manuscrito quechua de huarochiri
TRANSCRIPT
MANUSCRITO QUECHUA DE HUAROCHIRÍ Libro Sagrado de Los Andes
Waruchiri ñisqap ñawpa machunkunap kawsasqan
MANUSCRITO QUECHUA DE HUAROCHIRÍ
Alrededor del año 1608
--Creemos que este libro es la obra Quechua más importante de cuantas
existen, un documento excepcional y sin equivalente tanto por su
contenido como por la forma. ´Dioses y Hombres de Huarochirí´
es el único texto quechua popular conocido de los siglos XVI y XVII
y el único que ofrece un cuadro completo, coherente, de la mitología,
de los ritos y de la sociedad en una provincia del Perú Antiguo....
En este sentido es una especie de "Popul Vuh" de la antigüedad
peruana; una pequeña Biblia regional que ilumina todo el campo de
la historia prehispánica de los pueblos...—
JOSÉ MARÍA ARGUEDAS
Ritos y Tradiciones de Huarochirí:
"Conferencias y coloquios frecuentemente se dedican al tema de
necesidad de promover la eduación bilingüe intercultural en los países
andinos. Uno de los problemas principales para realizar este fin es la
falta de material escrito. El alumno aprende a leer y escribir en su
propia idioma, estudia textos a veces malredactados y generalmente
poco adaptadas a sus normas culturales.
Después una vez terminada la escuela, puesto que no existen ni libros
ni periódicos en su idioma,olvida todo lo que haya asimilado. En el
caso de quechua, ese hecho lamentable es poco comprensible.
La tradición escrita se remonta al siglo XVI y existe un importante
acervo de manuscritos y textos publicados correspondientes a los
siglos XVI, XVII y XVIII. Aunque la mayoría de estos documentos
trata de la evangelización también existen obras teatrales y poesías.
El instrumento lingüistico de esta literatura colonial es una de las
variantes de lo que se suele llamar la lengua general, lengua
parcialmente comprensible aún hoy para la mayoría de los
quechuahablantes del sur, es decir para los que manejan la variedad
del quechua más difundida actualmente. La lengua general, por el
hecho de haber sido utilizada para la propagación del cristianismo en
todo el conjunto centroandino, también ha dejado huellas en los
dialectos quechua I hablados al norte de Mantaro.
El estudio de esta variedad de quechua tendría numerosas ventajas.
Aumentaría el acervo literario disponsible. Introduciría elementos
léxicos olvidados y de gran importancia cultural. Permitiría la
realización de una de las finalidades de la educación bilingüe
intercultural, es decir: difundir una forma unitaria y lingüísticamente
bien conservada del idioma entre los hispanohablantes y los hablantes
de otros dialectos quechuas, muchos de los cuales sufren actualmente
de pérdida de vitalidad.
Evidentemente, los comentarios que preceden no tratan de disminuir
la importancia de la alfabetización en los demás dialectos quechuas ni
negar la necesidad de su desarrollo. Uno de los Derechos
Fundamentales reconocidos para los niños en todo el mundo es el de
ser alfabetizados en su propio idioma materno quechua. Sin embargo,
el estudio de una forma del idioma gozando de un gran prestigio
histórico nos parece sumamente útil para un reequilibrio cultural en el
mundo andino." Gerald Taylor.
Pukyu (qallarina qillqasqa hinas qillqaypi): Taylor, Gerald (1976) -
Ritos y Tradiciones de Huarochirí. (tukuy runasimipi qillqasqa
kastillaman tikrasqawanpas)
Runasimi.de-pa llamkapusqan, qillqayta allinyasqan.
Fuente / Pukyu:
Runasimi.de : http://www.runasimi.de/waruchir.htm
Yuyarina (Índice)
Qallariy simi (Introducción)
Huk ñiqin uma raki (Capítulo 1): [Imanam ñawpa pacha wakakuna
karqan, imanam atinakurqan, imanam chay pacha runakuna
karqan]
Iskay ñiqin uma raki (Capítulo 2): [Imanam Quniraya Wiraqucha
pachanpi qatirqan, imanam Qawillaqa wawanta wacharqan,
imallapas tukurqan]
Kimsa ñiqin uma raki (Capítulo 3): [Imanam ñawpa pacha
runakuna tukurqan mama qucha pachyamuptin]
Tawa ñiqin uma raki (Capítulo 4): [Imanam inti pichqa punchaw
chinkakurqan]
Pichqa ñiqin uma raki (Capítulo 5): [Imanam ñawpa pachapi
Paryaqaqa Kunturqutu ñisqa urqupi pichqa runtu paqarimurqan,
imallapas tukurqan]
Suqta ñiqin uma raki (Capítulo 6): [Imanam Paryaqaqa pichqa
wamanmanta yurirqan, chaymanta runakuna tukurqan, imanam
tukuy yunkap atipaqninña kaspa, Paryaqaqa ñisqaman riyta
qallarirqan, imallapas ñannintinpi tukurqan]
Qanchis ñiqin uma raki (Capítulo 7): Imanam chay Kuparakuna
chay Chukisusu ñisqakta kanankamapas yupaychan
Pusaq ñiqin uma raki (Capítulo 8): Imanam Paryaqaqa
wichaykurqan, imanam huk runa churinwan Paryaqaqap
siminkama kutimurqan, chaymantari imanam atinakurqan Wallallu
Qarwinchuwan
Isqun ñiqin uma raki (Capítulo 9): Imanam Paryaqaqa ña tukuyta
puchukaspa payta muchachikuypaq unanchayta qallarirqan
(Qallariylla)
Chunka ñiqin uma raki (Capítulo 10): Imanam Chawpiñamqa
karqan, maypim tiyan, imanam muchachikurqan
Chunka hukniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 11): Imanam Chanku
ñisqa takikta takirqanku, kayta rimaspaqa Tutaykiri Paryaqaqap
churinpa kasqanwanmi willasun
Chunka iskayniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 12): Imanam kay
Paryaqaqap churinkuna tukuy Yunkakunakta atiyta ña qallarirqan
Chunka kimsayuq ñiqin uma raki (Capítulo 13): Mama [ñisqa
llaqtamanta]
Chunka tawayuq ñiqin uma raki (Capítulo 14): [Quniraya
Wiraquchap puchukasqanmanta]
Chunka pichqayuq ñiqin uma raki (Capítulo 15): [Qunirayap
Qarwinchumanta ñawpaq kasqanpas utaq qipan kasqan,
chaymanta]
Chunka suqtayuq ñiqin uma raki (Capítulo 16): [Paryaqaqa pichqa
runtumanta yuriq wawqiyuqchus karqan, kayri Paryaqaqachu
paykunap yayan, chay chaymanta]
Chunka qanchisniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 17): [Imanam
Paryaqaqa ña wawqinta Paryaqarqu sutiyuqta Antip punkunpi
saqimuspa kutimurqan]
Chunka pusaqniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 18): [Inkap
Paryaqaqakta yupaychasqanmanta waqsa tiyasqanmantapas]
Chunka isqunniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 19): [Maqawisa
Paryaqaqap churinpa awqaman yanapasqanmanta]
(Kimsa chunka hukniyuq ñiqin uma rakikama, iskay yapa -
suplemento ñisqa - rakiwanpas)
Qallariy simi (Introducción)
Runa indio ñisqap machunkuna ñawpa pacha qillqakta
yachanman karqa chayqa, hinantin kawsasqankunapas manam
kanankamapas chinkaykuq hinachu kanman. Imanam
Wiraquchappas sinchi kasqanpas kanankama rikurin, hinataqmi
kanman.
Chay hina kaptinpas, kanankama mana qillqasqa kaptinpas,
kaypim churani kay huk yayayuq Waruchiri ñisqap
machunkunap kawsasqanta: Ima feniyuqchá karqan, ima
hinach kanankamapas kawsan, chay chaykunakta. Chayri sapa
llaqtanpim qillqasqa kanqa, ima hina kawsasqanpas
paqarisqanmanta.
Huk ñiqin uma raki (Capítulo 1)
[Imanam ñawpa pacha wakakuna karqan, imanam atinakurqan,
imanam chay pacha runakuna karqan]
Ancha ñawpa pachaqa huk waka ñisqas Yanañamqa
Tutañamqa sutiyuq karqan. Kay wakakunaktaqa qipanpi huk
wakataq Wallallu Qarwinchu sutiyuq atirqan. Ña atispas kanan
runakta iskayllata wachakunanpaq kamarqan. Huktas kikin
mikurqan. Huktas mayqintapas kuyasqanta kawsachikurqan
yayan maman. Chaymantas chay pachaqa wañuspapas pichqa
punchawllapitaq kawsarimpuq karqan. Hinaspa mikuyninri
tarpusqanmanta pichqa punchawllapitaqsi puqurqan. Kay
llaqtakunari, tukuy hinantin llaqtas yunkasapa karqan. Chaysi
ancha achka runakuna huntaspas, ancha millayta kawsarqan
chakranpaqpas qaqaktapas pataktapas hinakta aspispa
allallaspa. Chay chakrakunas kanankamapas tukuy hinantin
qaqakunapi uchuyllapas hatunpas rikurin. Hinaspari chay pacha
pisqukunari ancha sumaqkamas karqan uritupas qaqipas tukuy
qillusapa pukasapa. Chaykunas qipanpi, ña may pacham huk
wakataq Paryaqaqa sutiyuq rikurimurqan, chay pachas hinantin
rurasqanwan Antiman qarquytukurqan. Chay atisqankunaktaqa
kay qipanpim Paryaqaqap paqarimusqantawan rimasun.
Chaymantam kanan huk wakataq Quniraya sutiyuq karqan.
Kaytam mana allichu yachanchik, Wallallumantapas
Paryaqaqamantapas ichapas ñawpaqnin karqan o qipanpas.
Ichaqa kay Qunirayap kasqanraqmi ñachqa Wiraquchap
kasqanman tinkun. Porque kaytam runakuna ña muchaspas:
"Quniraya Wiraqucha,
runakamaq pachakamaq,
ima haykayuq qammi kanki.
Qampam chakrayki,
Qampaq runayki"
ñispa muchaq karqan. Ima hayka sasa ruranakta qallariypaqpas
paytaraqmi machukuna kukanta pachaman wischuspa "Kayta
yuyachiway, amutachiway, Quniraya Wiraqucha" ñispa, mana
Wiraquchaktaqa rikuspataq, ancha ñawpa rimaq muchaq
karqanku. Yallin astawanraq qumpikamayuqri qumpinanpaq
sasa kaptin muchaq qayaq karqan. Chayraykum kaytaraq
ñawpaqninpi kawsasqanta qillqasun, chaysawam
Paryaqaqakta.
Iskay ñiqin uma raki (Capítulo 2)
Quniraya Wiraquchap kawsasqan [Imanam Quniraya
Wiraqucha pachanpi qatirqan, imanam Qawillaqa wawanta
wacharqan, imallapas tukurqan]
Kay Quniraya Wiraquchas ancha ñawpa huk runa ancha
wakcha tukuspalla purirqan yaqullanpas kusmanpas lliki
llikisapa. Runakunapas wakin mana riqsiqninkunaqa "wakcha
usasapa" ñispas qayarqan. Kay runas kanan tukuy
llaqtakunakta kamarqan. Chakraktapas rimaspallas pata-
pataktapas allin pirqasqakta tukuchirqan. Rarqaktas kanan
lluqsimunanmanta huk "pupuna" sutiyuq kañaweralpa
sisayninwan chuqaspallas yachakuchirqan. Chaymantari ima
haykaktapas ruraspas purirqan, wakinnin llaqta
wakakunaktapas yachasqanwan allquchaspa.
