Mövzu 1. İdarəetmə nəzəriyyəsinə giriş

PLAN

1. Ġdarəetmə nəzəriyyəsinin predmeti.

2. Ġdarəetmə nəzəriyyəsinin məqsəd və vəzifələri.

3. Rasional idarəetmə prosesi.

4. Ġdarəetmə təfəkkürünün meydana gəlməsi.

1.İdarəetmə nəzəriyyəsinin predmeti.

ÇağdaĢ dövrdə cəmiyyətin öyrənilməsi, onun idarəedilməsi ən vacib

məsələlərdən biridir. Ġdarəetmə cəmiyyətin mənafelərinin həyata keçirilməsi

mexanizmi, qarĢıya qoyulmuĢ məqsədə çatmaq üçün təsiretmə vasitəsidir.

Ġdarəetmə dedikdə, cəmiyyətin Ģüurlu, elmi idarə olunmasının mahiyyəti nəzərdə

tutulur. Bu isə cəmiyyətin və təbiətin obyektiv qanunlarını, inkiĢafın mövcud

cəhətlərini nəzərə almağı tələb edir.

Ġdarəetmə, hər hansı bir obyektə, prosesə müxtəlif vasitələrlə təsir edib, onu

mövcud vəziyyətdən arzu olunan vəziyyətə gətirə bilmək fəaliyyətidir. Elmi

idarəetmə bu təsir vasitələrini elmin dərindən köməyi ilə hazırlanmağı və həyata

keçirməyi nəzərdə tutur. Bir sıra müəlliflərin də qeyd etdiyi kimi idarəetməni

menecment termininin ekvivalenti olaraq götürmək, onları eyniləĢdirmək olmaz.

Bu terminlər bəzən ona görə qarĢılaĢdırılır ki, ingiliscə əsasən iqtisadi, o cümlədən

bazar münasibətlərini tənzimləmək sahəsində formalaĢan «menecment» sözü

Azərbaycan türkcəsinə «idarəetmə», rus dilinə «upravleniye» kimi tərcümə olunur.

«Ġdarəetmə» anlayıĢı bəzən inzibatçılıq termini ilə də eyniləĢdirilir. Bu da doğru

deyil. Ġdarəetmə menecmentlə, inzibatçılıqla müqayisədə daha geniĢ, fəlsəfi

kateqorial anlayıĢdır və Ġstər menecment, istərsə də inzibatçılıq sahələri idarəetmə

sahəsindəki elmi, fəlsəfi biliklərdən istifadə edərək olduqca zənginləĢə, təkmilləĢə

bilər. Eyni zamanda menecment və inzibatçılıq sahələrində əldə edilmiĢ praktik

təcrübə, ümumiləĢmələr də idarəetmə elminin zənginləĢməsinə mühüm kömək

edir.

Ġdarəetmə nəzəriyyəsinin əsası 1890-cı illərdə qoyulmuĢdur. Ġdarəetmə ilə

bağlı nəzəriyyə ilk növbədə ABġ alimi Friderix Teylorun (1856-1915) adı ilə

bağlıdır. F.Teylor XDC əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində ABġ-da istehsalın

idarəedilməsi, əməyin təĢkilinin sistemləĢdirilməsi, iĢçi qüvvəsindən səmərəli

istifadə olunması və əmək haqqının ödənilinəsi və s. prinsipləri iĢləyib hazırlayıb.

Ġdarəetmə haqqında klassik nəzəriyyənin baĢqa nümayəndələri isə alman sosioloqu

Maks Veber, fransız alimi Anri Fayol, Frank və Lillian Gilbert qardaĢları və

baĢqalarıdır.

Ġdarəetmə nəzəriyyəsi bir neçə mərhələdən keçmiĢdir:

1. Elmi idarəetmə nəzəriyyəsi

2. Ġnzibati idarəetmə nəzəriyyəsi

3. DavranıĢ idarəetmə nəzəriyyəsi

4. Ġdarəetmə elmi nəzəriyyəsi

5. TəĢkilati idarəetmə nəzəriyyəsi

Ġdarəetmə, hər Ģeydən əvvəl fərdlərin, sosial qrupların öz məqsədlərini yerinə

yetirmək üçün göstərdikləri Ģüurlu fəaliyyətin xüsusi forması olmaqla, qərarların

hazırlanması və həyata keçirilməsindən, nizamlayıcı fəaliyyət və informasiya

mübadiləsindən, prioritetlərin müəyyənləĢməsi və konkret məqsədlərin əldə

olunmasından ibarətdir. Ġdarəetmə eyni zamanda cəmiyyətin intellektual

səviyyəsinə əsaslanaraq insanların məlum obyektə və onun dəyiĢilməsinə yönəlmiĢ

hərəkətlərinin məcmusudur.

Ġdarəetmə sisteminin öz məqsədlərinə nail olmasında informasiya

mübadiləsinin ayrıca, bəlkə də müstəsna rolu vardır. Burada sistemdaxili və

sistemin ətraf mühitlə əlaqələrində özünü ifadə edən informasiya böyük əhəmiyyət

kəsb edir. Hər iki qrup informasiya növü idarəetməyə böyük təsir göstərdiyindən

onların təhlili, ümumiləĢdirilməsi sosial dərketmə süzgəcindən keçirilməsi çox

əhəmiyyətlidir. Yalnız bu təyinatda ictimai həyata təsir göstərən hadisə və

prosesləri, amilləri düzgün müəyyənləĢdirmək, eyni zamanda, onları cəmiyyətin

pozitiv mənafeləri istiqamətində yönəltmək mümkündür. Bu baxımdan cəmiyyətin

intellektual özünəməxsusluğu məsələsi olduqca aktualdır. Belə ki, çağdaĢ dövrdə

sosial münasibətlərin inkiĢafı, onun mövcudluq mahiyyətinin öyrənilməsi mütləq

müvafiq elmi prinsip, təsəvvür və normalar sisteminə əsaslanmalıdır.

Ġdarəetmə anlayıĢı altında müəyyən subyekt tərəfindən ya cəmiyyətə

bütövlükdə, ya da onun ayrı-ayrı sahələrinə (sosial, siyasi, mənəvi, iqtisadi, hüquqi

və s.) olan təsir baĢa düĢülür. Bunu, həmçinin həmin üsulla insanların gündəlik

həyat fəaliyyətinə Ģüurlu sosial-tənzimləyici təsir kimi qiymətləndirmək olar.

Əlbəttə ki, sosial idarəetmənin mahiyyəti və formaları cəmiyyətin siyasi və iqtisadi

təĢkil olunma səviyyəsindən, dövlətin idarəetmə formalarından, qanunların

aüüyinin gözlənilməsindən və s. asılıdır. Burada hüquqi dövlətin mahiyyət etibarilə

önəmli əhəmiyyət daĢıyan prinsiplərinə əməl olunması aynca vurğulanmalıdır.

Ġdarəetmənin- pozitiv nəticələri məhz bu zəmində özlərini ifadə edə bilər.

Hər bir elmin predmeti olduğu kimi, idarəetmə elminin də öz predmeti vardır.

Hər bir elmin məzmunu isə onun predmetindən daha geniĢdir. Məsələn, idarəetmə

elminin məzmunu aĢağıdakılardan ibarətdir:

1. Ġdarəetmə nəzəriyyəsi

2. Ġdarəetmənin təĢkili

3. Ġdarəetmə metodları

4. Ġdarəetmə texnikası.

Ġdarəetmə elminin predmetinin formalaĢması uzunmüddətli bir yol keçmiĢdir.

Bu barədə ayrı-ayrı mütəxəsislər arasında fıkir ayrılığı ölmüĢdür. Məsələn, bəzi

iqtisadçı və filosoflar xalq təsərrüfatının bütün sahələri arasında əlaqələndirmə

iĢlərinin təmin edilməsini, uçot-nəzarət və iqtisadi inkiĢafda tənzimetmənin həyata

keçirilməsini idarəetmə elminin predmeti adlandırmıĢlar. Bəziləri isə istehsal

planlarının əlaqələndirilməsi prosesində meydana çıxan təĢkilati münasibətləri

idarəetmə elminin predmetinə aid etmiĢlər. Halbuki, təĢkilati münasibətlərin özü də

ictimai münasibətlərin bir hissəsidir. Ġqtisadi ədəbiyyatda təsərrüfat mexanizmini

də bu fənnin predmeti kimi qiymətləndirmiĢlər. Bəziləri isə rəhbər iĢçilərlə

icraçılar arasındakı münasibətlərin məzmununu həmin elmin predmeti

adlandırmıĢdır.

Ġdarəetmə elminin predmetinin əhatə dairəsini süni olaraq nə geniĢləndirmək,

nə də dar çərçivəyə salmaq lazımdır. Ġdarəetmə onun əhatə etdiyi münasibətlər

baxmından bir tərəfdən müəyyən hüdud daxilində baĢ verəri münasibətlərlə

bağlıdırsa, baĢqa tərəfdən isə o, bir elm sahəsi olmaq etibarilə geniĢ məzmuna

malikdir. Ġdarəetmə prosesi, idarəetmə fənninin məğzi, mahiyyəti ilk növbədə

idarəetmə münasibətləri ilə əlaqədardır.

2. İdarəetmə nəzəriyyəsinin məqsəd və vəzifələri.

Ġdarəetmə münasibətlərinə sistem halında yanaĢılması zəruri Ģərtlərdən biridir.

Bunu həmin münasibətlərə maraq göstərən ayrı-ayrı filosoflar, iqtisadçılar və

sosioloqlar da öz əsərlərində daim vurğulayırlar. Bu yanaĢma istiqamətləri

aĢağıdakılardır:

Ġdarəetmə münasibətləri cəmiyyətin struktur ünsürü, subordinasiya,

koordinasiya (əlaqələndirmə), intizam, məsuliyyət və təĢəbbüs münasibətləri kimi;

Cəmiyyətdə idarəetmə obyekti və subyektinin xüsusiyyətləri, istehsal

münasibətləri ilə Ģüurlu idarəetmə münasibətlərinin qarĢılıqlı əlaqəsi;

Ġdarəetmə münasibətləri ilə rəqabət prinsipləri arasındakı əlaqə;

Ġdarəetmə istehsal münasibətlərinin tərkib hissəsi kimi;

Ġdarəetmə münasibətlərinə üstqurum baxımından yanaĢılması, onun tənzim

edilməsində hüquqi təsisatlaĢmasının rolu;

Ġdarəetmə münasibətlərinin sosial-psixoloji hadisə kimi qiymətləndirilməsi.

Ġdarəetmə münasibətlərini onun təzahür formaları ilə eyniləĢdirmək olmaz.

Məsələn, hüquqi münasibətlər, yaxud Ģəxsiyyətlərarası əlaqələr (rəsmi və qeyri-

rəsmi) hələ idarəetmə münasibətləri deyildir. Bununla yanaĢı idarəetmə

münasibətlərinə həddindən artıq dar çərçivədə yanaĢmaq olmaz. Ġdarəetmə elminin

çoxplanlı, çoxĢaxəli olması faktı idarəetmə münasibətlərinə kompleks

yanaĢılmasını zəruri edir. Ġdarəetmə elminin kompleksliliyi hər bir hadisəyə, o

cümlədən idarəetmə münasibətlərinə ayrı-ayrı aspektlərin inteqrasiyasını, sintez

halında yanaĢmağı tələb edir. Lakin bu, heç də ayrı-ayrı aspektli problemlərə

mexaniki qaydada yanaĢma deyildir, idarəetmə münasibətlərində baĢ verən sosial,

təĢkilatı, iqtisadi, psixoloji münasibətlərin sistem halında əlaqələndirilməsi,

öyrənilməsidir.

Ġdarəetmə münasibətlərini planlaĢdırmaq olmasa da, bu münasibətlər sistemli

olmalıdır. Çünki bu münasibətlər mürəkkəb və çoxĢaxəlidir. Ona görə də

idarəetmə münasibətləri bir sistem olmaqla onu əmələ gətirən struktur ünsürlər

arasındakı sabit əlaqələrin təmin edilməsi zəruridir. Ġdarəetmə münasibətləri həm

də Ģüurlu subyektiv fəaliyyətin nəticəsidir. Bu sözsüz ki, idarəetmə münasibətləri-

nin sırf təfəkkür fəaliyyəti və yalnız iradənin məhsulu deyildir. Rəhbərlik

idarəetmə münasibətlərini Ģüurlu idarə etməli, bunun üçün isə müəyyən olunmuĢ

prinsipləri, normaları əsas götürməlidir. Lakin bütövlükdə idarəetmə

münasibətlərinin müəyyənləĢməsi cəmiyyətdə mövcud olan sosial-iqtisadi

amillərlə ĢərtlənmiĢ olur. Burada iqtisadi tələbat və mənafelər həlledici rola

malikdir. Ġqtisadi tələbat və mənafe müəyyən fəaliyyət motivlərini əmələ gətirir,

vətəndaĢlıq cəmiyyəti üzvlərini bir-birilə bağlayır. Bununla belə, bunu mütləq

halda baĢa düĢmək düzgün olmazdı. Elə bir Ģərait yaratmaq və Ģüuru elə bir tərzdə

yüksəltmək lazımdır ki, adamlar idarəetmə münasibətləri sisteminə girən zaman

cəmiyyətin mənafeləri ilə öz mənafeləri arasındakı normal əlaqəni görə bilsin, onu

düzgün dərk etmiĢ olsun. Mənafelər arasındakı əlaqələrin belə qurulması və

qarĢılıqlı təsiri idarəetmənin məqsəd və vəzifələrinin düzgün müəyyən edilməsi

üçün əsasdır. Lakin ayrı-ayrı dövlət idarəetmə sisteminin məsul Ģəxslərinin

idarəetmə münasibətlərini öz Ģəxsi mənafelərinə uyğun qurmaları, Ģəxsi maraq və

motivlərini əsas götürmələri cəmiyyətin mənafelər sisteminə, idarəetmə

münasibətlərinə, adamların mənəvi tərbiyəsinə, dövlətin kadr siyasətinin normal

inkiĢafına ciddi ziyan vurur.

Ġdarəetmə münasibətləri strukturunda subordinasiya və koordinasiya

münasibətləri mühüm yer tutur. Subordinasiya rəhbərlik-tabeçilik

münasibətlərindən irəli gəlir və adamlar arasında rəsmi, xidməti münasibətlər

formasında təzahür edir. Bu münasibətlərə sosioloji-psixoloji amillər mühüm təsir

göstərir.

Subordinasiya idarəetmə münasibətləri, idarəetmə metodu baxımından xətti

və funksional, idarəetmə metodu baxımından isə məcburetmə və inandırma

formasında təzahür edir. Xətti idarəetmə münasibətləri dar mənada tabeçilikdə

olanların bir rəhbər tərəfindən idarə olunması deməkdir. Xətti idarəetmə

münasibətləri çoxpilləli olur və idarəetmə funksiyalarının mərkəzləĢməsinə, rəhbər

iĢçilərlə tabeçilikdə olanlar arasındakı müstəqim əlaqəyə əsaslanır.

Məcburetmə metodu idarəetmənin daimi, ardıcıl metodu deyildir və idarəetmə

münasibətlərində baĢlıca mövqe tutmamalıdır. Məcburetmə metodu əsasən

aĢağıdakı hallarda: ayrı-ayrı idarə öz vəzifələrindən sui-istifadə etdikdə, intizam

pozulduqda, qayda-qanuna əməl olunmadıqda, bürokratizmə, qeyri-normal iĢ

üslubuna yol verildikdə, adi insanların təklif və Ģikayətlərinə əhəmiyyət

verilmədikdə tətbiq edilir. Bununla yanaĢı normal idarəetmə münasibətlərində

məcburetmədən öncə inandırma və baĢasalma metodlarından istifadə olunur.

Ġdarəetmə münasibətlərinin təkmilləĢməsi, mənafeyi, idarəetmə

münasibətlərinin elmi xarakterini dərinləĢdirməyi, bu sahədə keyfiyyət

dəyiĢikliklərinin edilməsini tələb edir. Burada idarəetmə faktorlarının ümumi

mədəniyyətinin yüksəldilməsi mühüm rol oynayır. Ġdarəetmə münasibətlərinin

mədəniyyəti idarəedən və idarəolunanın peĢəkarlıq və ya korporativ

mədəniyyətindən, onlann siyasi savadı və həyat tərzindən asılıdır.

Cəmiyyətin idarə olunmasına xas olan yeni ideyaların tətbiq olunmasının da

böyük əhəmiyyət daĢıdığını qeyd etmək gərəkdir. Bu mənada böyük sürətlə inkiĢaf

edən informasiyalaĢma prosesində yeni ideyaların idarəetməyə tətbiq olunmasına

böyük ehtiyac vardır. Belə nəticəyə gəlinək olar ki, çağdaĢ, zamanla ayaqlaĢa bilən

uyğun idarəetmə sisteminin yaradılması cəmiyyətin zəruri tələbatından əlavə,

həmçinin orijinal ideyaların müvafiq formada sınaqdan keçirilməsidir.

Ġctimai qayda və əlaqələrin, mütəĢəkkilliyin təmin edilməsində idarəetmə bir

fəaliyyət növü olmaq etibarilə çoxdan mövcuddur. Lakin əsrlər boyu idarəetmə

prosesi əsasən sırf empirik xarakterə malik olmuĢ və adətən elmə əsaslanmaqdan

yan keçmiĢdir, idarəetmənin həyata keçirilməsinə sosial münasibətlərin müxtəliflik

xüsusiyyəti böyük təsir göstərmiĢdir. Mövcud siyasi, sosial-iqtisadi münasibətlər

çərçivəsində idarəetmə elminin müxtəlif sahələr üzrə ixtisaslaĢması prinsiplərinin

geniĢ tətbiq olunması üçün obyektiv Ģərait vardır. Lakin sosial, siyasi-iqtisadi və

mədəni quruculuq məsələlərində yol verilmiĢ bir sıra qüsurlar və çatıĢmazlıqlar

əslində idarəetmə elminə olan biganəlikdən, əsasən direktivlik meyitlərinin

prioritet təĢkil etməsindən irəli gəlmiĢdir. BaĢqa elmlərdən fərqli olaraq, idarəetmə

elmi yalnız iqtisadi münasibətləri deyil, bütün ictimai münasibətləri bütöv, ümumi

halda öyrənməli və nəzərə almalıdır. Bu, idarəetmə elminin ən baĢlıca

xüsusiyyətlərindən biridir. Ġdarəetmə elmi həm də bu münasibətləri bütövlükdə,

kompleks vəziyyətdə - inteqrativ halda öyrənir. Bu, nəticə etibarilə müəyyən

idarəetmə qərarlarının icrası ilə əlaqədar olur. Ona görə də bəzi mütəxəssislər

idarəetmə qərarlarını idarəetmə elminin predmeti adlandırmıĢlar.

3. Rasional idarəetmə prosesi.

Rasional idarəetmə prosesi cəmiyyətdə olan bütün mümkün münasibətlərin

düzgün nəzərə alınaraq və qiymətləndirilərək konkret məqsədəuyğun təĢkil

edilməsi metodu kimi bütöv, tam bir sistemin ayrı-ayrı hissələri, ünsürləri

arasındakı əlaqəni təmin edən bir prosesdir. Bu cür idarəetmə əvvəlcədən nəzərdə

tutulmuĢ və dərk edilmiĢ məqsədə nail olmaq, zəruri nəticələr əldə etmək üçün

nəzərdə tutulan konkret obyektə məqsədyönlü təsiretmə vasitəsidir. Burada

hökmən bütün obyektiv qanunlar sisteminin tələblərinin, eyni zamanda çağdaĢ

cəmiyyətə xas olan ümumi və fərdi mənafelərin nəzərə alınması mexanizmidir.

Bəzi tədqiqatçılar, (Teylon, Fayol, Saymon, Druker, Qumey, Kameqi, Talibi,

Amin, Atamançuk, Afanasyev və b.) elmi idarəetməni əslində idarəetmə

təcrübəsinin keyfiyyətini səciyyələndirən bir anlayıĢ kimi təqdim edirlər. Bu

mənada onlar elmi idarəetməni Ģüurlu idarəetmə ilə əlaqələndirirlər. Bu baxımdan,

Ģüurlu idarəetmə birinci növbədə cəmiyyətin və təbiətin obyektiv qanunlarını və

mövcüd sosial iqtisadi inkiĢäün strateji təmayüllərinin nəzərə alınmasını tələb edir.

Burada ilk növbədə, cəmiyyətin malik olduğu müsbət potensiallardan maksimum

istifadə edilməsini və idarəetmə sisteminin bütün iĢtirakçılarının fəallığının

artırılmasını nəzərdə tutur. Bunlar aĢağıdakı amillərdən irəli gəlir:

- Cəmiyyətin malik olduğu müsbət potensiallardan maksimum istifadə

etmədən və idarəetmə sisteminin bütün iĢtirakçılarının fəallığını artırmadan

cəmiyyətdə və ayrı-ayrı icmalarda ümumi qayda və tənzimetməni həyata keçirmək

mümkün deyildir:

- elmi idarəetmə ictimai inkiĢafda baĢ verən və ya baĢ verə biləcək

ziddiyyətlərin aĢkara çıxarılması, vaxtlı-vaxtında aradan qaldırılması ilə bağlıdır;

- sosial-iqtisadi inkiĢafın gediĢinə əngəl olan obyektiv və subyektiv amilləri

neytrallaĢdırmadan elmi idarəetməni həyata keçirmək mümkün deyildir;

- elmi idarəetmə sosial-iqtisadi sistemin vəhdətliyini təmin edərək qorunub

saxlanılmasını, mütərəqqi, müsbət meyillərin keyfiyyətcə inkiĢaf etdirilməsini,

həmin sosial-iqtisadi sistemlərdə cərəyan edəri mənfi halların təsirinin

neytrallaĢdırılmasını tələb edir;

- elmi idarəetmə bütün yuxarıda deyilənlərin müsbət həll olunması Ģəraitində,

həm də real sosial-iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsi ilə əlaqədardır.

ÇağdaĢ dövrdə cəmiyyətin siyasi idarə olunmasının təĢkilində reallığın və

elmi tövsiyələrin nəzərə alınması baĢlıca Ģərtdir. Elmilik, ilk növbədə, obyektiv

imkanların nəzərə alınması ilə, real siyasət və cəmiyyətin inkiĢafındakı qüvvələr

nisbətinin nəzərə alınması ilə əlaqədardır. Ona görə də elmi idarəetmə cəmiyyətin

qanunlarından, insan amillərindən, maddi-texniki amillərdən opriqial Ģəkildə

istifadə olunmasını, idarəetmə qarĢısında qoyulan vəzifələrə nail olmaq məqsədilə

Ģüurlu Ģəkildə ardıcıl, planauyğun təsir vasitələrinin həyata keçirilməsini tələb edir.

Burada ayrı-ayrı adamların məqsədi ilə ümumi məqsədlərin də təmin edilməsi

mühüm Ģərtdir.

Ġdarəetmədə ən baĢlıca məqsəd və vəzifə cəmiyyətin obyektiv imkanlarından

istifadə olunmasını təmin etməkdir. Cəmiyyətin potensialından mümkün qədər

səmərəli istifadə edilməsi, müxtəlif fərdlər və qrupların fəaliyyətinin düzgün təĢkil

edilməsi və müvafiq məqsədə çatmaq üçün səfərbərliyə alınması kimi mühüm

amillər, əslində idarəetmənin ən baĢlıca vəzifəsidir.

Cəmiyyətin idarə olunması, ilk növbədə onun özünün mürəkkəb bir sistem

kimi mövcud siyasi, iqtisadi, sosial, mənəvi inkiĢafının əlaqələndirməsi, ayrı-ayrı

fərd və qrupların fəaliyyətlərinin istiqamətləndirilməsi, cəmiyyətdə baĢ verən bir

çox siyasi, sosial-iqtisadi münasibətlərin nizamlanması prosesində müəyyən

problemlərin hələ də həllinin mümkün olmaması ilə əlaqədardır.

Bütün bu və ya baĢqa məsələlər idarəetmə elmindən istifadə olunmasına, yeni

idarəetmə fəlsəfəsinin formalaĢdırılmasına, onun öyrənilməsinə və təbliğinə olan

tələbatı əhəmiyyətli dərəcədə artırır. XXI əsr artıq elmi-texniki tərəqqi əsri deyil,

onu nailiyyətlərinin yanaĢdığı postinformasion idarəetmə əsri adlandırmaq olar.

ÇağdaĢ texnika, mürəkkəb texniki sistemlər, kütləvi kompüterləĢmə, informasiya-

kommunikasiya texnologiyalarının (ĠKT) axın xətləri də bu sadalananların təĢkil

olunmasını və səmərəli idarə edilməsini Ģərtləndirir. Bu baxımdan idarəetmədə

qeyd olunanlar onun müəyyən funksiyalarının icra edilməsidir. Qeyd edildiyi kimi,

döyüĢ meydanında generalın verdiyi komanda nə dərəcədə zəruridirsə, ayrı-ayrı

müəssisə və cəmiyyətdə idarəetmə proseslərində həyata keçirilən müxtəlif

idarəetmə funksiyaları da bir o qədər zəruridir. Ġdarəetmə elminin metodlarına,

qanunlarına, prinsiplərinə, bütün müddəalarına yalnız elmi iĢçilər deyil, eyni

dərəcədə hər bir idarəetmə həlqəsinin subyekti əməl etməlidir. Məhz bunun

sayəsində idarəetmədə sözlə iĢin vəhdətini təmin etmək olar.

Ġdarəetmə elmi bütün cəmiyyətlər üçün təxminən eyni olan bir sıra ümumi

məsələləri həll edir. Çünki idarəetmə prosesi hansı cəmiyyət olursa olsun müəyyən

sistemlərin, habelə idarə edən və idarə olunan yarımsistemlərin, idarəedici

parametrlərin və müəyyən informasiyaları toplanmasını, iĢlənib hazırlanmasını,

idarə edən və idarə olunan sistemlərdə əks əlaqəli mövcudluğunu və s. nəzərdə

tutur.

ÇağdaĢ dövr öncəki dövrlərdən fərqli olaraq idarəetmə elmi qarĢısında daha

böyük məsuliyyət qoyur. Bu, əsasən aĢağıdakılarla əlaqədardır:

1. QloballaĢmanın geniĢlənməsi ilə əlaqədar cəmiyyətlərin inkiĢafında siyasi,

sosial-iqtisadi xarakterli fəaliyyətlərin artması və onun strukturunun

mürəkkəbləĢməsi;

2. Ġnteqrativ xüsusiyyətlərə malik olan geosiyasi, iqtisadi və sosial əlaqələrin

bir-birinə nüfuz etməsi;

3. Elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərindən daha səmərəli istifadə olunması,

kütləvi kompüterləĢmə və bu proseslərin beynəlxalq standartlara müvafiq yüksək

səviyyədə idarə edilməsi zərurəti;

4. Bütün iqtisadi fəaliyyət sahələrinin hərtərəfli intensivləĢdirilməsi və

əməyin istehsalının yüksəldilməsi;

5. Cəmiyyətin və fərdlərin zəruri tələbatlarının ödənilməsi istiqamətində

kompleks sosial-iqtisadi problemlərin həlli.

Ġdarəetmə elmi çoxplanlı, çoxcəhətli elmdir. Bu elm, fəlsəfə, politologiya,

sosiologiya, psixologiya, hüquq, əməyin iqtisadiyyatı, statistika, iqtisadi

kibernetika, sahə iqtisadiyyatı elmləri və s. ilə üzvi Ģəkildə əlaqədardır. Həmin

elmləri bilmədən idarəetmə məsələlərindən baĢ çıxarmaq olmaz. Ġdarəetmə elmi

yalnız həmin elmlərlə birlikdə yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanmasına imkan

yarada bilər. Məsələn, iqtisadi nəzəriyyələrin öyrəndiyi iqtisadi münasibətlər,

iqtisadi qanunlar, əməyin sosiologiyasının öyrəndiyi əmək ehtiyatları problemləri,

psixologiyanın öyrəndiyi sosial-psixoloji proseslər, münasibətlər tipi nəticə

etibarilə bu fənnin də dərindən, hərtərəfli öyrənilməsinə imkan verir.

4. İdarəetmə təfəkkürünün meydana gəlməsi.

Ġdarəetmə nəzəriyyəsi bir elm kimi XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində

yaransa da idarəetmə anlayıĢının, idarəetmə münasibətlərinin meydana çıxması və

inkiĢafı böyük bir tarixi dövrü əhatə edir. Ġdarəetmə insanların bir-birləri üzərində

ağalıq etməsi, hökmranlıq münasibətlərindən törəmiĢ, özünün sadə formasından

(quldarlıq idarəçiliyi) ən mürəkkəb mərhələsinə qədər (demokratik idarəçilik)

inkiĢaf etmiĢdir. ġübhəsiz, əsrlər boyu idarəetmə elmi nə cür adlandırılmasından

asılı olmayaraq özünəməxsusluğu ilə fərqlənmiĢdir. Ötən çağların təcrübəsi də bizə

deməyə əsas verir ki, insanlar, bəĢər cəmiyyəti idarəçilik sistemi olmadan yaĢaya

bilməz.

Cəmiyyət, dövlət və idarəetmə haqqında ilk fikirlər həm Qədim ġərq yazılı

abidələrində, həm də mütəfəkkirlərin əsərlərində də öz əksini tapmıĢ, gələcək

nəsillər üçün ideya mənbəyi rolunu oynamıĢdır. Qədim Misir, Babilistan, Hind,

Çin, Azərbaycan, Ġran, ərəb məhbələrində cəmiyyətin strukturu, onun idarə

olunması haqqında kifayət qədər məlumatların olması onu sübut edir ki, sosial-

siyasi fikirlər daim ġərq mütəfəkkirlərinin diqqət mərkəzində olmuĢdur.

Qədim Misirin siyasi-fəlsəfi fikirlərində mərkəzi yeri fironların həyatı, onların

hakimiyyətlərinin və idarəetmədə istifadə etdiyi prinsiplərin təsviri tutur. Plutarx

«Isida və Osiris haqqında» əsərində (e.ə.IV minillik) göstərir ki, misirlilər Ra

allahını dünyanın yaradıcısı hesab edirdilər və o uzun illər hakimlik etdikdən sonra

özü hakimiyyətdən əl çəkir, insan cəmiyyətini Osiris və Ġsida idarə etməyə

baĢlayırlar. Bu illər ərzində onlar insanlar arasında səmimi münasibətlərin bərqərar

olmasına çalıĢır və mədəniyyəti təbliğ edirlər. Osirisin ölümündən sonra

hakimiyyət insanların əlinə keçir və onlar (fironlar) düĢündükləri kimi cəmiyyəti

idarə etməyə baĢlayırlar. Fironlar idarəetmə məsələlərində zülmkarlığı, amansız

istismarı və zalımlığı ilə fərqlənirdilər. Onlar özlərini hakimi-mütləq elan edir və

hamını özlərinə tabe edir, Ģəxsiyyətlərini müqəddəsləĢdirirdilər.

Qədim Misrin yazılı abidələrindən olan «Herakleopol çarının öz oğluna

nəsihətləri»ndə varlılar və yoxsullar arasında böyük fərq olduğu göstərilir. Belə ki,

yoxsul kimə isə mənsubdur, o idarə olunandır, heç vaxt baĢqasının sərvətinə göz

dikə bilməz. Yoxsulları orduya cəlb etmək də məsləhət bilinmir, çünki onlar

orduda qarıĢıqlıq sala bilər. Varlının isə hər Ģeyi var, onun heç nəyə ehtiyacı

yoxdur və buna görə də o öz imkanlarından istifadə edərək yoxsulları idarə edir.

"Ġpuserin nəsihətləri"nə görə, qullar qiyam etməməli, onlar ağasına itaət

göstərməlidirlər. Qullar "ayağa qalxanda‖ ölkədə anarxiya baĢ verir, taxıl biçilmir,

qida çatıĢmır, qan tökülür. Ipuser ölkənin yoxsulluğunun səbəbini dövlət idarəetmə

aparatının düzgün qurulmamasında görür və ümumi rifah üçün bərabərsizliyin

saxlanılmasını və mərkəzləĢdirilmiĢ güclü dövlət aparatının yaradılmasını təklif

edir.

Qədim Babilistanda cəmiyyətin idarə olunması ilə bağlı ilkin mənbələr böyük

maraq kəsb edir. Bunların içərisində ən mötəbəri Babil hökmdarı Hammurapinin

qanunlarıdır. Həmin qanunların giriĢində qeyd olunur ki, bu qanunlar "ölkədə

ədalətin zəfər çalması, zülmü və qanunsuziuqlan məhv etmək, güclünün zəifi

incitməməsi üçün dərc olunur". Hammurapi özündən sonra gələcək hökmdarlara

da məsləhət görür ki, onun qanunlarından istifadə etsinlər. Bu qanunlarda bütün

mübahisəli məsələlərin məhkəmələr yolu ilə həll olunmasının vacibliyi göstərilir.

Məhkəmələr isə ədaləti olmalıdır. Hammurapi qanunlarında sələmçilik

məhdudlaĢdırılır və borclu yoxsulların vəziyyəti yüngülləĢdirilir.

Qədim Hindistan dövlətçiliyinin yaranmasında ilk qaynaq rolu oynayan

«Manu qanunları»nda dünyanın və cəmiyyətin meydana gəlməsi, müxtəlif cəza

tədbirləri, sülh və müharibə Ģəraitində ölkənin idarə olunması barəsində dəyərli

fikirlər ehtiva olunub. Burada hökmdarın funksiyalarının ilahi xarakteri haqqında

ideya da öz əksini tapıb. Eyni zamanda qədim hind abidələrində bildirilir ki, siyasi

hakimiyyətin baĢçısı iki üsulla seçilə bilər: birincisi, hakim allahlar tərəfindən

yaradılır və ikincisi, hakim xalq tərəfindən seçilir. Hakim və təbəələr arasında isə

müqavilə bağlanır.

Qədim Çin H.a. VIII əsrə qədim Çin abidəsi «ġu-tszin» əsərində Səma me

odalı i an-min) ideyasında belə bir fikir öz əksini tapmıĢdı ki, Samanın mandatı

dəyiĢdirmək və geri almaq hüququ var. Eyni zamanda Səmanım nəinki yerdəki

iĢlərə qarıĢmaq hüququ var, həm də Səma yerdəki iĢləri tənzimləyir, layiqlilərə

idarə etmək üçün mandat verir. Səma mandatı ancaq xüsusi qabiliyyəti (de) olan

Ģəxslərə verir və hakimiyyət sülalə üzrə davam edir. Bu sülalədə de qabiliyyəti

zəiflədikdə Səma yenidən iĢə qarıĢır, mandatı bu sülaləyə mənsub olan Ģəxsdən

alaraq, daha çox de qabiliyyəti olan Ģəxsə verir.

Mövzu 2. İdarəetmə elmində klassik və çağdaş nəzəriyyələr

PLAN

1. Cəmiyyətin idarə olunması və burada baĢ verən hadisələrin

özünəməxsusluğu.

2. Orta əsrlərdə və yeni dövrdə idarəetmə təfəkkürünün inkiĢafı.

3. Qərbdə elmi idarəetmə nəzəriyyələrinin meydana gəlməsi.

4. Qərbdə idarəetmənin çağdaĢ nəzəriyyələri.

5. ÇağdaĢ dövrdə idarəetmənin dövlət tənzimlənməsi modelləri.

1. Cəmiyyətin idarə olunması və burada baş verən hadisələrin

özünəməxsusluğu.

Cəmiyyətin idarə olunması və burada baĢ verən hadisələri özünəməxsusluqla

təsvir edən Lao-tszı xüsusi qabiliyyəti olanlan idarəetmə iĢinə buraxmağı lazım

bilirdi. Onun fikrincə, dövləti idarə edən zaman ədalətliliyin gözlənilməsi, xalqın

incidilməməsi, cəzalandırma tədbirlərində rəhmlilik əsas meyarlardan sayılır. Lao-

tszı Robbs, Lokk və Russodan demək olar ki, min il əvvəl dövlətin ictimai

müqavilə əsasında yarandığını öz doktrinasında ifadə etmiĢdi: «Qədimlərdə

insanlar yarananda və hələ qanunlar, mövcud olmayanda, hər kəsin öz fərdi

mülahizəsi var idi. Zaman keçdikcə insanlar bu xaosu baĢa düĢmüĢ, özlərinə rəhbər

seçmiĢ, ona müəyyən hüquqlar vermiĢlər. Rəhbər öz hüquqlarından istifadə edərək

idarəetmə zamanı məmurlardan istifadə etməyi qərara almıĢ, onlara müxtəlif

funksiyaların həyata keçirilməsini havalə etmiĢdi. Beləliklə, dövlət və normal

idarəetmə qaydaları formalaĢmıĢdı. Əsərdə idarəetmə prinsipləri özünü aĢağıdakı

kimi tapmıĢdır: "Hər kəs yaxĢı və pis haqqında eĢidərsə rəisə məlumat verməlidir.

Rəisin doğru saydığını hamı doğru, yanlıĢ hesab etdiyini hamı yanlıĢ hesab

etməlidir. Əgər o səhv edirsə, tabeçiliyində olanlar onun səhvini düzəltməlidirlər;

əgər tabeçiliyində olan müvəffəqiyyət qazanarsa, rəhbər onu irəli çəkməlidir.

AĢağıların yuxarılarla həmrəy olması elə aĢağıdakılar tərəfindən bəyənilir və

yuxarıdakılar tərəfindən mükafatlandırılır. Əgər kimsə yaxĢı və pis haqqında

eĢidərsə və bu barədə rəisə məlumat verməzsə, əgər rəisin doğru hesab etdiyi

doğru, yanlıĢ hesab etdiyi yanlıĢ sayılmazsa, əgər müvəffəqiyyət qazananlar irəli

çəkilməzsə, əgər kimsə aĢağıdakılarla həmrəy olub yuxarıları nəzərə almazsa -

hamısı yuxarılar tərəfindən cəzalandırılacaq və xalqın mühakiməsinə veriləcəkdir‖.

Qeyd olunan fikirlərdən bu nəticəyə gəlmək mümkündür ki, Lao-tszı cəmiyyətin

idarə olunmasında ədalətin bərqərar olması ilə bərabər həm də idarə edən elitanın

böyük hüquqlara malik olmasını lazım bilirdi.

Faszya («qanunçular») məktəbinin fəlsəfi-siyasi traktatı sayılan "ġan Tezyun

ġu («ġan vilayətinin hökmdarının kitabı») b.e.ə IV- III əsrlərdə lehizmin məĢhur

nəzəriyyəçisi və dövlət xadimi Qunsun Yan (ġan Yan) və onun davamçıları

tərəfindən tərtib edilib. Əsərin «Xalq haqqında düĢüncə» adlı beĢinci fəslində

deyilir: «Əgər ölkədə xaos varsa, deməli, iĢlərin gediĢi yalnız hökmdar tərəfindən

həll olunur. Ölkəni idarə edən rəiyyətin mülahizələrini dəyərləndirməlidir. O

zaman ki, hər Ģey hökmdarın mülahizələri əsasında həll olunur, hərc-mərclik

yaranır və belə hallarda deyirlər: «Nizam yaratmaqda ləngiyən ölkə parçalanacaq».

Ona görə də həmin yolla gedən ölkədə məmurlar hökmdara qulaq asmadan yaxĢı

idarəçilik həyata keçirərlər, xalq isə məmurlara və qanunlara riayət edər».

Ġlk lehistlərin təlimini üç yerə ayırmaq olar: ġan Yan qanuna, ġen Buxay

hakimiyyətə, ġen Dao isə idarəetməyə üstünlük verən cərəyanların nümayəndələri

kimi fikir və mülahizələrini söyləyirdilər. Onların fikirlərini ümumiləĢdirən Xan

Fey isə «qanun əsasında idarəetmə» ideyasını daha da inkiĢaf etdirdi.

ġan Yan qanuna üstünlük verərək qeyd edirdi ki, qanun xalqın həyatıdır və

dövləti idarə etmək üçün əsasdır. Onun fikrincə, hökmdarın köməkçilərindən

tutmuĢ sadə insanlara qədər, eyni cinayətə eyni cəza tətbiq edilməlidir. Əvvəllər

yaxĢı iĢlər görüb, sonralar isə zərərli fəaliyyətlə məĢğul olanlar üçün də heç bir

yumĢaqlıq olmamalıdır. ġan Yan əsas diqqətini qanuna yönəltsə də, eyni zamanda

idarə etmə sənəti və hakimiyyətin əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirirdi. Filosof

qeyd edirdi: «Ġdarəetmə metodunu bilən hər kəsin idarəetməyə və hakimiyyətə

haqqı çatım.

Xan Fey ġan Yan tərəfindən irəli sürülmüĢ qanun əsasında dövlətin idarə

olunması nəzəriyyəsini daha da inkiĢaf etdirmiĢdir. Ona görə, fərmanlar və

qanunlar külliyyatı dövlət orqanlarında yaradılır. Cəza və cərimə qarĢısındakı

qorxu hissi xalqın qəlbində olmalı, qanuna əməl edənlər mükafat, qanunu pozanlar

isə cəza almalıdırlar. Xan Fey mükafat və cəzanı qanunun məğzi adlandırır, ölkəni

idarə etmək üçün lazım olan "iki vasitə" olduğunu söyləyirdi. Ona görə, mükafat

mülki baĢlanğıc, cərimə isə hərbi baĢlanğıcdır. Lehisüərə görə, qanun nəinki kobud

qüvvə, eyni zamanda "hədiyyə və mükafatdır", yəni qanun kobud qüvvə ilə

"sədəqələrin" birgə nəticəsidir. Xan Fey qeyd edirdi ki, qanun hamı üçün açıqdır,

lakin idarəetmə sənəti hökmdarın "daxilindədir". O, bu sənətdən ölkəni idarə etmək

və təbəələri öz əlində saxlamaq üçün istifadə edir. «Əgər hökmdar idarəetmə

sənətinə qabil deyilsə, onda ətrafındakılar onu aldadacaqlar». Ġdarəetmə sənətinin

əsas vəzifəsi sadiq və «kələkbaz» məmurları bir- birindən fərqləndirmək, onların

qabiliyyətini yoxlamaq, idarəetməni gücləndirmək üçün onların nailiyyət və

nöqsanlarına nəzarət etməkdir.

Ümumiyyətlə, qədim ġərq fəlsəfi fikrində cəmiyyətin idarə olunması

haqqındakı ideyalan təhlil edərkən ziddiyyətli məqamlarla üzləĢirik. Belə ki, eyni

dövrdə, lakin müxtəlif məkanlarda yaĢayıb-yaratmıĢ mütəffəkirlərin fikir və

ideyaları arasında nə qədər oxĢar cəhətlər olsa da, bir o qədər də fərqli cəhətlər

mövcud olmuĢdur. Belə ziddiyyətlərin əsas səbəbini dövrün sosial idrakının inkiĢaf

səviyyəsi və ölkələrdəki ictimai-siyasi vəziyyətin təsirində axtarmaq lazım gəlir.

2. Orta əsrlərdə və yeni dövrdə idarəetmə təfəkkürünün inkişafı

Orta əsrlərdə Avropa və Asiya ölkələrində əsas idarəçilik formaları uyğun

olaraq xristianlıq və islam dinlərinə əsaslanırdı. Özəlliklə Avropa ölkələrində

xristianlıq cəmiyyətin bütün təbəqələri arasında idarəçiliyin əsası sayılırdı. Ruhani-

Tann (teoloji) hakimiyyəti bütün hakimiyyətlərdən üstün sayılır və onlar son qərar

verən rolunda çıxıĢ edirdilər. Ona görə də orta əsrlərdə Avropada idarəetmə tə-

fəkküründə ciddi yeniliklər baĢ vermədi.

Ancaq Avropa xalqlarından fərqli olaraq orta çağda Asiyada, o cümlədən

Yaxın ġərq ölkələrində idarəetmə ilə bağlı mühüm müddəalar ortaya atıldı və bir

sıra nəzəriyyələr yarandı. Fikrimizcə, bu dövrdə idarəetmə təfəkkürünün inkiĢafi

Məhəmməd peyğəmbər (s.ə.v.) (570-632) və onun təbliğ etdiyi Ġslam dini ilə

bağlıdır. Ġslamın əsasını Allahın kitabı olan Qurani-Kərim və sünnə təĢkil edir ki,

onlar da bir yerdə Ģəriət adlanır. Bu dinə görə, yer üzündə öz həyatlarını idarə

etmək və daim abadlaĢdırmaq insanların vəzifəsidir. Peyğəmbər Ģəxsən özü qərar

qəbul etməməlidir. O, ümumun razlığına uyğun iĢ görməlidir. Bunu, Quranın

ayələri də təsdiq edir: «ĠĢlərini məĢvərətlə həll eləyirlər», «onlarla məsləhətləĢ»,

«Sən onlara hökm eləyən deyilsən». Ġslama görə, insan seçmək hüququna malikdir.

Ġnsanın Tanrı qanununu qəbul etməməyə haqqı var, bu halda o özü Allah

qarĢısında cavab verməli olacaq: «De ki, Rəbbinizin dərgahından gəlmiĢ haqq.

Ġnanmaq istəyən inansın, istəməyən dansın onu», «dində məcburiyyət yoxdur».

Ailənin idarə olunması ilə bağlı müqəddəs kitabda deyilir: «(Ailədə) kimin gücü

nəyə çatırsa onu öz boynuna götürsün», «(Ailədə kiĢi ilə arvad) iĢlərini məĢvərətlə

və ümumi razlıqla (etməlidirlər)».

Hədislərin buyurduğuna görə, Peyğəmbərimiz (s.ə.v.) isə demiĢdir: «Heç kəs

günah sayılan göstəriĢlərə tabe olunmalıdır», «icmadakı rəy müxtəlifliyi

Rəbbimizin rəhminin niĢanəsidir». Peyğəmbərin (s.) bir kəlamında isə öz

hüquqlarının müdafiəsinə qalxan adamlardan bəhs olunur: «Kim Ģərlə üz-üzə gəlsə

silahla ona qarĢı vuruĢsun, gücü çatmırsa qoy Ģərə qarĢı fikrini açıq söyləsin, ona

da gücü çatmırsa onda bu Ģəri öz ürəyində bağlasın. Amma bu, iman gətirməyin ən

zəif təzahürü olacaq».

Ġslamın meydana gəlməsi ilə bir çox xalqların (ərəblər, türklər, farslar və b.)

həyat tərzində, dövlətçilik ənənələrində, idarəetmənin müxtəlif sahələrində

yeniliklər, islahatlar baĢ verdi. Ġslamla bağlı bir çox təriqətlər, məzhəblər meydana

çıxdı ki, bütün bunlar cəmiyyətin həyatında, onun idarə olunmasında ziddiyyətlərə,

fikir ayrılıqlarına yol açdı. Ancaq bu ziddiyyətləri yalnız mənfi yöndən

dəyərləndirmək doğru olmazdı.

Saflıq qardaĢları. X əsrdə Bəsrə Ģəhərində meydana gəlmiĢ "Ġxvan əs-ġəfa"

("Saflıq qardaĢları‖) öz təlimlərində idarəetməyə də böyük diqqət verərək onu bir

neçə növə bölürdülər: peyğəmbərcəsinə idarəetmə, hökmdar idarəetməsi, insanlar

birliyinin idarə olunması, xüsusi idarəetmə, Ģəxsi idarəetmə.

Peyğəmbərcəsinə idarəetməni qardaĢlar ən yaxĢı idarəetmə növü kimi

xarakterizə edirdilər. Onların fikrincə, belə idarəetmədə ən əsas olan hamının

riayət etdiyi qanun və xalis ənənələrdir. Burada ədalət və xeyirxahlıq üstünlük

təĢkil edir, zərərli fikirlər, adətlər və ədalətsiz fəaliyyət sərf-nəzər olunur.

"Hökmdar idarəetməsi"ni qardaĢlar idarəetmənin baĢında duran Ģəxs ilə

bağlayırdılar. Oniarm fikrincə bu idarəetmə ədalətli və doğruçul hökmdar

tərəfindən aparılır. Belə idarəetmədə hökmdar daima xalqla razılaĢır, müntəzəm

olaraq oniarm qayğılan ilə maraqlanır, cinayətkarları cəzalandırır, xeyirxah

insanları təltif edir, idarəetmə zamanı ancaq qanunlara arxalanır və həmin

xüsusiyyətlərinə görə xalq öz hökmdarına hörmət edir.

Ġnsan birliklərinin idarə olunmasına gəldikdə, qardaĢlar ölkənin, Ģəhərin əmir

tərəfindən idarə olunmasını nəzərdə tutaraq, əmirlərdə xüsusi qabiliyyətlərin

olmasını zəruri hesab edirdilər. Əmirlər insanların qabiliyyətlərini qiymətləndirə

bacarmalı, onlarm biliklərinin səviyyəsinə bələd olmalı, insanların nə iĢlə məĢğul

olmalarını, onların adət-ənənələrini, psixologiyasını bilməlidirlər.

Xüsusi idarəetmə dedikdə, qardaĢlar insan tərəfindən öz evinin idarə

olunmasını nəzərdə tuturdular və qeyd edirdilər ki, ailənin idarə olunması böyük

məsuliyyət kəsb edir.

ġəxsi idarəetmə insanın öz-özünü dərk etməsi, hər kəsin özünün hərəkətinə,

sözünə, davranıĢına nəzarət etməsi kimi baĢa düĢülürdü. QardaĢlara görə,

əslidarəetmə öz-özünü idarəetmədən baĢlayır.

Ümumiyyətlə, "Saflıq qardaĢları‖na görə, idarəetmə ədalətə əsaslanmalıdır və

idarə olunanların hüquq və maraqları qorunmalıdır.

Məhəmməd Fərabi. Orta əsrlər Ġslam ġərqində idarəetmə təfəkkürünün

inkiĢafında ilk yerlərdən birini türk filosofu Məhəmməd Fərabi (870-950) tutur.

Fərabinin fikrincə, bir-birinə olan ehtiyac insanları birləĢməyə sövq etmiĢdir və

beləliklə də dövlət əmələ gəlmiĢdir. Filosof cəmiyyəti üç yerə bölürdü: böyük, orta

və kiçik. Böyük cəmiyyət dünyada yaĢayan bütün xalqların, insanların birliyidir.

Orta cəmiyyət hər hansı xalqın yaxud millətin birliyidir. Kiçik cəmiyyət isə Ģəhər

əhlini birləĢdirir. Fərabi iki cür dövləti bir-birindən fərqləndirirdi: xeyirxah və

cahil. Əgər xeyirxah dövlətin əhalisi bir-birinə kömək edir, burada ədalət və nizam

hökm sürürsə, cahil dövlətdə isə nizamsızlıq, zülm və istibdad təĢəkkül tapır.

Fərabiyə görə, həmin dövlətlərin xeyirxah və cahil olmasının səbəbi isə burada

aparılan idarəetmə siyasəti ilə sıx bağlıdır. Belə ki, məqsədindən asılı olaraq iki cür

idarəetmə mövcuddur: 1) insanları həqiqətən xoĢbəxtliyə aparan idarəetmə; bu

zaman həm dövlət, həm də xalq xeyirxah olur. 2) insanları yanlıĢ yollarla

xoĢbəxtliyə aparan idarəetmə; nəticədə xoĢbəxtliyin əksi alınır və həmin dövlət və

onun əhalisi cahil olur.

Ümumiyyətlə, dövlətin idarəetmə formalarına gəldikdə isə Fərabi onları dörd

yerə bölürdü: monarxiya, aristokratiya, diktatura və demokratiya. Mütəfəkkirə görə

demokratik idarəetmənin mövcud olduğu ölkədə hökmdarı xalq seçir. Belə

dövlətdə rəhbər ilə tabe olanı fərqləndirmək mümkün olmur. BaĢqa sözlə, həmin

ölkədə anarxiya hökm sürür. Heç kəs bir-birindən asılı olmur, hamı azaddır; hər

kəs istədiyini edir. Fərabi belə dövləti cahil dövlət adlandırırdı.

3. Qərbdə elmi idarəetmə nəzəriyyələrinin meydana gəlməsi.

Ġdarəetmə nəzəriyyəsinin meydana gəlməsi ABġ alimi F.Teylorun adı ilə

bağlıdır. F.Teylor iĢ prosesini yenidən formalaĢdıraraq səmərəliliyi artırmaq,

insanlar və iĢlər arasındakı əlaqələri sistemli öyrənmək baxımından elmi idarəetmə

üsullarını müəyyən etmiĢdir. O, iĢ prinsiplərinin yenidən iĢlənməsi - iĢçilərin

ixtisaslaĢması və əmək bölgüsünün düzgün aparılması və s. tezislər irəli

sürmüĢdür. Teylor elmi idarəetmə nəzəriyyəsini əsasən «Maqazin idarə edilməsi»,

«Elmi idarəetmə prinsiplərik kitablarında əks etdirmiĢdir.

Teylorun elmi idarəetmə nəzəriyyəsinin əsasında aĢağıdakı məsələlər

dururdu:

1. Əməyin həddindən artıq ixtisaslaĢması əsasında mənfəətin artırılmasının

təmin olunması;

2. ĠĢçilərin ən sadə əməliyyatlar üzrə funksiyalarının məhdudlaĢdırılması;

3. ĠĢ vaxtının son dərəcədə dəqiq uçota alınması;

4. Əmək proseslərinin, əməliyyatların elmi tədqiqi və artıq iĢ hərəkətlərinin

aradan qaldırılması;

5. ĠĢçilərin istehsal təĢkil olunma qayğısından azad olunması, xüsusi xidmət

sisteminin yaradılması;

6. ĠĢçilər üçün ümumi əmək haqqı sisteminin tətbiq edilməsi.

F.Teylor sistemindən göründüyü kimi iĢ vaxtının uçota alınması,

əməliyyatların təhlili və s. ilə əlaqədar olan sırf istehsal xarakterli üstün cəhətlər

var idi. Bu sistemi Teylordan qabaq heç kim verməmiĢdir.

Teylora görə, elmi rəhbərlik prinsipinin isə üç məqsədi vardır:

1. Nümunələr verərək səmərəsiz iĢin səbəb olduğu böyük zərərləri göstərmək;

2. Bu səmərəsizliyin qarĢısını almağın yeganə yolunun sistemli bir

idarəçiliyin tətbiqi olduğunu sübut etmək;

3. Ġdarəetmənin müəyyən qanun, qayda və qanunlara söykənərək bir elm

olduğunu ortaya qoymaq.

1910-cü ildə Teylorun elmi idarəetmə sistemi ölkə miqyasında tanınmağa

baĢladı və tamamilə təcrübədə istifadə olundu. Həddən artıq ixtisaslaĢma və ya iĢin

sadələĢdirilməsi iĢçilərə monotonluq və ya iĢin təkrarlanması baxımından qane

etməməyə səbəb oldu. Eyni zamanda sistem çərçivəsində iĢçilər performanslarını

andırdıqdan sonra mükafatlanması əvəzinə menecerlər tərəfindən daha çox istismar

olunmağa baĢladılar. Teylor sisteminin mənfi cəhətlərindən biri də həmin sistemin

fəhləyə necə təsir edəcəyini nəzərə alınmaması idi. Bu sistemdə psixoloji

momentlər unudulmuĢdur. Çünki bu sistemdə baĢlıca məqsəd mümkün qədər

istismara nail olmaq idi. Beləliklə, Teylorun elmi idarəetmə nəzəriyyəsi bir çox

iĢçilərə fayda əvəzinə daha çox çətinliklər gətirdi və menecerlərin onların sosial

rifahı barədə etimadı azaltmağa baĢladı. Bu narazı iĢçilər çox zaman yeni elmi

idarəetmə üsulu ilə iĢləməyə cəhd etməklə yanaĢı, iĢ üzrə malik olduqları bilikləri

menecerlərdən, rəhbərlərdən gizlədirdilər. Bu da istehsalın səmərililiyinin

artırılmasına yönəlmiĢ nəzəriyyənin çatıĢmazlıqlarını göstərməyə yol açdı.

Teylor sisteminin baĢqa cəhətləri də var idi. O, idarəetmə sahəsində əmək

bölgüsünü, fəaliyyətin planlaĢdırılması funksiyasını, bu fəaliyyətin kəmiyyətcə

təhlil əsasında öyrənilməsi məsələlərini də irəli sürmüĢdür. O, «optimal» iĢ

metodları sistemini iĢləyib hazırlamıĢdır. Teylorun hazırladığı sistem bilavasitə iĢ

yerləri və sexlərin fəaliyyəti ilə məhdudlaĢırdı.

Teylorun məĢhur davamçıları Frank Gilbert (1868-1924) və Lillian Gilbert

(1878-1972) onun iĢ fəaliyyətinə yenilik gətirməklə yanaĢı vaxt-hərəkət prinsipinə

də dair töhfələr verdilər. Onların məqsədi aĢağıdakılardan ibarət idi:

1. Xüsusi iĢə (tapĢırığa) daxil olan komponent fəaliyyətləri yerinə yetirməklə

hər fərdin iĢini tədqiq edib təhlil etmək;

2. Hər komponent iĢi (tapĢırığın) yerinə yetirmək üçün daha yaxĢı üsulların

tapılması;

3. Hər komponent fəaliyyətləri yenidən təĢkil etməklə az vaxt və az cəhd sərf

etməklə icrası.

Gilbertlər tez-tez iĢçinin bir spesifik iĢ yerinə yetirməsini müĢahidə edir və

sonra iĢ fəaliyyətlərini komponent ardıcıl fəaliyyət olaraq yavaĢ-yavaĢ ayırırdı.

Onların məqsədi səmərəliliyi artırmaq idi. Belə ki, hər fərdi fəaliyyət elə icra

olunurdu ki, iĢlərdən əvvəldə olunan fayda zaman yə cəhdlərin çox böyük həcmdə

qənaət edilməsinə gətirib çıxardırdı.

4. Qərbdə idarəetmənin çağdaş nəzəriyyələri.

«Empirik» məktəb. Ġstehsalın təĢkili və idarə edilməsinin «klassik» və çağdaĢ

nəzəriyyələrində oxĢarlıq, habelə məqsəd birliyi vardır. ÇağdaĢ idarəetmə

nəzəriyyələri arasında ən geniĢ yayılam «empirik məktəb»dir. Həmin məktəbin

nəzəriyyəçiləri bir sıra variantlar irəli sürmüĢlər. Burada spesifik cəhətlərdən biri

odur ki, bu nəzəriyyəçilər ayrıca məktəb keçmiĢ adamlar deyil, iri korporasiyalarla

əlaqədar olan Ģəxslərdir - onların özü ya böyük menecerdirlər, yaxud da iri

firmaların məsləhətçiləridirlər. Bu məktəbdə kooperasiyaların və menecerlərin

təcrübəsi idarəetmə qərarları üçün əsas götürülür. Ona görə də bu halda

idarəetmədə obyektivlik, elmilik öz əhəmiyyətini itirmiĢ olur. «Empirik məktəb»

nəzəriyyəsinə əsaslanan fəaliyyət iki istiqamətdə aparılır: 1.Müəssisələrin

kooperasiyaların konkret təĢkılati, texniki, iqtisadi, maliyyə fəaliyyəti tədqiq edilir.

2.Cəmiyyət miqyasında yeni-yeni konsepsiyalar hazırlanır. Bu təcrübə əsasında

baĢqa məsələlərlə yanaĢı kapitalizm cəmiyyəti haqqında qlobal nəticələr çıxarılır,

bu cəmiyyətin «elmi cəmiyyət», «demokratik» və «ədalətli» cəmiyyət olması

ideyalarını irəli sürürlər. Bunun üçün «mənfəətdə iĢtirak etmə», «idarəetmədə

iĢtirak etmə» və s. aid ayrı-ayrı əlahiddə misallar gətirirlər. «Empirik məktəbin»

görkəmli nümayəndələrinə P.Draker, P.Devis, L.Nyuman, D.Milier və baĢqalarını

aid etmək olar. Bu məktəb öz nəzəriyyələrini demək olar ki, menecerlərin

xidmətinə vermiĢ, ona həsr etmiĢdir. Burada istehsalat rəhbərlərinin əməyinin

məzmunu və idarəçilik funksiyalannın öyrənilməsinə böyük yer verilir. Müəssisə

qarĢısında duran məqsəd və vəzifələrin müəyyən edilməsi müəssisə və onun daxili

bölmələrinin iĢinin təĢkili, həmin vəzifələrin, fəaliyyətin əlaqələndirilməsi, təhlili,

stimullaĢdırılması hər bir idarəedən Ģəxsin əsas funksiyaları hesab edilir.

«Sosial sistem» məktəbi. ÇağdaĢ Qərb idarəetmə nəzəriyyələri arasında ən

geniĢ yayılmıĢ nəzəriyyələrdən biri də «sosial sistem nəzəriyyəsi»dir. «Empirik

məktəb» konsepsiyasının mütləq praqmatikliyi, təĢkiletmə və idarəetmə

kompleksizliyin olması «sosial sistem» nəzəriyyəsinin meydana gəlməsini zəruri

etmiĢdir. «Sosial sistem» nəzəriyyəsinin görkəmli nümayəndələri D.Marq,

Q.Saymon, A.Ettsion olmuĢlar. Bu nəzəriyyə idarəetmə məsələlərinə, proseslərinə

qlobal, struktur-funksional baxımdan yanaĢır və ümumi sistem nəzəriyyəsi

baxımdan izah edir. Bu məktəbin nümayəndələri kapitalizmdə idarəetmənin

universal, sistem nəzəriyyəsini yaratmağa cəhd edirlər.

«Sosial sistem» nəzəriyyəsində ayrı-ayrı fərdlərlə təĢkilatların tələbatı, onların

əlaqəsi, bu tələbatın strukturu, hər bir tələbatın avtonom xarakter daĢıması, onlar

arasındakı labüd ziddiyyətlər məsələsinin öyrənilməsinə də diqqət yetirirlər. Ona

görə də qrupların rolu, statusu, müxtəlif münasibətlər, əlaqələrin forması, müəyyən

qərarın qəbul edilməsi və s. də «sosial sistem» nəzəriyyəsində mühüm yer tutur.

Son vaxtlar istehsalın idarə edilməsi sahəsində geniĢ yayılmıĢ nəzəriyyələrdən

biri də ―yeni məktəb‖ nəzəriyyəsidir. Hazırda müəssisələrdə qəbul edilmiĢ

qərarların optimallaĢdırılması, oyunlar nəzəriyyəsi, riyazi məntiq, riyazi statistika,

xətti, qeyri-xətti və dinamik proqnozlaĢdırma, sistem halında yanaĢma metodları,

habelə «situasiya qaydalı yanaĢma» konsepsiyası geniĢ yayılmıĢdır.

«Kiçik və orta sahibkarlıq» konsepsiyası. Bu konsepsiya idarəetmə

nəzəriyyələri arasında ən dolaĢıq nəzəriyyələrdən biridir. Kiçik və orta

sahibkarların (kəndlilərin, sənətkarların, xırda tacirlərin-xırda mülkiyyətçilərin)

proletarlarla sahibkarlar arasındakı aralıq mövqe tutması - onların cəmiyyətdə

tutduqları bu sosial mövqe idarəetmə konsepsiyasında öz təsirini göstərmiĢdir.

Kiçik və orta sahibkarlıq dedikdə, bu ilk baxıĢdan adama uzaq keçmiĢi, orta əsr

sənətkarlıq dövrlərini xatırladır. Əslində isə kiçik və orta sahibkarlıq nəzəriyyəsi ən

çağdaĢ nəzəriyyədir. Bu nəzəriyyənin ən səciyyəvi cəhəti onun çağdaĢ dövrdə

iqtisadiyyatı, idarəetmə təcrübəsinin bayağılaĢmıĢ Ģəkildə izah edən, burjua

nəzəriyyəsi olan «sol» təftiĢçilik nəzəriyyəsi ilə üst-üstə düĢməsidir. Həmin

məsələdə sahibkarlar sinfinin nümayəndələri - iri inhisarçılar, sahibkarlarla xırda

buıjuaziyanın nümayəndələrinin (bir çox çinovniklər, fəhlə aristokratiyası) sosial

mənafeləri uyğunluq təĢkil edir.

5. Çağdaş dövrdə idarəetmənin dövlət tənzimlənməsi modelləri.

Bazar mexanizminin iqtisadi inkiĢafın bütün problemlərini həll etmək

imkanına malik olmadığı kapitalizmin ilkin dövrlərindən məlumdur. A.Smitin

«bazarın gözəgörünməz əli» prinsipi üzərində qurulmuĢ nəzəriyyəsi özündən

əvvəlki dövrün «mütləq monarxiyasının» azad bazara ciddi maneə yaratmasına

cavab kimi meydana gəlmiĢdir. A.Smit öz nəzəriyyəsində bazar mexanizminin

dayanıqlığını, kənar himayəyə ehtiyacsızlığını sübut edərək dövlətin

iqtisadiyyatdakı rolunu «gecə gözətçisi» funksiyası (Hayek) ilə eyniləĢdirmiĢdir.

Dövlət A.Smitin təbirincə, ancaq xüsusi mülkiyyəti və onunla bağlı münasibətlərdə

sərbəstliyi qorumaq, bunun üçün zəruri hüquqi bazanı yaratmaq və təmin etmək

vəzifələrini həyata keçirməlidir.

Qeyd etmək vacibdir ki, kapitalizmin inkiĢafı ilə buıjuaziyanın siyasi

hakimiyyəti ələ keçirməsi dövlətin ancaq «gecə gözətçisinə» çevrilməsinə imkan

vermədi. Dövlət nəinki dünya bazarında ölkənin mənafeyini qorumaq, həm də

daxildə sosial-iqtisadi prosesləri qorumağa məcbur oldu. Ġqtisadi infrastrukturanın

yaradılması, sənayenin müdafiə və digər sahələrinin yaradılması və fəaliyyətinin

təĢkili, maliyyə-bank sistemi və pul dövriyyəsinin təĢkili dövlətin zəruri

funksiyalarına çevrildi.

Dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi böhranlar və tənəzzüllər dövründə artır,

normal inkiĢaf dövründə isə azalırdı. Ötən dövr ərzində proteksionistlər və

fritrederçilər arasında dövlətin rolu haqqındakı bitməyən mübahisələr onun

rolunun inkarı yox, sərhədləri; obyekt və subyektləri, təsir forma və metodlarının

seçimi, müdaxilənin sosial qiyməti, obyektivliyi və istiqamətliyi barədə getmiĢdir.

XX əsrin ortalarından baĢlayaraq dövlətin iqtisadiyyatdakı rolu əsaslı

transformasiya olundu. «Böyük tənəzzül» yüksək inkiĢafa malik istehsal, Ģaquli və

üfüqi əlaqələrin intensiv inkiĢafı, beynəlxalq mübadilənin mürəkkəbləĢmiĢ olduğu

Ģəraitdə bazar mexanizminin acizliyini tam sübuta yetirdi.

«Böyük tənəzzül» eyni vaxtda C.Keyns təsərrüfat mexanizmini dövlət

tənzimlənməsinin nəzəri əsasını, F.Ruzvelt isə təcrübi əsasını qoydu. Ancaq

iqtisadiyyatın idarə olunması prosesində Keyns nəzəriyyəsi və onun tərəfdarlarının

dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi tələbi yeganə ideya deyil. Bır sıra neokeynsçi

baxıĢ tərəfdarları, hətta konservativ nəzəriyyəçilərlə birgə dövlətin iqtisadiyyata

müdaxilə etməsini müdafiə edirlər.

Lakin hər iki nəzəri fikrin tərəfdarları dövləti, müəyyən mülkiyyətə malik

olan və cəmiyyətin strateji məqsədlərinə nail olunmasına istiqamətlənmiĢ iqtisadi

siyasət apara bilən təsərrüfat funksiyalarına malik, iqtisadi sistem subyekti kimi

qəbul edirlər. Onların arasında fərq əsasən dövlətin təsir metodlarının

seçimindədir.

Keyns və onun birbaĢa tərəfdarları hesab edirlər ki, bazarın müəyyən

parametrlərinin izlənməsi dövlətin iqtisadi funksiyalarına aiddir. Hər bir qeyri-

tarazlıq təsir qeydə alınaraq müəyyən stabilləĢdirici tədbirlər vasitəsilə

konpensasiya olunmalıdır. Hökumətin iqtisadi təsir mexanizmi belə qurulmalıdır.

Ġqtisadi artımın dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin obyektiv zərurəti

nədədir?- sualına cavab kifayət qədər sadədir. Dövlət bazar mexanizminin mövcud

çatıĢmamazlıqlarını aradan qaldırmağa borcludur. Məhz bu baxımdan aydındır ki,

dövlət tənzimlənməsinin məqsədləri qarĢılıqlı əlaqələrdə olsalar da, əhəmiyyəti,

təsir dairəsi və nəticələrinə görə xeyli fərqlidirlər. Əsas məqsədlər - iqtisadi və

siyasi stabilliyin qorunması, rəqabət üstünlüklərinin təmin olunması, iqtisadi

təhlükəsizlik, bazar mexanizminin müxtəlif situasiyalara adaptasiyasının təmin

olunması isə ümumidir.

Dövlət tənzimlənməsinin üç tipini ayırmaq mümkündür:

1. Ġdarəetmədə tam dövlət inhisarı;

2. Bazar və dövlət alətlərinin müxtəlif kombinasiyası: nümunə kimi

Yaponiya, Cənubi Koreya, Ġsveç, Almaniya, Çin, Avstriya modellərini göstərmək

olar.

3. Xüsusi mülkiyyətin qeyri-məhdudluğuna əsaslanan ifrat liberalizm.

Dövlət tənzimlənməsinin səmərəliliyini müəyyənləĢdirən əsas amillərdən biri

onun institusionai strukturudur. Ölkədə idarəetmənin mərkəzləĢdirilməsi

səviyyəsindən asılı olaraq qərar qəbulu və təsir imkanları formalaĢır. Ġnstitutsional

strukturun variasiyaları geniĢdir.

Bütövlükdə isə müasir dünya təcrübəsində dövlət tənzimlənməsinin idarəetmə

orqanları vasitəsilə ifadəsinin iki modelini ayırmaq olar:

1. Reaktiv (adaptasiya) modeli, (məsələn, ABġ modeli). Bu model bazarın

səhvlərinə dəqiq reaksiya vermə imkanına malikdir. Bu, idarəetmə funksiyalarının

çevikliyi, makro və mikro səviyyələrdə birbaĢa və dolayı tənzimləmə alətlərindən

istifadə, dövlət və xüsusi biznesin əməkdaĢlığının müxtəlif formalarından istifadə

olunması ilə təmin olunur.

2. Proaktiv model (məsələn, Yaponiya). Bu model bazar mexanizmində

mümkün qəzalan dövlət müdaxiləsinin dəqiq həcmlərinin müəyyənləĢdirilməsi,

proqnozlaĢdırma, dövlət və müəssisələrin danıĢıqlarında koordinasiya və təsisedici

tövsiyələrin verilməsi yolu ilə həll etməyi məqsədəuyğun hesab edir.

ÇağdaĢ dövlətin iqtisadi funksiyalarım aĢağıdakı əsas qruplarda ifadə etmək

olar:

1. Hüquqi bazanın təmin olunması və rəqabət mühiti yaratmaqla bazar

sisteminin fəaliyyətinin himayə olunması. Rəqabət mühiti antiinhisar

qanunvericiliyi ilə qorunmalıdır.

2. Sərvətlər və gəlirin yenidən bölgüsü, milli məhsulun strukturunu dəyiĢmək

məqsədilə ehtiyatların bölgüsünün korreksiyası, məĢğulluq və infilyasiya üzərinə

nəzarət vasitəsilə iqtisadiyyatın stabilləĢməsinin təmin olunması.

3. Bazar mexanizmlərinin bəzi elementlərinin təsirinin məhdudlaĢdırılması.

Məsələn, məcmu istehlak və ictimai rifahın təmin olunması üçün dövlət bazarın və

ictimai maraqların qorunmasını təmin etməlidir.

4. Dünya iqtisadiyyatında milli rəqabət üstünlüklərinin yaradılması və

qorunması.

Dövlətin iqtisadi funksiyalarının bu təsnifatını yeganə hesab etmək olmaz.

Xüsusilə keçid iqtisadiyyatına malik ölkələrdə dövlətin əsas iqtisadi

funksiyalarında mövqelərin dəyiĢməsi məntiqi və qanunauyğun hesab oluna bilər.

Məsələn, belə ölkələrdə infrastrukturanın əsas komponentlərinin, təbii inhisarların

bir sıra xüsusilə vacib sahələrin (məsələn, müdafiə sənayesi, Azərbaycan üçün

neft-qaz sənayesi və s.) birbaĢa dövlət mülkiyyətində qalması; iqtisadiyyatın

restrukturizasiyası siyasəti və həyata keçirilməsi; ÜDM-in dövlət büdcəsi vasitəsilə

yenidən bölüĢdürülməsində dövlətin fəal iĢtirakının təmin olunması, xarici iqtisadi

siyasət, sosial müdafiə və sosial təminat siyasəti və s. dövlətin əsas iqtisadi

funksiyalarına aid olunması fikrimizcə məqsədəuyğun sayılmalıdır.

Dövlətin iqtisadiyyatı tənzimləmə baxımından müdaxiləsi iqtisadi siyasət

vasitəsilə həyata keçirilir. Hökumətin iqtisadi siyasəti dedikdə, iqtisadi alətlər

vasitəsilə təsərrüfat subyektlərinin davranıĢının norma və qaydalarının

müəyyənləĢdirilməsi baĢa düĢülür.

Mövzu 3. Çağdaş dövrdə siyasi idarəetmə və ideologiya

PLAN

1. Ġdarəetmədə mövcud siyasi və inzibati idarəetmə sistemləri.

2. Ġdarəetmədə mərkəzi və yerli dövlət orqanlarının əhəmiyyəti.

3. ÇağdaĢ idarəetmənin Avropa modelləri. Ġtaliya «modeli».

4. ABġ-da idarəetmənin çağdaĢ xüsusiyyətləri.

5. Ġdarəetmənin çağdaĢ Yaponiya modeli

1.İdarəetmədə mövcud siyasi və inzibati idarəetmə sistemləri.

Ayrı-ayrı ölkələrdə dövlət orqanlarının siyasi və inzibati sistemləri eyni deyil.

Onlar əhalinin milli tərkibindən, dövlətin federativ və ya unitar strukturundan,

siyasi rejimdən, coğrafi mövqeyindən və baĢqa amillərdən asılıdır, idarəçilik

sükanı arxasında dayanan Ģəxslərin rəhbər tutduğu ölkədəki hakim ideologiya,

siyasi doktrina və konstitusiya-hüquqi konsepsiya da mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Bu baxımdan dövlət aparatı sistemlərinin üç əsas çağdaĢ modelini fərqləndirmək

olar: 1.MərkəzləĢmiĢ seqmentar; 2. Monosefal; 3. Monoteokratik.

MərkəzləĢmiĢ-seqmentar sistem hakimiyyətlər bölgüsü konsepsiyası və bütün

ölkə miqyasında fəaliyyət göstərən yalnız əsas mərkəzi orqanları, eləcə də onların

yerlərdəki nümayəndələrini dövlət hakimiyyəti orqanları hesab edən postulatla sıx

bağlıdır. Yerlərdəki seçkili orqanlar isə yalnız yerli özünüidarə orqanları kimi

nəzərdən keçirilir. Bu sistemin «siması»na baĢqa amillər də təsir göstərir: çoxluğun

idarəçiliyi və azlığın hüquqlarının müdafiəsi, hüquqi dövlət və s.

