na warto kalmieni wpywa doskonao ich wyksztacenia, rzadko wystpowania i moda. [Sg] kamienioom zakad grniczy, w ktrego skad wchodzi wyrobisko odkrywkowe, z eksploatacj kopalin skalnych; rys. 7. [SG] kamie brya skalna, zwykle twarda, spoista i cika; odamek takiej bryy. [Nsjp] kamie odamki ska twardych, np. urobek w kamienioomie; oglna nazwa skay lub minerau, wyrnia si m.in. kamienie szlachetne, budowlane, drogowe. [SG, WG] kamie budowlany skay urabiane, obrabiane i przerabiane w kamienioomach z przeznaczeniem dla budownictwa, drogownictwa i innych zastosowa. [Lg, WG] kamie ciosany materia kamienny o okrelonym ksztacie i wymiarach, licu prostopadym lub nachylonym pod danym ktem, uzyskany z kamienia ciosowego przez dokadn obrbk powierzchni uzalenion od potrzeby i zastosowania. [PN-88/B-04120]

37

kamie ciosowy ociosany blok kamienny zbliony do ksztatu prostopadocianu, majcy okrelone wymiary i wykonanie powierzchniowe, uzalenione od potrzeby i zastosowania. [PN-88/B-04120] kamie do robt hydrotechnicznych kruszywo grube stosowane w budownictwie hydrotechnicznym i innych obiektach budowlanych. [PN-EN 13383-1:2003] kamie do robt hydrotechnicznych z recyklingu k.d.r.h. bdcy produktem przerbki nieorganicznego materiau uytego poprzednio w budownictwie. [PN-EN 13383-1:2003] kamie drogowy skay urabiane, obrabiane i przerabiane w kamienioomach z przeznaczeniem dla drogownictwa i kolejnictwa. [Lg] kamie licowy (okadzinowy) kamie o odpowiednio obrobionej powierzchni, a niekiedy i cile okrelonych wymiarach oraz ksztacie i waciwociach, przeznaczony do ukadania wewntrznych lub zewntrznych cian obiektu budowlanego. [Lg]

Rys. 7. Kamienioom, fragment wyrobiska z odspojonymi blokami

K

38

kamie amany kategoria kamienia do robt hydrotechnicznych poziom waciwoci k.d.r.h. wyraony jako przedzia wartoci lub warto graniczna (nie ma zalenoci pomidzy kategoriami rnych waciwoci). [PN-EN 13383-1:2003] kategoria kruszywa poziom waciwoci kruszywa wyraony jako przedzia wartoci lub warto graniczna (nie ma zalenoci pomidzy kategoriami rnych waciwoci). [PN-EN 12620:2004] kategorie poznania zoa wyrnia si kategorie: D zoa przewidywane, prognostyczne, na podstawie nielicznych rzadkich wyrobisk lub odsoni naturalnych oraz danych geozycznych pozwalajcych okreli w przyblieniu moliwy obszar wystpowania zoa oraz rzadziej i jako kopaliny; prawdopodobne granice zoa okrela si metod interpolacji lub ekstrapolacji; prawdopodobny bd szacowania zasobw moe wynosi ponad 40%, C2 wstpnie zbadanie zoa w stopniu umoliwiajcym przeprowadzenie prac studialnych nad sposobem jego zagospodarowania; dopuszczalny bd wzgldny oszacowania rednich wartoci parametrw zoa i zasobw moe wynosi do 40%, C1 rozpoznanie zoa w stopniu umoliwiajcym opracowanie koncepcji zagospodarowania przewidywanego obszaru grniczego (obszaru eksploatacji), projektu zagospodarowania zoa wraz z okreleniem przewidywanych zasobw przemysowych i okrelenie sposobu przerbki i uytkowania kopaliny; dopuszczalny bd wzgldny oszacowania rednich wartoci parametrw zoa i zasobw moe wynosi do 30% w granicach poszczeglnych blokw zoa uznanych za jednorodne, B szczegowe rozpoznanie zoa w stopniu umoliwiajcym projektowanie tech-