Chaysi huk mitaqa huk warmi wakataq Qawillaqa sutiyuq
karqan. Kay Qawillaqas kanan wiñay donsella karqan. Panas
ancha sumaq kaptin, pi mayqan waka willkakunapas "puñusaq"
ñispa munapayarqan. Chaysi manataq huñirqanchu.
Chaymantas kanan qipanpi chay warmiqa chay hina mana pi
qaritapas chankaykuchikuspa, huk yura rukmap sikinpi
awakurqan. Chaysi chay Quniraya amawta kayninpi huk pisqu
tukuspa chay yura rukmaman wichay rirqan. Chaysi chaypi huk
rukma chayasqa kaptin, chayman yumayninta churaspa
urmachimurqan chay warmi qayllaman. Chaysi chay warmiqa
ancha kusikuspa millpuykurqan. Chaysi hinalla chichu tukurqan
mana qarip chayasqan. Isqun killapi, imanam warmikunapas
wachakun, hina wachamurqan, hina donsellataq. Chaysi
kikillantaq huk wata chika ñuñunwan kawsachirqan, "Pip
churinchá kayqa?" ñispa.
Chaysi ña huk wataman huntaptinqa – tawa chaki ña chay
wamra puriptinqa –, tukuy hinantin waka willkakunakta
qayachirqan yayanta riqsikunqanpaq. Chaysi kay simikta
wakakuna uyarispa, ancha kusikuspa tukuynin alli
pachantakama pachallispa, "Ñuqaktapas ñuqaktapas
munawanqa" ñispa hamurqanku. Chaysi kay tantanakuyri
Anchiquchapi karqan. Maypim chay warmi tiyarqan, chayman
hinaspas ña tukuynin hinantin wakakuna willkakuna
tiyaykuptinsi, chay warmiqa ñispa ñirqan: "Rikuy, qarikuna
apukuna, riqsikuy kay wawakta! Mayqinniykichikmi
yumawarqankichik, qamchu qamchu?" ñispas sapanpi
tapurqan. Chaysi manataq pillapas "ñuqapmi" ñirqanchu.
Chaysi chay ñisqanchik Quniraya Wiraquchaqa manyallapi
tiyakuspas ancha wakchalla hina tiyakuptinsi, (Qawillaqa:)
"Chay wakchap churinchu kanman" ñispas paytaqa millaspa
mana tapurqanchu, chika sumaqkama qarikunaqa tiyaptin.
Chaysi mana pillapas "ñuqap churiymi" ñispa ñiptinsi, chay
wamrakta ñispa ñirqan: "Riy, qam kikiyki yayaykikta riqsikuy!"
ñispa, ñirqan wakakunaktapas: "Churiyki kaspaqa qam sawam
lluqamusunki" ñispa ñawpaqtaq willaspa. Chaysi chay wamraqa
manyanmanta qallarimuspas tawa chakilla purispa hasta chay
huk manyan, yayan(pa) tiyasqanman chayasqankama mana
pillamanpas lluqarqanchu. Chaysi ña chayaspaqa tuyllapuni
ancha kusikuspa yayanpa chankanman lluqaykurqan.
Chaysi mamanqa chayta rikuspas, ancha piñakuspa, "Atatay!
Chay hina wakchap churintachum ñuqaqa wachayman" ñispas
chay wawallanta aparikuspa quchaman chiqacharqan. Chaysi
chay Quniraya Wiraquchaqa, "Tuylla munawanqa" ñispa, quri
pachanta pachallispa, tukuy llaqta wakakunapas manchariptin,
qatiytaña qallarirqan ñispa: "Pana Qawillaqa, kayman
qawaykumuway; ancha sumaqñam kani" ñispas, pachaktapas
illarichispa sayarqan. Chaysi chay Qawillaqa mana uyantapas
payman tikrarichispa quchaman, "Hinalla chinkasaq chika millay
runap qachqasapap churinta wachasqaymanta" ñispa
chiqacharqan, maypim kananpas chay Pachakamaq uku
quchapi kananpas sutillam iskay rumi runahina tiyakun,
chayman. Chaysi chay kanan tiyasqanpis chayaspalla, rumi
tukurqan.
Chaymantas kay Quniraya Wiraquchaqa "Pana rikurimunqa,
qawaykumuwanqa!" ñispa qaparispa qayapayaspa karullapi
qatirqan. Chaysi ñawpaq huk kunturwan tinkurqan. Chaysi:
"Wawqi, maypim chay warmiwan tinkunki" ñiptinsi, (kunturqa)
"Qayllapim! Ñachqam tarinki" ñiptinsi, (Qunirayaqa) ñispa
ñirqan: "Wiñaymi kawsanki tukuy hinantin sallqakunamanta.
Wañuptinqa wanakuktapas wikuñaktapas ima hayka kaqtapas,
qamllam mikunki. Chaymanta qamta pillapas wañuchisunki
chayqa, paypas wañunqataqmi" ñispas ñirqan.
Chaymantas chaysawa añaswan tinkurqan. Chaysi: "Pana,
maypim chay warmiwan tinkunki" ñispa tapuptinsi, payqa ñispa
ñirqan: "Manañam tarinkichu, ancha karuktam rin" ñiptinsi,
(Qunirayaqa:) "Qamqa chay willawasqaykimanta manam
punchawpas purinkichu, tutallam; runapas chiqñiptin, ancha
millayta asnaspa purinki" ñispa ancha millaypi ñakarqan.
Chaysawam pumawan tinkurqan. Chaymi payqa:
"Qayllaktaraqmi rin. Qaylla ñam sichpaykunki" ñiptinmi,
paytaqa: "Qamqa ancha kuyasqam kanki. Llamaktapas
huchayuqpa llamantaraqmi mikupunki. Qamta wañuchispapas,
hatun fiestapiraqmi umansawa churaspa takichisunki.
Chaymanta watanpi qamta lluqsichispari huk llamanta
nakasparaqmi takichisunki" ñispa ñirqan.
Chaymantam ñataq huk atuqwan tinkurqan. Chaymi chay
atuqqa: "Ancha karukta ñam rin. Manañam tarinkichu" ñispa
ñiptinmi, "Qamtaqaq karupi purikuptiykitaqmi, runakunapas
'chaqay atuq aquylla' ñispa ancha chiqñisunki. Wañuchispari
yanqam qamtaqa qaraykiktapas usuchisunki" ñispa ñirqan.
Hinataqsi huk wamanwan tinkurqan. Chaysi chay wamanqa:
"Qayllataraqmi rin; ñachqam tarinki" ñiptinsi, (Qunirayaqa:)
"Qamqa ancha kusiyuqmi kanki; mikuspapas ñawpaqraqmi
qintikta almusakunki, chaymantari pisqukunakta. Wañuchispari
qamta, wañuchiq runam huk llamanwan waqachisunki;
hinaspari takispapas, umanpim churasunki chaypi sumaspa
tiyanqaykipaq" (ñispa ñirqan).
Chaysawam kay uritukunawan tinkurqan. Chaysi chay urituqa:
"Ancha karukta ñam rin. Manañam tarinkichu" ñiptinsi,
(Qunirayaqa:) "Qamqa ancha qaparispam purinki.
'Mikuyniykikta usuchisaq' ñiptiykipas, chay qapariyniykikta
uyarispam, ancha utqalla qarqusunki. Chaymi ancha ñakarispa
kawsanki, runapas chiqñiptin" ñispa ñirqan. Chaymantari pi
mayqan alli willakuqwan tinkuspaqa, alliktasapa kamaykuspas
ñirqan. Mana allikta willaqnintari millaypikama ñakaspas rirqan.
Chaysi qucha patapi chayaspaqa, Pachakamaq ñiqman
kutimurqan. Chaysi chaypiqa Pachakamaqpaq iskay sipas
churin machaqwaypa waqaychasqan tiyaqman chayamurqan.
Chaysi kay iskay sipaspa mamanqa ñawpaqllantaq qucha
ukuman chay Qawillaqa ñisqakta visitaq yaykurqan, sutinpas
Urpaywachaq sutiyuq. Kay illaptinsi, chay Quniraya
Wiraquchaqa chay sipasta yuyaqninta puñuchirqan. Chaysi
huqin ñañantawan puñuyta munaptinsi, chayqa huk urpay
tukuspa pawarirqan. Chaymantas mamanpas Urpaywachaq
sutiyuq karqan. Chaysi chay pachaqa quchapi manas huk
challwallapas karqanchu. Chay Urpaywachaq ñisqallas wasinpi
huk uchuylla quchallapi uywakuq karqan. Chaytas kay
Qunirayaqa piñaspa: "Imapaqmi chay Qawillaqa ñisqa warmikta
qucha ukumanqa visitaq rin?" ñispalla tukuyninta hatun
quchaman wischuripurqan. Chaymantaraqsi kananqa
challwakunapas quchapi huntan. Chaymantas chay Quniraya
Wiraqucha ñisqaqa mitikamurqan quchapata ñiqta. Chaysi chay
Urpaywachaq ñisqa warmiqa, wawankuna "Hinam yuquwan"
ñispa willaptinsi, ancha piñaspa qatimurqan. Chaysi
qayapayaspa qatiptinsi, huñispa suyarqan. Chaysi "Usallaykikta
usasqayki, Quni" ñispas usarqan. Chaysi ña usaspa, pay
qayllapi huk hatun qaqakta wiñarichirqan, "Chay Qunirayakta
urmachisaq" ñispa. Chaysi payqa amawta kayninpi
musyakuspa, "Aslla ismaykukumusaq, pana" ñispalla kay
llaqtakunaman ñataq mitikamurqan. Chaysi kay kitipi ancha
unay purikurqan ancha achka llaqtakunakta runaktapas
llullachispa.
[Chay Quniraya Wiraquchap puchukasqanmanta kay qipanpim
willasun.]
Kimsa ñiqin uma raki (Capítulo 3)
[Imanam ñawpa pacha runakuna tukurqan mama qucha
pachyamuptin.]
Kaypim ñataq ancha ñawpa runakunap rimakusqanman ñataq
kutisun.
Chay simiri kaymi. Ñawpa pachas kay pacha puchukayta
munarqan. Chaysi mama quchap pachyamunanta yachaspas,
huk urqu llamaqa ancha allin qiwayuqpi, chay llamayuq
samachiptintaq, mana mikuspas ancha llakikuq hina karqan,
"in-in" ñispa waqaspa. Chaysi chay llamayuqqa ancha piñaspa
sarap quruntayninwan chuqllu mikukusqanpi chuqarqan:
"Mikuy, allqu! Chika qiwapim samachiyki" ñispa. Chaysi chay
llamaqa runa hina rimarimuspa ñispa ñirqan: "Utiq, imaktam
qam yuyankiman? Kananmi pichqa punchawmanta qucha
pachyamunqa. Chaymi pacha puchukanqa" ñispa rimarirqan.
Chaysi chay runaqa ancha mancharispa, "Imanam kasun?
Mayman rispam qispisun?" ñispa ñiptinsi, "Haku Willkaqutu
urquman! Chaypi qispisun. Pichqa punchawpaq mikuyniykikta
apakuy!" ñispa ñirqan. Chaysi chaymantaqa chay urqu
llamantapas winaynintapas kikin apaspa, ancha utqaspa rirqan.