MərkəzləĢmiĢ-seqmentar sistem fərqli üsullarla formalaĢdırılan, müəyyən

səlahiyyətlərə və fəaliyyət xüsusiyyətlərinə malik olan müxtəlif orqanların bir neçə

növündən təĢəkkül tapır. Hakimiyyətlər bölgüsü ideyasına köklənən bu fərqlər,

xüsusiləĢmələr sistemin seqmentar tərəfini müəyyənləĢdirir. Eyni zamanda bu heç

də elementlərin parakəndə yığımı deyil. Dövlət orqanları cəmiyyəti idarəetmənin

vahid, prinsiplərə əsaslanan ümumi vəzifə, məqsəd və metodları ilə birləĢir, bütün

bunlar bütövlükdə tam sistemi təĢkil edir. Bu, sistemin mərkəzçi tərəfini

Ģərtləndirir.

Bu sistemdə çoxsaylı müxtəlif orqanlar mövcuddur. Onları dörd növ üzrə

təsnifləĢdirmək olar. Həmin dörd növün hər biri də öz növbəsində müəyyən

yanmsistemdir. Birinci qrupa qanunvericilik hakimiyyəti orqanları aiddir. Qanun

bütün ölkə əhalisinə Ģamil edildiyindən və yalnız qanunverici orqanın dövlət

büdcəsini qəbul etmək hüququ olduğundan, həmin orqan seçkilər vasitəsilə

formalaĢdırılır. Ġkinci qrupa icra hakimiyyəti orqanları daxildir. Bura dövlət

baĢçısı, hökumət, nazirlik və idarələrin rəhbərləri, dövlət baĢçısının, hökumətin

yerlərdəki səlahiyyətli nümayəndələri, polis, vergi aparatı və s. aiddir. Ġcra

hakimiyyəti orqanları formalaĢdırılarkən müxtəlif qaydalar tətbiq olunur: seçkilər,

təyinat və konkurs qaydası. Üçüncü qrupa məhkəmə hakimiyyəti orqanları

daxildir. Məhkəmələr də seçki yolu vs təyinatla formalaĢdırılır. Ümumi qəbul

edilmiĢ prinsipə əsasən ədalət mühakiməsini həyata keçirərkən məhkəmə

müstəqildir və yalnız qanuna tabedir. Dördüncü qrupa nəzarət hakimiyyəti

orqanları aiddir. Bu qrup hakmmiyyətiər bölgüsünün ənənəvi üçlüyünə daxil deyil,

lakin təcrübədə və konstitusiya hüququnda onun xüsusiləĢməsi daha çox müĢahidə

edilməkdədir. Bu orqanlar normayaratma, icra, sərəncam və ya məhkəmə

(konstitusiya məhkəmələri xüsusi vəzifə yerinə yetirirlər) funksiyalarına malik

deyil. Onların fəaliyyəti dövlət, təsərrüfat orqanlarının, vəzifəli Ģəxslərin akt və

hərəkətlərinin qanunçuluq, bir sıra hallarda isə məqsədəuyğunluq nöqteyi-

nəzərindən yoxlamaqdan ibarətdir. AĢkar olunmuĢ pozuntular uyğun orqanlara

(parlamentə, hökumətə və s.) məruzə edilir, bəzən isə nəzarət orqanları özləri

pozuntunu aradan qaldırmaq haqqında göstəriĢ vermək və təqsiri olanları maddi

məsuliyyətə cəlb etmək hüququna malikdir.

MərkəzləĢmiĢ-seqmentar sistem yalnız vətəndaĢ cəmiyyətində mövcud ola

bilər. O, xüsusilə inkiĢaf etmiĢ ölkələrdə siyasi sabitlik, möhkəm siyasi plüralizm,

siyasi mədəniyyətin yüksək səviyyəsi Ģəraitində səmərəlidir. Bu sistemin inkiĢaf

etməkdə olan ölkələrdə tətbiq olunması cəhdləri uğursuzluqla nəticələnmiĢdir.

Dövlət orqanlarının monosefal («sefale» qədim yunan dilində «baĢ»

deməkdir) sistemi əks prinsiplərə, əsaslanır. Bu halda hakimiyyətlər bölgüsü

prinsipi rədd edilir (lakin bəzi konstitusiyalarda, məsələn, Ġndoneziya

konstitusiyasında hakimiyyətlər bölgüsünün elementləri var), baĢlanğıc əsas kimi

dövlət hakimiyyətinin yuxarıdan aĢağıya kimi vahidliyi prinsipi, təkhakimiyyətlilik

çıxıĢ edir. Bu sistemin baĢında bütün hakimiyyət səlahiyyətləri verilmiĢ bir orqan

(vəzifəli Ģəxs) durur. Bu orqan (vəzifəli Ģəxs) baĢqa orqanları səlahiyyətləndirir.

Orqanların Ģaquli tabeçiliyi həmin sistemin səciyyəvi cəhətidir. Monosefal sistem

bir qayda olaraq, birpartiyalılıqla, məhdud çoxpartiyahlıqla və partiyasızlıqla,

siyasi plüralizmdən imtina ilə, dövlətin rolunun həddindən artıq ĢiĢirdilməsi ilə,

«çoxluğ»un hipertrofik rolu ilə (azlığın hüquqlarının qorunması haqqında məsələ

qoyulmur), dövlət orqanları formalaĢdırılarkən təyinatın üstünlük təĢkil etməsi ilə

səciyyələnir. Bu sistemdə, bir qayda olaraq, parlament də mövcud olur. Lakin o öz

rolunu yerinə yetirmir, əksər hallarda dekorativ səciyyə daĢıyır. KeçmiĢ sosialist

ölkələrində ildə iki dəfə çağınlan sessiyalar 2-3 gün davam edirdi və nomenklatura

rəhbərliyinin artıq qəbul etdiyi qərarların formal təsdiqinə həsr edilirdi.

Monosefal sistemin müxtəlif variantlan var. Sosialist ölkələrində o, sovetlər

kimi nümayəndəli orqanların tamhakimiyyətliliyi ideyası ilə sıx bağlı idi. BaĢqa

dövlət orqanları öz səlahiyyətlərini birbaĢa və ya dolayısı ilə onlardan alırdı.

Orqanların təsnifatı hakimiyyətlər bölgüsü prinsipində olduğundan fərqli idi:

dövlət hakimiyyəti, dövlət idarəçiliyi, məhkəmə, prokurorluq orqanları, bəzən də

baĢqa orqanlar (məsələn, xalq nəzarəti orqanları sistemi).

Monosefal sistem faĢizm və hərbi rejimlər Ģəraitində daha çox mərkəzləĢməyə

malikdir. Birinci hadda fürer korporativ nümayəndəlik əsasmda formalaĢdtnlan

parlamentin mövcud olmasına baxmayaraq, rəsmən bütün hakimiyyətin daĢıyıcısı

elan edilir. Hərbi rejimdə ümumdövlət nümayəndəli orqanı ləğv edildir (buraxılır),

hakimiyyət isə hərbi (inqilabı) Ģuranın, xüntanın əlində cəmləĢir.

Monosefal sistem, bir qayda olaraq, siyasi sabitsizlik Ģəraitində, inqilabdan

sonrakı dövrlərdə, hərbi çevriliĢ nəticəsində, siyasi rejimdə zorakılıq ön plana

çıxarıldıqda təĢəkkül tapır. Kütləvi zorakılığın həyata keçirilməsi üçün o, daha

rahatdır. Lakin bu sistem heç də yalnız mənfiliklərdən ibarət deyil. O, cəmiyyətdə

müəyyən sabitlik təmin edə (demokratiyanın əzilməsi və zorakılığın tətbiqi

hesabına), cəmiyyətin ehtiyatlarını cəmləyə və mərkəzləĢdirə və qısa müddətə də

olsa iqtisadi inkiĢafin yüksək tempinə kömək edə bilər. Tayvanda, Cənubi

Koreyada, Braziliyada, Çilidə və s. belə olub. Cəmiyyəti idarəetmənin monosefal

sistemi SSRĠ-yə bütün ehtiyatları səfərbər etmək və qüvvələrin inanılmaz

gərginliyi hesabına (öz iqtisadi potensialının NATO ilə müqayisədə çox zəif

olmasına baxmayaraq) Qərblə raket-nüvə paritetini təmin etməyə imkan verdi.

Dövlət orqanlarının monoteokratik sistemi dinin rəsmi ideologiya elan

edildiyi dövlətlərdə (Ġran, Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt, Qatar, Nepal, Butan və b.)

mövcuddur. Bu sistem özündə iki elementi birləĢdirir:

1. Hər Ģeydən əvvəl dini ehkamlara əsaslanan təkhakimiyyətlilik.

2. ġəklini dəyiĢmiĢ icma qaydalarının saxlanması.

Monoteokratik sistemdə parlament həm mövcud ola (Ġran), həm də olmaya

bilər (Səudiyyə Ərəbistanı). Lakin hər bir halda o, dekorativ-məsləhətverici

səciyyə daĢıyır. FormalaĢdırılmasının üsullarından asılı olmayaraq dövlət baĢçısı

bütün hakimiyyəti əlində cəmləĢdirir. Konstitusiya nəzarəti yoxdur (bir sıra

ölkələrdə konstitusiyalar yoxdur) və ya xüsusi yarımdaim orqan tərəfidən həyata

keçirilir.

Nəzərdən keçirdiyimiz dövlət orqanları sisteminin üç əsas modeli digər

növləri istisna etmir. Hər üç sistemin elementləri öz Ģəklini dəyiĢə və ya digər

sitem elementləri ilə çulğalaĢa bilər. Bununla əlaqədar olaraq qanĢiq, keçid, hibrid

sistemləri yaranır. ÇağdaĢ dövrün baĢlıca tendensiyası ondan ibarətdir ki, dövlət

orqanları sistemi bir-birinə qarĢılıqlı təsir göstərir, bir sistem digər sistemin

institutlarını qəbul etməklə zənginləĢir və təkmilləĢir.

2. İdarəetmədə mərkəzi və yerli dövlət orqanlarının əhəmiyyəti.

Bütövlükdə dövlət orqanları sisteminə nəzər saldıqdan sonra mərkəzi və yerli

dövlət orqanları sisteminin modellərini nəzərdən keçirək. Mərkəzi və yerli

orqanların strukturuna idarəçilik forması və dövlət quruluĢu forması əhəmiyyətli

təsir göstərir.

Mərkəzi orqanlar səlahiyyət və fəaliyyətinin bütün ölkə ərazisinə Ģamil

edildiyi dövlət orqanlarıdır. Dövlət hakimiyyəti prinsipial fərqlənən konsepsiyaları

rəhbər tutsa belə, formal baxımdan mərkəzi orqanların strukturu oxĢar da ola bilər.

Adi Ģəraitdə parlament (bu terminin qəbul edilib-edilməməsindən asılı olmayaraq),

dövlət baĢçısı (kollegial və ya təkbaĢına), hökumət, ali məhkəmə və s. həm

hakimiyyətlər bölgüsü nəzəriyyəsinin hakim olduğu yerdə, həm də hakimiyyətin

vahidliyi konsepsiyasının qəbul edildiyi yerdə mövcuddur. Lakin bunun arxasında

elə fərqlər dayanır ki, onlar zahiri oxĢarlıq fonunu dağıdır. Birinci halda elə

mərkəzi orqanlar fəaliyyət göstərir ki, onlar ikincidə yoxdur (məsələn, iqtisadi və

sosial Ģuralar – hökumətin, əməyin və kapitalın üçtərəfli əməkdaĢlıq institutları),

ikincidə isə birincidə olmayan prokuror nəzarəti adlanan institutdan istifadə edilir.

Mərkəzi dövlət orqanları hakimiyyətlər bölgüsü sistemində üç amildən asılı

olaraq fərqli düzümə malik ola bilər: parlamentin səlahiyyətlərindən, dövlət baĢçısı

və konstitusiya nəzarətinin rollarından. Parlament mütləq qeyri-məhdud

səlahiyyətlərə malik ola bilər (məsələn, Böyük Britaniyada, Hindistanda, Misirdə,

Braziliyada, Avstraliyada) və ya onun səlahiyyətləri reqlamentli hakirttiyyət

tərəfindən məhdudlaĢdırıla bilər: o, yalnız konstitusiyada göstərilmiĢ məsələlər

üzrə qanunlar verir və prinsiplər müəyyənləĢdirir, qalati məsələlər üzrə ümumi

səciyyəli normaları icra hakimiyyəti - prezident, hökümət, nazirlər (Fransada,

Seneqalda. və s.) qəbul edir. Prezidentin konstitusiya səlahiyyətləri onun özü

tərəfindən həyata keçirilə bilər, o zaman dövlətin baĢında «güclü» prezident

dayanacaq (ABġ) Və ya prezident səlahiyyətlərini yalnız hökumətin məsləhəti ilə

həyata keçirə bilər, bu halda prezident «zəif» olacaq. Hökumət ona tabe deyil, o

yalnız parlament qarĢısında məsuliyyət daĢıyır (Ġtaliya). Ölkədə xüsusi konstitusiya

nəzarəti orqanı mövcud ola bilər (AFR), belə bir orqan yaradılmalıda bilər, lakin

konstitusiya nəzarətini ümumi məhkəmələr həyata keçirə bilər (ABġ), digər halda

isə nəzarət həyata keçirilməyə də bilər (Böyük Britaniya).

Bu variantların hər birinin öz üstünlükləri yə çatıĢmazlıqları var. Parlamentin

mütləq qeyri-məhdud səlahiyyətləri bəzən «parlament diktaturası»na gətirib çıxara

bilər. BaĢqa tərəfdən, parlamentin səlahiyyətlərinin məhdudlaĢdırılması

dövlətçiliyin əsas prinsipini - xalq suverenliyini pozur.

«Güclü» prezident öz hakimiyyətini geniĢləndirmək, diktator vərdiĢləri

nümayiĢ etdirmək meyilləri ilə müĢahidə edilə bilər. «Zəif» prezident isə

hökumətin əlində yalnız alətə çevrilə bilər. Əgər o, dövlət əhəmiyyətli məsələlərin

həlli zamanı müstəqillik nümayiĢ etdirməyə cəhd göstərirsə onunla hökumət

arasında tez-tez ziddiyyətlər yaranır. Prezident və hökumət çoxluğu ayrı-ayrı

partiyaları təmsil etdikdə də ziddiyyətlər davamlı mübarizəyə qədər yüksələ bilər.

Konstitusiya nəzarətinin müxtəlif sistemlərinin də öz üstünlükləri və

çatıĢmazlıqları var. Ümumi məhkəmələr sistemi nəzarət orqanları kimi

konstitusiyaya uyğunluq məsələlərini yalnız konkret məhkəmə prosesi ilə əlaqədar

həll edir. Əgər bu məsələyə cinayət iĢinə, mülki, əmək və s. mübahisələrə baxılan

zaman toxunulmayıbsa konstitusiyaya zidd akt fəaliyyət göstərə bilər. Nəzarət

orqanları kimi Konstitusiya məhkəməsi və ya konstitusiya Ģurası konstitusiyaya

zidd aktların mübahisəsi üçün daha yaxĢı imkanlar verir.

Hakimiyyətin vahidliyi sistemində də müxtəlif variantlar mümkündür.

Birincisi, bəzi ölkələrdə parlamentüstü orqanlar mövcuddur (məsələn,

Ġndoneziyada yansı parlament üzvlərindən ibarət olan, yarısı isə prezident

tərəfindən təyin edilən Xalq Məsləhət Konqresi). Elə ölkələr də var ki, orada

parlament yoxdur və «ümumxalq konqresi» adlanan qurum çağırılır (məsələn,

Liviya). Ġkincisi, dövlət baĢçısı kollegial (məsələn, 1990-cı ilə qadər SSRĠ-də,

1989-cu ilə qədər PolĢada) və ya təkbaĢına (parlament tərəfindən seçilən) olur.

Parlament və ya xalq tərəfindən seçilməyən prezidentlər də olur, lakin bu daha çox

hərbi rejimlər uçün səciyyəvidir. Üçüncüsü, bu sistemdə fəaliyyətdə olan

konstitusiya nəzarəti yoxdur. Onun funksiyaları bəzən qanunları qəbul sdən

orqana, parlamentə tabe olan kollegial orqana, xüsusi komissiyaya tapĢırılır. Belə

orqanlar dar fəaliyyət sahəsinə malikdir və az səmərəlidir.

Yerli hakimiyyət orqanları da həmçinin müxtəlif modellər üzrə qurulur.

Onlardan birincisi anqlosakson modelidir (Böyük Britaniyada, ABġ-da,

Avstraliyada və s.). Bu model yerlərdə inzibati ərazi vahidlərində yalnız seçkili

Ģuraların yaradılmasını nəzərdə tutur, yerlərdə mərkəzi hökumətin hər hansı

səlahiyyətli nümayəndəsi təyin olunmur. ġuralar yerli məcburi aktlar qəbul etmək

hüququna malikdir, bəzi ölkələrdə onlar "yerli qanunlar" adlanır. Bəzən həmin

sistemdə Ģuralarla bərabər bütün vətəndaĢlar tərəfindən prefekt seçilir (Yaponiyada

icra hakimiyyətini həyata keçirən qubernator).

Ġkinci modeli Ģərti olaraq kontinental model (Fransa Ġtaliya, Belçika,

Afrikanın fransızdilli bir çox ölkəsi, Latın Amerikası dövlətləri) adlandırmaq olar.

Bu modeldə də həmçinin nümayəndəli orqanlar yaradılır. Lakin bu orqanlar

inzibati ərazi bölgüsünün heç də bütün həlqələrində yaradılmır (daha çox orta,

rayon həlqəsində belə orqanlar yaradılmır, ora, bir qayda olaraq, yuxarı inzibati

ərazi vahidi Ģurası tərəfindən yalnız səlahiyyətli nümayəndələr təyin edilir).

Ġkincisi, seçilən Ģuralarla yanaĢı inzibati ərazi vahidlərinə mərkəzi orqanların

nümayəndələri təyin edilir. Onlar Ģuraların fəaliyyətinə inzibati nəzarəti həyata

keçirir.

Üçüncü sistem Ģərti olaraq Ġberiya modeli adlandırıla bilər. O, Latın

Amerikasının bir sıra ölkəsində Ġspaniya və Portuqaliyanın təsiri altında təĢəkkül

tapıb. Onun elementləri bəzi baĢqa ölkələrdə də (məsələn, Misirdə) mövcuddur.

Həmin sistemdə inzibati ərazi bölgüsünün bütün həlqələrində yerli nümayəndəli

orqanlar seçir. Yerli Ģura öz sədrini seçir və o, eyni zamanda Ģuranın icraedici

orqanı olur. O, dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən həmin inzibati ərazi

vahidində dövlətin nümayəndəsi kimi təsdiq olunur.

Dördüncüsü, yerlərdə dövlət hakimiyyətinin vahid orqanları kimi sovetlər

sistemidir. O, keçmiĢdə və hazırkı dövrdə totalitar sosializm ölkələri üçün xasdır.

3. Çağdaş idarəetmənin Avropa modelləri. İtaliya «modeli».

Ġtaliya «modeli». Ġdarəetmənin təĢkili sahəsində Ġtaliyanın təcrübəsini qısaca

nəzərdən keçirək. Burada sənaye kompaniyalarının bir hissəsi dövlət, baĢqa hissəsi

xüsusi kompaniyalara məxsusdur. Ġstehsalın müasir təĢkilinin Ġtaliya nəzəriyyəsi iri

müəssisələrin müstəqil sexlərə, istehsal vahidlərinə ayrılmasını nəzərdə tutur.

Məsələn, tökmə istehsalının müstəqil sex kimi ayrılması ilə onun yalnız öz

müəssisənin deyil, tabe olduğu firmanın müəssisələrinin də tələbatını ödəməlidir.

Ġtaliyanın sənaye müəssisələrinin idarə edilməsinin baĢlıca prinsipləri

aĢağıdakılardır: hər bir Ģəxsin fiınksiyası və məsuliyyət hüdudunun dəqiq müəyyən

edilməsi; dəqiq tabeçiliyin qoyulması, funksional Ģöbələrin dərin ixtisaslaĢması.

Burada müəssisə iĢçi heyətinin iĢçiləri aĢağıdakı üç kateqoriyaya ayrılır:

rəhbəredici yaxud direktiv koordinasiyaedici rəhbərlər və icraçılar. Direktiv iĢçi

heyəti müəssisənin ümumi fəaliyyətinə rəhbərlik edir, hər bir iĢçi müəyyən bir

bölməyə cavabdeh olur. Koordinatorlar müəyyən olunmuĢ proqram əsasında hər

bir bölmədaxili sahəyə rəhbərlik edir. Ġcarəedici isə istehsal və s. funksiyanı (uçot,

xidmət və s.) yerinə yetirir.

Müəssisənin bütün istehsal fəaliyyəti xırda, elementar manqalara bölünür və

hər birinin icraçısı vardır. Belə texnoloji, funksional manqalar həmiĢə deyil, iĢin

təmərküzləĢməsi və bir neçə iĢçinin iĢ günü ərzində iĢlə təmin oluna bilməsi

Ģəraitində təĢkil olunur. Burada köməkçi fəhlələr, yersüpürənlər, yağlayıcılar

yoxdur. Fəhlələr köməkçi fəhlələrin görməli olduqları iĢləri də icra edirlər. Dəzgah

sındıqda, mürəkkəb sazlama iĢləri lazım gəldikdə təmirçi yaxud sazlayıcı

çağırırlar. Konveyer olmadıqda hissələri bir dəzgahdan o biri dəzgaha nəqliyyat

fəhləsi verir.

Bir neçə iĢ yerləri texnoloji əlamətlərinə görə müəyyən istehsal sahələrində

birləĢirlər. Bütün fəhlələr (eyni ixtisas dərəcəsində olanlar) eyni sahədə məĢğul

olur və bir-biri ilə əlaqəli fəaliyyət göstərir, bir-birlərini əvəz edə bilirlər. Ġstehsal

sahəsinə baĢ fəhlə, yaxud texnik rəhbərlik edir, onun tabeçiliyində 20-30, bəzi

hallarda 40-50 fəhlə (əsasən yığma konveyerlərdə) olur. BaĢ fəhlə burada yeganə

və bilavasitə rəis hüququna, səlahiyyətinə malikdir. Xidmətedici istehsal

sahələrində (alətlərin verilməsi, kassa əməliyyatı və s.) baĢ qulluqçu çalıĢır. BaĢ

fəhlə və baĢ qulluqçu koordinasiyaedici iĢçi kateqoriyasına aiddir. Sahələr sexlər

halında birləĢir. Sexə sex rəisi yaxud istehsal rəisi rəhbərlik edir. Sex rəisi bir sıra

hallarda, bir koordinasiyaedici iĢçi heyətinə, bəzən isə direktiv heyətə daxil olur.

Sex (istehsal) rəisi verilmiĢ proqram üzrə istehsalını normal gediĢini təmin

etməlidir.

Ġstehsalın idarə edilməsinin Ġtaliya variantında növbə rəisi vəzifəsi yoxdur. Bu

vəzifəni ya sex rəisinin müavini, ya da baĢ fəhlə icra edir.

4. ABŞ-da idarəetmənin çağdaş xüsusiyyətləri.

ÇağdaĢ dövrdə elmi-texniki cəhətdən inkiĢaf etmiĢ ölkələrində, birinci

növbədə ABġ-da kapitalın görünməyən dərəcədə təmərküzləĢməsi prossesi ən

yüksək zirvəyə çatmıĢdır. Bu isə istər-istəməz idarəetmənin praktiki məsələlərinə,

onun bir sıra problemlərin iĢlənilməsinə təsir göstərir. Yüksək inhisarçı mənfəət

əldə etmək və dağıdıcı rəqabət mübarizəsi, kortəbii inkiĢaf təsərrüfat sahiblərini

həmin vəziyyətdən «çıxmaq» yollarını axtarmağa sövq edir. Bu səbəbdən də təkcə

ABġ-da deyil, digər inkiĢaf etmiĢ ölkələrdə son vaxtlar idarəetmədə köklü

islahatların dinamik olaraq yeniləĢməsi məsələlərinə böyük əhəmiyyət verilir.

Əlbəttə, bu çağdaĢ istehsal münasibətləri Ģəraitində olan arzu olunandır. Ona görə

də çağdaĢ idarəetmə metodları diqqət mərkəzində durur, çoxlu miqdarda elmi və

məsləhət xarakterli mərkəzlər yaradılır, idarəetmə üzrə kadrların hazırlanması və

ixtisasının artırılması məsələlərinə böyük diqqət yetirilir.

ABġ-da idarəetmə sahəsində son illərdə baĢ verən dəyiĢiklikləri qısa olaraq

aĢağıdakı kimi səciyyələndirmək olar:

1. Ġdarəetmə nəzəriyyəsi sahəsində. Bu sahədəki dəyiĢikliklər ayrı-ayrı

idarəçilik fəaliyyətinin səmərələĢdirilməsi (Teylor sistemi) sistemi ilə yanaĢı

ümumi sistem nəzəriyyəsi, kibernetikanın nəzəri prinsipləri və ideyalarından

istifadə olunmaqla ümumiyyətlə idarəetməyə sistem halında yanaĢılması ilə

bağlıdır;

2. Ġdarəetmə texnikası sahəsində. Ġstehsal sistemlərinin, digər sistem və

yanmsistemlərin elektron-hesablama maĢınları (EHM), informasiya texnikası ilə

təchiz edilməsi, istehsal, iqtisadi, maliyyə və kommersiya məsələlərində onlardan

geniĢ istifadə olunması;

3. Ġdarəetmə metodologiyası sahəsində. Ayrı-ayrı problemlərin fərdi qaydada

izah edilməsi, iqtisadi, istehsal xarakterli vəziyyətin Ģəxsi qaydada qiymətləndiril-

məsindən, müəyyən edilməsindən bir sözlə, onlara subyektiv qaydalı yanaĢma

metodundan sistemli təhlil, əməliyyatların tədqiqi, riyazi və elektron-

proqramlaĢdırmaya, paket proqramlı planlaĢdırmaya keçilməsi kimi metodlar

sistemi ilə əlaqədardır;

4. Ġdarəetmənin təĢkilatı formaları sahəsində. Burada baĢlıca dəyiĢiklik

hakimiyyətin, idarəetmə sisteminin forma və strukturunun ayrı-ayrı

funksiyalarından proqram-məqsədli idarəetmə strukturuna keçilməsi, müxtəlif

funksiyaların inteqrasiyası, onların konkret bir məqsədin həyata keçirilməsinə tabe

edilməsi, bununla da idarəetmənin mərkəzləĢdirilmiĢ və qeyri-mərkəzləĢdirilmiĢ

sistemləri arasındakı ziddiyyətləri, uyğunsuzluqlan «həll etməkdən» ibarətdir;

5. Ġdarəetmənin sosioioji-psixojoji sahəsində. Son vaxtlar ABġ-da və bir sıra

digər Qərb ölkələrində fiziki əməklə yanaĢı, əqli əmək sahəsində çalıĢan iĢçilərin

intellektual əməyinin daha çox istismar edilməsi, istismar metodlarının

humanistləĢdirilərək təkmilləĢdirilməsi, habelə Ģəxsiyyətlərarası əlaqələrin «yeni»

formalarının tətbiq edilməsi, stimullaĢdınlması, məsuliyyət, idarəetmə fəaliyyətinin

koordinasiyası, idarəedici heyətin mütəmadi olaraq təlim-treninqlərə cəlb edilməsi

və s. məsələlərə xüsusi diqqət yetirilir.

Bu əslində «Ġnsan münasibətləri» doktrinası ilə birbaĢa əlaqədardır. Ona görə

də ABġ-da Teylor və Fayol sistemləri ilə, bu məktəbin nümayəndələrinin

konsepsiyası ilə birinci dəfə E. Mevo tərəfindən irəli sürülən «Ġnsan münasibətləri»

məktəbinin müddəalarının inteqrasiya edilməsi məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilir.

Teylor sisteminin çağdaĢ ardıcılları olan A.Alen, R.Devis, Q.Kunts və

baĢqaları idarəetmənin əvvəllər irəli sürülmüĢ koordinasiya, ixtisaslaĢma

prinsiplərinə yeni qaydada yanaĢmıĢ, beləliklə də həmin funksiyaların qarĢılıqlı

təsiri və həyata keçirilməsi mexanizmini iĢləyib hazırlamıĢlar. «Klassik məktəbin»

çağdaĢ nümayəndələri «Ģaquli» və «üfıqi» idarəetmə funksiyaların özlərinin

ixtisaslaĢması, təĢkilati və strukturun istiqamətlərinin həmin ixtisaslaĢmadan,

tabeçilikdə olan adamların miqdarının bu ixtisaslaĢmıĢ funksiyadan açılı olaraq

müəyyən edilməsi, funksiyalararası məntiqi əlaqənin qurulması məsələlərinə

diqqət cəlb edirlər. ABġ-da korporasiyalar və kompaniyalar formalaĢarkən xətti və

funksional təĢkiletmənin dəqiq ayrılmasına xüsusi diqqət yetirilir. Xətti

təĢkiletmədən əsas məqsəd məhsul istehsalını təmin etməkdir. Sənaye

korporasiyaları və kompaniyalarda xətti təĢkiletmə qaydasında istehsala baĢ

menecer, yaxud istehsal üzrə vitse prezident rəhbərlik edir, baĢ mühəndis isə

texniki, texnoloji məsələlərə bir mütəxəsis kimi baxır. Funksional təĢkiletmənin

əsas vəzifəsi köməklik, göstərmək, xidmət etmək, məsləhət verməkdir. Burada

yenə də idarəetmə fəaliyyəti, «Ġnsan münasibətləri», onların davranıĢı ilə əlaqədar

olaraq bixevioristik-bixeviorizm (davranıĢ haqqında elm) məsələlərinə geniĢ yer

verilir. Bundan məqsəd fəhlələrlə sahibkarlar arasındakı banĢmaz ziddiyyətləri

«sağlamlaĢdırmaqdan» ibarətdir. Bununla əlaqədar olaraq «qrup münasibətləri,

«qrup normaları», «kommunikasiya əngəllərik», «münaqiĢə və əməkdaĢlıq»

məsələləri də öyrənilir.

ÇağdaĢ Amerika idarəetmə nəzəriyyəsində idarəedici heyətin fəaliyyət

probleminə böyük əhəmiyyət verilir. Burada biznesmenlə maliyyə maqnatlarının

baĢlıca diqqəti yüksək ixtisaslı peĢəkar idarəedici heyətinin hazırlanmasına verilir.

Ona görə də mürəkkəb istehsal güclərindən, çoxcəhətli informasiyalardan kortəbii

istehsal, maliyyə məsələlərindən baĢ çıxarmağı, resurslardan səmərəli istifadə

etməyi həyata keçirmək üçün belə tipli adamlar diqqət mərkəzində durur.

Ġdarəedici heyətin məsuliyyəti, maddi həvəsləndirilməsi məsələlərinə də

böyük əhəmiyyət verilir. Ona görə də menecerlər də sahibkarlarla birlikdə izafi

dəyərin bölüĢdürülməsində iĢtirak etməklə, istehsal vasitələrinin sahibkarlardan az

fərqlənir və inhisarçı buıjua sinfi çərçivəsində xüsusi bir təbəqə kimi təzahür

edirlər.

5. İdarəetmənin çağdaş Yaponiya modeli

II Dünya müharibəsindən sonra Yaponiyada inkiĢafın əsas faktorı Qərbin

kapitalist iqtisadiyyatı Ģəraitində yaranan istehsalat idarəçiliyi elminin dövlət

həyatında mühüm strateji yer tutmasıdır. Yaponiyada idarəetmənin əsas

komponentləri aĢağıdakılardır: sənaye mühəndisliyi, operativ öyrənmə, iĢin

aparılması psixologiyası, ictimai münasibətlər və dizayn. Yaponiyada bu elmin

sürətlə irəliləməsi həm elmi-texniki inqilabı, həm də demokratikləĢmə

proseslərinin dərinləĢməsi ilə Ģərtlənirdi. Müharibədən sonra Yaponiya

universitetlərində idarəetmə fakültəsi ən populyar və nüfuzli hesab edilirdi.

Yaponiyada təĢkilatın, müəssisənin idarəçiliyi sənəti menecerlərdən

aĢağıdakıları tələb edirdi:

• Keyfiyyətli təhsil, peĢəkarlıq, səriĢtəliliyin və rəhbərliyə yardım

keyfiyyətinin olmasını;

• Müəyyən edilmiĢ qayda və texnologiyalara uyğun öz vəzifə və

funksiyalarını vicdanla yerinə yetirmək;

• Həyatda və biznesdə dialektik dəyiĢiklikləri və zaman faktorunu nəzərə

alaraq vaxtında və qəti qərarlar qəbul edilməsi, üzrə iradə və cəsarət;

• Öz peĢə imkanlarını real qiymətləndirmək və onu özünütənzimləmə əsasında

həll edilən problemlərlə uyğunlaĢdırmaq;

• Məqsədləri düzgün müəyyənləĢdirmək, «zəif yerləri» aĢkar etmək, prioritet

məsələləri və onların həll edilməsinin effektiv metodlarını tapmaq bacarığı;

• Məsuliyyətli qərarları müstəqil olaraq qəbul etmək bacarığı;

• Əməyi əməkdaĢlar arasında düzgün bölüĢdürmək bacarığı və baĢqalarının

görməli olduğu iĢi özünün etməsinə çalıĢmamaq;

• MütəĢəkkil və ahəngdar qarĢılıqlı münasibətə yüksək peĢəkarlığa,

məsuliyyətə və bir-birinə həqiqi dostluq və məhəbbətə malik komandanın

formalaĢdırılması bacarığı;

• Tabeliyində olanlarla sadə davranmaq, öz xeyirxahlığı yə səmimiliyi, hər

kəsin problemlərini bilməsi və anlaması ilə onların hörmət və məhəbbətini

qazanmaq bacarığı;

• ƏməkdaĢlarını diqqətlə dinləmək, anlamaq, onların çətinliklərini aradan

qaldırılmasına yardım etmək;

• ƏməkdaĢların fəaliyyət planının hazırlanması və reallaĢdırılmasına cəlb

edilməsi bacarığı;

• Kollektiv üzvlərini məhsuldar və vicdanlı əməyə, effektiv idarəetmə üçün

aparıcı əhəmiyyət daĢıyan, iĢə yalnız biliyi ilə deyil, həm də qəlbi və təcrübəsi ilə

yanaĢmağı motivləĢdirmək bacanğı;

• Ünsiyyətlilik, adamlarla davranıĢ, əməkdaĢlarla qarĢılıqlı fəaliyyət, ümumi

iĢin xeyrinə insan potensialından məhsuldar istifadə edilməsinə təkan verən

qarĢılıqlı anlaĢma və həmrəylik mühitinin yaradılması bacarığı;

• ƏməkdaĢlar pul mükafatı, treninq hazırlığı və vəzifələrini artırmaq yolu ilə

həvəsləndirilməsi;

• Kütlə qarĢısında çıxıĢ və fərdi söhbət etmək bacanğının olması;

• Rüblük (kvartal) məruzələrinin hazırlanması.

Yapon alimi Li Yakokkanın kvartal məruzələri sisteminin effektivliyi onunla

Ģərtlənir ki, o, yaranan problemlərin həllinə yeni yanaĢmaları stimullaĢdırır və

bütün səviyyəli rəhbərlərə aĢağıdakı imkanları yaradır:

• Öz vəziflərini müstəqil müəyyənləĢdirib, özünə nəzarəti həyata keçirmək

• Ġdeyanın həyata keçirilməsi üzrə ilk addımın ən uğurlu vasitəsi olan, fikirləri

yazılı ifadə etmək

• ĠĢin məqsəd, məzmun və metodlarını korrektə etmək

• Öz xəyallarım unutmamaq

• GörülmüĢ iĢlərin nəticəsini qiymətləndirmək, müsbət təcrübəni ayırmaq və

növbəti kvartal üçün yeni vəzifələr müəyyənləĢdirmək

• Yeni plan tərtib edib, onun icra vaxtı və metodlarını müəyyənləĢdirmək

• Öz peĢəkarlığım, əməyinin nəticə yönümlülüyünü, son nəticəyə görə

müstəqillik və məsuliyyətini artırmaq

• Ġnnovasiyalı fəaliyyəti inkiĢaf etdirmək və onun praktik olaraq həyata

keçirilməsinə yardım etmək

• Hər bir rəhbər iĢçinin əməyinin keyfiyyət və effektivliyini aĢkar etmək

• TəĢkilatın bütün səviyyələrdəki rəhbərləri arasında dialoq həyata keçirmək

• Tutduğu vəzifələrə uyğun omayan iĢçiləri vaxtında aĢkar edib onların

könüllü olaraq imkanlarına uyğun vəzifələrə keçirmək

• Ümumi qarĢılıqlı razılaĢdırılmıĢ və birgə iĢlə bağlı əməkdaĢların

fəaliyyətinin koordinasiyasını yaxĢılaĢdırmaq

• Müəssisə rəhbərinin monitorinq və nəzarət fəaliyyətinin yüngülləĢdirilməsi

Li Yakokka öz iĢçilərinə aĢağıdakı sualları verirdi: 1. Yaxın 3 ay üçün

qarĢınıza hansı məsələləri qoyursunuz? 2. Plan, prioritet və vəzifələriniz nədən

ibarətdir? Onların həyata keçirilməsi üçün nə netmək fikrindəsiniz?

Burada düzgün qərar qəbul edilməsini təmin edən faktorlar bunlardır:

məqsədə çatmaq haqqında dəqiq təsəvvür, texnoloji və marketinq tədqiqatlarının

nəticələri, dəyiĢikliklər haqqında düzgün informasiya, toplanmıĢ təcrübə, faktlara

əsaslanan intuisiya, Ģüurlu risk. «Yapon iqtisadi möcüzəsinə» nail olmağa yardım

edən xüsusiyyətlər aĢağıdakılardır:

• Sağlam milli ideya;

• Ġntellektual mədəniyyətin prioritetləri;

• Milli mədəniyyətin demokratikləĢdirilməsi;

• Əldə edilə bilən inkiĢaf məqsədlərinə istiqamətlənmiĢ, elmə əsaslanan və

uzaqgörən milli strategiyanın mövcudluğu,

• ĠĢçi qüvvəyə az xərc çəkməklə yüksək məhsuldarlıq əldə edilməsinə səbəb

olan ümumi dəyər, ideologiya və milli ideya əsasında rəhbər və tabeçilikdə

olanların maraqlarını birləĢməsinə yardım edən korporativ mədəniyyət;

• ĠĢçi kollektivlərində yüksək intizam və qayda, vətənpərvərlik və qürur,

yüksək vəzifə borcunun olması;

• Siyasi və iqtisadi praqmatizm, müdriklik və iqtisadi siyasətin mütəhrrikliyi;

• Hökumət və iqtisadiyyat arasında, vahid milli məqsədlər və dövlət

stimullaĢdırma sistemindən istifadə etməklə, sıx əməkdaĢlıq;

• Müəssisə rəhbərliyinin həmkarlar təĢkilatı ilə qarĢılıqlı əməkdaĢlıq və

hörmət prinsipi əsasmda fəaliyyəti;

• Xarici partynorlarla bərabərhüquqlu müqavilələr və qarĢılıqlı əlveriĢli

müqavilələr əsasında azad ticarətin tənzimlənməsi;

• YaxĢı təhsili və təĢkilatçılıq istedadı olan rəqabətəqabil rəhbər iĢçilərin

düzgün seçilməsi və yerləĢdirilməsi;

• Ġstehsalat kollektivlərində iĢçilərin qarĢılıqlı əvəzedilməsini tənzim edən

universal bilik və vərdiĢlər;

• Xüsusi prioritet sahələrin düzgün müəyyənləĢdirilməsində hökumətin

ekspert yardımı və elmi-tədqiqat, təcrübə-konstruktor iĢlərinin həyata keçirilmə-

sində onlara yardım göstərilməsi;

• Dövlətin iqtisadiyyatı, zərurət məntiqi ilə Ģərtlənən tənzimlənməsi;

• Ġqtisadiyyatın idarə edilməsində elm və incəsənətin əsas prinsiplərinin

gözlənilməsi;

• Ġdarəetmə və təĢkilatlanma sahəsində dünya təcrübəsinin müntəzəm olaraq

öyrənilməsi və yaradıcı tətbiqi;

• Ġstehsalın yüksək səviyyəsini təmin edən yüksək məsuliyyət mədəniyyəti;

• Elmi-tədqiqat və texnoloji iĢləmələrə prioritet maliyyə qoyuluĢu;

• Hərbi xərclərin aĢağı səviyyəsi ilə əlaqədar aĢağı vergilər

• Doğru informasiyanın mövcudluğu.

Mövzu 4. Azərbaycanda idarəetmə təfəkkürünün yaranması, inkişafı və

çağdaş idarəetmə modellərinin tətbiqinin metodoloji aspektləri

PLAN

1. Azərbaycanda idarəetmə təfəkkürünün meydana gəlməsi.

2. Əfzələddin Xaqani. Nizami Gəncəvinin (1141-1209) utopik demokratik

idarəetmə görüĢləri.

3. XIX-XX yüzilliklərdə Azərbaycanda idarəetmə təfəkkürünün

formalaĢması.

4. Azərbaycanda çağdaĢ dövrdə idarəetmə modellərinin tətbiqinin metodoloji

aspektləri.

1. Azərbaycanda idarəetmə təfəkkürünün meydana gəlməsi.

Qədim dövrdə və orta əsrlərdə Azərbaycan türklərində idarəetmə

təfəkkürünün formalaĢmasında tanrıçılıq, maqların təlimi, ZərdüĢt («Avesta»),

Mani, Məzdək, Dədə Qorqud («Kitabi-Dədəm Qorqud»), Nizami Gəncəvi

(«BeĢlik» poeması), Yusif Balasaqunlu («Qutadğu Bilig»), Əbülhəsən Bəhməhyar,

ġihabəddin Yəhya Sührəvərdi, Siracəddin Lirməvi, Qazi Bürhanəddin, Nəsirəddin

Tusi («Əxlaqi-Nasirin» və b.), Uzun Həsən («Qanunnamə»), CahanĢah Həqiqi,

Məhəmməd Füzuli, ġah Ġsmayıl Xətai («Dəhnamə» və b.) və b. mühum röl

oynamıĢdır. Məhz bu milli-mənəvi abidələrin sayəsində çağdaĢ Azərbaycan xalqı

keçmiĢdəki idarəetmə təcrübəsi, mədəniyyəti ilə öyünə bilər.

Tanrıçılıq-Ģamançılıq. Azərbaycan türklərinin ən qədim dini-fəlsəfi təlimi

olan Tanrıçılıqda cəmiyyətin və ailənin idarəolunması ilə bağlı fikirlər öz əksini

tapmıĢdır. Bəzi mütəxəssislər Tanrıçılıq təlimi ilə ġamançılığı bir-birindən

ayırmırlar. Əslində ġamançılıq da qədim türklərin, o cümlədən Azərbaycan

türklərin dini-fəlsəfi inanclarından olub. ġamançılar insanla Tanrı arasında vasitəçi

rolunu oynayan aynca bir təbəqə idi. Tanrıçılıq təlimində isə türklər göyü, səmanı

Tann sayırlar: «Göy Haqqı!», «Səma Haqqı!», «Göyə (Tanrıya) and olsun» və s.

Ona görə də, türklər arasında bu təlim göytanrıçılıq kimi də tanınır. Tanrıçılıq

təliminə görə, Göy Tanrı insanları idarə edir, insanlar arasında zülmün qarĢısını

alır, ədalət və bərabərliyi təmin edir. Bu təlimdə ailə ən müqəddəs təsisat sayılır və

burada hərənin öz hüququ var. Tanrıçılıq təliminin yayıcıları, təbliğatçıları ozanlar

idilər. B.e.ə. I minilliyin sonu, eramızın ilk əsrlərində Tannçıhq təlimi «Alp Ər

Tonqa», «Kitabi- Dədəm Qorqud» və b. boylarda öz geniĢ əksini tapmıĢdır.

ZərdüĢtlükdə idarəetmənin rüĢeymləri. Qeyd edək ki, ZərdüĢtün kimliyi, onun

irsinin konkret hansı xalqa (türk, fars və b.) məxsus olması məsələsində birmənalı

elmi faktlar yoxdur və bundan irəli gələrək müxtəlif mülahizələr mövcuddur.

Ancaq bütün hallarda ZərdüĢtün və onun dini-fəlsəfi təliminin qədim Azərbaycan

xalqına təsiri Ģübhəsizdir. ZərdüĢtlükdə ən yaxĢı dövlət forması monarxiyadır.

Burada hakimiyyət Ahura Məzdanın göndərdiyi müdrik hökmdar tərəfindən idarə

olunur. ZərdüĢtün kitabı «Avesta»da qanunların ciddi Ģəkildə yerinə yetirilməsi,

sosial ədalətə zəruri Ģəkildə əməl edilməsi, bərabərlik, təmiz əmək, ailə və nikah,

qadının cəmiyyətdəki yeri, cinayətin və cəzanın növləri və s. kimi sahələrdə

idarəçiliyin formaları haqqında məlumat verilir. «Avesta»da ictimai quruluĢun və

hüquqi institutların tam mənzərəsi canlandırılmıĢ, ideal cəmiyyət - sülh, səadət

cəmiyyəti, düĢmənçilik və zorakılığın olmadığı əmək adamları cəmiyyəti təsvir

olunmuĢdur.

ZərdüĢt qarəti, qətli, yalam, rüĢvəti, zülmü, hiyləni, basqını, ədalətsizliyi,

tamahkarlığı və s. Ģər qüvvə olan Əhrimənin əməli hesab edir. Yer üzərində olan

bütün yaxĢılıqları, paklıqları və s. hamı üçün nemətlərin yaradıcısı olan

Hörümüzün əməli sayılır. Bu təlimə görə dünyanın, o cümlədən insanın idarə

olunması xeyir və Ģər qüvvələrin əlindədir. Bu mübarizənin sonunda xeyir Ģərə

qalib gələcəkdir. ZərdüĢt cəmiyyətin yaxĢı idarəçiliyi üçün qanunların olmasını

vacib saymıĢdır. Ona görə, Ahura Məzdanın ən yüksək əxiaqi prinsipi qanun və

ədalətə tabeçilikdir.

ZərdüĢtlükdə xeyirxah fikir, xeyirxah söz, xeyirxah əməl mühüm prinsiplər

kimi əxlaqın əsasını təĢkil edir. ZərdüĢtlük təliminə görə, cəmiyyətdə dörd zümrə

mövcuddur: kahinlər (atravanlar), döyüĢçülər, əkinçilər və sənətkarlar. Burada

qullarrın adı çəkilsə də, onlar müstəqil zümrə kimi qəbul edilmirdilər. ―Avesta‖

Ahura Məzdanın dili ilə kahinlərə ZərdüĢt qanunlarını təbliğ etmək və onları

həyata keçirmək kimi yüksək bir vəzifə verir. Buradan, belə nəticəyə gəlmək olar

ki, əgər kahinlərə qanunları həyata keçirmək imkanı verilirdisə, deməli onlar

cəmiyyətin idarə olunmasında əsas mövqe tuturdular və Məzdanın ədalətli

qanunları ilə cəmiyyəti idarə edirdilər.

Manilik. ZərdüĢtlüklə yanaĢı qədim Azərbaycan xalqının idarəetmə

təfəkkürünə təsir edən dini təlimlər arasında Manilikdə mühüm yer tutur. Bəzi

alimlər manilik təliminin banisi manini (eramızın 3-cü əsri) türk (hətta Azərbaycan

türkü) sayaraq, onun yaratdığı təlimi dövrünün ən mühüm islahatı kimi

dəyərləndirirlər. Qeyd edək ki, Maninin adı ilə bağlı yaranan dini-fəlsəfi təlim ən

çox türksoylu millətlər (uyğurlar, oğuzlar-Azərbaycan türkləri, türkmənlər və b.)

arasında geniĢ yayılmıĢdır. Maninin sadə həyat təbliği olan Ģəxsi mülkiyyətdən

imtina, sosial bərabərlik, eyni zamanda tamahkarlıqdan, qafillikdən, oğurluqdan,

ailə xəyanətindən, cadugərlikdən inama Ģübhə ilə yanaĢan ikiüzlülükdən,

hərəkətlərdə süstlük və passivlikdən imtina etmək kimi tələbləri çox böyük ictimai

əhəmiyyətə malik idi. ġübhəsiz, burada cəmiyyətin necə idarə olunması məsələsi

ən mühüm yerlərdən birini tuturdu. Mani və onun tərəfdarları cəmiyyətdəki bütün

bəlaların kökünü maddi nemətlərin ədalətsiz, qeyri bərabər bölünməsində görür və

bu nemətlərdən hamının bərabər səviyyədə istifadəsini tələb edirdilər.

Məzdəklik. Bu təlimin banisi Məzdəki (eramızın 5-6 əsrləri) bir çox

tədqiqatçılar Azərbaycan türkü sayırlar. Bu fikirdə olan alimlərin fikrincə, Məzdək

Azərbaycanda anadan olmuĢ və ideyalarım ilk olaraq bu ölkədə yaymıĢdır. Məzdək

Maninin sosial bərabərlik ideyasım davam etdirərək göstərirdi ki, dünyada olan

var-dövləti adamlar arasında bərabər bölüĢdürmək lazımdır. Onun fikrincə, təmsil

olunduğu dövlətdə hamı bərabər hüquqlara malik olmalıdır, insanlar bir-birlərini

zorakılıq, güc əsasında idarə etməməlidir. Məzdəkə görə, əgər hakimiyyət insanlar

üzərində zor gücünə ağalıq edib, onları ədalətsiz Ģəkildə idarə edirsə belə

hakimiyyəti devirmək lazımdır. Ġnsanın azad olmasını isə Məzdək insanın maddi

nemətlərdən azad olmaq, mülkiyyətdən uzaqlaĢmaq səyi ilə əlaqələndirirdi.

Məzdəkə görə Ali varlıq (Tanrı) dünyanı 4 qüvvənin köməyi ilə idarə edir:

1.Ġdrakın qüdrəti. 2.Ağlın qüdrəti. 3.Sayıqlığın qüdrəti. 4.Sevincin qüdrəti. Bu

qüvvələr isə insanda birləĢir və fəaliyyət göstərir.

Manilik və məzdəklik ideyalarını sonralar xürrəmilər davam etdirmiĢdir.

Xürrəmilərin baĢçıları da (Cavidan, Babək və b.) cəmiyyətdə bərabərlik ideyası ilə

çıxıĢ etmiĢ, bir günlük azadlığı 40 illik köləlikdən üstün saymıĢlar (Babək).

2. Əfzələddin Xaqani. Nizami Gəncəvinin (1141-1209) utopik demokratik

idarəetmə görüşləri.

«Töhfətül-Ġraqeynv əsərində özünü oğuz türkü adlandıran - «Bir Əcəm

türküyəm, dəricə deyən, Yalavac tanıyanam, Tanrı istəyən» Xaqani, türklərin

qədim vətəni kimi Turan və Xəzran adların tez-tez çəkir, oniann cəmiyyət, dövlət

idarəçiliyini yüksək qiymətləndirir. Bu da türklərin-xəzərlərin Qafqaz və

Azərbaycanda əsrlər boyu davam edən dominantlığının nəticəsi idi. Xüsusilə,

Turan türklər üçün əbədi bir simvola çevrilmiĢdi. Xaqani türklərin vətəni Turanla

yanaĢı, Türküstan terminindən də istifadə edir. Burada Turan qədim türklərin

vətənini andırırsa, Türküstan igid, müdrik, cəsur türklərin yaĢadığı bir ölkədir:

«Əsil Türkistana get, orda mənah adam axtar, Kimə lazım Çinə adəmgiyab

axtarmağa getmək». Xaqani açıq Ģəkildə tüklərin idarəçilikdə, qayda-qanunlara

əməl etməkdə böyük bir millət olmasına iĢarə vurur. Ancaq saray həyatı sonralar

Xaqanidə Ģah idarəçiliyinə qarĢı müəyyən ikrah hiss oyatmıĢ və ömrünün son

illərində sadə həyat yaĢamağa üstünlük vermiĢdir. Xaqani dövründə qayda-qanuna

əməl olunmamasından Ģikayət etmiĢ, ədalətli Ģah arzulamıĢdır. O inanırdı ki, gec-

tez yer üzərində ədalətli idarəçilik sistemi bərqərar olacaqdır.

Nizami Gəncəvinin (1141-1209) utopik demokratik idarəetmə görüĢləri.

«Xosrov və ġirin» poemasında «Dərbənd dənizinin bir sahraanında», «Arrandan

baĢlamıĢ Ərmənə qədən» hökmdarlıq edən Məhin Banunun dilindən Nizami

Gəncəvi türklüyümüzü və türkün hakimiyyət idarəçiliyni bu cür ifadə edir. «Əgər o

aydırsa, biz afitabıq, O, Keyxosrov, bizsə Əfrasiyabıq (Alp Ər Tonqa-F.Ə.)».

Deməli, Arran-Bərdə hökmdarı Məhin Banu özünü Əfrasiyabın, yəni türklərin

nəsilindən sayır. Nizami Gəncəvi də Məhin Banunun dilindən bu xalqın kökünün

türk olması və Əfrasiyab (Alp Ər Tonqa) kimi hökmdarlarının olması ilə fəxr edir.

Eyni zamanda N.Gəncəvi bir türk hökmdanmn ədalətli, cəsur, el qayğısı

çəkən, doğruçul, igid və s. kimi sifətlərini göstərmiĢdir. Böyük mütəfəkkirimizə

görə bir türk hökmdan qarətçi, tamahkar, zalım və s. ola bilməz («Sultan Səncər və

qan»). Ona görə, dövlət və zülm bir araya sığıĢa bilməz. Öz türklüyü ilə daim fəxr

edən Nizami Gəncəvi türk hakimiyyətini ədalətin simvoluk imi xarakterizə

etmiĢdir.

Xüsusilə N.Gəncəvi «Ġskəndərnamə» poemasında türk xalqlarının

qədimliyini, onlann hakimiyyət ənənələrini böyük ustalıqla əks etdirmiĢdir. Bu

əsərində Makedoniyalı Ġskəndəri Qıpçaq ellərinə aparan N.Gəncəvinin məqsədi

türklərin yalnız Azərbaycanda deyil, Orta Asiya və bütün Qafqaz ellərində qədim

xalqlardan biri olmasım sübuta yetirməkdir: «Xəzər dağından Çin suyuna qədər

Türklərlə doludur bütün bu yerlər».

Eyni zamanda bu əsərində böyük ziyalımız ideal cəmiyyəti geniĢ Ģəkildə

təsvir etmiĢ və onu əsaslandırmağa çalıĢmıĢdır. N.Gəncəvi sonrakı yüzillikləri

qabaqlayaraq demokratik idarəçilik üsullarım təsvir etmiĢdir. Bu əsərdə N.Gəncəvi

Ġskəndəri ideal cəmiyyətə, xoĢbəxtlər ölkəsinə aparmaqla ədalətli, demokratik

cəmiyyətin nə cür ola biləcəyini anlatmaq istəmiĢdir. Ona görə, ədalətli cəmiyyəti

yaratmaq yalnız hökmdarların iĢi deyil, bunu bütövlükdə xalq etməlidir. Yəni

rəhbərlərlə sadə xalq özü bir yerdə demokratik cəmiyyət qurmalı, hakimiyyət xalqı

zorakılıq əsasında deyil, rasional Ģəkildə idarə etməlidir. Eyni zamanda cəmiyyətin

öz daxilində də zorakılığa, təcavüzə, oğurluğa və baĢqa cinayətlərə yol

verilməməlidir. Bu cəmiyyətin əsasını ədalətlilik və bərabərlik təĢkil etməlidir.

Nizamiyə görə, dövlət baĢçısı «sürüyə cavabdeh bir çobandır». Hətta bundan

da məsuliyyətli bir mövqedədir. BaĢdakı beyin bədənin bütün üzvlərini idarə

etməkdə hansı mövqedədirsə, dövlət baĢçısı da onun kimidir: «Əl-ayağın

fəaliyyətindən razı deyilsə, cavabdeh baĢdır». Fərd dövlətə münasibətdə müəyyən

vəzifələri icra etməyə borcludur. Amma fərd hər hansı dövlətdə yalnız vəzifə

daĢımağa borclu deyil, həm də bir sıra hüquqlara malikdir. Dövlət baĢçısı dövləti

idarə edən bir Ģəxs kimi fərdə nisbətən daha məsuliyyətli olmalıdır. Ancaq bu o

demək deyil ki, fərd məsuliyyəti dövlət baĢçısının, və yaxud vəzifə sahiblərinin

üstünə ataraq tamamilə geri çəkilməlidir. Nizamiyə görə, iqtidar ilə təmkin bir-

birini tamamlayan Ģeylərdir: «Güclü öl, amma təmkinini əldən vermə». Dövlətin

idarə olunmasında böyük Ģair filosof məsləhətləĢmə tərəfdarıdır.

M.Ə.Rəsulzadə «Azərbaycan Ģairi Nizami» monoqrafiyasında Nizami

Gəncəvinin demokratik idarəetmə prisniplərini və ideal cəmiyyət ideyalarını ilk

dəfə dolğun və elmi Ģəkildə göstərə bilmiĢdi. Rəsulzadənin fikrincə, Nizaminin

bäxıĢlanna uyğun dövlət idarəsini reallaĢdıran hökmdar Ġskəndərdir. Ġskəndərin

Ģəxsində Nizami biliyə, hikmətə və sənətə bağlı olan bir hökmdar görür. Filosoflar,

alimlər və ədiblər tərəfindən əhatə olunmuĢ bu hökmdarın özü də xarakter

(səciyyə), cəsarət və qəhrəmanlığı ilə bərabər, alim, filosof və tədbirli bir insan

kimi tanınır. Ona müavinlik edən vəzir Yunanıstanın ən məĢhur filosofu

Ərəstundur (Aristotel). Sarayında Yunanıstanın bütün tanınmıĢ filosof və

alimlərindən təĢkil olunmuĢ Dövlət ġurası tipli yüksək bir məclis vardır. Hər

böyük və həqiqi sənətkar kimi Nizami də millilik və vətənsevərlik xüsusiyyəti

daĢımaqla bərabər, yaratdığı obrazlarla təlqin etdiyi fikir meydanında milli

çərçivədən kənara çıxımıĢ, bütün bəĢəriyyətə Ģamil olan duyğularla həyəcanlanmıĢ,

millətlər və ölkələrin fovqündə olduğu kimi, dövrlər və əsrləri yarıb keçən yüksək

və dünyaya Ģamil bir qayğıya cavab verə biləcək «söz»ü tapmağa çalıĢmıĢdır.

Bizim qənaətimiz ilə bu «söz» iskəndərin möcüzəsində tapılmıĢdır. 3u möcüzə

bugünkü bəĢəriyyətlə birlikdə bizim də gerçəkləĢməsini görmək istədiyimiz

idealdır. Millətlərə yalnız mənəvi avtoritetlə nüfuz etmək, ruhlarını anlayaraq

varlıqlarına qarĢı ehtiram etmək.

3. XIX-XX yüzilliklərdə Azərbaycanda idarəetmə təfəkkürünün

formalaşması.

Azərbaycan xaliqinin dünyagörüĢündə çağdaĢ dövrün demokratik

ənənələrinə, o cümlədən idarəetmə elminə yaxınlaĢmaq XIX əsrdə baĢ vermiĢdir.

Bu sahədə Abbasquluağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundzadə, Həsən bəy Zərdabi,

Mirzə Kazım bəy, Mirzə ġəfi Vazeh, ġeyx Cəraaləddin Əfqani, Seyid Əzim

ġirvani və baĢqa mütəfəkkirlərimiz ilk cığır açmıĢdır. Onlar millətdə demokratik

idarəçilik ruhunu oyatmaq, köləliklə barıĢmamaq və ən əsası milli kimlik, milli

özünüdərk uğrunda savaĢa baĢlamıĢdılar.

MaariflənmiĢ monarxiya tərəfdan olan Abbasqulu Ağa Bakıxanova (1794-

1847) görə, irsən keçən sülalə hakimiyyəti tamamilə qanunidir, ona hörmət

edilməlidir. Onun fikrincə təbəələr hökmdara itaət etməlidir, çünki hökmdar qayda

və qanunların qoruyucusudur. O yazır ki, rus imperiyası yerli xalqları itaətdə

saxlamaq üçün zorakılıq etməməlidir. BaĢqa sözlə, hökmdar xalqa əziyyət

verməməli, ölkəni idarə etmək bacarığına sahib olmalıdır. Ona görə, hökmdar

hakimiyyətdən sui-istifadə etməməli və ədalətsizliyə yol verməməlidir. Hökmdar

ölkənin sosial rifahına diqqət yetirməli və vaxtını boĢ yerə keçirməməlidir.

Bakıxanov çar Rusiyası daxilində yaĢayan xalqların gələcəyini isə ancaq elm və

maarifdə görürdü. Öna görə xalq xurafat və cəhalətdən ancaq elm və maarif yolu

ilə xilas ola bilər, biliksiz elm yoxdur.

Bakıxanova görə ġərq ölkələrində hökm sürən nadanlıq, cəhalət və elmsizliyə

səbəb, müsəlmanların təhsil və ədəbdən uzaq olub, cahillikləri ilə fəxr etməsidir:

«Fəxr edirdi hər kəs varla, nəsəblə, ĠĢi yoxdu təhsil ilə, ədəblə. Bir məqsəddi dövlət

yığmaq hər kəsə, O dövləti sərf etsin boĢ həvəsə. Axtarıb bir mənsəb tapsın özünə,

Zorla xalqı tabe etsin özünə. Dəm vuraraq onlar həsəb-nəsəbdən, Kənardılar hər bir

hünər ədəbdən». Açıq Ģəkildə müsəlman ölkələrində ədalətsizliyin, özbaĢnalığın

olduğunu yazan filosof deyir ki, müsəlmanlar dünya elmlərindən də xəbərsizdirlər.

Təbrizdə olarkən gördüklərindən dəhĢətə gələn Bakıxanov, hələ 1830-cü

illərdə bir çox xələflərini qabaqlayaraq yaĢadığı cəmiyyətin idarə olunmasında

çürüklüyü, eybəcərlikləri göstərmiĢdir. O, bəzi din xadimlərinin dövlət məmurları

ilə birləĢib xalqı çapıb-talamasını, cəmiyyətin də bu iĢin iĢtirakçısına çevrilməsini

açıq Ģəkildə ifadə etmiĢdir. Bakıxanov Ģəhər əhlinə xitabən yazır: «Əya güruhu-

sitəmgər, əhaliyi-Təbriz, Vəfa yerinə cəfa sizdə bu nə adətdir?! Nə elmə talib olan

var, nə mənidən agah, Görüm, ilahi, dağılsın, necə vilayətdir?! Nə rahü rəsmi-

nəsara, nə Ģiveyi-islam, Nə bütpərəst süluki, bular nə millətdir?!... Axund ilə xana

hər tənə eyləsən yaraĢır, Bu müftəxorlann əndiĢəsi Ģərarətdir». Bakıxanov anlayır

ki, ya dini əxlaqi-mənəvi bir ideya kimi qalmalı və cəmiyyətin siyasi həyatına

qarıĢmamalı, ya da islamın qayda-qanuni arına hamı olduğu kimi əməl etməlidir.

Ancaq dövründə ruhanilərin, din baĢçılarının islamm qanunlarına zahiri münasibət

bəsləyərək daxilən əməl etməmələrini, hər müsəlman ölkəsində ayrı-ayrı dini üsul

və qaydaların mövcud olmasını görən Bakıxanov kimi dünyagörüĢlü bir filosof isə

təbii ki, bununla razılaĢa bilmirdi. O, bu dinin əsasında yaranan qayda-qanunların

cəmiyyəti necə əzdiyini görür və buna, etiraz edirdi. Bakıxanov baĢa düĢürdü ki,

yalnız islam amili bir milləti azad və xoĢbəxt edə bilməz. Bu heç də bəzilərinin

yazdığı kimi Bakıxanovun elmi-materialist dünyagörüĢünə yaxınlaĢmasının

nəticəsi deyildi. Filosof sadəcə, dinlə dövləti idarəetmə ideyalan arasında yaxınlıq

axtarırdı.

XIX əsrdə yaĢamıĢ Azərbaycan ziyalılarından Mirzə Kazım bəy də (1802-

1870) əvvəllər maariflənmiĢ monarx ideyasını müdafiə etmiĢdi. O belə hesab

edirdi ki, müdirik hakimlər ölkəni sənaye, texnika və elmin inkiĢaf yolları ilə apara

bilər və gözəl bir cəmiyyət yarada bilər. Sonralar o, utopik fikirlərdən əl çəkərək

burjua-maarifçi-demokrat yoluna keçmiĢdi. O, sosiai ədalətsizliyə, siyasi zülmə

etiraz etmiĢdir. Azadlıq, bərabərlik, qardaĢlıq, bir sözlə, yer kürəsində sülh

ideyasını təbliğ etmiĢdir.

Mirzə Fətəli Axundzadə (1812-1878) dövründə bir sıra islahatçı təkliflərlə

çıxıĢ etmiĢdir. Onun irəli sürdüyü və demokratik idarəetmə təfəkkürünün əsasını

təĢkil edən ölməz ideyaları, bugünkü elmi-fəlsəfi reallıqla da üst-üstə düĢməkdədir.

O, feodal qayda-qanunlarını və despotik dövlət quruluĢunu tənqid edir, ictimai

həyatın ədalət əsasında yerlidən qurulmasını tələb edirdi. 1850-ci illərdə

Axundzadə maarifpərvər, ədalətli hökmdara ümid bağlayırdı. 1860-cı illərdə isə o,

konstitusiyalı monarxiya fikrini irəli sürürdü. Axundov hesab edirdi ki, azadlıq

insanın təbii hüququdur, insanın inkiĢaf etməsinin zəruri Ģərtidir. Odur ki, hər bir

fərd öz fikirlərini azad surətdə söyləmək, azad Ģəkildə təbliğ etmək, yaĢamaq

hüququna malikdir.

Axundzadə birmənalı Ģəkildə azad cəmiyyətin və bunun çərçivəsində

demokratik idarəetmənin tərəfdarı idi: "Əgər cəmiyyət öz fərdlərinə fikir azadlığı

verməzsə və onları ata-babasının və övliyanın qərar verdikləri Ģeylərlə

kifayətlənməyə və bunlardan kənara çıxmamağa və ağıllarını mədəniyyət iĢlərində

iĢlətməməyə məcbur edərsə, bu halda fordlər yer əkən, məhsul toplayan və həç bir

iĢi düĢünmədən və fikir etmədən görən avtomatlar olarlar; və ya onlar dəyirman

atlarına bənzərlər ki, hər gün müəyyən dairədə dolanarlar və öz vaxtında da arpa-

saman yeyib su içər və yatarlar, sonra yenə oyamb həmən dünənki dolandığı

dünyanın axırma qədər təkrar edərlər». «Xaiq öz taleyinin ağası olmalıdır, dövlət

xalqın mənafeyinə xidmət etməlidir» fikrini Axundov cəsarətlə, hərarətlə müdafiə

etmiĢdir.

Qərb mədəniyyətinin təsiri alıtnda, türk və müsəlman dünyasında ilk dəfə

konstitusiyalı dövlət ideyasını da o, irəli sürmüĢdür. Əvvəlcə ona hakim kəsilən

ədalətli Ģah, maarifləndirilmiĢ Ģah ideyasından bir dəfəlik əlini üzən Axundzadə

yazır ki, Avropa maarifçilərindən Volter, Russo, Mönteskye, Mirabo və baĢqaları

zülmü aradan qaldırmaq üçün, Ģaha müraciət etmək əvəzinə, xalqa üz tutaraq onları

zalımlara qarĢı mübarizəyə səsəlmiĢdir. Axundzadə yazır: «Hazırda Avropa

ölkələrinin bir çoxunda mövcud olan konstitusiyalı dövlət quruluĢu həmin

filosofların fikirlərinin nəticəsidir».

Axundzadə bu fikrini Mirzə Yusif xanın «Yek kəlmə» kitabına yazdığı

məqaləsində inkiĢaf etdirir. Mirzə Yusif xan bu əsərində Ģəriət əsasında bəzi

Avropa ölkələrində olduğu kimi konstitutsiya yaratmağı təklif edir. Axundzadə bu

kitabı oxuyaraq və öz rəyini bildirmiĢdi.. Ona görə gözəl kitabdır, ancaq ölmüĢ

millət üçün yazılmıĢdır. Axundzadə haqlı olaraq yazır ki, nəsihət vaxtı keçmiĢdir.

Bu vasitədən vaxtilə Avropa filosofları istifadə edərək hökmdarın nəsihət yoluyla

zülmdən əl çəkib, ədalətli olacağına inanıblar. Ancaq bunun nəticəsini görməyən-

avropalılar bu niyyətlərindən əl çəkərək, elm öyrənib tərəqqi yolunu tutdular və

birləĢib Ģaha dedilər ki, səltənət və hökumət büsatından əl çək. Bundan sonra

avropalıların konstitusiya yaratdığım deyən Axundzadə, Mirzə Yusif xanın Ģəriət

əsasında yaratdığı konstitutsiyasımn bundan uzaq olduğunu yazır: «Sizə elə gəlir

ki, Ģəriət hökmlərinin köməyi ilə Fransa konstitusyonunu ġərqdə həyata keçirmək

olar; yəni zülmü aradan qaldırmaq olar. Yox, qətiyyən belə deyil! Bu çətindir və

mümkün olan iĢ deyil! Əməvilər və Abbasilər əsri Ģəriətə daha yaxın idi. Zülmün

və despotizmin binasım islamiyyətdə əvvəlcə bunlar qoydular. Elə isə Ģəriət

hökmləri var olduğu halda, zülm davam edir?!».

4. Azərbaycanda çağdaş dövrdə idarəetmə modellərinin tətbiqinin

metodoloji aspektləri

Tarixdən məlumdur ki, bir çox demokratik dövlətlər mütərəqqi dəyiĢikliklərə

çevik uyğunlaĢma siyasəti yürütməklə, yeniliklərin bütün müsbət potensialından

səmərəli istifadəni təmin edən struktur və mexanizmlər yaratmaqla millilik və

dövlətçiliyin ideal balansını, strateji perspektivini təmin edə bilmiĢlər. Bu

baxımdan çağdaĢ dünyanın sosial-siyasi inkiĢafının magistral meyillərinin təhlil

edilməsi qloballaĢma prosesləri ilə üzvi vəhdət təĢkil edir. Bütün planeti əhatə edən

bu mürəkkəb proseslərdə Azərbaycanın yerini, rolunu, iĢtirak formalarını və

imkanlarım bilmək üçün inkiĢaf etmiĢ bir çox dövlətlərin beynəlxalq inteqrasiya

xüsusiyyətlərini, dəyiĢikliklərə və islahatlara necə nail olduqlarını dərindən

öyrənmək vacibdir.

Azərbaycanda kardinal dəyiĢikliklərə yol açan, demokratik düĢüncə tərzinin

inkiĢafını stimullaĢdıran islahatların əsası 1990-cı illərin əvvəllərində qoyulması

danılmaz fakt kimi xalqımızın yaddaĢına həkk olunmuĢdur. Yeni quruluĢ siyasi və

sosial-iqtisadi problemlərin dolaĢıq düyünlərinin açılması istiqamətində

Avxoatlanıik məkana inteqrasiya xətti götürərək, ölkənin təcrid vəziyyətindən

çıxarılması və vətəndaĢ cəmiyyəti qurulması prioritet təĢkil edir.

ÇağdaĢ dövrün əsas məzmunu Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra müstəqillik

əldə etmiĢ bir ölkənin bazar iqtisadiyyatı Ģəraitinə keçidilə bağlı uyğun idarəetmə

sistemini formalaĢdırmasıdır. Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, normal sosial

inkiĢaf yalnız çoxtərkibli mülkiyyət münasibətlərinə əsaslanan iqtisadiyyata

keçidlə deyil, nəticələri elmə söykənən demokratik islahatlar Ģəraitində mövcud ola

bilər.

Bu dövrdə Azərbaycanın idarəetmə sistemində baĢ verən müsbət meyillərlə

yanaĢı, problem və çətinliklər də az deyildir. Bu isə yeni sosial-iqtisadi sistemin

mahiyyətindən irəli gələn və bu sistemə adaptasiya olunması prosesindən asılı olan

bir vəziyyətdir, inkiĢaf prosesində ölkənin qarĢılaĢdığı müxtəlif gözlənilməz

problem və çətinliklərin yaranması ilk növbədə idarəetmə prosesində iĢtirak edən

bütün subyektlərin fəaliyyətlərinin fəlsəfəsinin dəyiĢdirilməsinə olan ciddi

ehtiyacdan irəli gəlir. Bu isə, həmiĢə cəmiyyətin inkiĢaf səviyyəsinə uyğun gələn

zəruri texnoloji və intellekt bazası ilə ödənilir.

Əgər Azərbaycan vətəndaĢı texnoloji istiqamətdə müəyyən irəliləyiĢlər əldə

etsə də, intellekt baxımından nəzəri idarəçiliyin mənimsənilməsinə və təcrübədə

həyata keçirilməsinə daha az meyil edir. Bu da daha çox yeni yetiĢən nəsilə

idarəçilik sahəsində daha dolğun və ətraflı bilgilərin verilməməsi, verilən biliklərin

isə bəsit xarakter daĢıması ilə bağlıdır. Bir sözlə, istər orta, istərsə ali təhsil

ocaqiannda idarəetmə sahəsində ciddi boĢluqlar var ki, bunu yalnız Qərb idarəetmə

nəzəriyyəsini olduğu kimi tədris etməklə deyil, eləcə də demokratik idarəçilik

dünyagörüĢünün formalaĢdırılması ilə nail olmaq oiar. Yəni nəzəriyyə ilə

cəmiyyətin müxtəlif sahələrinin idarəçiliyində tətbiq olunan metodlar üst-üstə

düĢməli, eləcə də ifrat qərbçilikdən qaçılaraq Azərbaycan türklərinin keçmiĢinə aid

dövlət idarəçilik irsindən (Oğuz-»Kitabi-Dədəm Qorqud», Atabəylər,

Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və b.)

geniĢ Ģəkildə istifadə edilməlidir.

Keçid dövrü cəmiyyətlərində demokratiyanın inkiĢafı iJə yanaĢı, dövlət

maraqlarının qorunmasının vacibliyi də aktual məsələ kimi gündəmdədir.

ġübhəsiz, dövlət olmadan vətəndaĢların demokratik hüquq və azadlıqlarını həyata

keçirmək mümkün deyil. Lakin baĢqa tərəfdən, insanların hüquq və azadlıqlarını

qoruya bilmədikləri dövlət də son nəticədə cəmiyyətin inkiĢafi üçün buxov və

əngəl rolunu oynamağa məhkumdur. Bu siyasi ideyaların hər ikisinin eyni

dərəcədə düzgün olduğunu dərk edərək, onlar arasında elə optimal seçim

edilməlidir ki, nə dövlət vətəndaĢların, nə də vətəndaĢların hüquq və azadlıqları

dövlətçilik təmayülünün labüd inkiĢafına xələl gətirməsin. Məhz peĢəkar idarəçilik

sayəsində respublikada ümumbəĢəri dəyərlərlə çulğalaĢan, milli xüsusiyyətləri,

mental dəyərləri qoruyan ədalətli, sivil və demokratik cəmiyyətin qurulması,

dövlət-vətəndaĢ münasibətlərində hər birinin mənafeyi prioritet götürülməlidir.