kamie amany 1. k. naturalny w takiej postaci, w jakiej odspaja si go w kamienioomie bez wzgldu na wielko fragmentw skalnych [SG]; 2. naturalny k. lub wyrb kamieniarski o dowolnym ksztacie i zrnicowanych wymiarach, ktrego powierzchnia jest surowa lub obrabiana. [PN-EN 12670:2002] kamie upany (murak) materia kamienny o ksztacie zblionym do szecianu lub prostopadocianu, uzyskiwany przez upanie skay odpowiednimi narzdziami kamieniarskimi, stosowany w budownictwie do wykonywania murw warstwowych i rzdowych. [PN-88/B-04120] kamie narzutowy kamie polny. [Lg] kamie naturalny fragment skay wystpujcy w stanie naturalnym. [PN-EN 12670:2002] kamie naturalny do robt hydrotechnicznych kamie do robt hydrotechnicznych pochodzcy ze z mineralnych, poddany jedynie obrbce mechanicznej. [PN-EN 13383-1:2003] kamie pytowy twardy, cienko uawicony piaskowiec, dzielcy si na cienkie pytki. [PN-EN 12670:2002] kamie szlachetny materia naturalny majcy warto zdobnicz. [SG] kamie sztuczny do robt hydrotechnicznych kamie do robt hydrotechnicznych pochodzenia mineralnego, bdcy produktem procesu przemysowego obejmujcego modykacj termiczn lub inn, z wyjtkiem betonowych elementw hydrotechnicznych. [PN-EN 13383-1:2003] karta rejestracyjna studni dokument w postaci tekstowo-gracznego zastawienia danych dotyczcych studni, w tym geodezyjnych i techniczno-eksploatacyjnych, sporzdzony w celu jej rejestracji. [Sh]

K

kartowanie geologiczne zesp prac terenowych prowadzonych w celu wykonania mapy geologicznej i zacznikw do niej w postaci proli, przekrojw i opisu. [SG]

kt usypu urobku po odstrzale niczne podstawowych wyrobisk udostpniajcych, projektowanie eksploatacji oraz oszacowanie zasobw przemysowych zoa; dopuszczalny bd oszacowania rednich wartoci parametrw zoa i jego zasobw w poszczeglnych blokach zoa uznanych za jednorodne moe wynosi do 20%, a w rejonach przewidywanych wyrobisk udostpniajcych do 15%, A szczegowe rozpoznanie zoa w stopniu umoliwiajcym biece planowanie i prowadzenie eksploatacji; bd oszacowania rednich wartoci parametrw zoa i zasobw w poszczeglnych blokach zoa moe wynosi do 10%. [Zdzks] kt generalnego nachylenia zbocza kt zawarty pomidzy paszczyzn przechodzc przez grn i doln krawd zbocza a paszczyzn poziom przechodzc przez doln krawd zbocza wyrobiska lub zwaowiska; rys. 8, 9. kt nachylenia bezpieczny bezpieczny kt nachylenia. kt nachylenia graniczny najwysza warto kta nachylenia bezpiecznego. [Lg] kt nachylenia ociosu k. wewntrzny zawarty pomidzy ociosem i paszczyzn poziom; rys. 15, 30, 31. [JK i WG] kt nachylenia skarpy k. wewntrzny zawarty pomidzy stokiem skarpy i paszczyzn poziom; rys. 10. [JK i WG]

39

kt nachylenia ciany k. wewntrzny zawarty midzy cian i paszczyzn poziom; rys. 15, 23, 30, 31. [JK i WG] kt odcinkowego nachylenia zbocza k. dwucienny zawarty pomidzy paszczyzn przechodzc przez dolne krawdzie skarp (ociosw, cian) na rozpatrywanym odcinku zbocza (wyrobiska, zwaowiska) i paszczyzn poziom; rys. 8, 9. [Lg] kt ociosu k., ktry tworzy ocios wyrobiska z paszczyzn poziom; rys. 15, 30, 31. [SG] kt stoku naturalnego k. zawarty midzy powierzchni powsta w wyniku naturalnego zsypywania si lunego materiau skalnego a paszczyzn poziom; stok naturalny. [WG] kt tarcia wewntrznego 1. kt graniczny, po ktrego przekroczeniu materia luno usypany przechodzi w ruch ze stanu spoczynku (zaczyna si zsuwa) [SG]; 2. parametr wytrzymaoci gruntu na cinanie, gdy stan napre okrela si cakowitym napreniem normalnym. [PN-B-02481:1998] kt usypu naturalnego k. zawarty midzy tworzc luno usypanego materiau uziarnionego i paszczyzn poziom. [JK i WG] kt usypu urobku po odstrzale k. zawarty midzy tworzc usypu powstaego

Rys. 8. Prol wyrobiska z elementami zbocza eksploatacyjnego (ruchomego) [PN-65/G-02400, WG]

K

40

kt zsypu

Rys. 9. Prol zwaowiska z elementami zbocza ruchomego [PN-65/G-02400, WG]

Rys. 10. Elementy skarpy [PN-65/G-02400, WG]

w wyniku