Chaysi ña Willkaqutu urquman chayaptinqa, tukuy
animalkunaña huntasqa – pumapas atuqpas wanakupas
kunturpas, ima hayka animalkunapas. Chaysi chay runa
chayaptin pachalla, quchaqa pachyamurqan. Chaysi chaypi
ancha kichkinakuspa tiyarqan. Tukuy hinantin urqukunaktapas
tukuy pampaptinsi, chay Willkaqutu urquqa aslla puntallan
mana yakup chayasqa karqan. Chaysi atuqpaq chupantaqa
yaku huqucharqan. Chaysi chay yanamanpas tukurqan. Chaysi
pichqa punchawmantaqa ñataq yakuqa uraykurqan chakirirqan.
Chay chakirispas, quchaktapas hasta urayman anchurichirqan,
runakunaktari tukuy hinantin runakta qulluchispa.
Chaymantas chay runaqa ñataq mirarimurqan. Chay kaqsi
kanankama runakuna tiyan. Kay simiktam kanan kristiyanukuna
unanchanchik chay "tiempo del diluvio" ñisqaktach. Paykunaqa
hina Willkaqutukta qispisqanta unanchakun.
Tawa ñiqin uma raki (Capítulo 4)
[Imanam inti pichqa punchaw chinkakurqan.]
Chaymantam huk simiktataq willasun punchaw wañusqanta.
Ñawpa pachas inti wañurqan. Chaysi chay wañusqanmanta
pichqa punchaw tutayarqan. Chaysi rumikunaqa paypura
waqtanakurqan. Chaymantas kay mortero muchkakunari,
chaymanta kay maraykunapas runakta mikuyta qallarirqan.
Llama urqukunari hinataq runaktaña qatirirqan. Kaytam kanan
ñuqanchik kristiyanukuna unanchanchik Jesu Kristu
apunchikpaq wañusqanpi tutayasqantach. Kaykunaqa riman
ñispa: "Unanchanchik ichach ari chay."
Pichqa ñiqin uma raki (Capítulo 5)
[Imanam ñawpa pachapi Paryaqaqa Kunturqutu ñisqa urqupi
pichqa runtu paqarimurqan, imallapas tukurqan.]
Kaymantam ñataq Paryaqaqap paqarimusqan qallarinqa.
Ñam ari kay ñawpaq tawa kapitulupi ñawpa pacha
kawsasqankunakta willanchik. Ichaqa kay runakunap chay
pacha paqarimusqankunaktam mana yachanchikchu,
maymantach paqarimurqan. (Chaymanta kay runakuna chay
pacha kawsaqkunaqa paypura awqanakuspa atinakuspallam
kawsaq karqanku. Kurakanpaqpas sinchikunallakta
qapaqkunallakta riqsikurqan. Kaykunaktam "Purun Runa" ñispa
ñinchik.) Kay pachapim chay Paryaqaqa ñisqa Kunturqutupi
pichqa runtu yurimurqan. Kay yurisqantam huk runa
wakchallataq Watyakuri sutiyuq Paryaqaqap churin ñisqataq
ñawpaqlla rikumurqan yachamurqan. Kay yachasqantari achka
mistiryu rurasqantawanmi rimasun. Chay pacha kay Watyakuri
ñisqa wakchalla mikuspapas, watyakuspalla kawsaptinsi,
sutiyachirqan "Watyakurim" ñispa.
Chay pachas huk runa Tamtañamqa sutiyuq ancha qapaq
hatun apu karqan. Wasinpas tukuy hinantin wasin "kasa",
"kanchu" ñisqa rikchaqkuna pisqukunap rikrawan qataspas
karqan. Llamanpas qillu llama puka asul llama ima hayka
rikchaqkama llamayuqsi karqan. Chaysi kay runakta chika alli
kawsasqanta rikuspas, tukuy hinantin llaqtakunamanta
hamuspa yupaycharqan mancharqan. Chaysi payri ancha
yachaq tukuspa pisi yachasqanwan, ancha achka runakunakta
llullaspa kawsarqan. Chay pachas hina amawta tukuq dyus
tukuq kaspataq, chay runa Tamtañamqa sutiyuq ancha millay
unquyta tarirqan. Chaysi ancha achka wata unquptinsi, "Ima
hinam chika yachaq kamaq kaspataq unqun?" ñispa
runakunapas chay pacha rimarqanku. Chaysi chay runaqa
"alliyasaq" ñispa, imanam wiraquchakunapas amawtakunakta
dukturkunakta qayachin, chay hina tukuy yachaqkunakta
sabyukunakta qayachirqan. Chaysi manataq pillapas
yacharqanchu chay unqusqanta.
Chaysi kay Watyakuriqa chay pacha uraqucha ñiqmanta
hamuspa, may pacham Sinigillaman uraykumunchik chay
urqukta, chaypis puñumurqan. Chay urqum kanan Latawsaku
sutiyuq. Chaypi puñuptinsi, huk atuqqa uramanta hamusqa
hukri hanaqmanta hamusqataq, chaysi chaypi paqtalla
tinkuspas: "Wawqi, ima hinallam hanaq willkapi?" ñispa
tapurqan. Chaysi: "Alliqa allim, ichaqa huk apum Anchiquchapi
willka, chika yachaq tukuq dyus tukuqmi, ancha unqun. Chaymi
tukuy amawtakuna taripan pachakta 'imamantam chika unqun'
ñispa; chaymi manataq pillapas yachanchu unqusqanta.
Chaymi chay unqusqanqa. Warminpa pinqayninmanmi
kamchakuptin huk muru sara kallanamanta pachyamuspa
chayaykurqan. Chaytam ñataq pallaspa, huk runaman
qarakurqan. Chay qarasqanmantam chay runa mikuqwan
huchallikuqña tukun. Chaytam kanan pachaqa wachuqtaña
yupan. Chaymantam kay huchamanta huk machaqway chay
chika sumaq wasin sawa paykunata mikuq tiyan. Huk hampaturi
iskay umayuq maraynin ukupi tiyantaq. Kay mikuqnintam kanan
mana pillapas musyanchu" ñispas willarqan chay atuq
uramanta hamuqta. Chaysi ñataq paytari: "Wawqi, chayqa ura
willkapi ima hinallam runakuna?" ñispa tapurqan. Chaysi payri
hinataq willarqan: "Huk warmim – hatun apu willkap churinmi –
ullumanta ñachqa wañun" ñispa. (Kay simin kanan ancha achka
chay warmi alliyasqankama. Chaytaqa qipanpiraqmi qillqasun.
Kananri ñawpaqman kutisun.)
Kay kaykunakta willanakuptinsi, chay Watyakuri ñisqa uyarqan.
Chay chika hatun apu dyus tukuspa unquq kay runas iskay
churiyuq karqan. Chaysi huk yuyaqninta huk ayllunwantaq
ancha qapaqwan tinkichirqan. Chaysi kay wakcha Watyakuri
ñisqaqa, chay pacha unquptin, chay apuman chayarqan.
Chaysi chayaspas, wasi qayllapi tapuykacharqan: "Manachu
kay llaqtapi pillapas unqun?" ñispa. Chaysi chay qipan sipas
churinqa, "Yayaymi unqun" ñispa willarqan. Chaysi: "Ñuqawan
kasun. Qamrayku yayaykikta alliyachisaq" ñispa willarqan. Kay
warmip sutintam manam yachanchikchu; ichaqa kaytas qipanpi
Chawpiñamqaktaña sutiyachirqan. Chaysi chay warmiqa mana
tuyllaqa huñirqanchu. Chaysi yayantaqa, "Yaya, kaypim huk
wakcha 'yayaykikta alliyachisaq' ñimuwan" ñispa willarqan.
Chaysi kay simikta uyarispas, chay sabyukuna tiyaqqa
asikurqan, "Ñuqakunapas alliyachiptiychu, chay wakcharaq
alliyachinman!" ñispa. Chaysi chay apuqa alliyayninta ancha
munaspas, "Hamuchuntaq ima hina runallapas!" ñispa
qayachirqan. Chaysi qayachiptin, kay Watyakuri ñisqaqa
yaykuspa ñispa ñirqan: "Yaya, alliyayta munaptiykiqa,
alliyachisqayki. Ichaqa churiykiktam quwanki" ñiptinsi, payqa
ancha kusikuspa, "allitaqmi!" ñispa ñirqan. Chaysi chay ñawpaq
churinpa qusanqa kay simikta uyarispas, ancha piñarqan:
"Imapaqmi 'chay huk wakchawan tinkichisaq' ñispa ñin ñuqa
chika qapaqpaq kuñadayta?" ñispa. Kay runa piñakuqpa
Watyakuriwan awqanakusqantam kay sawa willasun. Kananqa
chay wakcha Watyakuri ñisqap hampisqanman ñataq kutisun.
Chaysi kay Watyakuriqa hampiyta qallarirqan, "Yaya,
warmiykim wachuq" ñispa. "Chay hina wachuq huchayuq
kaptinmi, qamta unquchisunki. Qamta mikuqri kay chika
qullanan wasiyki sawam iskay machaqway tiyan. Chaymantam
hampaturi iskay umayuqtaq maray ukupi tiyan. Kaykunaktam
kanan tukuyninta wañuchisun, chaymi alliyanki. Chaymantam
ña alliyaspam, tukuy ima haykakta yallispa ñuqap yayayta
muchanki. Qaya minchallam yurimunqa. Qamqa manam ari
kamaq runachu kanki; kamaq runa kaspaqa, manam ari
unqunkimanchu" ñispa ñiptinsi, ancha mancharirqan. Chaysi ña
chay wasinta chika sumaqta "paskasaq" ñiptinsi, ancha
llakikurqan. Warminsi hinataq, "Yanqam kay wakcha 'aquylla'
ñiwan. Manam wachuqchu kani" ñispa qaparirqan.
Chaysi chay runa unquqqa alliyayninta ancha munaspas
wasinta paskachirqantaq. Chaymantas iskay machaqwayta
surqurqan. Hinaspa wañuchirqan. Warmintari hinataq suti
willarqan, imanam chay huk muru sara pachyamusqa
pinqayninman chayaykurqan; hinaspa ñataq pallaspa runakta
qararqan, chaykunakta. Chaysi chay warmipas qipanpiqa,
"Ancha chiqanmi!" ñispa tukuyta willarqan. Chaymantas ñataq
marayninta hatarichirqan. Chaysi chay ukumantaqa huk
hampatu iskay umayuq lluqsimuspa, chay Anchiqucha
wayquman pawarirqan. Chaypis kanankama tiyakun huk
pukyupi. Chay pukyus kanan chaypi runakuna chayaptinqa, ña
ñispa chinkachin ña ñispa lukutapas ruran.
Kay tukuy ñisqanchikkunaktaña puchukaptinsi, chay unquq
runaqa alliyarqan. Ña allipuptinsi, chay Watyakuri ñisqaqa
punchawninpi huk mita Kunturqutuman rirqan. Chaypis chay
Paryaqaqa ñisqa wakaqa pichqa runtu tiyakurqan. Chay
qayllanpis kanan wayrapas pukurirqan. Chaysi ñawpa pachaqa
manas wayra rikurirqanchu. Chayman rinan kaptinqa
punchawninpis, chay alliyaq runaqa sipas churinta qurqan.