Məhz peĢəkar idarəçilik ayəsində respublikada ümumbəĢəri dəyərlərlə

çulğalaĢan, milli xüsusiyyətləri, mental dəyərləri qoruyan ədalətli, sivil və

demokratik cəmiyyətin qurulması, dövlət-vətəndaĢ münasibətlərində hər birinin

mənafeyi prioritet götürülməlidir. Müxtəlif tarixi dövrlərin siyasi təbəddülatları

xalqımızın siyasi kursuna olan inamına böyüyk zərbələr vursa da, bu inam günü-

gündən püxtələĢmiĢ və möhkəmlənmiĢdir. Məhz bu inam da cəmiyyəti anarxist

meyillərə sürükləyən mənfi tendensiyalara qarĢı güclü immunitet

formalaĢdırmıĢdır.

Hazırda bəzi iqtidar yetküiləri də bu fikirdədir ki, hər hansı cəmiyyətdə

yaradılmıĢ demokratiya modellərini doqma kimi götürmək, onu milli təcrübəyə

olduğu kimi transformasiya etmək düzgün yanaĢma deyildir. Məsələn, akademik

R.Mehdiyev Azərbaycanın bəzi müxalifət nümayəndələrinin bununla bağlı

mülahizələrinə qarĢı öz aĢağıdakı arqumentlərini irəli sürür: «Azərbaycanın siyasi

məkanının bəzi nümayəndələri arasında belə fikir var ki, demokratiyanın milli

modeli özlüyündə yoxdur, çünki demokratiyanın mahiyyəti universaldır. Onların

ağlına da gəlmir ki, universal olan sosial, siyasi və iqtisadi təzahür kimi cəmiyyətin

demokratikləĢməsi prosesinin özü deyil, demokratiyanın elementləri, tərkib

hissələridir. Bizim müxalifətin ―nəzəriyyəbaz‖ liderlərinin bu baxıĢının nə qədər

səhv olduğunu yəqin etmək üçün demokratik dövlətlərin xəritəsinə ötəri nəzər

salmaq kifayətdir. ABġ, Ġngiltərə, Almaniya, Fransa, Ġsveç və digər dövlətlər

özlərinin yüksəliĢinə görə demokratik quruluĢa və demokratiyanın konkret

modelinə borcludur. Ancaq hansı modelə? Heç bir ciddi tədqiqatçı iddia etməz ki,

bu dövlətlərin hamısı özlərində formaca vahid demokratiya qurmuĢdur. Bu

dövlətlərdə demokratiyanın universal dəyərlərindən bəhrələnərək, demokratik

inkiĢafı hər bir ölkənin mədəni-tarixi inkiĢafının xüsusiyyətləri ilə uzlaĢdırırlar‖.

Ġqtisadi və hüquqi islahatların paralelliyini təmin etməklə məhz bu prinsipə

əsaslanmaq olar ki, demokratik dövlət insanların birgə fəaliyyətinin təĢkili və

tənzimlənməsinin mühüm amili, onların qarĢılıqlı münasibətlərinin qaydaya

salınmasının, cəmiyyətdə nizam-intizamın və sabitliyin təmini vasitəsidir. Əslində,

bu gün bütün Qərb nəzəriyyəçilərinin də ümumi qənaəti bundan ibarətdir ki,

demokratik dəyərlər yalnız iqtisadi cəhətdən inkiĢaf etmiĢ ölkələrdə özünə

möhkəm dayaqlar tapa bilər. Ġqtisadi cəhətdən tam təmin olmayan insanın

demokratik idealları dərindən əxz etməsi həqiqətən də qeyri-mümkündür.

Ġqtisadi inkiĢafa paralel olaraq demokratikləĢmə proseslərinin sürətlə

aparılması və bu iki təmayülü bir-birindən ayırmadan Azərbaycanın prioritet

inkiĢaf xətti kimi çağdaĢ yetkililərimizin əsas vəzifələridir. Azərbaycan

Respublikasının Prezidenti Ġlham Əliyevin bu barədə irəli sürdüyü fikirlər maraqlı

ola bilər: «DemokratikləĢmə prosesi və sosial iqtisadı inkiĢaf. Bunlar hamısı vahid

bir prosesin tərkib hissələridir. Birini o birindən ayırmaq mümkün deyildir. Əgər

biz diqqətimizi ancaq iqtisadi məsələlərə yönəltsək, siyasi proseslər kənarda qalsa,

demokratikləĢmə getməsə, ölkədə siyasi islahatlar getməsə, uğur qazana bilmərik.

Biz bütün bu iĢləri paralel Ģəkildə aparmalıyıq. Eyni zamanda, əgər iqtisadiyyat

inkiĢaf etməsə, onda demokratikləĢmə prosesi də təhlükə altına düĢər. Çünki kasıb

ölkədə, çoxlu sosial problemləri olan ölkədə insanlar demokratiya, siyasi proseslər

haqqında düĢünmürlər. Ġnsanları ancaq gündəlik məsələlər düĢündürür. Ona görə

paralel Ģəkildə, hərtərəfli inkiĢaf Azərbaycanı yaxın zamanlarda çox güclü dövlətə

çevirəcəkdir».

Artıq 2010-cu Ulu əvvəllərində Ġ.Əliyev Azərbaycanda keçid dövrünün baĢa

saldığını və ölkənin yeni, modem bir dövrə qədəm qoyduğunu bəyan etmiĢdir.

ÇağdaĢ dövrdə demokratik, hüquqi dövlət quruculuğunun konkret zamanla

məhdudlaĢmayan, strateji əhəmiyyət daĢıyan, daimi fəallıq və zəhmət tələb edən,

sonu olmayan proses olduğunu xüsusi vurğulamağa ehtiyac yoxdur. Bu yöndə

aparılan dövlət siyasətinin mahiyyəti Azərbaycam çağdaĢ dünyaya demokratik

dövlət kimi tanıtmaq, ölkənin nüfuzunu qaldırmaq, problemlərinin tez bir zamanda

həllinə nail olmaqdır.

Müasir dövrdə müstəqilliyini bərpa etmiĢ Azərbaycan Respublikasına 1993-

2003-cü illərdə rəhbərlik edən Heydər Əliyevin təĢəbbüsü ilə 1995-ci il noyabrın

12-də qəbul olunan müstəqil Azərbaycan Respublikasına ilk Konstitusiyası ölkənin

gələcək inkiĢaf prioritetlərini müəyyənləĢdirməklə yanaĢı, insan hüquq və

azadlıqlarının təminatını dövlətin ali məqsədi kimi önə çıxarmıĢdır. Konstitusiyada

əksini tapmıĢ strateji məqsədlər, ilk növbədə, hüquqi islahatları və insan haqlarının

qorunması prinsipinin real həyatda tətbiqini zəruri edir. Müstəqil Azərbaycan

Respublikasının Konstitusiyasında BMT-nin 1948-ci il 10 dekabr tarixli

Ümumdünya Ġnsan Hüquqları Bəyannaməsində və baĢqa beynəlxalq müqavilələrdə

nəzərdə tutulmuĢ insan hüquq və azadlıqlar demək olar ki, əsasən təsbit

olunmuĢdur.

Mövzu 5. İdarəetmə elminin qanun və prinsipləri

PLAN

1. Ġdarəetmənin qanunları.

2. QarıĢıq, çoxukladlı istehsal münasibətləri çərçivəsində və sistemində

iqtisadi qanunların daha dürüst dərk edilməsi.

3. Ġdarəetmənin prinsipləri.

4. Sosial-iqtisadi rəhbərliyin vəhdətliyi prinsipi.

1. İdarəetmənin qanunları.

«Qanun» anlayıĢı ayrı-ayrı hadisələr arasındakı əlaqələri ifadə edir.

«Qanunauyğunluq» anlayıĢı isə hər hansı bir inkiĢaf prosesinin, o cümlədən

iqtisadi proseslərin və əlaqələrin ümumi xarakterini aydınlaĢdırır. Lakin istər

iqtisadi qanun, istərsə də iqtisadi qanunauyğunluqlar təsadüfi yığılmıĢ, toplanmıĢ

hadisələri deyil, zəruri, ardıcıl, müəyyən axın üzrə gedən hadisə və prosesləri

göstərir. Bununla belə son illər ərzində subyektiv xarakterli proseslərin, entropiya

(nizamsız, neqativ kənarlaĢdırmalar) xarakterli hadisələrin kök salması onu göstərir

ki, belə «təsadüfi» halların da öz qanunauyğunluqları vardır.

Lakin hər cür qanunauyğunluqları normal hesab etmək olmaz. Belə

«qanunauyğunluqlar» cəmiyyətin obyektiv inkiĢaf tələblərinə cavab verməyən

proseslərdir. Cəmiyyətin həyatında müxtəlif hadisə və proseslər mövcuddur.

Bunlardan bəziləri səthi, bəziləri dərin, bəziləri daxili, bəziləri xarici, bəziləri

əlahiddə, bəziləri isə ümumi prosesləri, əlaqələri əks etdirirlər. Ġqtisadi qanunlar

təsadüfi, əlahiddə və səthi əlaqələr deyil, iqtisadi hadisələrin daxili səbəbiyyat

əlaqələrindən irəli gələn prosesləri göstərir. Bu əlaqələr hadisələri daimi, möhkəm

ifadə edən əlaqələr olmalıdır. Bununla belə, necə deyərlər, mövcud olan hər bir

hadisənin öz qanunları vardır. Mürəkkəb iqtisadi və sosial proseslərin idarə

edilməsi, eyni qaydalı proseslərin determinasiya qaydasında təhlil edilməsinin

böyük əhəmiyyəti vardır. Məhz determinizm prinsipi hər hansı bir hadisənin əmələ

gətirən Ģəraitin ona təsir edən amillər əsasında təhlil edilməsinə əsaslanır. Ona görə

də determinist prinsipi inkar etmək həmin elmin özünü inkar etmək olardı.

Hadisələrin determinizm prinsipinə əməl edərək öyrənilməsi mühüm

əhəmiyyətə malikdir. Bu, aĢağıdakı məsələləri əhatə edir: birincisi, cəmiyyət və

təbiətdə baĢ verən hadisələrin universal xarakterli əlaqələrinin qəbul edilməsi

prinsipi. Bu o deməkdir ki, bütün hadisələr məcmu Ģərait və amillərdən asılı olaraq

determinasiya əlaqəsi ilə bağlıdır. Lakin bu iki əlaqə forması eyniyyət təĢkil etmir.

Səbəbiyyət əlaqəsi müxtəlif sosial-iqtisadi hadisələrdə mövcud olan universal

əlaqənin bir hissəsidir. Ġkincisi, determinasiyanın funksional, korrelyasiya və s.

əlaqə formaları da vardır. Üçüncüsü, determinizmi heç də bəzilərinin baĢa düĢdüyü

kimi bir iqtisadi hadisənin digərindən yeni mənalı asılılığını inkar etmir. Burada

hadisələrin baĢ verməsi tezliyi, hətta belə ehtimalı olsa da obyektiv xarakter

daĢıyır. Dördüncüsü, determinizm heç də .əmiyyətin sosial həyatında adamların bu

və ya digər xətti-hərəkəti seçməsi, seçilmiĢ xətti-hərəkət üçün onların məsuliyyət

daĢımasını inkar etmir, əksinə bu, həmin hərəkətlərin obyektiv olaraq

qiymətləndirilməsi üçün əsas yaradır. Məhz bu cəhətə görə determinizm fatali-

zimdən köklü Ģəkildə fərqlənir. Obyektiv Ģərait hansı səviyyədə olursa-olsun təhlil

edilməlidir. ġərait özü adamların fəaliyyətinin məhsuludur. Ġnsan özü də eynilə

Ģəraitin məhsuludur. Ġnsan hadisələr əlaqəsinin qanunauyğunluqlarından kənarda

durmur, bu əlaqələr sisteminə daxil olur. Obrazlı ifadə ilə desək o, öz həyat

dramasının müəllifi və aktyorudur. Lakin bu, heç də insanın obyektiv Ģəkildən asılı

olmaması demək deyildir.

Xırdalı-böyüklü hər hansı bir iqtisadi, sosial, siyasi hadisənin öyrənilməsi,

idarə olunması iqtisadi və ideoloji siyasətdən də kənarda qalmır. Burada siyasətin

çevikliyi, fəallığı mühüm rol oynayır. Eyni zamanda hər bir hadisənin mahiyyəti,

öz məğzi vardır. Ancaq bunlar bizə bilavasitə deyil, birinci növbədə, müəyyən

hadisələr formasında gəlib çatır. Əslində isə hadisələrin mahiyyəti hadisələrsiz,

yaxud əksinə olaraq, müstəqil bir tərzdə, bir-birindən təcrid olunmuĢ qaydada

mövcud olmur. Mahiyyət və hadisə real həyat prosesində, konkret təsərrüfat

quruculuğu gediĢində özünü büruzə verir. Elm sahələri, o cümlədən iqtisadiyyat

elmi bu real, obyektiv prosesləri və hadisələri müvafiq anlayıĢlar, kateqoriyalar adı

ilə öyrənir, konkret fəaliyyət sahəsində istifadə edir, iqtisadi hadisə və proseslər

arasında dərin, daxili, zəruri əlaqə və münasibətlər vardır. Obyektiv mahiyyət

iqtisadi qanun gücünə malikdir. Hətta hadisələrin mahiyyətini qanun adlandırmaq

olar. Hər bir mahiyyətin öz təzahür forması vardır. Deməli, təzahür etməyən hadisə

olmadığı kimi, əsası, mahiyyəti olmayan hadisə də yoxdur. Ona görə də

cəmiyyətin inkiĢafi, idarə edilməsi çoxcəhətli, geniĢ aspektli, mürəkkəb elmi-

texniki, ictimai-iqtisadi problemləri, vəzifələri əhatə edən bir inkiĢaf və idarəetmə

sistemidir.

Beləliklə, cəmiyyətin çoxcəhətli, mürəkkəb bir təsərrüfat-iqtisadi sistem kimi

normal inkiĢaf etməsi mənafeyi həmin bu sistemin inkiĢafını təmin edən iqtisadi,

sosioloji, texniki və digər amillərin vəhdətini təmin etməyin, onların vaxtlı-

vaxtında tənzim etməyi tələb edir. Elmi problem səviyyəsində duran iqtisadi

problemlərin izahı, qiymətləndirilməsi və idarəedilməsi də elmi olmalıdır.

Cəmiyyətin özü, hər Ģeydən əvvəl elmi cəmiyyət olmalıdır. Məhz ona görə də

cəmiyyətlə elmi tərzdə rəftar etmək lazımdır. Bu sahədə qarıĢıq iqtisadiyyata xas

olan prinsiplər, üsullar və müvafiq qanunauyğunluqlarla yanaĢı, iqtisadi qanunların

tələblərinə əməl olunması mühüm əhəmiyyətə malikdir. Ġqtisadi qanunlar

cəmiyyətin inkiĢaf qanunlarıdır. Bu qanunlar təsərrüfat siyasətinin əsasını təĢkil

edir, iqtisadi qanunların tələblərini daha yaxĢı dərk etməklə cəmiyyətə, təsərrüfata

rəhbərlikdə daha düzgün və daha elmi istiqamət seçə bilərik. Beləliklə, iqtisadi

qanunların dərk edilməsi və onlardan təsərrüfat quruculuğunda istifadə olunması

yalnız mücərrəd elmi məsələ deyildir. O, həm də milyonların canlı yaradıcılığının

daha müvəffəqiyyətlə idarə olunması, onlann əməyinin səmərəli təĢkil olunması

zəruriyyətindən irəli gələn obyektiv və problem xarakterli bir məsələdir. Ġqtisadi

qanunların dək edilməsi və onlardan istifadə olunması bütün kateqoriyalardan olan

iĢçilər üçün eyni dərəcədə zəruridir. Bu qanunlar təkcə menecerə, təsərrüfat

rəhbərinə, alimə deyil, hər bir sıravi iĢçiyə də necə hərəkət etmək qaydasını

öyrədir.

Hər hansı bir iqtisadi və ya sosial problemlər üzrə siyasətin konkret proqramı

iĢləyib hazırlamazdan qabaq həmin problemin, hadisənin mahiyyətini, bu hadisəni

tənzim edən qanun, ya qanunlar sisteminin tələbiərini, bu tələblərin dəqiq

məzmununu dərk elmək lazımdır. Ġqtisadi qanunların, hadisələrin məzmununu

əqlən mənimsəmək, öyrənmək düzgün siyasət üçün ilkin və zəruri Ģərtdir. Əlbəttə,

biz gündəlik həyatımızda bu və ya digər hadisənin mahiyyətini sadə, ya ümumi

halda olsa da dərk edir bu barədə müəyyən mühakimə yürüdə bilərik. Lakin bu

mühakimə, dərketmə müəyyən qanunların tələblənnə əsaslanmasa intiutiv, Ģəxsi

mülahizə səviyyəsində, çərçivəsində qalar, beləliklə də obyektiv reallığın sağlam

əsaslar üzrə də elmi cəhətdən qiymətləndirilməsini, təhlil edilməsini əvəz edə

bilməz. Hadisələrə bu cür yanaĢma subyektiv və volyuntarist yanaĢma üsuludur.

Ġqtisadi siyasət və idarəetmə iqtisadi qanunların təsərrüfat quruculuğunda

Ģüurlu istifadə olunması formasıdır. Ġqtisadi siyasətin baĢlıca məğzi, məzmunu

onun müəyyən obyektiv məqsəd və mənafelərdən ibarət olmasındadır. Ġqtisadi

siyasət dedikdə, bu və ya digər məqsədə çatmaq üçün tətbiq edilən üsul və

vasitələrin, habelə təĢkilati-tərbiyəvi, inzibati-iqtisadi tədbirlərin toplusu və sintezi

baĢa düĢülür. Ġqtisadi siyasətin konkret məzmunu onun məqsədi, vəzifələri və

prinsipləri ilə müəyyən olunur. Ġqtisadi siyasət nə iqtisadi qanunları yaradır, nə də

onları aradan qaldıra bilir. Bununla yanaĢı, siyasət həmin qanunlardan təsərrüfat və

mədəni quruculuq üçün istifadə dumasında mühüm istiqamətverici rol oynayır.

Siyasət iqtisadiyyatın təmərküzləĢməsi ifadəsi formasıdır. Doğrudan da

iqtisadiyyatla siyasət arasında üzvi əlaqə vardır. Siyasət iqtisadiyyatın heç də

passiv nəticəsi və ifadəçisi deyildir. Fəal, düĢünülmüĢ, siyasət iqtisadi inkiĢaf üçün

mühüm əhəmiyyətə maliıkdir. Ona görə də iqtisadiyyatla siyasət və idarəetmə

arasındakı əlaqənin öyrənilməsi iĢində böyük metodoloji və praktiki əhəmiyyəti

vardır.

2. Qarışıq, çoxukladlı istehsal münasibətləri çərçivəsində və sistemində

iqtisadi qanunların daha dürüst dərk edilməsi

QarıĢıq, çoxukladlı istehsal münasibətləri çərçivəsində və sistemində iqtisadi

qanunların daha dürüst dərk edihnəsi, onlardan səmərəli stifadə olunmasının

konkret metodlarının, variantlarının iĢlənib-hazırlanması, təsərrüfat, iqtisadi əlaqə

və münasibətlərin optimal bir halda tənzim olunması iqtisadi inkiĢafın baĢlıca

amilidir. Ġstehsal münasibətlərinin müəyyən etdiyi elmi idarəetmə cəmiyyətin

inkiĢafının ümumi formasıdır. Ona görə də istər iqtisadi qanunlardan Ģüurlu

qaydada sitifadə olunmasında, istərsə də dinamik, proporsional inkiĢafın təmin

edilməsində idarəetmə qarĢısında daha ciddi vəzifələr durur. Burada planlaĢdırma

ilə planauyğun, proporsional inkiĢaf qanununu eyniləĢdirmək olmaz. PlanlaĢdırma

həmin qanuna xidmət edir və onun tələblərini, həmçinin digər iqtisadi qanunların,

tələblərini nəzərə alaraq həyata keçirilir. Burada «proporsionallıq» anlayıĢı tamın,

hər hansı bir iqtisadi prosesin ayrı-ayrı hissələri, istehsal bölmələri arasındakı

ahəngdarlığı, uyğunluğu ifadə edir, lakin məlumdur ki, iqtisadi inkiĢafda müəyyən

proporsionallıq bütün ictimai-iqtisadi formasiyalarda olmuĢ, ümumi bir iqtisadi

tələbat kimi meydana çıxmıĢdır. Deməli, proporsionallığın təzahür Ģərtləri və

miqyası proseslərlə, istehsal münasibətlərinin xarakteri ilə əlaqədar olaraq

müəyyən edilir. Buna görə də hər bir cəmiyyət planauyğunluq proporsionallığın

xarakterini, ona nail olma dərəcəsini keyfiyyətcə dəyiĢdirir: PlanlaĢdırma,

idarəetmə daimi proporsionallığın təmin və tənzim olunmasını ifadə edir.

Göründüyü kimi, idarəetmədə pianauyğunluq bütün iqtisadi həlqələri,

ünsürləri əlaqələndirən mühüm və ümumi bir mexanizm kimi çıxıĢ edir. Bununla

yanaĢı, hər bir iqtisadi hadisəni və iqtisadi qanunun tələblərinin həyata

keçirilməsinin öz konkret mexanizmi və məzmunu vardır. Məsələn, dəyər

qanununun özünə aynca xas olan məzmunu və tələbi vardır. Bu qanun tələb edir ki,

əmtəələr onlara sərf edilmiĢ ictimai-zəruri iĢ vaxtı və dəyərlərinə görə mübadilə

olunsunlar. Lakin bu qanunun eyni tələbi müxtəlif idarəetmə metodları

çərçivəsində müxtəlif mexanizm və proseslər vasitəsilə həyata keçirilir. Kortəbii

idarəetmədə - istehsal anarxiyası mexanizmi, rəqabət, habeiə qiymətin dəyər

ətrafında kortəbii tərəddüd etməsi mexanizmi vasitəsilə, elmi idarəetmədə isə

qiymətlərin planlı qaydada formalaĢması mexanizmləri sistemi ilə həyata keçirilir.

Lakin planlaĢdırma metodları sisteminin üstünlüklərindən, həmiĢə və bütün

hallarda tam, səmərəli istifadə olunmur. Ona görə də sahə və ərazi üzrə

planlaĢdırmanın, sahədaxili və sahələrarası planlaĢdırma və proporsiyaların,

nisbətlərin düzgün əlaqələndirilməsi, iqtisadiyyatın balanslaĢdırılmıĢ,

tarazlaĢdırılmıĢ tərzdə inkiĢaf etdirilməsi illik və beĢillik planların tərtib olunması

qaydasının təkmilləĢdirilməsi, plan dövründən əvvəl məqsədli kompleks elmi-

texniki, iqtisadi və sosial proqramın hazırlanması, müqabil planlarla direktiv

planların düzgün əlaqələndirməsi, təkmilləĢmiĢ iqtisadi göstərici və normativlərin

hazırlanması, planlaĢdırmada balans metodunun geniĢ tətbiq olunması məsələsinə

böyük əhəmiyyət verilməlidir.

Dövlətin iqtisadi siyasəti sistemində iqtisadi strategiya və taktika mühüm rol

oynayır, iqtisadi strategiya və taktika iqtisadi siyasətin baĢlıca həlqəsini təĢkil edir.

Bir qayda olaraq iqtisadi siyasətin strategiyası cəmiyyətin inkiĢafının əsaslı, baĢlıca

və uzunmüddətli problem, habelə proqramın səciyyəli məsələlərini, iqtisadi taktika

isə cari təsərrüfat məsələlərini, xalq təsərrüfatının idarə olunmasının konkret forma

və metodlarını əhatə edir, iqtisadi strategiya ilə taktika arasında zəruri nisbət,

ardıcıllıq və tarazlıq olmadan elmi cəhətdən əsaslandırılmıĢ təsərrüfat siyasətini

həyata keçirmək mümkün deyildir. Ġqtisadi siyasətin və onun mühüm həlqəsi,

tərkib hissəsi olan iqtisadi strategiya və taktikanın, sözün əsl mənasında iqtisadi

qanunlarla təsərrüfat quruculuğu təcrübəsinin vəhdətliyini göstərən və təmin edən

mühüm bir amil adlandırmaq olardı. Belə bir vəhdətin, üzvü əlaqənin təmin

edilməsi nəinki zəruridir, həm də mümkündür. Belə bir elmi siyasət cəmiyyətin

həll etməli olduğu iqtisadi vəzifələri və xalq kütlələrinin iqtisadi mənafelərini

özündə daha düzgün əks etdirər.

Ġdarəetmə sferasında idarəetmə qanunlarından istifadə edilməsi idarəetmə

fəaliyyətinin səmərəsinin və məqsədyönlülüyünün təmin edilməsində, təsərrüfat

məsələlərinin optimal həll edilməsi iĢində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Digər

tərəfdən isə cəmiyyətin qanunlarından, birinci növbədə, iqtisadi qanunlardan

istifadə olunmasında idarəetmə mühüm rol oynayır. Ġdarəetmə prosesi, idarəetmə

mexanizmi həmin qanunlardan istifadənin mühüm formasını təĢkil edir. Çünki

birgə əmək fəaliyyətinin təĢkili, əlaqələndirilməsi bilavasitə idarəetmə prosesi ilə,

idarəedən və idarəolunan sistemlərin bir-birinə qarĢılıqlı təsiri ilə əlaqədardır.

Ġdarəetmə prinsiplərinin və funksiyalarının sosial-iqtisadi məzmunu və fəaliyyət

mexanizm idə mühüm rol oynayır. Ən vacib məsələlərdən biri də idarəetmə

sahəsində baĢ verən qanunauyğunluqların təhlil edilməsi, ümumiləĢdirilməsi və

ondan müvafiq nəticələrin çıxarılmasıdır. Bu idarəetmə sistemlərinin elmi təhlili,

həmin sahədə olan nöqsanların aradan qaldırılması və idarəetmə sisteminin

təkmilləĢdirilməsi üçün əhəmiyyətlidir.

Ġdaretmənin qanunları isə aĢağıdakılardır:

1. Sosial-ictimai istehsalın idarəedilməsi sistemlərinin vəhdətliyi;

2. Ġstehsalın idarəedilməsinin sosial məzmununun, onun məqsədlərinin, forma

və metodlarının mülkiyyət formasına uyğunluğu;

3. Ġctimai istehsal formaları ilə idarəetmə arasındakı mütənasiblik;

4. Ġdarəedən və idarəolunan sistemlərin, idarə obyekti və subyektinin

uyğunluğu;

5. Ġstehsalın Ģüurlu, planauyğun idarə edilməsinin üstün səmərəliliyi və b.

Sosial-ictimai istehsalın idarəedilməsi sistemlərinin vəhdətliyi qanunu sosial-

iqtisadi sistemlərin mühüm cəhətini, üstünlüyünü ifadə edir. Bu vəhdətlik həmin

sistemlərarası və sistemdaxili əlaqələrin möhkəmliyini, bu sistemlərin ayrılmaz

bütövlüyünü göstərir. Ġdarəedən sistemlərin vəhdətliyi: a) bu sistemlərin məqsəd

ümumiliyi, b) iqtisadi və sosial mənafe birliyi, v) aĢağı və yuxan idarə orqanlarının

fəaliyyət birliyi, təĢkilat birliyi ilə müəyyən olunur. Həmin vəhdətliyin, birliyin

iqtisadi əsasını istehsal formaları üzərində çoxformalı mülkiyyət təĢkil edir.

3. İdarəetmənin prinsipləri

Ġdarəetmə prinsipləri bütövlükdə cəmiyyətin və idarəetmə orqanlarının

fəaliyyətini istiqamətləndirən həm də müəyyən bir çərçivəyə salan rəhbəredici

qaydalar və davranıĢlar sistemidir. «Prinsip» anlayıĢı öz mahiyyətinə və

məzmununa görə qanun səviyyəsində olan bir prosesi əhatə edir. O, əslində

cəmiyyətin sosial inkiĢaf proseslərini və istehsal münasibətlərini ifadə edir. Çünki

hər bir ictimai-iqtisadi formasiyanın xarakteri obyektiv olaraq cəmiyyətdə mövcud

olan prinsiplər silsiləsini, onların xarakteri və məzmununu müəyyənləĢdirir. Həmin

müddəa idarəetmə pinsiplərinə də aiddir. Ġdarəetmə pinsipləri yalnız idarəetmə

sahəsinə aid deyildir, bu, habelə cəmiyyətin pinsipidir. Bundan baĢqa idarəetmə

sahəsi də az çərçivəli fəaliyyət sahəsi deyilidr. Ġdarəetmənin pinsipləri, həmin

pinsiplərin məzmununu bərabər Ģərait daxilində idarəetmə münasibətlərinin

xarakterinə obyektiv olaraq təsir göstərir. Ġdarəetmə prinsipi, idarəetmənin təĢkili,

metodları və funksiyaları sistemində apancı mövqeyə malikdir. Ġdarəetmə prinsipi

burada ilkin, çıxıĢ, rəhbəredici mövqe tutur. Ona görə də bu prinsip idarəetmə

sisteminə, idarəetmə strukturuna (idarəetmə orqanına) və idarəetmə proseslərinə

müəyyən tələblər sistemi irəli sürür. Həmin tələblər sisteminin çoxluğu idarəetmə

prinsiplərinin çoxluğu və vəhdətliyi ilə müəyyən olunur. Həmin prinsiplər

idarəetmə sisteminin, idarəetmə orqanlarının fəaliyyəti üçün bir növ etalon rolunu

oynayır. Bu idarəetmə sisteminin fəaliyyətinin məqsədəuyğunluq səviyyəsini və

xarakterini müəyyənləĢdir mək, müqayisə etmək üçün əsas verir. Beləliklə,

göründüyü kimi, idarəetmə prinsipi idarəetmə sisteminin qanunauyğunluqlarım əks

etdirən rəhbəredici bir ideallar, qaydalar sistemidir. Ġdarəetmənin prinsipləri,

qanunları və metodları arasında üzvü əlaqə vardır. Ġdarəetmə pinsipləri öz fəaliyyət

xarakterinə görə idarəetmə metodlarına nisbətən sabit xarakter daĢıyır. Lakin bunu

mütləq sabitlik mənasında qiymətləndirmək düzgün olmazdı. Çünki prinsiplərin

özü də məzmunca zənginləĢir və inkiĢaf edir. Məsələn, idarəetmənin demokratik

prinsipi müasir dövr, aĢkarlığın geniĢləndiyi, ölkənin demokratik inkiĢafının

dərinləĢdiyi indiki yenidənqurma Ģəraitində öz məzmunu etibarilə daha da

zənginləĢmiĢdi. Bundan baĢqa bir qayda olaraq prinsip idarəetmə metoduna təsir

göstərir, onun konkret Ģərait daxilində məzmununu, xarakterini müəyyənləĢdirir.

Lakin idarəetmə metodlan belə bir təsiredici gücə malik deyildir. Ġdarəetmə

metodları əslində prinsiplərə xidmət edir, onların həyata keçirilməsinə imkan verir.

Bununla belə idarəetmə metodlarının seçilməsi və konkret idarəetmə obyektlərində

tətbiq edilməsi qaydası, bu metodlardan istifadə olunma səviyyəsi idarəetmə

prinsiplərinə də öz təsirini göstərməyə bilməz. Metodların tətbiqi xarakteri xeyli

dərəcədə rəhbərlik psixologiyasından asılı olur. Ona görə də idarəetmə

metodlarının bir sıra hallarda düzgün tətbiq edilməməsi idarəetmə prinsiplərini

gözdən salmıĢ, idarəetmə qaydasına inamsızlıq yarada bilmiĢdir. Bununla yanaĢı,

idarəetmə prinsipləri də cəmiyyətin tələblərindən kənarda durmur. Bu prinsiplərin

sosial məzmunu cəmiyyətin tələblərinə tam uyğun gəlməlidir. Belə ki, birincisi,

idarəetmə prinsipləri cəmiyyətin idarəetmə sistemi qarĢısında qoyduğu sosial-

iqtisadi məqsədlərlə həmahəng olmalıdır; ikincisi, idarəetmə münasibətinin baĢlıca

xassə və əlaqələrinə uyğun gəlməlidir; üçüncüsü, bu, hər bir müstəqil

respublikanın, iqtisadi regionun tarazlı inkiĢaf tələbləri ilə ziddiyyət təĢkil

etməməlidir; dördüncüsü, həmin pinsiplərin məzmunu təsərrüfat normativlərində,

hüquqi sənədlərdə düzgün əks olunmalıdır. Məsələn, bizdə elə təsərrüfat məsələləri

vardır ki, o ya hər hansı bir idarəetmə prinsiplərini əvvəldən tam əks etdirmir, ya

da 30-40 il bundan qabaq tətbiq edildiyinə görə müasir tələblərə, radikal

yenidənqurma tələblərinə cavab vermir.

Ġdarəetmənin aĢağıdakı əsas prinsipləri vardır:

1. Demokratik mərkəziyyət

2. Sosial-iqtisadi rəhbərliyin vəhdətliyi

3. Sahə və əzari üzrə idarəetmənin əlaqələndirilməsi

4. Əməyin maddi və mənəvi həvəsləndirilməsinm əlaqələndirilməsi

5. Elmlik

6. Planlılıq

7. Ġdarəetmə metodları və formalarının daim təkmilləĢdirilməsi

8. Məsuliyyətlilik

9. Kadrların düzgün seçilməsi və yerləĢdirilməsi

10. Qənaətçillik və səmərəlilik

11. Təsərrüfat qərarlarının varisliyi vahid rəhbərlik

Demokratik mərkəzçilik prinsipi. Məhsuldar qüvvələrin inkiĢafı və ictimai

əmək bölgüsünün dərinləĢməsi istehsal orqanizminin əlaqələndirilmiĢ və vəhdət

halında inkiĢafı tələb edir. Dövlət idarəetmə sistemi iqtisadiyyatı vahid bir

mexanizm halında birləĢdirir. Demokratik mərkəziyyət prinsipinin əsasını xalq

təsərrüfatına dövlət rəhbərliyi ilə geniĢ demokratiyanın əlaqələndirilməsi təĢkil

edir. Burada bir tərəfdən idarəetmədə mərkəziyyətin, digər tərəfdən isə yerli

sahibkarlıq xüsusiyyətlərinin, təĢəbbüslərinin nəzərə alınması tələb olunur.

Demokratik mərkəziyyət bir tərəfdən bürokratik mərkəziyyətdən, digər tərəfdən isə

anarxizmdən çox fərqlənir.

Demokratik mərkəzçiliyin mahiyyətini bayağılaĢdırmaq, onu büroktarik

mərkəziyyətlə qarıĢıq salmaq olmaz. Bürokratik mərkəziyyəti yanız sosializm

deyil, kapitalizm, xüsusi olaraq onun imperializm özü də yarada bilər. Demokratik

mərkəzçiliklə bürokratizm və ĢablonlaĢdurmanı bir-birinə qarıĢdırmaqdan daha

böyük səhv ola bilməz. Dövlətin vəzifəsi yanız təsərrüfat sahəsində məhz

demokratik mərkəziyyəti həyata keçirməkdən ibarət deyildir. Reallıqda demokratik

mənada baĢa düĢülən mərkəziyyət nəinki təkcə yerli xüsusiyyətləri, həmçinin yerli

səyləri, yerli sahibkarlıq təĢəbbüslərini, ümumi məqsədə çatmaq üçün müxtəlif

yolları, üsul və vasitələrin yaradılması imkanlarını da nəzərdə tutur.

4. Sosial-iqtisadi rəhbərliyin vəhdətliyi prinsipi

Sosial və təsərrüfat vəzifələri bir-birilə əlaqədardır. Sosial vəzifələr iqtisadi

inkiĢafın vəziyyətini, konkret Ģəraiti nəzərə almaqla müəyyən edilir. Burada cari və

perspektiv inkiĢaf meylləri, iqtisadi strategiya da əsas götürülür. Ġqtisadi və sosial

məsələlərin həlli dövlət tərəfindən müəyyən edilir. Sosial və təsərrüfat

rəhbərliyinin vəhdətliyi prinsipi təsərrüfat məsələlərində dar çərçivəli idarəçilik və

yerliçilik mövqeyindən yanaĢma hallarını qəbul etmir.

Həmin prinsip iyerarxiya qaydalı idarəetmə çərçivəsində bir tərəfli yanaĢma

hallarının əleyhinədir. Məsələn, sexin mənafeyi müəssisənin mənafeyi ilə,

müəssisəninki isə ümumdövlət mənafeləri ilə ziddiyyət təĢkil etməməlidir. Bundan

baĢqa, üçüncü bir cəhət vardır. Bu, təsərrüfat məsələlərinin sosial mərhələlərlə

vəhdət halında həll edilməsi cəhətidir. Mühüm cəhət təsərrüfat siyasətində

beynəlmiləlçi mənafelərin millətlər və siniflərarası əlaqələrin, münasibətlərin

nəzərə alınmasıdır. Bütün bunlar o deməkdir ki, sahibkarlar, menecerlər, təsərrüfat

məsələlərilə məĢğul olan idarə orqanları yalmz sırf istehsalat məsələləri ilə deyil,

həm də sosial-tərbiyəvi iĢlərlə də məĢğul olmalı, rəhbərlik elədikləri kollektivlərdə

mənəvi-psixoloji məsələlərlə də maraqlanmalıdırlar. Beləliklə sosial və təsərrüfat

rəhbərliyinin vəhdətliyi prinsipi təsərrüfat məsələlərinin həllinə siyasi-psixoloji

cəhətdən yanaĢmağı tələb edir. Təsərrüfat məsələlərinə birtərəfli yanaĢılma halları

ciddi tənqid edilməlidir.

Sosial və təsərrüfat rəhbərliyinin vəhdətliyi prinsipi təsərrüfat məsələlərinin

həllində dövlətin qərar və göstəriĢlərinin əsas, rəhbəredici sənəd kimi əsas

götürülməsini nəzərdə tutur. Bu isə əsas məsələdir. Problemin bu cür qoyuluĢu

eyni zamanda sosial idarəetmənin səviyyəsinin daha da yüksəldilməsini tələb edir.

Sahə və ərazi üzrə idarəetmənin əlaqələndirilməsi prinsipi. Ġdarəetmənin sahə

prinsipi sahə idarəetmə sistemini əmələ gətirir. Sahə idarəetmənin baĢlıca

üstünlükləri aĢağıdakılardır:

a) ixtisaslaĢma, istehsal-texnoloji eyniliyinə görə səciyyələnən müəssisələrin

sahə miqyasında planlı inkiĢafı və idarə edilməsi;

b) ixtisaslaĢmıĢ sahə üzrə əsaslı vəsait qoyuluĢunun səmərəli bölüĢdürülməsi

və istifadə olunması;

c) sahə üzrə vahid texniki siyasətin həyata keçirilmə

d) sahə üzrə vahid mərkəzdən eyni qaydalı planlaĢdırma iqtisadi, maliyyə,

istehsal və əmək məsələlərinin həll edilməsi;

e) sahənin profili üzrə ixtisaslaĢmıĢ kadr hazırlığının həyata keçirilməsi.

Ġstehsalın sahə ixtisaslaĢması idarəetmənin sahələr üzrə idarə edilməsini təĢkil

edir, əmələ gətirir. Sahə prinsipinin əsas məzmunu aĢağıdakılardan ibarətdir:

- sahə ixtisaslaĢmasının formalaĢması;

- bunun əsasında vahid dövlət idarəetməsinin struktur bölgüsü;

- sahə səlahiyyətli dövlət orqanlarının yaradılması;

- hər hansı bir sahəyə mənsub olan müəssisələrin bu sahənin vahid təĢkilatı

mərkəzinə Ģaquli tabeçiliyinin təmin edilməsi;

- hər bir idarə orqanının sahə idarəetmə orqanlarının ümumi mexmazmindəki

mövqeyi və rolunun müəyyən edilməsi;

- vahid sahə mərkəzində ümumi sahə məsələlərinin eyni qaydalı həlli üçün

zəruri Ģəraitin yaradılması;

- sahə miqyasında, çərçivəsində təsərrüfata, iqtisadiyyata mərkəzləĢdirilmiĢ

rəhbərliyin həyata keçirilməsi.

Ġdarəetmənin sahə prinsipi iqtisadiyyatın vahid xalq təsərrüfatı inteqrasiya və

kompleks səciyyəli olmasından irəli gəlir. Bu isə istehsal vasitələri üzərindəki

mülkiyyət formasından sahələrin planauyğun formalaĢması və ictimai əmək

bölgüsünün dərinləĢməsindən irəli gəlir. Xalq təsərrüfatı kompleksinin aĢağıdakı

xüsusiyyətləri vardır: a) ictimai məhsulun təkrar istehsalı prosesinin, fəzalarının,

bütövlükdə mürəkkəb təkrar istehsal sisteminin, cəmiyyətin iqtisadi sisteminin

vəhdətliyi; b) xalq təsərrüfatı sahələrinin iyerarxiya, çoxpilləli idarə sisteminin,

orqanlarının planlı fəaliyyəti və onlar arasında subordinasiya əlaqələrinin

mövcudluğu; c) sahələr üzrə mərkəzləĢdirilmiĢ vahid idarəedici sistemin

fəaliyyətinin iqtisadiyyatın rəqabət və planauyğun inkiĢafın təbiətinə uyğunluğu.

Sahə idarəetmə xalq təsərrüfatının idarə edilməsinin yeganə variantı, forması

deyildir. Bununla bərabər, ərazi idarəetmə və planlaĢdırma sistemi də zəruridir.

Ərazi idarəetmə ərazi-istehsal komplekslərinin formalaĢması, mövcudluğu ilə

əlaqədardır. Əzari-istehsal kompleksləri respublikanın iqtisadiyyatının strukturunu

əmələ gətirir. Bu isə bir çox amillərlə təbii-tarixi, təĢkilati-texniki, əhalinin tərkibi

və s. ilə müəyyən edilir.

Ərazi-istehsal kompleksi ölkənin xalq təsərrüfatı kompleksindən təcrid

edilmiĢ halda deyil, onun üzvü tərkib hissəsi kimi idare edilməli və

planlaĢdırılmalıdır. Regionun kompleks planlaĢdırılması və onun iqtisadi inkiĢafına

sistem halında yanaĢılması burada baĢlıca rol oynayır. Həmin problemlər,

kompleks məsələlər əsasən aĢağıdakılardan ibarətdir:

1) bu və ya digər regionun istehsal ixtisaslaĢmanın inkiĢafı, profilinin

dəqiqləĢdirilməsi, istehsala iqtisadi cəhətdən sərfəli olan təbii resursların cəlb

edilməsi;

2) respublikalararası və rayonlararası təsərrüfat əlaqələrinin

təkmilləĢdirilməsi;

3) ictimai istehsalın effektivliyini nəzərə almaqla yeni müəssisələrin səmərəli

yerləĢdirilməsi;

4) regionların bir-birilə qarĢılıqlı əlaqədə olan sənaye sahələrinin, aqrar-

sənaye komplekslərinin proporsional münasib inkiĢafının təmin edilməsi.

Ən baĢlıca məsələlərdən biri müxtəlif dərəcəli regionlar, rayon və Ģəhərlər

üzrə kompleks sahələrarası proqramların və planların tərtib edilməsi və onun

səmərəsinin artırılmasıdır. Burada ən vacib məsələlərdən biri yerli maddi və əmək

ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması, məhsuldar qüvvələrin optimal

yerləĢdirilməsi problemidir. Lakin bir çox hallarda sahə, ərazi və xalq

təsərrüfatının planlaĢdırılması, idarə edilməsi sahəsindəki nöqsanlar nəticəsində

regionların cari sosial-iqtisadi problemləri perspektiv problemlərlə zəif əlaqələn-

dirilir, üstünlük cari məsələlərin həllinə verilir, bəzi hallarda isə bu məsələlər

perspektiv inkiĢafın ziyanına olaraq həll edilir. Bu baxımdan, habelə yuxarıda

göstərilən nöqsanların aradan qaldınlması məqsədilə müxtəlif dərəcəli regionlar

üzrə məhsuldar qüvvələrin səmərəli inkiĢafı və yerləĢdirilməsinin baĢ sxemi iĢlənib

hazırlanır. BaĢ sxem perspektiv inkiĢafın elmi cəhətdən əsaslandırılması və

keyfiyyətinin yüksəldilməsinin mühüm Ģərtidir.

Mövzu 6. İdarəetmə prosesi və mexanizmi. İdarəetmə funksiyaları və

metodları

PLAN

1. Ġdarəetmə prosesi.

2. Ġdarəetmə funksiyası idarəetmənin fəaliyyət dairəsi.

3. Ġdarəetmə elminin ümumi və xüsusi metodları.

4. Ġdarəetmənin iqtisadi, inzibati və sosial-psixoloji metodları.

1. İdarəetmə prosesi.

Ġdarəetmənin baĢlıca mahiyyəti onun statik vəziyyətdə olması ilə deyil,

dinamik vəziyyəti ilə müəyyən edilir. Əks təqdirdə idarəetmə prosesi həyata

keçməz. Bu, birinci növbədə, idarəetmə sisteminin vəhdətliyi və idarəetmə

sahəsində olan əmək bölgüsü və kooperasiyası ilə Ģərtlənir. Hər bir hadisə və

prosesin sistemin olduğu kimi idarəetmə sisteminin də öz mexanizmi vardır.

Ġdarəetmə elminə aid ədəbiyyatlarda idarəetmə sisteminin aĢağıdakı

komponentlərdən ibarət olması göstərilir: a) idarəetmə mexanizmi; b) idarəetmə

struktura; c) idarəetmə prosesi; d) idarəetmə sisteminin inkiĢaf mexanizmi.

Ġdarəetmə mexanizmi idarəetmə sisteminin komponentlərindən birini təĢkil

edir. Ġdarəetmə mexanizmi özü isə aĢağıdakı vəsilələrdən ibarətdir:

1. Ġdarəetmənin ümumi prinsipləri

2. Ġdarəetmənin müxtəlif funksiyaları

3. Ġdarəetmə sistemi qarĢısında qoyulan məqsədlər

4. Ġdarəetmə sisteminin müvafiq metodları.

Ġdarəetmə mexanizminin bu həlqələri arasında üzvü əlaqə vardır. Bu

mexanizmin mövcudluğu tamamilə obyektiv xarakter daĢıyır. Belə ki, prinsipsiz

idarəetmə olmaz. Ġdarəetmə prosesi isə heç bir sosial-iqtisadi məqsəd olmadan

həyata keçirilə bilməz. Məqsədlər idarəetmədən kənar baĢ vermir, deməli, həmin

proseslərin ardıcıl və normal gediĢi üçün idarəedici təsir vasitələri lazımdır. Bu,

idarəedici təsir idarəedən subyekt tərəfindən müxtəlif metodlardan istifadə edilərək

həyata keçirilir. Ġdarəetmə prosesi idarəetmə sisteminin və onu əmələ gətirən

ünsürlərin fəaliyyət göstərməsi prosesidir. Bu isə bilavasitə müxtəlif idarəetmə

orqanlarının mövcudluğu və fəaliyyət forması ilə bağlıdır. Ġdarəetmə prosesinə

müxtəlif baxımdan yanaĢmaq olar:

1. Ġdarəetmə prosesinin funksionallığı;

2. Ġdarəetmə əməyinin təĢkili;

3. Ġdarəetmə sisteminin strukturu;

4. Ġdarəetmə orqanlarının sahə və sahələrarası fəaliyyətinin təĢkili;

5. Ġdarəetmə prosesinin məzmununa görə.

Ġdarəetmə proseslərinə bu cür yanaĢma bir tərəfdən həmin proseslərin

məzmununun aydın dərk olunmasına, digər tərəfdən isə həmin proseslərin gündəlik

həyatda təĢkili məsələlərini həll etməyə imkan verir.

Ġdarəetmə prosesləri, birinci növbədə, öz funksional məzmununa görə

fərqlənirlər. Məsələn, operativ rəhbərlik, planlaĢdırma, nəzarətetmə proseslərini,

habelə müxtəlif xidmət funksiyalarını buna misal gətirmək olar. Bu funksiyalar

əsas və xüsusi hal kimi olan funksiyalara, əlavə funksiyalara bölünürlər. Həmin

funksiyaların həyata keçirilməsinin maddi-təĢkilatı əsasını əmək bölgüsü, birinci

növbədə, funksional əmək bölgüsü təĢkil etsə də, lakin onun zəruriliyi idarəetmə

məqsədləri ilə müəyyən olunur, bu məqsədlərdən irəli gəlir. Müəssisələrdə ümumi

funksiyalarla yanaĢı, texniki, maliyyə, kommersiya (satıĢ və təchizat) və inzibati

funksiyaları da həyata keçirilir. Həmin funksiyalar müəyyən xidmət növləri və

strukturları tərəfindən həyata keçirilir. Ona görə müəssisələrdə, məsələn, texniki,

kommersiya əməliyyatları müəyyən xidmət vəsilələri vasitəsilə icra olunur.

Əslində müəssisələrdə bilavasitə istehsal prosesini həyata keçirən xidmət-

funksional bölmənin fəaliyyəti də dəqiqləĢdirilməli və sistemləĢdirilməlidir.

Ġstehsal xidməti yalnız texniki xidmətlə məhdudlaĢmamalıdır. O, istehsalın

hazırlığı, planlaĢdırılması, proqramlaĢdırılması, təĢkilati metodları, dispetçer

xidmətələrini və digər istehsal fəaliyyətinin sistem halında təĢkilini əhatə etməlidir.

Məsələyə bu cür yanaĢma istehsal məsələləri üzrə fəaliyyət xarakterində yeni

keyfiyyətin formalaĢmasına müsbət təsir edər, istehsal xidməti ilə əlaqədar olan

bütün fəaliyyət növlərinin inteqrasiyası və koordinasiyasını həyata keçirirlər. Bu

istehsalata rəhbərlikdə keyfiyyətcə yeni dəyiĢikliklərə səbəb ola bilər. Ġdarəetmə

prosesi əsas ünsür olmaq etibarilə idarəetmə apparatı iĢçilərinin konkret

fəaliyyətini, həmin fəaliyyətin hüdudunu və idarəetmə əməyinin təĢkili

məsələlərini əhatə edir.

Ġdarəetmə prosesi fasiləsiz bir prosesdir. O, idarəetmə sistemlərinin strukturu,

onun həlqələri arasındakı əlaqələri göstərir. Bu isə idarəetmə prosesinin dinamik

xarakterindən irəli gəlir. Ona görə də idarəetmə prosesi həm də təsiredici bir

prosesdir. Həmin təsir, birinci növbədə idarəetmənin idarəolunan obyektə təsiri,

habelə eyni səviyyəsi yarımsistemlərin bir-birinə təsiri formalarında olur.

Ġdarəedici təsir isə öz növbəsində daimi və dövri xarakter daĢıyır. Ġstehsalın

hərtərəfli intensivləĢdirilməsi Ģəraitində idarəetmə prosesinin sürətləndirilməsi,

onun səmərəsinin artırılması ümumi səmərəliliyin artırılması sistemində mühüm

rol oynamalıdır. Lakin bir çox hallarda istehsalın intensivləĢdirilməsi idarəetmə

prosesinin intensivləĢdirilməsi ilə uzlaĢdırılır, idarəetmə proseslərinin ardıcıllığını,

dinamikliyini təmin etmədən istehsalın hərtərəfli intensivləĢdirilməsini, elmi-

texniki tərəqqisini və digər problemləri müvəffəqiyyətlə həll etmək olmaz.

Ġdarəetmə prosesinin dinamikliyinin təmin edilməsi, birinci növbədə idarəetmə

fəaliyyətinin keyfiyyətcə yeni, elmi səviyyədə təĢkil olunmasını, idarəetmə

mədəniyyətinin yüksəldilməsini tələb edir. Bu, konkret idarəetmə fəaliyyətini

bilməkdən, bacarmaqdan baĢqa həm də idarəetməyə ciddi bir proses, bir elm sahəsi

kimi yanaĢmağı tələb edir. Elmi səviyyədə duran problemlərin özü də elmi

səviyyədə həil olunmalıdır. Ġdarəetmə prosesinin səmərəliliyinin artırılması,

həmçinin idarəetmə strukturunun təkmilləĢdirilməsini. onun operativliyinin,

çevikliyinin və məhsuldarlığının artırılması ilə əlaqədardır.

Ġdarəetmə prosesləri idarəetmə strukturu ilə bağlıdır və ondan irəli gəlir.

Ġdarəetmə proseslərinin idarəetmə strukturu ilə əlaqədar olması həmin proseslərin

iyerarxiyalı, çoxpilləli xarakterini müəyyən edir. Bu baxımdan idarəetmə prosesləri

aĢağı, yuxarı və orta səviyyəli idarəetmə proseslərinə ayrılır.

2. İdarəetmə funksiyası idarəetmənin fəaliyyət dairəsi.

Ġdarəetmə funksiyası idarəetmənin fəaliyyət dairəsi növləri ilə əlaqədardır.

Ġdarəetmə iĢləri özbaĢına həyata keçirilmir. Ġdarəetmə iĢləri idarəetmə

vəzifələrimdən irəli gəlir, müəyyən funksiyaların icra edilməsi, idarəedən sistemin

təĢkili ilə bağlıdır. Ġdarəetmə funksiyası obyektiv məqsəd və nəticələrin ümumiliyi

ilə xarakterizə olunur ki, bu da göstərdiyimiz kimi, funksional əmək bölgüsündən

irəli gəlir. Buna uyğun olaraq idarə aparatı təĢkil olunur. Onun hər bir bölməsi və

hər bir iĢçisi müəyyən funksiyaların içrası üzrə ixtisaslaĢırlar. Ġnzibati-təsərrüfat

fəaliyyətinin səmərəliliyi xeyli dərəcədə idarəetmə funksiyalarının hansı səviyyədə

yerinə yetirilməsindən asılıdır.

Ġdarəetmə funksiyaları öz məzmununu, struktur və təzahür formalarına görə

müxtəlif mənalarda iĢlənilir. Elmi ədəbiyyatda «funksiya» anlayıĢı bir neçə mənada

- «idarəetmə orqanlarının funksiyası», «dövlət fiınksiyası», (ddarəetmə

funksiyası», «dövlət orqanlarının funksiyası» və s. iĢlənir. Bundan baĢqa

«funksiya» anlayıĢı müxtəlif məzmunda hər hansı bir təĢkilat və prosesin rolu,

təyinatı, iĢ, vəzifə və s. mənalarda da iĢlənilir. Məsələn, K.Marks dəyər

formalarından, pulun beĢ funksiyasından bəhs edərkən burada pulun rolunu

nəzərdə tutmuĢdur. BaĢqa müəlliflər funksiya dedikdə həm də idarəedici,

sərəncamverici, idarə, dövlət orqanının fəaliyyətini nəzərdə tuturlar. «Funksiya»

anlayıĢı hər hansı bir prosesin məzmunu və xarakterindən asılı olaraq müəyyən

məna kəsb edir. Ona görə də bu anlayıĢ bəzən «prinsip», «hüquq», «səlahiyyət»,

«fəaliyyət», «əməliyyat», «rəhbərlik» mənalannda iĢlənir. Beləliklə, «funksiyanın»

tətbiqi sahəsi istər-istəməz onun məzmununa təsir göstərmiĢ olur. Bəzi müəlliflər

«funksiya» anlayıĢını bir az da konkretləĢdirirlər. Məsələn, A.S.Petrov sahə

idarəetmə sistemində üç növ funksiyanın - təĢkiletmə, istehsalat-təsərrüfat və

idarəetmə funksiyalarının mövcudluğunu göstərir, lakin yaddan çıxarmaq olmaz ki,

əvvəlki iki funksiyalar da idarəetmə funksiyasının tərkib hissəsidir. Ona görə də

«idarəetmə fimksiyasım» onlardan təcrid olunmuĢ halda, ayrıca bir funksiya kimi

göstərmək metodoloji cəhətdən düzgün deyildir. Çünki «idarəetmə fiınksiyası»

anlayıĢının özü idarəetmə və idarəolunan sistemlərin bütün fnuksiyalar

məcmusunu əhatə edir.

Ġdarəetmənin həmçinin bir növ ixtisaslaĢmıĢ funksiyaları da vardır: istehsala

texniki rəhbərlik, maddi-texniki təchizat və s.

Ġdarəetmə fəaliyyətinin növləri obyektiv bir prosesdir. O, özbaĢına meydana

çıxmır. Bu, cəmiyyətin ayrı-ayrı dövrlərdəki inkiĢaf xüsusiyyətlərindən,

idarəedilən sistemin ictimai istehsalın bir obyekt olmaq etibarilə öz məzmunundan

və onun qarĢısında qoyulan vəzifələrdən irəli gəlir. Ona görə də ictimai istehsal

proseslərini idarə etmək, qaydaya salmaq, vəzifələrini yerinə yetirmək üsulları və

vasitələrinin məcmusu idarəetmə funksiyası adlanır. Həmin funksiyalar müəyyən

təĢkilati formada həyata keçirilir. Bunun üçün hər bir müəssisə və təĢkilatda,

yuxarı idarəetmə pillələrində idarəetmə aparatları yaradılır. Onların struktur

bölmələrindən hər biri spesifik idarəetmə vəzifələrini icra etmək üçün ixtisaslaĢır,

ümumi, iqtisadi, texnoloji və s. istiqamətlərdən rəhbərliyi həyata keçirirlər.

Ġdarəetmə funksiyaları idarəetmə fəaliyyəti, konkret idarəetmə orqanının

vəzifələri, mürəkkəb münasibətlər sistemi, fəaliyyətin məzmunu (sosial-iqtisadi)

ilə də əlaqədardır. Ġdarəetmə fimksiyaları idarəetmə fəaliyyətinin xüsusi növüdür,

idarəetmə sahəsində əmək bölgüsünün təzahür formasıdır.

Ġdarəetmə funksiyaları müxtəlif ədəbiyyatlarda müxtəlif formalarda təsnifata

ayrılır. Lakin ən əlveriĢli təsnifat aĢağıdakıları hesab etmək olar: birincisi,

idarəetmə proseslərinin məzmununu əks etdirən funksiyalar qrupu; ikincisi, icra

olunan iĢin məzmununu əks etdirən funksiyalar qrupu; üçüncüsü, fəaliyyətin

məzmununu əks etdirən funksiyalar qrupu.

Ġdarəetmə prosesini əks etdirəri funksiyalar qrupu məzmununa görə müəyyən

mərhələlərə, tsiklə və fazalara bölünür. Bu baxımdan idarəetmə funksiyası

universal, yaxud əsas (ümumi) funksiyalardan ibarətdir. Universal funksiyalara

planlaĢdırma, təĢkiletmə, tənzimetmə, koordinasiya (əlaqələndirmə), operativ

rəhbərlik, nəzarət və uçot funksiyaları aiddir.

Bəzi ədəbiyyatlarda informasiyanın toplanması, qərarların qəbul edilməsini

müstəqil funksiya kimi də qiymətləndirirlər. Əlbəttə, idarəetmə prosesində

informasiya və qərarların hazırlanması müstəsna rola malikdir. Lakin informasiya

və qərar mövcud funksiyaların hamısında iĢtirak edir. Məsələn, istər tənzimetmədə,

istərsə də planlaĢdırma və təĢkiletmədə informasiyasız, qərar olmadan keçinmək

olmaz. Ona görə də informasiyanın iĢlənməsi və qərarların hazırlanmasını müstəqil

funksiya adlandlırmaq olmaz.

Ġcra olunan iĢlərin məzmununa görə idarəetmə funksiyaları da müxtəlif olur.

Belə ki, onlar istehsal sisteminin inkiĢafı ilə əlaqədar, ümumi funksiyalara,

idarəetmənin xüsusi funksiyalarına və köməkçi funksiyalara ayrılırlar. Məlumdur

ki, istehsal prosesi bir sıra ünsürlərin birləĢməsindən və onların qarĢılıqlı təsirindən

ibarətdir. Ona görə də idarəetmə fnuksiyalara istehsal proseslərinin ünsürlərini və

paramertlərini əks etdirməli, həm də bu funksiyalar inteqrativ xassələrdən baĢqa

müəyyən iĢ prosesləri üzrə ixtisaslaĢmalıdır.

Ġdarəetmə funksiyaları müəyyən fəaliyyəti ifadə edir. Bu cəhətdən idarəetmə

funksiyaları ayrı-ayrı müəlliflər tərəfindən müxtəlif formalarda təsnifata ayrılır.

Məsələn, Q.E.ġlezinqer burada inzibati, texniki, istehsal, iqtisadi və təsərrüfatçılıq

funksiyalarını irəli sürür. Əslində isə bu təsnifat Ģərtidir. Məsələn, istehsal

funksiyası iqtisadi, iqtisadi funksiya isə təsərrüfat funksiyası ilə bağlıdır.

Ġdarəetməyə və iqtisadi məsələlərə həsr edilmiĢ ədəbiyyatlarda baĢqa təsnifat

da vardır. O.M.Bobrov idarəetmə funksiyalanm belə təsnif edir: istehsalın

mərhələləri üzrə; icra olunan iĢlərin məzmununa görə; məhsuldar və qeyri-

məhsuldar əmək baxımından; funksional əlamətlərə görə. Q.X.Popov idarəetmə

funksiyalarını üç böyük qrupa və onların tərkib hissələrinə ayırır:

1. Ġdarəetmə funksiyalarının idarəetmə obyekti baxımından təsnifatı: a) xalq

təsərrüfatının sahələr və yarımsahələr üzrə strukturu; b) istehsalın səviyyəsinə

görə; c) istehsal prosesinin mərhələləri üzrə; d) istehsal prosesinin ünsürləri və

parametrləri üzrə.

2. Ġstehsal prosesinin idarəedilməsi xüsusiyyətlərini əks etdirən funksiyalar: a)

idarəetmə mərhələlərini əks etdirən funksiyalar; b) idarəetmə subyektinin

strukturunu əks etdirən funksiyalar.

3. Ġdarəetmənin rəhbərlik və ixtisaslaĢmıĢ funksiyaları. Burada rəhbərlik

funksiyası dedikdə sintez və inteqrasiya səpkili idarəetmə fəaliyyəti baĢa düĢülür.

Ġdarəetmənin funksiyaları baĢqa bir səpkidə də öyrənilir. Məsələn,

A.A.Qodunov idarəetmə funksiyalarını iki yerə ayınr: a) idarəetmə sisteminin

təĢkili funksiyası; b) istehsal proseslərinin idarəedilməsi funksiyası. O, istehsal

proseslərinin idarəedilməsi funksiyasına istehsal-iqtisadi, sosial-siyasi funksiyaları

aid edir. Lakin yuxanda göstərilən təsnifatların müəyyən elmi cəhəti ilə yanaĢı, bir

sıra çatıĢmazlıqları da vardır. Belə ki, istehsal prosesinin idarəedilməsinin

məzmunu və əmək bölgüsünün xarakterinə görə həmin təsnifatlara müəyyən

dərəcədə tənqidi yanaĢmaq lazımdır. Məsələn, burada texniki rəhbərlik

funksiyasını xüsulə qeyd etmək lazımdır. Texniki rəhbərlik funksiyası müəssisəni

texniki xidmət fəaliyyəti ilə əlaqədar olduğuna görə onun özü bir sıra

yarımfunksiyalar sistemini əhatə edir. Bunu eyni ilə istehsal rəhbərliyi funksiyası

haqqında da demək olar. Bu özü də isehsalın və əməyin elmi təĢkili, operativ

istehsalda planlaĢdırmanı, dispetçerləĢməni, müxtəlif istehsal vahidlərinin

fəaliyyətinin kooperasiyasını və s. təmin edən müxtəlif tipli fəaliyyət növündən

ibarətdir. Belə bir inteqrativ xassəyə iqtisadi rəhbərlik funksiyasını (BaĢ Ġqtisadçı)

da aid etmək olar. Bu, müəssisələrin iqtisadi fəaliyyəti, elmi-texniki tərəqqi,

planlaĢdırma, maliyyələĢdirmə, uçot və təhlil, iqtisadi hesablamalar və s. ilə

əlaqədar olan idarəetmə fəaliyyətini əhatə edir, xeyli dərəcədə nəinki funksional,

həmçinin peĢə, əmək bölgüsü ilə əlaqədardır. Çünki funksonal əmək bölgüsü

əsasında sənaye-istehsal heyətinin müəyyən funksional qruplara (mühəndis-texniki

iĢçilər, qulluqçular, fəhlələr və s.) bölünməsi ilə məhdudlaĢmır. Funksional əmək

bölgüsü həmin qruplar daxilində icra olunan iĢlərin xarakteri, həcmi və

mürəkkəbliyinə görə də fərqlənirlər. Bundan baĢqa idarəetmə aparatı iĢçiləri

aĢağıdakı funksional qruplara ayrılır: rəhbər iĢçilər, mütəxəssislər və texniki iĢçilər.

Qrup idarəetmə funksiyaları, habelə qrupdaxili hər bir funksiya müəyyən

müstəqil məzmuna malikdir. Məsələn, idarəetmə funksiyalarının idarəetmə obyekti

baxımından təsnifatında iqtisadiyyatın strukturunu əks etdirən funksiyaların özü

idarəetmə fəaliyyətinin ixtisaslaĢması üçün geniĢ əhatəli məsələlərlə bağlıdır.

Burada deyək ki, sənayenin, kənd təsərrüfatının, nəqliyyatın, tikintinin, səhiyyənin,

təhsilin, mədəniyyətin, elmin və s. idarə edilməsinin xüsusi məzmunlu funksiyaları

meydana çıxır. Q.X.Popov, A.M.Ömərov və H.A.Cavadovun təsnifatında istehsal

prosesinin mərhələlərini əks etdirən funksiyalar istehsal, tədavül, təchizat, satıĢ və

maliyyə məsələlərini əhatə edir.

Ġdarəetmə mərhələlərini əks etdirən funksiyalara aĢağıdakı idarəedici təsir

qaydası daxildir: uzaqgörənlik, təĢkiletmə, sərəncam, əlaqələndirmə və nəzarət.

Uzaqgörənlik. Uzaqgörənlik mühüm qneseoloji və metodoloji problemdir.

Elmi uzaqgörənliyin qneseoloji cəhəti onun obyektiv əsaslarının, həqiqiliyin,

dəqiqliyinin və düzgünlüyünün əsaslarının araĢdırılməsı ilə bağlıdır.

Uzaqgörənlilik hər bir elmi səviyyəli fəaliyyətin baĢlıca funksiyası və meyarıdır.

Bu, birinci növbədə mövcud anlayıĢların dəqiqləĢdirilməsi, biliklərin

təkmilləĢdirilməsi və inkiĢafı dərketmə, təsviretmə, ekstrapolyativ

proqnozlaĢdırma, elmi hipotezalar və fərziyyələr, məqsəd və təĢkiletmə ilə

əlaqədardır. Uzaqgörənlilik bütövlükdə insan Ģüurunun, insan təfəkkürünün -

insanın əqli qabiliyyətinin səviyyəsini, hadisələrin dərk edilməsinin, neqativ

nəticələrin əvvəlcədən qabaqlanmasını göstərir. Bu isə elə-belə olmur, mövcud

vəziyyətlərin, hadisələrin, proseslərin və qanunauyğunluqların analitk və sintetik

təhlili əsasında baĢ verir. Hələlik mövcud və məlum olmayan proses və hadisələr

haqqında dəqiq fikir yürütmək üçün əsas verir. Əlbəttə, uzaqgörənlik böyük

tədqiqat iĢləri, intuitiv, mücərrəd təfəkkürlə, məntiqi mühakimələrlə.

3. İdarəetmə elminin ümumi və xüsusi metodları

Ġdarəetmə münasibətlərinin təhlili öncə olaraq idarəetmənin bir sıra

metodoloji məsələlərinin iĢlənib hazırlanmasını tələb edir. Metod dərketmə yolu və

tədqiqat vasitəsidir. Metod yunan sözü olub üsul, vasitə deməkdir. Obyekti dərk

etmək üçün ayrı-ayrı insanların, qrupların praktiki və nəzəri fəaliyyət bacarığı,

hərəkət tərzidir. Metodun əsasını elmi nəzəriyyə təĢkil edir. Elmi nəzəriyyə

olmadan seçilmiĢ hər hansı bir metod lazımi səmərə verə bilməz. Metodun özü də

müəyyən bir metodologiyaya, elmi dünyagörüĢünə əsaslanmalıdır. Metodologiya

intellektual bir vasitədir. Müəyyən metodlar sisteminə əsaslanmadan idarəetmə

münasibətləri, habelə müəssisə və cəmiyyətdə baĢ verən sosial-iqtisadi proseslər

haqqında dəqiq, elmi fikir yürütmək olmaz. BaĢqa elmi sahələr kimi idarəetmə

elminin də istifadə etdiyi metodlar da çoxcəhətlidir. Lakin, bununla yanaĢı

idarəetmə sahəsində istifadə olunan metodları iki yerə - ümumi və xüsusi metodlar

sisteminə ayırmaq olar. Ümumi metodlar bütün elmlər tərəfindən - istər tibbi,

istərsə də ictimai elmlər olsun - istifadə olunan metodlardır, bunu universal

metodlar qrupu da adlanldırmaq olar. Bu ümumilik metodu elmi biliklərin və

ictimai həyatm bütün sahələrinə tətbiq edilir. Lakin, bu eynilik həmin metoddan

konkret hadisə və proseslərin öyrənilməsindəki xüsusiyyətləri heç də inkar etmir.

Belə ümumi metodlar həmçinin, məntiqi metodlar qrupu da adlanır. Ümumi

metodlara kompleks halında yanaĢma metodunu, sosial qruplararası mövqeyindən

yanaĢma metodunu, optimallaĢdırma metodunu, müĢahidə, təhlil, ümumiləĢdirmə,

tarixi yanaĢma, deduksiya və induksiya, mücərrəd təfəkkür metodunu aid etmək

olar.

Ġdarəetmə məsələlərinə sistem halında yanaĢmaqla əlaqədar olaraq son vaxtlar

elmi məqalə və kitablarda müxtəlif ifadələr iĢlədilir. Məsələn, «sistem»,

«sistemlilik», «sistem halında yanaĢma», «sistemli təhlil», «ümumi sistem

nəzəriyyəsi» və s. Əvvəllər sistemlilik anlayıĢı bütöv, vəhdət, kombinə edilmiĢ,

kompleks yanaĢma sözləri kimi iĢlənilirdi. Lakin bunu heç də idarəetmə sistemində

meydana gələn terminlər dəbi kimi qiymətləndirmək düzgün olmazdı. Bu ifadələr

arxasında obyektiv proseslərin baĢ məzmunu gizlənir və bu, obyektiv dünyanın

mühüm parametri, real həqiqətin yüksək səviyyədə dərk edilməsi, müəyyən

edilməsi, məntiqi qaydada ölçülməsi üçün əsas verir. «Sistemliliyin» özü də

çoxcəhətli, çoxplanlıdır. Bu anlayıĢın metodoloji, tətbiqi, dünyagörüĢü və s. səpkili

cəhətləri vardır.

Sistem halında yanaĢma idarəetmənin məqsədlərinin, funksiyalarının,

metodlarının tam vəhdət halında qarĢılıqlı olaraq əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur.

Kompleks halında yanaĢma isə idarəetmənin təĢkilati-texniki və sosial-iqtisadi

aspektlərinin vəhdətliyinin təmin edilməsidir. Ona görə də burada yalnız idarəetmə

elminin deyil, baĢqa elmlərin də, məsələn, siyasi-iqtisadım, statistikanın, əməyin

iqtisadiyyatının, psixologiyanın, fəlsəfənin və s. müddəalarından da istifadə edilir.

Sistem halında yanaĢmada iqtisadi sistemlərdə baĢ verən və davam edən

proseslərin kəmiyyət-keyfiyyət qanımauyğunluq- lan öyrənilir. Burada iqtisadi

kibernetikanın, riyazi və iqtisadi modelləĢdirmənin, xətti dinamik proqramlaĢdırma

və nəzəri statistikanın metodlarından geniĢ istifadə olunur. Kompleks, sistem

halında yanaĢmanı yalnız metod deyil, prinsip də adlandırmaq olar. Çünki

idarəetmə prosesində idarəetmə obyektinin bütöv vəhdət halında öyrənilməsi bütün

mühüm amillərin, idarəetmə ünsürlərinin nəzərə alınmasını tələb edir. Bu o

deməkdir ki, təsərrüfat rəhbəri konkret vəziyyəti yalnız bütün prosesləri əlaqəli

Ģəkildə öyrəndiyi tərzdə düzgün qiymətləndirə və optimal qərar qəbul edə bilər. Bu

hər hansı qərarların qəbul edilməsində birtərəfli yanaĢma meyllərinin aradan

qaldırılması üçün baĢlıca təminatdır.

Sistemlilik prinsipi ümumi halda götürüldükdə obyektiv həqiqətin sistem

bütövlüyü və onların daxilindəki ünsürlərin qarĢılıqlı təsiri mexanizmindən

ibarətdir. Bu, realhğxn xüsusi qnoseoloji prizmasını, ölçüsünü müəyyən edir.