Chaysi iskaynillan chay urqu kitikta purispa huchallikurqan.
Kay huchallikusqantaña, chay huk ñawpaq masan uyarispas,
"Ancha pinqayta rurasaq chay wakchakta" ñispa yallinakuytaña
qallarirqan. Chaysi huk punchaw chay runaqa, "Wawqi,
qamwan yallinakusun imawanpas. Qam wakcharaqchu chika
qapaqpaq kuñadayta warmiyankiman" ñispas ñirqan. Chaysi
chay wakchaqa "Allitaqmi!" ñispas, yayanman "Kay hinam
ñiwan" ñispa willakuq rirqan. Chaysi payqa: "Allitaqmi. Imata
ñiptinpas, tuyllam ñuqaman hamuwanki" ñispa ñirqan.
Kay yallinakuysi kay hina karqan. Huk punchawsi: "Upyaywan
hinaspa takiywan yallinakusun" ñispa ñirqan. Chaysi kay
wakcha Watyakuri ñisqaqa yayanman willakuq rirqan. Chaysi:
"Riy chay huk urquman. Chaypim wanaku tukuspa wañusqa
sirikunki. Chaymi tutallamantam ñuqakta rikuqri huk atuq añas
warminwan hamunqa. Chaymi huk uchuylla purunkullapi
aswanta apamunqa. Hinaspa tinyantapas apamunqataq.
Chaytam kanan qamta wañusqa wanakukta rikuspam,
chaykunaktapas pachapi churaspa, atuqri antaranta
churaspataq mikuytaña qallarisunki. Chaymi qamqa runa
tukuspa ancha nanaqta qaparispa pawarimunki. Chaymi
paykunaqa chaynintapas mana yuyaspa mitikaptinmi, chayta
apaspa yallinakuypaq rinki" ñispas yayan Paryaqaqa willarqan.
Chaysi kay wakchaqa ñisqankama rurarqan. Chaysi ña
yallinakuspaqa ñawpaqninpi chay runa qapaq ñisqa takirqan.
Chaysi warmikunapas ñachqa iskay pachak chika takipuptinsi,
ña pay puchukaptin, chay wakchaqa yaykurqan sapallan
warmillanwan iskaynillan. Chaysi punkunta yaykuspataqsi chay
añaspa wankarninta apamusqanwan takiptin, tukuy chay
pachapas kuyurqan. Hinaspas chaywanpas tukuyta yallirqan.
Chaysi ñataq upyayta qallarirqan. Chaysi, imanam kananpas
qurpakuna hanaqmanta tiyamun, chay hinas sapallan
warmillanwan tiyamurqan. Chaysi chay runakunaqa tukuy
hinantin tiyaqkuna anqusamurqan mana samachispa. Chaysi
payqa tukuyta upyaspapas mana llakispa tiyakurqan. Chaysi
ñataq payri chay uchuylla purunkullapi aswan apamusqanwan
anqusaytaña qallarirqan, runakunapas "Chika uchuyllapichu
chika runakta saksachinman!" ñispa asipayaptin. Chaysi payqa
manyanmanta anqusamuspa, sapanpi tuylla-tuylla urmachirqan.
Chaysi qayantin ñataq (runa qapaq ñisqaqa) huk yallinakuyta,
(Watyakuri) atipaptin, munarqan. Kay yallinakuysi wallparikuy
karqan ancha allin "kasa" ñisqanwan "kanchu" (puru)
ñisqanwan. Chaysi kay Watyakuri ñisqaqa ñataq yayanman
rirqan. Chaysi huk rasu pachakta yayanqa qumurqan.
Chaywansi tukuy runakunaktapas ñawinta rupachispa
atiparqan. Chaymantas ñataq: "Pumakta aparispa yallinakusun"
ñispa ñirqan. Chaysi kay runaqa pumankunakta aparispa
yalliyta munarqan. Chaysi chay wakchaqa, yayan willaptin,
tutallamanta huk pukyumanta puka pumakta apamurqan.
((Chay puka pumawansi kanan takiptin, imanam kanan huk
arku silu ñiqpi lluqsin, chay hina lluqsiptin, takirqan.))
Chaymantas kanan ñataq (chay qapaq ñisqaqa) wasi
pirqakuywan yallinakuyta munarqan. Chaysi chay runaqa ancha
achka runayuq kaspa, huk punchawlla hatun wasikta ñachqa
tukuchirqan. Chaysi kay wakchaqa tiksillanta churaspa, tukuy
punchaw warmillanwan purikurqan. Chay tutas kanan tukuy
pisqukuna chaymanta machaqwaykuna ima hayka pachapi
kaqkunas pirqarqan. Chaysi qayaqa ña (chay runaqa)
tukusqakta rikuspa, ancha mancharirqan.
Chaymanta qatananpipas hinataqsi yallirqan. Uqsantapas tukuy
wanakukuna wikuñakunas (runa qapaqpa wasinman)
astamurqan. Chay runaptari llamanwan chaqnamuptinsi,
usqullukta minkaspa huk qaqallapi suyaspa mancharichispa,
tukuyta destruirqan urmachirqan. Chaywanpas hinataq
yallirqan. Kay tukuyta yallinakuspas qipanpiqa, kay wakcha
ñisqaqa ñispa ñirqan yayanpa siminkama: "Wawqi, ñam chika
achka mita qampa simiykikta huñispa yallinakunchik. Kunanqa
ñuqap simiytapas huñiwaytaq!" ñispa ñiptinsi, "Allitaqmi!" ñispa
huñirqan. Chaysi ñispa ñirqan: "Kananqa anqas kusmayuq,
chaymanta waranchikri yuraq utku kachun; hinalla takisun"
ñispas ñiptinsi, "Allitaqmi!" ñirqan. Chaysi chay runaqa
ñawpaqmantapas payraq ñawpaq takiq kaspas takirqan. Ña
takiptinsi, chay Watyakuri ñisqaqa hawamanta qaparispa
kallparimuptinsi, chay runaqa mancharispa huk lluwichu
tukuspa mitikarqan. [Chay hinas chay Anchiqucha sawaman
rirqan.]
Chaysi warminpas, "Qusallaywantaq wañusaq" ñispa qatirirqan.
Chaysi chay wakcha ñisqaqa ancha piñaspa: "Riy, utiq! Qammi
chika watuykawarqankichik!" ñispa, "Qamtaqa
wañuchisqaykim!" ñispas qatirirqantaq. Chaysi qatispa,
warmintaqa Anchiqucha ñanpi hapispas, "Kaypim hinantin runa
hanaqmanta uramanta hamuq pinqayniykita rikupayasunki!"
ñispas uraysinqa umanmanta sayachirqan. Chaysi tuylla
pachanpitaq rumi tukurqan. Chay rumis kanankamapas imanam
runap chankan hina chankayuq rakayuq tiyan. Chaytas
imanqanpaq ari kukakta chay sawa churapun kanankamapas.
Chaymantas chay lluwichu tukuq runaqa hinallataq chay
urquktas siqaspa chinkarqan. Chay lluwichus kanan ñawpa
pachaqa runa mikuq karqan. Qipanpis kananña achka lluwichu
kaspas, "Ima hinam runakta mikusunchik?" ñispa
qachwakurqan. Chaysi huk wawallanqa, "Ima hinam runa
mikuwasun?" ñispa pantarqan. Chayta uyarispas,
lluwichukunaqa chiqirirqan. Chaymantas lluwichupas runap
mikunan karqan.
Kay ñisqanchikkunaktaña puchukaptinsi, Paryaqaqa ñisqaqa
pichqa runtumanta pichqa waman pachyamurqan. Chay pichqa
wamansi ña runaman tukuspa puririrqan. Chay pachas ancha
chaykunap rurasqankunakta uyarispa, imanam chay runapas
Tamtañamqa sutiyuq "Dyusmi kani" ñispa muchachikurqan,
chay chay huchankunamantas piñaspa tamya hatarispa mama
quchaman tukuy hinantin wasintawan llamantawan aparqan,
mana hukllaktapas qispichispa. Chaymanta chay pachataqsi
kay Llantapa urqumanta huk Pullaw sutiyuq chay huk urqu
Wichuqa ñisqawan hapinakurqan arku hina. Chay Pullaw
ñisqas ancha hatun sacha karqan. Chay sawas kusillupas
kakipas ima hayka rikchaqkuna pisqukunapas tiyakuq karqan.
Chaykunaktawansi tukuy hinantinta quchaman aparqan.
Kaykunaktas ña puchukaspa, ñataq Paryaqaqa hanaq, kanan
Paryaqaqa ñinchik, chayman wichaykurqan. Chay
wichaykusqantam kanan qipan kapitulupi rimasun.
Suqta ñiqin uma raki (Capítulo 6)
[Imanam Paryaqaqa pichqa wamanmanta yurirqan, chaymanta
runakuna tukurqan, imanam tukuy yunkap atipaqninña kaspa,
Paryaqaqa ñisqaman riyta qallarirqan, imallapas ñannintinpi
tukurqan.]
Ña Paryaqaqa runaman tukuspas, hatun ña kaspa, enemigonta
maskayta ña qallarirqan. Chaysi chay enemigonpa sutinri
Wallallu Qarwinchu karqan. Runakta mikuq upyaq. Kaytam kay
qipanpi churasun atinakusqantawan. Ñam ari chay Wallallu
Qarwinchup kawsasqantaqa runa mikusqantawanpas ima
hayka rurasqantawanpas ñawpaq kapitulupi rimarqanchik.
Kananmi rimasun Waruchiripi chay chay kitipi rurasqankunakta.
Chay simiri kaymi. Ña Paryaqaqa hatun runa kaspas, hanaq
Paryaqaqa ñisqaman Wallallu Qarwinchup tiyasqanman rirqan.
Chaysi Waruchiri chay ura wayqupiqa huk llaqta Wawqi Usa
sutiyuq Yunkap llaqtan karqan. Chaysi chay llaqtayuq
runakunaqa chay pacha hatun fiestakta ruraspa hatun upyayta
upyarqanku. Chay hina upyakuptinsi Paryaqaqa ñisqaqa chay
llaqtapi chayarqan. Chayaspas payqa runakunap
manyallanmanta tiyaykurqan wakcha hinalla.
Chay hina tiyaptinsi chay llaqtayuq runakunaqa mana hukllapas
anqusarqanchu. Tukuy punchaw chay hina kaptinsi, huk
warmiqa chay llaqtayuqtaq: "Añañi! Ima hinam chay
wakchallaktaqa mana anqusaykunchu?" ñispas, huk hatun
yuraq putuwan aswakta apamuspa qurqan.
Chaysi payqa: "Paniy, ancha kusiyuqmi kanki kay aswakta
qumuwaspa. Kanan punchawmanta pichqantin punchawninpi
imaktach kay llaqtapi rikunki. Chayrayku chay punchawqa
amataq kay llaqtapi tiyankichu, karullamantaq anchurinki!
Paqtach qamtawan wawaykiktawan pantaspa wañuchiykiman.
Ancham kay runakuna ñuqakta piñachiwan" ñispas chay
warmikta ñirqan. Chaymantari: "Kay runakunaktari amataq huk
simillaktapas uyarichiychu! Uyarichiptiykiqa qamtawanmi
wañuchiykiman" ñispas ñirqan.
Chaysi chay warmiqa wawankunawan turankunawan chay
pichqa punchawmanta chay llaqtamanta anchurikurqan. Chaysi
chay llaqtayuq runakunaqa mana llakispa upyakurqanku. Chay
pachas Paryaqaqa ñisqaqa Waruchiri hanaqnin urquman
wichaykurqan. Chay urqum kanan Matawqutu sutiyuq. Chay
uraynin huk urqum Puypuwana sutiyuq, maytam kaymanta
rispa Waruchiriman uraykunchik. Chaykunam kay hina sutiyuq.
Chay urqupis kanan chay Paryaqaqaqa hatun tamyayta ña
qallarirqan. Chaysi qillu runtu puka runtu hatarispas, chay
runakunakta tukuyninta mama quchaman aparqan, mana
hukllaktapas perdonaspa. Chay pacha chika yaku lluqlla
purispas, chay Waruchiri hanaqninkuna wayqukunaktapas
rurarqan. Chaymantas kanan ña chaykunakta puchu kaspas
chay llaqtayuq wakiynin Yunkakunaktaqa mana rimapayaspa,
paykunari chayta rikuspapas mana musyaptin yachaptinsi, chay
chimpañiq Kuparap chakrankunaman ripurqan.
Chaypis kanan chay llaqtayuq Kupara runakuna ancha
yakunmanta ñakarispa, pukyullamanta chakranmanpas
pusaspa kawsarqan. Kay pukyum kanan San Lorenzo hanaqnin
hatun urqumanta lluqsirqan. Chay urqum kanan Sunaqaqa
sutiyuq. Chaypis kanan hatun quchalla karqan. Chaymanta
uray pusamuspas ñataq uchuylla quchakunaman huntachispa
chakrankunakta parqukuq karqan.
Chay pachas chay llaqtayuq huk warmi Chukisusu sutiyuq
karqan, ancha sumaq warmi. Chaysi kay warmiqa sarankuna
ancha chakiptin waqakuspa parqukurqan yakun ancha pisi
kaptin. Chaysi chay Paryaqaqaqa chayta rikuspa, chay uchuylla
quchanta yakullanwan chay quchap siminta kirpaykupurqan.
Chaysi chay warmiqa ñataq ancha nanaqta waqakurqan, chay
hinakta rikuspa. Chaysi chay Paryaqaqaqa: "Pani, imaktam
chika waqanki?" ñispa tapurqan. Chaysi payqa: "Kay sarallaymi
yakumanta chakipuwan, yaya", ñispa ñirqan. Chaysi
Paryaqaqaqa: "Ama llakiychu! ñuqam yakuktaqa kay
quchaykimanta ancha achka yakukta lluqsichimusaq. Ichaqa
qamwan ñawpaqraq puñusun" ñispa ñirqan.
Ñiptinsi, kanan payqa ñirqan: "ñawpaqraq kay yakukta
lluqsichimuy! chakray parqusqa kaptinqa, allitaqmi puñusun"
ñispas ñirqan. Chaysi "Allitaqmi!" ñispa, yakuktaqa ancha
achkakta lluqsichimurqan. Chaysi chay warmipas ancha
kusikuspa, tukuy chakrankunakta parqukurqan. Chaysi ña
parquyta puchu kaptin, "Puñusun!" ñispa ñirqan. Chaysi:
"Manam kananqa, qaya mincharaq puñusun" ñiptinsi,
Paryaqaqaqa ancha chay warmikta munaspa, "puñuymanraq"
ñispas, ima haykaktapas chay warmiman prometirqan: "Kay
chakraykikta mayumanta yakuyuqtam rurapusqayki" ñispa.
Chaysi chay warmiqa: "Chaytaraq ñawpaq ruray, chayraq
puñusun", ñispa ñirqan. Chaysi Paryaqaqaqa "Allitaqmi!"
ñispas. Kukuchalla sutiyuq wayqumantas San Lorenzo
hanaqnin uchuylla urqu. Chaykamaqa ñawpamantapas
yunkakunap rarqansi hamurqan, ancha uchuylla rarqalla.
Chaytas kanan Paryaqaqaqa astawanri hatunyachispa chay ura
Kuparap chakrankama rarqakta chayachirqan.
Chay rarqaktas kanan pumakuna, atuqkuna, machaqwaykuna,
ima hayka pisqukuna picharqan, allicharqan. Kayta ña
allichaypaqmi, kay pumakuna, uturunkupas, ima haykapas:
"Pim ñawpaq siqisun?" ñispa kamachinakurqan. Chaysi hukpas
hukpas, "ñuqaraq, ñuqaraq" ñispa ñirqanku. Chaysi atuqtaq
atiparqan: "ñuqam kuraka kani, ñuqaraq ñawpasaq", ñispa.
Chaysi kay atuq ñawpamurqan.
Hina ñawpamuspa ña chawpikta San Lorenzo hanaqnin
urqukta siqimuptinsi, qunqayllapi huk yutuqa, "pisk, pisk" ñispa,
pawarimurqan. Chaysi chay atuqqa, "wak!" ñispa, muspaspa
uraman urmamurqan. Chaysi chaymanta chaykunaqa ñataq
ancha piñaspa machaqwayta siqichimurqan. Chaysi mana chay
urmamuptinqa, astawan hanaqnintas chay rarqa rinman karqan.
Chaysi kunanqa as uranta rin. Kay atuqpa urmamusqanmi
kanankamapas sutilla rikurin. Yakupas uraykumuntaq chay
atuqpa urmasqanta.
Kay tukuyta puchukaspam ñataq Paryaqaqaqa: "Puñusun!"
ñispa ñirqan. Chaysi ñataq: "Haku hanaq qaqaman. Chaypiraq
puñusun", ñispa ñirqan. Chay qaqam kanan Yanaqaqa sutiyuq.
Chaypis waki puñurqan.
Ña puñuspas, kanan chay warmiqa: "Haku iskayninchiktaq.
Maytapas risun", ñiptinsi. Payqa, "haku" ñispa, chay Kukuchalla
ñisqa rarqap lluqsimusqanman pusarqan.
Chaysi chaypi chayaspaqa, chay warmi Chukisusu ñisqa
sutiyuqqa: "Kay rarqaypitaq tiyasaq", ñispas. Chaypi rumi
tukuspa chirayarqa. Chaysi chay Paryaqaqaqa chaymanta
saqispa hanaqman wichaykurqan. Chaytaqa kay qipanpim
willasun.
Kay Kukuchalla ñisqa rarqap siminpim kanan rumi chirawasqa
tiyan chay Chukisusu ñisqa warmi. Hinaspam chay hanaqnin
huk rarqapitaqmi chay pachapas Winkumpa sutiyuqpim kanan
ñataq Quniraya chirawasqataq tiyan. Chaypim kanan Quniraya
puchukarqan. Ichaqa ima hayka rurasqantaqa, kay wakin
qipanpi kapitulukunapim willasun.
Qanchis ñiqin uma raki (Capítulo 7).
Imanam chay Kuparakuna chay Chukisusu ñisqakta
kanankamapas yupaychan.
Kay Kuparakunam huk ayllu Kupara ñisqa ayllu sutiyuq.
Kaykunam kanan San Lorenzopi redusisqa kanankamapas
kawsan. Kay ayllumantam kanan huk yumay Chawinchu
sutiyuq. Kay Chawinchu ayllum karqan chay Chukisusu ñisqa.
Chaymi kaykunaqa ñawpa pacha, ña may pacham rarqa
pichana karqan mayo killapi kanankamapas, chay pacham
tukuy hinantin runakuna chay Chukisusu ñisqa warmip
tiyasqanman rirqanku aswanwan tiqtinwan quwinwan
llamanwan chaypi chay supay warmikta muchaypaq. Chaymi ña
chayta muchaspari pichqa punchawsi chay kiswarwan
qinchaspa runakunaktapas mana purichispa chaypi
tiyapayarqan. Chaysi ña chayta puchukaspa rarqa
pichaynintawanpas tukuyta ña puchukaspas chaymanta takispa
runakuna hamurqan huk warmikta "kaymi Chukisusu" ñispa
payta hina alli manchaspa chawpipi pusamurqanku. Chaymi ña
llaqtanpi chay warmi chayaptinri "kaymi Chukisusu" ñispa wakin
aswawan imawan churapuspa suyarqan. Chaypi tukuy hinantin
tuta takispa upyaspa runakuna ancha hatun fiestakta
rurarqanku. Chaymantam ñawpa Don Sebastian apu
[Ninawillka ñisqa Waruchiri kitip kurakanchá] kawsaptinpas,
Corpus Christipi hatun paskuwakunapipas huk warmi
"Chukisusum kani" ñispa hatun akillawan hatun putuwanpas
aswakta manyanmanta qumuq karqan, "Kaymi mamanchikpaq
aswan" ñispa. Chaymantari saraktapas kamchasqakta hatun
matiwantaq qumuq karqan. Ña kay rarqakta pichayta
puchukamuspari, runakunakta anchapunis kumbidaq karqan
sarakta purutukta ima haykaktapas quspa. Kay hina wiñay quq
kaptinsi, runakunapas "Ñam Chukisusup rarqakta pichan. Haku
rikumusun!" ñispa Waruchirimantapas tukuy
llaqtakunamantapas riq karqan. Chaytam kanan ña rarqakta
pichaspaqa musyasqa hinataq ruran muchan. Runakunari ima
hina rurakuptinpas, alkaldipas ima hayka runakunapas manam
"Imaraykum chay hina ruranki?" ñispa amachanmanchu
kanankamapas. Porque yallinraqmi paywan takin upyan
machasqankama padrektari, "Rarqaktam pichamuni, padre.
Takikusaq upyakusaq" ñispam llullachin. Kaytaqa tukuy hinantin
runakunam ruraytaqa ruran. Ichaqa wakinqa manañam
ruranchu alli padreyuq kaspa. Wakinri pakallapiqa hinataq
kanankamapas kawsanku.
Pusaq ñiqin uma raki (Capítulo 8).
Imanam Paryaqaqa wichaykurqan, imanam huk runa churinwan
Paryaqaqap siminkama kutimurqan, chaymantari imanam
atinakurqan Wallallu Qarwinchuwan.
Ñam ari Wallallu Qarwinchup kawsasqantaqa willarqanchik.
Ichaqa kaypa tiyasqantam llaqtachakusqantam mana
rimarqanchikchu. Chaysi kayqa ñawpa pacha hanaq Paryaqaqa
ñiqpi tiyarqan. Chay tiyasqanpa sutintam mana allichu
yachanchik kananqa Mulluqucha sutiyuq ña kaptin. Porque
Paryaqaqam payta atispa chay Wallalluqa nina rupaptin chayta
wañuchiypaq quchaman ña tukuchirqan. Chay Mulluqucha
ñisqanchik pachapis chay Wallallup tiyasqan karqan. Chay
pachas kanan tukuy hinantin pacha yunkasapa karqan. Hatun
machaqwaypas, kakipas, ima hayka animalkunapas huntaptinsi
tiyarqan, imanam ñawpaq kapitulupi runa mikusqanta
willanchik, chay hina. Chaymantas Paryaqaqaqa kay Wallallu
Qarwinchukta atiypaq rispas Uqsapatapi pichqantin riwikurqan.
Chay hina riwikuptinsi chay pachapas ancha chirirqan.
Runtupas urmamurqantaq paypaq pukllasqanpi.