BaĢqa sözlə, burada bir-birilə qarĢılıqlı əlaqədə olan ünsürlərin çoxluğu və

vəhdətliyi nəzərdə tutulur. Bu ünsürlər çoxluğu bütöv bir möhkəm sistemi əmələ

gətirməklə, aralarında inteqrai xassəli qanunauyğunluqlar yaradır. Ona görə də

iqtisadi və digər sistemləri tədqiq edən zaman ən baĢlıca məsələ ünsürlərin yenidən

sistemə çevrilməsinə səbəb olan determinantlan aĢkara çıxarmaq və müəyyən

etmək lazımdır. Burada həmçinin sistemlərdə spesifik əlaqələrin, əsasların və

münasibətlərin aĢkar edilməsi, onların keyfiyyətcə fərqli cəhətlərinin ayrılması,

həmin sistemlərin strukturunun, fəaliyyət göstərməsinin və inkiĢaf etməsinin

qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi də mühüm əhəmiyyətə malikdir. Beləliklə,

məsələ yalnız hadisələrə sistem halında yanaĢmaqla bitmir. Ən baĢlıca

məsələlərdən biri sistem münasibətlərinin özünün düzgün dərk edilməsidir. ÇağdaĢ

elm və təcrübənin sistemli ideyalara və prinsiplərə böyük ehtiyacı vardır. Sistemli

bilik digər dərketmə formaları içərisində mühüm yer tutur. Çünki sistemli

münasibətləri sistemli bilik vasitəsilə dərk etmək olar. Sistemli bilik dərketmənin

mühüm məntiqi formaları olan ayrıca ümumi, mahiyyət, hadisə və s. ilə

əlaqədardır. Sistem halında yanaĢmada bütün bunlar obyektin sistem özəlliyinin

müəyyən edilməsi vəzifələrinə tabe etdirilir. Lakin bununla yanaĢı qeyd etmək

lazımdır ki, sistemlilik heç zaman obyektlərin ayrı-ayrı cəhətlərinin ixtisaslaĢmıĢ

halda öyrənilməsini inkar etmir. Ayrı-ayrı bilik formalarının vəhdətliyi sistemi

biliklərin və faktların ümumi və xüsusi cəhətlərini dərindən dərk etməyə kömək

edir. Bəzi alimlər Hegeldən fərqli olaraq mütləq ideyaları deyil, obyektiv reallığı

və onun inkiĢaf qanunlarını əsas götürürdü. Bununla yanaĢı Hegel hadisələri özü-

özlüyündə izah etməklə yanaĢı, onlara müəyyən qanunlara tabe olan bir sistem

halında yanaĢırdı. Hadisələrin məcmu halda götürülməsi məcmu sistem

keyfiyyətini verir. Hər hansı bir obyektin sistem halında öyrənilməsi müxtəlif

formalarda həyata keçirilir:

1. Hadisələrin, predmetlərin real əlaqələrinin aĢkara çıxarılması formasında-

burada hadisələrə təsir edən iki və ya bir çox amillərin, mühüm əlaqələrinin

müəyyən edilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir;

2. Hadisələrin real ümumiliyinin, ümumi keyfiyyətinin aĢkara çıxarılması.

Burada hadisələrin və proseslərin eynicinsliliyi prinsipi mühüm rol oynayır;

3. Hadisələr sistemin hərtərəfli öyrənilməsinə böyük imkanlar yaradır.

Məcmu sistem keyfiyyətinin öyrənilməsi iĢində dəqiq elmi müddəaların böyük

metodoloji əhəmiyyəti vardır. Ġdarəetmənin ümumi, universal metodları ilə yanaĢı,

konkret elmi metodları da vardır. Buna müxtəlif informasiyaların toplanması,

iĢlənib hazırlanması metodlarını, müxtəlif təhlil metodlarını, iqtisadi-nəzəri

modelləĢdirməni, ekspert qiymətləndirilməsi, anket sorğusu metodunu və s.-ləri aid

etmək olar. Həmin metodlardan istifadə, ilk növbədə, idarəetmə kadrlarının

mütəxəssis kimi hazırlıq səviyyəsindən, onların iĢə münasibətindən asılıdır.

4. İdarəetmənin iqtisadi, inzibati və sosial-psixoloji metodları

Ġdarəetmənin ümumi, xüsusi metodlarla yanaĢı üç ayrıca metodu da var:

iqtisadi, inzibati (normativ-sərəncam) və sosial psixoloji. Ġqtisadi metod dedikdə,

iqtisadi qanunlar və kateqoriyalar əsasında təĢkilata idarəçilik təsirinin həyata

keçirilməsi üsulları nəzərdə tutulur. Hər bir ictimai quruluĢda iqtisadi qanunlardan

və kateqoriyalardan istifadə edilməsi həmin cəmiyyətin ictimai baxıĢlarından,

elmin inkiĢafından, insan təfəkküründən, qanun və kateqoriyaların obyektiv

dərkedilmə səviyyəsindən və s. amillərdən asılı olmuĢdur.

Ġqtisadi metodlar ilk növbədə müəssisənin mövqeyinə xidmət etməlidir. Bu

baxımdan müəssisənin fəaliyyətinin təkmilləĢdirilməsi və tənzimlənməsi

ümumilikdə sistemin görəcəyi iĢlərin planlaĢdırılması, təĢkili, əldə edilən gəlirin

dövlət qanunçuluğu əsasında müəyyən edilmiĢ normalara uyğun olaraq istifadə

edilməsi, vergi sitemi qaydalarına əməl olunması həyata keçirilməlidir.

Ġqtisadi metodlar hər bir müəssisənin bütün maliyyə təsərrüfat fəaliyyətini və

ona təsir edən amilləri özündə əks etdirir. Bundan baĢqa iqtisadi metodlar ilk

növbədə təĢkilatın mövqeyinə xidmət etməlidir. Bu baxımdan müəssisənin

fəaliyyətini tənzimləyən zaman ümumilikdə sistemin görəcəyi iĢlərin

planladırılması, təĢkili, əldə edilən gəlirin dövlət qanunvericiliyi əsasında müəyyən

edilmiĢ normalara uyğun olaraq istifadə edilməsi, vergi sistemi qaydalarına əməl

olunması həyata keçirilməlidir. Bəzi ədəbiyyatlarda iqtisadi metodlar təhriketmə

metodları kimi adlandırılır.

Ġqtisadi metodlar aĢağıdakı kimi təsnif olunur:

1. Kommersiya hesabı - müəssisə və təĢkilatın baĢqa müəssisə və təĢkilatlarla

iqtisadi əlaqələrini, münasibətlərini, hesablaĢmalarını əhatə edir;

2. Təsərrüfatdaxili hesablaĢmalar - isə müəssisənin daxili struktur bölmələri

arasında (məsələn, istehsal, satıĢ, marketinq, təchizat Ģöbələri, sexlər, anbarlar və

s.) olan münasibətləri və hesablaĢmaları əhatə edir.

Ġqtisadi metodun köməyi ilə planlaĢdırma, təsərrüfat hesabı, əmək haqqı,

qiymət, kredit, mənfəət, maddi həvəsləndirmə və baĢqa mexanizmlər məqsədyönlü

təsirə çevrilir. Bu sistemə daxil olan iqtisadi vasitələrlə qarĢıya qoyulmuĢ

vəzifələrin yeriə yetirilməsində kollektivin və onun ayrı-ayrı üzvləri arasında

maddi həvəs yaratmaq, isthesalın səmərəliliyni artırmaq imkanı əldə edir.

Ġdarəetmənin iqtisadi metodları arasında planlaĢdırma və təsərrüfat hesablı

fəaliyyət mühüm yer tutur. Müəssisələrdə iqtisadi metodların və iqtisadi vasitələrin

rolunu xeyli artırmaq, planlı rəhbərliyi təmin etmək, onu daha da təkmilləĢdirmək,

elmi proqnozlar əsasında uzunmüddətli planlar tərtib etməklə, onların nəticələrini

qabaqcadan təhlil etmək bazar iqtisadiyyatı Ģəraitində çox vacibdir.

Təsərrüfat hesabı, qarĢılıqlı iqtisadi əlaqə və münasibətlərdə, müəssisənin öz

gəlirləri hesabına inkiĢaf etdirilməsi, rentabelli olması, bir sözlə öz iĢinin nəticələri

üçün maddi həvəsləndirməni və maddi məsuliyyəti təmin etməkdən ibarətdir.

Ġstehsal prosesinin idarəedilməsində əmək haqqının böyük rolu vardır. Əmək

haqqı həm iqtisadi mexanizm, alət, həm də metod rolunu oynayır. Bir metod kimi

əmək haqqı bilavasitə əməyin kəmiyyət və keyfiyyətindən asılı olaraq müəyyən

edildikdə, iĢçini daha yaxĢı iĢələməyə ruhlandırır, mümkün qədər daha çox iĢ

görməyə məcbur edir, ixtisasını, peĢəsini artırmağa stimul yaradır.

Ġdarəetmənin iqtisadi təsir vasitələri olan gəlir, mənfəəət və rentabellik

istehsalın inkiĢaf etdirilməsi üçün zəruri Ģərtlərdir və onlardan düzgün istifadə

edilməsi çox böyük səmərə gətirə bilər.

Qiymət çox mürəkkəb iqtisadi kateqoriyadır. O, bərabər Ģərait daxilində

müəssisə üçün mənfəəti müəyyən edir, ictimai zəruri əmək sərfinin kəmiyyətini,

tələb-təklif mexanizmini ifadə edir, əmtəələrə olan tələb və təklif arasındakı nisbəti

nəzərə alır, bütövlükdə sosial-iqtisadi münasibətləri özündə əks etdirir.

Müəssisə üçün vacib məsələlərdən biri də dövlət büdcəsinə ödəyəcəyi gəlir,

mənfəət və baĢqa vergiləri vaxtlı-vaxtında və qüsursuz ödənilməsidir.

Ġstehsalın idarəedilməsində iqtisadi təsirin tənzimləyici mexanizmi olan

kreditdən də istifadə edilir. Kredit iqtisadi münasibətlərin elə bir sistemidir ki,

onun baĢlıca məqsədi müvəqqəti sərbəst qalan pul vəsaitini səfərbər etmək, habelə

qaytarılmaq və ödənilmək Ģərtilə yenidən təkrar istehsalı təmin etmək üçün bu

vəsaitdən dolğun istifadə edilməsidir.

Ġdarəetmənin inzibati metodu. Ġnzibati (normativ-sərəncam) metod dedikdə,

mövcud hakimyyət, nizam-intizam və cəza ilə əlaqədar olaraq heyətə idarəçilik

təsirinin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Bu baxımdan idarəetmə sistemində

inzibati metodlar heyəti səfərbər etməyə, hərəkətə gətirməyə və son nəticədə

heyətin öz məqsədinə çatmasına təsir edən ən güclü vasitələrdən biri hesab edilir.

Bu ilk növbədə sistemdə kollektivin yaranması, formalaĢması və isti-qamətlənməsi

üçün lazımdır. Bu metodun əsas məqsədi idarəetmə sistemi və əmək intizamı

haqqında xəbər vermək, yeni tələblər irəli sürməkdən ibarətdir.

Ġnzibati metodlar özlərinin təyinatına, istiqamətinə və hüquqi mövqeyinə görə

bir-birindən fərqlənir. Ġnzibatçılıq dedikdə, yüksək idarəetmə bacarığı və

qabiliyyəti baĢa düĢülür. Normativ-sərəncam metodu iki təsir metoduna ayrılır:

1. Ġnzibati təsir metodu;

2. Sərəncam təsir metodu.

Normativ-sərəncam metodlardan birincisi və əsası inzibati təsir metodudur.

Bu metodun əsas rolu daxili normativ sənədləri hazırlamaq və təsdiq etməkdən

təĢkilatın fəaliyyətini istiqamətləndirməkdən ibarətdir. Burada əsas diqqət düzgün

seçimə yönəldilməlidir. Belə sənədlərə müəssisə nizamnaməsini, əmək kollektivi

ilə rəhbərlik arasında kollektiv müqavilənin bağlanması, korporativ etika və daxili

əmək qaydalarının, idarəetmə strukturunun təĢkili, Ģtat cədvəlinin tərtib edilməsi,

sistemin ayrı-ayrı həlqələri haqqinda qaydalar, əməkdaĢların vəzifə üzrə təlimatı, iĢ

yerinin təĢkili və s. aid edilə bilər. TəĢkilatda çalıĢan hər bir iĢçi üçün tutuduğu

vəzifədən asılı olmayaraq tərtib olunan sənədlər məcburi hesab edilir və həmin

qaydalara əməl olunmadıqda inzibati cəza tətbiq edilir, inzibati təsir metodunun

baĢlıca xüsusiyyətləri aĢağıdakılardır:

a) Ġdarə olunan obyektə birbaĢa və bilavasitə təsiretmə qaydası;

b) Qərar və sərancamların operativ qaydada iĢlənməsi və həyata keçirilməsi;

c) Müvafiq qanunların və normativ sənədlərin lazimi səviyyədə, qaydada

yerlərə tətbiq olunması;

d) Bu və ya baĢqa situasiyaların eyni qaydalı təhlili;

e) Rəhbər iĢçilərin, menecerlərin tabeçilikdə olan iĢçilərin, icraçıların

iradəsinə müstəqim təsir edə bilməsi.

Ġnzibati rəhbərlik rəhbərlər üçün nəzərdə tutulan etik qaydalara ciddi əməl

etməlidir. Yəni iĢçilərlə davranıĢında ədalətli və nəzakətli olmalı, iĢçini dinləməyi

bacarmalı, ciddi olmalı, iĢçilərin tənqidi çıxıĢlarına qulaq asmalı, qanunvericiliyə

dürüst əməl etməlidir.

Mövzu 7. İdarəetmənin qərarlarının mahiyyəti, hazırlanması və qəbulu

PLAN

1. Ġdarəetmə qərarlarının mahiyyəti, təsnifatı və hazırlanması

2. Ġdarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi sistemində idarəetmə əməliyyatı və

prosedurası.

3. Qərarvermə, onun mərhələləri və xüsusiyyətləri.

4. Ġdarəetmə qərarlarının qəbulu modelləri.

5. Qərarın təsirliyində rol oynayan amillər və təĢkilatdaxili qərar növləri.

1. İdarəetmə qərarlarının mahiyyəti, təsnifatı və hazırlanması

Ġdarəetmə və yaxud menecment qərarların hazırlanması, qəbul edilməsi və

həyata keçirilməsi ilə bağlıdır. Ġdarəetmə qərarlarına aĢağıdakı əsas tələblər verilir:

hərtərəfli əsaslandırma, səriĢtəlilik, qanunilik; direktivlik və məcburilik; lazımi

tamlıq və komplekslilik; operativlik və vaxtında verilməsi; əvvəl qəbul olunmuĢ

qərarla uzlaĢma; nəticəlilik; qərarların dəqiq və aydın ifadə olunması; qənaətlilik

və səmərəlilik.

Ġdarəetmə qərarları müxtəlif əlamətlərinə görə təsnifləĢdirilir və onun

keyfiyyətinə bir çox amillər təsir göstərir. Həmin amilləri iki qrupa ayırmaq olar:

1. Qərarın qəbul edilməsinin keyfiyyətini müəyyən edən amillər. Buraya

daxildir: təsirin məqsədi; idarəolunan sistemin qanunları; idarəetmənin

qanunauyğunluqları və prinsipləri; qərarın hazırlanması metodu və metodikası;

qərarın hazırlanmasının təĢkili; informasiyanın həcmi, tamlığı və əhəmiyyəti;

qərarın hazırlanması vaxtı; qiymətləndirmənin subyektiv amilləri.

2. Qərarın həyata keçirilməsinin keyfiyyətini müəyyən edən amillər. Bu

amillər sırasına daxildir: idarəolunan sistemin vəziyyəti; idarəetmə kadrları;

idarəetmə metodları; idarəetmənin təĢkilati formaları; idarəetmənin təsərrüfat

mexanizmi; qərarların həyata keçirilməsi vaxtı; sosial-psixoloji iqlim; rəhbərin

nüfuzu.

Ġdarəetmə situasiyasının mürəkkəbliyindən, onun konkret məzmunundan,

idarəetmənin məqsəd və vəzifələrindən asılı olaraq qərarların qəbul edilməsinin

konkret prosedurası və ya idarəetmə tsiklinin elementləri müəyyən oluna bilər.

Ġdarəetmə tsiklinin bütün mərhələlərinin ardıcıl həyata keçirilməsi üzrə birtipli

proses dörd mərhələdən ibarətdir:

a) Problemin əsaslandırılması. Qərarın və vəzifələrin müəyyən edilməsi. Ġlk

mərhələdə idarəetmə obyekti öyrənilir, onun xarici və daxili mühitinə dair

məlumatlar toplanır. Bu mərhələdə həll olunan problem əsaslı və dəqiq Ģəkildə

ifadə olunmalıdır. Qərarın məqsədi, vəzifələri, məqsədin əldə edilməsi meyarları

dəqiq müəyyən olunur.

b) Ġnformasiyanın yığılması və problemin həlli üçün lazım olan resursların

öyrənilməsi. Buraya, eyni zamanda həll ediləcək problem üzrə biliklərin həcmi və

səviyyəsinin qiymətləndirilməsi, problemin həlli üçün lazım olan resursların

öyrənilməsi məsələləri daxildir.

c) Ġdarəetmə qərarlarının hazırlanması. Bu mərhələdə qərarların hazırlanması

üçün müxtəlif modellər və metodlardan istifadə olunur, idarəetmə qərarlarının

modeli hazırlanır. Mühüm əməliyyatlardan biri qərar-layihəsinin bir neçə

variantının hazırlanmasıdır. Sonra bu variantlar arasından ən səmərəlisi seçilir.

Qərar layihələri geniĢ müzakirə olunmalıdır. Qərarın layihəsinin mütəxəssislər və

idarəetmə aparatı iĢçiləri arasında, müəssisə yığıncaqlarında və müĢahidə

Ģuralarında geniĢ müzakirəsi istehsalın idarə edilməsinə bütün əməkdaĢların cəlb

olunmasına, qərarın ən yaxĢı variantının və onun həyata keçirilməsi metodlarının

seçilməsinə imkan verər.

d) Ġdarəetmədə qərarların qəbul edilməsi və həyata keçirilməsi. Bu mərhələdə

idarəetmə qərarının ən yaxĢı variantı inzibati aktlarla rəsmiyyətə salınır. Bu zaman

qərarın yerinə yetirilməsi müddəti, məsul Ģəxslər, lazimi resurslar, yerinə yetirmə

metodları və hesabatların təqdim olunması metodları göstərilməlidir.

Qəbul olunmuĢ qərarı həyata keçirdikdən sonra onun faktiki səmərəliliyini,

idarəetmə obyektinin vəziyyətini və planlaĢdırma səviyyəsindən kənarlaĢmasını

qiymətləndirmək, idarəolunan obyekt üzrə sonrakı qərarlara tələbatı

müəyyənləĢdirmək lazımdır. Axırda idarəetmə qərarının həyata keçirilməsi,

qoyulmuĢ məqsədin və vəzifələrin yerinə yetirilməsi sahəsində kollektivin iĢinə

qiymət verilməlidir, çünki bu, çox böyük sosial-siyasi və tərbiyəyi əhəmiyyətə

malikdir.

Qərarların hazırlanması və qəbul edilməsi prosesi. Ġdarəetmə qərarlarının

hazırlanması prosesi aĢağıdala iĢlərin müəyyən ardıcıllıqla yerinə yetirilməsini

nəzərdə tutur: idarəetmə obyekti haqqında informasiyanın yığılması, iĢlənməsi və

təhlili; məqsədin müəyyən edilməsi və qərarın hazırlanması; idarəedici əmrin

verilməsi və onun icraçılara çatdırılması; qərarın həyata keçirilməsi və obyektin

dəyiĢilməsi.

Ġdarəetmədə qərarın qəbul edilməsi və həyata keçirilməsi prosesi iki fazadan

ibarətdir:

I. Ġdarəetmə qərarının hazırlanması;

II. Ġdarəetmənin həyata keçirilməsi.

I. Ġdarəetmə qərarının hazırlanması fazası aĢağıdakı mərhələləri əhatə edir:

1) problemin aĢkara çıxan iması, təsviri və əsaslandırılması;

2) informasiyanın yığılması və təhlili;

3) qərar variantlarının təsviri və onların seçilməsi;

4) yekun variantının seçilməsi və qərarın qəbul edilməsi.

1) Problemin aĢkara çıxarılması, təsviri və əsaslandırılması mərhələsində

idarəolunan sistem maddi Ģərait kompleksi baxımından öyrənilir. Belə ki, istehsal

texnikası və texnologiyasının əldə olunmuĢ səviyyəsi, materiallar, təcrübə bazası,

ixtisaslı kadrlar, maliyyə resursları vaxt kimi maddi Ģərtlər kompleksi öyrənilir.

Maddi Ģərtlərlə yanaĢı subyektiv amilin yetkinliyi, yəni həmin problemin həlli

üçün kollektivin psixoloji və peĢə hazırlığı, bu problemin həllinin zəruriliyi

haqqında iĢçilərin inamı böyük rol oynayır. Bu amillərin məcmusu problemin

vacibliyi dərəcəsinin müəyyən etməyə və onun yerinə yetirilməsinin zəruriliyinin

əsaslandırılmasına imkan verir. Problemi aĢkar etdikdən sonra onu dəqiq təsvir

etmək lazımdır. Məqsəd və vəzifələrin müəyyən edilməsi problemin təsvirindən

asılıdır. Məqsədin və məqsədlər kompleksinin aĢkara çıxarılması idarəetmə və

istehsal vəzifələrinin konkretləĢdirməyə imkan verir.

2) Qərarın qəbul edilməsi üçün informasiyanın yığılması və təbiili

mərhələsində cari informasiyanın təhlili ilə yanaĢı xüsusi seçilmiĢ informasiyanı da

təhlil etmək lazımdır. Konkret idarəetmə qərarı həm cari, həm də həmin problem

üzrə xüsusi əlavə informasiyanın təhlili əsasında qəbul edilir. Qərarın qəbul

edilməsi üçün lazım olan informasiyanın xarakteri problemin xüsusiyyətləri və

qərarın qəbul olunduğu situasiyanın özünəməxsusluğu ilə müəyyən edilir.

Ġnformasiyanın yığılması və təhlili prosesi idarə edilən olmalıdır, çünki bu, həm

informasiya artıqlığından, həm də onun çatıĢmazlığından qaçmağa imkan verir.

Ġnformasiyanın təhlili zamanı onun xarakterindən asılı olaraq müxtəlif metodlardan

istifadə olunur. Keyfiyyət informasiyası müqayisə, analogiya, təhlil, sintez və

ümumiləĢdirmə kimi məntiqi metodların köməyilə öyrənilir. FormalaĢdırılan

informasiyanın iĢlənməsi üçün kəmiyyət metodlarından istifadə olunur. Çox sayda

formalaĢdırılan informasiyanı iĢləmək üçün kompyuter texnikasından yararlanılır.

ĠĢlənmiĢ informasiya təqdimat, yazılı rəy və tövsiyələr fermasında rəhbərə,

idarəediciyə verilir.

3) Qərar variantlarının təsviri və onların seçilməsi mərhələsində bu cür

seçməni rəhbər özü aparır. Bunun üçün qərarın formalaĢdırılmıĢ məqsədlər

əsasında çox sayda kriterləri müəyyən etmək və həmin kriterlər üzrə

qiymətləndirmə Ģkalasını hazırlamaq lazımdır. Qərarın müəyyən məqsədi əsasında

kriteri-tələblər və nəzərə alınan Ģərtlər formalaĢdırılır. Kriteri-tələbləri təmin

etməyən bütün alternativlər avtomatik atılır. Yerdə qalanları nəzərə alınan Ģərtlərə

görə müqayisə edilir. Qərar variantının seçilməsi zamanı həm kəmiyyət təhlili,

həm də evristik metodlar tətbiq olunur.

4) Yekun variantının seçilməsi və qərarın qəbul edilməsi mərhələsində

mümkün qərarlar arasından ən yaxĢısı seçilir. Bunun üçün hər bir variant ətraflı

iĢlənilir. Yekun variantı seçmək məqsədilə qərar variantlarının qiymətləndirilməsi

bütün daxili və xarici amillər nəzərə alınmaqla kriterlər məcmusu əsasında aparılır.

Qərar variantlarının hazırlanması zamanı modelləĢdirmə, ekstropoliyasiya və

ekspert qiymətləri metodlarından istifadə edilir. Vaxt və imkan olduqda

eksperimentlər tətbiq oluna bilər.

Yekun qərarın seçilməsində rəhbər həlledici səsə malikdir. Daha doğrusu, son

söz rəhbərindir. Lakin rəhbərin rolu bütün hallarda təklif olunan variantlardan

birini seçib qalanlarını atmaqdan ibarət olmamalıdır. O, idarəolunan sistemin

fəaliyyətinin ümumi məqsədlərinə əsaslanaraq müxtəlif qərar variantlarından

birini, daha məqsədəuyğun olanını sintez etməyi bacarmalıdır.

II. Ġdarəetmə qərarının həyata keçirilməsi fazası qərarın həyata keçirilməsi

planının hazırlanması, onun icraçılara çatdırılması və qərarın icrasına nəzarət

mərhələlərini özündə birləĢdirir. Ġdarəetmə qərarının həyata keçirilməsi üçün

əlveriĢli Ģərait hələ qərarın hazırlanması və qəbul edilməsi mərhələlərində

yaradılır. Qərarda əvvəlcədən nəzərdə tutulmalıdır: bu və ya baĢqa vəzifəni kim,

harada, nə vaxt və necə yerinə yetirilməlidir. Bu, qərarın yerinə yetirilməsi üçün

lazımi təĢkilati zəmin yaradır. Qəbul olunmuĢ qərarın həyata keçməsi üçün həmin

qərarın məqsədinin əldə edilməsinə yönəldilmiĢ təĢkilati planın hazırlanmasını

tələb edir. TəĢkilati planda bütün iĢlərin həcmi obyektlər, vəzifələr və vaxt

intervalları üzrə bölünür. ĠĢlərin hər bir qrupunu yerinə yetirmək üçün müvafiq

ixtisasa malik və lazımi sayda icraçılar seçilir. ĠĢ rəhbərlərinin seçilməsinə xüsusi

diqqət verilməlidir.

TəĢkilati plan hazırlandıqdan sonra qərar icraçılara çatdırılır. Bu zaman qəbul

olunmuĢ qərarın məzmunu və əhəmiyyəti, onun mümkün nəticələri izah

olunmalıdır. Bəzən qərarın yerinə yetirilməsi üçün yeni iĢ metodlarını öyrənmək

lazım gəlir. Bu halda təbliğat iĢləri ilə yanaĢı böyük metodiki təlimat iĢi aparılır.

Qərarın həyata keçirilməsində qərarın yerinə yetirilməsi gediĢinə nəzarət

mühüm rol oynayır. Nəzarətin məqsədi təkcə verilmiĢ proqramdan kənarlaĢmaları

vaxtında aĢkar etmək deyil, həm də onların qarĢısını almaqdan ibarətdir. Qərarın

həyata keçirilməsi iĢlərinin uçotunu aparmadan səmərəli nəzarət qeyri-

mümkündür. Uçotun bütün növlərindən istifadə olunur. Düzgün qurulmuĢ nəzarət

idarəetmə sisteminin elə əks rabitəsidir ki, onsuz normal tənzimləmə prosesi, baĢ

vermiĢ çətinliklərin və zəif yerlərin vaxtında aradan qaldırılması ağlasığmazdır.

Nəzarətin gediĢində qəbul edilmiĢ qərarlara müəyyən düzəliĢlər aparmaq, bəzən isə

yeni qərar qəbul etmək lazım gəlir. Bu, qərarın yerinə yetirilməsinin pis təĢkili,

xarici səbəblərə görə vəziyyətin kəskin Ģəkildə dəyiĢilməsi, qərarın özündə

buraxılmıĢ səhvlər nəticəsində baĢ verə bilər. Qərar öz təsirini itirdiyi hallarda

rəhbər qərarda müəyyən dəyiĢikliklər aparmalıdır. Qərardakı düzəliĢlər heç də

həmiĢə əlveriĢsiz situasiya ilə bağlı olmur. Qərarın həyata keçirilməsi gediĢində

nəticələrin yaxĢılaĢdırılması üçün yeni gözlənilməz imkanlar açıla bilər ki, bu da

qərarda müəyyən düzəliĢlərin aparılmasını tələb edir. Yekunların vurulması

problemlərin həll edilinəsi sahəsində həll edilmiĢ təcrübə böyük sosial-siyasi,

tərbiyəvi və idarəetmə əhəmiyyətinə malikdir. Kollektivlər bilməlidir ki, onlar necə

iĢləyirlər və hansı nəticələr əldə olunub.

Yekunların vurulması idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi və həyata

keçirilməsi üçun tətbiq olunan sistemin səmərəliliyinin yoxlanılması deməkdir.

YekunlaĢdırma problemin həll edilməsi tsikilini tamamlayır və yeni qərarlar üçün

baza yaradır. YekunlaĢdırma həcminin rəhbərlərin və bütövlükdə, idarəetmə

sisteminin təcrübəsini zənginləĢdirməyə imkan verir ki, bu təcrübədən yeni

idarəetmə qərarlarının hazırlanması, qəbul edilməsi və yerinə yetirilməsi üçün

istifadə oluna bilər.

2. İdarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi sistemində idarəetmə əməliyyatı

və prosedurası.

Ġdarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi sistemində idarəetmə əməliyyatı və

idarəetmə prosedurası anlayıĢlarından istifadə olunur.

Ġdarəetmə əməliyyatı - müəyyən struktur bölməyə daxil olan idarəetmə

informasiyanın iĢlənməsinin parçalanmayan texnoloji prosesidir. Əməliyyatın üç

növünü fərqləndirirlər. Formal, alternativ və həlledici. Formal əməliyyata elə

əməliyyatlar daxildir ki, burada icraçılar heç bir qərar qəbul etmədən əvvəlcədən

məlum olan alqoritm üzrə fəaliyyət göstərirlər. Alternativ əməliyyatlar elə

əməliyyatlara deyilir ki, onların yerinə yetirilməsi prosesində məntiqi Ģərtlər

yoxlanılır, qərar variantları təhlil edilir və təklif olunur, lakin qərarlar qəbul

olunmur. Həlledici əməliyyatlar qərarın qəbul edilməsi ilə birlikdə alternativ

əməliyyatlardır.

Əməliyyatların kateqoriyalara bölünməsi yerinə yetirilən iĢlərin idarəetmənin

ierarxiya səviyyəsinə uyğunluğu haqqında əsaslandırılmıĢ nəticə çıxarmağa, eləcə

də əməliyyatların avtomatlaĢdırılması məsələsini həll etməyə imkan verir. Bu da

avtomatlaĢdırılmıĢ idarəetmə sisteminin layihələndirilməsi zamanı böyük

əhəmiyyət kəsb edir. Formal metodlar inkiĢaf etdikcə və idarəetmə məsələlərinin

həlli alqoritmləri və proqramları kitabxanası yarandıqca, habelə informasiyanın

iĢlənməsi üçün texniki vasitələr inkiĢaf etdikcə idarəetmə əməliyyatlarının daha

böyük hissəsi proqramlaĢdırılan və avtomatlaĢdırılan olur.

Ġdarəetmə prosedurası - qeyd olunmuĢ məqsədin əldə edilməsinə yönəldilmiĢ

idarəetmə əməliyyatının və sənədlərin müəyyən qaydada qarĢılıqlı əlaqədar

kompleksidir. Ġdarəetmə proseduralarının növləri aĢağıdakılardır: informasiya,

məntiqi-təfəkkür və təĢkilati. Ġdarəetmə proseduralarının məzmununa isə aiddir: 1)

informasiyanın axtarıĢı, yığılması, ötürülməsi və saxlanılması. 2) müxtəlif

məsələlər üzrə idarəetmə qərarlarının hazırlanması və qəbul edilməsi. 3) kadrların

seçilməsi və yerləĢdirilməsi, məsələlərin qoyuluĢu, operativ planlaĢdırma, əmək

proseslərinin təĢkili, inzibatçılıq, icraya nəzarət.

Ġdarəetmə texnologiyasının layihələndirilməsi əməliyyatların və

proseduraların ətraflı öyrənilməsinə və onların modelləĢdirilməsi və təĢkilati

layihələndirilməsinə əsaslanır. Ġdarəetmə texnologiyası layihələndirilərkən mövcud

sistemləri və proseduraları təhlil etmək, idarəetmə prosesinə real təsir göstərməyən

əməliyyatları və proseduraları ləğv etmək, bəzilərini modelləĢdirmək və bircinsli

proseduraları birləĢdirmək lazımdır.

Ġdarəetmənin çağdaĢ texniki vasitələrinin tətbiqi Ģəraitində proseduraların

təĢkilati layihələndirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ġdarəetmə sistemində

kompüter texnikasının tətbiqi zamanı idarəetmə aparatında müvafiq prosedura və

təĢkilati dəyiĢikliklər aparmaq lazımdır.

Ġdarəetmə proseduralarının layihələndirilməsi müxtəlif bölmələrdə

proseduraların yerinə yetirilməsinin vahidləĢdirilməsi: yeni əməkdaĢlar tərəfindən

mövcud proseduraların daha tez mənimsənilməsi; iĢçilərin qarĢılıqlı əvəz

olunmasının təmin edilməsi; müqayisəli təhlilin aparılması; təcrübə mübadiləsi və

proseduraların səmərələĢdirilməsi üçün həyata keçirilir.

Ġdarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi prosesində məqsəd, alternativ, kriteri,

xərclər və modellər kimi anlayıĢlardan da istifadə olunur.

Məqsəd - fəaliyyətin son və arzuolunan nəticəsidir. Məqsəd insanın

fəaliyyətini yönəldir və tənzimləyir. Məqsədin məzmunu fəaliyyətin obyektiv

qanunlarından, subyektin həqiqi imkanlarından və tətbiq edilən vasitələrdən

asılıdır. Məqsədin qoyuluĢu fəaliyyət proqramını müəyyən edir. Ġdarəetmənin

müxtəlif səviyyələrində məqsədin konkretlilik dərəcəsi müxtəlif olmalıdır.

Məqsədlərin üç əsas yarımqrupunu fərqləndirirlər: 1. perspektiv, qlobal, strateji; 2.

planlaĢdırılan, yerli, taktiki; 3. cari, lokal, operativ.

Alternativlər - məqsədin əldə edilməsi üsullarıdır. Bu üsullar strategiyalar,

spesifik hərəkətlər və vasitələr Ģəklində ola bilər. Hər bir alternativin həyata

keçirilməsi xərclərin məbləği ilə xarakterizə olunur. Müəyyən olunmuĢ məqsəd

əsasında qərar variantının seçilməsi üçün çoxlu kriteriyaları müəyyən etmək və

onlar üzrə qiymətləndirmə Ģkalasını hazırlamaq lazımdır.

Meyar - müəyyən qaydadır və alternativlər vaciblik və ya üstünlük dərəcəsinə

görə yerləĢdirilir. Onların köməyilə məqsədin əldə edilməsi dərəcəsi müqayisə

edilir. Ġstənilən məqsəddə qərarın meyarı var.

Model - obyektin, prosesin və ya hadisənin Ģərti təsviri olub, orijinalı və onun

mahiyyətini əks etdirən əvəzləyici kimi istifadə olunur. Qərar variantının elmi

abstraktsiyası kimi model hadisənin və ya prosesin öyrənilməsi üçün təcrübələri

dəfələrlə təkrar etməyə imkan verir. Sistemin xarakterini dəyiĢməklə onun

davranıĢını dərk etmək və müxtəlif amillərin təsirini təhlil etmək mümkündür.

Sistemin fəaliyyəti modelində elə amillər aĢkar edilir ki, sistemin iĢi ondan

asılı olur. Onlar tənzimlənən və tənzimlənməyən ola bilər. Tənzimlənən amillərə

daxildir: idarəetmənin iqtisadi strategiyası; təĢkil və idarəetmə texnikasının,

texnologiyasının və metodlarının seçilməsi; sistemin fəaliyyətinin optimallıq

meyarı; sistemin əlamətləri arasında səbəb-nəticə əlaqələri; məqsədin əldə

edilməsinin müxtəlif üsullarında xərclər və səmərəlilik. Qeyri-tənzimlənən amillər

idarəetmə subyektindən asılı olmayaraq sistemə təsir edən obyektiv Ģərtlərdir.

Konkret modelin seçilməsi problemin xarakterindən hazırlanması qərarından

və onun alternativindən asılıdır. Müəssisənin idarə edilməsində abstrakt

modellərdən daha geniĢ Ģəkildə istifadə olunur. Təsvir formalarına görə abstrakt

modellər məntiqi, informasiya, statistik, analitik və imitasiya modellərinə; xarici

təsirlərin modelə təsirini əks etdirmək dərəcəsinə görə detenminləĢmiĢ və ehtimallı

modellərə; istifadə olunan dəyiĢənlərdən asılı olaraq diskret və ya fasiləsiz

xarakterli modellərə bölünür.

Model obyektiv mövcud olan həqiqəti daha yaxĢı dərk etmək və səmərəli

fəaliyyət planını hazırlamaq üçün tərtib edilir.

Qərarın qəbul edilməsi prosesinin təĢkilinin məqsədi canlı və keçmiĢ əməyə

qənaət etməklə onun səmərəliliyin yüksəldilməsidir ki, bu da informasiyadan

səmərəli istifadə olunmasına gətirib çıxarır. Ġstehsalın mürəkkəbliyinin artması isə

bir qayda olaraq mütəxəssislər tərəfindən aparılır.

3. Qərarvermə, onun mərhələləri və xüsusiyyətləri.

Qərarvermə - müxtəlif məqsədlər, bu məqsədlərə nail olmanın yolları,

vasitələr və imkanlar arasında seçim etməklə əlaqəli zehni, fiziki və hissi dövrlərin

toplamıdır. Ġdarəedicilər mümkün olduğu qədər iĢlərini həyata keçirdikləri

müəssisələrin məqsəd və bunlara götürəcək yol, vasitə və imkanların nələr

olduğunu yaxĢı bilməli və variantlar təyin edərək onlardan ən optimalını

seçməlidirlər. Variantlar arasından qəbul olunmuĢ bu qərar təĢkilatın, müəssisənin

indiki vəziyyəti, idarəedicinin təcrübəsi, bacarığı və Ģəxsi keyfiyyəti baxımından

ən uyğunu olanıdır.

Müəssisənin və ya təĢkilatın idarə edilməsində, qərarların qəbulunda

mərkəzləĢmə və qeyri-mərkəzləĢmə mövcuddur. MərkəzləĢmə - qərarların

qəbulunda səlahiyyətlərin yuxan səviyyədə birləĢməsini cəmləĢdirir. Qeyri-

mərkəzləĢmə - hüquq və məsuliyyətin aĢağı idarəetmə səviyyəsində olmasıdır. Bu

anlayıĢ müxtəlif mərhələli vəzifələrin yerləĢdirilməsini, məsuliyyət və nəzarətin

«vertikal» idarə olunmasını ifadə edir. MərkəzləĢmə və qeyi-mərkəzləĢməyə

optimal yanaĢma idarəetmə qərarlarının operativ və reallığını təmin edir.

Qərarların qəbulunun tez və informasiya mənbələrinə yaxın olması hərtərəfli

öyrənmənin vacibliyini göstərir.

Qərarvermə mərhələləri. Müəssisənin idarə olunmasında qərarvermə

dövrünün özəllikləri aĢağıdakılardır:

1. Qərar müəssisənin fəaliyyətinə, məqsəd və hədəflərinə uyğun bir bütöv

halında olmalıdır və onun qarĢısına çıxacaq maneələrin aradan qaldırılmasına

istiqamətlənmiĢ olmalıdır;

2. Qərarvermə dövrü, qərar qəbul edən Ģəxsi psixoloji bir stresə salır. Belə ki,

qərar verərkən variantların müəssisə üçün müsbət və mənfi cəhətlərinin

qarĢılaĢdırılması və ən uyğunun seçilməsi çətin və stresli bir iĢdir;

3. Qərarvermə texniki bir iĢdir. Məlumatların toplanması və bu məlumatlarda

necə istifadə olunması, onların optimallaĢdırılması menecerə bu sahədə texniki

təcrübəsinin, ixtisasının olmasını tələb edir;

4. Qərarvermə prosesi məsrəflidir. Belə ki, müəssisədə qərar verərkən

məlumatların toplanması, onların təhlil edilməsi, uyğun formaya salınması üçün bir

çox proseslər lazımdır. Əsasən bu proseslər idarəedicilərin özləri tərəfindən həyata

keçirilir. Bir çox hallarda isə bu .sahədə ixtisas sahibi olanlar tərəfindən həyata

keçirilir və bu da çoxlu maliyyə vəsaiti tələb edir;

5. Qərar verərkən resurslardan (vaxtdan, iĢçi qüvvəsindən, maddi və maliyyə

resurslarından və s.) səmərəli istifadə olunmalıdır;

6. Qərar verərkən müəssisənin indiki və gələcək vəziyyəti nəzərə alınmalı,

müəssisənin uzunmüddətli fəaliyyətinin təĢkili istiqamətində olmalıdır;

7. Qərar verərkən qərarın kimlər tərəfindən, nə zaman, hansı vasitələrlə, nə

qədər maliyyə vəsaiti ilə, hansı müddətə yermə yetirilməsi və s. nəzərə alınmalıdır.

Ġdarəedici qərar verərkən aĢağıdakı mərhələləri tətbiq etməlidir:

Məqsəd və ya problemin təyini;

Variantların aĢkarlanması;

Variantların qarĢılaĢdırılması və dəyərləndirilməsi;

Variantlar arasında seçim etmək və qərarvermə;

Seçilən variantın tətbiqi və hərəkətə keçmə;

Əldə edilən nəticələr;

Qərar ilə nəticələrin qarĢılaĢdırılması;

Düzəldici tədbirlərin görülməsi.

Sosioloq Əhməd QəĢəmoğluna görə hər bir idarəedici qərarvermə zamanı

aĢağıdakı proseduralara əməl etməlidir:

1-ci addım: Əvvəlcə, bütün tələblərə uyğun Ģəkildə idarəetmənin məqsədi

idarə olunan sistemin missiyasına uyğun olaraq dəqiqləĢməlidir. 2-ci addım:

Məqsədə çatmaq üçün hansı imkanların (i-1) olduğu müəyyənləĢməlidir. 3-cü

addım: Məqsədə çatmaq üçün qarĢıda hansı maneələrin (m-1) dayandığı

müəyyənləĢməlidir. 4-cü addım: Bu imkanlar və maneələrin olduğu zaman H

sistemindəki hansı göstəricilərin köməyi ilə imkanları daha gücləndirməyin,

maneələrin ortadan götürülməsinin yollan axtarılmalıdır. Amma bu göstəricilərdən

elə Ģəkildə istifadə olunmalıdır ki, A sistemindəki tərəqqi prinsipləri pozulmasın.

Təbii ki, bu göstəricilər müxtəlif sahələri təmsil edə bilər. 5-ci addım: Bu imkanlar,

maneələr nəzərə alınmaqla idarəetmənin strategiyaları müəyyənləĢməlidir. 6-cı

addım: Bu strategiyalara uyğun olaraq cari və perspektiv tədbirlər planları

dəqiqləĢdirilməli, fəaliyyət proqramları hazırlanmalıdır. 7-ci addım: Tədbirlər

həyata keçirildiyi zaman, kompüterdə H matrisində hər hansı bir göstəricidə edilən

dəyiĢikliyin baĢqa göstəricilərə nə cür təsir edəcəyi yoxlanılır. Bu dəyiĢikliklər

nəzərə alınmaqla idarəetmə prosesi davam etdirilir, tərəqqiyə nail olmaq üçün

uyğun qərarlar qəbul olunur. Növbəti yoxlamalar aparılır, növbəti qərarlar qəbul

olunur.

A və H sistemlərindəki komponentlər - strukturlar, alt sistemlər, göstəricilər

barədə fikir aydınlığı yarandıqca bu paralel olaraq ölkədə bir sıra baĢqa məsələlərin

də həllinə kömək edə bilər. Təbii ki, bu komponentlər elə müəyyənləĢməlidir ki,

onlar üzərində müəyyən elmi metodların tətbiqi mümkün olsun - yəni onlar elmi

əməliyyat üçün yararlı olmalıdırlar. Hər biri üzrə informasiya toplamaq mümkün

olmalıdır. Bu komponentlərin yalnız müəyyənləĢməsi belə, dərhal ölkədə bir çox

baĢqa məsələlərin də həllinə kömək edir. Bunlara misal olaraq aĢağıdakıları

göstərmək olar:

1. Ölkədə hər bir sahəni xarakterizə edən sistemin, alt sistemlərin,

makrogöstəricilərin kompleks Ģəkildə, elmi əsaslarla müəyyənləĢməsi; bəziləri bu

məsələdə qlobal səviyyədə, yaxud baĢqa ölkə üçün əldə edilmiĢ nəticələrdən

istifadə olunmasının mümkünlüyünü düĢünürlər. Bu metodik cəhətdən olduqca

səhv bir yanaĢmadır və ciddi fəsadlar verə bilər;

2. Hər bir sahənin idarə olunması üçün elmi əsaslanmıĢ strategiyaların

seçilməsi, konsepsiyaların, fəaliyyət proqramlarının hazırlanması üçün bazarın

yaradılması;

3. Sahə üzrə tam, kompleks məlumat toplanması üçün Məlumat Bankının

yaradılması;

4. Hər hansı bir sahədə inventarlaĢdırmanın aparılması;

5. Hər bir sahə üzrə və sahələrarası informasiya Ģəbəkəsinin yaradılması;

6. Ölkədə prioritet, üstünlük verilməsi vacib olan elmi-tədqiqat iĢlərinin

aparılması, müvafiq strukturların yaradılması, elm sahəsində islahatların

aparılması; Aydındır ki, elm Ģəbəkəsinin ən baĢlıca vəzifələrindən biri dövlətçiliyin

möhkəmlənməsinə, ölkənin elmi idarəolunması məsələlərinə yüksək Ģəkildə

kömək etməkdir. Komponentlərin dəqiqləĢməsi hansı sahələrdə boĢluq olduğunu,

yaxud hansı sahədə lazımsız iĢlər görüldüyünü müəyyənləĢdirməyə xeyli kömək

edir;

7. Təhsil sahəsində islahatların aparılması. Əvvəlki bənddə deyildiyi kimi,

komponentlərin müəyyənləĢməsi hansı sahədə mütəxəssislərimizin, kadrların

olmamasını, yaxud hansı sahədə lazım olduğundan artıq mütəxəssis hazırlandığını

üzə çıxarır. Bu isə təhsilin və təhsil müəssisələrinin strukturunu müəyyənləĢ-

dirməyə, təhsil sahəsində strategiyaların seçilməsinə mühüm kömək edə bilər.

Qərarvermə zamanı məqsədlərin bilinməsi problemin həllində olduqca

vacibdir. Çünki qərarvermədə məqsədin bilinməsi, onun problem üzərində

böyüməsinə imkan verir. Qərar verən Ģəxs daha çevik və əmin olmalıdır.

Qərarvermədə lazım olan vacib amillər aĢağıdakılardır:

1. Məqsədlər açıq, aydın, real və hər kəs tərəfindən daha asan baĢa düĢülən

olmalı;

2. Qərar veriləcək mövzu ilə əlaqədar məqsədlər ölçülə bilir, müddətli

məqsədləri ilə əlaqəli, yönləndinci, iĢçilərin davranıĢlarına uyğun və böyümüĢ

olmalıdır;

3. Məqsədləri çalıĢan iĢçiləri hərəkətə gətirən, onların mənafelərinə uyğun,

tərs düĢməyən, cəsarətlərini artıran real və həvəsləndirici olmalıdır.

Bundan baĢqa müəssisələrdə qərarlar aĢağıdakı xüsusiyyətlərə sahib

olmalıdır:

Qərarlar iĢçilərin, əhalinin iradəsini ifadə etməli;

Ġdarəetmə qərarları ünvanlı xaratker daĢımalı və bir idarəetmə obyekti

tərəfindən mütləq yerinə yetirilməlidir;

AĢağı səviyyə orqanlarının qərarları yuxarı orqanların idarəetmə qərarlarına

uyğun olmalıdır;

Qərarlar qəbul edilərkən sosial ədalət prinsipləri nəzərə alınmalıdır;

Qərarlar dövlətin sosial-iqtisadi siyasətinə uyğun olmalıdır;

Ġdarəetmə qərarları mövcud qanunlara və baĢqa aktlara uyğun gəlməli;

dövlət intizamının, qanunçuluğunun təmin edilməsinə Ģərait yaratmalıdır;

Ġdarəetmə qərarları elmi xarakter daĢımalıdır;

Hər bir idarəetmə orqanı yalnız özünün səlahiyyəti çərçivəsində qərarlar

qəbul etməlidir;

Ġdarəetmə qərarları obyektiv informasiyalara əsaslanmalıdır;

Ġdarəetmə qərarları konkret olmalıdır;

Ġdarəetmə qərarları müəyyən nüfuza malik olmalıdır;

Ġdarəetmə qərarlarının dili, üslubu sadə, aydın və yığcam olmalıdır;

Qərarlar məqsədəuyğun olmalı, kəmiyyət və keyfiyyət müəyyənliyinə malik

olmalıdır;

Qərarlar optimal, kompleks (sosial, siyasi, iqtisadi və s.), stimullaĢdırıcı və

çevik olmalıdır.

4. İdarəetmə qərarlarının qəbulu modelləri.

Cəmiyyətin idarə olunmasının çoxlu tsiklərinin olması faktı mövcuddur.

Onların hər biri öz məkan çərçivəsi, davametmə müddəti, məqsəd və vəzifələri ilə

səciyyələnir. Hər bir ayrıca idarəetmə tsikli iyerarxiya yaradaraq daha böyük

tsiklin ünsürünə çevrilir. Real həyatda bütün bu qlobal, xüsusi və lokal idarəetmə

tsiklləri bir-biri ilə sıx əlaqəlidir, onlar bir-birini Ģərtləndirir və tamamlayır. Çex

alimi Yozef Kxol idarəetmə prosesinin ikipilləli sxemini təsvir edərək göstərir ki,

idarəetmədə əsas məqsəd qarĢıya qoyulmuĢ məqsədə çatmaqdırsa, onda idarəetmə

iĢinin məzmunu məqsədə çatmaq üçün edilən hərəkət və təsirlər, eyni zamanda

müvafiq tədbirlər kompleksidir. Bu kompleksləri Y.Kxol iki yerə bölür: idarəetmə

qərarları və idarəetmə fəaliyyəti. ġübhəsiz ki, idarəetmə prosesi müvafiq

səlahiyyətləri olan insanlar tərəfindən həyata keçirilən fəaliyyətdir. Lakin Kxol

idarəetmə qərarlarının hazırlanması və qəbul edilməsini idarəetmə fəaliyyətinə aid

etmir. Halbuki idarəetmədə qərarların qəbulu və hazırlanması ilə bağlı olan bütün

proseslər idarəetmə fəaliyyətinin ayrılmaz komponentləridir. Kxola görə, qərarların

qəbul edilməsini daha məsuliyyətli hesab etmək olar, belə ki, qərarların qəbulu

sosial mühitə, qərarları qəbul edən subyektə təsir göstərir.

Q.Ġ.Petrova görə, idarəetmə prosesində aĢağıdakı ünsürlər və Ģərait olmalıdır:

seçim; kadrların tərbiyə edilməsi və yerləĢdirilməsi; informasiya; proqnozlaĢdırma;

planlaĢdırma; nizamlama; qərarların qəbulu; qərarların icra edilməsi; nəzarət.

V.Q.Popov isə idarəetmə tsiklinin 3 mərhələdən ibarət olduğunu söyləyir:

idarəetməyə giriĢ, operativ idarəetmə və nəzarət. Ġdarəetmyə giriĢ idarəetmənin

məqsədlərini müəyyənləĢdirir, proqramlaĢdırır və planlaĢdırma əməliyyatlarını

aparır. Operativ idarəetməyə isə fəaliyyət prosesi aiddir. Nəzarətə, əldə olunmuĢ

nəticələrin təhlili və yeniləĢmiĢ idarəetməyə çıxıĢ aiddir. Burada isə söhbət total

idarəetmədən gedir. Professor Tofiq Quliyevin fikrincə, «idarəetmə mərhələləri

ömür boyu sabit qalmır, o konkret tarixi Ģəraitdən, ETT-nin inkiĢaf tələblərindən

asılı olaraq dəyiĢilə bilər.

Ġdarəetmədə qərarların hazırlanması və qəbulunun böyük əhəmiyyət daĢıması

baĢqa tədqiqatçılar tərəfindən də dəfələrlə vurğulanıbdır. Belə ki, qərarların qəbul

olunmasında insanların və kollektivlərin mövcud vəziyyət barədə bildikləri

informasiyanın dəqiqliyi və həcmi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Problemi kifayət

qədər bilməmək qeyri-dəqiq, düzgün olmayan qərarların qəbul olunmasına və səhv

proqnozların verilməsinə gətirib çıxarır. Ġnformasiyanın iĢlənməsi, sürətlə artan

informasiya axını informasiya dinamikasını artırır ki, bu da psixoloji gərginlik

sahəsi yaradır. BaĢqa bir cəhət informasiyanın məzmun və mahiyyət göstəriciləri

sübut edir ki, hazırda təkcə qərar qəbul edilən sahə barədə xüsusi biliklərdən deyil,

baĢqa sahələrin bilik potensialından, anlayıĢlar kateqoriyasından və müvafiq

metodoloji prinsiplərdən istifadə olunmalıdır.

Ġdarəetmədə qərarların hazırlanması və qəbulu idarəetmə prosesinin

təĢəkkülündə, gediĢatında və təkmilləĢməsində mahiyyəti ifadə etməklə böyük

təsiredici gücə malikdir. Ġdarəetmə prosesində məqsəd və vəzifələr irəli

sürülmədən, zəruri idarəetmə qərarları hazırlanıb qəbul olunmadan heç bir yüksək

nəticə əldə etmək olmaz. Qərarların hazırlanması və qəbulu hər bir idarəetmə

prosesinin baĢlanğıcıdır. Bütün baĢqa funksiyalar subyektin idarəetmədə nə əldə

etmək istəyini əks etdirən qərarından asılı olaraq praktikada həyata keçirilir. Eyni

zamanda bütün baĢqa idarəetmə funksiyaları qəbul olunmuĢ qərarda qarĢıya

qoyulmuĢ məqsəd və vəzifələrə söykənir. BaĢqa sözlə, təĢkil, uçot, nəzarət,

tənzimləmə idarəetmə subyektinin qəbul etdiyi qərardan irəli gələn məqsəd və

vəzifələrə uyğun olaraq həyata keçirilir. Beləliklə, idarəetmə qərarlarının

hazırlanması və qəbulu cəmiyyətin elmi idarə olunmasının baĢlanğıcı və əsas

funksiyasıdır və bütövlükdə idarəetmə prosesinin çox zəruri, mühüm, baĢlanğıc və

əsas komponentidir.

Ġdarəetmədə qərarların hazırlanması və həyata keçirilməsində optimallıq

prinsipi mühüm rol oynayır. QarĢıya qoyulmuĢ məqsədlərə nail olmaq üçün ən

optimal variant seçilərək, düzgün qərarlar qəbul edilməlidir. Ġdarəetmə prosesini

xarakterizə edən bolqar filosofu M.Markov idarəolunma prosesində müxtəlif

qərarların olduğunu söyləyir: milli və regional; iqtisadi, sosial, siyasi, ideoloji;

dövlət-hüquqi və direktiv; qlobal və spesifik; strateji və taktik; məqsədli,

konseptual, proqramlı, nəzarət-düzəliĢ; rəsmi və qeyri-rəsmi; elmi əsaslandırılmıĢ

və empirik induktiv; mühafizəkar və yenilikçi.

Anri Fayol idarəetməni insanların xüsusi fəaliyyət növü adlandıraraq onun 5

funksiya və 14 prinsipinin olduğunu bildirmiĢdi. O, funksiyalara planlaĢdırma,

təĢkiletmə, bölüĢdürmə, əlaqələndirmə və nəzarəti aid edirdi. Əmək bölgüsü,

hakimiyyət, intizam, bölgü vahidliyi, eyni rəhbərlik, fərdi maraqların ümumi

maraqlara tabe olması, personalın mükafatlandırılması, mərkəzləĢmə, qarĢılıqlı

əlaqə, nizam, bərabərlik, personalın sabitliyi, təĢəbbüs, ümumi ruh prinsiplərinə

əməl olunmasını isə idarəetmənin müvəfəqiyyətlə yerinə yetirilməsində vacib Ģərt

olduğunu söyləyirdi.

Ġdarəolunma prosesində qərarların qəbulu və onların yerinə yetirilməsi özündə

bir neçə mərhələni ehtiva edən mürəkkəb bir prosesdir. Bu prosesi

O.V.Yelçaninova aĢağıdala mərhələlərə bölür: müəyyən vəzifələr, məqsədlər;

informasiyaların kəmiyyət və keyfiyyəti; informasiyaların yığımı və yenidən

iĢlənməsi; informasiya modellərinin yaradılması; vəzifələrin alternativ həllərinin

müəyyənləĢdirilməsi; məqsədlərə nail olma; alternativlərin qiymətləndirilməsi

üçün meyarların seçilməsi; alternativin qiymətləndirilməsi; alternativlərdən birinin

seçilməsi və qərarların qəbulu; qərarların icrası prosesində düzəliĢlərin edilməsi.

A.Q.Vendelin isə qərarların hazırlanması və qəbulu üçün belə bir sxem təklif

edir: vəziyyətin təhlili, problemlərin və altprobemlərin formulə edilməsi və üzə

çıxarılması; faktların formulə edilməsi və müəyyənləĢdiriməsi; problemlərin

alternativ həllərinin hazırlanması; seçilmiĢ alternativ həll yollarına üstünlük

verilməsi və çatıĢmazlıqlarının üzə çıxarılması; problemlərin alternativ həllinin

qiymətləndirilməsi; qərarların nəticələrinin doğruluğunun hesaba alınması;

qərarların həyata keçirilməsi.

5. Qərarın təsirliyində rol oynayan amillər və təşkilatdaxili qərar növləri.

Qərarın təsirliliyində rol oynayan faktorlar, müəssisədaxili imkanlar, ətraf

mühitin dəyiĢməsi və inkiĢafların sürəti, qərarın əla. qəli olduğu bölümün

səviyyəsi, qərar verən Ģəxsin bilik, bacarıq va təcrübəsidir.

Müəssisənin daxili imkan və vəziyyəti, idarəedicinin qərar verərkən qərara

təsir edəcək ən vacib faktorlardan biridir. Belə ki, qərar verərkən müəssisənin

əlində olan bütün resurslar (maliyyə, maddi, təbii və s.) nəzərə alınmalıdır.

Ətraf mühitdə baĢ verən dəyiĢikliklər idarəedici tərəfindən veriləcək qərara öz

təsirini göstərir. Ətraf mühitdə baĢ verən dəyiĢikliklər əsasən rəqiblərin sayının

dəyiĢməsi, ölkədə baĢ verən böhranlar, iqtisadi artım və s.-dir.

Qərarlar həll edilməli olan problemlər sahəsinə (onların əhatə dairəsinə görə),

qərarların müddətinə, qərarların təsiretmə obyektim və qərarların funksional

məzmununa görə təsnifatlaĢdırılır. Həmin qərarlar universal deyil, yalnız konkret

problemin həlli üçün qəbul olunmuĢ ola bilər.

Müddət baxımından qərarlar qısamüddətli, ortamüddətli və uzunmüddətli

olurlar.

Ġdarəetmə qərarları təsiretmə baxımından xarici (müssisədən kənar orqanlar,

mal göndərən və mal alan müssisələrdən, təchizat təĢkilatlarından və s. tərəfindən

əmrlər, sərəncamlar, təlimatlar, göstəricilər, qərarlar və s.) və daxili

(müəssisədaxili) qərarlara bölünür. Daxili qərarlar müəssisələrin daxili

bölmələrinin sosial-iqtisadi inkiĢafından irəli gələn məsələlərin qaydaya salınması

ib əlaqədardır.

Ġdarəetmə qərarları funksional məzmununa və fəaliyyət dairəsinə,

əlamətlərinə görə plan-iqtisadi, nəzarətedici, koordinasiyaedici, texnoloji, maliyyə,

inzibati, təĢkilati, stimullaĢdırıcı, sosial və texniki qərar növlərinə ayrılır.

Müəssisələrdə qərar növləri dörd qrupa bölünür:

1. təĢkilati qərarlar

2. strategiyalı qərarlar

3. idarəedici qərarlar

4. əməliyyat metodlu qərarlar

TəĢkilati qərarlar. Bu qərarlar təĢkilat qurma ilə əlaqəlidir. Çox zaman bu

mərhələdə hələ professional idarəedici heyət yoxdur və ya tam formalaĢmamıĢdır.

Buraya əsasən təsisçilər tərəfindən müəssisənin qurulması, hansı sahədə (istehsal,

xidmət və ya ticarət) fəaliyyətin təĢkili, nə qədər maliyyə vəsaiti cəlb etmək kimi

qərarlar daxildir. Bu qərarlarla təsisçi ən uyğun sahəni seçməyə çalıĢır.

Strateji qərarlar. Bu tip qərarlar müssisənin fəaliyyət sahəsinin

geniĢləndirilməsi, sərmayənin artırılması, yeni məhsulların və yeni bazarların

aĢkarlanması ilə əlaqəlidir. Bu qərarlarla müəssisə və onun mühiti arasında əlaqələr

tənzimlənir. Bu zaman müəssisə öz imkanlarını dəyərləndirərək, öz xarici mühiti

ilə əlaqəli tədqiqatlar aparır və müəssisənin uzunmüddətli fəaliyyəti üçün qərar

verir. Burada məqsədlər tam açıq Ģəkildə göstərilməli, hansı məhsullar istehsal

olunmalı, hansı bazarlarda satılmalı kimi məsələlər aydın bilinməlidir.

Strateji qərarlarda ayrıca olaraq rəqabət analizi, rəqiblərin, müĢtərilərin,

maliyyə qurumlarının, həmkarlar ittifaqının, müəssisəyə mal satanların, dövlətin və

yerli icraedici strukturların və s. izlədikləri və tətbiq etdikləri siyasətlərin hamısı

menecer tərəfindən dəyərləndirməli, təhlil edilməli və müəssisənin bunlar

qarĢısındakı strategiyaları ortaya qoyulmalıdır. Yenə burada müəssisənin

fəaliyyətinə təsir edəcək iqtisadi, texnoloji, siyasi və mədəni mühit birlikdə

dəyərləndirməli, ümumi mühit analiz (daxili, xarici, beynəlxalq) edilərək və

buradan əldə edilən imkan və fürsətlər, zəif və üstün cəhətlərinin nələr olduğuna

qərar verilməlidir.

Ġdarəedici qərarlar. Müəssisənin strukturu və bu strukturu meydana gətirəcək

bütün resursların planlaĢdırılması ilə əlaqəli olan qərarlara idarəedici qərarlar

deyilir. Bu tip qərarlar vasitəsilə müəssisənin təĢkili formalaĢır. Büdcə və

resursların bölüĢdürülməsi, müəssisədə səlahiyyətlərin paylanması, Ģaquli, üfıiqi və

çarpaz əlaqələr təyin olunur. Bundan əlavə idarəedici qərarların köməyilə,

xəbərləĢə əmr və raporların axını müəyyənləĢir. Müəssisəyə daxil olan və oradan

ötürülən informasiyaların və sənədlərin necə təĢkil olunması göstərilir. Ġdarəedici

qərarlar müəssisənin hansı resurslardan necə, nə qədər istifadə olunacağını və

passiv tarazlığının təmin olunmasına və bu vəziyyətin qorunmasına çalıĢır.

Əməliyyat yönümlü qərarlar. Bu tip qərarlar ierarxiyanın ən alt səviyyəsini

əlaqələndirən və fəaliyyət prosesində meydana çıxan qərarlardır. Bu qərarlar

vasitəsilə müəssisə resursların (maddi, əmək, maliyyə və s.) ən təsirli və səmərəli

Ģəkildə istifadəsini həyata keçirir. BaĢqa sözlə, menecer hər Ģöbəyə lazım olan

resurslardan səmərəli istifadə edəcək Ģəkildə ən optimal qərarlar alır.

Mövzu 8. İdarəetmənin sosiologiyası

PLAN

1. Cəmiyyətin idarə olunması ictimai zərurətdir.

2. Ġdarəetmədə kadr məsələlərinin sosioloji təhlili.

3. TəĢkilati-texnoloji quruluĢun prinsipial aspektləri.

4. Sosial idarəetmədə sistem və onun xassələri haqqında anlayıĢ.

5. Ġdarəedən sistemin mahiyyəti strukturu, prosesi və təĢkili.

1. Cəmiyyətin idarə olunması ictimai zərurətdir.

Ġnsan cəmiyyətinə hətta kiçicik bir müĢahidə zamanı onun məzmunca

müxtəlif formalarda və sayca müxtəlif həcmlərdə idarə olunmasını görə bilərik.

Hələ qədim zamanlardan insan icmaları mütəĢəkkilliyin üstünlüyünü dərk etmiĢlər

vo onun daha səmərəli təĢkil olunması, qorunub saxlanması üçün daim mübarizə

aparmıĢlar. XX əsrin əvvəllərində idarəetməyə xüsusi diqqət yetirən bəzi görkəmli

Ģəxsiyyətlər cəmiyyətin ümumi vəziyyətini «kəfkirli saata» bənzədirdilər. Kəfkirin

hərəkət etdiyi orbitin bir tərəfində «mütəĢəkkilik», digər tərəfində isə «sərbəstlik»

(və ya anarxiya) yerləĢir. Kəfkir mütəĢəkkilliyə yaxınlaĢaraq onun ən yüksək

zirvəsinə çatdıqdan sonra sanki mərkəzdənqaçma qüvvələri onun yenidən

sərbəstliyə doğru aparır. Bu proses digər tərəflə nisbətdə yenidən təkrar olunur.

MütəĢəkkilliyin üstünlüyü tarixdə danılmaz faktdır. Az sayda yaxĢı təĢkil

olunmuĢ silahlı qüvvələrin ondan qat-qat çox olan dağınıq qoĢunlar üzərində

qələbələri buna əyani sübutdur.

ÇağdaĢ dövrdə cəmiyyətin öyrənilməsi, onun idarəolunmasının səmərəli

təĢkili ən vacib məsələlərdəndir. Bu kontekstdə idarəetmənin sosiologiyası»

mühüm sahə kimi sosiologiya elminin ümumi inkiĢafı ilə sıx əlaqədardır. Bəzi

tanınmıĢ sosioloqlar bir sıra hallarda sosiologiya elmini çox əsaslı formada

idarəetmənin bir vasitəsi adlandırırlar. Bütün təĢkilati strukturlarda sosiologiyanın

bir üsul kimi idarəetmədə tətbiqi çağdaĢ Ģəraitdə ən vacib Ģərtlərdən biri kimi

qiymətləndirilir. Bu səbəbdən idarəetmənin sosiologiyası cəmiyyətin Ģüurlu, elmi

idarə olunmasını səciyyələndirən sahələrdəndir. Cəmiyyətin təĢkilati quruluĢu,

sosial strukturunun formalaĢması, struktur-funksional təhlili idarəetmənin

sosiologiyasının əsas tədqiqat obyektləridirlər. Buna görə də həmin obyektlərin

tədqiqinin geniĢləndirilməsi, onun əsaslarının cəmiyyətin hər bir üzvünə

çatdırılması çox vacibdir.

TəĢkilati quruluĢun, təĢkilatçılığın mahiyyəti də məhz insanların birgə

səylərindən səmərəli istifadə olunmasındadır. Müxtəlif fərdlərdən ibarət qrupun

birgə fəaliyyətinin nəticəsi, həmin fərdlərin bütün Ģəxsi keyfiyyətlərinə

baxmayaraq ayrı-ayrılıqdakı fəaliyyətlərindən artıq olacaqdır. Ayrı-ayrı fərdlərin

səylərinin əlaqələndirilməsi və istiqamətləndirilməsi təĢkilatlanmanın əsas

xüsusiyyətlərindən biridir.

Sözsüz ki, çağdaĢ dövrdə cəmiyyətdəki proĢeĢlərin mürəkkəbləĢməsi və

inkiĢafi, cəmiyyət üzvləri arasında əmək bölgüsünün diversifikasiyası onun bütün

sahələrinin əlaqələndirilmiĢ və bir vəhdət yaradan fəaliyyətini tələb edir. Bu halda

idarəetmə siĢteminin sosioloji təhlilinə nəzər salmaq yerinə düĢərdi. Məsələn,

dövlət idarəetmə sistemi bütün idarəetmə orqanlarının və struktur ünsürlərinin

vahid bir mexanizm kimi əlaqəli iĢləməsini tələb edir. Burada rəhbərlik amili

idarəetmə sahəsində xüsusi əhəmiyyət kəsb edən əmək prosesi kimi ən vacib

Ģərtlərdən biridir.

Cəmiyyətlərin mövcudluq səciyyəsi birbaĢa idarəetmə ilə əlaqədardır. Çünki

hər bir fərdin və ya qrupun fəaliyyətinin nizamlanması, qaydaya salınması, nəticə

etibarilə insanların idarəetmə prosesinə cəlb olunmasıdır.

Əgər bu entropiya halında sistemləĢdirici, və ya təsiredici subyektlərin

sistemini təĢkil edən, təsirə məruz qalan obyektlə münasibətlər prosesidirsə, onda

bu ümumilikdə canlı və cansız təbiətin, ictimai həyatın bütün hadisələrinə xas olan

bir prosesdir. Bu səbəbdən bəzi tədqiqatçılar idarəetmənin 3 əsas növünü ayırır: a)

cansız təbiətin idarəedilməsi. Məsələn, maĢın, texnoloji idarəetmə; b) canlı

təbiətin, orqanizmin idarə edilməsi. Məsələn, təbiətdə obyektiv formada fizioloji,

biokimyəvi və biofiziki idarəetmə; v) Ģüurlu, sosial idarəetmə - cəmiyyətin idarə

edilməsi. Burada hər bir idarəetmə növü öz növbəsində müxtəlif sahələrə bölünür.

Məsələn, sosial idarəetməyə daxil edir: cəmiyyətin siyasi, sosial-iqtisadi

münasibətlərin idarə olunmasını, dövlət idarəetmə sistemini, dövlətlə qeyri-dövlət

qurumlarının münasibətlərinin idarə edilməsi və s. Bununla belə idarəetmə

sistemini üç iri sahəyə bölmək olar: siyasi idarəetmə, iqtisadi idarəetmə və

vətəndaĢ cəmiyyəti idarəçiliyi.

Bildiyimiz kimi istənilən cəmiyyətin ontoloji vəziyyətini cəmiyyət üzvlərinin

maddi tələbatlarının təmin edilməsi üçün müvafiq nemətlərin əldə etmələri təĢkil

edir. Ona görə də bilavasitə maddi nemətlər istehsalı və onun idarəedilməsi ən

vacib məsələlərdən biridir. Bu səbəbdən də sosial-iqtisadi münasibətlərin

idarəedilməsi bu, elmin obyekti olaraq, istər maddi nemətlər yaradan ayrı-ayrı

bölmələri, istərsə də bütün cəmiyyəti öyrənir və nəzərdən keçirir. Bu, idarəolunan

sistemin planauyğun və ardıcıl fəaliyyətini əhatə edir. Həmin fəaliyyət nəticəsində

idarəetmənin obyekti olan cəmiyyətin bütün sahələrinin optimal inkiĢafı həyata

keçirilir.

Ġdarəetmənin konkret obyektləri aĢağıdakılardan ibarətdir: ayrı-ayrı bölmələr

və təĢkilatlar, konkret sosial-iqtisadi fəaliyyət sahələri, bütövlükdə cəmiyyət və

cəmiyyətdə baĢ verən siyasi, ideoloji, sosial-iqtisadi və hüquqi proseslər.

Ümumiyyətlə, cəmiyyətin ehtiyatlar sistemi, tələb və təklifləri, imkanları

ciddi prinsiplər əsasında idarə edilməlidir. Belə olan halda iqtisadi fəaliyyətin

bütün sahələrinin mütənasib və səmərəli inkiĢafı təmin edilir. Bu baxımdan

mövcud idarəetmə sisteminin daha da təkmilləĢdirilməsi sosial-iqtisadi inkiĢafın

sürətləndirilməsinin mühüm amilidir. Burada ən baĢlıca məsələlərdən biri elmi

idarəetmənin mühüm vasitəsi olan riyazi-iqtisadi hesablamalar əsasında inkiĢaf

xəttinin proqnozlaĢdırılması və onun metoldlannm daha da təkmilləĢdirilməsindən

ibarətdir. Bu, birinci növbədə proqnozlaĢdırılmanın özünün elmi səviyyəsinin

yüksəldilməsini tələb edir. ProqnozlaĢdırılmanın elmi səviyyəsinin yüksəldilməsi

əsasən aĢağıdakı paradiqmalar çərçivəsində nəzərə alınmalıdır:

a) cəmiyyətin retrospektiv və perspektiv tələbatlarının dəqiq ölçülərinin

nəzərə alınması;

b) ölkənin iqtisadi, elmi-texniki imkanları və resurslarının artan xətt üzrə

proqnozunun aparılması;

c) iqtisadi inkiĢafla bağlı qəbul edilmiĢ və qəbul olunması gözlənilən müxtəlif

səpkili qərarların hərtərəfli təhlil edilməsi və onların müxtəlif variantlarının müasir

tələblərə strateji maraqlar çərçivəsində qiymətləndirilməsi;

d) iqtisadi fəaliyyət və proqnoz hesablamalarının bilavasitə cari müddət və

perspektiv dövr üçün bir-birinə qarĢılıqlı təsirinin, habelə nəticələrinin müəyyən

edilməsi.

Bu məsələlərin təhlilində milli-strateji təfəkkürün formalaĢması vacibdir.

Burada resursların və sosial tələbatların səmərəli idarəedilməsinin uzunmüddətli

proqnozlaĢdırılması metodlarının təkmilləĢdirilməsi və bu proqnozlaĢdırma

formasında eyni zamanda elmi-texniki tərəqqinin proqnozunun idarəetmə

vasitələrinə onsuzda zəruri olan tələbatın proqnozlaĢdırılması, müvafiq idarəetmə

sistemlərinin yerləĢdirilməsi, xammal resurslarının, habelə demoqrafik proqnozun

və s.-nin iĢlənib hazırlanması, onun dekadalıq, aylıq, rüblük, yarımillik, illik,

beĢillik və uzunmüddətli növləri ilə əlaqələndirilməsi, bir sözlə,

proqnozlaĢdırmanın fasiləsizliyinin təmin edilməsinin ən baĢlıca məsələdir. Elmi

idarəetmədə ən vacib məsələlərdən biri də cəmiyyətin müxtəlif sahələrində istifadə

olunan statistik göstəricilərin düzgün və obyektiv formada reallığı əks etdirməsi

səviyyəsində təkmilləĢdirilməsidir.

2. İdarəetmədə kadr məsələlərinin sosioloji təhlili.

Ġdarəetmədə rəhbərlik amilinin bir prinsip kimi açılmasına ehtiyac vardır.

Məsələn, bəzi idarəetməyə aid dərsliklərdə idarəetmədə rəhbərlik amilini idarəetmə

sahəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən əmək prossesi kimi nəzərdə tuturlar.

Bunula belə, digər bir mənbədə rəhbərlik ancaq inzibati-idarəetmə funksiyasını

icra edənlərə Ģamil edilir. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, ―rəhbərlik iĢi‖

anlayıĢına təĢkilati - sərəncam funksiyalarını həyatı keçirələnlərdən əlavə, bu iĢlərə

yardımçı olan elmi - tədqiqat, layihə və s. kimi funksiyaları həyata keçirən iĢçiləri

də aid etmək olar.

Deməli, əvvəla bu halda söz rəhbərlik iĢinin müəyyənləĢdirilməsindən yox,

sadəcə olaraq bu iĢdə iĢtirak edən idarəetmə iĢçilərinin müxtəlif kateqoriyaları

təsnifatlaĢdırılır:

Ġkincisi, rəhbərlik kadrları icrasına bütün mühəndis texniki iĢçiləri izahatsız

aid etmək olmaz. Bu halda «bütün mühəndis - texniki iĢlərlə məĢğul olanların

hamısını rəhbər iĢçi kimi saymaq olmaz» deyənlər həqiqətə yaxındırlar. Yəni

idarəetmədə rəhbərliyə elmi-tədqiqat, layihə və s. infrastruktur xarakterli iĢlərlə

məĢğul olanları aid etmək düzgün deyildir. Bu sahələrdə məĢğul olan o Ģəxsləri

rəhbərlik iĢi ilə məĢğul adamlar sırasına aid etmək olar ki, onlar həqiqətən

müəyyən təĢkilati - rəhbərlik funksiyalarını daĢısınlar (məs. Elmi-Tədqiqat

Ġnstitutunun direktoru, Ģöbə müdirləri və s.).