Chaysi chay pacha huk runaqa waqakuspa hamurqan, huk
churinta apaspa, chaymanta mulluntapas kukantapas
tiqtinkunaktapas, "Wallallukta upyachimusaq" ñispa apaspa.
Chaysi chay Paryaqaqap hukninqa: "Churi, maymanmi hina
waqakuspa rinki?" ñispa tapurqan. Chaysi payqa: "Yaya, kay
kuyasqay churillaytam kanan apani Wallallukta qaramuq"
ñiptinsi, (Paryaqaqaqa:) "Churi, ama apankichu! Llaqtaykiman
kutichikuy! Chaymantam chay mulluykitaqa kukaykitaqa
tiqtiykitaqa ñuqakta quway! Chaymanta churiykitaqa kutichikuy!"
ñispa ñirqan. Chaymantari: "Pichqantin punchawpim kayman
kutimunki, ñuqakta atinakuqta rikuypaq. Ancha yakuwan
atipaptiyqa 'Yayanchikmi atipan' ñispam ñiwanki. Hinaspa
anchataq ninawan atipawanqa, chayqa 'atipay tukuntaqmi'
ñispataq ñiwanki" ñiptinsi, chay runaqa mancharispa: "Yaya,
manachu chayqa Wallallu Qarwinchu ñuqapaq piñakunqa?"
ñispa ñirqan. Ñiptinsi: "Piñakuchunpas, manam imanasunkichu,
yallinraqmi ñuqaqa runakta kamasaq Amiyuqta, Llatayuqta,
warmiktari Añasiyuqta. Hukta qarikta hukta warmikta hinam
kamasaq" ñispa rimaptinsi, siminmanta samaynin huk humo
(qusñi) anqas hina lluqsimurqan. Chaysi chay runaqa chayta
rikuspa, mancharispa tukuy apamusqanta qurqan. Chaysi chay
pichqa runaqa chay mullukta "qap, qap" ñichispa mikurqan
tukuy hinantin qusqantawan. Chaymantas chay runaqa
kutimurqan churinta apakuspa. Hinaspas ñataq pichqantin
punchawmanta ñataq chay Paryaqaqap siminkama kutirqan
"rikumusaq" ñispa. Chaymantas ña Paryaqaqa pichqa punchaw
ñisqanmanta chay Wallallu Qarwinchukta atiyta ña qallarirqan.
Chay simiri kay hinam. Paryaqaqa pichqa runa kaspas pichqa
pachamanta tamyayta ña qallarirqan. Chay tamyas kanan qillu
puka tamya karqan. Chaymantas illapaspari pichqa
pachamantataq illaparqan. Chaysi tutallamanta ña
urapachakama chay Wallallu Qarwinchuqa ancha hatun nina
ñachqa silu ñiqmanpas chayaspa ruparqan mana
wañuchichikuspa. Chaysi chay yakukunaqa Paryaqaqap
tamyasqankunaqa uraqucha ñiqman tukuy hinantin yakukuna
rirqan. Chaysi chay hina manaraq yaykuptinsi huqinqa (Llaqsa
Churapa sutiyuq) urañiqmanta yakukta huk urqukta urmachispa
harkamurqan. Ña harkaykumuptinsi, chay yakuqa quchaña
tukumurqan. Kay qucham kananqa Mulluqucha sutiyuq. Chay
hina chay quchapi ña yaku huntamuptinsi, chay hina rupaqtaqa
ñachqa pamparqan. Chaysi chay Paryaqaqari chaymanta
illapapayarqan mana samachispa. Hinallas chay Wallallu
Qarwinchuqa Anti ñiqman mitikarqan. (Manam tuyllaqa
mitikarqanchu. Kaytaqa qipanpiraqmi willasun.) Chaysi huqinqa
Paryaqaqap churin qatirqan. Chaysi chay Antip yaykunanpi
"paqtach kutimunman" ñispa kanankamapas chaypi tiyan.
Kaypaq sutinmi Paryaqarqu.
Chaymantas ña atiptin, Manañamqa sutiyuq warmi karqan, kay
Wallallu Qarwinchuwan kaq supay. Kay warmis kanan Mama
uraynin chay chaypi tiyarqan. Kayta atipaqsi ñataq payman
hamurqan. Chaysi chay Manañamqa ñisqaqa ninataq ruparqan.
Chaysi kay Tumna uranta yaykuspa Paryaqaqaqa
awqanakurqan. Chaysi huk Paryaqaqap churinta Chukiwampu
sutiyuqta chakinpi uramanta chuqamurqan chayachimurqan.
(Kay hanka chakiyuqmi kanqa.) Chaysi hina kaptinpas,
Paryaqaqataq atiparqan, qucha ñiqman qarquspa. Ña
kaykunakta atipaspas, chay churin Chukiwampu sutiyuq hanka
chakin pakisqa tiyakuqman kutimurqan. Chaysi chayqa:
"Amataq kutisaqchu; qayllamanta chay warmi Manañamqakta
waqaychasaq, paqtach kutimunman" ñispa ñiptinsi, "Allitaqmi!"
ñispa yayanqa tukuy mikunanpaq kamachipurqan. Chaysi ñispa
ñirqan: "Kay iskay wayqukunamantam tukuy runakuna
qamtaraq ñawpaq kukakta qumusunki, manaraq pillapas
akuspa. Ña qam akuptiykiraqmi, chaymanta runakunapas
akukunqa kukanta mallkisqanmanta. Chaymantam llamaktari
wiñay urwa mana wachakuq kaqtaraqmi nakapusunki. Hinaspa
rinrin chillpisqakta kay kaykunaktaraqmi qamqa wiñaypas
mikunki," ñispas kamachirqan. Chaysi runakunaqa chay
kamachisqan simikta yupaychaspa chaykama, Saqiqayamanta,
Chuntaymanta, Chichimamanta, Mamamanta,
Wayuqallamanta, Sukyakanchamanta tukuy kukayuqkuna
ñawpaqnintaqa paymanraq apamuq karqan. Kanankamapas
pakallapiqa hinataqsi kawsanku.
Isqun ñiqin uma raki (Capítulo 9).
Imanam Paryaqaqa ña tukuyta puchukaspa payta
muchachikuypaq unanchayta qallarirqan.
Ñam ari tukuy hinantin atisqankunaktaqa puchukanchik. Ichaqa
kay Wallallu Qarwinchup qipanpi Paryaqaqap
sentensyasqankama kawsasqantam mana rimanchikchu. Ña
atispas, Wallallu Qarwinchu Antiman ña mitikuptin, chay
Wallallukta: "Runa mikusqanmanta kunanqa allqukta mikuchun.
Chaytari Wankakuna muchachun," ñispa sentensyarqan.
Chaysi kanan Wankakunaqa payta muchaspa allqukunawan
muchaq karqan. Payri dyusnin allqukta mikuptin, allquktataq
mikurqanku. Kanankamapas "Wanka allqu mikuq" ñispa
ñinchik.
Chaymantas kanan, imanam ñawpaq kapitulupi qipanpipas,
"Tukuy llaqtakunam yunkasapa karqan," ñispa ñinchik, chay
hinam kay tukuy hinantin llaqtakunapi Waruchiri prowinsyapi
Chaqlla Mama prowinsyapipas tukuy hinantin llaqtakunapipas
yunkasapas karqan. Kay yunkakunaktam tukuy hinantin
yunkakunakta urañiqman anchurichirqan, "Churiykuna kay kitipi
tiyanqa," ñispa unanchaspa. Kaykunakta atiqkunapas sapanpi
Paryaqaqap churinkuna sutiyuq sapam "hukmi churin" ñin.
Wakinmi, "Manas. Paykamas sachap ruruyninmanta
yurimurqan," ñispa rimanku. Kaykunap sutinri kaymi:
mayorninmanta Chuqpayku, Chancharuna, Wariruma,
Utkuchuku, Tutaykiri, wakinri Sasinmali. Chaymantam huk
Paryaqaqap churinsi pachamanta paykama lluqsimurqan.
Kaypaq sutinmi Pachachuyru sutiyuq karqan.
[...]
[...]
Chunka iskayniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 12)
Imanam kay Paryaqaqap churinkuna tukuy Yunkakunakta atiyta
ña qallarirqan.
Ñam ari chay chunkanpi kapitulupi rimarqanchik, kay
Paryaqaqap churinkunap atisqan simikta. Hinaspa
willarqanchiktaqmi ari, imanam tukuy hinantin llaqtakuna
yunkasapa karqan, chaykunakta. Kananmi kay Chuqpayku,
Chancharuna, Wariruma, Utkuchuku, Tutaykiri, Sasinmali,
Pachachuyru ñisqanchikkunakta rimasun, imanam paykuna
puriq karqanku, chay chaykunakta. Kaykuna ñisqanchikkunas
ñawpa pacha tukuynin wawqiyuqsapa kaspa, ña atiypaq
tukuynillantaq puriq karqan. Chaysi kay Chuqpayku ñisqaqa
tukuyninmanta mayornin kaspa, huk wantupi ancha
yupaychasqa puriq karqan. Chaymantas Tutaykiri
tukuynintapas yallispa ancha sinchi karqan. Chay hina sinchi
kayninpis kay iskay mayu ñisqanchiktapas (Rimaq, Mala?)
paytaq ñawpaq atirqan. Chay Unkatupi ñisqa Paryachap
fronteranpi huk yana urqu chaypi huk quri tawnantapas
churamuspa, kay tawnaktas "Kanan yunkakunakta ñakaq hina
kayta pampachaspam mana yupaychaq hinam kay kitita
yunkakuna yallimunqa," ñispas chaypi churarqan. Chay
churasqan urqum kanan Unkatupi Qapariqaya sutiyuq. Chaysi
kay wakinnin wawqinkunaqa rispapas chay Tupiquchamanta
wichaykuspa, ñawpa ñanta rinchik – chaymi Kiskitampu sutiyuq
– hukmi Tumnacha sutiyuq – maymantam Limaq ñiqtapas
rikunchik, chaymantas, "Ñam Tutaykiriqa tukuyta atiyta ña
puchukan," ñiqta uyarispa kutimurqanku. Chaysi Tutaykirita
anchapuni mancharqanku, paykunapas ancha sinchi kaptin.
Hinataqsi chay Waruchiri ñiqtapas Ura Karanku ñiqman
uraykurqanku. Chayta uraykuspari, paytaq ñawpaq rirqan.
Chaysi chay Chukisusu ñisqanchikpaq huk ñañanqa chay
chakranpi suyarqan, payta llullachipaq rakantapas ñuñuntapas
rikurichispa, "Yaya, aslla samayraq. Kay aswallakta tiqtillakta
upyaykuyraq!" ñispa. Chay pachas payqa hinalla ña qiparirqan.
Chaysi wakinnin wawqinkunapas chay hinakta rikuspa
hinallataq qiparirqan chay Ura Alluka Pachamarka ñisqakamalla
atispa. Si mana chay warmi llullachinman karqa chayqa,
kanankamapas Ura Karankukama Chillkakamas Waruchirip
Qintippas chakran kanman karqan. Kaykunap sapanpi
rurasqantaqa kay qipanpim qillqasun ima hayka rurasqantawan.
[...]
Chunka tawayuq ñiqin uma raki (Capítulo 14)
[Quniraya Wiraquchap puchukasqanmanta]
Ñawpaqnin kapitulupim ari unancharqanchik Qunirayap
kasqanta, Paryaqaqamanta ñawpaqninchus u[taq] qipanchus
karqan, chayta. Quniraya Wiraqucha ñisqanchikqa ancha
ñawpamantataqsi karqan. Paryaqaqapas ima hayka
wakakunapas paytaqa astawantaqsi yupaychaq karqan.
Wakinninkunaqa "paryaqaqapas Qunirayap churinsi" ñispam
ñinku. Chaymantam kanan Quniraya Wiraquchap puchkasqanta
rimasun. Qunirayas ñachqa wiraquchakuna rikumunqanpaq
Qusqu ñiqman rirqan. Chaysi chaypi Wayna Qhapaq Inkawan
rimanakurqanñisqa: "Haku, churi, Titiqaqaman, chaypi ñuqap
kasqayta willasqayki!" ñispa. Chaypis ñisqa ñirqan: "Inka,
runaykikta kamachiy brujokunakta [paqukunakta] ima hayka
yachaqkunaktapas ura tiksiman kanchanqanchikpaq!" ñiptinsi,
Inkaqa tuylla kamachirqan. Chaysi wakinnin runakuna: "Ñuqam
kunturpaq kamasqa kani," ñispa ñirqanku. Wakinsi: "Ñuqam
wamanpa kamasqa kani," ñirqan. Wakinmi kanan: "Ñuqam
wayanay pisqu pawaq kani," ñispa ñirqan. Chaysi chay
ñisqanchikkunakta: "Riychik ura tiksiman; chaymantam ñuqap
yayayta 'churiykim kachamuwan huk panantas apachiwanki'
ñispa willanki," ñispas kunarqan. Chaysi chay runa wayanaypaq
kamasqa runaqa wakinnin kamasqakunawan [paqukunawan]
pichqa punchawllapi kutimuypaq rirqanku. Chaysi wayanaypaq
kamasqa runataq ñawpaq chayarqan. Hina chayaptinsi
kunasqanta willaptin, huk uchuylla takillapi: "Amam kaytaqa
kicharinkichu! Kikin Wayna Qhapaq Apuraqmi kicharinqa,"
ñispas kunamurqan. Chaysi chay runaqa ña apamuspa ñachqa
Qusquman chayachispa: "Ma rikuykusaq, imach kayqa," ñispa
kicharirqan. Chaysi chay ukupiqa huk señora ancha qullana
sumaq rikurirqan. Chukchanpas krespo quri hina chika qullanan
pachayuq rikayninri ancha uchuyllas karqan. Chay hinakta
rikuptin, pachallas chay señoraqa chinkaripurqan. Chaysi ancha
llakikuspa Qusqupi Titiqaqa ñisqanpi chayarqan. Chaysi: "Mana
chay hina wayanaypa kamasqa kankiman chayqa, kanallanmi
wañuchichiykiman. Riy, kikillaykitaq kutiy!" ñispas kacharqan.
Chaysi kutispa ñataq apamurqan. Apamuspas ñanpi
mikuymanta upyaymanta wañuptinpas rimaptin pachallas
mesapas mantasqa karqan, puñunanpaqri hinataq. Chaysi
pichqa punchawllapitaq chayachirqan. Ña chayachiptinsi,
Qunirayaqa Inkawan ancha kusikuspa chaskirqan. Chaysi
manaraq kicharispataq Qunirayaqa ñispa ñirqan: "Inka, kay
pachakta siqisun. Ñuqari kay huk pachakta yaykusaq. Qamri
kay huk pachaktaraq panaywan yaykuy. Amañam qampas
ñuqapas rikunakusunchu!" ñispas pachakta siqispa rayarqan.
Hinaspas chay kofrektaqa kicharirqan. Kichariptin pachallas
chayqan pachapas illarirqan. Chaysi chay Inka Wayna Qhapaq
ñisqaqa: "Manañam kaymanta kutisaqchu. Kayllapitaqmi kay
ñustaywan quyaywan tiyasaq," ñispas huk runakta aylluntataq:
"Qam riy! Ñuqap rantiy 'Wayna Qhapaqmi kani' ñispa
Qusquman kutiy!" ñispas ñirqan. Chay pachallataqsi chay
señoranwan chinkatamurqan, Qunirayari hinallataq.
Chaymantas chay Wayna Qhapaq ñisqanchik wañuptin, hukpas
hukpas 'ñuqaraq' ñinakuspa apu kayninpaq taqwirirqan.
Hinaptintaqsi wiraquchakunapas Qasamarkapi rikurimurqan.
Kanankamapas chika simillaktam yachanchik Quniraya
Wiraquchap kasqanta. Wakinnin kay kitipi purispa
rurasqankunaktaqa manaraqmi qillqakuyta puchukanchikchu.
Chay chaykunaktaqa kay qipanpim rurasun.
Chunka pichqayuq ñiqin uma raki (Capítulo 15)
[Qunirayap Qarwinchumanta ñawpaq kasqanpas utaq qipan
kasqan, chaymanta]
Kaymantam iskaynin kapitulu rimasqanchikta Qunirayap
Qarwinchumanta ñawpaq kasqantapas u[taq] qipan
kasqantapas qillqasun. Quniraya Wiraquchaqa ancha
ñawpaqmantataqsi karqan. Manaraq, pay kaptinqa, manas kay
pachapi imallapas karqanchu. Payraqsi urqukunaktapas
sachaktapas mayuktapas ima hayka animalkunaktapas
kamarqan chakrakunaktapas runap kawsanqanpaq.
Chayraykutaqmi chay Quniraya Wiraquchakta "Paryaqaqap
yayansi" ñinku, "paytaqsi Paryaqaqaktapas kamarqan," ñispa.
"Mana paypa churin kaptinqa, allquchamanchá karqan" ñispam
tukuy runakunapas ñinku. Wakinnin llaqtakunaktaqa anchas
amawta kayninpi allqucharqan ima haykaktapas ruraspa.
Kaykunaktaqa qipanpim churasun.
Chunka suqtayuq ñiqin uma raki (Capítulo 16)
[Paryaqaqa pichqa runtumanta yuriq wawqiyuqchus karqan,
kayri Paryaqaqachu paykunap yayan, chay chaymanta.]
Kaypim qillqasun: Paryaqaqa pichqa runtumanta yuriq
wawqiyuqchus karqan, kayri Paryaqaqachu paykunap yayan,
chay chayta. Ñam ari pusaqnin kapitulupi unancharqanchik:
Paryaqaqa pichqa runtumanta yurimuspa wawaqiyuqkamachus
karqan. Kayri wakinninkunaqa Paryaqaqap churinchus karqan,
chaykunakta. Chaymantari paykunap sapanpi sutintari
qillqasuntaqmi. Kay pichqa runtumanta yuriq Paryaqaqa
ñisqanchikqa, imanam chunka tawayuqnin kapitulupipas
rimarqanchik "Qunirayap churinsi" ñispa, hinataqsi paykunaqa
wawqiyuqkama karqan. Kaykunap sutinmi ñawpaqninmanta:
Paryaqaqa, chaymantam Churapa, chaymantam Punchu,
chaymantam Paryaqarqu. (Huqintam mana yachanchikchu.
Kaypim qiparin blankopi yachaspa churanqanchikpaq.) – Sullka
Illapa sutiyuqsi karqan. – Chaymanta kay Paryaqarqu
ñisqanchiksi kanan Antiman yaykunapi, "Wallallu Qarwinchuch
kutimunman," ñispas kanankamapas tiyan. Chaytawanpas
unancharqanchikmi ari: Kay Wallallu Qarwinchuri manataqsi
tuyllaqa mitikarqanchu. May pacham chay Mulluqucha
ñisqanchikta Churapa Paryaqaqap huqin yaykuspa quchaman
tukuchirqan, chay pachas chaymanta Wallalluqa pisqu hina
pawamurqan. Chaysi huk urqu Kakiyuqa sutiyuq urquman
yaykurqan. Kay urqus ancha hatun qaqa. Kay qaqaman
yaykuspas Wallallu Qarwinchu pakakurqan. Chaymantas kanan
Paryaqaqaqa illapayaspa wakinnin pichqa wawqinkunawan
ancha nanaqta illapaspa ñachqa qaqaktapas tuñichispa ñataq
chaymanta mitikachirqan. Chaysi chay Wallallu Qarwinchuqa
huk hatun machaqway amaru sutiyuqta, "Paryaqaqakta
tapyanqa," ñispa iskay umayuq amarukta lluqsichimurqan.
Chaysi Paryaqaqaqa chayta rikuspa huk quri tawnanwan ancha
piñaspa chawpi wasanpi tuksirqan. Chay pachallataqsi chay
amaruqa chirayarqan, rumimanña tukurqan. Chay chirayasqa
amarus kanankamapas hanaq Kakiyuqa sutiyuq ñanpi sutilla
rikurin. Chay amaruktas Qusqu runakuna, mayqin runakunapas
yachaqninqa, hampipaq rumiwan takaspa urmayninta apakun,
"Mana unquyman chayasaq," ñispa. Chaymantas chay Wallallu
Qarwinchu ña Kakiyuqa qaqmanta mitikuspa huk wayqu
Kakiyuqa Wayqi ñisqa wayquman yaykurqan. Chaysi huk urqu
Pumarawka sutiyuqta chay Wallallu siqaspa, "Kaymanta kay
Paryaqaqakta qinchasaq mana kayta pasamunqanpaq," ñispas
huk uritu kaki ñisqakta rikrantapas chukirichispa sayachirqan.
Chaysi chaytapas Paryaqaqaqa huk rikranta yanqa pakirispa
chay kakiktari rumimanña chirayachispa yallirqantaq. Ña
yalliptinsi Wallallu Qarwinchuqa manaña ima kallpallanpas
kaptinsi Anti ñiqman mitikarqan. Chaysi Paryaqaqaqa wakinnin
wawqinkunawan tukuynin qatirqan. Ña Antiman yaykuptinsi,
huk wawqintaqa Paryaqarqu sutiyuqta chay Antip punkunpi
saqimurqan, "Paqtach kutimunman," ñispa. Chay Paryaqarqus
kanan huk urqutaq ancha rasusapa tiyan. Kayta pich munan,
chaytaqa manam yachanchikchu. Ichaqas ñam ari isqunnin
kapitulupi rimarqanchik: "Allqukta kananqa mikuchun runa
mikusqanrayku. Chaytari Wankakuna qarachun!" ñisqanta.
Chunka qanchisniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 17)
[Imanam Paryaqaqa ña wawqinta Paryaqarqu sutiyuqta Antip
punkunpi saqimuspa kutimurqan.]