Üçüncüsü, idarəetmə sahəsində fəaliyyət göstərən istənilən əməyi idarəetmə

rəhbərliyi kateqoriyalarına aid etmək olmaz. Bu halda, hətta fəhlə və adi

qulluqçuları da rəhbərlik iĢi ilə məĢğul olan adamlar icrasına aid etmək olar. Ona

görə də, rəhbər iĢçilər və ya vəzifəli Ģəxslərin kateqoriyalarını dəqiq

müəyyənləĢdirmək lazımdır. Bu tipli rəhbər iĢçilərin təsnifatını Afanasyev V.Q.

özünün «Cəmiyyətin elmi idarə olunması» kitabında idərəetmə iĢçilərini əsasən 4

kateqoriyaya ayırmıĢdır.

Birinci kateqoriyalı idarəetmə iĢçiləri sırasına tamamilə idarəetmə əməyi ilə

məĢğul olanlar, yəni qərarların qəbulundan tutmuĢ uçot və nəzarətin təĢkili ilə

məĢğul olanlar aiddirlər. Bunlara idarə və təĢkilat rəhbərlərini və onların

müavinlərini, idarə və təĢkilatların struktur - bölmə rəhbərləri (inzibati-idarəetmə

personalları), həmçinin yarım bölmələrin və Ģöbələrin, manqa və briqadaların

rəhbərlərini də aid etmək olar. Onların funksiyalarının özünəməxsusluğu ayrı-ayrı

idarəetmə rəhbərlərinin fəaliyyətinin onlar arasında əlaqələndirmək mümkün

olmasıdır. Ġdarəetmə əməyinin məzmununu təĢkil edən bu funksiyalar idarəetmə

iĢinin ümumi funksiyaları adlanır. Bu funksiyalara həmçinin iĢçilərin fəaliyyətinin

birləĢdirilməsi və əlaqələndirilməsini, bunların proqnozlaĢdırılmasını, məqsədlərin

qoyulmasını, informasiyaların toplanmasını və təhlilini, qərarların qəbul edilməsini

və həyata keçirilməsini də aid etmək olar.

Ġkinci kateqoriyalı idarəetmə iĢçilərinə müəyyən hallarda idarəetmə iĢlərinə

cəlb olunnları aid etmək olar. Bu kateqoriyaların icralarına idarəetmə aparatlarının

dispetçerlərini, müfəttiĢləri, təlimatçıları, təftiĢçiləri, tabelçiləri, uçotçuları,

naryadçıları, mühasibləri, hesabdarları, statistləri, kompüter operatorlarını,

məlumatların toplanması, iĢlənilməsi, saxlanılması və təhlili ilə məĢğul olanları,

uçot və nəzarət təĢkilatlarının iĢçilərini aid etmək olar.

Üçüncü kateqoriyalı idarəetmə iĢçiləri sırasına idaretmə aparatına xidmət

göstərən və əsasən yardımçı personalları aid etmək olar. Bunlar referent-katiblər,

kargüzarlar, makinaçılar, kuryerlər, fəhlə və qulluqçulardır. Onların əməyi

idarəetməyə aid olsa da, özləri rəhbərlik funksiyalarının həyata keçirmirlər.

Dördüncü kateqoriyalı idarəetmə iĢçiləri sırasına müəyyən təĢkilatların və

onların struktur bölmələrinin mütəxəssislərini, yan idarəetmə əməyi ilə, yan

yardımçı iĢləri ilə məĢğul olanları aid etmək olar (audit xidməti, notariat xidməti,

hüquq məsləhəti və s. bu tipli iĢlərlə məĢğul olanlar).

Yuxarıda qeyd olunan kateqoriyalardan ancaq birincisini əsas vəzifəli Ģəxslər

və ya rəhbər iĢçilər kateqoriyasına aid etmək olar. Onların əməyi əsasən yaradıcı,

təĢkilati və icra funksiyaları ilə əlaqədardır. Sözsüz ki, bütün qeyd olunan

kateqoriyalara aid olan iĢçilər idarəetmə əməyinin vahid strateji məqsədlərinə

xidmət etməlidir və onların hamısını bu halda biz məcmu olaraq rəhbər iĢçilər və

ya rəhbərlik adlandırırıq.

3. Təşkilati-texnoloji quruluşun prinsipial aspektləri.

Sosial idarəetmənin iki tərəfi mövcuddur: sosial-siyasi və təĢkilati-texnoloji.

TəĢkilati-texnoloji tərəf əsasən idarəetmənin təĢkilati sərəncam, inzibati-icraçılıq

fəaliyyəti ilə bağlıdır. Sosial idarəetmənin bu tərəfinin özünəməxsus bir neçə

prinsipləri vardır:

1. Əmək bölgüsü prinsipi;

2. Ġerarxiya və əks əlaqə prinsipi;

3. MərkəzləĢdirilmiĢ və qeyri-mərkəzləĢdirilmiĢ səlahiyyətlərin optimallaĢdı-

rılması prinsipi.

Əmək bölgüsü özünəməxsus keyfiyyətlərə malikdir. Əmək bölgüsünə

əsaslanan tələblər əsasən rəhbər iĢçilərin, müəssisə, təĢkilat və idarə

qulluqçularının tarif-ixtisas-sorğu cədvəllərindən götürülür. Burada vəzifədən irəli

gələn görülməli olan iĢlər, onların geniĢ təsviri, ixtisas tələbləri, icra edilən iĢlərin

mürəkkəbliyinə təsir edən amillər əks olunur. Bu amillər aĢağıdakılarla müəyyən

edilir:

1. Rəhbər iĢçilər və qulluqçuların fəaliyyət dairəsi və iĢləyib hazırladığı,

istifadə etdiyi informasiyaların məsuliyyəti və mürəkkəbliyi;

2. Ġcra olunan iĢin müstəqillik səviyyəsi;

3. Rəhbərliyin mürəkkəbliyi və miqyası;

4. Əlavə məsuliyyətin xarakteri və dərəcəsi.

Bu halda iĢçinin ixtisasına aĢağıdakı amillər təsir edir: xüsusi biliyin

səviyyəsi; ixtisas üzrə iĢ təcrübəsi (həmçinin daĢıdığı vəzifə üzrə təcrübəsi);

təĢkilatçılıq vərdiĢləri səviyyəsi.

Sosial idarəetmənin səmərəliliyi ilkin olaraq idarəetmə prosesində iĢtirak edən

Ģəxslərin, xidmət və təĢkilatların birliyindən asılıdır. Həmin Ģəxslərin, xidmət və

təĢkilatların xüsusi yeri və rolu dəqiq müəyyənləĢdirilməli, ümumi iĢdə onların

səlahiyyətləri, funksiyaları və hüquqları aydın olmalıdır. TəĢkilati sualların

mahiyyəti zəruri hüquqların olmasından və onların səlahiyyət dərəcələrinin düzgün

müəyyənləĢdirilməsindən ibarətdir. Hər kəsin öz hüquqları çərçivəsində öhdəsinə

götürdüyü konkret vəzifələrə görə məsuliyyət daĢıyır.

Ġdarəedən sistemin iki baĢlıca prinsipi-iyerarxiya və əks olan prinsipləri

vardır. Bu prinsiplər əsasında idarəedilən sistem formalaĢır və fəaliyyət göstərir.

Ġerarxiya prinsipi idarəetmə mərhələlərində təsərrüfat, inzibati-idarəetmə

orqanlarının vahid bir sistem kimi əlaqəli vəziyyətdə, bir-birinə hesabatlı,

demokratik mərkəziyyət qaydasında asılılığını və nəzarətini nəzərdə tutur.

Son dövrlər müxtəlif sahələrdəki (xüsusilə idarəetmədə) informasiyaların

artması ilə əlaqədar, informasiya proseslərinin intensifikasiyası böyük əhəmiyyət

kəsb edir, yəni, arayıĢların dəqiq və tam olması, informasiyaların vaxtında

çatdırılması, onun ziddiyyətli olmaması, iĢlənmə etibarlılığı, «komandaların»

yerlərə tez bir zamanda çatdırılması olduqca vacibdir. Ġdarəetmə proseslərinin

avtomatlaĢdırılması yeni ĠKT-lərlə təchiz olunduğundan müasir uövrdə keyfiyyətcə

xeyli yaxĢılaĢmıĢdır. Ġerarxiya qaydalı idarəetmə strukturunda yarımsistemlər

arasındakı əlaqə əks əlaqədən baĢqa, həm də müstəqil əlaqəyə əsaslanır. Ümumi

formada deyilsə, birbaĢa əlaqə idarə olu nan obyektin sosial-komanda formasında

idarədən subyektdən, orqandan aldığı göstəriĢdir, əks əlaqə isə obyektdən subyektə

gedən məlumatdır.

Ġerarxiya idarəetmə sisteminin çoxpilləli qurulmasıdır. Bu, ilk baxıĢda

idarəetmə nəzəriyyəsinin sadə müddəası kimi görünür. Əslində isə belə deyildir; bu

idarəetmə nəzəriyyəsinin çıxıĢ nöqtəsini təĢkil edir. Milli iqtisadiyyatı mürəkkəb

iyerarxiyalı mütəĢəkkil bir sistem kimi qiymətləndirmək lazımdır. Bu cür yanaĢma

iqtisadiyyata sadələĢdirilmiĢ, asanlıqla idarə olunan bir orqanizm kimi baxmaq

təsəvvürünü aradan qaldırır, iqtisadi sistemin ünsürlərini, yarımsistemlərinin

fəaliyyətinin sadəcə olaraq idarəetmə mərkəzindən alınan müəyyən komandalar,

göstəriĢlər əsasında mexaniki olaraq icarə etməsi kimi bəsit bir halda baĢa düĢmək

olmaz. Ġqtisadi sistem mürəkkəb, dinamik struktura malikdir. Sistemin iyerarxi-

yalılığı iqtisadiyyatın və müvafiq olaraq idarə edən orqanların müxtəlif səviyyədə,

mərhələdə qurulması deməkdir. Həm də hər bir ilarəetmə mərhələsinin müəyyən

bir müstəqilliyi vardır. Bu müstəqillik hüdudu onlar barədə məsələn, müəssisələr,

istehsalat birlikləri, nazirliklər haqqındakı müvafiq dövlət-hökumət sənədləri,

normativləri vasitəsilə müəyyən edilir.

Ġdarəetmə mərəhəiələri ömür boyu sabit qalmır, o, konkret tarixi Ģərait, elmi-

texniki tərəqqinin inkiĢaf tələbələrindən asılı olaraq dəyiĢilə bilər.

Ġerarxiya idarəetmə sisteminin əsas struktur formalarından biridir. Ümumi

halda bunu belə təsvir etmək olar: hər hansı bir obyektin «F» çoxluğunda ünsürlər

yarımsistemlərdən və zaman etibarilə onların idarəetmə fəaliyyətini müəyyən-

ləĢdirən parametrlərdən ibarətdir. Həmin obyektdə onun ünsürlər çoxluğuna uyğun

gələn mərkəzləĢdirilmiĢ orqanlar (struktur vahidi) fəaliyyət göstərir. Məsələn, «F»-

ya istehsalatda müxtəlif iĢ yerlərinin çoxluğu kimi yanaĢsaq, onda müəssisənin

inzibati strukturu belə olacaqdır: müəssisə-sex-istehsal sahəsi-iĢ yerləri. Lakin

burada «F»-dən xaric, asılı olmayan idarəetmə prosesləri, sahəsi də vardır. Ona

görə də həmin sistemin-müəssisənin fnuksional yarımsistemləri də vardır.

Məsələn, təchizat Ģöbəsini, nəzarət Ģöbəsini, kadrlar Ģöbəsini, baĢ məsləhətçi və s.

buna aid etmək olar. Bu sahələr müəssisələrin xammal, material, iĢçi qüvvəsi ilə

təmin olunması, məhsul buraxılıĢı ilə əlaqədar olan fəaliyyətinin təĢkil olunması

zərurətindən irəli gəlir.

4. Sosial idarəetmədə sistem və onun xassələri haqqında anlayış.

Cəmiyyət və təbiətdə müxtəlif sistem formaları vardır. Buna maĢınlar

sistemini, bioloji sistemi, cəmiyyətin özünü və s. konkret olaraq, idarəetmə

sistemini aid etmək olar. Hər bir sistemin özünə içərisində ən çətin idarə olunanı

sosial sistemdir. Belə ki, bioloji idarəetmədə canlı orqanizmdə mövcud olan

komponentlər əvvəlcədən üzvü Ģəkildə bir-biri ilə təbii olaraq uyğunlaĢır. Burada

müstəsna hal orqanların bir-birinə ahəngdar uyğunluğunun təmin olunmasıdır.

Deməli, bioloji sistemdə inteqrativ, sistemlilik keyfiyyəti təbii olaraq koordinasiya

olunmuĢdur. Sosial sistemdə siyasət, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət, təsərrüfat

əlaqələrini idarə edən sistemlər, dövlət orqanları, ictimai təĢkilatlar, bir sözlə,

insanlar vasitəsilə tənzim olunur. Sosial sistemlərin idarə olunması və bu

sistemlərin normal fəaliyyətinin təmin edilməsi çətin məsələdir. Çünki bu iqtisadi

sistemə təsir edən bir çox amillərin, Ģərtlərin nəzərə alınmasına, konkret tarixi

Ģərait üçün yeni-yeni problemlərin həll olunmasını tələb edir. Burada ümumi

sistem nəzəriyyəsinin dərindən öyrənilməsi, ondan irəli gələn ümumi

qanunauyğunluqların, o cümlədən təĢkiletmə və tənzimetmə məsələlərinə

məsuliyyətlə yanaĢılması elmi idarəetmə üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Sistem dedikdə onu əmələ gətirən ünsürlərin məcmusu baĢa düĢülür. Daha

doğrusu, sistem qarĢılıqlı təsir vəziyyətində olan eynicinsli, bir-birilə uyğunluq

təĢkil edən ünsürlərin yeni xassəli məcmusudur. Sistemin ünsürləri ayrı-ayrılıqda

müstəqil xassəyə malik olur. Yalnız onlar birləĢdikdə, sistem halına düĢdükdə yeni

xassə əmələ gətirirlər. Sistemin özündə əvvəlcədən ona xas olan münasibətlər,

əlamətlər mövcudluğu vardır. Bunu əvvəlcədən qeydə alınmıĢ xassə də

adlandırmaq olar. Beləliklə, sistemin ünsürləri, xassələr və münasibətləri arasında

üzvü əlaqə və vəhdətlilik vardır. Məsələn, deyək ki, hər hansı X çoxluğunda olan

hər hansı predmet sistemi bizi maraqlandıran D münasibətlərə uyğun gəldiyi

Ģəraitdə sistem əmələ gətirə bilər. Deməli, D münasibəti əvvəlcədən müəyyən

olunmuĢ xassəyə malik olmalıdır. Bunsuz sistem əmələ gələ bilməz. Məsələn,

fizikadan heç bir anlayıĢı olmayan adam üçün hər hansı bir elektron qurğusu

sadəcə olaraq yarımkeçiricilərin mexaniki yığımından baĢqa bir Ģey deyildir.

Mütəxəssis üçün bu, müəyyən münasibətləri əmələ gətirən çoxluq sistemidir.

Belə bir xassə iqtisadi sistemə də aiddir. Sosial-iqtisadi sistemlərə

müəssisələr, istehsal birlikləri, iqtisadi fəaliyyət sahələri, regionlar və bütövlükdə

iqtisadiyyat daxildir. Məsələn, texnoloji, xam. mal-material, maĢınlar sistemi,

kadrların peĢə tərkibi və s. əlamətlərə görə eynilik təĢkil etməyən müəssisələr

birləĢib hər hansı bir iqtisadiyyat sahəsini əmələ gətirə bilməz. Belə bir müəssisələr

qrupu heç də özü-özlüyündə yeni keyfiyyətli bir sistemi iqtisadiyyatın hər hansı bir

sahəsini əmələ gətirə bilməzlər. Onların tərkibindən hər hansı bir müəssisəni

çıxarmaq və ya əlavə etmək sistemin kəmiyyət və keyfiyyət müəyyənliyinə xələl

gətirmir. Lakin öz fəaliyyətinə, buraxılan son məhsulun xarakterinə görə bir-birinə

yaxın olan, kooperasiya əlaqəsinə girmiĢ müəssisələrin həmin əlaqə sistemindən

xaric edilməsi, yaxud təsərrüfat əlaqələrində olan müəssisələrə yenisinin əlavə

edilməsi obyektiv olaraq həmin sistemdə yeni keyfiyyət dəyiĢikliklərinə səbəb

olur. Sistem anlayıĢı bir-biri ilə əlaqədə olan, həm də müəyyən funksiyanı icra

edən elementlər strukturunun mütəĢəkkil çoxluğudur. Sistem özbaĢına əmələ

gəlmir. Bu, idarə edən və idarə olunan sistemlər arasındakı əlaqənin yaradılması

yolu ilə baĢ verir. Bunlar ictimai istehsal kimi mürəkkəb dinamik struktura,

xassəyə malikdir, birində baĢ verən hər hansı təbəddülat digərinə təsir göstərir. Ona

görə də idarəetmə obyekti və subyekti müstəqillik keyfiyyətinə malik olmaqla

yanaĢı vahid bir sistem yaradır. Onlar arasındakı əlaqə əsasən informasiya

(məlumat) əsasında təmin olunur. Lakin iqtisadi sistemin əsasını informasiya

haqqında elm, kibernetika elmi deyil, istehsal münasibətləri sistemi təĢkil edir.

Çünki kibernetika, kibemetik metod burada həlledici deyildir, o, ancaq idarəetmə

texnikasının təĢkili qaydasım, iĢin kibernetik həllini verir. Lakin o, sosial, istehsal,

iqtisadi münasibətlər sistemi ilə məĢğul olmur. Bundan baĢqa, kibernetika

subyektlə obyekt arasındakı əlaqə prinsiplərini, bu əlaqələrin xarakterini, həyata

keçirilməsi metodlarını, funksional xüsusiyyətlərini verə bilməz.

Bütün sistemlər, xüsusilə iqtisadi sistemlər onlara aid olan müəyyən

problemlərin (birinci növbədə mürəkkəb problemlərin) kompleks həlli ilə

əlaqədardır. Bu isə müasir təhlil üsulları əsasında müxtəlif variantların,

alternativlərin aĢkara çıxarılması, müəyyən edilməsini tələb edir. Bunsuz

bütövlükdə sistem və onan ayrı-ayrı ünsürlərinin vəziyyətini düzgün

qiymətləndirmək olmaz.

Sistemin bir sıra xüsusiyyətləri vardır:

- Birincisi, sistem bir-birilə qarĢılıqlı struktur və funksional əlaqəli

ünsürlərdən ibarət olmalıdır;

- Ġkincisi, sistem müəyyən vəhdətliyə, tamlığa, məqsəd birliyinə malik

olmalıdır;

- Üçüncüsü, sistem öz fəaliyyətində müəyyən təyinatlı (iqtisadi, texniki,

sosial, istehsal və s.) səciyyəyə malik olmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq onunu

fəaliyyəti bir və ya bir neçə funksiyanın icrası üzrə təĢkil edilir;

- Dördüncüsü, sistemin vəhdətlilik prinsipi onun ünsürlərinin birinin

dəyiĢməsinin digərinin dəyiĢməsindən asılı olmasını, bir-birilə ĢərtləĢməsini və

sistemin mürəkkəb fəaliyyət davranıĢını tələb edir.

Beləliklə, mürəkkəb davranıĢlıq və əks əlaqə sistemin zəruri xüsusiyyətinə

çevrilir. Əks əlaqə Ģəraitində (iqtisadi, dəyər, texniki, sosial) sistemlərin davranıĢ

fəaliyyəti daha da mürəkkəbləĢir. Ona görə də mürəkkəb sistemlərin dinamikasının

giriĢ, çıxıĢ göstəricilərinin, xarici mühitlə əlaqəsinin hərtərəfli öyrənilməsi xüsusi

yanaĢma və təhlil üsullarını tələb edir. Burada sistemi əmələ gətirən ünsürlərin

tərkibi, xassəsi, konkret səciyyəsi, onlar arasındakı əlaqə, məntiqi ardıcıllıq,

ayrılıqda, sonra isə vəhdət halında öyrənilməlidir. Müxtəlif pilləli səviyyələr

mövcud sistemlərin yarımsistemləri, onların giriĢ və çıxıĢ göstəriciləri, optimal

iqtisdi fəaliyyət və təsərrüfat mexanizmləri ilə düzgün əlaqələndirilməlidir.

Ġqtisadiyyatda sistemin giriĢ göstəricilərinin çıxıĢ göstəricilərinə çevrilməsi sadəcə

olaraq riyazi, fiziki və yaxud məntiqi nisbət və təfəkkürlə həyata keçirilmir; burada

bütün zəruri əlaqələrin öyrənilməsi və təĢkili mühüm əhəmiyyətə malikdir. Ġqtisadi

sistemlərdə giriĢ funksiyasının çıxıĢ funksiyası ilə əlaqələndirilməsi əslində

müəyyən bir iqtisadi prosesin tamamlanması deməkdir. Çünki idarəetmə elmi,

sistem nəzəriyyəsi baxımından «çıxıĢ» dedikdə hər hansı bir prosesin son nəticəsi,

vəziyyəti kimi, «giriĢ» dedikdə isə istehsal prosesi zamanı sistemdə baĢ verən

dəyiĢikliklər baĢa düĢülür. Ümumiyyətlə, proses olmasa giriĢ çıxıĢa çevrilə bilməz.

Burada müxtəlif əlaqə formaları və vasitələri də mühüm rol oynayır, idarəetmədə

birbaĢa və əks əlaqənin sadə formalarından təkmilləĢmiĢ formalara keçinilməsi, bu

əlaqə formalarının özünün optimal halda əlaqələndirilməsinin prinsipial əhəmiyyəti

vardır. Çünki bir qayda olaraq iqtisadi problemlər, bu problemlərin təzahür

formaları, simptomları giriĢin çıxıĢa çevrilməsi gediĢində baĢ verir ki, bu da

iqtisadi məqsədlərin dekompozisiyasını, resurslara olan cari və perspektiv tələbatın

müəyyən edilməsini, müxtəlif iqtisadi variantların seçilməsini və müqayisə

edilməsini, problemin təhlilini təĢkilatı, texniki və sosial-iqtisadi, həmçinin

psixoloji amillərin dəqiq nəzərə alınmasını tələb edir.

Ġqtisadi sistemin mühüm ünsürünü insan təĢkil edir. Ona görə də insanların

Ģəxsi mənafeləri, habelə ictimai, kollektiv mənafeyi həmin sistemin vəziyyətinə və

inkiĢafına mühüm təsir göstərir. Ġnsan amili həmin sistemin formalaĢmasına,

sistemdaxili əlaqə və münasibətlərə mühüm təsir göstərir. Sosial-iqtisadi

sistemlərin baĢlıca xüsusiyyətlərindən biri də həmin sistemi əmələ gətirən

ünsürlərin nisbi müstəqilliyidir. Ona görə də bu sistemlə iyerarxiya pinsipi

əsasında qurulmuĢdur. Məsələn, hər hansı firma və ya kompaniya, fermer

təsərrüfatı bir tərəfdən müstəqil sistemlərdirsə, digər tərəfdən, onların tabe

olduqları sahənin yarımsistemləridir. Buna görə də sistem və yarımsistemlər

arasındakı fərq və əlaqə həm nisbi, həm də mütləq xarakter daĢıyır. Sistemlər və

yarımsistemlər arasındakı əlaqə düĢünülmüĢ, planlı əlaqə olmalıdır. Onlar

arasındakı iqtisadi, maliyyə və digər əlaqələr cəmiyyətin təbiətinə, prinsiplərinə

uyğun Ģəkildə qurulmalıdır. Burada bir sıra Ģərtlərə əməl etmək lazımdır.

5. İdarəedən sistemin mahiyyəti strukturu, prosesi və təşkili.

Ġdarəetmənin səmərəliliyi xeyli dərəcədə iqtisadi və sosial proseslərin

məzmununu, mahiyyətini və bir-birinə təsir etmə mexanizmini bilməkdən asılıdır.

Bu, həmin proseslərə Ģüurlu surətdə təsir etmək, onları optimal halda tənzim etmək

üçün çox vacibdir.

Ġqtisadi sistem öz miqyasından (müəssisə, istehsal birliyi, ümumdaxili

məhsul, cəmiyyət) asılı olmayaraq iqtisadi proseslərin və əlaqələrin vəhdətliliyini

nəzərdə tutur. Müəssisə sosial-iqtisadi sistemdir. Lakin o özü də aĢağıdakı

sistemlərdlən ibrətdir: iqtisadi və sosial, texniki, texnoloji, istehsalın (əməyin)

təĢkili və idarəetmə. Bu sistemlər bir-birilə üzvi Ģəkildə əlaqədardır. Həm də bir-

birindən müəyən kəmiyyət və keyfiyyət baxımından fərqlənirlər. Keyfiyyət fərqi

bu halda təcrid edilmiĢ, bir-birini inkar etmək mənasında olan fərqlər deyil,

həmcins ünsürlər çərçivəsində olan fərqlərdir.

Müəssisələrin iqtisadi, sosial, texniki və s. sistemləri nəinki bir-birilə

əlaqədardır, onlar həmçinin bir-birlərindən asılıdır və bir-birinə qarĢılıqlı təsir

göstərirlər. Ona görə də, idarəedən (subyekt) və idarəolunan (obyekt) bu cəhəti

həmiĢə diqət mərkəzində saxlamalıdır.

Ġdarəetmənin pilləli qurulması baxımından idarəolunan obyekt özündən aĢağı

bölmə üçün subyekt ola bilər. Məsələn, müəssisə yuxarıdakı sxem halında obyekt

olduğu halda, sexlərə görə subyektdir.

Ġqtisadi sistem açıq sistem olmaq etibarilə iqtisadi və sosial proseslərlə

bilavasitə bağlıdır. Ġqtisadi proseslər, münasibətlər, istehsal münasibətlərindən

fərqli olaraq geniĢ bir sahəni əhatə edir. Ġqtisadi münasibətlərin istehsal

münasibətlərindən geniĢ olması aĢağıdakılarla əlaqədardır: a) bütöv geniĢ təkrar

istehsal tsiklini əhatə etməsi ilə; b) məhsul hərəkətinin iqtisadi formaları ilə.

Ġqtisadi proseslərlə iqtisadi münasibətlər arasında üzvü əlaqə vardır. Lakin

onları eyniləĢdirmək olmaz. Ġqtisadi proses iqtisadi münasibətlər sistemində baĢ

verən ən sabit, ən mühüm cəhətləri əks etdirir. Lakin istər iqtisadi proseslərin,

istərsə də iqtisadi münasibətlərin tənzim edilməsi cari və strateji problemlərin

həllinə doğru yönəldilməlidir.

Ġdarəetmə və planlaĢdırmaya sistem halında yanaĢma iqtisadi və digər

sistemlərin normal gediĢi, onların qarĢısında qoyulan vəzifələrin müvəffəqiyyətlə

yerinə yetirilməsi üçüri böyük əhəmiyyət kəsb edir. Müasir dövrdə sistem halında

yanaĢmanın zəruriliyi aĢağıdakılarla bağlıdır: a) iqtisadiyyatın bütün vəsilələrinin

səyini bilavasitə birinci dərəcəli məsələlər üzərində cəmləĢdirmək; b) elmi-texniki

və digər məsələlərin sahələrarası qaydada həll edilməsi, idarə, olunması; c) ayrı-

ayrı iqtisadi rayonların səmərəli inkiĢafının təmin edilməsi, sahə, ərazi

planlaĢdırma və idarəetmənin düzgün əlaqələndirilməsi; ç) iqtisadiyyatın ayrı-ayrı

müəssisələrin ilkin və son məqsədlərinin optimal əlaqələndirilməsi, son məqsədə

çatma vəzifələrinin müəyyən edilməsi, müəyyən tədbirlər sistemi vasitəsilə

resurslara qənaətlə idarəetmə məqsədinin optimallaĢdırılması. Sistem halında

yanaĢma metodunun həyata keçirilməsində proqram-məqsədli planlaĢdırma və

idarəetmə qaydası mühüm rol oynayır. Bu birinci növbədə plan-iqtisadi qərarların

çoxvariantlı təhlil olunmasına əsaslanır. Məsələn, proqram-məqsədli planlaĢdırma

aĢağıdakı ardıcıl mərhələləri özünə daxil edir: məqsədin təhlili, proqnozlaĢdırma,

proqram, planlar, proqnozlaĢdırmadan əwəl qarĢıda qoyulan məqsədin təhlili,

zəruri resursların müəyyən edilməsi. Qəbul olunan plan-iqtisadi qərarların

nəticələrinin əvvəlcədən nəzərə alınması tətbiq olunan plan və proqramın qeyri-

dəqiqlik səviyyəsini azaldır, iqtisadi sistemin inkiĢafındakı entropiya hallarının

aradan qaldırılmasına imkan yaradır. Bu, həm də planlaĢdırma və idarəetmənin

tətbiq edilən digər metod və prinsiplərində də səmərəliliyin artırılmasına səbəb

olur. Sistem halında yanaĢma planlaĢdırma və idarəetmə iĢlərini daha da

dərinləĢdirir, təkmilləĢdirir. Lakin bununla belə sistem halında yanaĢma müasir

dövr üçün yeni bir məsələ deyildir. O, istehsalın planlaĢdırılması və idarə edilməsi

metodologiyasının tərkib hissəsidir. Bu metoddan hələ sovet dövrlərində beĢillik

dövlət planlanının yerinə yetirilməsində istifadə olunurdu. Ġndiki Ģəraitdə həmin

metod daha da təkmilləĢdirilmiĢ və zəruri olmuĢdur.

Hər hansı bir sistemin strukturu və onun yarımsistemləri arasındakı daxili

münasibətlər əlaqələrin müəyyən, sabit qaydalı tərzdə qurulmasıdır. Sistemin

strukturu bir-birinə uyğun gəlməli, bir-birini tamamlamalıdır. Struktur sisteminin

mövcud olması təĢkiletmə, idarəetmə isə onun hərəkət etmə, inkiĢaf etmə

formasıdır. Struktur sisteminin ünsürləri arasındakı qarĢılıqlı əlaqə və nisbət onlar

arasındakı subordinasiyanı ifadə edir. TəĢkiletmə isə həmin sistemin fəaliyyətini və

inkiĢafını müəyyən edir. Onun mövcudluğunu qoruyub saxlayır. Çünki sistem

idarə olunmasa və təĢkil edilməsə dinamik vəziyyətdə ola bilməz. Sistem əsasən

statik vəziyyətdə olur. Bundan baĢqa sistemə ümumi halda, onun ünsürləri

arasındakı münasibətlərin məcmusu kimi baxılınası, qiymət verilməsi həmin

sistemin fəaliyyət mexanizmini açmağa kömək etmir. Sistemin strukturu

funksional strukturdur. Ona həm də struktur-funksional baxımdan yanaĢmaq

lazımdır. Sistem struktur çoxluğunun qaydalılığından asılıdır. Ona görə də sistemin

«kompozisiyasını», onu əmələ gətirən çoxluğun xüsusiyyətlərini öyrənilməsi

baxımından vacib məsələdir. Strukturun hissələrinin seçilib öyrənilməsi sistemin

özünün dərk edilməsi üçün də əhəmiyyətlidir. Sistemin düzgün idarə edilməsi onun

ünsürlərində baĢ verən dəyiĢikliklərin ardıcıl olaraq öyrənilməsi ilə əlaqədardır.

Sistemdaxili qarĢılıqlı təsirin, əlaqə və münasibətin qaydalılığı bu prosesi ontoloji

qaydada təhlil etməyi, sistemə daxili və xarici mühitin təsirini, sistem əmələ

gətirən münasibətləri öyrənməyi tələb edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, hər hansı bir

təsadüfi münasibət və ya əlaqə deyil, yalnız onların dərin, sabit və qanunauyğun

səviyyədə olanları belə bir struktur əmələgətirməni yarada bilər.

Optimal idarəetmə nəzəriyyəsində idarəolunma mühüm yer tutur. Lakin

idarəetmə proseslərinin təhlili göstərir ki, idarəolunma yalnız idarəedici

parametrlərdən asılı olmur. Ġdarəolunan obyektin özünün təĢkiletmə qabiliyyəti,

obyektlə subyektin qarĢılıqlı əlaqələrinin fəallıq və passivlik səviyyəsi, onların bir-

birinə adaptasiya olunması da burada mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sistem və

idarəetmənin özü müəyyən təĢkiletmə prosesini nəzərdə tutur. Obyektin

özünütəĢkiletmə prosesi sistemin ümumi optimallıq problemi üçün çox əhəmiy-

yətlidir. Ġdarəolunmalılıq obyektin təĢkil olunma qabiliyyətindən asılıdır. Optimal

idarəolunmalılıq forması həmçinin idarəedən və idarəolunan sistemlərin vəhdət

halında təĢkili, informasiyalı olunmalılığından, sosial, psixoloji və iqtisadi

idarəetmənin düzgün əlaqələndirilməsindən də əhəmiyyətli dərəcədə asılıdr. Digər

tərəfdən isə optimallaĢdırma prinsipinə əməl olunması ictimai istehsalın ümumi

səmərəliliyi probleminin həllinə müsbət təsir edir. Burada texniki-texnoloji

funksional və informasiya idarəolunmalılıqların əlaqələndirilməsi də prinsipial

əhəmiyyətə malikdir. Lakin idarəedən və idarəolunan sistemlərin təĢkilinin

avtomatik olaraq öz-özünü təĢkiletmə, özünü idarəetmə kimi təsəvvür etmək

olmazdı. Bəzən kibernetikaya canlı orqanizmə xas olan özünüidarəetmə,

özünütəĢkiletmə anlayıĢına mexaniki olaraq sosial-iqtisadi sistemə də tətbiq edilir.

Bununla belə sosial özünüidarəetmənin perspektiv, strateji əhəmiyyətini inkar

etmək olmaz. Ġdarəolunmalılıq idarəetmədə yeni xassə, keyfiyyət dəyiĢiklikləri

əmələ gətirir. Belə ki, bu xassə özünü idarəetmədə özünütəĢkiletmə xassələr

sistemini formalaĢdırır.

Mövzu 9. Qloballaşma müasir dünyanın mövcudluq amili kimi və çağdaş

dövrün idarəetmə problemləri

PLAN

1. QloballaĢmanın mahiyyəti.

2. Elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin cəmiyyətin bütün sahələrinə və

idarəetməni effektivliyinin yüksəldilməsinə təsirinin təhlili.

3. QloballaĢmaya təsir edən amillər çərçivəsində yeni tipli idarəetmə

sisteminin Azərbaycanda təzahürü.

4. QloballaĢma dövründə dövlət və cəmiyyət

1. Qloballaşmanın mahiyyəti.

«QloballaĢma» anlayıĢı dedikdə, ilk növbədə adamların fikrində müəyyən

qlobal xarakterli təsirlərin nəticəsində dünyada baĢ verən proseslər haqqında

müxtəlif cür təsəvvürlər yaranır. Bunları aĢağıdakı kimi qruplaĢdırmaq olar:

1. QloballaĢma - ümumbəĢəri bir təhlükə kimi. QloballaĢmada baĢlıca

təhlükələr bunlardır: millilik tədricən yox olmağa baĢlayır; milliliyə xas olan

özünəməxsus dəyərlər sistemi yeni tələblər çərçivəsində digər, standartlaĢdırılmıĢ

dəyərlərlə əvəzlənməyə baĢlayır: Dövlətlər arası sərhədlər tədricən öz mənasını

itirir və bu da öz növbəsində insanların Ģüurunda dövlətçilik təfəkkürünü sarsıdır:

antropogen təsirlərin nəticəsində ətraf mühit problemlərinin kəskinləĢməsi və təbii

fəlakətlərin kumuliyasiyası Ģiddətlənir: mədəniyyətiərarası ekstremist

provakasiyalar üçün zəmin yaranır; elmi-bioloji provokasiyalar (gen mühəndisliyi,

süni kənd təsəsrrüfatı məhsullarının yaradılması və s.) leqallaĢır; ayrı-ayrı fərdlər

tərəfindən qlobal xarakterli texnoloji diversiyaların artması təhlükəsi geniĢlənir və

s.

2. QloballaĢma - ümumbəĢəri dinamik inkiĢaf prosesi kimi.

3. QloballaĢma yeni texnologiyalar, xüsusilə kompüterləĢmə bazasında vahid

ümumdünya maliyyə-informasiya məkanı yaratmağa meyilli prosesdir.

QloballaĢma inteqrasiyanın ən yüksək mərhələsi sayılsa da ondan fərqlidir.

QloballaĢma prosesi 10 il bundan əvvəl 20-ci əsrin 1990-cı illərində baĢlasa da

hələlik bitkin fair proses kimi formalaĢmamıĢdır.

QloballaĢmada əsas gözə çarpan mövcud əmək alətlərinin dəyiĢməsidir.

Yüksək texnologiyaların sürətlə dəyiĢdirilməsi, məhsuldar istehsal, internet,

operativ informasiya mübadiləsi, interaktivlik. elektron hökumət, hamıya sərbəst

və keyfiyyətli formada təhsil və tibbi yardım almaq imkanları, sərbəst formada

ölkələrarası yerdəyiĢmə, özünün qabiliyyətini reallaĢdırmaq imkanlarının

geniĢlənməsi, virtual məkanların formalaĢması (kompüter vasitəsilə müəyyən

virtual layihələrin qurulması), insanların sərbəst virtual qovuĢmaları və s.

4. QloballaĢma - müxtəlif xalqlar və ölkələrin bir-birilərindən asılılğının

artması və onlar arasında olan fərqlərin tarazlaĢması prosesi kimi.

5. QloballaĢma - müxtəlif xalqlar və ölkələr arasında olan fərqlərin pozitiv

eliminasiyası prosesi kimi.

Artıq heç kimə sirr deyil ki, bəziləri üçün vətən anlayıĢı onların tələbatlarının

yaxĢı təmin olunduğu yer kimi qəbul edilir. Bu baxımdan çox sayda vətəndaĢların

asanlıqla öz ölkələrini tərk etmələri və sosial rifah Ģəraiti yüksək olan Avropa,

ġimali Amerika ölkələrinə miqrasiya etmələri faktı danılmazdır. Sanki, həmin

Ģəxslərin qismində (onların maddi rifahlarının yüksəlməsi ilə əlaqədar) yoxsul

ölkələrin bir-birilərinə yaxınlaĢması kimi də qəbul oluna bilər.

Bununla belə, o da faktdır ki, dünyada yaranmıĢ olan iqtisadi bərabəsizlik,

ifrat yoxsulluq və bəzilərinin həddən artıq varlı olması müxtəlif dərəcəli

gərginliklərin və münaqiĢələrin yaranmasına səbəb olur. Bunu bir çox ekspertlər

qlobal çevriliĢlərin ilk əlamətləridilər. Qeyd etmək lazımdır ki, yaranmıĢ olan yeni

problemlər daha artıq təhlükələr törədir.

QloballaĢmaya tək bir tərifin verilməsi çətin olsa da, mütəxəssislər bunun

"kapitalizmin yenidən qurulması ideologiyası" kimi ortaq bir tərifi üzərində

birləĢirlər. Hələ 1947-ci ildə Cenevrədə ticarətin sərbəstləĢməsi istiqamətində

baĢlayan müzakirələr, 1970-ci illərdə kapital hərəkətlərinin sərbəstləĢməsini də

gündəmə daxıl etdi. Bu gün isə artıq dünya miqyasında istehsalın qloballaĢma

prosesi baĢlayıb.

Artıq bu günün dünyası bir-birindən coğrafi baxımdan nə qədər uzaq və

mədəniyyət baxımından nə qədər fərqli olursa-olsun, insanları eyni qlobal

informasiya mənbələri ilə bağlayan bir dünyadır. ġübhəsiz ki, informasiyanın

yayılma sürəti fərqli ola bilər. Ayrıca da avtoritar rejimlər buna müxtəlif maneələr

və nəzarətlər gətirməyə təĢəbbüs göstərə bilərlər. Lakin, buna cəhd etsələr belə,

maneələr sonsuza qədər sürməyəcək və bu sədlər hər yerdə aĢılacaq. Müxtəlif

insan qrupları, hansı mədəniyyətə mənsub olursa olsunlar, indi baĢqa insan

qruplarının necə yaĢadığını, hansı növ malları satın aldığı, istehlakçı olaraq zövq

və davranıĢlarının necə dəyiĢdiyi haqqında anında məlumat almaqdadırlar.

Həmçinin qloballaĢma inkiĢaf etməkdə olan ölkələrdən də yan keçmir. Sadəcə

2.5 milyonluq bir əhalisi ilə heç bir təbii sərvətə malik olmayan Sinqapur qlobal

iqtisadiyyatı qəbul etməsəydi indiki rifaha çata bilməzdi.

Ġqtisadi sərhədlərin getdikcə ortadan qalxdığı bir dünyada milli dövlətlərin

iqtisadi həyata himayəçi (proteksionist) və mədəni müdaxilələri iqtisadi baxımdan

bir məna kəsb etməkdədirmi? Bunun üçün dünyada 4 fərqli faktordakı dəyiĢmələri

incələmək gərəkdir:

Birincisi, inkiĢaf etmiĢ ölkələrin kapital bazarında investisiya üçün ifrat

miqdarda kapital ehtiyatları mövcuddur. Məsələn. Yaponiya 10 trilyon dollarlıq bir

kapital ehtiyatına malikdir. Əsas məsələ bu kapitalın olduğu ölkələrdə yetərincə

investisiya fürsətinin olmamasıdır. Ona görə də bunu baĢqa ölkələrdə

dəyərləndirmək üçün müxtəlif mexanizmlər ortaya atılır. Harada olursan ol, əgər

cəlbedici fürsətləriniz varsa kapital sizə də göz atacaqdır.

Ġkincisi, sənayelərin 10 il öncəsi ilə müqayisədə daha da qlobal hala

gəlməsidir. Bu gün Amerika və Avropa Ģirkətləri Çin və Hindistana öz gələcək-

lərini orada gördüklərinə görə getməkdədirlər. Hissələrinin 80 faizi idxala dayanan

bir amerikan məhsulunun sadəcə bu ölkəyə mənsub olması da mübahisəlidir.

Üçüncüsü, inkiĢaf edən informasiya texnologiyası firmanın, hər ölkədə ayrı

bir müəssisə qurmadan, dünyanın istənilən yerində iĢlərini yürüdə bilməsini təmin

edir.

Günümüzdə yaĢanan qloballaĢma fenomeni yeni deyildir. Dani Rodrikin

«QloballaĢma sərhədi aĢdımı» (Globalization Has Gonc Too Far) adlı kitabında

söylədiyi kimi, 19-cu əsrin sonlarında mal və xidmət ticarətinin dünyanın toplam

UDM-si içərisindəki payı (xüsusən o zamankı inkiĢaf etmiĢ ölkələr baxımından)

indikindən çox idi. Məsələn, o zamankı ABġ-ın xaricə açıqlıq səviyyəsi indikindən

daha yüksək idi. Yenə yeni qitəyə müstəmləkə ölkələrindən gətirilən yüksək

miqdarda əmək axım da əməyin mobilliyini (hərəkətliliyini) günümüzdəkinə görə

daha da artırmıĢdı. Həmçinin sərmayə hərəkətləri rahat bir Ģəkildə ölkələr arasında

dolaĢa bilməkdə idi. Fəqət o zamankı dünya Ģərtləri əlveriĢli olmadığı üçün

qloballaĢma prosesi də daimi olmadı. Çünki milli dövlətlər buna hazır deyildi və

ölkə bazarları istehsal edilən mal və xidmətlərin tamamını istehlak edə biləcək

vəziyyətdə idi.

2. Elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin cəmiyyətin bütün sahələrinə və

idarəetməni effektivliyinin yüksəldilməsinə təsirinin təhlili.

XX yüzilliyin II yarısı bəĢəriyyət tarixinə elmi- texniki inqilab (ETĠ) dövrü

kimi də daxil olmuĢdur. ETĠ məhsuldar qüvvələrin inkiĢafında keyfiyyət sıçrayıĢı

olmaqla, elmin, istehsalın aparıcı qüvvəsinə, cəmiyyətin inkiĢafının həlledici

amilinə çevrilməsilə xarakterizə olunur. XVIII əsrdən etibarən maĢın və yeni

avadanlığın istehsalata küləvi tətbiqi sənaye çevriliĢinin əsas mahiyyətini təĢkil

etməklə yanaĢı, sonrakı sosial-iqtisadi inkiĢafa da dərin və həlledici təsir göstərdi.

Bütün XIX əsr ərzində kapitalizm iqtisadiyyatın biinin sahələrinə dərininə və eninə

nüfuz etmiĢdir.

XX əsrdə son dərəcə sürətli inkiĢaf nəticəsində cəmiyyət həyatını bütün

sahələrində ciddi dəyiĢikliklər baĢ verdi. Yeni maĢın və avadanlıq növlərinin,

elektrik enerjisinin sənayeyə tətbiqi istehsalın və əmək məhsuldarlığının sürətlə

artırılmasında həlledici rol oynadı. TəbiətĢünaslıqdakı mühüm kəĢflər elmi-texniki

tərəqqini sürətləndirdi. Müasir elmi-texniki inqilab nəticəsində istehsalın kompleks

avtomatlaĢdırılması, kompüterlərin tətbiqi ilə nəzarət və idarəetmə, insanın

kosmosa daxil olması və kainatın simlərinə yiyələnməsi, enerjinin yeni növlərinin

(atom, nüvə, külək, günəĢ və s.) kəĢfi, konstruktor materiallarının yeni növlərinin

yaradılması və istifadəyə verilməsi kimi ciddi nailiyyətlər əldə edildi.

KeçmiĢ SSRĠ-də Ģəxsiyyətə pərəstiĢ, inzibati-amirlik sisteminin hökm

sürməsinə baxmayaraq, elmin inkiĢafına müəyyən Ģərait yaradılmıĢdı və elmi-

texniki tərəqqi sahəsində sovet dövlət dünyada qabaqcıl yerlərdən birini tuturdu.

1954-cü ildə dünyada ilk atom elektrik stansiyası, 1955-ci ildə ilk atom buzqıran

gəmisi iĢə salınmıĢ, 1957-ci ildə yerin ilk süni peyki buraxılmıĢ, 1961-ci ildə ilk

sovet adamı kosmosa uçmuĢdur.

Dünya ictimaiyyətinin etiraf etdiyi kimi, sovet təhsil sistemi dünyada ən yaxĢı

təhsil sistemlərindən biri idi. Təbii ki, bu proseslər Azərbaycanda da elm və

texnikanın inkiĢafi üçün əlveriĢli Ģərait yaratmıĢdı. Azərbaycan da təhsilin

səviyyəsi qalxmıĢ, təhsil sistemində çoxĢaxəli və çoxpilləli tədris Ģəbəkəsi

formalaĢmıĢdı. Sovet imperiyası elmi-texniki tərəqqi vasitəsilə hərbi gücünü,

beynəlxalq nüfuzunu artırmaq məqsədilə Azərbaycanda yaranmıĢ elmi-intellektual

potensialdan səmərəli istifadə etməyə çalıĢırdı. Azərbaycanın təbii sərvətlərinin

üzə çıxarılmasında, xalqın mənəvi qüvvələrinin dövlətin məqsədlərinin həyata

keçirilməsinə səfərbər edilməsində vacib olan fundamental tətbiqi elm sahələrinin

inkiĢafına imkanlar yaradılmıĢ, neft geologiyasının əsası qoyulmuĢdu. Lakin

respublikada elmin maddi-texniki bazasının inkiĢafına lazımi qədər vəsait

ayrılmırdı, müasir avadanlıq, hesablama texnikası, cihazlar çatıĢmırdı. Elm və

təhsil üzərində inzibati-amiranə iĢ üsulunun güclənməsi nəticəsində elmi-texniki

tərəqqinin aparıcı sahələrində geriləmə getdikcə sürətlənirdi.Xüsusilə onun

kibernetika, fiziologiya, fizika, genetika, demorqafik geologiya, müasir idarəetmə,

menecment, çoçiologiya və s. Sahələrinin müasir tələblər səviyyəsində inkiĢafına

lazımi diqqət yetirilmirdi. Bütün bunlarla yanaĢı, elmi-texniki inqilab cəmiyyət

həyatının bütün sahələrinə, o cümlədən idarəetmə sahəsinə də təsir göstərirdi.

Elmi-texniki inqilab istehsalatda müxtəlif siniflər və sosial qrupların qarĢılıqlı

münasibətlərində, adamların mənəvi simasında, xarakterində cidi dəyiĢikliklər

yaratmıĢdır. Məhz texniki tərəqqi məhsuldar qüvvələrin artması, istehsalın təĢkili

və idarə olunmasında elmiliyin və səmərəliliyin daha da yüksəlməsinin əsasıdır.

Texniki tərəqi müasir dünyanın mürəkkəb iqtisadi, sosial və siyasi həyatının

bütün sahələrində aparıcı rol oynayır, tarixi prosesin gediĢinə təsir göstərir. ETĠ-

nin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri cəmiyyət və təbiət arasında münasibətlərdə

yeni meyllərin artması, əməyin ictimailəĢdirilməsi səviyyəsinin güclənməsidir. Bu

inqilab insanların sosiai fəallığının lokal sərhədlərini aradan qaldırmıĢdır. Dünya

dövlətləri arasında qarĢıdurmanın zəifləməsilə sosial məkan geniĢlənmiĢ,

ümumbəĢəri dəyərlərin daha geniĢ miqyasda əxz edilməsi üçün Ģərait yaratmıĢdır.

ETĠ-nin digər xüsusiyyəti insanların həyat və fəaliyyətinin bütün sahələrinə fəal

təsir və nüfuz etməsindən ibarətdir.Öz inkiĢafının gediĢində bu inqilab bəĢəri,

qlobal xarakter almıĢdır. Ġndi ETĠ inkiĢaf etməkdə olan ölkələrə, o cümlədən,

Azərbaycana da təsir göstərir.

Azərbaycan Respublikasında da elmi-texniki inqilab cəmiyyət həyatının

məzmununda, insanlar arasında, vətəndaĢlarla dövlət arasında münasibətlərdə yeni

keyfiyyət dəyiĢiklikləri yaranmasına səbəb olmuĢdur.Azərbaycanda demokratik,

hüquqi dövlət quruculuğunun taleyi bu münasibətlərin necə qurulmasından,

insanların bir-biri ilə, dövlətin öz vətəndaĢları ilə münasibətlərindən, vətəndaĢ

cəmiyyətinin inkiĢaf səviyyəsindən xeyli dərəcədə asılıdır.

ETĠ-nin nailiyyətlərinin müasir Azərbaycanın dövlət idarəetmə sisteminin

effektivliyinin artırılmasına da müsbət təsiri danılmazdır. Əvvəldə qeyd etdiyimiz

kimi, dövlət idarəetməsinin effektivliyi təkcə texnoloji problem olmayıb, tarixi

köklərə malikdir. Yəni qeyri-effektiv dövlət idarəetməsi böyük insan kütlələrini

fəal sosial mexanizmlərə cəlb edə bilməyən ictimai quruluĢun nəticəsidir. Bu

cəhətdən idarəetmə effektivliyinin sosial-siyasi aspektlərə diqqət yetirilməsi

vacibdir. Ġctimai quruluĢun mahiyyətim baĢa düĢməyin əhəmiyyəti böyükdür,

ictimai quruluĢun mahiyyəti dedikdə, ölkədə ictimai qüvvələrin mövqeyi və

nisbəti, onların maraq və mənafeləri, sosial ziddiyyətlərin kökləri və onların həlli

məqsədilə cəmiyyət və ictimai-siyasi qüvvələr qarĢısında bacarığı və imkanları

nəzərdə tutulur. Ġctimai quruluĢun real məzmunu, həqiqi sifəti iki mühüm faktorun

- iqtisadiyyat və siyasət mülkiyyət tipi və hakimiyyət tipi ilə müəyyən edilir.

3. Qloballaşmaya təsir edən amillər çərçivəsində yeni tipli idarəetmə

sisteminin Azərbaycanda təzahürü.

Müasir kommunikasiya və informasiya vasitələrinin çox sürətli inkiĢafı,

kompüter, internet, mobil rabitə, peyk televiziyası, elm və texnikanın digər

nailiyyətlərinin hər tərəfdə bərqərar olması, planetimizin kiçildiyi illuzasiyasını

yaratmıĢdır. Dünya sanki sıxılmıĢ, proseslər isə əvvəllər görünməmiĢ sürət

almıĢdır. KĠV-in səyi nəticəsində gündəlik həyatımıza qloballaĢma anlayıĢı,

məfhumu daxil olmuĢdur. QloballaĢma prosesi bəzi insanlarda bəĢəriyyətin

gələcəyinin təsəvvürünü yaradır, bəzilərində isə qəti etiraz hissini oyadır.

QloballaĢma dedikdə, təmayül və təzahürün qarĢılıqlı əlaqələrinin cəmi

nəzərdə tutulur, bunlar arasında hər Ģeydən əvvəl dövlətlərarası sərhədlərin artan

Ģəffaflığı xüsusi diqqət cəlb edir. Dünya iqtisadiyyatında transmilli

korporasiyaların artan rolu kapitalın, informasiyanın, xidmət və resursların dünya

üzərində geniĢ hərəkəti, milli sərhədlərlə hesablaĢmayan elektron kommunikasiya

ünsiyyətinin və informasiyanın virtual məkanın formalaĢması qloballaĢdırmanı

Ģərtləndirən amillərdir.

QloballaĢma Qərb sivilizasiyasının dünya üzərində geniĢlənməsi prosesi ilə

üst-üstə düĢür. Hal-hazırda 500 iri qərb korporasiyası ümumdünya mal və xidmət

həcminin dörddə birini istehsal edir, onlardan 300-ü isə, müxtəlif sahələrə

yönəlmiĢ investisiya resurslarının 70%-ni əlində cəmləĢdirmiĢdir. Əsas valyuta

kimi ABġ dollarının, avropa avrosunun və yapon yeninin mövqeləri demək olar ki,

mütləqdir. Qlobal televiziya və internet informasiya məkanında qərb xəbərləri,

Ģərhləri və dünya görüĢləri üstünlük təĢkil edir. Qərb həmçinin, kino, ədəbiyyat və

musiqi sahələrində də modanı diqtə edir. ABġ liderliyi ilə aparıcı qərb ölkələri

dünya iqtisadiyyatının və siyasətinin istiqamətini təyin edir. Ġngilis dilinin əsas

beynəlxalq ünsiyyət vasitəsi kimi, xüsusilə təhsilli və imkanlı əhali qrupları

arasında əhəmiyyəti getdikcə artmaqdadır. QloballaĢmanın tərəfdarları

(qlobalistlər), eləcə də sabit inkiĢafa meylli olanlar ondan çıxıĢ edirlər ki, müvafiq

tendensiyalar inkiĢaf etmiĢ və inkiĢaf etməkdə olan ölkələr arasında ziddiyyətləri

yumĢaldan prosesləri geniĢləndirir. Qeyd olunur ki, vesternizasiya gedir, əlbəttə

ağrısız sovuĢmur («yumurtalar hər halda sınır»). Buna baxmayaraq təsdiqləndiyi

kimi «alınan qayğanaq» planet əhalisinin böyük kəmiyyəti tərəfindən yeyilə bilər.

QloballaĢmanı əleyhdarları onun səbəb olacağı qeyri-bərabərlik, sosial-

iqtisadi ədalətsizlik tezisindən var gücü ilə istifadə edir və buna paralel olaraq,

millətin eyniliyi üçün, ölümcül təhlükə təĢkil edirmiĢ kimi, onun tarazlayıcı

meyllərini ĢiĢirdirlər. Həqiqətən, insanların yaĢayıĢ tərzində, bir çoxlarının

televiziyadan, mobil telefonlardan, kompüterlərdən və internetdən, avtomobil və

təyyarələrdən istifadə etdiyi istehlakçı davranıĢların kütləvi Ģəkildə yayılması, bu

yaĢayıĢı bir-birinə çox yaxınlaĢmıĢdır. Sadalanan yeniliklərin Qərbdən gəlməsi

faktı, bütün dünyanın qərb sivilizasiyasına transformasiya olduğu təsəvvürünü

yaradır. QloballaĢmanın tənqidçiləri (antiqlobalistlər), eləcə də sabit inkiĢafın

tənqidçiləri təsdiq edirlər ki, müvafiq təsəvvürlərin realizasiyası yalnız inkiĢaf

etmiĢ ölkələrin xeyrinədir, digər dövlətlərin isə vəziyyətinin pisləĢməsinə səbəb

olur. Söhbət ondan gedir ki, vesternizasiyanın (qərbləĢmənin) yaranmıĢ formaları

Qərbin bütün dünyadan «yumurtaları yığıb öz səbətinə» qoymaq cəhdini ifadə edir.

QloballaĢan dünya birliyinə sürətlə cəlb olunan ölkələr müəyyən risqlərlə

qarĢılaĢırlar. Ġqtisadiyyat zahirən normal fəaliyyət göstərsə də, mədəniyyət

yeniliklərə uyğunlaĢmaqda sadəcə gecikir. Nəticədə, qıcıqlanma və qəti etiraz

potensialı toplanaraq, özünü səs-küylü çıxıĢlar və geniĢlənən antiqiobalist

hərəkatlar Ģəklində göstərir.

Göründüyü kimi, diametral zidd nöqteyi - nəzərlər tam Ģəkildə qloballaĢmanın

və sabit inkiĢafın mahiyyətini əks etdirmir. Həqiqətən də, bir tərəfdən inkiĢaf etmiĢ

ölkələrin iqtisadi potensialı və siyasi çəkisi (möhkəmləndirilmiĢ hərbi qüdrəti)

belədir ki, dünyada məhz onların maraqları dominantdır (üstünlük təĢkil edir).

Digər tərəfdən, real Ģəkildə dünya sosial-təbii sisteminin müxtəlif qollarının

(resurs, ekoloji, sosial-mədəni və s.) qarĢılıqlı asılılığı və qarĢılıqlı əlaqəsi güclənir,

müasir sivilizasiya prosesinin bütün subyektləri arasında kompromis axtarıĢının

zəruriliyini Ģərtləndirir. Əks halda «sivilizasiyanın toqquĢması» tək bir hadisə

olmayacaq (sentyabr «Amerika faciəsi»), dünya sivilizasiyasını «kataklitik

(fəlakətli) finiĢə» aparan tarixi inkiĢafın immanent forması olacaqdır.

4. Qloballaşma dövründə dövlət və cəmiyyət

Dünyada gedən proseslər birmənalı Ģəkildə göstərir ki, XXI əsrdə bəĢəriyyətin

inkiĢaf strategiyasını xeyli dərəcədə məhz qloballaĢma müəyyənləĢdirəcəkdir. Bu

da qanunauyğundur, çünki biz tarixdə ilk dəfə olaraq ġeksprin ritorik "olum, ya

ölüm‖ sualının bəĢəriyyət qarĢısında duran problem kimi yeni səpkidə səsləndiyi

və yeni məna kəsb etdiyi bir dövrə qədəm qoymuĢuq. QloballaĢma prosesi yeni

hadisə deyildir. BəĢəriyyət tarix boyu həmiĢə inteqrasiyaya, vahid siyasi, iqtisadi,

yaxud sosiomədəni məkanın bir hissəsi olmağa can atmıĢdır. Tarix belə nümunələr

yaradaraq bu və ya digər imperiyaya öz hərbi-siyasi və iqtisadi nüfuz dairəsini iki

bəzən də üç qitəyə geniĢləndirmək imkanı vermiĢdir. Üç dünya dininin meydana

gəlməsi dünya məkanının qlobal inteqrasiyasının yeni nümunəsini yaratmıĢdır.

Ġudaizm, xristianlıq, senra isə islam gerçəkliyin sosiomədəni, siyasi və iqtisadi

qavrayıĢına təsirin hüdudlarını geniĢləndirərək baĢlıca olaraq, bu və ya digər dinin

nümayəndələrinin məskunlaĢdığı məkanlar yaratdılar.

Lakin dünya tarixində bəĢəriyyət hələ heç vaxt bütün dünya məkanının sabit

və təhlükəsiz inkiĢafını təmin etməli olan ümumi siyasi və iqtisadi məkan

yaradılmasına könüllü cəhd etmək üçün ümumi məqsədə çatmağa belə

yönəlməmiĢdir. XIX əsrdə baĢlanan, XX əsrdə fasilələrlə davam edən və hazırda

da baĢ verən ümumdünya inteqrasiya prosesinin tarixi analoqu olmayıb və yoxdur,

ona görə də ümumdünya inteqrasiyasının faydalı və mənfi cəhətlərinə ölçülüb-

biçilmiĢ və əlaqələndirilmiĢ Ģəkildə yanaĢmaq son dərəcə vacibdir.

QloballaĢma suveren dövlətlər arasındakı sədləri dağıdaraq cəmiyyətin

daxilində sosial münasibətləri yeni məcraya salır, milli özünəməxsusluğu xüsusi

dünyagörüĢü çərçivələrinə salaraq sərt Ģəkildə məhdudlaĢdırır. O, əvvəla, milli

mədəniyyət və ənənələrin öncüllüyünü dağıdır, özünəməxsusluqdan uzaqlaĢmanı

gücləndirir, coğrafi və iqtisadi vəziyyətindən, siyasi quruluĢundan, habelə milli

mentalitetindən asılı olmayaraq cəmiyyəti qərbləĢdirir. Ġkincisi, istər millətin,

istərsə də dövlətin müstəqil inkiĢaf imkanlarının mahiyyətinə varmadan,

səmərəsizliyi amansızcasına cəzalandırır və beynəlxalq səmərəlilik

"çempionlarını‖, yəni, inkiĢaf etmiĢ ölkələri isə daha da həvəsləndirir.

Beləliklə, yeni minilliyin əvvəlində qloballaĢma dünya təfəkkürünün və

tərəqqinin, yeni, öncül istiqamətinə çevrilmiĢdir. Hesab edilir ki, ümumiyyətlə,

XXI əsr qloballaĢma əlaməti altında keçəcəkdir.

QloballaĢmanın milli məkanlara təsiri prosesində dövlətin daxili siyasi

inkiĢafi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ġnteqrasiya proseslərinin təsiri yeni qavrayıĢ,

təfəkkür tərzi formalaĢdırır, sonra isə yeni dövrün bu komponentlərinə həyat verir.

DavranıĢın yeni stereotipləri və formaları meydana gəlir. Demokratik dövlət kimi

Azərbaycan hüquqi və demokratik əsaslan möhkəmləndirmək istiqamətində

irəliləyir.

Müstəqillik əldə edildiyi gündən 16 il keçəndən sonra əminliklə demək olar

ki, əslində, totalitar dövrün kütləvi Ģüur formasının açıq, Ģəffaf və demokratik

cəmiyyət elementləri ilə zənginləĢmiĢ Ģüur forması ilə əvəz olunmasını nəzərdə

tutan ictimai transformasiya baĢ vermiĢdir. Bu, bütövlükdə cəmiyyətdə yeni siyasi

oriyentirlərin formalaĢmasına əhəmiyyətli təsir göstərir, funksional baxımdan yeni

siyasi təĢkilatların yaradılmasına gətirib çıxarır. FormalaĢan siyasi məkan xeyli

dərəcədə əhalinin bütün təbəqələrinin mənafelərini ifadə edir. Demokratik

cəmiyyətdə monosentrik siyasi sistemlərdən danıĢmağın əsassız olması tamamilə

təbiidir. Lakin siyasi məkan hətta ikiqütblü, yaxud polisentrik olsa belə, kütlənin

tələblərinə cavab verməli, əhalinin mənafelərini ifadə etməli, inkiĢafa və tərəqqiyə

kömək göstərməli, baĢlıcası isə dövlət müstəqilliyinin əsası kimi milli suverenliyi,

- o cümlədən daxili siyasi məsələlərdə, - qoruyub saxlamalıdır.

Azərbaycanda vətəndaĢ cəmiyyəti quruculuğuna nail olmaq siyasi

hakimiyyətin bütün dairələri üçün öncül istiqamət sayılan məqsəddir. Kütləvi

informasiya vasitələrinin sərbəst fəaliyyət göstərməsi, üçüncü sektorun - qeyri-

hökumət təĢkilatlarının, birlik və assosiasiyaların maneəsiz iĢləməsi, söz, iradə,

fikir, dini etiqad azadlığı müasir Azərbaycanın ictimai-siyasi inkiĢafının öncül

istiqamətləridir.

Demokratiya monosentrik siyasi ideyaları qəbul etmir. Ġnsan zəkası

cəmiyyətin siyasi və iqtisadi həyatında onun imeqrateru olan bir baxıĢ, yaxud ideya

çərçivəsində olan varlığı qəbul etmir. Dünya tarixi dəfələrlə sübut etmiĢdir ki,

ideyaların avtoritarizmi, bəzən nə qədər açıq görünsə də, bu və ya digər sistemin

legitimliyini, yaxud disfunksionallığını itirməsi ilə Ģərtlənən müəyyən çərçivələrə

və sərhədlərə malikdir.

Antik dövrlərdən tutmuĢ SSRĠ-nin dağılmasına qədər bəĢəriyyət həmiĢə hər

bir fərdin böyük azadlığa və geniĢ seçim hüququna malik olduğu polisentrik siyasi

sistemə can atmıĢdır. Müasir dövrdə "seçim hüququ" anlayıĢının fəlsəfi qavrayıĢı

dövlətin milli suverenliyinin qorunması məsələsində və beynəlxalq

münasibətlərdə, bəlkə də əsas əngəldir. Ona görə də belə bir mülahizə də əsassız

deyildir ki, bəĢəriyyət "demokratiyadan yorulmaq" kimi səciyyələndirilən həddə

çata bilər, elə bir həddə ki, monosentrik qloballaĢma və milli suverenliyin

məhdudlaĢması ―xalqların nüfuzdan və qərar qəbul etmək hüququndan məhrum

olması" kimi qəbul edilə bilər.

Buna görə də aydındır ki, ölkəni tərəqqiyə və inkiĢafa aparmağa qadir olan

yeni siyasi elitanı elə bir nəsil formalaĢdıracaq ki, ondan ötrü milli "Mən", milli

eyniyyət, təkcə regional planda deyil, həm də qlobal miqyasda milli müstəqilliyin

və dövlət suverenliyinin qorunub saxlanması, ölkənin iqtisadi baxımdan

güclənməsi mühüm amildir.

Milli eyniyyətdən danıĢarkən dinin bəzi qloballaĢma məkanlarında aradan

qalxan, digərlərində isə, əksinə, fəallaĢaraq dövlət həyatının bütün sahələrinə

getdikcə daha çox təsir göstərən rolunu unutmaq olmaz. Bəzi Qərb

tədqiqatçılarının fikrincə, Qərbdə din siyasi və sosial məsələlərdə artıq həlledici rol

oynamır. O, sosial münasibətləri nizamlamır. Din sosial ədalət haqqında

təsəvvürlərin inkiĢafında müsbət rolunu oynamıĢdır.

Bütövlükdə, ötən əsri təhlil etsək görərik ki, əsrin sonları dinin hər yerdə

dirçəliĢ dövrü (la Revanche den Dieu) olmuĢdur. XX əsrin ortalarında baĢ verən

hadisələr konkret məkanlarda xristianlığın və islamın rolunun və əhəmiyyətinin

güclənməsinə səbəb olmuĢdur: II Vatikan Məclisi, - onun çağırılması barədə ideya

1959-cu il iyulun 3- də XXIII Ġohann tərəfindən rəsmən elan olunmuĢdu, - katolik

kilsəsinin yeni xəttini daha müfəssəl və hərtərəfli iĢləyib hazırlamalı idi. 1970-

1980-ci illərdə "islamın canlanması" baĢ ardı və müsəlmanlıq Avropa və Amerika

ölkələrində intensiv yayılmağa baĢladı. Eyni zamanda, islam və xristian

ilahiyyatçıları arasında dialoqun konkret oriyentirləri meydana gəldi.

M Ö V Z U-10 İstehsalın idarə edilməsi strukturunun formalaşdırılması.

P L A N-

1. Ġdarəetmə strukturu anlayıĢı.

2.Ġdarəetmənin təĢkili vəəlaqəsi.

3. Ġdarəetməstrukturununqurulmasi prinsipləri.

4.Ġdarəetmə strukturunda təĢkilati münasibətlır.

5 Ġdarəetməstrukturuna qarĢı olan tələblər və ona təsir edən amillər.

1. İdarəetmə strukturu anlayışı.

Idarəetmə strukturu idaarəetmə sisteminin qurulmasının daxili formasını

əks etdirir. Ġdarəetmə

Strukturunun ünsürləri bir- biri ilə üzvi Ģəkildə əlaqədar olmaq sayəsində

bütöv vahid bir sistemi istehsalın idarə edilməsi sistemini əmələ gətirirlər.

Ona görə də struktur ünsürləri və onların məcmusu idarəetmə sisteminin

atributunu təĢkil edir.

Ġdarəetmə strukturu obyektiv olaraq onun təĢkil olunma xarakterterini də

müəyyənləĢdirir.. Ġdarəetmə strukturu idarəetmə vəsilələri mərhələlərinin

miqdarı ,tərkibi onların qarĢılıqlı tabeciliyi və əlaqəsilə xarakterizə olunur.

Ġdarəetmə strukturu idarəetmədə əmək bölgüsünün formasıdır.Ġdarəetmə

strukturu bu əmək bölcüsünə müvafiq olaraq müəyyən funksiyaları

diferensiaallaĢdırır.

Ġdarəetmə strukturu iyerarxiya qaydasında qurulur.Ġdarəetmə orqanında

bütün struktur bölmələr təĢkilati struktur undan asılı olmayaraq aĢağıdakı

əsas qruplara bölünür=

1.rəhbərlik

2.sahə struktur bölmələri

3.funksionalstruktur

4.köməkci və xidmətedigi struktur bölmə

Struktur sistemin öz elementlərinin qarĢılıqlıəlaqələri kimi çıxıĢ edən

quruluĢu və daxili formasıdır. TəĢkilati-struktur dedikdə, strukturun təĢkilati

baxımdan vahidlərə bölünməsi və onların idarəçilik əlaqələri baĢa düĢülür. TəĢki-

lati-struktur əmək bölgüsünü və vəzifə funksiyalarınıözündəəks etdirən sabit

sxemdir.

Müəssisə və təĢkilatlarda idarəetmə funksiyalarını həyata keçirmək üçün

idarəetmə aparatını yaratmaq və formalaĢdırmaq lazımdır. TəĢkilati-struktur bu

cür aparatıözündəəks etdirir.

TəĢkilati-struktur - idarə edən və idarə olunan sistemlər arasında

qarĢılıqlıəlaqəni ciddi tabeçilik əsasında təmin edəən idarəetmə bölmələrinin

məcmusudur.

Ġdarəetmənin təĢkilati strukturu özü bir sistemdir. Bu sistemin tərkibi

təĢkilatın ayrı-ayrı yarım sistemləri, Ģöbələri və bölmələrindən, onların asılılığı və

qarĢılıqlıəlaqəsindən ibarətdir.

TəĢkilati-struktur 2 istiqamətdə həyata keçirilir. Üfüqi vəĢaquli

istiqamətlərdə.

Üfüqi istiqamət fəaliyyət sahələrinin idarəetmə funksiyalarını yerinə yetirən

ayrı-ayrı müəssisələrin, qurumların, Ģöbələrin, bölmələrin məcmusudur. Bu

istiqamət ayrı-ayrı bərabər hüquqlu struktur vahidləri arasında birgə fəaliyyəti,

qarĢılıqlıəlaqələri, əmək bölgüsünüəks etdirir.

Məsələn maddi texniki təchizat Ģöbəsi istehsal sxemlərini xammal və

materiallarla təchiz edir. Ġstehsal Ģöbəsi satıĢĢöbəsinə istehsal edilmiĢ hazır

məhsulu göndərir. SatıĢĢöbəsi isə, hazır məhsulu satır və dəyərini maliyyəĢöbəsinə

və ya mühasibatlığa ödəyir

2. İdarəetmənin təşkili vəəlaqəsi

Ġdarəedən sistem istehsal təsərüffat prossesinin ünsürləri arasında səmərəli

əlaqə yaradır. Ġstehsal prossesi idarə olunan sistem kimi təzahür edir. Ġdarəedən

sistem müəssisənin idarəetmə orqanıdır. Ġdarəedən sistemə direktor , onun

müavinləri , sex rəisləri , ustalar , zavod və sex idarə xidməti daxildir. Ġdarə olunan

sistemə isəəsas və köməkçi sexlər və müxtəlif xidmətlər daxildir. Ġstehsal

prossesləri bir biriyləəlaqədar olan 3 prossesin əsas , köməkçi , və xidmət edici

prosseslərin vəhdətidir. Ġstehsal prosseslərinin obyektiv olaraq müəyyən əmək

bölgüsünü , istehsal bölmələrinidə müvafiq olaraq əsas köməkçi və xidmət edici

bölmələrə ayırırlar. Onların hər birinin özünə məxsus istehsal potensialı vardır.

Həmin bölmələrin məcmusu onların tərkibi və qarĢılıqlıəlaqəsi müəssisələrin

istehsal strukturunu təĢkil edir.

Müəssisənin istehsal və idarəetmə strukturu hər biriyləəlaqədardır. Burada

əlaqələr formalaĢmıĢ xarakterli aĢağıdaki kimi izah edilir

1. Xidməti forma - bu əlaqəüfüqi , xətti halda aĢağı və yuxarı orqanların

vəzifəli Ģəxslərin əlaqəsi formasında

2. Funksional əlaqə formasında - buradada əlaqə aĢağı və yuxarı orqanların ,

vəzifəli Ģəxslərin qarĢılıqlı münasibəti halında həyata keçirilir

3. TəĢkili əlaqə - bu eyni funlsiyanı icra edən ayrı ayrı iĢçilər və vəzifəlilər

arasında əlaqə formasıdır

4.Ġnformasiya əlaqəsi - bu əlaqə idarə edən və idarə olunan sistemlər , sistem

daxili bölmə və bölmələr arasındaki informasiya formasıdır.

Ġdarəetmənin ünsürlərinə aĢağıdakılar daxildir :

1. Əmək kollektivləri

2. Resuslar

3. ĠĢçi kollektivi

4. Əmək alətləri

5. Ġdarəetmə orqanlarının bölmələri

3.İdarəetmə sisteminin quruluşu və prinsipləri.

ġaquli istiqamət səlahiyyət və asılılıq dərəcələrini əks etdirir. TəĢkilati-

strukturun Ģaquli istiqaməti sahə vəərazi tabeçilik sxemini xarakterizə edir. Bu

istiqamət, həmçinin ayrı-ayrı struktur vahidlərinin nə dərəcədə maliyyə-iqtisadi

müstəqilliyini, idarəetmənin mərkəzləĢdirilməsini özündəəks etdirir. Ġdarəetmənin

aĢağı səviyyələri yuxarı səviyyələrdən asılıdır. Bu cür tabeçilik münasibətləri Ģaqu-

li formada aĢağıdan yuxarıya istiqamətlənir.

TəĢkilati-struktur əmək bölgüsüüçün əsasdır. Ġdarə- etmənin təĢkilati-

strukturu əmək və səlahiyyət bölgüsünüözündəəks etdirir. Çünki əvvəlcə təĢkilati

struktur yaradılmalı, yeni iĢ yerləri açılmalı, Ģtat vahidləri müəyyən olunmalı,

sonra isə həmin vəzifələrə iĢçilər təyin edilməlidirlər. Ġdarəetmə strukturu məqsədə

nail olmaq üçün həyata keçirilməsi tələb olunan funksiyalarla əlaqədardır. Əmək

bölgüsü zamanı funksiyalar, vəzifələr təĢkilati-strukturun vahidləri (Ģöbələr,

bölmələr və s.) arasında bölünür.

Ġdarəetmənin təĢkilati struktur formaları aĢağıdakılardan ibarətdir:

1. Xətti təĢkilati struktur.

2. Funksional təĢkilati struktur.

3. Xətti- funksional təĢkilati struktur.

4. Matris təĢkilati struktur.

5. ġəbəkə təĢkilati struktur.

6. Divizional təĢkilati struktur.

Xətti təĢkilati struktur idarəetmənin ən səmərəli təĢkilati struktur formasıdır.

Xətti sistemin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kollektivi aĢağı idarəetmə səviyyə-

sində aĢağı rəhbərlər idarə edirlər. Onlar yuxarı rəhbərlərə tabedirlər. Xətti

təĢkilati strukturda asılılıq sxemi xətti formada yuxarıdan aĢağıya istiqamətlənir.

Hər bir iĢçi çalıĢdığıĢöbənin, bölmənin rəhbərinə, öz növbəsindəĢöbənin və ya böl-

mənin rəhbəri həvalə olunduğu müdir müavinlərinə, müdir müavinləri isə müdirə

tabedirlər.

Xətti asılılıq sxemində hər bir rəhbər ona həvalə olunan strukturları idarə edir.

Bu sistemin müsbət cəhəti odur ki, aĢağı rəhbərlər kollektivin içərisində olur və

kollektivin problemlərini, çətinliklərini daha yaxından izləyirlər. AĢağı rəhbərlər

kollektivi maraqlandıran məsələlərdən daha tez xəbər tutur və rəhbərlik qarĢısında

məsələlər qaldırırlar. Deməli, aĢağı rəhbərlər kollektivlə yuxarı rəhbərlər arasında

koordinasiya vəəlaqə rolu oynayırlar.

Ġdarəetmənin xətti strukturunda istər vahid rəhbərlik, istərsə də kollegialılıq

prinsipi tətbiq edilə bilər

4.İdarəetmə strukturundatəşkilati münasibətlər.

TəĢkilatın idarə olunmasının funksional təşkilati strukturuidarəetmədə tez-

tez rast gəlinən formadır. Funksional təĢkilati struktur ən sadə təĢkilati struktur for-

ması olub, funksional icraçıların yuxarı idarəetmə həlqəsinə tabeçilik sxemini

özündəəks etdirir. Funksional idarəetmədə məqsəd ondan ibarətdir ki, konkret

məsələlər ayrı-ayrı funksiyaların mütəxəssislərinə və ya icraçılarına həvalə edilir.

Funksional icraçılar burada menecerlərin timsalında çıxıĢ edirlər. Funksional

icraçılar, yəni menecerlər ona həvalə olunan iĢi planlaĢdırır, təĢkil edir, iĢin gediĢa-

tına nəzarət edir, araĢdırmalar və təhlillər aparır, fəaliyyət barədə rəhbərlərə

müvafiq hesabatları verirlər. Funksional formada menecerlər, bəzən xətti formada

hər hansı bir Ģöbənin gördüyü iĢi yerinə yetirirlər. Əlbəttə ki, bu cür funksional

idarəetmə kiçik həcmli müəssisələrdə mümkündür.

Ġdarəetmənin xətti formasından fərqli olaraq, funksional təĢkilati strukturda

tabeçilik sxemi aĢağı həlqələr üzrə paylanaraq getmir. Bu formada hər sahənin öz

funksional icraçıları olur. Yəni bu sistemdə rəhbərlər təĢkilati strukturu yaradarkən

Ģöbələr və bölmələrə deyil, funksional icraçılıq fəaliyyətinəüstünlük verirlər.

Məsələn satıĢ fəaliyyətinin təĢkili, həyata keçirilməsi və bu sahəyə nəzarət satıĢ

meneceri tərəfindən yerinə yetirilir. Reklam fəaliyyəti reklam menecerlərinə,

maliyyə fəaliyyəti maliyyə menecerlərinə və s. həvalə edilir.

Bu təĢkilati struktur həlqəsində bir sahədə paralel olaraq bir neçə menecer

fəaliyyət göstərə bilər. Məsələn təĢkilatda bir neçə satıĢ menecerləri çalıĢarsa,

onların arasında regionlar üzrə və ya ayrı-ayrı məhsul çeĢidlərinin satıĢıüzrə vəzifə

bölgüsü aparıla bilər. Bu zaman hər bir menecer öz üzərinə düĢən iĢə görə

məsuliyyət daĢıyır.

Lakin elə müəssisələr də vardır ki, orada xətti təĢkilati formaya ehtiyac

olmasına baxmayaraq, həmin müəssisənin bir sıra köməkçi struktur sahələrinə də

ehtiyacı olur. Funksional idarəetmə forması ilə yanaĢı xətti idarəetmə forması da

mövcud olur ki, bu da ikili idarəetmə formasını yaradır. Rəhbərlər müəssisənin

bəzi sahələrində idarəetmənin xətti formasını, digər sahələrində isə funksional for-

masını tətbiq edirlər. Bu cür təĢkilati struktur formasına xətti-funksional təşkilati

struktur deyilir. Xətti-funksional formada struktur vahidləri kimi həm Ģöbələr və

bölmələr, həm də funksional icraçılar fəaliyyət göstərə bilirlər. Bu zaman həmin

müəssisədə geniĢ vəəsas sahələr xətti formada, kiçik və ya köməkçi sahələr isə

funksional formada idarə olunur.

Matris forması daha mürəkkəb formadır. Matris formasında xətti asılılıq

pozulur. Matris riyazi məfhum olub, sistem xarakterini daĢıyır. Həmin sistemin

bütün elementləri bir-birindən qarĢılıqlı formada asılıdır. Matris formasında idarə-

etmənin yuxarı rəhbərləri özündən aĢağıda olan bütün struktur vahidlərini idarə

edirlər. Yəni aĢağı rəhbərlər özündən yuxarıda olan bütün rəhbərlərə tabe olurlar.

Şəbəkə təşkilati struktur regional vəərazi strukturları, divizional struktur

isə iri təĢkilatların, ittifaq və birliklərin ayrı-ayrı fəaliyyət sahələrini özündə

birləĢdirir.

Təşkilatı-struktur və idarəetmənin səmərəliliyi.TəĢkilati-strukturun səmə-

rəliliyi daha az vaxt və qüvvə sərf etməklə daha mükəmməl nəticəəldə olunmasını

xarakterizə edir. TəĢkilati-strukturun səmərəliliyi fəaliyyət üçün yaxĢıĢərait və

mühit yaradır.

TəĢkilati-strukturun səmərəliliyinə qiymət vermək üçün idarəetmənin

aĢağıdakı parametrlər üzrə təhlilini aparmaq lazımdır:

1. Müəssisənin təĢkilati-strukturunun təhlili. Yəni təĢkilati strukturda

qarĢılıqlıəlaqə təmin olunurmu?

2. Müəssisənin maliyyə durumu mövcud təĢkilati strukturun saxlanılmasıüçün

nə dərəcədəəlveriĢlidir?

3. TəĢkilati-strukturun bölmələrinin tərkibi və sayı səmərəli idarəetmənin

həyata keçirilməsinə imkan verirmi?

4. Strukturun həlqələri arasında hakimiyyət və tabeçilik münasibətlərinin

formalaĢması vəziyyəti.

5. TəĢkilati-strukturun hansı forması seçilmiĢdir? Bir formadan digərinə

keçməyə ehtiyac duyulurmu?

6. MüəssisədəçalıĢan iĢçilərin sayı və tərkibi. PeĢə tərkibi, ixtisası, ustalığı,

təhsili, elmi dərəcəsi səmərəli idarəetmənin həyata keçirilməsinə imkan verirmi?

Maliyyə göstəricilərinəəsasən idarəetmənin səmərəliyinin təhlili aĢağıdakı

parametrlər üzrə aparılır.

1. Ġdarəetmə iĢçilərinin sayının istehsal iĢçilərinin sayına nisbəti.

2. Ġdarəetmənin səmərəlilik əmsalı (yəni idarəetmə məsrəflərinin əmtəəlik

məhsulun həcminə nisbəti).

Əgər təĢkilat istehsalın təkmilləĢdirilməsinə, yeni texnikanın tətbiqinə, əsas

vasitələrin yeniləĢdirilməsinə, əmtəələrin mükəmməlləĢdirilməsinə, əl əməyinin

yüngülləĢdirilməsinə nail olmuĢdursa, bu idarəetmənin səmərəliliyinin

təzahürüdür. Kollektiv arasında sağlam mühit, xoĢ münasibət, birgə fəaliyyət, iĢə

maraq formalaĢarsa bu hal keyfiyyətli idarəetmədən xəbər verir. TəĢkilati-struk-

turun vəziyyəti və səmərəliliyi idarə olunan obyektin fəaliyyətini xarakterizə edən

göstəricilərlə qiymətləndirilir. Bu göstəricilər mənfəət, gəlir, sosial inkiĢaf, əmək

haqqı göstəricilərindən ibarətdir

5. İdarəetmə strukturuna qarşı olan tələblər və ona təsir edən amillər

Ġdarəetmə strukturunun düzgün formalaĢması onun gələcəkdə hansı səviyyədə

fəaliyyət göstərməsinin əsasını təĢkil edir. Ona görədə bu strukturun optimal

fomalaĢmasıən vacib problemdi. Strukturun lahiyəsi hazırlanmamıĢdan qabaq bir

sıra zəruri tələblər nəzərə alınmalıdır. Bu tələblər müxtəlif ədəbiyyatlarda müxtəlif

Ģəkildə irəli sürülür. Həmin tələblər aĢağıdakılardır :

1. Ġstehsalın və bölmələrin idarəetmə strukturunun optimallığı

2. Bölmələrin idarəetmə strukturunun operativliyi

3. Ġdarəetmə orqanlarının və idarəetmə aparatının müvafiq mərhələrinin

fəaliyyətinin etibarlılığı

Ġdarəetmə strukturuna olan tələblər baĢqa aspektlərdədə irəli sürülür. Bu tələblər

idarəetmə sistemlərinin əlaqəsi baxımından aĢağıdaki kimi verilir :

1. MərkəzləĢdirilmiĢ idarəetmə ilə xalq təsərüffatının ilkin idarəetmə vəsilələrinin

müstəqilliyinin optimal əlaqələndirilməsi.

2. Ġdarə obyektinə və subyektinə təsir edən amillərə sistem halında yanaĢma

3. Ġdarə etmə orqanlarının yüksək və aĢağı mərhələləri arasındaki informasiya axını

müddətinin maksimum azaldılması

4. Ġdarəetmə strukturu , onun vəsilələri , bölmələri üzrəəsasnamələrin hazırlanması

onların funksiyalarının vəzifələrinin və hüquqlarının dəqiq nəzərə alınması

Ġdarə aparatı strukturu bir sıra amilləri nəzərə alır və formalaĢır. Strukturun

formalaĢmasında nəticə eibarı ilə insan amili və maĢınlar sistemi baĢlıca rol

oynayır bütün bunlarla əlaqədar oalraq baĢqa amillər qrupu idarəetmə strukturuna

müvafiq istiqamətlərdə təsir göstərir. Təsirin müxtəlifliyi bu amillərin öz

təbiətindən irəli gəlməklə idarəetmə strukturuna birbaĢa , biavasitə və ya dolayısı

yolla təsir göstərir idarəetmə strukturuna sosyal-siyasi , təĢkilati texniki , istehsalın

ixtisaslaĢması və təmərküzləĢməsi , onun müəyyən ərazidə yerləĢmə xarakteri ,

ETT-in xarakteri idarəetmənin təĢkili metodları və idarəetmə funksiyalarının

əlaqələndirilməsi qaydası , idarəetmə strukturunun qurulması , qanuna uyğunluğu ,

idarəetmə strukutundaki əlaqə forması , mərkəzləĢdirilmiĢ , qeyri

mərkəzləĢdirilmiĢidarəetmə formaları arasındaki nisbət və idarəetməəməyinin

mexanikləĢdirilməsi və avtomatlaĢdırılması səviyyəsi təsir göstərir

Demək olarki bu amillərdən bəziləri idarəetmə strukturlarına biavasitə və ya

dolayısı yolla təsir etməklə yanaĢı idarəetmə subyekti idarəetmə oyekti ilə sistem

daxili , sistem xarici olan amillərdir.

Ġdarəetmənin struktur amilləri , strukturun parametrləriyləəlaqədardır , onlar

arasında müəyyən kəmiyyət və keyfiyyət asılılığı vardır. "Ġdarəetmə funksiyaları-

struktur amilləri-struktur idarəetmə orqanı"

Ġdarəetmə strukturuna birinci növbədə idarəetmə funksiyaları təsir göstərir çünki

idarəetmə strukturu müxtəlif idarəetmə sistemlərində konkret funksiyaya malik

olur. Ġdarəeetmə strukturuna idarəetmənin məqsədi , prinsipləri , buraxılan

məhsulun mürəkkəbliyi istehsalın texnologiyası və təĢkili tipləridə təsir göstərir..

M Ö V Z U -11- İstehsalın idarə edilməsinin təşkilati formaları.

P L AN

1.Sənaye- sahələrinin- formalaĢmasi vəsahə nazirliklərinin idarəetmə orqanlari.

.2. Sahə nazirliklərinin rolu və funksiyaları

3 Ġstehsal birliklərinin formalaĢmasi və idarə edilməsi.

4. Dövlət müössisələrinin idarə edilməsi.əsi.

5. Müəssisədaxili bölmələrin idarə edilməsi.

1.Sənaye sahələrinin formalaşması və sahə nazirliklərinin idarəetmə

orqanları.

Nazirliklərin aparatının strukturu aĢağıdakı kimidir.

1.rəhbərlik

2.sahə və yaxud ərazi baĢ idarələri.

3.Funksionalidarə və Ģöbələr.

Nazirliyin əsas strukturu bölmələri respublika hökümətləri tərəfihdən təsdiq

edilir, idarələr vəĢöbələr isə nazirlik tərəfindən müəyyənləĢdirilir. Bunların

əsasında nazirlik aparatı təyin edilir

Nazirliyin funksional idarələri də vardır . Nazirliyin idarə edilmməsi

sistemindəən baĢlıca məsələ baĢ idarələrin və fuhksional idarələrin idarəcilik

fəaliyyətinin düzgün təĢkil edilməsi hər bir idarə və fuhksional idarələrin öz

vəzifələrini yüksək səviyyədə icra etməsidir.

Müəssisələr özünün balansına, möhür vəĢtampına malik olan hüquqi Ģəxslərdir.

Müəssisə və təĢkilatlar ictimai mənafeyə xidmət etməklə, mənfəət əldə etmək məq-

sədi daĢıyır.

Bazar iqtisadiyyatıĢəraitində fəaliyyət göstərən müəssisə və təĢkilatlar

mülkiyyət formalarının müxtəlifliyi ilə bir-birindən fərqlənirlər. Azərbaycan Res-

publikasının Konstitusiyasına əsasən mülkiyyətin 3 forması mövcuddur. Bunlar

aĢağıdakılardır:

- dövlət mülkiyyəti;

- xüsusi mülkiyyət;

- bələdiyyə mülkiyyyəti.

Dövlət mülkiyyəti bütün dünya ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da

mövcuddur. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinəəsasən əmlak

paylarının bölünmək hüququ olmayan mülkiyyətçilərin yaratdığı təĢkilatlar dövlət

müəssisələri hesab olunur. Dövlət müəssisələrinin nizamnamə fondu dövlətə

məxsusdur. Dövlət müəssisələrinin timsalında büdcədən maliyyələĢən və təsərrüfat

hesablı müəssisələr fəaliyyət göstərə bilərlər. Dövlət müəssisəsi bütün öh-

dəliklərinəöz əmlakı ilə cavabdehdir. Dövlət müəssisələrinin aĢağıdakı növləri var-

dır:

1. Əmlakı tamamilə dövlətə məxsus olan müəssisələr.

2. Səhmlərin nəzarət paketi dövlətə məxsus olan müəssisələr.

Dövlət müəssisələri təsisçilərin onlara verdiyi hüquqlardan asılı olaraq 2 cür

təsnifləĢdirilirlər.

- təsərrüfatçılığı aparmaq hüququ olan müəssisələr;

- operativ idarəetmə hüququ olan müəssisələr.

Təsərrüfatçılığı aparmaq hüququ operativ idarəetmə hüququndan daha geniĢdir.

Təsərrüfatçılığın aparılması hüququna malik olan müəssisələr mövcud qanunve-

ricilik aktlarına, dövlət qərarlarına uyğun olaraq müstəqil formada fəaliyyət

göstərirlər. Bu tip müəssisələr öz fəaliyyətlərini, perspektivlərini və strategiyasını

müstəqil surətdə müəyyən edir, təsisçi və ya yuxarı təĢkilatlar qarĢısında hesabat ve-

rirlər.

Lakin operativ idarəetmə hüququna malik olan müəssisələr asılılıq dərəcəsinin

çox olmasına görə fərqlənirlər. Bu tip müəssisələr yalnız yuxarı təĢkilatların və ya

təsisçilərin planları, göstəriĢləri, tapĢırıqları, təlimatlarıəsasında fəaliyyət göstərirlər.

Qeyri-dövlət müəssisələri qeyri-dövlət mülkiyyəti əsasında yaranır. Qeyri-

dövlət müəssisələri Vergilər Nazirliyindən və ya Ədliyyə Nazirliyindən

qeydiyyatdan keçməklə yaranır. Bu cür müəssisələr bir və ya bir neçəĢəxs tərəfin-

dən təĢkil oluna bilərlər. Yəni qeyri-dövlət müəssisələrinin yaranmasında

fəaliyyətdə olan bir və ya bir neçə qeyri-dövlət müəssisələri də iĢtirak edə bilərlər.

Qeyri–dövlət müəssisələrinin mülkiyyəti xüsusi mülkiyyətdir və nizamnamə

kapitalı dövlətə məxsus deyil. Qeyri–dövlət müəssisələri dövlət müəssisələrinə

nisbətdə daha çox müstəqildirlər. Qeyri-dövlət müəssisələri fəaliyyətini özü

planlaĢdırır, daha müstəqil strategiya həyata keçirirlər. Lakin bütün cəmiyyətlərdə

olduğu kimi Azərbaycan Respublikasında da qeyri-dövlət müəssisələrinin fəaliy-

yəti dövlət tərəfindən qanunvericilik əsasında tənzimlənir.

Təsərrüfat hesablı dövlət və qeyri-dövlət müəssisələri xərclərini öz gəlirləri

hesabına maliyyələĢdirirlər. Təsərrüfat hesablı müəssisələr vergi xidməti orqanları-

na, Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun və Dövlət Statistika Komitəsinin yerli Ģöbələri-

nə və s. təĢkilatlara hesabatlar təqdim edirlər. Büdcədən maliyyələĢən dövlət müəs-

sisələrinin xərcləri büdcə hesabına həyata keçirildiyiüçün onlar yerli maliyyə

orqanları qarĢısında hesabat verirlər.

Dövlət ölkənin sosial-iqtisadi inkiĢafının tələblərinə uyğun olaraq istər dövlət,

istərsə də qeyri-dövlət müəssisələrinin fəaliyyətini tənzimləyir və nəzarət edir. Bu

proseslər Ġqtisadi ĠnkiĢaf Nazirliyi, Vergilər Nazirliyi, Maliyyə Nazirliyi, Dövlət

Gömrük Komitəsi, Ədliyyə Nazirliyi, prokurorluq, məhkəmə orqanları və s. bu

kimi təĢkilatlar tərəfindən həyata keçirilir.

Müəssisələrin təsnifat əlamətlərinə görə növləri

Müəssisələrin təşkilati – hüquqi formaları. Müəssisə və təĢkilatların

təĢkilati–hüquqi formalarına fərdi (ailə) müəssisələri, kooperativləri, məhdud

məsuliyyətli cəmiyyətləri, açıq və qapalı səhmdar cəmiyyətləri, birjaları, fondları,

bankları, ittifaqları (birlikləri) və s. göstərmək olar.

№ Təsnifat

əlamətləri

Müəssisələrin

növləri

1. Əsas fəaliyyət

sferasına görə

-istehsal

-tikinti

-nəqliyyat

-rabitə

-maliyyə-kredit

-ticarət

-tədris

-səhiyyə və s.

2. Mülkiyyət

formasına görə

-dövlət

-xüsusi

3. Həcminə

(mənfəətin və

satıĢın həcminə,

iĢçinin sayına görə)

-iri

-orta

-kiçik

4. Nizamnamə

kapitalının

mənbəyinə görə

-xarici

-birgə

-milli

5. TəĢkilati-hüquqi

formalarına görə

-məhdud

məsuliyyətli

cəmiyyətlər

-səhmdar

cəmiyyətlər

-ortaqlıqlar

-kooperativlər və s.

6. Yaratdığı

ittifaqlara görə

-holdinq

-trest

-konsern

-assosiasiya

-maliyyə-sənaye

qrupları

7. Sənaye sahələrinə

görə

-ağır sənaye

-yüngül sənaye

-hasilat sənayesi

-emal sənayesi

Fərdi (ailə) müəssisələr. Beynəlxalq təcrübəyəəsasən fərdi müəssisələr qeyri-

dövlət müəssisələri hesab edilir. Fərdi müəssisələr bəzən ailəüzvləri tərəfindən təĢ-

kil olunur. Fərdi müəssisələrin mülkiyyətçiləri öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə

görəöz əmlakı (ailəsinin əmlakı) ilə məsuliyyət daĢıyırlar.

Fərdi (ailə) müəssisələrə kəndli-fermer təsərrüfatlarını, pərakəndə ticarət

köĢklərini, avtomobil təmiri emalatxanalarını, məiĢət cihazları təmiri ilə məĢğul

olan müəssisələri, ayaqqabı pinəçilərini misal göstərmək olar. Fərdi müəssisələr

olduqca kiçik miqyaslı müəssisələrdir və onların kapital çərçivəsi məhdud olur.

Azərbaycan qanunvericiliyində hal-hazırda fərdi müəssisə anlayıĢı yoxdur.

Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyət (MMC). MMC-lər bir və ya bir neçəĢəxs

tərəfindən yaradılır. MMC-nin kapitalı təsis sənədilə müəyyən olunmuĢölçüdə

paylara bölünür. Cəmiyyətin iĢtirakçıları onun öhdəliklərinə cavabdeh deyildir.

Onlar qoyduqlarıəmlakın dəyəri həcmində riskə məruz qalırlar.

MMC bir nəfər tərəfindən təsis edilirsə, bu zaman o, nizamnaməni tərtib

edib təsdiq olunması və dövlət qeydiyyatından keçmək üçün müvafiq orqanlara

təqdim edir. Əgər cəmiyyət iki və ya daha artıq Ģəxs tərəfindən təsis olunursa, bu

zaman əvvəlcə təsisçilər arasında təsis müqaviləsi bağlanır, sonra isə həmin

müqavilənin əsasında nizamnamə tərtib olunur, təsdiq edilməsi üçün təqdim olu-

nur. Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətin iĢtirakçılarının sayı müəyyən olunmuĢ həddi

keçdikdə, 1 il müddətində səhmdar cəmiyyətəçevrilməlidir. Bu müddət ərzində və

v cəmiyyət iĢtirakçıların sayını azalda da bilər. Əks təqdirdə məhkəmə qaydasında

cəmiyyət ləğv edilməlidir

2.Sahə nazirliklərinin rolu və funksiyaları.

Maddi istehsalla bağlı olan hər hansı bir nazirlik mqüafiq xalq

təsərrüfatı sahəsinə rəhbərlik edən idarəciliyin mərkəzi orqanıdır.

Nazirliklər rəhbərlik etdiyi sahənin faktiki və gələcək inkiĢaf vəziyyətinə

görə elmi-texmiki tərəqqinin tətbiqi və buraxılan məhsulun keyfiyyəti ücün

məsuliyyət daĢıyırlar.Nazirliklərin hüquq. Və vəzifələri coxcəhətlidir. Burada

belə onun baĢlıca vəzifələri aĢağıdakılardan ibarətdir.

1.ictimai tələbatı tam ödəmək məqsədilə ona aid olan sahənin dinamik

inkiĢafını vəəmək möhsuldarlığını təmin etmək.

2.Dövlət sifariĢlərini yerinə yetirməli.3.

3. az xərclə yüksək keyfiyyətli məhsulistehsalını səməərəliliyinin

artırılması.

4. əsaslı vəsait qoyuluĢundah səmərəli isa

Nazirliklərin özünün müvafiq fuhksiyaları vardır.

1.planlaĢdırma ijəəlaqədar

2. ejm- texnika iləəlaqədar

3.əsaslı tikinti iləəlaqədar

MMC-nin ali orqanı onun iĢtirakçılarının ümumi yığıncağıdır. Ümumi yığıncaq

müstəsna hüquqlara malik olur:

- nizamnamə və nizamnamə kapitalını dəyiĢdirmək;

- cəmiyyətin icra orqanlarını, təĢkilati strukturu yaratmaq;

- illik hesabatları, müəssisənin balansını təsdiq etmək, mənfəəti bölüĢdürmək;

- cəmiyyəti ləğv və ya yenidən təĢkil etmək haqqında qərar qəbul etmək;

- cəmiyyətin təftiĢ komissiyasını yaratmaq, cəmiyyətin fəaliyyətini yoxlamaq

və ya yoxlatdırmaq.

Ümumi yığıncaq MMC-nin rəhbərlərini təyin edir. MMC-yə rəhbərlik

kollegial və ya vahid rəhbərlik qaydasında həyata keçirilir. Rəhbər iĢtirakçılardan

və kənar adamlardan seçilə bilər. Rəhbər MMC-nin fəaliyyətinin nəticələrinə görə

məsuliyyət daĢıyır və onların fəaliyyətini idarə edir.

Səhmdar cəmiyyət. (SC) Nizamnamə kapitalı müəyyən sayda səhmlərə

bölünən cəmiyyət ―Səhmdar cəmiyyət‖ adlanır. Səhmdar cəmiyyətin

iĢtirakçılarıöhdəliyə görə məsuliyyət daĢımırlar və səhmlərin dəyəri həcmində

riskə məruz qalırlar. Səhmdar cəmiyyətlər MMC–lərə müəyyən mənada oxĢar

müəssisələrdir. Lakin onların aĢağıdakı fərqləri vardır:

1. Səhmdar cəmiyyətlərdə paylar bərabər bölünür və səhmləĢdirilir.

2. Səhmdar cəmiyyətlərdən çıxmaq istəyən səhmdar öz səhmini götürə

bilməz, yalnız sata və kiməsə verə bilər.

3. Səhmdar cəmiyyətlərdə böyük kapital kiçik əmanətçilər arasında

təmərküzləĢir.

4. Səhmdar cəmiyyətlərdə paylar MMC-yə nisbətən daha asanlıqla satılıb

vəözgəninkiləĢdirilə bilər.

Səhmdar cəmiyyətin ali idarəetmə orqanı səhmdarların ümumi yığıncağıdır.

Ümumi yığıncağın müstəsna səlahiyyətləri vardır.

- Səhmdar cəmiyyətin nizamnaməsini və ya nizamnamə ka-

pitalınıdəyiĢdirmək;

- Direktorlar Ģurasının (müĢahidəĢurasının), təftiĢ komissiyasının üzvlərini

seçmək və onların fəaliyyətinə xitam vermək;

- Cəmiyyətin icra orqanlarını, təĢkilati strukturu yaratmaq (Bu funksiya

nizamnamə ilə direktorlar Ģurasına və ya müĢahidəĢurasına da həvalə edilə bilər.);

- Cəmiyyətin illik hesabatlarını, mühasibat balanslarını təsdiq etmək, mənfəəti

bölüĢdürmək.

- Cəmiyyətin təĢkili və ya ləğvi haqqında qərar qəbul etmək.

Səhmdarların sayıəllidən çox olduqda SC-lərdə Direktorlar ġurası yaradılır.

Direktorlar ġurası gördüyü iĢlər barəsindəümumi yığıncağa hesabat verir.

Direktorlar ġurası cari idarəetməni və nəzarəti həyata keçirir. Bu Ģura daha çox

səlahiyyətə malikdir. ġura direktorların iĢinə nəzarət edir və səhmdarların maraq-

larını müdafiə edir.

Səhmdar cəmiyyətlər açıq səhmdar cəmiyyətlərə (ASC) və qapalı səhmdar

cəmiyyətlərə (QSC) bölünür. ASC-də səhmdarlar digər səhmdarların razılığı

olmadan öz səhmlərini sərbəst surətdə sata və ya baĢqasına verə bilər. ASC-lərin

səhm buraxmaq və ona açıq abunə yazılıĢı elan etmək ixtiyarları vardır.

Lakin QSC-lərdə səhmlər yalnız təsisçilərin və qabaqcadan müəyyən

edilmiĢĢəxslərin arasında bölüĢdürülə bilər. QSC-lərdə səhmlərə açıq abunə

yazılıĢı həyata keçirilə bilməz. Qapalı səhmdar cəmiyyətin səhmdarlarının

sayıçoxalarsa, o, açıq səhmdar cəmiyyətəçevrilməlidir.

Səhmdar cəmiyyətin idarə olunmasının ali orqanı səhmdarların yığıncağıdır.

Bu yığıncağa səlahiyyətlər Mülki Məcəllənin müvafiq müddəalarına əsasən verilir.

Həmin səlahiyyətlər heç kim tərəfindən, hətta yığıncağın özü tərəfindən də

artırılıb-azaldıla bilməz.

Səhmdar cəmiyyətlərin yığıncaqlarının qərarı 2/3 səs çoxluğu ilə qəbul edilir.

Qərarlar yalnız gündəliyə salınmıĢ məsələlər üzrə qəbul edilir. Direktorlar

Ģurasında isə sadə səs vermə keçirilir. Hər bir üzv bir səsə malikdir. Bu zaman

50%+1 səs qərarın qəbul edilməsinəəsas verir. Əgər səslər bərabərdirsə, direktorlar

Ģurasının sədrinin səsi həlledici olur.

Səhmdar cəmiyyətlərin yığıncaqlarında səsli səhmlərin 60%-inin sahibləri

iĢtirak etdikdə yığıncaq səlahiyyətlidir. Əks təqdirdə iclas yenidən çağırılmalıdır.

Bu dəfə səsli səhmlərin 40%-nin sahibləri iĢtirak edərsə yetərsay vardır. Yetərsay

olmadıqda iclas yenidən çağırılır. Bu dəfə yetərsay 25% hesab edilir. Yenə

yetərsay olmadıqda, növbəti dəfə iclas çağırılır. Bu dəfə yetərsay olmadan iclas

keçirilə bilər. Hətta həmin iclasda səhmdar cəmiyyətin ləğvi iləəlaqədar qərar

qəbul edilərək Qiymətli Kağızlar Komitəsinə müraciət də qəbul oluna bilər.

Ġclasın yekununda qəbul edilmiĢ qərarlarla bağlı protokol tərtib edilir.

Protokolu iclasın sədri və katib imzalayır

3. İstehsal birliklərinin formalaşmasıvə idarəedilməsi.

İstehsalat birlikləri. Ġstehsal birliklri tam ortaqlıq və komandit ortaqlığı

formasında olur. Təsərrüfat ortaqlıqlarıĢərikli nizamnamə kapitalıəsasında yaranır.

Tam ortaqlıq Ģərikli müəssisələr hesab edilir. Onun firma adında iĢtirakçı olan

hüquqi və fiziki Ģəxslərin adları və tam ortaqlıq sözləri qeyd edilir. Tam ortaqlıq-

ların ali idarəetmə orqanı iĢtirakçıların yığıncağıdır. Tam ortaqlıqlarda

iĢtirakçıların hamısı təsisçidirlər. ĠĢtirakçılar 1 səsə malik olurlar. Ortaqlığın

mənfəəti ortaqların paylarına münasib olaraq bölünür.

Komandit ortaqlığında iĢtirakçıların hamısı təsisçi olmur. Təsisçi olmayan

iĢtirakçılar payçılardır. Onlar qoyduqları pay müqabilində məsuliyyət daĢıyırlar.

Komandit (payçı, maya qoyan) maya qoyarkən ortaqlıq ona Ģəhadətnamə verir.

Komandit ortaq maliyyə ili qurtardıqdan sonra ortaqlıqdan çıxa bilər. Payçılıqdan

çıxdıqda onlar yalnız öz paylarını götürürlər.

Kooperativlər. Kooperativlər fiziki və hüquqi Ģəxslərin könüllü birliyi olub,

iĢtirakçıların əmlak haqlarından pay birləĢdirilməsi ilə yaradılır. Kooperativlər 5-

dən az olmayan hüquqi və fiziki Ģəxslər tərəfindən yaradıla bilər.

Kooperativin ali idarəetmə orqanı kooperativlərin ümumi yığıncağı hesab

edilir. Kooperativin iĢtirakçılarının sayı 50-dən artıq olduqda MüĢahidəġurası yara-

dılır. ġura cari idarəetməni və nəzarəti həyata keçirir. Ümumi yığıncaqda qərarlar

qəbul edilərkən kooperativin üzvü bir səsə malik olur. Kooperativin ümumi

yığıncağı MMC-nin ümumi yığıncağı ilə demək olar ki, eyni səlahiyyətlərə

malikdirlər.

Fondlar. Fondlar fiziki və ya hüquqi Ģəxslərin qoyduqları haqlar əsasında

yaranan əmlak, sosial, xeyriyyə, mədəni, təhsil və ya digər ictimai faydalı

məqsədləri güdən təĢkilatlardır. Fondun idarə edilməsi nizamnamədə göstərilən

müddəalar əsasında həyata keçirilir. Fondun nizamnaməsi təsisçilər tərəfindən

tərtib edilir. Fond ləğv edildikdə onun əmlakı nizamnamədə göstərilən məqsədlərə

yönəldilir, bu mümkün olmadıqda isə dövlət büdcəsinə keçirilir.

Birjalar. Birjalar topdansatıĢ ticarəti ilə məĢğul olan vasitəçilik funksiyasını

həyata keçirən müəssisələrdir. Birjaların aĢağıdakı növləri mövcuddur:

1. Əmtəə birjaları (Əmtəələrin alqı-satqısıüzrə vasitəçilik fəaliyyətini həyata

keçirirlər).

2. Fond birjaları (Qiymətli kağızların alqı-satqısı iləəlaqədar əməliyyatları

həyata keçirirlər).

3. Valyuta birjaları (Qızıl və valyutaların alqı-satqısı ilə məĢğul olurlar).

4. Əmək birjaları (ĠĢçi qüvvəsinə olan tələbatı müəyyən edir, onları uçota alır

və onların təklif edilməsi ilə məĢğul olurlar).

Banklar. Bank özündə müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərini cəmləĢdirən, onu

kredit Ģəklində müvəqqəti istifadəyə verən, hüquqi və fiziki Ģəxslər arasında qarĢı-

lıqlıödəmələrdə və hesablaĢmalarda vasitəçilik edən ixtisaslaĢdırılmıĢ maliyyə

institutudur. Bu tərif dövlət və kommersiya banklarıüçün xarakterikdir. Milli bank

əlavə olaraq pulun missiyasını və pul tədavülünün tənzimlənməsini həyata keçirir.

Bankın ali idarəedici orqanı onun idarə heyətidir. Bankın rəhbəri isə idarə

heyətinin sədridir. AĢağı həlqələrdə idarəetməni Ģöbə və ya bölmə rəhbərləri

həyata keçirirlər.

İttifaqlar (Müqavilə birlikləri). Mülki məcəlləyəəsasən təĢkilatlar

kordinasiya etməklə, ümumi əmlak maraqlarını qorumaqla ittifaqlar yarada

bilərlər. Bu cür ittifaqlara assosiasiyalar, konsernlər, holdinqlər, maliyyə-sənaye

qrupları və s. aiddir. Ġttifaqların (birliklərin) yaranması aĢağıdakıĢərtləri tələb edir:

1. Ġttifaq könüllülük prinsinəəsaslanır.

2. ĠĢtirakçılar hüquq bərabərliyi əldə edir.

3. TəĢkilati forma sərbəst surətdə seçilir.

4. Ġttifaq müqaviləəsasında yaranır.

Ġttifaqın iĢtirakçılarıözlərinin müstəqilliyini və hüquqi Ģəxs statusunu

saxlayırlar. Ġttifaqın iĢtirakçıları maliyyə ili qurtardıqda ittifaqdan çıxa bilərlər.

Ġttifaq öz iĢtirakçılarının öhdəliyi üçün məsuliyyət daĢımır. Onlar

nizamnamədə göstərilən miqdarda ittifaqın öhdəlikləri üçün məsuliyyət daĢıyırlar.

Əgər iĢtirakçıların qərarı ilə ittifaqa sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirmək

həvalə olunursa, belə ittifaqlar təsərrüfat ortaqlığına və ya cəmiyyətəçevrilir.

Holdinq. Holdinq bir çox kompaniyaların səhmlərinin bir yerə cəlb

edilməsidir. Burada əsas (ana) cəmiyyət və törəmə (qız) cəmiyyətlər olur. Əsas

cəmiyyət törəmə cəmiyyətlərə sərancamvericilik səlahiyyətinə malik olur.

Holdinqlərin yaranmasında məqsəd bura daxil olan müəssisələr arasında hesab-

laĢmaların asanlaĢdırılması, investisiya imkanlarının yaxĢılaĢdırılması, rəqabət

qabiliyyətinin gücləndirilməsidir. Lakin bəzi hallarda holdinqlər inhisarlara çevrilir

ki, bu da dövlətin nəzarəti altında olmalıdır.

Maliyyə-sənaye qrupları (MSQ). MSQ pul vəsaitlələrinin istehsala

yönəldilməsi iləəlaqədar yaradılıb və müəssisə, bank, sığorta təĢkilatlarının,

beynəlxalq ticarət təĢkilatların, nəqliyyat, reklam Ģirkətlərinin birliyidir. MSQ-lər

həm maliyyə, həm ticarət, həm də istehsal müəssisələrinin sahibləri olduqlarına

görə onlar daha geniĢ investisiya fəaliyyəti ilə məĢğul olmaq imkanıəldə edirlər

.

4. Dövlət müəssələrinin idarə edilməsi.

Nər bir müəssisə idarəedən və idarə olunan sistemlərdən ibarətdir. Onlar

vəhdətlik təĢkil edir.Ġdarəedən sistem istehsal-təsərrüfat fəaiiyyətinə ,ayrı-ayrı

struktur bölmələri ,istehsal prosesinin ünsürləri arasında səmərəli əlaqə

yaradır. Ġstehsal prosesi idarə olunan sistem kimi təzahür edir, Ġdarəedən

sistem müəssisənin idarəetmə orqahıdır.

Ġdarəedən sistemə direktor,onun müavinləri , sex rəisləri,ustalar, zavod sex

idarə xidməti

daxildir. Ġdarə olunan sistemə isəəsas və kömkci sexlər müxtəlif müxtəlif

xidmətlər daxildir.

Müəssisələrin idarə edilməsində istehsal prosesinin təĢkili müəyyən edici rola

malikdir.

Ġstehsal prosesləri bir-biriləəlaqədar olan üc prosesin obyektiv olaraq

müəyyən əmək bölgüsünü istensal bölmələrini və onların idarə aparatını tələb

edir.

Ġstehsal prosesləri kimi istehsal bölmələri də müvafiq olaraq ,əsmüəyyənedici

,köməkci və xidmətedici bölmələrə ayrılır.

Onların hər birinin ğzünəməxsus istehsal potensialı vardır. Həmin

bölmələrin məcmusu onların tərkibi və qarĢılıqlıəlaqəsi müəssisənin istehsal

strukturunu təĢkij edir.

Müəssisənin istehsal və idarəetmə strukturu bir-biriləəlaqədardır.

Burada əsas, müəyyənedici rolstrukturuna malikdir.

Ġstehsal prosesindəki iĢtirakina görə dövlət idarə aparatı strukturu iki

kateqoriyaya –xətti və funksional idarə aparatına aurılır. Xətti idarə aparatına

daxildir:direktor,onun müavinləri sahələrin ustası baĢ ustası.

Müəssisənin idarə aparatı bir qayda olaraq ümumi ,istehsal,texniki və

iqtisadi fəaliyyəti həyata kecirilir. Ġdarəetmənin strukturu bu funksiyaların icra

edilməsi mınafeyinə mqvafiq olaraq qurulmuĢdur. Müəssisəyəümumi rəhbərlik

direktor tərəfindən həyata kecirilir. O,müəssisənin

bütün fəaliyyəti ücün cavabdehdirı

Müəssisənin strukturunda cox müxtəliflik vardır . Elmi texniki tərəqqi və

digər amillərləəlaqədar idarəetmə strukturunda mühüm dəyiĢikliklər baĢ verir.

Müəssisənin idarə edilməsinin xətti xətti qərargah funksional və matrisa

təĢkilat strukturu vardır.

Xətti idarəeməən sadə tıĢkilat strukturu olub tün idarəetmə funksiyalarının

bir idarə və ya bölmə rəhbərinin əlində cəmləĢməsi ilə baglıdır. Bu rəhbərlik

strukturu birbaĢa rəhbərlik əlaqələriniyaradır iĢücün Ģəxsi məsuliyyəti artırır.

Dövlət müəssisələrinin idarə edilməsində müasir inkiĢafın özü də xətti

idarəetməyə qarĢə yeni- yenitələblər irəli sürür.

ETT-i istehsal proseslərinin mürəkkəbləĢməsi idarəetmə funksiyalarında

müəyyən dəyiĢikliklər

Edir. Bu funksional rəhbərlik qaydasını idarəetmədə funksional rəhbərlik

qaydasını idarəetmədə funksional təĢkilat strukturunu əmələ gətirir. Hal-

hazırda xətti funksional idarəetmə strukturu geniĢ yayılmıĢdır.

5.Müəssisədaxili bölmələrin idarəedilməsi.

Struktur sistemin öz elementlərinin qarĢılıqlı əlaqələri kimi çıxıĢ edən

quruluĢu və daxili formasıdır. TəĢkilati-struktur dedikdə, strukturun təĢkilati

baxımdan vahidlərə bölünməsi və onların idarəçilik əlaqələri baĢa düĢülür. TəĢki-

lati-struktur əmək bölgüsünü və vəzifə funksiyalarını özündə əks etdirən sabit

sxemdir. Müəssisə və təĢkilatlarda idarəetmə funksiyalarını həyata keçirmək üçün

idarəetmə aparatını yaratmaq və formalaĢdırmaq lazımdır. TəĢkilati-struktur bu

cür aparatı özündə əks etdirir.

TəĢkilati-struktur - idarə edən və idarə olunan sistemlər arasında qarĢılıqlı

əlaqəni ciddi tabeçilik əsasında təmin edən idarəetmə bölmələrinin məcmusudur.

Ġdarəetmənin təĢkilati strukturu özü bir sistemdir. Bu sistemin tərkibi

təĢkilatın ayrı-ayrı yarım sistemləri, Ģöbələri və bölmələrindən, onların asılılığı və

qarĢılıqlı əlaqəsindən ibarətdir.

TəĢkilati-struktur 2 istiqamətdə həyata keçirilir. Üfüqi və Ģaquli

istiqamətlərdə.

Üfüqi istiqamət fəaliyyət sahələrinin idarəetmə funksiyalarını yerinə yetirən

ayrı-ayrı müəssisələrin, qurumların, Ģöbələrin, bölmələrin məcmusudur. Bu

istiqamət ayrı-ayrı bərabər hüquqlu struktur vahidləri arasında birgə fəaliyyəti,

qarĢılıqlı əlaqələri, əmək bölgüsünü əks etdirir. Məsələn maddi texniki təchizat

Ģöbəsi istehsal sxemlərini xammal və materiallarla təchiz edir. Ġstehsal Ģöbəsi satıĢ

Ģöbəsinə istehsal edilmiĢ hazır məhsulu göndərir. SatıĢ Ģöbəsi isə, hazır məhsulu

satır və dəyərini maliyyə Ģöbəsinə və ya mühasibatlığa ödəyir.

ġaquli istiqamət səlahiyyət və asılılıq dərəcələrini əks etdirir. TəĢkilati-

strukturun Ģaquli istiqaməti sahə və ərazi tabeçilik sxemini xarakterizə edir. Bu

istiqamət, həmçinin ayrı-ayrı struktur vahidlərinin nə dərəcədə maliyyə-iqtisadi

müstəqilliyini, idarəetmənin mərkəzləĢdirilməsini özündə əks etdirir. Ġdarəetmənin

aĢağı səviyyələri yuxarı səviyyələrdən asılıdır. Bu cür tabeçilik münasibətləri Ģaqu-

li formada aĢağıdan yuxarıya istiqamətlənir.

TəĢkilati-struktur əmək bölgüsü üçün əsasdır. Ġdarə- etmənin təĢkilati-

strukturu əmək və səlahiyyət bölgüsünü özündə əks etdirir. Çünki əvvəlcə təĢkilati

struktur yaradılmalı, yeni iĢ yerləri açılmalı, Ģtat vahidləri müəyyən olunmalı,

sonra isə həmin vəzifələrə iĢçilər təyin edilməlidirlər. Ġdarəetmə strukturu məqsədə

nail olmaq üçün həyata keçirilməsi tələb olunan funksiyalarla əlaqədardır. Əmək

bölgüsü zamanı funksiyalar, vəzifələr təĢkilati-strukturun vahidləri (Ģöbələr,

bölmələr və s.) arasında bölünür.

Ġdarəetmənin təĢkilati struktur formaları aĢağıdakılardan ibarətdir:

7. Xətti təĢkilati struktur.

8. Funksional təĢkilati struktur.

9. Xətti- funksional təĢkilati struktur.

10. Matris təĢkilati struktur.

11. ġəbəkə təĢkilati struktur.

12. Divizional təĢkilati struktur.

Xətti təĢkilati struktur idarəetmənin ən səmərəli təĢkilati struktur formasıdır.

Xətti sistemin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kollektivi aĢağı idarəetmə səviyyə-

sində aĢağı rəhbərlər idarə edirlər. Onlar yuxarı rəhbərlərə tabedirlər. Xətti

təĢkilati strukturda asılılıq sxemi xətti formada yuxarıdan aĢağıya istiqamətlənir.

Hər bir iĢçi çalıĢdığı Ģöbənin, bölmənin rəhbərinə, öz növbəsində Ģöbənin və ya

bölmənin rəhbəri həvalə olunduğu müdir müavinlərinə, müdir müavinləri isə

müdirə tabedirlər.

Xətti asılılıq sxemində hər bir rəhbər ona həvalə olunan strukturları idarə edir.

Bu sistemin müsbət cəhəti odur ki, aĢağı rəhbərlər kollektivin içərisində olur və

kollektivin problemlərini, çətinliklərini daha yaxından izləyirlər. AĢağı rəhbərlər

kollektivi maraqlandıran məsələlərdən daha tez xəbər tutur və rəhbərlik qarĢısında

məsələlər qaldırırlar. Deməli, aĢağı rəhbərlər kollektivlə yuxarı rəhbərlər arasında

koordinasiya və əlaqə rolu oynayırlar.

Ġdarəetmənin xətti strukturunda istər vahid rəhbərlik, istərsə də kollegialılıq

prinsipi tətbiq edilə bilər.

TəĢkilatın idarə olunmasının funksional təşkilati strukturu idarəetmədə tez-

tez rast gəlinən formadır. Funksional təĢkilati struktur ən sadə təĢkilati struktur for-

ması olub, funksional icraçıların yuxarı idarəetmə həlqəsinə tabeçilik sxemini

özündə əks etdirir. Funksional idarəetmədə məqsəd ondan ibarətdir ki, konkret

məsələlər ayrı-ayrı funksiyaların mütəxəssislərinə və ya icraçılarına həvalə edilir.

Funksional icraçılar burada menecerlərin timsalında çıxıĢ edirlər. Funksional

icraçılar, yəni menecerlər ona həvalə olunan iĢi planlaĢdırır, təĢkil edir, iĢin gediĢa-

tına nəzarət edir, araĢdırmalar və təhlillər aparır, fəaliyyət barədə rəhbərlərə

müvafiq hesabatları verirlər. Funksional formada menecerlər, bəzən xətti formada

hər hansı bir Ģöbənin gördüyü iĢi yerinə yetirirlər. Əlbəttə ki, bu cür funksional

idarəetmə kiçik həcmli müəssisələrdə mümkündür.

Ġdarəetmənin xətti formasından fərqli olaraq, funksional təĢkilati strukturda

tabeçilik sxemi aĢağı həlqələr üzrə paylanaraq getmir. Bu formada hər sahənin öz

funksional icraçıları olur. Yəni bu sistemdə rəhbərlər təĢkilati strukturu yaradarkən

Ģöbələr və bölmələrə deyil, funksional icraçılıq fəaliyyətinə üstünlük verirlər.

Məsələn satıĢ fəaliyyətinin təĢkili, həyata keçirilməsi və bu sahəyə nəzarət satıĢ

meneceri tərəfindən yerinə yetirilir. Reklam fəaliyyəti reklam menecerlərinə,

maliyyə fəaliyyəti maliyyə menecerlərinə və s. həvalə edilir.

Bu təĢkilati struktur həlqəsində bir sahədə paralel olaraq bir neçə menecer

fəaliyyət göstərə bilər. Məsələn təĢkilatda bir neçə satıĢ menecerləri çalıĢarsa,

onların arasında regionlar üzrə və ya ayrı-ayrı məhsul çeĢidlərinin satıĢı üzrə vəzifə

bölgüsü aparıla bilər. Bu zaman hər bir menecer öz üzərinə düĢən iĢə görə

məsuliyyət daĢıyır.

Lakin elə müəssisələr də vardır ki, orada xətti təĢkilati formaya ehtiyac

olmasına baxmayaraq, həmin müəssisənin bir sıra köməkçi struktur sahələrinə də

ehtiyacı olur. Funksional idarəetmə forması ilə yanaĢı xətti idarəetmə forması da

mövcud olur ki, bu da ikili idarəetmə formasını yaradır. Rəhbərlər müəssisənin

bəzi sahələrində idarəetmənin xətti formasını, digər sahələrində isə funksional for-

masını tətbiq edirlər. Bu cür təĢkilati struktur formasına xətti-funksional təşkilati

struktur deyilir. Xətti-funksional formada struktur vahidləri kimi həm Ģöbələr və

bölmələr, həm də funksional icraçılar fəaliyyət göstərə bilirlər. Bu zaman həmin

müəssisədə geniĢ və əsas sahələr xətti formada, kiçik və ya köməkçi sahələr isə

funksional formada idarə olunur.

Matris forması daha mürəkkəb formadır. Matris formasında xətti asılılıq

pozulur. Matris riyazi məfhum olub, sistem xarakterini daĢıyır. Həmin sistemin

bütün elementləri bir-birindən qarĢılıqlı formada asılıdır. Matris formasında idarə-

etmənin yuxarı rəhbərləri özündən aĢağıda olan bütün struktur vahidlərini idarə

edirlər. Yəni aĢağı rəhbərlər özündən yuxarıda olan bütün rəhbərlərə tabe olurlar.

Şəbəkə təşkilati struktur regional və ərazi strukturları, divizional struktur

isə iri təĢkilatların, ittifaq və birliklərin ayrı-ayrı fəaliyyət sahələrini özündə

birləĢdirir.

Təşkilatı-struktur və idarəetmənin səmərəliliyi.TəĢkilati-strukturun səmə-

rəliliyi daha az vaxt və qüvvə sərf etməklə daha mükəmməl nəticə əldə olunmasını

xarakterizə edir. TəĢkilati-strukturun səmərəliliyi fəaliyyət üçün yaxĢı Ģərait və

mühit yaradır.

TəĢkilati-strukturun səmərəliliyinə qiymət vermək üçün idarəetmənin

aĢağıdakı parametrlər üzrə təhlilini aparmaq lazımdır:

7. Müəssisənin təĢkilati-strukturunun təhlili. Yəni təĢkilati strukturda

qarĢılıqlı əlaqə təmin olunurmu?

8. Müəssisənin maliyyə durumu mövcud təĢkilati strukturun saxlanılması

üçün nə dərəcədə əlveriĢlidir?

9. TəĢkilati-strukturun bölmələrinin tərkibi və sayı səmərəli idarəetmənin

həyata keçirilməsinə imkan verirmi?

10. Strukturun həlqələri arasında hakimiyyət və tabeçilik münasibətlərinin

formalaĢması vəziyyəti.

11. TəĢkilati-strukturun hansı forması seçilmiĢdir? Bir formadan digərinə

keçməyə ehtiyac duyulurmu?

12. Müəssisədə çalıĢan iĢçilərin sayı və tərkibi. PeĢə tərkibi, ixtisası,

ustalığı, təhsili, elmi dərəcəsi səmərəli idarəetmənin həyata keçirilməsinə imkan

verirmi?

Maliyyə göstəricilərinə əsasən idarəetmənin səmərəliyinin təhlili aĢağıdakı

parametrlər üzrə aparılır.

3. Ġdarəetmə iĢçilərinin sayının istehsal iĢçilərinin sayına nisbəti.

4. Ġdarəetmənin səmərəlilik əmsalı (yəni idarəetmə məsrəflərinin əmtəəlik

məhsulun həcminə nisbəti).

Əgər təĢkilat istehsalın təkmilləĢdirilməsinə, yeni texnikanın tətbiqinə, əsas

vasitələrin yeniləĢdirilməsinə, əmtəələrin mükəmməlləĢdirilməsinə, əl əməyinin

yüngülləĢdirilməsinə nail olmuĢdursa, bu idarəetmənin səmərəliliyinin

təzahürüdür. Kollektiv arasında sağlam mühit, xoĢ münasibət, birgə fəaliyyət, iĢə

maraq formalaĢarsa bu hal keyfiyyətli idarəetmədən xəbər verir. TəĢkilati-struk-

turun vəziyyəti və səmərəliliyi idarə olunan obyektin fəaliyyətini xarakterizə edən

göstəricilərlə qiymətləndirilir. Bu göstəricilər mənfəət, gəlir, sosial inkiĢaf, əmək

haqqı göstəricilərindən ibarətdir.

MÖVZU 12.İdarəetmənin iqtisadi metodları.

P L A N

1.Ġdarəetmə metodlari anlayiĢi.

2. Ġdarəetmə mexanizmi və metodları. .

3. Metodlarin təsnifati və qarĢiliqli əlaqəsi .

4. Ġqtisadi metodlarin mahiyyəti.

5.Iqtisadi idarəetmə metodlarının növləri.

1.İdarəetmə metodları anlayışı.

Metod yunan sözü olub üsul deməkdir. Bütün elmlərdə olduğu kimi

menecmentin də metodları vardır. Bu metodlar idarəetmə elminin öyrənilməsi, bu

elmdən irəli gələn funksiyaların və prinsiplərin həyata keçirilməsinin üsuludur.

Menecmentin metodu idarəetmə subyektinin idarəetmə obyektinə təsir

mexanizmidir. Ġdarəetmə metodu idarə edilən sistemə necə, hansıüsul və vasitələrlə

təsir etmək lazım olduğunu bildirir.

Menecmentin metodu idarə olunan kollektivin xüsusiyyətlərindən,

mədəniyyət səviyyəsi və psixoloji iqlimindən asılı olaraq, idarəetmə sisteminə tərs

vasitəsidir.

Menecmentin metodlarının aĢağıdakı cəhətlərini xarakterizə edə bilərik.

1. Menecmentin metodu idarəetmə funksiyalarının həyata keçirilməsini təmin

edir.

2. Menecmentin metodu idarə olunanı idarə edənin iradəsinə tabe etdirmək

üsuludur.

3. Menecmentin metodları fərdin fərdə, fərdin kollektivə, kollektivin

kollektivə, kollektivin fərdə təsir üsuludur.

4. Menecmentin üsulu təĢkilatın məqsədinə nail olunmasıüsuludur.

Təcrübəli rəhbərlər bütün idarəetmə metodlarından bacarıqla istifadə edir və

onlarıüzvi surətdəəlaqələndirirlər.

Bu üsullar müəssisənin maliyyə-iqstisadi fəaliyyətini geniĢləndirməyə,

təsərrüfatçılıq fəaliyyətinin inkiĢafına, əmək ehtiyatlarının əmək prosesində fəallı-

ğının artırılmasına, tərəfdaĢların, partnyorların, təchizatçıların, alıcıların cəlb

olunmasına, rəqabət qabiliyyətinin gücləndirilməsinə təsir göstərir. Ġdarəetmənin

aĢağıdakı metodları mövcuddur:

1) Ġqtisadi metodlar.

2) Ġnzibati metodlar.

3) Sosial-psixoloji metodlar.

Ġqtisadi inkiĢafa nail olunması, iqtisadi maraqların təmin olunması məqsədilə

həyata keçirilən metodlara idarəetmənin iqtisadi metodları deyilir. Ġqtisadi metod

iqtisadi siyasətin və maddi maraq prinsiplərinin tətbiqi ilə iĢin icrasının yerinə

yetirilməsini təmin edir.

Ġqtisadi metodlar aĢağıdakı kimi təsnif olunur:

1)Müəssisədaxili iqtisadi metodlar.

2 )Müəssisəxarici iqtisadi metodlar.

Müəssisədaxili iqtisadi metodlar həm müəssisənin iqtisadi maraqlarının, həm

də personalının və ya iĢçilərin sosial-iqtisadi tələbatlarının təmin olunmasına

xidmət edir.

Müəssisəxarici iqtisadi metodlar təsərrüfatlararası hesablaĢmaları, müəssisə

və təĢkilatın digər müəssisə və təĢkilatlarla, alıcılarla, satıcılarla, sifariĢçilərlə

iqtisadi əlaqələri, əqdlərin bağlanmasını, təsərrüfat, iqtisadi və maliyyə

münasibətlərinin formalaĢdırılmasınıəhatə edir.

Ġqtisadi metodlar bazar sistemində aparıcı mövqeyə malikdir. Bu metodlar

vasitəsilə firmaların fəaliyyətinə təsir göstərilir və onlar üçün əlveriĢli Ģərait

yaradılır.

Ġqtisadi metod idarəetmə obyektinin müəyyən tərəflərinə - istehsalın təĢkilinə

və onun nizama salınmasına, kollektivin və onun üzvlərinin maddi maraqlarına

təsir edir, istehsalın ahəngdar olmasına xidmət edir.

Ġqtisadi metod müəssisənin iqtisadi inkiĢafı iləəlaqədar olub, onun iqtisadi

potensialının, maliyyə imkanlarının geniĢləndirilməsini nəzərdə tutur. Bu üsul daha

çox kapital qoyuluĢu həyata keçirməklə, investisiyalar və maliyyə kapitalı cəlb

etmək, iqtisadi sferada münasibətləri geniĢləndirməklə, müəssisəyə tərəfdaĢlar cəlb

etməklə müəssisənin iqtisadi inkiĢafına nail olmağa imkan yaradır. Ġqtisadi

metodun tətbiqi ilə planlaĢdırma, təsərrüfat hesabı, əmək haqqı, qiymət, maddi

həvəsləndirmə, maya dəyəri, mənfəət, gəlir və baĢqa mexanizmlər məqsədyönlü tə-

sirəçevrilir. Ġqtisadi metodlar ehtiyatların qənaətinə, maya dəyərinin aĢağı

salınmasına, mal və xidmətlərin keyfiyyətinin yaxĢılaĢdırılmasına,

gəlirin və mənfəətin həcminin artırılmasına yönəldilir.

2.İdarəetmə mexanizmi və metodları.

Bu metodlara bəzən iqtisadi-təsərrüfatçılıq üsulu da deyirlər. Bu zaman metod

özünün hədəf sferasını geniĢləndirərək təsərrüfat sahəsini dəöz təsirinə məruz

qoyur. Təsərrüfatçılıq üsulu yeni texnika və texnologiyanıtətbiq etməklə, maddi-

texniki bazanı inkiĢaf etdirməklə, məhsul istehsalı prosesini təkmilləĢdirməklə

gəlirin artırılmasını təmin edən idarərtməüsulu kimi baĢa düĢülür. Bu üsul əl əmə-

yinin yüngülləĢdirilməsinə və elmi texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin tətbiqinə nail

olmaqla təsərrüfatçılığın aparılmasıüsuludur.

Müəssisə təsərrüfat sferasını geniĢləndirməklə, ayrı-ayrı təsərrüfat sahələri

yaratmaqla məhsul istehsalı prosesini daha da geniĢləndirir. Həmin sahələrin

fəaliyyəti bir-biri iləəlaqələndirilə və ya əlqalənləndirilməyə bilər. Məsələn dəri

məhsulları fabriki paralel olaraq 3 təsərrüfat sahəsi yaradır. Birinci sahə dəri

ayaqqabı, ikinci sahə dəri gödəkcə, üçüncü sahə isə dəri çanta istehsalını həyata

keçirir. Dəri məhsulları istehsalı ilə məĢğul olmaq istəyən digər fabrik də, 3

təsərrüfat sahəsi yaradır. Birinci sahə göndəri tədarükü ilə, ikinci təsərrüfatçılıq

sahəsi dəri məmulatlarının emalı ilə, üçüncü sahə isə dəri çanta istehsalı ilə məĢğul

olur. Göründüyü kimi birinci müəssisədə bütün təsərrüfatçılıq sahələri paralel

olaraq ayrı–ayrıçeĢiddə məhsullar istehsal edir. Ġkinci müəssisədə isə bir təsərrüfat

bölməsi digəri üçün xammal istehsal edir. Müəssisənin özüüçün xammal istehsal

etməsi maya dəyərini aĢağı salır, nəticədə iqtisadi səmərəlilik göstəricilərinə

müsbət təsir göstərilir.

Ġqtisadi və təsərrüfatçılıq üsulu həm iqtisadi, həm də təsərrüfatçılıq üsullarının

tətbiqini tələb etdiyi üçün təĢkilatın rəhbəri həm iqtisadi, həm də təsərrüfat fəaliy-

yəti iləəlaqədar nəzəri və təcrübi biliklərə malik olmalıdır. Məsələn ticarət müəs-

sisəsinin rəhbəri ticarət sahəsini, ictimai iaĢə müəssisəsinin rəhbəri ictimai iaĢə

sahəsini, tikinti müəssisəsinin rəhbəri tikinti sahəsini mükəmməl bilməlidir. Çünki

istehsalın inkiĢafı və geniĢləndirilməsi, yeni texnologiyaların tətbiqi ilə bağlı ide-

yalar, təkliflər və fikirlər müəssisənin rəhbərində cəmlənir. Bu istiqamətdəən

optimal variantların seçilməsi ilə bağlı qərar rəhbər tərəfindən qəbul edilir. Məhz

buna görə də təsərrüfatçılığın bu sahəsində bilik və bacarığı olmayan rəhbərlər

düzgün qərarlar qəbul etməkdəçətinlik çəkirlər. Nəticədə fəaliyyət səmərəsiz olur.

Rəhbərlər təsərrüfatı inkiĢaf etdirmək, geniĢləndirmək üçün iqtisadi sahədə də

bilik və bacarıqlara malik olmalıdırlar. Müəssisənin inkiĢafının əsasını onun

maliyyə imkanları və maliyyə fəaliyyəti təĢkil edir. Bunun üçün rəhbərlər

müəssisənin maliyyə imkanlarının geniĢləndirilməsi, yüksək mənfəət əldə etmək,

baĢqa sözlə desək müəssisənin iqtisadi qüdrətini artırmaq üçün daim yollar axtarır-

lar. Maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə dair vergi xidməti orqanlarına,

statistika Ģöbələrinə, sosial müdafiə fondlarına hesabatların verilməsi təĢkilatın rəh-

bərinin məsuliyyətinə aid edildiyi üçün idarəetmədə iqtisadi üsulun vacibliyi

məsələsi burada da önəçıxır.

Ġqtisadi metod personalda əməyə maddi maraq (stimul) yaradır. Çünki sosial-

iqtisadi tələbatların ödənilməsi iĢçinin əmək fəallığını artırır. Sosial-iqtisadi tələ-

batların ödənilməsi dedikdə, iĢçiyəəmək haqqının, əlavəəmək haqqının,

mükafatların, maddi yardımların verilməsi baĢa düĢülür. Ġqtisadi metod əl əmə-

yinin yüngülləĢdirilməsini vəəmək Ģəraitinin yaxĢılaĢdırılmasını təmin edir.

Ġnzibati üsul idarə edənin idarə olunan obyektə birbaĢa və bilavasitə təsir

üsuludur. Ġnzibati üsul məcburedici üsuldur və yüksək tələbkarlıq əsasında insanları fəaliyyətə, icraçılığa, nizama, intizama sövq edir. Müəssisələrin rəhbərləri bu cür üsulların tətbiqi üçün əmr etmək, sərəncamlar, göstəriĢlər, tapĢırıqlar vermək səlahiyyətlərinə malikdirlər.

Ġnzibati metodlar qanunların, qaydaların rəhbərlərə verdiyi səlahiyyətlər əsasında həyata keçirilir. Ġnzibati metod normativ-sərəncam xarakteri daĢıyır və onun yerinə yetirilməsi məcburidir. Ġnzibati-sərəncam metodlarının obyekti geniĢ vəçoxcəhətlidir. Lakin bunu müəyyən istiqamət üzrə təsnifata ayırmaq olar. Ġnzibati təsir metodunun köməyi ilə istehsal sahələrinin təĢkili sistemi, onların idarəetmə orqanları, əməyin təĢkili formaları, iĢçi-rəhbər münasibətləri formalaĢdırılır və təkmilləĢdirilir.

Ġnzibati idarəetmə subyektlərin birinin digərinə tabeçiliyi ilə bağlıdır. Ġnzibati idarəetmə hər hansı subyektin öz iradəsini bir tərəfli qaydada bildirməsi

iləəlaqədardır. Ġnzibati idarəetmə iĢçilərin vəzifə və funksiyalarını müəyyənləĢdirir. Ġnzibati

təsir üsulları aĢağıdakı inzibati davranıĢ və hərəkətləri yerinə yetirməklə həyata keçirilir: əmr etməklə, tapĢırıqlar, göstəriĢlər verməklə, diktə etməklə, vadar etməklə və s.

Ġnzibati üsulları aĢağıdakı kimi təsnifləĢdirmək olar: 1. Məcbur edici (Hərəkəti etməyə məcbur etmək üsulu). 2. Qadağan edici (Hərəkəti etməyi qadağan etməküsulu). Bu üsul inzibati

tədbirlərlə, qorxutmaqla, hədələməklə həyata keçirilir. 3. Səlahiyyət verici. 4. Həvəsləndirici üsul. Ġnzibatçılıq yüksək idarəetmə bacarığı və qabiliyyətidir. Ġnzibati təsir

metodunun baĢlıca xüsusiyyətləri aĢağıdakılardan ibarətdir: - inzibati üsul müəssisə və təĢkilatlarda kollektiv münasibətləri formalaĢdırır

və tənzimləyir; - inzibati üsul idarəetmə münasibətlərində, sərəncam verici-icraedici

strukturlarda subyektlər arasında hakimiyyət və tabeçilik münasibətlərini formalaĢdırır;

- inzibati üsul öhdəlikləri, yerinə yetirilməməsinə görə cavabdeh Ģəxslərin məsuliyyətini müəyyən edir.

Ġnzibatçılıq inzibati proses olaraq üç funksiyanı yerinə yetirir. 1. Hüquqyaradıcı. Ġnzibati üsul müəssisədə qanunvericilik aktlarının, dövlət

standartlarının və normativ sənədlərin tətbiqini, daxili qaydaların, təlimatların formalaĢdırılmasını və onlara əməl edilməsini tələb edir.

2. Hüquqverici. Qanunlara, qaydalara əsaslanaraq funksiyaların həyata keçirilməsini konkret strukturlara vəĢəxslərə həvalə edilir.

3. Tənzimləyici.Ġnzibati proses hüquqi proses olaraq bütün sahələrin tənzimlənməsini həyata keçirir. Ġnzibatçılıq fəaliyyətin normalar əsasında tənzim-lənməsinə yönəldilir.

Ġnzibatçılıq idarəçilik iĢlərinin həllinə və nəticələr əldə edilməsinə yönəldilir. Ġnzibatçılar səlahiyyətlərə malik olan və həmin səlahiyyətlərdən fəaliyyətin tənzimlənməsində istifadə edən Ģəxslərdir. Ġnzibatçı rəhbər rəhbərlik etikasına ciddi riayət etməlidirlər. Yəni iĢçilərlə davranıĢında ciddi, ədalətli və nəzakətli olmalı, iĢçini dinləməyi bacarmalıdır. Onlar iĢçilərin tənqidi çıxıĢlarına qulaq as-malı, qanunvericiliyə dürüst riayət etməlidirlər.

3.Metodların təsnifatı və qarşılıqlı əlaqəsi.

Təcrübəli rəhbərlər bütün idarəetmə metodlarından bacarıqla istifadə edir və

onlarıüzvi surətdəəlaqələndirirlər.

Bu üsullar müəssisənin maliyyə-iqstisadi fəaliyyətini geniĢləndirməyə,

təsərrüfatçılıq fəaliyyətinin inkiĢafına, əmək ehtiyatlarının əmək prosesində fəallı-

ğının artırılmasına, tərəfdaĢların, partnyorların, təchizatçıların, alıcıların cəlb

olunmasına, rəqabət qabiliyyətinin gücləndirilməsinə təsir göstərir. Ġdarəetmənin

aĢağıdakı metodları mövcuddur:

1) Ġqtisadi metodlar.

2) Ġnzibati metodlar.

3) Sosial-psixoloji metodlar

Ġqtisadi inkiĢafa nail olunması, iqtisadi maraqların təmin olunması məqsədilə

həyata keçirilən metodlara idarəetmənin iqtisadi metodları deyilir. Ġqtisadi metod

iqtisadi siyasətin və maddi maraq prinsiplərinin tətbiqi ilə iĢin icrasının yerinə

yetirilməsini təmin edir.

Ġqtisadi metodlar aĢağıdakı kimi təsnif olunur:

1)Müəssisədaxili iqtisadi metodlar.

2 )Müəssisəxarici iqtisadi metodlar

Müəssisədaxili iqtisadi metodlar həm müəssisənin iqtisadi maraqlarının, həm

də personalının və ya iĢçilərin sosial-iqtisadi tələbatlarının təmin olunmasına

xidmət edir.

Müəssisəxarici iqtisadi metodlar təsərrüfatlararası hesablaĢmaları, müəssisə

və təĢkilatın digər müəssisə və təĢkilatlarla, alıcılarla, satıcılarla, sifariĢçilərlə

iqtisadi əlaqələri, əqdlərin bağlanmasını, təsərrüfat, iqtisadi və maliyyə

münasibətlərinin formalaĢdırılmasınıəhatə edir.

Ġqtisadi metodlar bazar sistemində aparıcı mövqeyə malikdir. Bu metodlar

vasitəsilə firmaların fəaliyyətinə təsir göstərilir və onlar üçün əlveriĢli Ģərait

yaradılır.

Ġqtisadi metod idarəetmə obyektinin müəyyən tərəflərinə - istehsalın təĢkilinə

və onun nizama salınmasına, kollektivin və onun üzvlərinin maddi maraqlarına

təsir edir, istehsalın ahəngdar olmasına xidmət edir.

Ġqtisadi metod müəssisənin iqtisadi inkiĢafı iləəlaqədar olub, onun iqtisadi

potensialının, maliyyə imkanlarının geniĢləndirilməsini nəzərdə tutur. Bu üsul daha

çox kapital qoyuluĢu həyata keçirməklə, investisiyalar və maliyyə kapitalı cəlb

etmək, iqtisadi sferada münasibətləri geniĢləndirməklə, müəssisəyə tərəfdaĢlar cəlb

etməklə müəssisənin iqtisadi inkiĢafına nail olmağa imkan yaradır. Ġqtisadi

metodun tətbiqi ilə planlaĢdırma, təsərrüfat hesabı, əmək haqqı, qiymət, maddi

həvəsləndirmə, maya dəyəri, mənfəət, gəlir və baĢqa mexanizmlər məqsədyönlü tə-

sirəçevrilir. Ġqtisadi metodlar ehtiyatların qənaətinə, maya dəyərinin aĢağı

salınmasına, mal və xidmətlərin keyfiyyətinin yaxĢılaĢdırılmasına, gəlirin və

mənfəətin həcminin artırılmasına yönəldilir.

Bu metoda bəzən iqtisadi-təsərrüfatçılıq üsulu da deyirlər. Bu zaman metod

özünün hədəf sferasını geniĢləndirərək təsərrüfat sahəsini dəöz təsirinə məruz

qoyur. Təsərrüfatçılıq üsulu yeni texnika və texnologiyanı tətbiq etməklə, maddi-

texniki bazanı inkiĢaf etdirməklə, məhsul istehsalı prosesini təkmilləĢdirməklə

gəlirin artırılmasını təmin edən idarərtməüsulu kimi baĢa düĢülür. Bu üsul əl əmə-

yinin yüngülləĢdirilməsinə və elmi texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin tətbiqinə nail

olmaqla təsərrüfatçılığın aparılmasıüsuludur.

Müəssisə təsərrüfat sferasını geniĢləndirməklə, ayrı-ayrı təsərrüfat sahələri

yaratmaqla məhsul istehsalı prosesini daha da geniĢləndirir. Həmin sahələrin

fəaliyyəti bir-biri iləəlaqələndirilə və ya əlqalənləndirilməyə bilər. Məsələn dəri

məhsulları fabriki paralel olaraq 3 təsərrüfat sahəsi yaradır

. Birinci sahə dəri ayaqqabı, ikinci sahə dəri gödəkcə, üçüncü sahə isə dəri

çanta istehsalını həyata keçirir. Dəri məhsulları istehsalı ilə məĢğul olmaq istəyən

digər fabrik də, 3 təsərrüfat sahəsi yaradır. Birinci sahə göndəri tədarükü ilə, ikinci

təsərrüfatçılıq sahəsi dəri məmulatlarının emalı ilə, üçüncü sahə isə dəri çanta

istehsalı ilə məĢğul olur. Göründüyü kimi birinci müəssisədə bütün təsərrüfatçılıq

sahələri paralel olaraq ayrı–ayrıçeĢiddə məhsullar istehsal edir

. Ġkinci müəssisədə isə bir təsərrüfat bölməsi digəri üçün xammal istehsal edir.

Müəssisənin özüüçün xammal istehsal etməsi maya dəyərini aĢağı salır, nəticədə

iqtisadi səmərəlilik göstəricilərinə müsbət təsir göstərilir

4. İqtisadi metodların mahiyyəti.