Kananmi rimasun, ña wawqinta Paryaqarqu sutiyuqta
saqimuspa Antip punkunpi imanam ñataq Paryaqaqa
kutimurqan, chayta. Kay simiri kay hinam. Ñam ari wakinnin
simi rimasqantaqa muchachikuypaq qallarisqantawanpas
rimarqanchik. Ichaqaqa huk simiktataqmi qunqarqanchik. Ña
atikuyta puchukamuspas wakinnin wawqinkunawan kutimurqan
kay Paryaqaqa ñisqanchik urquman. Chaypis huk urqutaq
rasusapa mana lluqaypaq Wamayaku sutiyuq urqu. Kay
urquktam wakinnin runakunaqa "Chaymi Paryaqaqa" ñinku
ñispataqmi. Qipanpi wiraquchakuna rikurimuptinpas, kay
Inkaqaya ñisqanchikmantapas chay urqu rasukta rikuspa,
"Chaymi Paryaqaqa!" ñispa ñirqanku. Kikin Paryaqaqa ñisqaqa
urañiq huk qaqapitaqsi tiyan. Chaypitaqsi wakinnin
wawqinkunapas chay qaqa ñisqanchikman yaykuspas: "Kaypim
tiyasaq. Kaymantam muchawanki," lispa chay qaqapi
llaqtachakurqan. Chaymantam ñisqanchik huk urqu Wamayaku
sutiyuq urqukta "rasusapas" ñispa chay sawas ña Antimanta
kutimuspa samamurqan. Chaymantas kanan tukuy
Tawantinsuyu runakunakta qayachirqan, manaraq Inkapas
yurimuptin, ancha ñawpataq. Chay hina ña runakuna tukuynin
huñunakumuptinsi, payta muchanqanpaq waqsata
kamachirqan. Kayta uyarispas, ña Inka rikurimuspapas, paypas
waqsa tiyarqan ancha yupaychasqa. Chay pacha, imanam
"huñunakurqan" ñinchik Tawantinsuyukta, chay pachas Wallallu
Qarwinchuqa mana traysyunninta qunqaspa huk animalta hugi
sutiyuqta chay kikin urqu tiyasqanpi rikurichirqan, "Kay
Paryaqaqakta tapyanqa," ñispa. Chaysi chay hugi ñisqanchikqa
tuylla rikurispa pachaman mitikamurqan. Chaysi chay hugi
kawsaspaqa imaktapas Paryaqaqap kawsayninta
qichunmantaqsi karqan. Chayraykus Tawantinsuyu
runakunakta "Chay hugi ñisqakta hapimuy!" ñispa kamachirqan.
Hina kamachiptinsi, tukuy hinantin runakuna qatirirqan.
Manataqsi hapichikurqankuchu. Panas Paryaqaqaqa illaparqan
tamyarqan, manataqsi wañurqanchu. Chaysi ancha karupiraq
huk runa kay Chiqamanta Qaqasiqa ayllu hapirqan. Chaysi huk
Qinti runaqa: "Wawqi, ñam hapinki. Ancha kusiyuqmi kanki.
Qamqa chay chupallanta waytallispa riy. Kay aychantaqa ñuqa
apasaq," ñiptinsi, "allin!" ñirqan ñispataqsi. Chay Qinti runaqa
huk ñanta rispa, "Ñuqam, yaya, hapimuni," ñispa willarqan.
Chaysi ancha kusikuspa yupaycharqan. Kay Qinti runap sutinmi
Chuqpayku sutiyuq karqan. Chaysi qipanpi ña chupanta
chayachiptinqa, Chuqpaykukta, "Qamqa chay
llullawasqaykimanta 'Qintiwanka maqanakuy, asnaykuq'
ñisunkim churiykikuunaktapas!" ñispa millaypi anyarqan. Chay
pachas kay Qaqasiqa ayllumanta Warkancha
Llichikanchamanta kikin Paryaqaqa, "Qammi chay
hapisqaykimanta yañqamusqa kanki. Qamllaktam ima
willawasqaykiktapas uyarisqayki. Wakinnin runakunapas
qamtaraqmi ñuqakta willaypaqpas uyarichisunki," ñispas
sutintapas "Ñamqakanqa Ñamqaparya" ñispa sutiyachimurqan.
Chaymantas paykunapas Yañqa karqan. Qunchakunari hinataq
Yañqanpa sutin kikin Paryaqaqap suntinchasqan. Watusi
sutiyuq karqan. Hinataqsi tukuy llaqtankunapi Yañqakunaqa
Paryaqaqap sutinchasqan. Kay chikaktam qunqasqanchikta
yuyarinchik Paryaqaqap kasqanta.
Chunka pusaqniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 18)
[Inkap Paryaqaqakta yupaychasqanmanta waqsa
tiyasqanmantapas]
Ñam ari Inkap Paryaqaqakta yupaychasqanta waqsa
tiyasqantawanpas rimarqanchik. Pay Inkataqsi kamachirqan:
"Hanan Yawyu Rurin Yawyumanta kimsa chunka Paryaqaqakta
pura killa sirwichun!" ñispa. Chaysi chaykama kimsa chunka
runa sirwirqan chunka pichqayuq punchawmantakama qaraspa
mikuchispa. Chaysi huk punchawqa huk llamanwan
Yawriwanaka sutiyuq llamawan mucharqanku. Chaysi chay
kimsa chunkamanta huqin Llakwas Kita Paryasqa sutiyuq
runaqa, may pacham chay kimsa chunka runakuna ñatinta
sunqunta llamapmanta rikurqan, chay pacha ñispa ñirqan: "A
ataq! Manam allichu pacha, wawqi. Qipanpiqa kay Paryaqaqa
yayanchik purumanqataqmi," ñispas rimarqan. Chaysi chay
wakinnin runakunaqa: "Manam. Qasim rimanki. Allim, imaktam
qam yachanki?" ñispas ñirqanku. Chaysi hukninqa: "Say, Kita
Paryasqa, imamantam qam unanchanki? Kay sunqunpiqa
ancha alliktam Paryaqaqa yayanchik riman," ñispa ñiptinsi,
payqa manas sunqunta rikuypaqpas qayllaykurqanchu.
Karullamanta qawaspataqsi ima amutarqan. Chaysi
rimaspapas: "Kikin Paryaqaqam ñin, wawqi," ñispa
chaykunaktapas ayñirqan. Chaysi millaypikama chay Kita
Paryasqakta ñirqan: "Llakwas asnaq runa, imaktam chay
yachan? Yayanchik Paryaqaqa Chinchaysuyu ñisqa maykama
runayuqmi tiyakun. Chaychu purumanman? Imaktam chayqan
runaqa yachan?" ñispas ancha piñaspakama ñirqanku. Kay
ñisqanmanta ancha pisi punchawmantataqsi: "Ñam wiraqucha
Qasamarkapi rikurimun," ñiqta uyarirqanku. Chaymantam kay
Chiqamantapas Tamalliwya Kasalliwya sutiyuq Qaqasiqa
ayllutaq chay Paryaqaqap yanan tiyasqa. Chay pachas
Paryaqaqapi kimsa chunka saserdotekuna tiyaspa kay
Kasalliwya Tamalliwya sutiyuq tukuyninmanta yuyaqnin karqan.
Chaysi wiraqucha chayman chayaspa: "Kay wakap qullqin
pachan maymi?" ñispas tapurqan. Chaysi paykunaqa manataq
willakuyta munarqanchu. Hina kaptinsi, wiraquchaqa piñarispa
uqsakta tawqarichispa Kasalliwyakta rupachirqan. Chaysi ña
patmanta uqsa rupaptinsi, wayraqa pukurimurqan. Chaysi
ancha ñakarisparaq chay runapas kawsarirqan. Chay
pacharaqsi chay pachankunakta iman haykantapas
wiraquchaman qurqanku. Chay pachas tukuynin runakuna,
"Ancha chiqantataqmi ñiwasqa kanchik chay Llakwas Kita
Paryasqa, wawqi. Haku chiqirisuntaq! Manañam allichu pacha,"
ñispas tukuynin llaqtankama chiqirimurqan. Chaysi kay
Chiqamanta rupasqa runapas ña alliyaspa huk Paryaqaqap
churinta Maqawisa sutiyuqta aparispa Qintip llaqtanpi Limka
sutiyuq llaqtapi chayamurqan. Kaykunaktam kay qipan
kapitulupi rimasun.
Chunka isqunniyuq ñiqin uma raki (Capítulo 19)
[Maqawisa Paryaqaqap churinpa awqaman yanapasqanmanta]
Kay Maqawisa Paryaqaqap churinsi, ñawpa Inka kaptin,
awqaman yanapanqapaq apay tukurqan. Amaya Siwaya
sutiyuq llaqtakunas manataq atichikurqanchu. Chaysi Inkaqa
mana atichikuptin, Paryaqaqakta churinta mañarqan chay
Amaya Siwaya runakunakta atipaypaq. Chaysi kay Maqawisa
sutiyuqta qurqan. Kayta apaspas tuyllapuni atimurqan.
Chaymantas Inkakunaqa astawanraq Paryaqaqakta
yupaycharqan quriktapas ima hayka pachankunaktapas quspa.
Watanpi chay kimsa chunka yanankunapaqpas sarakta kukakta
ima haykaktapas llaqtankunamanta quchispas kawsarqan.
Chay hina kaptinsi, ñaqa ñinchik hina, wiraquchakuna
chayamuspa tukuy iman kaqtapas tukuy qichupurqan. Wakinnin
puchuqninkunaktas qipanpi wañuq don Sebastian tukuyta
rupachichirqan. Chaymantas, imanam ñaqa ñinchik, chay hina
chay Kasalliwyaqa Limka llaqtapi tiyaspa chay Maqawisa
ñisqakta hatallispa ancha yupaychaspa achka wata tiyarqan.
Ña achka watamantam kanan kay Chiqakuna chay hina alli
kawsasqanta uyarispa, "Kayman chay Maqawisakta
apamuchun!" ñispa kacharqan don Juan Puyputakma wañuq
kuraka kaspa. Chay pachas Kasalliwya machu rupasqa kayman
suqta runa churiyuq chay churinkunawan hamurqanku. Chay
pachas kaypi – ñini Llaqsatampupi – chayamuspa ñataq: "Yaya
Maqawisa, allichu kay llaqtapi Chiqa runakta waqaychanki?"
ñispa huk llamawan willaptinsi, imanam Wayakancha ñisqa,
maypim chay Llakwaspas Kita Paryasqa ñisqa rikurqan, chay
hinallataqsi karqan. Chaytapas chay Kasalliwya Tamalliwya
ñisqa ña churinkunapas qulluptinraqsi, kikinpas ña wañuypaq
kaspas, "Chay hinam chayamuptillay karqan," ñispa rimarqan.
Porque [waka] chayamuspa, "Pachaqa ancha allinmi. Manañam
imapas watiqay unquypas kanqachu," ñispas ñirqan. Chay
pachamantataqsi kay Maqawisakta kay llaqtapi hatallirqanku
pura killa ñisqapi tukuy Chiqakuna ayllunpi-ayllunpi sirwisqa. Uk
tutallaqa tukuynin qari warmi huñulla paqarikuq karqan. Ña
paqariptinmi, kanan quwiwan imanwanpas sapa runamanta
qukuq karqan: "Yanapaway! Kay llaqtakta qammi waqaychanki.
Ima hayka unquykunaktapas qammi alliyachiwanki," ñispa.
Chaymantam kanan Limka ñisqanchik llaqtapiqa anchapuni
sirwisqas tiyarqan. Yamlaka sutiyuq chakraktas tukuy huk
waranqa Qinti ñisqa kallpapurqan chay Maqawisa
upyanqanpaq. Chaysi chaypi kaq runakunari anchapunitaq
qapaq tukurqan imanwanpas haykanwanpas. Chayta
embidyaspas kay Chiqakuna wañuq don Juan Puyputakma
Kasalliwya ayllun runan kaptin, "Kayman apamuchun!
Imapaqmi runap llaqtanpi chay chika alli wakakta hatallin?"
ñispa kacharqan. Chay pachamantataqsi kaypi tiyarqan.
Chikallaktam kay Maqawisapta yachanchik.
[...]