Ġqtisadi və təsərrüfatçılıq üsulu həm iqtisadi, həm də təsərrüfatçılıq üsullarının

tətbiqini tələb etdiyi üçün təĢkilatın rəhbəri həm iqtisadi, həm də təsərrüfat fəaliy-

yəti iləəlaqədar nəzəri və təcrübi biliklərə malik olmalıdır. Məsələn ticarət müəs-

sisəsinin rəhbəri ticarət sahəsini, ictimai iaĢə müəssisəsinin rəhbəri ictimai iaĢə

sahəsini, tikinti müəssisəsinin rəhbəri tikinti sahəsini mükəmməl bilməlidir. Çünki

istehsalın inkiĢafı və geniĢləndirilməsi, yeni texnologiyaların tətbiqi ilə bağlı ide-

yalar, təkliflər və fikirlər müəssisənin rəhbərində cəmlənir.

Bu istiqamətdəən optimal variantların seçilməsi ilə bağlı qərar rəhbər tə-

rəfindən qəbul edilir. Məhz buna görə də təsərrüfatçılığın bu sahəsində bilik və

bacarığı olmayan rəhbərlər düzgün qərarlar qəbul etməkdəçətinlik çəkirlər.

Nəticədə fəaliyyət səmərəsiz olur.

Rəhbərlər təsərrüfatı inkiĢaf etdirmək, geniĢləndirmək üçün iqtisadi sahədə də

bilik və bacarıqlara malik olmalıdırlar. Müəssisənin inkiĢafının əsasını onun

maliyyə imkanları və maliyyə fəaliyyəti təĢkil edir. Bunun üçün rəhbərlər

müəssisənin maliyyə imkanlarının geniĢləndirilməsi, yüksək mənfəət əldə etmək,

baĢqa sözlə desək müəssisənin iqtisadi qüdrətini artırmaq üçün daim yollar axtarır-

lar. Maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə dair vergi xidməti orqanlarına,

statistika Ģöbələrinə, sosial müdafiə fondlarına hesabatların verilməsi təĢkilatın rəh-

bərinin məsuliyyətinə aid edildiyi üçün idarəetmədə iqtisadi üsulun vacibliyi

məsələsi burada da önəçıxır.

Ġqtisadi metod personalda əməyə maddi maraq (stimul) yaradır. Çünki sosial-

iqtisadi tələbatların ödənilməsi iĢçinin əmək fəallığını artırır. Sosial-iqtisadi tələ-

batların ödənilməsi dedikdə, iĢçiyəəmək haqqının, əlavəəmək haqqının,

mükafatların, maddi yardımların verilməsi baĢa düĢülür. Ġqtisadi metod əl əmə-

yinin yüngülləĢdirilməsini vəəmək Ģəraitinin yaxĢılaĢdırılmasını təmin edir.

Ġnzibati üsul idarə edənin idarə olunan obyektə birbaĢa və bilavasitə təsir

üsuludur. Ġnzibati üsul məcburedici üsuldur və yüksək tələbkarlıq əsasında insanları fəaliyyətə, icraçılığa, nizama, intizama sövq edir. Müəssisələrin rəhbərləri

bu cür üsulların tətbiqi üçün əmr etmək, sərəncamlar, göstəriĢlər, tapĢırıqlar vermək səlahiyyətlərinə malikdirlər.

Ġnzibati metodlar qanunların, qaydaların rəhbərlərə verdiyi səlahiyyətlər əsasında həyata keçirilir. Ġnzibati metod normativ-sərəncam xarakteri daĢıyır və onun yerinə yetirilməsi məcburidir. Ġnzibati-sərəncam metodlarının obyekti geniĢ vəçoxcəhətlidir. Lakin bunu müəyyən istiqamət üzrə təsnifata ayırmaq olar

. Ġnzibati təsir metodunun köməyi ilə istehsal sahələrinin təĢkili sistemi, onların idarəetmə orqanları, əməyin təĢkili formaları, iĢçi-rəhbər münasibətləri formalaĢdırılır və təkmilləĢdirilir.

Ġnzibati idarəetmə subyektlərin birinin digərinə tabeçiliyi ilə bağlıdır. Ġnzibati idarəetmə hər hansı subyektin öz iradəsini bir tərəfli qaydada bildirməsi iləəlaqədardır.

Ġnzibati idarəetmə iĢçilərin vəzifə və funksiyalarını müəyyənləĢdirir. Ġnzibati təsir üsulları aĢağıdakı inzibati davranıĢ və hərəkətləri yerinə yetirməklə həyata keçirilir: əmr etməklə, tapĢırıqlar, göstəriĢlər verməklə, diktə etməklə, vadar etməklə və s.

Ġnzibati üsulları aĢağıdakı kimi təsnifləĢdirmək olar: 1. Məcbur edici (Hərəkəti etməyə məcbur etmək üsulu). 2. Qadağan edici (Hərəkəti etməyi qadağan etməküsulu). Bu üsul inzibati

tədbirlərlə, qorxutmaqla, hədələməklə həyata keçirilir. 3. Səlahiyyət verici. 4. Həvəsləndirici üsul. Ġnzibatçılıq yüksək idarəetmə bacarığı və qabiliyyətidir. Ġnzibati təsir

metodunun baĢlıca xüsusiyyətləri aĢağıdakılardan ibarətdir: - inzibati üsul müəssisə və təĢkilatlarda kollektiv münasibətləri formalaĢdırır

və tənzimləyir; - inzibati üsul idarəetmə münasibətlərində, sərəncam verici-icraedici

strukturlarda subyektlər arasında hakimiyyət və tabeçilik münasibətlərini formalaĢdırır;

- inzibati üsul öhdəlikləri, yerinə yetirilməməsinə görə cavabdeh Ģəxslərin məsuliyyətini müəyyən edir.

Ġnzibatçılıq inzibati proses olaraq üç funksiyanı yerinə yetirir. 4. Hüquqyaradıcı. Ġnzibati üsul müəssisədə qanunvericilik aktlarının, dövlət

standartlarının və normativ sənədlərin tətbiqini, daxili qaydaların, təlimatların formalaĢdırılmasını və onlara əməl edilməsini tələb edir.

5. Hüquqverici. Qanunlara, qaydalara əsaslanaraq funksiyaların həyata keçirilməsini konkret strukturlara vəĢəxslərə həvalə edilir.

6. Tənzimləyici.Ġnzibati proses hüquqi proses olaraq bütün sahələrin tənzimlənməsini həyata keçirir. Ġnzibatçılıq fəaliyyətin normalar əsasında tənzim-lənməsinə yönəldilir.

Ġnzibatçılıq idarəçilik iĢlərinin həllinə və nəticələr əldə edilməsinə yönəldilir. Ġnzibatçılar səlahiyyətlərə malik olan və həmin səlahiyyətlərdən fəaliyyətin tənzimlənməsində istifadə edən Ģəxslərdir. Ġnzibatçı rəhbər rəhbərlik etikasına ciddi riayət etməlidirlər. Yəni iĢçilərlə davranıĢında ciddi, ədalətli və nəzakətli olmalı, iĢçini dinləməyi bacarmalıdır. Onlar iĢçilərin tənqidi çıxıĢlarına qulaq as-malı, qanunvericiliyə dürüst riayət etməlidirlər.

Sosial-psixoloji üsul sosial və psixoloji üsullardan ibarətdir. Sosial üsul.Ġdarəetmənin üsullarından biri də sosial üsuldur. Sosial üsul

insanların sosial tələbatının ödənilməsi və sosial inkiĢafının təmin olunması ilə idarəetmənin həyata keçirilməsi üsuludur.

Sosial tərbiyə ―Ġnsan-insan‖ sistemində həyata keçirilir. Qərb ölkələrində bu iĢ

sosial iĢ adını almıĢdır. Sosial iĢin mənasını insanın insana humanist münasibəti təĢkil

edir. Sosial iĢ, həmçinin insanın cəmiyyətə uyğunlaĢmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb

edir. Ġdarəetmənin sosial metodu rəhbər iĢçi münasibətlərində iĢçilərin hüquqlarının

pozulmamasını, onlarla səmimi rəftar olunmasını, iĢçilərin sosial inkiĢafını və sosial

tələbatlarının ödənilməsini tələb edir.

Qeyd etdiyimiz kimi, metodlar insanlarıəmək fəaliyyətində motivləĢdirir və

aktivləĢdirir. Sosial üsul insanları birbaĢa və dolayı yolla fəallaĢdıran təsir üsul-

larından ibarətdir. BirbaĢa təsir üsullarına aĢağıdakıları aid etmək olar:

1. Sosial tələbatın ödənilməsi.

2. Ġqtisadi həvəsləndirmə sistemlərinin tətbiq olunması.

Dolayı təsir üsullarına aĢağıdakılar aiddir:

1. ĠĢçilərin sosial inkiĢafının təmin olunması.

2. Kollektivə sosial qayğıların göstərilməsi.

Sosial tələbat dedikdə, insanın maddi və mənəvi tələbatları sistemi baĢa

düĢülür. Ġnsan fəaliyyətinin əsasında sosial tələbatlar dayanır. Ġnsan öz

tələbatınıödəmək üçün fəaliyyət göstərir və gəlir əldə edir. Əldə etdiyi gəlirlə o, öz

tələbatlarınıödəməyə müvəffəq olur. Deməli, iĢçilərin tələbatlarının ödənilməsi

yolu ilə onların fəallaĢdırılması sosial üsulun əsas məqsədlərindən biridir. Rəhbər

müəssisəyə iĢçi qəbul edərkən ona əmək haqqı təklif edir. O düĢünməlidir ki, təklif

etdiyi əmək haqqı iĢçinin minimum yaĢayıĢını təmin etməlidir. Əgər təmin etmirsə,

iĢçi daim iĢ axtarıĢında olacaq və istənilən vaxt o müəssisəni tərk etmək

məcburiyyətində qalacaqdır.

Sosial tələbatın ödənilməsi iĢçini əmək fəaliyyətinə sövq edirsə, iqtisadi

həvəsləndirmə sistemlərinin tətbiqi onların əmək fəallığını artırır. Ġqtisadi

həvəsləndirmə sisteminəəlavəəmək haqqını, mükafatlandırma sistemini, maddi

yardımların verilməsini aid etmək olar.

Qeyd etdiyimiz kimi, sosial siyasət sosial inkiĢafın təmin olunması ilə də

bağlıdır. Sosial inkiĢafa əl əməyinin yüngülləĢdirilməsi, iĢçilərin təhsil alması, ixti-

sasların artırılması, kadrların təkmilləĢdirilməsi, elmə yiyələnməsi, sosial rifahının

yaxĢılaĢdırılması, mənzil problemlərinin həlli məsələlərini aid etmək olar.

5.Ġqtisadi idarəetmə metodlarının növləri.

Ġdarəetmədə sosial qayğının da rolu olduqca əhəmiyyətlidir. Müəssisələrdə

iĢçilərin xidməti-nəqliyyat vasitələri ilə təmin olunması, onların kommunal-rabitə

xidmətlərinin dəyərinin ödənilməsi, pulsuz ictimai-iaĢə xidmətlərinin göstərilməsi,

kollektiv gəzintilərin təĢkil edilməsi sosial üsulun dolayı təsirlərinin təzahürüdür.

Ġstirahət günlərində, asudə vaxtlarında qeyri iĢ saatlarında kollektivin mədəni

istirahətini təĢkil etmək (konsert, teatr və s. mədəni kütləvi tədbirləri təĢkil etmək)

onlarda ruh yüksəkliyi yaradır.

Müəssisədə aparılan sosial siyasətə sağlamlıq və səhiyyə xidmətlərinin

göstərilməsi də daxildir. Sağlamlığın qorunması, iĢçilərin təhlükəsizliyinin təmin

olunması, bədbəxt hadisələrdən mühafizə tədbirlərinin həyata keçirilməsi və

sığortalanması iĢçilərə sosial qayğının elementidir. Bu məqsədlə müəssisədə

sağlamlıq mərkəzlərinin, idman komplekslərinin, tibb məntəqələrinin fəaliyyəti

məqsədəuyğundur. Bu cür imkanlardan istifadə olunmasıəmək kollektivinin əmək

qabiliyyətinin qorunub saxlanmasına və inkiĢafına Ģərait yaradır.

Sosial üsulun tətbiqi iĢçinin əhval ruhiyyəsini artırmaqla onda əməyə stimul

yaradır. Bu məqsədlə də, sosial üsul insan amili üçün daha çox əhəmiyyət daĢıyır.

Psixoloji üsul.Ġdarəetmədə psixologiyanın, psixi proseslərin rolu böyükdür.

Ġdarəetmə fəaliyyətində psixoloji üsul insanların davranıĢ vəünsiyyət fəaliyyəti

iləəlaqədar olub, onların fəaliyyətinə təsir göstərmək, onları vacib məqsəd

ətrafında səfərbər etmək üsuludur.

Psixoloji üsullar sistemi də sosial fəlsəfənin tərkibinə daxildir. Psixoloji üsul

fərdlərin, qrupun və ya kollektivin psixologiyasına təsir etməklə onların fəallığının

yaradılması və artırılmasıüsuludur. Ġdarəetmənin bu metodu kollektiv arasında

psixoloji əhval ruhiyyə yaratmaqla istehsalın inkiĢafına, keyfiyyətin yaxĢılaĢdırıl-

masına və insanlar arasında birgə fəaliyyətin və sosial münasibətlərin

tənzimlənməsinə yönəldilir.

Psixoloji üsul iĢçinin daxili imkanlarını araĢdırmaq, onlardan istifadə etmək

və psixologiyasına təsir etmək üsuludur.

Psixoloji üsul kollektivin psixologiyasına birbaĢa və dolayı təsir göstərməklə

onlarıəmək prosesində fəallaĢdırır. AĢağıdakı birbaĢa təsir üsullarını tətbiq etməklə

iĢçinin fəallığını artırmaq mümkündür:

1. Tərifləməklə.

2. Vədlər verməklə.

3. Ġstiqamətləndirməklə.

4. Fəxri fərmanlarla, diplomlarla, medallarla təltif etməklə.

5. ġərəf lövhəsinəĢəklini vurmaqla və s.

BirbaĢa təsir üsulu mənəvi cəhətdən həvəsləndirməklə, iĢçini əmək prosesində

ruhlandırır.

Psixoloji üsulun dolayı təsir üsulları aĢağıdakılardır:

1. Kollektivdə fərdi və kollektiv psixoloji xüsusiyyətləri nəzərə almaq.

2.TəĢkilatda sağlam psixoloji mühiti formalaĢdırmaq.

3. Ġdeya-siyasi tərbiyələndirmə.

4. Kollektivin ənənələrinin, adətlərinin qorunması və inkiĢaf etdirilməsi.

Kollektivdə fərdi və qrupdaxili münasibətlərdən, onların psixoloji

xüsusiyyətlərindən ―Əmək resursları‖ fəslində bəhs olunmuĢdur.

Dolayı psixoloji üsullardan biri müəssisədə sağlam psixoloji mühitin

formalaĢdırılmasıdır. Bu üsul kollektivdə daim yüksək abu-havanın, əhval-

ruhiyənin olmasını təmin edir. Sağlam psixoloji mühit insanlar arasında müna-

sibətləri tənzimləyir, humanizmin inkiĢafına Ģərait yaradır.

Ġdeya-siyasi tərbiyə dedikdə, konstitusiyasının ali məqsədinə hörmətlə

yanaĢmağı, dövlət direktivlərinə, qanunvericilik aktlarına əməl etməyi, əməli

fəaliyyətdə dövlətin mənafeyini Ģəxsi mənafedən üstün tutmağı tələb edir. Ġdeya-

siyasi tərbiyə milli bayramların, məsələn Konstitusiya gününün, müstəqillik

gününün, milli dirçəliĢ gününün və s. qeyd edilməsi, iĢçilərin bir sıra siyasi

xadimlərlə görüĢlərinin keçirilməsi, kollektivin dövlət tədbirlərində, siyasi

tədbirlərdə fəal iĢtirakı iləəlaqədardır. Ġdeya-siyasi tərbiyə kollektivin vətənpərvər

ruhda tərbiyələnməsi üçün önəmlidir.

Kollektivin adət-ənənəsi bir neçə illər və ya on illiklər ərzində yaranır və

formalaĢır. Yeni təyin olunmuĢ rəhbərlər də kollektivin adət-ənənələrini öyrənməli

və ona uyğunlaĢmalıdırlar. Çünki kollektivin adət-ənənəsi kollektivin xarakterinin,

xüsusiyyətlərinin, onlar arasında ünsiyyətin, əlaqənin təzahüründən formalaĢır.

Kadrların hərəkəti, yeniləĢməsi, iĢə qəbulu tədricən baĢ verdiyindən, yeni kadrlar

həmin ənənələrin təsirinə məruz qalır və ona uyğunlaĢırlar. Kollektivin adət–

ənənəsi onu digər kollektivlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdən biridir.

Din insanlar üçün paklıq, saflıq rəmzidir. Müəssisədə müxtəlif dinə sitayiĢ

edən insanlar çalıĢa bilərlər. Onların dini etiqadına, ibadətinə hörmətlə yanaĢılması

kollektiv münasibətlərin tənzimlənməsi üçün olduqca vacib məsələlərdən biridir.

Onların ibadəti üçün Ģəraitin yaradılması, dini bayramlarda onlara diqqət

yetirilməsi, hədiyyələrin, yardımların verilməsi psixoloji üsulun elementi sayılır.

Psixoloji təsirin müsbət nəticələri aĢağıdakılardır:

1) XoĢəhvalı-ruhiyyə.

2) Özünə inam.

3) Aktivlik.

4) Məsuliyyətlilik.

Kollektivdə bu cür psixoloji hallar və vəziyyətlərin yaranması iĢçilərdə müsbət

emosiyalara səbəb olur, onların əmək prosesində daha da aktivləĢməsinə müsbət

təsir göstərir.

M Ö V Z U -13.İnzibati hakimiyyətin- idarəetmədə yeri və rolu.

İdarəetmənin normativ sərəncam metodlari.

P L A N

1. Normativ sərəncam metodunun mahiyyəti.

2. Ġnzibati hakimiyyətin idarəetmədə yeri və rolu.

3. TəĢkilati normalaĢdirma. TəĢkilati – metodiki təlimat.

4.TəĢkilati – tənzimləmə metodu.

5.Sərəncam təsiri vasitələri.

6. TəĢkilati təhlil . TəĢkilati layihələĢdirmə

1. Normativ sərəncam metodunun mahiyyəti.

Təsərrüfatın idarə edilməsində dövlətcilik səciyyəli təsir etmək

subyektini idarəetmə obyektinə birbaĢa təsir göstərən inzibati , normativ -

sərəncam metodları vasitəsilə həyata kecirilir. Rəhbər iĢcilərin və

mütəxəssislərin fəaliyyəti həmcinin sərəncsm metodlara əsasən yerinə

yetirilir.

Onlar tərəfində bütün idarəetmə funksiyaları həmcinin idarəetmənin

inzibati metodu əsasında icra edilə bilər.

Bu metlod hakimiyyətin səlahiyyətinə malik olduğuna görə normativ

sərəncam xarakteri daĢıyır və onun yerinə yetirilməsi məcburidirə

Normativ – sərəncam metodlardan dövlətin cəmiyyətn qanunları

sahibkara verilən səlahiyyətlər,hüquqi ,əmək qanunvericilinə həzarət və

nəzakət qaydalarına və baĢqa aktlara qaydalara əsasən istifadə edilməlidir. Ğz

növbəsində bu qanunları,qaydaları və qaydalarl və aktları pqzan sahbkarlar və

mütəxəssislər də mqəyyən cəza almalıdırlar.

Normatiö-sərəvgam metodlarlnin

Obyektiv geniş və çoxcəhətlidir.

Normativ -sərəncam metodları iki təsir metoduna ayrllır.

1.Təşkilati təsir metodu

2.Sərəncam təsir metodu

Qərarların mahiyyətini Ģərh edərkən, qeyd etdik ki, qəbul edilm iki təiĢ

qərarlar rəhbərdən icraçılara sərəncam, əmr, qərar, göstəriĢ, tapĢırıqlar formasında

təlqin edilir.

Sərəncamvericilik rəhbərlər tərəfindən həyata keçirilir. Rəhsir meto iki təsir

metodunfbərlər qəbul edilmiĢ qərarları sərəncamverici sənədlərlə təsbit edirlər.

Sərəncamverici sənədlərə əmrləri, sərəncamları, qaydaları aid etmək irirolar.

Qərar və sərəncamlar ümumdövlət sənədi hesab olunur və ən yüksək hüquqi

qüvvəyə malik olmaqla danıĢıqsız yerinə yetirilir.

Sərəncamvericilik aĢağıdakı fəaliyyətlərlə bağlı qəbul edilmiĢ qərarları icra

üçün təsbit edir:

- struktur bölmələrinin yaradılması;

- fəaliyyətin təĢkili;

- iĢçilərin təyinatı;

- strateji, operativ qərarların qəbulu və onların yerinə yetirilməsi.

Sərəncamverici sənədlər içərisində ən çox istifadə olunanlardan biri

əmrlərdir. Əsas və çevik məsələlərin həlli məqsədilə müəssisənin rəhbəri

tərəfindən verilən hüquqi akta əmr deyilir. Əmrlər iki halda verilir:

- yuxarı təĢkilatın qəbul etdiyi və ya kollegial qaydada qəbul olunmuĢ

normativ aktların icrasını təmin etmək məqsədilə.

- müəssisənin daxili fəaliyyətini hüquqi cəhətdən idarəetmək məqsədilə.

Əmrlər istehsal, təsərrüfat, maliyyə, kadr və ya Ģəxsi heyətlə əlaqədar

məsələləri həll edir. Məsələn təĢkilatın fəaliyyətə baĢlaması, vəzifə maaĢlarının

müəyyən edilməsi, əmək haqqının verilməsi, iĢçinin vəzifəsindən digər vəzifəyə

keçirilməsi ilə əlaqədar əmrləri bura aid etmək olar. Bəzən hər hansı bir fəaliyyətə

xitam verilməsi ilə bağlı da əmr verilə bilir. Əmək müqaviləsinin ləğv edilməsi,

iĢçinin iĢdən azad edilməsi ilə əlaqədar əmrləri misal göstərmək olar.

Sərəncam sənədlərinin tərtib edilməsi, yalnız, dövlət orqanlarının

hüquqlarına aiddir. Bu sənədlərin qüvvədəolma müddətləri məhdud olur.

Sərəncamlar Prezident, Nazirlər Kabineti, yerli icra hakimiyyətləri və bir sıra

icra strukturları tərəfindən verilir.

Bəzən müəssisə və təĢkilatların direktor müavinləri, baĢ mühəndisləri, bölmə

rəhbərləri tərəfindən də sərəncamlar verilə bilir. Bu halda sərəncamlar tapĢırıq və

tələb xarakteri daĢıyır.

Qaydalar təĢkilati xarakter daĢıyan iĢin və davranıĢın gediĢini tənzimləyən

və həyata keçirilməsini tələb edən xidməti sənəddir. Qaydalar təlimati xarakter

daĢıyır. Qaydalar hüquqi sənəd hesab edilir və aidiyyatı subyektlər tərəfindən icrası

məcburidir.

3. TƏŞKİLATİ NORMALLAŞDIRMA. TƏŞKİLATİ METODİKİ

TƏLİMAT

TəĢkilati təsirin daha cevik forması təĢkilati normallaĢdırmadırı TəĢkilati

normativlər (iĢ və vaxt, material normativləri,daxili intzam qaydalari vəs.)

Ayri –ayri idarəetmə iĢlərinin yerihə yetirilməsi və ya faktlari Üzərində

təĢkilati cəhətdən tənzim etməni həyata kecirilməsidir.

Daha doğrusu normativlər müəyyən iĢlərin yerinə yetirilməsi üzərində

hədd sədd qoyulmasını iĢcilərin fəaliyyətinə düzgün qiymət verməyi

qarĢıya qoyur .

TəĢkilati normallaĢdırıcə idarəetmə iĢlərində istifadə olunan cürbəcür

normalardan normativlərdən qaydalardan təlimatlardan və s. ibarət sənədlərdir.

TəĢkilati normativlər itehsalın və əmyin təĢkilində mühüm yertutr və onun köməyi

ilə istehsalda istehsal

NormallaĢdırma öz özlüyündə daimi həyata kecisial—iqtisadi bir prosesdirı

bu proses müəssisə vı təĢkida iĢcilərin fəaliyyətin tənzim olunur.

Normalar əmək və istehsal fəaliyyətinin ən dəqiq ölcülərindən biridir. O

ölcü və fəaliyyət normaları vastəsilə həyata kecirilir. Ümumiyyətlə normallaĢdırma

dedikdə müəyyən texnoloji texniki iqtisadi Ģərait daxilində məhsul vahidinə

sərf oluhan yaxud vahid vaxt müddətində icra edilən iĢin və ya fəaliyyətin

ölcülməsi baĢa düĢülür. Normalarıntətbiqi iqtisadi qanunların fəaliyyətinə

xidmət edir

Bunlar aĢağıdakə prinsiplərdən ibarətdirı

i. normaların elmi cəhətdən əsaslandırılması.

ii. Qabaqcıl təcrübənin nailiyyətlərindən özündə əks etdirməsi

iii. Normaların optimai olnması

iv. Normaların icracıjarın maddi marağına mənəvi

v.

Bu sahədə qarĢıya qoyulmuĢ vəzifələr aĢaği.dakilardı

NormallaĢdırmanı daha da geniĢ yaymağı təmin etmək

4. TƏŞKİLATİ TƏNZİMLƏMƏ METODU

ĠĢcilərin fəaliyyətini uzun müddət əhatə edən təĢkilti təsirin

formalarından biri olan təĢkilati - metodiki təlmatlandırmadır.

TəĢkilati -metodiki təlimatlandırma ayrı- ayrı iĢlərin əməliyyatların ,

fəaliyyətin bu və ya digər texniki vasitələrin tətbiqi prosesinin, normativlərin və

baĢqa aktların hazırlanmasında müxtəlif təlimatların tərtib edilməsindən ibarətdir.

TəĢkilati-metodik təlimatlar əsasən aĢağıdakılardan ibarətdir:

1 Metodiki təlimatlar

2 Metodiki göstəriĢlər

3 ĠĢ məlumatları

4 Vəzifə təlimatları

TəĢkilati –metodiki təlimatlar xüsusi təlimatlardran və metodiki

göstəriĢlərdən ibarətdir. Onlar qabaqcıl təcrübənin və elmin nailiyyətlərini özündə

əks etdirməlidir. Bu təlimatlar Ģifahi və yazılı tərzdə ola bilər.Təlimatlar konkret

anlaĢıqlı, səlis izahlı olmalıdır.

TəĢkilati-metodiki təlimatlandırmanın konkret təsnifatını aĢağdakı sxemdən

görmək olar (sxem 18)

Metodiki göstəriĢlər ümumi məqsədin yerinə yetirilməsi üçün bir-birilə

əlaqədar olan kompleks iĢlərin yerinə yetirilməsi qaydalarını əks etdirir.

Sxem 18

TəĢkilati-metodik təlimatların təsnifatı

Metodiki təlimatlar idarəetmə proseslərinin və əmək metodlarının yerinə

yetirilməsi barədə göstəriĢlərin məsləhətlərin və tövsiyyələrin hazırlanması və

tabelikdə olan iĢçilərə çatdırılmasıdır. Məsləhət göstəriĢ tövsiyyə xarakteri daĢıyır.

ĠĢ təlimatları istehsal və idarəetmə prosesində hərəkətlərin yaxud iĢin

ardıcıllığını təmin edir. ĠĢdə ardıcıllıq ahəngdarlıq yaradır, görüləcək iĢlərin səhvə

yol vermədən yerinə yetirilməsini lazım bilir.

Vəzifə təlimatlarında istehsalın təĢkilində iĢçinin iĢtirakı, onun vəzifəsi,

həmin vəzifəyə təyin edilməsi qaydası, inzibati tabeliyi , bir sözlə iĢçinin

fəaliyyəti qaydaları əks olunur. Vəzifə təlimatları idarəetmə fəaliyyətini qaydaya

salmaqda böyük vasitəçilik rolu oynayır.

Vəzifə təlimatı bir növ tənzimedici sənəd olmaqla idarəetmə fəaliyyətinin

qaydaya salınmasında müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.

Ġdarəetmənin təĢkilati metodunun təsir formalarından biri tənzimləmə

təsiridir. Tənzimləmə təsiri təĢkilati cəhətdən fəaliyyətin yerinə yetirilməsi

yetirilməsini təmin edir. Bu xüsusilə yeni bölmə, yarımbölmə istehsal sahələri

yaradarkən daha faydalıdır.

TəĢkilati təsir forması olan tənzimetmə əmək bölgüsünə tənzimlənməsində,

xüsusilə hər bir iĢçinin iĢ günü ərzində iĢ qaydası, onun razılaĢdırılması və

bütövlukdə, kollektivin fəaliyyətinin qaydaya salınmasında müəyyən rol oynayır.

Vəzifə

təlimatları

İş təlimatları Metodiki

təlimatlar

Metodiki

Təşkilati-metodik təlimat

TəĢkilati təsir intizam təsirinin bütün intizam formalarını saxlamaq üçün

tətbiq edilir. Ġntizam təsiri hüquqi aktdır və onun tətbiqi təsirli bir vasitədir.

Ümumiyyətlə, intizam istehsalın ictimai, texniki və texnoloji Ģəraitindən doğan

nizamlama aktalaında, təĢkilati normativlərdə və gündəlik idarəetmə

sərəncamlarında öz əksini tapan qaydaların və iĢçilər tərəfindən yerinə yetirilməsi

mümkün olan ictimai münasibətdir.

Ġdarəetmə təĢkilati təsir vasitəsi kimi təsirin istiqamətinin

müəyyənləĢdirilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. TəĢkilati təsir bir neçə

istiqamətdə ola bilər.

5. Sərəncam təsiri vasitələri

TəĢkilati təsirin çevik formalarından biri sərəncam təsiridir. Sərəncam təsiri

vasitələri inzibati, təĢkilati aktların həyata keçirilməsi və idarəedilməsi, bütün

bölmə, orqanların və kollektivin operativ iĢləməsi, sərəncam komandaları

operativliyi, çevikliyini təmin edir.

TəĢkilati iĢin və təsirin vasitələrindən biri operativ planlaĢdırmadır. Operativ

planlaĢdırmanın köməyi ilə bir sıra vəzifələr yerinə yetirilir, o cümlədən bütün

idarəetmə sahələri arasinda tapĢırıqların bölünməsi, onların vəzifələri hüququ,

məsuliyyəti, cavabdehliyi və bütövlükdə müəssisənin və ayrı ayrı sex sahə və

bölmələrin iqtisadi göstəricilərindən düzgün istifadə olunmasıı təmin edilir.

TəĢkilati planlaĢdırmada ayrı ayrı proseslərin əməliyyatların yerinə

yetirilməsi üzrə icraçıların onların yerinə yetirilməsi vaxtı ona lazım olan vasitələri

və ehtiyatları təĢkil etmək imkanı əldə edilir.

Sərəncam təsiri metodunun köməyi iləidarəetmə prosesinin dinamiki

inkiĢafı təmin olunur və təĢkilati təsir metodları cevikləĢir tamanmlanır təsirin

özü konkretləĢir daha təsirli iĢgüzar forma alır.

Sərəncam təsiri əmr sərəncam göstəriĢ qərar formasında təsir

göstərir.Əmrlərin göstəriĢlərin sərəncamların layihəsini hazırlamaq və onların

verilməsi fəaliyyəti bir sıra qaydalarjarl a və xüsusiyyətlərlə xarakterizə edilir.

Bu xüsusiyyətlər və tələblər aĢağıdakılarla səciyyələnir.

1. Cərəncam təsiri konkret tam və dəqiq məlumatlar əsasında hazırlayır və

dəqiq ölçülüb-biçildikdən sonra verilir.

2. Sərəncam, təsiri ayrı-ayrı fəaliyyətin yerinə yetirilməsini təmin etdiyi üçün

dövri xarakter daĢıyır, daha çevikdir və direktivdir, yerinə yetirilməsi

vacibdir, məcburidir.

3. Əmr və sərəncamın dəqiq yerinə yetirilməsi üçün maddi məsul Ģəxsi olmalı,

dəqiq ifadə edilməli, məzmunca əhatəli, formaca yığcam, yerinə yetirilməsi

vaxtı dəqiq, onun yerinə yetirilməsi üsulları, Ģərtləri dəqiq

göstərilməli,əsaslandırılmalıdır.

4. Əmrlər, sərəncamlar və göstəriĢlər xətti, funksional rəhbərlərin və xidməti

mütəxəssislərin iĢtirakını tələb edir, icraçıya qabaqcadan çatdırılır, onun

icraçıya aid olan hissələrinin vaxtında yerinə yetirilməsi təmin edilməlidir.

5. VerilmiĢ təsir formalarının icraçılar tərəfindən mənimsənilməsi və yerinə

yetirilməsi üçün onların təlimatlandırılması, üzərində yoxlama və nəzarətin

təmin edilməsi zəruridir.Burada əsas məsələ verilmiĢ təsir formalarının

icraçılar tərəfindən yerinə yertirilməsidir.

Sərəncam təsiri metodlarının əsasını istehsalın uzunmüddətli inkiĢafını təmin

edən, dövlət orqanlarının direktivləri, qüvvədə olan sərəncm təsir aktları təĢkil edir.

Bu təsir aktların tətbiqi nəticəsində onların hər biri müəyyən Ģəraiti, hadisəni,

vəzifəni nizamlaĢdırır, mənfi hadisələr aradan qaldırılır, zəruri hallarda fəaliyyətin

gediĢində müəyyən dəyiĢikliklər aparılır və onun bir vəziyyətindən digər vəziyyətə

keçirilməsinə xidmət göstərilir.

6Təşkilati təhlil. Təşkilati layihələndirmə.

TəĢkilati təhlil metodları idaəetmə sistemlərinin vəziyyətini müəyyən etmək

və bunun gələcək istiqmətini, inkiĢafını təmin etmək üçün ehtiyat mənbələrini

aĢkar etmək imkanına malikdir.Bu imkanı təĢkilati təhlil vasitəsilə əldə etmək olar.

TəĢkilati təhlil idarəetmə obyekti və subyekti haqqında məlumatların,

cürbəcür xəbərdarlıqların yoxlanması, iĢlədiləməsi və müəyyən Ģəklə, formaya

salınması üsullarının məcmusundan ibarətdir.Demək olar ki, iĢguzar təhlil

aparmadan idarəetmə fəaliyyətinə düzgün rəhbərliyi təmin etmək olduqca çətindir

və mümkün deyildir.ona görə də rəhbərliyi təmin etmək olduqca çətindir və

mümkün deyildir.Ona görə də rəhbərliyi düzgün qurmaq, ayrı –ayrı idarəetmə

mərhələlərində optimal, qənaətcil və səmərəli vəzifələr, tapĢırıqlar, qərarlar

müəyyənləĢdirmək, onların yerinə yetirilməsini təmin etmək üçün hər bir rəhbər

iĢçi təĢkilati təhlildən, onun metodlarından mütləq istifadə etməyi bacarmalıdır.

Bütün bu prosesləri öyrənmək üçün təhlilin aĢağıdakı ardıcıllıqla həyata

keçirilməsi tələb olunur.

1. QarĢıda duran məqsədin aydınlaĢdırılması və təhlilinin planlaĢdırılması. Bu

vaxt təhlilin obyekti, idarəetmə ünsürləri, məqsədin formalaĢması , təhlilin

aparılma müddəti, vaxtı, təhlil üçün məlumatların keyfiyyətinin

müəyyənləĢdirilməsi , məlumatların forma üsulları, habelə təhlilin nəticəsi

olması ondan istifadə olunması ardıcıllığı gözlənilməlidir.

2. Daxili vəziyyəti, ehtiyatları aĢkar etmək, həqiqi vəziyyəti və Ģəraiti

qiymətləndirmək, alınmıĢ məlumatların iĢlənməsi və sistemləĢdirilməsini baĢa

çatdırmaq.

3. Plan, uçot, hesabat sənədlərində və baĢqa iqtisadi göstəricilərdə olan

məlumatları müqayisə edib, lazımi məlumatları təĢkil etmək.

4. Təhlilin nəticələrinin ümummiləĢdirilməsi və onlardan istifadə edilməsi.

TəĢkilati təhlilin aparılmasının bir sıra növləri və qaydaları vardır:

a) Təhlil obyektinə görə: quruluĢ və funksional təhlil

b) Məzmununa görə: idarəetmənin təĢkil, metodları, prosesləri və texnikasının,

texnologiyasının təhlili

c) Nəticə formasına görə: kəmiyyətcə və keyfiyyətcə

d) Müddətinə görə: sistemli lazımi, lazım olan zaman təhlil

e) Idarəeetmə subyektinə görə: təsərrüfat daxili, idarədaxili.

Mövzu 14.

İdarəetmənin sosial-psixoloji metodları

Plan:

1.Ġdarəetmədə sosial-psixoloji amillərin rolu.

2.Sosial-psixoloji vasitə və metodların təsnifatı,

3.Sosial metod və sosial planlaĢdırma.

4.Sosial-psixoloji mühit.

5.Sosioloji tədqiqat metodlarinun formaları

1. İDARƏETMƏDƏ SOSİAL-PSİXOLOJİ AMİLLƏRİN ROLU.

Müasir inkiĢaf mərhələsində vəziyyətin, bütövlükdə x/t sahələrində

idarəetmənin sosial-psixoloji metodlarına getdikcə daha çox əhəmiyyət verilir.

Idarəçilik fəaliyyəti çox mürəkkəb ictimai hadisə və prosesdir. Bu hərtərəfli və

hərcəhətli münasibətləri, prosesləri əhatə etdiyinə görə müxtəlif istiqamətdə və

müxtəlif elmlər tərəfindən öyrənilir, izah olunur.

Belə ki, iqtisadi təĢkilati, inzibati və s. məsələlərlə yanaĢı fəaliyyətin

psixoloji-emosional və mənəvi estetik etik tərəflərini bilmək son dərəcə vacibdir.

Lakin idarəçilik fəaliyyəti sosioloji-psixoloji cəhətdən hələ lazımı səviyyədə

öyrəənilməmiĢdir. Halbuki, idarəçilik əməyi, hər bir rəhbər iĢçinin fəaliyyəti, I

növbədə, adamlarla aparılan iĢdən ibarətdir. Hələ vaxtı ilə F.Engels göstərmiĢdir

ki, adamların, Ģəxsin idarə olunması sosioloji idarəetmənin baĢlıca formasıdır.

Idarəetmə əməyinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Əgər fiziki əməklə

məĢğul olan iĢçilər üçün bilavasitə əmək obyekti, təbiət cisimləri, əmək alətləri

olduğu halda, rəhbərlik əməyi üçün baĢlıca obyekt insanın özüdür. Bundan baĢqa

belə bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, əmək cisimləri və əmək alətlərindən

fərqli olaraq insan müxtəlif keyfiyyətə malikdir. Bu ilk baxıĢda adama çox sadə və

aydın görünən bir həqiqətdir. Halbuki, həmin xüsusiyyət rəhbər iĢçilərlə

tabeçilikdə olan iĢçilər arasında mürəkkəb sosioloji-psixoloji əlaqələr yaradır.

Psixoloji proseslər təsəvvür, təfəkkür, diqqət, hissetmə, idarə və s.

Ģəxsiyyətin psixi xassəsi, yəni onun tempramenti, xarakteri, qabiliyyəti, müxtəlif

mənafeləri və tələbatı ilə üzvi Ģəkildə əlaqədardır. Lakin həmin psixi xassə bütün

adamlarda, necə deyərlər standart təĢkil etmir və eyni səviyyədə olmur. Məhz bu

xassəyə görə də adamlar bir-birindən fərqlənirlər. Psixi proseslər və Ģəxsiyyətin

psixi xassəsi onun psixi vəziyyəti ilə üzvi surətdə bağlıdır. Insanın psixi vəziyyəti

onun idarəetmə prosesində və idarəetmə sistemində həyəcanlanması, emosiyası ilə

əlaqədardır ki, bu da onun həyat fəaliyyətinə, əhval-ruhiyyəsinə, sevinc və ya

kədərlənməsinə səbəb olur. Lakin bu vəziyyəti heç də sinir sisteminin məhsulunun

nətcəsi adlandırmaq olmaz.

2 .SOSİAL-PSİXOLOJİ VASİTƏ VƏ METODLARIN TƏSNİFATI

Göründüyü kimi idarəçilik əməyi texnika və texnologiyadan irəli gələn

məsələlərlə yanaĢı insan təbiətindən, insan psixologiyasından irəli gələn

məsələlərin də nəzərə alınmasını tələb edir. Ona görə də idarəçilik əməyi, idarə

edənin əməyi, psixoloji gərginlik cəhətindən ən çətin əmək növlərindən biridir.

II. Ġdarəetmə, rəhbərlik psixologiyası metodikasının təsnifatına və xarakterinə

görə bir neçə təsir metodlarına ayırmaq olar:

a) ictimai siyasi metod;

b) siyasi-tərbiyə metodu

c) ideya-tərbiyə metodu

d) sosial-psixoloji metod.

Hər bir metod insanların mənəvi marağına təsir göstərir, onlarda sağlam

dünyagörüĢünün formalaĢmasına, siyasi və ideoloji tərbiyənin, inamın, siyasi

məlumatın, mənəvi keyfiyyətlərin yüksək səviyyədə olmasına köməklik göstərir.

Ümumilikdə, bu metodlar iĢçilərin əmək və yaradıcılıq fəaliyyətini inkiĢf etdirir,

onlarda yeni insani əxlaqi keyfiyyətləri, münasibətlər yaratmaq, sosial fəallığın

yüksəldilməsi, əmək kollektivinin möhkəmləndirilməsi, onların ictimai fəallığını

inkiĢaf etdirmək, qarĢılıqlı münasibətləri, bu münasibətlərdəki ziddiyyətli halları,

hadisələri aradan qaldırmaq vasitələrini göstərir. Kollektivi birləĢdirən metodlara

aĢağıdakıları aid etmək olar:

a) adət-ənənənin göstərilməsi, rəhbərlik stili

b) ayrı-ayrı xassə və hadisələrin qeyd olunması

c) özfəaliyyətin inkiĢaf etdirilməsi

d) sosial-mədəni nemətlərin böyük sistemi

e) mənzil növbəliyinin gözlənilməsi.

Əmək kollektivinin təĢəkkül formasına təsir edən metodlar:

a)Tənqid və özünütənqid

b) ġəxsi nümunə

c)TəĢviqat və təbliğat

Siyasi, ideya və tərbiyə metodu bir sıra spesifik təsir metodlarının fəaliyyətinə

əsaslanır.

1)Siyasi təşviqat və təbliğat işçilərinin inandırma təsir vasitəsi.

Bütün bunlar demokratik partiyalar, hərəkatlar, həmkarlar ittifaqı və digər

ictimai təĢkilatlar və mətbuat, radio, televiziya, müxtəlif yazıçılardan, əyani

vəsaitdən, onların baĢqa formalarından geniĢ istifadə edilir.

2) Müəssisə müdriyyətin fəaliyyətinə nəzarət.

Burada məqsəd müəssisənin iqtisadi vəziyyətinin, idarəedilməsinin

yaxĢılaĢdırılmasına hər vasitə ilə köməklik göstərməkdən ibarətdir. Odur ki,

müdriyətin fəaliyyətinə nəzarət etməklə təsərrüfatın əsas göstəricisi təhlil edilir,

nöqsanları vaxtında aĢkara çıxarıb aradan qaldırmaq, qəbul edilmiĢ qərarların

yerinə yetirilməsini yoxlamaq, ayrı-ayrı mütəxəssislərin hesabatını düzəltmək,

müəssisənin inkiĢaf etdirilməsi, yəni ehtiyacların aĢkara çıxarılması üçün adamları

səfərbərliyə almağa, iĢləri təĢkil etməyə kömək edir.

3) Tənqid və özünütənqid.

Istehsalçıların inkiĢaf etdirilməsi və təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrini

yaxĢılaĢdırmaq, istehsalatda baĢ verən nöqsanları vaxtında aĢkara çıxarmaq üçün

tənqid və özünütənqid təsir vasitələrindən geniĢ istifadə edilməlidir. Tənqid və

özünütənqid ümumi iĢə, istehsalın inkiĢafına, müsbət nəticələrə nail olmağa təkan

verir. Habelə ondan nöqsanların düzəldilməsinə, kadrlarla iĢin yaxĢılaĢdırılmasında

bir metod kimi isifadə olunur.

4) Müəssisənin idarə edilməsinəişçilərin cəlb edilməsi.

IĢçilərin təĢkilat və müəssisələrin idarəedilməsinə geniĢ cəlb edilməsi ən

mühüm təsir vasitələrindən biridir.

Əmək yarıĢının bir sıra formaları vardır:

1) peĢələr üzrə fərdi yarıĢ

2) ayrı – ayrı təsərrüfatlar, müəssisələr arasında yarıĢ

3) sahələr, sexlər üzrə yarıĢ, rəqabət.

Vəziyyətdən və Ģəraitdən asılı olaraq sosioloji tədqiqat metodlarından istifadə

edilir. Idarəetmə təcrübəsində müxtəlif sosioloji tədqiqat metodundan istifaə edilir,

onlardan ən çox yayılmıĢları aĢağıdakılardır:

1) ET konfrans metodu

2) AnketləĢdirmə metodu

3) Müsahibə aparmaq metodu

4) ġəxsi müĢahidə metodu

5) Sosioloji təcrübə-sınaq

6) Riyazi və statistik metod

7) Hesabat və sənədlərin öyrənilməsi metodu

8) Sosial stimullaĢdırma metodu

ET konfrans metodunda müəssisə iĢçiləri müəyyən materiallar toplanmasında,

iĢlənilməsində fəal iĢtirak edir. AnketləĢdirmə metodundan iĢçilərin quruluĢu,

tərkibi, təhsili, ixtisası, əmək Ģəraitinin öyrənilməsi üçün istifadə edilir. Müsahibə

və Ģəxsi müĢahidə metodları vasitəsilə iĢçilər arasında ünsiyyətlər

müəyyənləĢdirilir, bu rəhbər iĢçilər tərəfindən həyata keçirilir

3. SOSİAL METOD və SOSİAL PLANLAŞDIRMA.

Sosioloji təcrübə-sınaq metodundan sosioloji tədqiqatların aparılmasında

istifadə edilir. Bu meodların köməyi ilə riyazi və statistik hesablamalar, tədqiqat

obyektinin mexanizmlərinin təhlili, riyazi metodların iĢlənməsi və s.

məsələlərinin həll edilməsi həyata keçirilir. Sosial stimullaĢdırma metodu

istehsal kollektivinin həcminin ayrı-ayrı qrup və Ģəxslərin təĢəbbüs, yaradıcılıq

imkanlarının inkiĢaf etdirilməsi, istehsalın səmərəsinin və fəaliyyətin

yüksəldilməsinə kömək edir. Sosial stimullaĢdıma metodu sosial

mükafatlandırma, sosial maraq, tələbatın inkiĢafı, sosial məsələlərin və

problemlərin həll edilməsidir.

1. Sosial iqtisadi proseslərin idarə olunmasının əsas məqsədlərindən biri də

iqtisadi inkiĢafın idarə edilməsi və proqnozlaĢdırılmasıdır. Ġqtisadi artım yeni

proqramların həyata keçirilməsinə, yoxsulluğun aradan qaldırılmasına, ətraf

mühitin çirklənməsinin qarĢısının alınmasına və s.imkan verir. Ġqtisadi artım

mövcud resurslardan səmərəli istifadə olunması imkanlarını artırır. Ġqtisadi artım

cəmiyyətin qarĢıya qoyduğu problemlərin həllinə yardım edir. Bu iqtisadi

artımın mahiyyətindən xəbər verən məsələlərdir.Müasir dövrdə iqtisadi artımın

fasiləsizliyi və dinamikliyi dövlətin sosial-iqtisadi siyasəti fundamental strateji

məqsədidir. Adətən iqtisadi inkiĢafın əsas iki tipi bir-birindən fərqləndirilir.

ĠnkiĢafın ekstensiv tipi istehsal amillərindən istifadənin yeniləndirilməsi yolu

iləiqtisadi artıma nail olunmasıdır.Məsələn, istehsalın texniki bazasının

saxlanılması halında məhsul istehsalı üçün daha çox resursların tələb edilməsi.

Ġqtisadi artımın ekstensiv tipinin əsas amilləri bunlardır:

iĢçilərin sayının artırılması;

iĢ vaxtının artırılması;

əsas və dövriyyə fondlarının artırılması;

texnologiyanın stabil vəziyyətin investitsiyaların artırılması ;

əməyin təĢkili.

Ekstensiv tipli inkiĢafda bəzi hallarda təsərrüfatçılıq effekti arta bilər.

Buna «miqyas effekti»deyilir. «Miqyas effekti» müəssə çərçivəsində məhsul

istehsalında daimi xərclərin azaldılması yolu ilə qənaət əldə edilməsidir. Bu

istehsalın ixtisaslaĢmasının dərinləĢməsi imkanlarını artırır, əmək

məhsuldarlığını artıran təkmil istehsal güclərinin tətbiqini təmin edir.

ĠnkiĢafın intensiv tipi iqtisadi artımın istehsal prosesində daha təkmil

istehsal amillərinin tətbiqinə və mövcud güclərdən daha məhsuldar istifadə

olunmasına əsaslanır. Ġqtisadi inkiĢafın intensiv tipinə aĢağıdakı amillər təsir

göstərir:

yeni texnika və texnologiyaların hazırlanmasıvə tətbiqi;

iĢçilərin ixtisasının artırılması;

istehsal tsiklinin qısaldılması;

mövcud fondların dövriyyəsinin artırılması;

iqtisadiyyatda struktur dəyiĢikliklərinin aparılması;

istehsalın təĢkilinin yaxĢılaĢdırılması;

məhsulun resurs tutumunun aĢağı salınması.

Ġntensiv inkiĢafın son nəticəsi dövriyyəyə cəlb olunan istehsal resurslarının

hər vahidinə son məhsul çıxımının yüksəldilməsidir.

Ġqtisadi inkiĢafın dinamikasını qiymətləndirmək üçün, məcmu məhsulun

istehsalı istehlakını səciyyələndirən göstəricilərdən istifadə olunur.Bu məhsul

təsərrüfat subyektləri tərəfindən istehsal olunur və həmin subyektləri iki tipə;

rezident və qeyri rezidentə ayırırlar.

Hər hansı bir ərazidə , bir ildən az yaĢamayan, milli mənsubiyyəti və

vətəndaĢlığından asılı olmayaraq öz marağını ölkənin marağına uyğunlaĢdıraraq

fəaliyyət göstərən subyekt iqtisadirezident sayılır. (müəssə, təĢkilat,ev təsərrüfatı

və s.)

Qeyri rezidentlər isə elə təsərrüfat vahidləri hesab olunur ki, onlar xarici

ölkənin ərazisində fəaliyyət göstərirlər. Rezident və qeyri rezidentlərin istehsal

etdikləri məhsul və xidmətləri hesablamaq üçün iqtisadi artımın ümumiləĢdirici

göstəricilərdən istifadə olunur. Bu məqsədlə dünya təcrübəsində daha çox

yayılmıĢ və istifadə olunan aĢağıdakı sintetik göstəricilərdən istifadə olunur:

1. Ümumi daxili məhsul.

2. Ümumi milli məhsul.

Ġqtisadiyyatın makrosəviyyədə təhlilində mərkəzi göstərici Ümumi Daxili

Məhsul (ÜDM)sayılır. Ġkinci mühim göstərici Ümumi Mili Məhsul

(ÜMM)hesab edilir. Onların hər ikisi iqtisadiyyatın istehsal və xidmət

sahələrinin fəaliyyətinin nəticəsini əks etdirirlər. Hər ikisi bir ildə əmtəə və

xidmətlərin son dəyər ifadəsini əks etdirir. Onlar cari və sabit

(dəyiĢməz)qiymətlərlə hesablanırlar.

Ümumi Milli Məhsul ilə Ümumi Daxili Məhsulufərqləndirmək lazımdır.

Ümumi Daxili Məhsulərai əlaməti üzrə hesablanır. Yəni Ümumi Daxili Məhsul

milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq ölkə ərazisində yerləĢən müəssələrin

(maddi və xidmət sahələrinin ) məhsullarının məcmu dəyəri kimi müəyyən

olunur. Ümumi Milli Məhsul isə milli müəssələrin yerləĢdiyi yerdən asılı

olmayaraq (öz ölkəsində və xaricdə) milli iqtisadiyyatın məhsulları məcmu

dəyəri kimi hesablanır.

2.ProqnozlaĢdırma uzaq gələcək üçün iqtisadi -ictimaihadisələrin inkiĢaf

stiqamətinin müəyyən edilməsi və həmin inkiĢafı səciyyələndirən sistemini,

hadisəni bu və ya digər istiqamətdə inkiĢaf ehtimalını göstərir.

Beləliklə, proqnozlaĢdırma gələcək inkiĢafın alternativ istiqamətini

müəyyən edən elmi fəaliyyətdir. Bu аlternativinkiĢaf traektoriyası xarici

əlamətlərin təsirini nəzərə almalıdır. ProqnozlaĢdırma obyekti bütün hadisələr

ola bilməz. Əgər hadisənin inkiĢafı bir cəhətlidirsə, burada proqnoz söyləmək

ehtimalı azdır. Lakin əgər çoxlu sayda alternativ variantlar vardırsa, bu zaman

proqnoz yeni informasiya verə bilər.

Deməli, proqnozlaĢdırma elə prosesləriəhatə edir ki. Onların

planlaĢdırılması ya mümkün deyil, ya da ki, elə diapazondamümkündür ki,

onların proqnozlaĢdırılmasına mövcud metodlar : balans və normativ metodlar

təsir göstərmirlər.

Bir sıra qərb ədəbiyyatlarında proqnoz, qabaqcadan fikir söyləmək,

qabaqcadan görmə mövhumları arasında fərq qoyulmayaraq onların plan və ya –

proqnoz kimi qələmə verilir.

BMT-dəkeçirilmiĢ konfransda bu məsələlərin hamısına layihələndirmə

kimi baxılmalıdır. Yəni layihələndirmə hər hansı bir iĢin inkiĢafınd analınan

nəticəni əks etdirməlidir. Ġctimai inkiĢafın proqnozlaĢdırılması istiqamətlərindən

biri iqtisadi proqnozlaĢdırma iqtisadidərketməyə əsaslanır.

4.Sosioloji psixoloji mühit

Yəni iqtisadi proqnozlaĢdırma ictimai hadisələrin iqtisadi dərk edilməsi yolu

ilə proqnozlarının hazırlanması prosessidir.

ProqnozlaĢdırma , о cümlədən iqtisadi proqnozlaĢdırma təbiət, cəmiyyət və

təfəkkür qanunlarına əsaslanır.Beləliklə, iqtisadi proqnozlaĢdırma qabaqcadan

görmənin üç formasına əsaslanmalıdır:

1.Hipoteza,

2. proqnoz,

3.plan.

Hipoteza–ümumiiqtisadi nəzəriyyə səviyyəsində elmi uzaqgörənliyi

səciyyələndirir.Bu o deməkdir ki, hipotezanın qurulması əsasında nəzəriyyə durur

və həmin nəzəruyyə əsasında tədqiq olunan obyektin səbəb nəticə

qanunauyğunluğu baĢa düĢülür.

Proqnoz –hipoteziyaya nisbətən daha geniĢ mənaya malikdir.Belə ki, proqnoz

hadisənin keyfiyyət və kəmiyyət tərəflərini səciyyələndirir. Proqnoz konkret tətbiqi

nəzəri əsasa malikdir.

Plan dəqiq ifadə olunmuĢ məqsəddir.

Öz məqsədinə görə iqtisadi proqnozlaĢdırma ayrılır:

Makroiqtisadi (xalq təsərrüfatı səviyyəsi)

Struktur (sahələrarası,regionlararası)proqnozları;

Xalq təsərrüfatı komplekslərinin proqnozlaĢdırılması;

Sahə və regional proqnozlaĢdırma.

Əhatə etdiyi dövrə görə proqnozlaĢdırmalar bölünür:

cari, cəld, əməli (1aya qədər)

qisa müddətli proqnozlar (1 aydan 1ilədək)

orta müddətli proqnozlar (1 –5 ил)

daha uzun müddətli proqnozlar (15ildən yuxarı)

Əhatə etdiyi dövrə görə proqnozlar fərqləndiyi kimi daxili məzmuna və

funksiyalarına görə də fərqlənirlər.

Tədqiq olunan obyektin xarakterindən asılı olaraq proqnozların bölünməsi

təkrar-istehsalprosesinin müxtəlif aspektlərindən asılıdır. Bu əlamətlərinə görə

aĢağıdakı proqnozlar məlumdur:

1. Ġstehsal münasibətlərinin inkiĢafı.

2. Sosial-iqtisadivə ETT-nin nəticələri.

3. Xalq təsərrüfatı dinamikası.

4. Əmək resurslarının təkrar istehsalı və məĢğuliyyət.

5. Təbii resurslardan səmərəli istifadə.

6. Əsas fondların və əsaslı vəsait qoyuluĢlarının təkrar istehsalı.

7. Əhalinin həyat səviyyəsi.

8. Maliyyə münasibətləri gəli və qiymət.

9. Xarici-iqtisadi əlaqələr.

Yuxarıda qeyd olunan istiqamətlərdən hər birininsərbəst fəalliyyəti

mümkündür. Lakin onların hamısı arasında bir qarĢılıqlı rabitə vardır.Məsələn,

əhalinin həyat səviyyəsi proqnozlaĢdırılarsa, о demoqrafik amillərə, təbii mühitlə ,

istehsal prosesləri ilə əlaqədar aparılmalıdır.

Funksional əlamətlərinə görə proqnozlar iki tipə ayrılırlar:

. AxtarıĢ ;

. Normativ .

-ModernləĢdirmə –axtarıĢ və normativ modellərindən istifadə olunması və s.

3. Ġqtisadi və sosial proqnozlaĢdırmada müxtəlif modellərdən geniĢ istifadə

olunur. Model iqtisadi proqnozlaĢdırmanın mühim alətidir.Onun ifadə

formalarından biri iqtisadi-riyazi modellərdir. Ekonometrik tipli iqtisadi –riyazi

modellərsistemi mürəkkəb xarakterli iqtisadi-sosialprosesləri ifadə etmək üçün

istifadə olunur.

Ġqtisadi riyazi model belə qoyula bilər.

Y=ax

Tutaq ki, müəyyən birməhsul istehsalı üçün materiala

təlabatplanlaĢdırılmalıdır. Bu zaman

y- materiala olan tələbatı

а- məhsul vahidinə material məsrəflərini

х-məhsulun həcmini göstərir.

Ġqtisadi- riyazi model birmateriala təlabat yox, bir nüçə materiala olan tələbatı

hesablayarkən daha damürəkkəbləĢirvə belə forma alır:

З= а1х1+а2х2+а3х3+…….+аn хn

Belə model iki amildən, yəni materiala təlabat məsrəfi normasından və

məhsulun həcmindən asılı olaraq hesablanır. Vaxt amilinə görə modellər statik və

dinamik ola bilər.Əhatə səviyyəsinə görə modellər fərqlidir:

1. Makroiqtisadi modellər.

2. Sahələrarası modellər.

3. Rayonlararası modellər.

4. Regionlararası modellər.

Bu sistem bütünlükdə məhsuldar qüvvələrin inkiĢafına daxil olan və onu

təmin edən Ģərtləri əhatə edir:

1. Əmək resursları, onun məhsuldarlığı,demoqrafiyası.

2. Ġstehsal fondları,onların təkrar istehsalı.

3. Texniki tərəqqi.

4. Məhsul istehsalı (sahələr üzrə).

5. Təbii resurslar.

6. Sahələrarası əlaqə və s.

Bir sözlə iqtisadi münasibətləri əks etdirən, iqtisadi təfəkkürü formalaĢdıran

bütün anlayıĢlar məcmu, iqtisadi proqnozlaĢdırma sisteminə daxildir..

Ġqtisadi proqnozlaĢdırma hər bir sahə üzrə və ümumilikdə iqtisadiyyatın

inkiĢaf proqramı tərtib olunarkən ,ilkin mənbə rolunu oynayır. Buna gürə də o

müəyyən prinsipə əsaslanmalıdır. Həmin prinsiplər bunlardır:

1. Siyasətlə iqtisadiyyatın vəhdəti.

2. ProqnozlaĢdırma sistemliyinin qorunub saxlanması.Proqnozların elmi

əsaslandırılması.

3. Proqnozların adekvatlılığı, yeni real iqtisadi prosesin analogiyasının

yaradılması, onun bir növ immitasiya edilməsi.

4. Proqnozun alternativliyi.

Bütün bu prinsiplərə əməl olunması Ģərtləri daxilində iqtisadi proqnozlaĢdırma

müəyyən funksiyaların yerinə yetirilməsinə cavab verilməlidir. Həmin funksiyalara

aĢağıdakıları aid etmək olar:

1. Ġqtisadi, sosial, texniki tərəqqitəmayüllərinin elmi təhlili.

2. Müəyyən dövrdə, konkret Ģəraitdə xalq təsərrüfatının inkiĢafındakı

sosial- iqtisadi hadisələri tədqiq etmək.

3. ProqnozlaĢdırılan obyektin qiymətləndirilməsi.

4. Müəyyən həllərin həyata keçirilməsi üçün alternativvariantların

seçilməsi.

5.Sosioloji tədqiqat metodlarının formaları

Hazırda elmi tədqiqatlar nəticəsində alınmıĢ 150-dən çox proqnozlaĢdırma

metodları mövcuddur . Lakin bunlardan 15-20-siəsas sayılır.Mövcud

ədəbiyyatlarda proqnozlaĢdırma metodlarının təsnifləĢdirmə əlamətləri də

verilmiĢdir.

Belə təsnifləĢdirmə əlamətlərindən biri–formalaĢdırma səviyyəsinə görə,

ikincisi–ümumi fəaliyyət prinsipinə görə, üçüncü–proqnoz məlumatın alınması

üsuluna görə sayılır.

Bu təsnifləĢdirmə əlamətlərinin təhlilinə baĢlamazdan əvvəl iqtisadi və sosial

proqnozlaĢdırma metodları anlayıĢını izah etmək lazımdır. Ġqtisadi və sosial

proqnozlaĢdırma metodları altında, əvvəlki dövrün(retrospektiv) göstəricilərinə

nəzərən obyektin xarici(ekzogen) daxili(endogen) əlaqələrini ifadə edən və onun

haqqında gələcək dövr üçün müəyyən fikir yeritməyə imkan verən üsul və

qaaydaların məcmusu baĢa düĢülür.

Yuxarıda göstərilən təsnifləĢdirmə əlamətlərindən ən geniĢ istifadə olunan

formalaĢdırma səviyyəsinə görə proqnoz metod aĢağıdakı strukturda verilmiĢdir.

Bu yuxarıda verilən ikinci və üçüncü əlamətləri də əhatələndirir.

1. Fərdi

2. Ġntervyu

3. Analitik

4. Senari quruluĢu.

5. Ġdeyalarin

intellektualgenerasiyası.

6. Kollektiv qiymətləndirmə

a) «Delfi» metodu

b) «Matris» metodu

c) komissia

1. Ekstropoliasiya

2. Ən kiçik kvadratlar

üsulu

3. Eksponsial

hamarlaĢdırma

4. SürüĢkən orta.

5. Adaptiv

hamarlaĢdırma.

6. QuruluĢ Ģəbəkə

metodları.

7. Adaptasiya.

M Ö V Z U -15

İDARƏETMƏNİN İNFORMASİYA TƏMİNATİ.

P L A N .

1. Ġnformasiya anlayiĢi vəəhəmiyyəti təsnifati.

2.Ġnformasiya sisteminin təĢkili prinsipləri.

3.Ġnformasiya sistemləri. Onlarin informasiya – normativ bazasi.

4. Ġnformasiya sisteminin təĢkilinin səmərələĢdirilməsi problemi

5.Ġnformasiyanın iĢlənməsinin texniki vasitələri.

1. İnformasiya anlayış vəəhəmiyyəti təsnifatı.

Ġdarəetmədə informasiyanın əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Ġnformasiyasız

idarəetməni təsəvvür etmək olmaz. Ġnformasiya idarəetmə prosesi üçün yeganə

material rolunu oynayır. Bu materiallar nə qədər obyektiv, real olarsa idarəetmənin

məhsuldarlığı və səmərəliliyi bir o qədər yüksək olar.

Ġdarəetmədə informasiyaların rolu aĢağıdakılardan ibarətdir:

- müəssisə informasiyalar vasitəsilə ətraf mühitə uyğunlaĢır və məlumatlanır;

- informasiya idarəedən və idarəolunan sistemlər arasında əlaqələndirici rol

oynayır;

- informasiyalardan idarəetmə qərarları hasil olur.

Ġnformasiya sisteminin tətbiqi və bazar sisteminə uyğunlaĢdırılması riyazi,

statistik, plan, proqnoz və analitik hesablamaların aparılması ilə bağlıdır. Müəs-

sisədə informasiyanın istifadəçiləri aĢağıdakılar hesab olunur:

1) Müəssisənin təsisçiləri.

2) Rəhbərlər, menecerlər.

3) Müəssisənin ayrı-ayrı struktur bölmələrində çalıĢan iĢçilər.

4) TəĢkilatdan kənara informasiya vermək hüququ olan Ģəxslər. (mətbuat

katibləri, ictimaiyyətlə əlaqə Ģöbəsi, reklam Ģöbələri və s.).

Ġnformasiya idarəetmənin bütün funksiyaları üçün vacib materialdır.

Ġnformasiya təminatı idarəetmə prosesi üçün olduqca əhəmiyyətlidir.

Ġnformasiyalar müəssisənin bütün sferalarında istifadə olunur. Ġdarəetmə informa-

siyaları müəssisənin fəaliyyətinin təhlil olunmasında və ona qiymət verilməsində

böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu cür idarəetmə informasiyalarına aĢağıdakıları aid

etmək olar.

1) Firmanın plan göstəriciləri haqqında informasiya;

2) TəĢkilati-struktur və onun səmərəlilik səviyyəsi haqqında informasiya;

3) Firmanın maliyyə potensialı haqqında informasiya;

4) Firmanın məhsul istehsalının həcmi haqqında informasiya;

5) SatıĢ fəaliyyəti və onun nəticələri haqqında informasiya;

6) Bazarın vəziyyəti (rəqabətin səviyyəsinin öyrənilməsi) haqqında

informasiya;

7) Müəssisənin mənfəəti haqqında informasiya;

8) Firmanın balans göstəriciləri haqqında informasiya.

Bütün bunlar müvafiq idarəetmə qərarlarının hazırlanması üçün əsas verir.

Ona görə də hər bir informasiya obyektiv reallığı düzgün əks etdirməlidir. Əks

təqdirdə qəbul edilmiĢ idarəetmə və təsərrüfat qərarları səmərəsiz xarakter

daĢıyacaqdır.

Ġnformasiyalar geniĢ məzmuna malik olmalı, istehsalın planlaĢdırılmasını,

təĢkilini, həyata keçirilməsini, nəzarət prosesini, müəssisənin bütün maliyyə-

təsərrüfat fəaliyyətini sistem və kompleks halında qiymətləndirməyə imkan

verməlidir.

Ġnformasiya idarəetmə prosesi üçün yeganə material rolunu oynayır. Bu materiallar

nə qədər obyektiv, real olarsa idarəetmənin məhsuldarlığı və səmərəliliyi bir o

qədər yüksək olar.

Ġdarəetmədə informasiyaların rolu aĢağıdakılardan ibarətdir:

- müəssisə informasiyalar vasitəsiləətraf mühitə uyğunlaĢır və məlumatlanır;

- informasiya idarəedən və idarəolunan sistemlər arasında əlaqələndirici rol

oynayır;

- informasiyalardan idarəetmə qərarları hasil olur.

Ġnformasiya sisteminin tətbiqi və bazar sisteminə uyğunlaĢdırılması riyazi,

statistik, plan, proqnoz və analitik hesablamaların aparılması ilə bağlıdır. Müəs-

sisədə informasiyanın istifadəçiləri aĢağıdakılar hesab olunur:

5) Müəssisənin təsisçiləri.

6) Rəhbərlər, menecerlər.

7) Müəssisənin ayrı-ayrı struktur bölmələrindəçalıĢan iĢçilər.

8) TəĢkilatdan kənara informasiya vermək hüququ olan Ģəxslər. (mətbuat

katibləri, ictimaiyyətləəlaqəĢöbəsi, reklam Ģöbələri və s.).

Ġnformasiya idarəetmənin bütün funksiyalarıüçün vacib materialdır.

Ġnformasiya təminatı idarəetmə prosesi üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Ġnformasiyalar

müəssisənin bütün sferalarında istifadə olunur. Ġdarəetmə informasiyaları

müəssisənin fəaliyyətinin təhlil olunmasında və ona qiymət verilməsində böyük

əhəmiyyət kəsb edir. Bu cür idarəetmə informasiyalarına aĢağıdakıları aid etmək

olar.

9) Firmanın plan göstəriciləri haqqında informasiya;

10) TəĢkilati-struktur və onun səmərəlilik səviyyəsi haqqında informasiya;

11) Firmanın maliyyə potensialı haqqında informasiya;

12) Firmanın məhsul istehsalının həcmi haqqında informasiya;

13) SatıĢ fəaliyyəti və onun nəticələri haqqında informasiya;

14) Bazarın vəziyyəti (rəqabətin səviyyəsinin öyrənilməsi) haqqında

informasiya;

15) Müəssisənin mənfəəti haqqında informasiya;

16) Firmanın balans göstəriciləri haqqında informasiya.

Bütün bunlar müvafiq idarəetmə qərarlarının hazırlanmasıüçün əsas verir. Ona

görə də hər bir informasiya obyektiv reallığı düzgün əks etdirməlidir. Əks təqdirdə

qəbul edilmiĢ idarəetmə və təsərrüfat qərarları səmərəsiz xarakter daĢıyacaqdır

2.İNFORMASİYA SİSTEMİNİN TƏŞKİLİ PRİNSİPLƏRİ.

Ġnformasiyalar geniĢ məzmuna malik olmalı, istehsalın planlaĢdırılmasını,

təĢkilini, həyata keçirilməsini, nəzarət prosesini, müəssisənin bütün maliyyə-

təsərrüfat fəaliyyətini sistem və kompleks halında qiymətləndirməyə imkan

verməlidir.

Menecerlər öz fəaliyyətlərində informasiyaların cəlb olunması və istifadəsi ilə bağlı

funksiyalarını həyata ke-çirməlidirlər. Hər bir rəhbər iĢçinin informasiya funksi-

yalarına aĢağıdakılar daxildir:

- müəssisənin, sahənin obyektiv informasiya tələbatını müəyyən etmək;

- informasiya mənbələrini müəyyən etmək;

- müəssisənin fəaliyyət sahəsinə aid olan elmi-texniki, iqtisadi, direktiv

xarakterli informasiyaları cəlb etmək;

- həmin informasiyalarla tanıĢ olmaq vəəlavə məlumatlar əldə etmək;

- lazım gəldikdə informasiyaları yenidən iĢləmək;

- informasiyaları emal etmək;

- toplanmıĢ informasiyaların saxlanılması;

- informasiyanın ötürülməsi və s;

- informasiya məkanının mühafizəsi.

Ġnformasiya tələbatının müəyyən olunması bu sahədə böyük əhəmiyyət kəsb

edir. Ġnformasiya tələbatı sosial, iqtisadi, texniki, əmək, maliyyə və s. sahə, idarəçilik

vəümumdövlət direktiv informasiyalarına tələbatın müəyyən edilməsi iləəlaqədardır.

Bu zaman ən baĢlıca məsələ müəssisənin informasiya tələbatının yaranması səbəblə-

ridir. Bu tələbat elmi-texniki tərəqqi, informasiyaların köhnəlməsi, iqtisadi əlaqələr

və təhlillər, təĢkilatın informasiyalarla faktiki təmin olunmasından yaranır.

Ġnformasiya məkanının mühafizəsi də informasiyanın idarə edilməsinin

funksiyalarına daxildir. Ġnformasiyaların mühafizəsi aĢağıdakı məsələləri əhatə edir.

1. Hansı informasiyaların mühafizəsinə ehtiyac var.

2. O, kimləri maraqlandıra bilər.

3. Həmin sirlərin ―həyat müddəti‖nə qədərdir.

4. Onların mühafizəsi neçəyə baĢa gəlir.

Ġnformasiyaların mühafizəsi idarəetmə, ticarət və maliyyə sirlərinin

qorunmasına səbəb olur.

Ġnformasiyalar aĢağıdakı məqsədləri daĢıyır:

- müəssisə rəhbərləri informasiyalar vasitəsiləəmək kollektivini

təlimatlandırmaq və məlumatlandırmaq imkanına malik olurlar;

- informasiyalar əldə etməklə rəhbərlər müəssisənin fəaliyyətini planlaĢdırırlar;

- rəhbərlər informasiyalardan qərarlar hasil edirlər.

- informasiyalar əldə etməklə rəhbərlər müəssisənin fəaliyyətini yoxlayır,

baĢqa sözlə nəzarət funksiyasını həyata keçirirlər.

Müəssisənin rəhbərləri informasiyalar əldə etməklə müəssisənin fəaliyyətini

təhlil edir və qiymətləndirirlər.

Ġqtisadi informasiyalar xalq təsərrüfatının və onun ayrı-ayrı bölmələrinin, alt

sistemlərinin, müəssisə və təĢkilatların idarə olunması zamanı istifadə olunan məlu-

matların məcmusudur. Ġqtisadi informasiyalar müəssisənin həm keçmiĢini, həm

mövcud vəziyyətini, həm də gələcəyini əhatə edir.

Ġnformasiya təminatı informasiyaların idarə edilməsinin əsas tərkib

hissələrindəndir. Ġnformasiyaların daxil edilməsi, iĢlənməsi, saxlanılması,

funksiyalarının həyata keçirilməsində proqram təminatının rolu böyükdür. Ġnfor-

masiya təminatıüçün informasiya bazasının olması vacib Ģərtdir. Ġnformasiya bazası

biliklərin, məlumatların və göstəricilərin elə qaydaya salınmıĢ toplusudur ki, ona

daxil olmuĢ informasiyanı asanlıqla tapmaq və istifadə etmək mümkün olur.

Ġnformasiya bazalarıümumi və fərdi bazalardan ibarət olur. Ümumi bazalar iĢçilərin

ümumi istifadəsində, fərdi bazalar isə iĢçilərin Ģəxsi istifadəsində olur. Ümumi

informasiya bazalarına təĢkilatın normativ-hüquqi bazasını, ümumi nizam-intizam

qaydalarını, müəssisənin strateji və cari fəaliyyət planlarını, hesabat sənədlərini mi-

sal göstərmək olar. Fərdi informasiya bazaları iĢə ayrı-ayrı təĢkilati struktur

vahidlərinə, Ģəxslərə aid olan məlumatlar sistemidir

3.İNFORMASİYA SİSTEMLƏRİ. ONLARIN İNFORMASİYA

NORMATİV BAZASI..

Ġnformasiya bazası informasiya sistemlərinin tərkib hissəsidir onların. Ona

görə də informasiya bazasının, onun tərkibinin və strukturunun düzgün müəyyən

edil..məsi bütün informasiya sistemlərinin dəqiq iĢlənməsinə mühüm təsir göstərir.

Ġnformasiyalar öyrənilərkən, təhlil edilərkən, habelə onlardan idarəetmənin

qərarlarıüçün istifadə olunarkən bütün informasiya əlaqələri və axınları nəzərdən

keçirilir. Burada, həmçinin Ģifahi və yazılı informasiya haqqında qeydiyyat

formaları da nəzərə alınır.

Ġnformasiya sistemləri2 cürdür. Sadə və mürəkkəb informasiya sistemləri.

Sadə informasiya sistemləri əl əməyinəəsaslanır. Yəni informasiyaların toplanması,

uçota alınması, saxlanması xüsusi qeydiyyat, uçot, əməliyyat kitablarında aparılır.

Mürəkkəb informasiya sistemləri isə müvafiq informasiya texnologiyaları

vasitələrinin, internet Ģəbəkəsinin, kompüter texnologiyasının tətbiqi ilə həyata

keçirilir.

1.Ġnformasiya və onun təminatı.

Ġnformasiya–ətraf mühitdən alınan məlumatlardır. Ġstehsalın inkiĢafı və

cəmiyyətin inkiĢaf tempinin sürətlənməsi nəticəsində informasiya əmtəənin

xüsusiyyətlərini əldə etmiĢ və bazar əlaqələrinin obyektinə çerilmiĢdir.Ġnformasiya

müxtəlif parametrlər üzrə təsnifləĢdirilir:

-ictimai həyatın sferalarına görə –iqtisadi, sosial, siyasi, mənəvi-mədənialnıma

mənbələrinə görə–daxili və xarici;

-maddi təminatına görə–kağız, elektron, elektrik

-təmsil edənlərin formalarına görə–KĠV,radio, televiziya, çap-kitab,qəzet və

jurnallar;

-istifadə etmə müddətinə görə– Ģərti daimi(arayıĢ və normativ) və dəyiĢən-

operativ məlumatlar;

- əsas idarəetmə funksiyalarının növərinə görə–proqnoz xarakterli ,

təĢkilati,nəzarət–tədris xarakterli;

- təqdim edilməsinə görə –keyfiyyət və kəmiyyət tipli informasiya.

Ġnformasiya aĢağıdakı tələblərə cavab verməlidir:

-tamlıq–idarə edilən prosesləri tam Ģəkildə əks etdirməlidir. -gerçəklik –obyektiv

məlumatlar əsasındaformalaĢdırılır;

-operativlik –müəyyənedilmiĢ vaxtda təqdim edilməlidir;

-Ģəffaflıq –müxtəlif xərclərin yolverilməzliyi;

-məlumatın toplanması zamanı xərclərə qənaət edilməsi.

Sosial informasiya –sosial sistemin vəziyyətinə dair biliklər, informasiya

texnologiyalarınıın tətbiqi nəticəsində cəmiyyətin informasiya tələbatlarının

təminedilməsi prosesidir. BaĢqa sözlə, sosial informasiya geniĢ mənada ictimai

proseslər və onların münasibətləri haqqında olan məlumatlardır.

Sosial informasiyanın aĢağıdakı formaları vardır:

- Tətbiq sahəsinə görə - kütləvi informasiya, hüquqi –informasiya, elmi –

texniki informasiya, siyasi informasiya, statistik informasiya, fövqəladə hallar

haqqında informasiya, Ģəxsiyyət haqqında informasiya;

- Ġcazə rejiminə görə - açıq informasiya (məhdudiyyətsiz), məhdudiyyətli

informasiya, qapalı informasiya, dövlət sirli informasiya, kommersiya sirli

informasiya, xidməti məxfi informasiya;

- DaĢıyıcılarına görəinformasiya – kağız üzərində, ekranda Ģəkil formasında,

EHM yaddaĢında, rabitə kanalları vasitəsilə verilən informasiya və s.;

Funksional aidiyyatıüzrə informasiyalar aĢağıdakı qaydada bölünür.

- Siyasi informasiya – siyasi münasibətlərin statistikası və dinamikası,

dövlətin siyasi xətti (daxili və xarici), siyasi rəhbərlərin imici və s. haqqında olan

informasiyalar aiddir.

- Ġqtisadi informasiya – cəmiyyətdə olan istehsal, bölgü və istifadə haqqında

olan informasiyalar aiddir.

- SənədləĢdirilmiĢinformasiya – formal rekvizitlərlə maddi daĢıyıcılarda

simvollarla, iĢarələrlə, hərflərlə qeyd olunan informasiyalar aiddir.

- Dövlət sirri informasiyaya – hərbi, strateji, mühüm iqtisadi informasiyalar

aiddir.

- Kompüter informasiyasına maqnit disklərdə olan bütün elektron sənədlər

aiddir.

- ġəxsi həyat haqqında olan informasiyaya – Ģəxsiyyət haqqında olan bütün

informasiyalar aiddir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına görəĢəxsiyyətin

icazəsi olmadan onun haqqında informasiya toplamaq, istifadə etmək, yaymaq

qadağandır.

- Xidmət və kommersiya informasiyasına – dövlət və təĢkilatlar üçün ciddi

əhəmiyyət kəsb edən informasiyalar aiddir.

- Statistik informasiyaya – kütləvi hadisələrin və təzahürlərin kəmiyyət

xarakteriskalarının sənədləĢdirilmiĢ məlumatları aiddir.

- Sosioloji informasiyaya (sosial-hüquqi) – sosioloji tədqiqatların təĢkili və

keçirilməsindən alınan informasiyalar aiddir.

- Bütün bu informasiyalar dövlətin fəaliyyətini optimal idarə etmək üçün

mühüm rol oy

Informasiya texnologiyası- verilənlərin toplanması, ötürülməsi və emalıüçün

metod və vasitələrdən istifadə etməklə tədqiq olunan obyektin, prosesin, hadisənin

vəziyyəti haqqında informasiyanın (informasiya məhsulunun) alınması prosesidir.

Material istehsalı texnologiyasında məqsəd insanın və ya sistemin tələblərinə

cavab verən məhsulun istehsalıdır. Ġnformasiya texnologiyasında isə məqsəd insan

tərəfındən təhlil edilmək və onun əsasında qərar qəbul etmək üçün informasiya

istehsalıdır.

Cəmiyyətin informasiya resurslarından istifadə etməsi prosesinin vacib tərkib

hissəsi informasiya texnologiyası hesab olunur. Ġnformasiya texnologiyası elmi-

texniki tərəqqinin inkiĢafı, informasiya emalıüçün yeni texniki vasitələrin

yaradılması ilə təyin olunan bir neçə təkamül mərhələsi keçmiĢdir. Müasir

cəmiyyətdə informasiya emalı texnologiyasının əsas texniki vasitəsi texnoloji

proseslərin iĢlənib hazırlanması və istifadə olunması konsepsiyasına, həmçinin

nəticəvi informasiyanın keyfiyyətinə ciddi təsir etmiĢ fərdi kompüter hesab olunur.

Fərdi kompüterin informasiya mühitində tətbiqi və telekommunikasiya

vasitələrindən istifadə olunması informasiya texnologiyasının inkiĢafını yeni

mərhələyəçatdırdı. Bununla da «informasiya texnologiyası» söz birləĢməsinə

«yeni» sözüəlavə olundu: yeni informasiya texnologiyası.

Cədvəl 1-də yeni informasiya texnologiyasımn əsas xüsusiyyətləri

verilmiĢdir.

Cədvəl 1.

Yeni infonnasiya texnologiyasının əsas xüsusiyyətləri

Metodologiya Əsas əlamət Nəticə

Ġnformasiyanın emalı

vəötürülməsi üçün yeni

vasi-tələr

Ġdarəetmə texnologiyasına

qoĢulmaq

Yeni kommunikasiya texno-

logiyası

Bütöv texnoloji sistemlər

Mütəxəssislərin və mene-

cerlərin funksiyalannın

inteqrasiyası

Ġnformasiya emalınm yeni

texnologiyası

Ġnformasiyanm

hazırlanması, ötürülməsi,

saxlanması vəəks

etdirilməsinin

məqsədyönlü təĢkili

Sosial mühitin qanuna-

uyğunluqlarının nəzərə

alınması

Idarəetməüçün qərarların

qəbulunun yeni texnolo-

giyası

Yeni informasiya texnologiyasının 3 əsas prinsipi aĢağıdakılardır:

- kompüterlə interaktiv (dialoq) rejimində iĢləmək;

- proqram məhsullarımn inteqrasiyası (birləĢdirilməsi,

qarĢılıqlıəlaqələndirilməsi);

- həm verilənlərin, həm də məsələnin qoyuluĢunun dəyiĢdirilməsi prosesinin

çevikliyi.

Ġnformasiya texnologiyası verilənlər üzərindəəməllərin, əməliyyatların,

mərhələlərin aparılmasıüçün dəqiq reqlamentlənmiĢ qaydalardan ibarət olan

prosesdir. Ġnformasiya texnologiyasmın əsas məqsədi ilkin informasiyanın

məqsədyönlü emalı nəticəsində istifadəçi üçün lazımi informasiyanı almaqdır.

Ġnformasiya sistemi kompüterlərdən, kompüter Ģəbəkələrindən, proqram

məhsullarından, verilənlər bazalarından, insanlardan, müxtəlif növ rabitə

vasitələrindən və s. ibarət olan muhitdir. Ġnformasiya sistemi, «insan-kompüter»

tipli informasiya emalı sistemidir və burada əsas məqsəd informasiyanın

saxlanması, sorğulara görə axtarıĢı və seçilən informasiyanı lazımi formaya salıb,

istifadəçiyəçatdırılmasıdır.

Ġnformasiya texnologiyası informasiya cəmiyyətində informasiyanın

çevrilmə prosesləri haqqında müasir təsəvvürü ifadə edən daha geniĢ anlayıĢdır.

Ġnformasiya sisteminin uğurla qurulmasının və fəaliyyətinin təminatı isə

informasiya və idarəetmə texnologiyalarından birgə və bacarıqla istifadə olun-

raasıdır.

Material istehsalı sahəsindi istifadə olunan norma, normativ, texnoloji proses,

texnoloji əməliyyat və s. kimi anlayıĢlardan informasiya texnologiyasında da

istifadə oluna bilər. Hər bir texnologiyada bu anlayıĢları müəyyənləĢdirməkdən

əvvəl məqsədi təyin etmək lazımdır. Sonra isə qoyulan məqsədəçatmaq üçün

görüləsi iĢlərin hamısım strukturlaĢdırmağa cəhd etmək və lazımi proqram

instrumentarisini seçmək lazımdır.

Ġdarəetmənin informasiya təminatı texnologiyasının əsas məqsədi təĢkilatın

qərarqəbuletmə ilə bağlı olan bütün həmkarlarının informasiya tələbatınıödəməkdir.

Həmin texnologiya idarəetmənin istənilən səviyyəsində faydalı ola bilər.

Bu texnologiya idarəetmənin informasiya sistemi mühitində iĢləməyi nəzərdə

tutur və həll olunan məsələlərin zəif strukturlaĢması hallarında istifadə olunur.

Ġdarəetmənin informasiya sistemi təĢkilatın müxtəlif funksional bölmələrinin və ya

idarəetmə səviyyələrinin oxĢar informasiya təlabatlarınıödəmək üçün daha

əlveriĢlidir. Ġnformasiya sisteminin təqdim etdiyi informasiya təĢkilatm keçmiĢi, bu

günü və ehtimal olunan gələcəyi haqqında məlumat ola bilər. Həmin informasiya

müntəzəm və ya xüsusi idarəetmə hesabatlarıĢəklində verilə bilər.

TəĢkilatm fəaliyyətinə nəzarət səviyyəsində qərarların qəbul edilməsi üçün

informasiya ümumiləĢdirilmiĢĢəkildə verilməlidir ki, verilənlərin dəyiĢmə meylini

pozmadan kənaraçıxmaların səbəblərini və qəbul olunan qərarlan izləmək mümkün

olsun. Bu mərhələdə verilənlərin emalıüzrə aĢağıdakı məsələlər həll olunur:

- idarə olunan obyektin planlaĢdırılmıĢ vəziyyətinin qiymətləndirilməsi;

-planlaĢdırılmıĢ vəziyyətdən kənara çıxmaların qiymətləndirilməsi;

- kənara çıxmaların səbəblərinin aĢkarlanması;

- mümkün qərarlarm səbəblərinin aĢkarlanması;

-mümkün qərarların və hərəkətlərin qiymətləndirilməsi.

4.İNFORMASİYA SİSTEMİNİN TƏŞKİLİNİN SƏMƏRƏLƏŞDİRİLMƏSİ

PROBLEMİ.

Müasir informasiya texnologiyaları vasitəsilə cəmiyyətdə aparılan

informasiyalaĢdırma prosesi – iqtisadi, maliyyə, maddi qənaətləri nəzərə alaraq

informasiyanın dəyərini daha da artırmıĢdır. Cəmiyyətin informasiya siyasəti onun

inkiĢafını avtomatik olaraq sürətləndirir. Məsələn, ekspertlərin rəyinə görə söz

azadlığı və kütləvi informasiya vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyət cəmiyyətin

inkiĢafını 20%, bazar iqtisadiyyatı 25%, torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət isə həyat

səviyyəsini 50% yüksəldir.

Cəmiyyətin informasiyalaĢdırılması o vaxt mümükün olar ki, cəmiyyətin özü

də informasiya kimi azad olsun.

Cəmiyyətin informasiyalaĢdırılmasının əsas məqsədi:

- ĠnformasiyalaĢdırma prosesinin hümanistləĢdirilməsi;

- ġüurun inkiĢafını məiĢət inkiĢafından çox qabağa aparmaq;

- Maddi vəəmək ehtiyatlarına qənaət etmək;

- Ġnsan sivilizasiyasının yaĢaması, inkiĢafıüçün atom və ekoloji

fəlakətlərin qarĢısını almaq;

- Cəmiyyətin demilitariziyası;

- Hər bir insanın vahid informasiya fəzasına daxil olub cəmiyyətin вə

özünün inkiĢafıüçün bu ehtiyatlardan istifadə etməsinəĢərait yaratmaqdır.

- Azərbaycanda informasiyalaĢmıĢ cəmiyyətin əsas xüsusiyyətlərinə qlobal

informasiya mühitinin yaradılması, sosial və iqtisadi fəaliyyətin yeni formalarının

(məsafədən təhsilalma, elektron ticarət, tele iĢ, elektron demokratiya, elektron

hökumət və s.) meydana gəlməsi, informasiya və bilik bazarının yaradılması,

müxtəlif səviyyədə informasiya mübadiləsi sistemlərinin inkiĢafı, vətəndaĢ və

təĢkilatların istənilən məlumatı almaq, onu yaymaq və ondan istifadə etmək kimi

hüquqlarının tam təmin edilməsi və s. aiddir.

Ġnformasiya cəmiyyəti dedikdə, əsasən baĢa düĢülür:

– informasiya cəmiyyətindəəsas fəaliyyət sahəsi: informasiyanın istehsalı və

istifadəsi,

– informasiya cəmiyyətindəən qiymətli resurs: informasiya resursları,

– informasiya cəmiyyətinin baza texnologiyaları və texnikası: yeni informasiya və

telekommunikasiya texnologiyaları və texnikası,

– vahid informasiya mühitinin formalaĢması və inkiĢaf etdirilməsi perspektivləri.

– cəmiyyətdə informasiya iqtisadiyyatı,

– cəmiyyət üzvlərinin yüksək səviyyədə informasiya tələbatı,

– cəmiyyətdə kütləvi Ģəkildə informasiya ehtiyaclarının ödənməsi,

– cəmiyyətdə yüksək informasiya mədəniyyəti,

– cəmiyyət üzvləri üçün açıq informasiya Ģəbəkələrinin geniĢlənməsi,

– cəmiyyət üzvləri üçün informasiya təhlükəsizliyi və s.

Ġnformasiya cəmiyyətinə xas olan səciyyəvi xüsusiyyətlər dedikdəəsasən baĢa

düĢülür:

– cəmiyyətdə vahid informasiya mühitinin formalaĢması,

– cəmiyyətdəĢəbəkə informasiya texnologiyalarından kütləvi Ģəkildə istifadə

olunması,

– cəmiyyətdə informasiya resurslarının aparıcı rolu,

– cəmiyyətdə müxtəlif sahələr üzrə infrastruktur Ģəbəkələrin inkiĢaf etdirilməsi,

– cəmiyyətin informasiya məhsullarına və xidmətlərinə artan tələbatlarının

vaxtında və yerindəödənilməsi,

– cəmiyyətdə təhsil səviyyəsinin yüksəldilməsi,

– cəmiyyətdə informasiya mübadilələrinin artan sürətlə inkiĢafı,

– cəmiyyətdə informasiyanın Ģəxsi, ictimai, mədəni, siyasi və dövlət səviyyəsində

mühafizəsinin təĢkili,

– cəmiyyətdə informasiya təhlükəsizliyi qaydalarına riayət edilməsi,

– cəmiyyətdə intellektual səviyyənin, texnoloji bacarıqların və professionalizmin

yüksəldilməsi və s. nformasiya cəmiyyətinin fərqləndirici xüsusiyyətləri

dedikdəəsasən baĢa düĢülür:

– cəmiyyətdə informasiya iqtisadiyyatı,

– cəmiyyət üzvlərinin yüksək səviyyədə informasiya tələbatı,

– cəmiyyətdə kütləvi Ģəkildə informasiya ehtiyaclarının ödənməsi,

– cəmiyyətdə yüksək informasiya mədəniyyəti,

– cəmiyyət üzvləri üçün açıq informasiya Ģəbəkələrinin geniĢlənməsi,

– cəmiyyət üzvləri üçün informasiya təhlükəsizliyi və s.

ĠnkiĢaf etmiĢölkələrin iqtisadiyyatının araĢdırılması nəticəsində müəyyən

edilmiĢdir ki, müasir informasiya cəmiyyətinin vəziyyəti aĢağıdakı kimi xarakterizə

edilə bilər:

-cəmiyyətin inkiĢafında mərkəzi yeri bilik tutur:

- müəssisələrin fəaliyyətində biliklər əsasında yüksək templə yeni intellek-

tual texnologiyalar yaradılır və tətbiq edilir:

- intellektual texnologiyaların inkiĢaf tempinə uyğun olaraq lazımı biliklərə

malik insanların sayı artır;

- hakimiyyət meritokratiyaya, yəni yüksək təhsilli peĢəkarlara keçir;

- mövcud informasiyalaĢmıĢ cəmiyyətin iqtisadiyyatı informasiya iqtisadiy-

yatı kimi xarakterizə olunur;

- əməyin xarakteri dəyiĢir: məĢğulluğa primitiv nəzarət tələbatı yoxa çıxır-

əvəzinə nəticələr üzrə nəzarət yaranır. Bu isə iĢçinin daima idarədəolması tələbatı

da yox olur. Bəzi hallarda fiziki ofislərə (idarələrə) ehtiyac qalmır. Onları məntiqi

və ya virtual ofislər əvəz edir;

- daha çox insan yaradıcıəməklə məĢğul olmaq imkanıəldə edir.

Ġnsan cəmiyyətinin yeni inkiĢaf mərhələsi kimi qəbul edilən informasiya

cəmiyyətində informasiya texnologiyalarından bacarıqla istifadə edilməsi cəmiyyət

üzvlərinin həyat tərzinin yüksəldiməsində mühüm yer tutmalıdır.

Ġnsan cəmiyyətinin praktiki olaraq bütün mərhələlərdə inkiĢafı texniki tərəqqi

əsasında baĢ vermiĢdir. Əmək məhsuldarlığının daima artırılması

avtomatlaĢdırılmanı labüd etmiĢdir.Əmək kollektivlərinin formalaĢdırılması

prosesində biliklərin mübadiləsinə ehtiyac duyulur. Ġnformasiya cəmiyyətinin

yaradılması və inkiĢafı konsepsiyaları kifayət qədər abstrakt formada həyata

keçirilməkdədir. Bu konsepsiyaları mahiyyətcəüç mərhələyə ayırmaq olar:

– informasiyanın çatdırılması texnologiyalarının iĢlənməsi,

– informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının qarĢılıqlı inkiĢafı nəticəsində

informasiya texnologiyaları cəmiyyətinin yaranması,

– informasiya cəmiyyətinin özəyi hesab olunan informasiya kontentinin məzmun və

forma baxımından zənginləĢdirilməsi hesabına informasiya mədəniyyətinin

təĢəkkül tapması.

5.İnformasiyanın işlənməsinin texniki vasitələri.

Ġdarəetmə sahəsindəən mühüm məsələlərdən biri idarəetməəməyinin

mexanikləĢdirilməsi və avtomatlaĢdırılmasıdır. Ġdarəetmə sahəsindəəmək

məsrəflərinin ildən ilə həddən artığçoxalması , köhnə vasitələrlə istehsala

rəhbərliyin səmərəli olmaması müasir dövrdə idarəetməəməyinin

mexanikləĢdirilməsi və avtomatlaĢdırılmasını zəruri etmiĢdir.

Texniki vasitələrlə iqtisadi informasiyalar bir neçə müvafiq çevrilmə

mərhələsindən keçir. Ġnformasiyaların götürülməsi , yığılması , ötürülməsi və

iĢlənməsi hal hazırda müasir texniki vasitələrin köməkliyi ilə tətbiq edilir ona

görədə idarəetmənin texniki vasitəri : yığma , ötürmə , götürmə , daxiletmə , iĢləyib

hazırlanma , saxlama , təqdim etmə və icra etmə kimi qruplara ayrılırlar.

Ġdarəetmənin vasitələri 21ci əsrdə sürətlə tərəqqi etməyə baĢlamıĢdır.

Ġnformasiyayla əlaqədər ilk texiniki vasitələr aĢağıdakılar olmuĢdur : hesablama

maĢınları , dispeçer rabitəsi və sadə təĢkilati texniki vasitələr. Bu cür texniki

vasitələrdə iqtisadi informasiyalar əllə daxil edilir. Onların yığılması , ötürülməsi ,

iĢlənib hazırlanması , saxlanılması və təqdim edilməsi vahid bir sistem halında

birləĢdirilmir burada informasiya axınlarının mürəkkəb kibernetik , riyazi iqtisadi

sxemi , sistemi yoxdur.

Ġstehsal maddi , texniki texnoloji informasiya axınlarının məcmusundan

ibarətdir. Bu axınlarda hərəkət cisim və informasiyaların bir haldan baĢqa bir hala

keçməsi ilə birlikdə baĢ verir. Ġdarəetmə prossesi , həmdə informasiya

prossesləridir. Maddi istehsalda əmək aləti , əmək predmeti , əmək məhsulu olduğu

kimi informasiya prossesləridə mövcud olurlar.

Müasir idarəetmə texnikası vasitələrinin avtomatlaĢdırılmıĢ idarəetmə

sistemlərinin baĢlıca vasitəsi iqtisadi və statistik informasiyaların iĢlənib

hazırlanması texnologiyaları yerinə yetirməkdən ibarətdir. Ġnformasiyaların

hazırlanmasının hər bir texnoloji mərhələsi üçün xüsusi qurğular vardır. Bu

qurğular aĢağıdakı kimi təsnifata ayrılırlar

1. Ġnformasiyanın götürülməsi və daxil edilməsi qurğuları (Siqnal verən , ölçü

vericilər , informasiyanı götürən qurğular)

2. Ġnformasiyanın ötürücü qurğuları (ötürücü qurğular , ötürmə kanalı , elektrik

kanalları , radio rabitəsi , teleqraf , telefon , televiziya , telefon komutator , avtomat

telefon stansiyaları , fototeleqraf rabitəsi , teleqraf rabitəsi)

3.Ġnformasiyanın iĢlənib hazırlanması qurğuları (müxtəlif tipli hesablama

texnikası) ən baĢlıca vəzifə və problemlərdən biri informasiya vasitələrinin ,

qurğularının düzgün seçilməsidir burada bir sıra meyarlar o cümlədən

informasiyanın həcmi , texniki vasitələrin etibarlığı , xidmət xərcləri , verilmə sürəti

nəzərə alınmalıdır

Ġnformasiya bazası informasiya sistemlərinin tərkib hissəsidir. Ona görə də

informasiya bazasının, onun tərkibinin və strukturunun düzgün müəyyən edilməsi

bütün informasiya sistemlərinin dəqiq iĢlənməsinə mühüm təsir göstərir.

Ġnformasiyalar öyrənilərkən, təhlil edilərkən, habelə onlardan idarəetmənin qərarları

üçün istifadə olunarkən bütün informasiya əlaqələri və axınları nəzərdən keçirilir.

Burada, həmçinin Ģifahi və yazılı informasiya haqqında qeydiyyat formaları da

nəzərə alınır.

Ġnformasiya sistemləri2 cürdür. Sadə və mürəkkəb informasiya sistemləri.

Sadə informasiya sistemləri əl əməyinə əsaslanır. Yəni informasiyaların

toplanması, uçota alınması, saxlanması xüsusi qeydiyyat, uçot, əməliyyat kitab-

larında aparılır. Mürəkkəb informasiya sistemləri isə müvafiq informasiya texnolo-

giyaları vasitələrinin, internet Ģəbəkəsinin, kompüter texnologiyasının tətbiqi ilə

həyata keçirilir.

M Ö V Z U -16- İdarəetmə qərarlarinin əsaslandirilmasi və

optimallaşdirilmasi.

P L A N.

1. Ġdarəetmə qərarlarinin mahiyyəti və rolu.

2. Ġdarəetmə problemlərinin aĢkara cixarilmasi vəəsaslandirilmasi.

3. Ġdarəetmə qərarlarina tələblər və ona coxaspektli yanaĢma.

4. Ġdarəetmə qərarlarina sistem halinda yanaĢma.

5.Qərarların qəbul edilməsi.

1 .İDARƏETMƏ QƏRARLARININ MAHİYYƏTİ VƏ ROLU

Ġdarəetmə qərarı hər hansı bir problemin həlli yolunu ,variantını

axtrmaqla əlaqaədardır.Ġdarəetmə qərarları idarə edən idarə ollunanların

qarĢılıqləəlaqə və tə,sprindən insanların xüsusi bilik vəümumi inkiĢaf

səviyyəsindən də asılıdır.

Ġdarəetmə qərarları 1-ci növbədə idarəetmə sistemində intellektual və

praKTĠKĠ FƏALĠYYƏTĠN intellektual mülkiyyətin nəticəsidir.

Ġdarəcilik aktının qəbul edilməsi buvəya digər problemlər üzrə texniki –

iqtisadi əsaslahdırmaların aparılması mümkün olan variantların ənyaxĢısının

secilməsi ,mütərəqqi ,qabaqcıjl ideyaların nəzərə alınması nəticəsidir.

Ġdarəetmə qərarları ayrı-ayrı adamların gündəlik həyatda qəbul etdikləri

qərarlardan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir.Bu qərarların obyektinin

müxtəlifliyindən ,həmin qərarların qəbul olunması prinsipləri vəmetodlarından

irəli gəlir. Ġdaarəetmə qərarlarının zəruriliyi müəyyən problemlərin ,vəzifələrin

nəlledilməsi və irəli sürülməsi iləəlaaqədardır. Deməli . problem vəzifələr

olmasydı ,qərarlar da olmazdı. Lakin problemsiz və vəzifəsiz iqtisadi sistemlər

yoxdur.

2.İdarəetmə problemlərini n aşkara cıxarılması vəəsaslandırılması.

Ġdarəetmə qərarlarının səviyyəsi idarə aparatının və idarə rəhbərinin Ģəxsi

keyfiyyətini müəyyən etmək ücün mühüm bir meyardır. Ona görə də idarəetmə

qərarjarı ilə idarəetmənin elmi tĢkili və iĢüslubu arasında üzvüəlaqə vardır. Hər

bir rəhbər iĢci qəbul edilmiĢ qərarın keyfiyyətinə ciddi fikir verməlidir. Xüsusi

olaraq burada burada qəbul edilmiĢ qərarların elmi-texniki , iqtisadi ,sosial,

sosial-psixoloği və siyasi nəticələr i diqqət mərkəzində tutmallıdır. Ġdarəetmə

qərarları prosesləri ,idarəetmənin funksiyaları və idarəetmə mexanizmi

iləəlaqədardırı. Qərarlar həlledilməli olan problemlərsahəsinə ,qərarların

müddətinə ,qərarların təsiretmə obyektinə və qərarların funksional məzmununa

görə təsnifata ayrılır. Qərar universal ol bilməz. O . hər hansı bir təsərrrüfat ,

iqtisadi sosial məsələlər üzrə konkret xalq təsərrüfatı sahəsi (nazirlik) regon

lakin inzibati region üzrə qəbul edilir.

Ġdarəetmə qərarları funksional məzmununa və fəaliyyət

dairəsinəəlamətlərinə görə plan iqtisad Nəzarət edi ici kordinasyaaedici

.,texnoloği maliyyə inzibati ,təĢkilati ,stimullaĢdırıcı ,sosial, texniki qərar

növlərinə ayrılırlar.Qərarlar əhatə dairəsinə görəümumi və xüsusi qərarlara

idarəetmə qrafik ,riyazi-statistik təsnifata bölünür.

Qərarların bir sıra xüsusiyyətləri vardır. Birincisi həmin qərarlar iĢcilərin

,əhalinin iradəsini ifadə etməlidir.Bu xeyli dərəcədə idarəetmə orqanlarının

fəaliyyətindən ,demokratik inkiĢaf sıviyyəsindən,aĢkarlıq prinsipinəəməl

olunmasından asılıdır.

3 .İDARƏETMƏ QƏRARLARINA TƏLƏBLƏR VƏ ONA

COXASPEKTLİ YANAŞMA

Ġdarəetmə qərarlarının düzgün dərk edilməsi və onun xysusiyyətlərinin

hərtərəfli öyrənilməsi həmin qərarlara aspektli yanaĢmağı tələb edir. Aspektli

yanaĢma idarəetmə qərarlarının elmi cəhətdən əsaslandırılmasıücün də cox

vacibdir. Ġdarəetmə qərarlarına aĢağıdakı aspektlərdə yanaĢmaq olar. Siyasi,

iqtisadi, Sosal. Psixoloği, hüquqi, sosial, psixoloği,Hüquqi. Və təĢkiletmə

aspektləri və s.

Ġdarəetmə qərarlarında ən baĢlıca aspekt iqtisadi aspektdir. Cünki hər bir

briqada, sex, və müəssisədə adamlar , habelə yarımsistemlər arasında meydana

cıxan münasibətlər baĢlıca yer tutur. Ona görə dədövlətin təsərryfat orqanlarının

fəaliyyətində iqtisadi aspektli qərarlar mühüm yer tutur.Hər bir idarəetmənin

aspektinin konkret məqsədləri ,vəzifələri və məzmunu vardır. Bu 1-ci

növbədəölkənin Ģirkətin regionların müxtəlif iqtisadi inkiĢaf proqnozlarında öz

əksini tapır.Ġdarəetmə qərarlarınıbn iqtisadi aspekti idarəetmənin iqtisadi

metodları, operativ təsərrüfat rəhbərliyi , təsərrüfat hesabının

möhkəmlənddirilməsi məsələsi ilə bağlıdır.

Ġdarəetmə qərarlarınln sosial aspekti vardır. Ġqtisadi inkiĢafda yalnız

kəmiyyət artımı, plan iqtisadi göstəricilər kifayət deyildir. Oha görə də qərarlar

qəbul və icra edilərkən istehsalat kollektivlərində adamların sosial fəaiiığının ,

biliyinin səviyyəsi də vacib , mühüm meyar kimi nəzərə alınmalıdır. Cüh ki

iqtisadi inkiĢafın sosial amilləri ən güclü amillər hesab olunur. B u özünüəmək

fəaliyyətində texniki yaraadıcılıqda və digər yaradıcılıq , təĢəbüskarlıq

formalarında göstərir.

Ġdarəetmə qərarlraının aspektlərindən biri psixoloği aspektdir. Ġnsan

fəaliyyəti psixoloği təsirə də məruz qalır. Burada adamların kollektivlərin

psixoloği iqlim mühüm əhəmiyyət kəsç edir.Bu həm də ona görə vacibdir ki

psixoloği iqlimin formalaĢması xeyli dərəcə də idarə rəhbərinin fəaliyyətindən

onun iĢ metodlarından asılı olur.

Qərarların hüquqi aspekti də vardır. Burada dövlət, inzibati ,əmək,

təsərrüfat və mülki hüquqların və onların müddəalarının böyük rolu vardır.

Qərarlar qəbul edilərkən hüquqi norma və normativlər vasitəsilə idarə

münasibətləri ,habelə digır münasibətlər hüquqi qaydada tənzim olunub

qaydaya salınır.

Ġdarəetmə qərarlarının mühüm aspektlərihdən biri təĢkilatin

aspektdirıQərarlar yalnız yüksək səviyyəli təĢkiletməəsasında səmərə verə bilər.

Qərarlara kompleks halında yahaĢma onlara sistem halında yanaĢma

iləüzvi surətdəəlaqədardır.

4.İdarəetmə qərarlarına sistem halında yanaşma.

Sistemli təhlildə bir sıra metodlardan istifadə edilir. Bunlara evristik

metodları, riyazi –iqtisadi metodları, ekspert qiymətləndirmə metodu , sistemin

dekompazisiya metodu və s daxildir.

Ġdarəcilik qərarlarına digər aspekdən yanaĢma , Ġdarəcilik qərarlarına cox

aspektli yanaĢma yalnız bütövlükdə iqtisadi sosial həyatın , idarə olunan

obyektlərin bir yox ,bir cox məsələlərləəlaqədar olması ijə deyil , həm də onlara

müxtəlif mövqelərdən yanaĢma ilə bağlıdır. Bu mövqelır bazar sisteminin

özündə də aĢağıdakı kimi olur.

a)Dövlətcilik, öljə, ümumu mövqeyindən b) idarəedənin mövqeyindən, v)

idarə olunan mövqeyindən .

Bazar münasibətləri Ģəraaitində idarəgilik qərarlarının , bütövlükdə

idarəetmənin yuxarıda göstərilən mövqelərin birgə nəzərə alınmadan qəbul

edilməsi aparılması məlum neqativ hallara gətirib cıxarmıĢdır. Cünki bir

mövqeyi əsas götürüb digərini inkar etmək və yaxud nəzərə almamaq təbii

olaraq ən pis səbəb ola bilər.

Ġdarəetmə qərarlarına idarə olunan obyektlərin məqsədi və vəzifələri

spesifikliyi də təsir göstərir. Bundan baĢqa qərarların sox aspektliliyinə

idarəetmənin təĢkilati tipləri, cəhətləri də təsir göstərir . Ġdarəetmə qərarlrının

coxaspektliliyinə problemin konkret məzmunu və xarakteri də təsir göstərir.

5. QƏRARLARIN QƏBUL EDİLMƏSİ.

Menecmentin texnologiyası baxımından idarəçilik qərarları aĢağıdaki 3

mərhələdən ibarətdir :

1. Qərarların hazırlanması

2. Qəararların qəbul edilməsi

3. Qərarların həyata keçirilməsi

Ġdarəetmə qərarlarının qəbul edilmə mexanizmi menecement qaydaları və

menecment texnologiyası iləüzvi ĢəkildəəlaqədərdirĢĠ.V. Qeckova mexanizm

dedikdə aĢağıdakıları nəzərdə tutur.

1. Qərarların qəbul edilməsinəümumi rəhbərlik

2.Qərarların qəbul olunması qaydası

3. Qərarların qəbul olunmasında planın rolu

4. Rəhbər iĢçilərin 2 tərəfli qərarlara uyğun fəqrdi qaydada qərar qəbul etməsi

5. Məqsədli quruxlar və qəörarların qəbul olunmasında onların rolu

Lakin qeyd etmək lazımdı ki , yuxarıda adıçəkilənlərin hamısının idarəçilik

qərarlarının mexanizminə aid etmək düzgün olmazdı. Burada iqtisadi , hüquqi ,

mənəvi motivləĢdirmə forma və metodlarında böyük əhəmiyyəti vardır. Onların

qəbul edilməsi metodları 3 qrupa bölünür

1. Qeyri formal (evristik)

2. Kollektiv (qrup , adamlar , komissiya və sairə)

3.Kəmiyyət (riyazi funksiyalar , model

Qeyri formal (evristik) metod menecin analitik yaradıcı qabiliyyətinə

məntiqli mühakimsinəəsaslanıb. Kollektiv metod - qərarların kollektiv formada

qəbul edilməsiylə bağlıdır. Qərarların kollektiv qəbulu bəzən "beyin hücumu"

adlandırlılr. Sənayecə inkiĢaf etmiĢölkələrdə , o cümlədən Yaponiyada Delfi

metodu (Yünanıstanın Delfi Ģəhərinin adıdır- gələcəyi görə bilən müdrik adamlar

Ģəhəri) geniĢ yayılmıĢdır. Burada ideyalar , sorğular ekspert qaydasında təsdiq

edilir. Onların qəbul edilməsinin kəmiyyət metodunun əsasında informasiya

massivi durur.

Burada xətti modelləĢdirilmənin dinamik proqramlaĢdırılmanın oyunlar

nəzəriyyəsinin statistik modellərinin böyük əhəmiyyəti vardır. Menecment

sistemində səmərəli ardıcıl qərarların qəbul edilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır.

Bunsuz ümumi menecment funksiyalarının lazımi nəticələridə mümkün olmazdı

bu məqsədlə idarəetmə qərarlarına qarĢı aĢağıdaki əsas , ümdə tələblər qoyulur

1. Məqsədli istiqamətə malik olması

2. Sistemli kompleksli əsaslandırma

3. Ġyerarxiyalı qaydada subardinasiya olması

4. Konkret ünvanlı olması

5.Direktivliyi

6. Müvafiq resuslarla taminat

M Ö V Z U-17

İdarəetmə qərarlarının yerinəyetirilməsinintəşkili və nəzarət.

P L A N

1.Ġdarəetmə qərarjarının hazırlanması vəicra edilməsində rəhbər iĢcilərin rolu.

2.!darəetmə qərarlarının yerinə ertirilməsi.

3.Ġdarəetmə qərarlarının icrasına nəzarət

4.Qərarlara kompleks halda yanaĢma.

5.Ġdarəetmə qərarlarınınoptimallaĢdırılmasının metodları..

1. İdarəetməqərarlarının hazırlanması və icra edilməsində rəhbər işçilərin

rolu.

ĠdarəetməhəmiĢə qərarların hazırlanması, qəbul edilməsi və həyata

keçirilməsi iləəlaqədardır. Iqtisadiyyatın istənilən bir səviyyəsində idarəetmə

qərarlarının hazırlanması və həyata keçirilməsi idarəetmənin təkmilləĢdirilməsini

və onun çevikliyini təmin etməlidir.

Idarəetmə qərarlarına aĢağıdakıəsas tələblər verilir: hərtərəfli əsaslandırma;

səriĢtəlilik; qanunilik; direktivlik və məcburilik; lazımi tamlıq və komplekslik;

operativlik və vaxtında verilməsi; əvvəl qəbul olunmuĢ qərarla uzlaĢma; nəticəlilik;

qərarların dəqiq və aydın ifadə olunması; qənaətlilik və səmərəlilik.

Idarəetmə qərarları müxtəlif əlamətlərinə görə təsnifləĢdirilir.

Idarəetmə qərarlarının kehfiyyətinə bir çox amillər təsir göstərir. Həmin amilləri

iki qrupa ayırmaq olar:

1. Qərarın qəbul edliməsinin keyfiyyətini müəyyən edən amillər. Buraya

daxildir: təsirin məqsədi; idarəolunan sistemin qanunları; idarəetmənin

qanunauyğunluqları və prinsipləri; qərarın hazırlaması metodu və metodikası;

qərarın hazırlanmasının təĢkili; informasiyanın həcmi, tamlığı vəəhəmiyyəti;

qərarın hazırlanması vaxtı; qiymətləndirmənin subyektiv amilləri.

2. Qərarın həyata keçirilməsinin keyfiyyətini müəyyən edən amillər. Bu amillər

sırasına daxildir: idarəolunan sistemin vəziyyəti; idarəetmə kadrları;

idarəetmə metodları; idarəetmənin təĢkilat formaları; idarəetmənin təsərrüfat

mexanizmi; qərarların həyata keçirilməsi vaxtı; sosial-psixoloji iqlim;

rəhbərin nüfuzu.

Idarəetmə situasiyasının mürəkkəbliyindən, onun konkret məzmunundan,

idarəetmənin məqsəd və vəzifələrindən asılı olaraq qərarların qəbul edilməsinin konkret

prosedurası və ya operqramı hazırlana bilər, yəni idarəetdə tsiklinin elementləri

müəyyən oluna bilər. Idarəetmə tsiklinin bütün mərhələlərinin ardıcıl həyata keçirilməsi

idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi texnologiyasını təĢkil edir.

Idarəetmə qərarlarının hazırlanması və həyata keçirilməsi üzrə birtipli proses dörd

mərhələdən ibarətdir:

1. Problemin əsaslandırılması. Qərarın və vəzifələrinin müəyyən edilməsi.

2. Ġnformasiyanın yığılması və problemin həlli üçün lazım olan resursların

öyrənilməsi.

3. Ġdarəetmə qərarlarının hazırlanması.

4. Ġdarəetmədə qərarların qəbul edilməsi və həyata keçirilməsi.

Birinci mərhələdə idarəetmə obyekti öyrənilir, onun xarici və daxili mühitinə dair

məlumatlar toplanır. Bu mərhələdə həll olunan problem əsaslı və dəqiq Ģəkildə ifadə

olunmalıdır. Qərarın məqsədi, vəzifələri, məqsədin əldə edilməsi kriteriləri dəqiq

müəyyən olunur.

Ikinci mərhələ informasiyanın yığılması, oxĢar problemlərin həlli təcrübəsinin

öyrənilməsi, həll ediləcək problem üzrə biliklərin həcmi və səviyyəsinin

qiymətləndirilməsi, problemin həlli üçün lazım olan resursların öyrənilməsi

məsələlərini əhatə edir.

Üçüncü mərhələdə qərarların hazırlanmasıüçün müxtəlif modellər və metodlardan

istifadə olunur, idarəetmə qərarlarının modeli hazırlanır. Mühüm əməliyyatlardan biri

qərar layihəsinin bir neçə variantinin hazırlanmasıdır. Sonra bu variantlar içərisindən ən

səmərəlisi seçilir. Qərar layihələri geniĢ müzakirə olunmalıdır. Qərarın layihəsinin

mütəxxəsislər və idarəetmə aparatı iĢçiləri arasında müəssisə yığıncaqlarında və

müĢahidəĢuralarında geniĢ müzakirəsi istehsalın idarə edilməsinə bütün əməkdaĢların

cəlb olunmasına, qərarın ən yaxĢı variantının və onun həyata keĢirilməsi metodlarının

seçilməsinə imkan verər.

Dördüncü mərhələ idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi və həyata keçirilməsini

əhatə edir. Idarəetmə qərarının ən yaxüı variantı inzibati aktlarla rəsmiyyətə salınır. Bu

zaman qərarın yerinə yetirilməsi müddəti, məsul Ģəxslər, lazımi resurslar, yerinə

yetirmə metodları və hesabatların təqdim olunması metodları göstərilməlidir.

Qəbul olunmuĢ qərarı həyata keçirdikdən sonra onun faktiki səmərəliliyini,

idarəetmə obyektinin vəziyyətini və planlaĢdırılmıĢ səviyyədən kənarlaĢmasını

qiymətləndirmək, idarəolunan obyekt üzrə sonrakı qərarlara tələbatı müəyyənləĢdirmək

lazımdır.

Axırda idarəetmə qərarının həyata keçirilməsi, qoyulmuĢ məqsədin və vəzifələrin

yerinə yetirilməsi sahəsində kollektivin iĢinə qiymət verilməlidir, çünki bu, çox böyük

sosial-siyasi və tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir.

2.İdarəetmə qərarlarının yerinə yetirilməsi.

Idarəetmə qərarlarının hazırlanması prosesi aĢağıdakı iĢlərin müəyyən

ardıcıllıqla yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur: idarəetmə obyekti haqqında

informasiyanın yığılması, iĢlənməsi və təhlili; məqsədin müəyyən edilməsi və

qərarın hazırlanması; idarəedici əmrin verilməsi və onun icraçılara çatdırılması;

qərarın həyata keçirilməsi və obyektin dəyiĢilməsi.

Qərarın qəbul edilməsi və həyata keçirilməsi prosesi ġəkil 2-də göstərilir. O, iki

fazadan ibarətdir: 1) idarəetmə qərarının hazırlanması; 2) onun həyata keçirilməsi. Bu

fazalardan hər biri bir neçə mərhələdən ibarətdir

Idarəetmə qərarının hazırlanması fazası aĢağıdakı mərhələləri əhatə edir:

problemin aĢkara çıxarılması, təsviri vəəsaslandırılması; informasiyanın yığılması və

təhlili; qərar variantlarının təsviri və onların seçilməsi; yekun variantın seçilməsi və

qərarın qəbul edilməsi.

Problemin aşkara çıxarılması, təsviri vəəsaslandırılması mərhələsində

idarəolunan sistem maddi Ģərait kompleksi nöqteyi nəzərindən öyrənilir. Belə ki,

istehsal texnikası və texnologiyasının əldə olunmuĢ səviyyəsi, materiallar, təcrübə

bazası, ixtisaslı kadrlar, maliyyə resursları vaxt kimi maddi Ģərtlər kompleksi öyrənilir.

Maddi Ģərtlərlə yanaĢı subyektiv amilin yetkinliyi, yəni həmin problemin həlli üçün

kollektivin psixoloji və peĢə hazırlığı, bu problemin həllinin zəruriliyi haqqında

iĢçilərin inamı böyük rol oynayır. Bu amillərin məcmusu problemin vacibliyi dərəcəsini

müəyyən etməyə və onun yerinə yetirilməsinin zəruriliyinin əsaslandırılmasına imkan

verir. Problemi aĢkar etdikdən sonra onu dəqiq təsvir etmək lazımdır. Məqsəd və

vəzifələrin müəyyən edilməsi problemin təsvirindən asılıdır. Məqsədin və məqsədlər

kompleksinin aĢkara çıxarılması idarəetmə və istehsal vəzifələrini konkretləĢdirməyə

imkan verir.

Qərarın qəbul edilməsi üçün informasiyanın yığılması və təhlili mərhələsində

cari informasiyanın yığılması və təhlili ilə yanaĢı xüsusi seçilmiĢ informasiyanı da təhlil

etmək lazımdır. Konkret idarəetmə qərarı həm cari, həm də həmin problem üzrə xüsusi

əlavə informasiyanın təhlili əsasında qəbul edilir. Qərarın qəbul edilməsi üçün lazım

olan informasiyanın xarakteri problemin xüsusiyyətləri və qərarın qəbul olunduğu

situasiyanın özünəməxsusluğu ilə müəyyən edilir. Informasoyanın yığılması və təhlili

prosesi idarə edilən olmalıdır, çünki bu, həm informasiya artıqlığından, həm də onun

çatıĢmamazlığından qaçmağa imkan verir.

Ġnformasiyanın təhlili zamanı onun xarakterindən asılı olaraq müxtəlif metodlardan

istifadə olunur. Keyfiyyət informasiyası müqayisə, analogiya, təhlil, sintez

vəümumiləĢdirmə kimi məntiqi metodların köməyiləöyrənilir. FormalaĢdırılan

informasiyanın iĢlənməsi üçün kəmiyyət metodlarında istifadə olunur.

Çox sayda formalaĢdırılan informasiyanı iĢləmək üçün kompyuter texnikasından

istifadə olunur. IĢlənmiĢ informasiya təqdimat, yazılı rəy və tövsiyələr formasından

rəhbərə verilir.

Qərarın mümkün variantının təsviri və seçilməsi mərhələsində bu cür seçməni

rəhbər özü aparır. Bunun üçün qərarın formalaĢdırılmıĢ məqsədlər əsasında çox sayda

kriteriləri müəyyən etmək və həmin kriterilər üzrə qiymətləndirməĢkalasını hazırlamaq

lazımdır. Alternativin seçilməsi prosesi ġəkil 3-də göstərilmiĢdir.

Qərarın müəyyən məqsədi əsasında kriteri-tələblər və nəzərə alınan Ģərtlər

formalaĢdırılır. Kriteri-tələbləri təmin etməyən bütün alternativlər avtomatik atılır.

Yerdə qalanları nəzərə alınan Ģərtlərə görə müqayisə edilir.

Qərarın variantının seçilməsi zamanı həm kəmiyyət təhlili, həm də evrisik

metodlar tətbiq olunur.

Yekun variantın seçilməsi və qərarın qəbul edilməsi mərhələsində mümkün

qərarlar içərisindən ən yaxĢısı seçilir. Bunun üçün hər bir variant ətraflı iĢlənilir. Yekun

variantı seçmək məqsədilə qərar variantlarının qiymətləndirilməsi bütün daxili və xarici

amillər nəzərə alınmaqla kriterilər məcmusu əsasında aparılır.

Qərar variantlarının hazırlanması zamanı modelləĢdirmə, ekstropolyasiya və

ekspert qiymətləri metodlarından istifadə olunur.

Yekun qərarın seçilməsində rəhbər həlledici səsə malikdir. Daha doğrusu, son söz

rəhbərindir. Lakin rəhbərin rolu bütün hallarda təklif olunan variantlardan birini seçib

qalanlarını atmaqdan ibarət olmamalıdır. O, idarəolunan sistemin fəaliyyətinin ümumi

məqsədlərinəəsaslanaraq müxtəlif qərar variantlarından birini, daha məqsədəuyğun

olanını sintez etməyi bacarmalıdır.

İdarəetmə qərarının yerinə yetirilməsi fazası qərarın həyata keçirilməsi planının

hazırlanması, onun icraçılara çatdırılması və qərarın icrasına nəzarət mərhələlərini

özündə birləĢdirir.

Idarəetmə qərarının həyata keçirilməsi üçün əlveriĢli Ģərait hələ qərarın

hazırlanması və qəbul edilməsi mərhələlərində yaradılır. Qərarda əvvəlcədən nəzərdə

tutulmalıdır: bu və ya baĢqa vəzifəni kim, harada, nə vaxt və necə yerinə yetirməlidir.

Bu, qərarın yerinə yetirilməsi üçün lazımi təĢkilati zəmin yaradır.

Qəbul olunmuĢ qərarın həyata keçməsi həmin qərarın məqsədinin əldə edilməsinə

yönəldilmiĢ təĢkilati planın hazırlanmasını tələb edir. TəĢkilati planda bütün iĢlərin

həcmi obyektlər, vəzifələr və vaxt intervallarıüzrə bölünür. IĢlərin hər bir qrupunu

yerinə yetirməq üçün müvafiq ixtisasa malik və lazımi sayda icraçılar seçilir. IĢ

rəhbərlərinin seçilməsinə xüsusi diqqət verilməlidir.

TəĢkilati plan hazırlandıqdan sonra qərar icraçılara çatdırılır. Bu zaman qəbul

olunmuĢ qərarın məzmunu vəəhəmiyyəti, onun mümkün nəticələri izah olmalıdır.

Bəzən qərarın yerinə yetirilməsi üçün yeni iĢ metodlarınıöyrətmək lazım gəlir. Bu halda

təbliğat iĢləri ilə yanaĢı böyük metodiki təlimat iĢi aparılır.

Qərarın həyata keçirilməsində qərarın yerinə yetirilməsi gediĢinə nəzarət mühüm

rol oynayır. Nızarətin məqsədi təkcə verilmiĢ proqramdan kənarlaĢmaları vaxtında

aĢkar etmək deyil həm də onların qarĢısını almaqdan ibarətdir. Qərarın həyata

keçirilməsi iĢlərinin uçotunu aparmadan səmərəli nəzarət qeyri-mümkündür. Uçotun

bütün növlərindən istifadə olunur. Düzgün qurulmuĢ nəzarət idarəetmə sisteminin

eləəks rabitəsidir ki, onsuz normal tənzimləmə prosesi, baĢ vermiĢçətinliklərin və zəif

yerlərin vaxtında aradan qaldırılması ağlasığmazdır.

Nəzarətin gediĢində qəbul edilmiĢ qərarlara müəyyən təshihlər aparmaq, bəzən isə

yeni qərar qəbul etmək lazım gəlir. Bu, qərarın yerinə yetirilməsinin pis təĢkili, xarici

səbəblərə görə vəziyyətin kəskin Ģəkildə dəyiĢilməsi, qərarın özündə buraxılmıĢ sıhvlər

nəticəsində baĢ verə bilər. Qərar öz təsirini itirdiyi hallarda rəhbır qərarda müəyyən

dəyiĢikliklər aparmalıdır. Qərardakı təshihlər heç də həmiĢəəlveriĢsiz situasiya

iləəlaqədar olmur. Qərarın həyata keçirilməsi gediĢində nəticələrin

yaxĢılaĢdırılmasıüçün yeni gözlənilməz imkanlar açıla bilər ki, bu da qərarda müəyyən

təshihlərin aparılmasını tələb edir. Yekunların vurulması problemlərin həll edilməsi

sahəsində həll edilmiĢ təcrübə böyük sosial-siyasi, tərbiyəvi və idarəetməəhmiyyətinə

malikdir. Kollektivlər bilməlidirlər ki, onlar necə iĢləyirlər və hansı nəticələr əldə

olunub. Bütün hallarda yekun vurulmalıdır-iĢ tam və vaxtında yerinə yetirilib ya yox.

Yekunların vurulması idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi və həyata keçirilməsi

üçün tətbiq olunan sistemin səmərəliliyini yoxlanması deməkdir. YekunlaĢdırma

problemin həlledilməsi tsiklini tamamlaır və eyni zamanda yeni qərarlar üçün baza

yaradır. YekunlaĢdırma həcminin rəhbərlərin və bütünlükdə idarəetmə sisteminin

təcrübəsini zənginləĢdirməyə imkan verir ki, bu təcrübədən yeni idarəetmə qərarlarının

hazırlanması, qəbul edilməsi və yerinə yetirilməsi üçün istifadə oluna bilər

3.İdarəetməqərarlarının icrasına nəzarət.

Idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi sistemində idarəetməəməliyyatı və idarəetmə

prosedurası anlayıĢlarından istifadə olunur. .

Idarəetməəməliyyatı – müəyyən struktur bölməyə daxil olan idarəetmə

informasiyasının iĢləməsinin parçalanmayan texnoloji prosesidir.

Əməliyyatın üç növünü fərqləndirirlər: formal, alternativ və həlledici. Formal

əməliyyata eləəməliyyatlar daxildir ki, burada icraçılar heç bir qərar qəbul etmədən

əvvəlcədən məlum olan alqoritm üzrə fəaliyyət göstərirlər. Alternativ əməliyyatlar

eləəməliyyatlara deyilir ki, onların yerinə yetirilməsi prosesində məntiqi Ģərtlər

yoxlanılır, qərar variantları təhlil edilir və təklif olunur, lakin qərarlar qəbul olunmur.

Həlledici əməliyyatlar qərarın qəbuledilməsi ilə birlikdə alternativ əməliyyatlardır.

Əməliyyatların kateqoriyalara bölünməsi yerinə yetirilən iĢlərin idarəetmənin

irarxiya səviyyəsinə uyğunluğu haqqında əsaslandırılmıĢ nəticəçixarmağa, eləcə

dəəməliyyatların avtomatlaĢdırılması məsələsini həll etməyə imkan verir. Bu da

avtomatlaĢdırılmıĢ idarəetmə sisteminin layihələndirilməsi zamanı böyük əhəmiyyət

kəsb edir. Formal metodlar inkiĢaf etdikcə və idarəetmə məsələlərinin həlli alqoritmləri

və proqramları kitabxanası yarandıqca, habelə informasiyanın iĢlənməsi üçün texniki

vasitələr inkiĢaf etdikcə idarəetməəməliyyatlarının daha böyük hissəsi

proqramlaĢdırılan və avtomatlaĢdırılan olur.

Idarəetmə texnologiyasının layihələndirilməsi əməliyyatların və prosedurların

ətraflıöyrənilməsinə və onların modelləĢdirilməsi və təĢkilati

layihələndirilməsinəəsaslanır. Idarəetmə texnologiyası lazyihələndirilərkən mövcud

sistemləri və prosedurları təhlil etmək, idarəetmə prosesinə real təsir göstərməyən

əməliyyatları və prosedurları ləğv etmək, bəzilərini modelləĢdirmək və bircinsli

prosedurları birləĢdirmək lazımdır.

Idarəetmənin müasir texniki vasitələrinin tətbiqi Ģəraitində proseduraların təĢkilati

layihələndirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Idarəetmə sistemində kompyuter

texnikasının tətbiqi zamanı idarəetmə aparatında müvafiq prosedura və təĢkilati

dəyiĢikliklər aparmaq lazımdır.

Idarəetmə proseduralarının layihələndirilməsi müxtəlif bölmələrdə prosedurların

yerinə yetirilməsinin vahidləĢdirilməsi: yeni əməkdaĢlar tərəfindən mövcud

proseduraların daha tez mənimsənilməsi; iĢçilərin qarĢılıqlıəvəz olunmasının təmin

edilməsi; müqayisəli təhlilin aparılması; təcrübə mübadiləsi və proseduraların

səmərələĢdirilməsi üçün həyata keçirilir.

Idarəetmə qərarını qəbul edilməsi prosesində məqsəd, alternativ, kriteri, xərclər və

modellər kimi anlayıĢlardan da istifadə olunur.

Məqsəd fəaliyyətin son və arzuolunan nəticəsidir. Məqsəd insanın fəaliyyətini

yönəldir və tənzimləyir. Məqsədin məzmunu fəaliyyətin obyektiv qanunlarından,

subyektin həqiqi imkanlarından və tətbiq edilən vasitələrdən asılıdır. Məqsədin

qoyuluĢu fəaliyyət proqramını müəyyən edir. Idarəetmənin müxtəlif səviyyələrində

məqsədin konkretlilik dərəcəsi müxtəlif olmalıdır. Məqsədlərin üçəsas yarımqrupunu

fərqləndirirlər: perspektiv, qlobal, strateji; planlaĢdırılan, yerli, taktiki; cari, lokal,

operativ.

Alternativlər – məqsədin əldə edilməsi üsullarıdır. Bu üsullar strategiyalar, spesifik

hərəkətlər və vasitələr Ģəklində ola bilər. Hər bir alternativin həyata keçirilməsi

xərclərin məbləği ilə xarakterizə olunur.

Müəyyən olunmuĢ məqsəd əsasında qərar variantının seçilməsi üçün çoxlu

kriteriyaları müəyyən etmək və onlar üzrə qiymətləndirməĢkalasını hazırlamaq

lazımdır.

Kriteri – müəyyən qaydadır və alternativlər vaciblik və ya üstünlük dərəcəsinə

görə yerləĢdirilir. Onların köməyilə məqsədin əldə edilməsi dərəcəsi müqayisə edilir.

Istənilən məqsəddə qərarın kriterisi vardır.

Cədvəl 1. İdarəetmə proseduralarını yerinə yetirmək üçün iş vaxtı məsrəfləri

Ġdarəetmə

proseduralarının

növləri

Ġdarəetmə

proseduralarının

məzmunu ĠĢ vaxtı məsrəfləri %

Müəssisənin

rəhbər

iĢçiləri

Mütəxxəsislə

r

Texniki

icraçıla

r

Ġnformasiya

Informasiyanın axtarıĢı,

yığılması, ötürülməsi,

iĢlənməsi və saxlanması 30 60 80

Məntiqi-təfəkkür

Müxtəlif məsələlər üzrə

idarəetmə qərarlarının

hazırlanması və qəbul

edilməsi 30 25 20

TəĢkilati

Kadrların seçilməsi və

yerləĢdirilməsi,

məsələlərin qoyuluĢu, 40 15 -

operativ planlaĢdırma,

əmək proseslərinin

təĢkili, inzibatçılıq,

icarya nəzarət

Sistemin fəaliyyəti modelində elə amillər aĢkar edilir ki, sistemin iĢi ondan asılı

olur. Onlar tənzimlənən və tənzimlənməyən ola bilər. Tənzimlənən amillərə daxildir:

idarəetmənin iqtisadi strategiyası; təĢkil və idarəetmə texnikasının, texnologiyasının və

metodlarının seçilməsi; sistemin fəaliyyətinin optimallıq kriterisi; sistemin əlamətləri

arasında səbəb-nəticəəlaqələri; məqsədin əldə edilməsinin müxtəlif üsullarında xərclər

və səmərəlilik. Qeyri-tənzimlənən amillər idarəetmə subyektindən asılı olmayaraq

sistemə təsir edən obyktiv Ģərtlərdir.

Konkret modelin seçilməsi problemin xarakterindən hazırlanması qərarından və

onun alternativindən asılıdır. Müəssisənin idarəedilməsində abstrakt modellərdən daha

geniĢ istifadə olunur. Təsvir formalarına görə abstrakt modellər məntiqi, informasiya,

statistik, analitik və imitasiya modellərinə; xarici təsirlərin modelə təsirini əks etdirmək

dərəcəsinə görə determinləĢmiĢ və ehtimallı modellərə; istifadə olunun dəyiĢənlərdən

asılı olaraq diskret və ya fasiləsiz xarakterli modellərə bölünür.

Model obyektiv mövcud olan həqiqəti daha yaxĢı dərk etmək və səmərəli fəaliyyət

planını hazırlamaq üçün tərtib edilir

4. Qərarlara kompleks halda yanaşma.

Qərarın qəbul edilməsi prosesinin təĢkilinin məqsədi canlı və keçmiĢəməyə qənaət

etməklə onun səmərəliliyinin yüksəldilməsidir ki, bu da informasiyadan səmərəli

istifadə olunmasına gətirib çıxarır.

Istehsalın mürəkkəbliyinin artması iləəlaqədar olaraq, bir qayda

olaraqmütəxxəsislər tərəfindən hazırlanır. Bunun üçün iĢüzar müĢavirələrdən geniĢ

istifadə olunur. IĢgüzar müĢavirələrin əsas məqsədi kollektiv müzakirə tələb olunan

problemlərə baxılması və onlar üzrəm qərarların qəbul edilməsidir. Hər bir müĢavirə

diqqətlə hazırlanmalıdır: gündəlikdə duran məsələ və iĢtirakçılar müəyyən olunmalı,

müĢavirənin gündəliyi irəlicədən müĢavirə iĢtirakçılarına çatdırılmalı və onlar müzakirə

olunacaq məsələlər üzrə materiallarla tanıĢ olmalıdırlar. Rəhbər müĢavirəni mütəĢəkkil,

iĢgüzar qaydada aprmalı, müĢavirənin maksimal dərəcədə faydalı olmasıüçün münasib

vasitələri və metodları axtarıb tapmalıdır.

MüĢavirənin təĢkilində və keçirilməsində aĢağıdakı qaydalara əməl etmək

lazımdır: müĢavirə müəyyən olunmuĢ vaxtda baĢlanmalıdır; müĢavirənin gündəliyinə

və reqlamentə dəqiq əməl olunmalıdır; müĢavirənin nəticələri protokollaĢdırılmalıdır və

protokolda hər bir tapĢırığın kim tərəfindən və hansı müddətlərdə yerinə yetirilməsi

göstərilməlidir; müĢavirə vaxtında planlaĢdırılmalıdır. MüĢavirəyəən lazimlı iĢçilər

dəvət olunmalı və iĢtirakçıların sayı minimal olmalıdır. MüĢavirə məcburiyyət olmadan

aĢıq və qarĢılıqlı anlaĢma Ģəraitində aparılmalıdır. Təklif verən Ģəxs deyil, təklif tənqid

hədəfinəçevrilməlidir.

Rəhbər problemin mahiyyətini nə qədər tez tuta bilsə və meydana gəlmiĢ suallara

düzgün cavab verərsə, hər bir iĢçi üçün tapĢırığı dəqiq müəyyən edərsə, uzunçuluğa yol

verməzsə, həm özünün, həm də baĢqalarının vaxtını qiymətləndirə bilirsə, müĢavirənin

səmərəliliyi daha yüksək olur.

Qərarın birgə axtarılmasının mühüm üsullarından biri iĢgüzar söhbətdir. Rəhbər

iĢgüzar söhbət aparmağı və bu zaman qərarın qəbul edilməsinə və həyata keçirilməsinə

təsir edən psixoloji amillərdən istifadə etməyi bacarmalıdır. IĢgüzar söhbətin

iĢtirakçıları söhbətin faydalılığında müsahibini maraqlandırmağı, qarĢılıqlı etimad

atmosferi yaratmağı, söhbət vaxtı informasiyanı verərkən təlqin və inandırma

metodlarından səylə istifadə etməyi bacarmalıdır.

IĢgüzar söhbətin quruluĢunda beĢ fazanı ayırmaq olar və buna uyğun olaraq iĢgüzar

söhbətin aparılmasının beĢ prinsipindən istifadə etmək tövsiyə olunur.

Cədvəl 2. İşgüzar söhbətin quruluşu, onun aparılması prinsipləri və vasitələri

Söhbətin fazaları

İşgüzar söhbətin

aparılması prinsipləri

Müsahibinə təsir

göstərmə vasitələri

Söhbətin baĢlanğıcı

Müsahibin diqqətini

cəlb etmək

Nitqin qurulması, dilin

ifadəliliyi, nitqin temqi

və tembri, görmə

kontaktı, əks rabitə və

etibarlılıq

Informasiyanın

ötürülməsi

Müsahibdə maraq

oyatmaq

ArqumentləĢdirmə Ətraflıəsaslandırma

Müsahibin dəlillərinin

təkzib etmək

Müsahibin maraq

dairəsini aĢkar etmək

vəĢübhələri aradan

qaldırmaq

Qərarların qəbul

edilməsi

Müsahibin

maraqlarının yekun və

səmərəli qərara

çevrilməsi

IĢgüzar söhbətdə qərarın müvaffəqiyyətlə qəbul edilməsinə aĢağıdakı tövsiyələr

kömək edə bilər. Müsahibi axıra qədər diqqətlə dinləyin; bu, təkcədiqqət niĢanəsi deyil,

həm də peĢəkarlıq zərurətidir. Müsahibinizi həmiĢə inandırmağa çalıĢın.

AnlaĢılmazlıqdan və düzgün olmayan fikirlərdən çəkinmək lazımdır. Fikirlər, sadə,

aydın, əyani, sistemləĢdirilmiĢ, yığcam və anlaĢıqlı olmalıdır. Müsahibin Ģəxsiyyətinə

hörmət edin. Nəzakətli, mehriban və diplomat olun. Lazimi hallarda dönməz olun, lakin

bu halda soyuqqanlılığınızı itirməyin. Hər vasitə iləçalığın ki, müsahibiniz sizin

təklifinizi daha asan qavrasın.

Müasir müəssisənin idarəedilməsinin texniki, təĢkilati, sosial-iqtisadi və baĢqa

tərəflərinin mürəkkəbliyi və qarĢılıqıl asılılığı ona gətirib çıxarır ki, idarəetmə qərarının

qəbul edilməsi zamanı bir-biriləəlaqədə olan çox sayda müxtəlif amilləri nəzərə almaq

lazım gəlir. Qərarın seçilməsinə təsir edən amillərin bir hissəsi təbiətinə görə

kəmiyyətcə ifadə olunmur, digərləri isə praktik olaraq ölçüyə gəlmir. Istər istehsalda,

istərsə dəətraf mühitdə baĢ verən fasiləsiz kəmiyyət və keyfiyyət dəyiĢiklikləri

idarəetmə qərarının qəbul edilməsində istifadə olunan informasiyanın qeyri-

müəyyənliyi Ģəraitində mürəkkəb texniki, təĢkilati və iqtisadi problemlər üzrə idarəetmə

qərarlarının əsaslandırılmasını və seçilməsini asanlaĢdıran xüsusi metodlar hazırlamaq

zərurətini doğurur.

Əməliyyatların tədqiqi öyrənilən prosesin, sistemin və ya fəaliyyət növünün

imitasiyası olan riyazi və ehtimallı modellərdən istifadəyəəsaslanır. Əməliyyatların

tədqiqində kəmiyyət modellərinin qurulması, optimallıq kriterisinin seçilməsi və

optimal həllin tapılması istənilən bir məsələnin əsas vasitələridir.

Təsərrüfat problemlərinin mürəkkəbliyindən asılı olmayaraq onların həlli prosesi

bu və ya baĢqa metodun tətbiqi ilə ciddi məntiqi qaydada həyata keç

Əməliyyatların tədqiqinin kəmiyyət metodları aĢağıdakıəsas qruplardan birinə aid

oluna bilər: analitik, statistik, riyazi proqramlaĢdırma və nəzəri-oyun.

Analitik metodlar məsələlərinin həlli Ģərtləri ilə onun nəticələri arasında analitik

asılılıqları müəyyən edir. Bu metodlar aĢağıdakılardır: ehtimal nəzəriyyəsi, markov

prosesləri nəzəriyyəsi, kütləvi xidmət nəzəriyyəsi.

Statistik metodlar həm faktiki fəaliyyət və sınaqların nəticəsində, həm də statistik

modelləĢdirmə yolu ilə EHM-də süni yolla hazırlanmıĢ statistik materialların yığılması,

iĢlənməsi və təhliolinəəsaslanır. Ardıcıl təhlil və statistik sınaqlar metodu belə

metodlardandır.

Riyazi proqramlaĢdırma konkret situasiyada riyazi modelləĢdirməəsasında qərarın

əsaslandırılması metodudur. O, verilmiĢ optimallıq kriterisi və müxtəlif situasiyalarda

fəaliyyət proqramı baxımından optimal qərarı tapmağa imkan verir. Istehsalın idarə

edilməsində xətti riyazi modellər geniĢ tətbiq olunur.

5.İdarəetmə qərarlarınınoptimallaşdırılması metodları.

Qərarlar–qarĢıya məqsədlərin qoyulması, məqsədə nail olmaq yollarının

müəyyən edilməsi, problemlərin aradan qaldırılması məqsədilə qəbul edilir. Qəbul

edilmiĢ qərarlar rəhbərdən icraçılara sərəncam, əmr, qərar, göstəriĢ, tapĢırıqlar

formasında təlqin edilir.

Qərarlar gələcəyin hərəkət və ya hərəkətsizliyi diktə edən Ģüurlu və iradi

idarəetmə aktıdır.

Qərarlar idarəetmə aktı olmaqla tapĢırır, qadağan edir, vəkil edir, məhrum

edir, xitam verir.

Qərarların aĢağıdakı təsnifatları vardır:

Qəbul edilmə formalarına görə

1. Tək baĢına qərarlar:

a) Ġntuitiv qərarlar;

b) Ġnsayt qərarlar.

2. Kollegial qərarlar:

a) Müzakirədən keçən qərarlar;

b) Mülahizələrəəsaslanan qərarlar.

Ġqtisadi məzmun və mahiyyətinə görə qərarlar aĢağıdakılardan ibarətdir.

1. Strateji qərarlar.

2. Taktiki qərarlar.

3. Cari qərarlar.

4. Operativ qərarlar.

Formasına görə qərarlar yazılı vəĢifahi qərarlara bölünür.

Müddətlərinə görəqərarlar uzunmüddətli, ortamüddətli, qısamüddətli

qərarlara bölünür.

Qərarlar məzmununa görə iqtisadi, siyasi və təĢkilati qərarlara bölünür.

Ġqtisadi qərarlara funksional məzmununa görə plan, idarəetmə, nəzarətedici,

inzibati qərarları aid etmək olar. Ġqtisadi qərarlar, həmçinin iqtisadi sahədə baĢ verən

problemlərin həlli ilə bağlı olur. Qərarların qəbul edilməsindən öncə isə problemin

meydanagəlmə səbəbləri öyrənilməli, həmin səbəblər araĢdırılmalı, təhlil edilməli,

qiymətləndirilməli və onun aradan qaldırılmasıüçün tədbirlər kompleksi

hazırlanmalıdır.

Siyasi qərarlar problemlərin həlli çərçivəsində qəbul olunur və siyasi

məsələlərin həllində istifadə olunur.

TəĢkilati qərarlar isə təĢkilatçılıq funksiyasının həyata keçirilməsi iləəlaqədar

olaraq təĢkilati məsələlərin həllinə yönəldilir.

Qərarların qəbul edilməsinə bir sıra amillər təsir edir ki, onlar aĢağıdakılardan

ibarətdir:

1. Qərarı qəbul edən rəhbərin Ģəxsi keyfiyyəti.

2. Qərarların qəbul edilməsi Ģəraiti.

3. Ġnformasiyaların az vəçox olması.

4. Qərarların qəbul edilməsində kollektivin iĢtirak səviyyəsi.

Qərarların qəbul edilməsi və həyata keçirilməsi aĢağıdakı mərhələlərdən

keçir.

1. Qərar layihələrinin hazırlanması. Müəlliflər qanunlara, normativ aktlara,

məqsədlərə istinad edir.

2. Qərarların qəbul olunması. Bu mərhələdə layihələr müzakirə olunur və

qərar layihəsi imzalanır, yəni rəsmiləĢir.

3. Qərarın icra olunması. Qərarların real hərəkətlərə, hüquqlara,

münasibətlərə, hərəkətsizliyəçevrilməsi.

Ġdarəetmə qərarlarının layihələrinin hazırlanması prosesinin mərhələləri

aĢağıdakılardır:

- məqsədin formalaĢması;

- problemlərin aĢkara çıxarılması və təhlili;

- məqsədə nail olmağın və problemlərin aradan qaldırılmasının alternativ

variantlarının müəyyən edilməsi;

- alternativ qərar variantlarının seçilməsi;

- qərar layihələrinin tərtib olunması.

Alternativ qərar variantlarından idarəetmə qərarlarının hasil olunması

aĢağıdakı ardıcıl proseslərdən ibarətdir:

- alternativlərin təhlil edilməsi;

- alternativlərin müqayisə edilməsi;

- alternativlərin qiymətləndirilməsi;

- alternativ variantlarının içərisindən ən optimalının seçilməsi;

- qərarların qəbul edilməsi.

Qərarların real hərəkətlərə, hüqüqlara, münasibətlərə, tələb olunan

hərəkətsizliyəçevirilməsi prosesinə qərarların icrası deyilir

Optimallınlıgın özünün də xüsusi meyarları vardır. Burada ən bĢlıca meyar

variantın qənaətli olması və onu n zəruri informasiya iləidarəetmə

funksiyaları ilə düzgün əlaqələndirilməsi və qısa vaxt ərzində həyata

kecirilə bilməsi imkanlılıgı ilə baglıdırıĠdarəetmə qə rarlarınım ən

yaxĢılarının secilməsi optimal qərarlar adlandırılırsa həmin optimal

variantların yolları həmin variantların optimalllaĢdırılması adlandırılırı bu

zaman bir sıra metodlardan qcümlədən əməliyyatların tədqiqi və eksprrt

qiymətləndirmə metodlarından geniĢ istifadə edilir.

1- əməliyyatların tıdqiqi metodu.

2- Kəmiyyət metodları

3-evristik metod

4-ekspert qiymətləndirmə metody

5- optimal idarəcilikmetodu

. Qərarların icrası hər bir rəhbərin psixologiyasından və onların Ģəxsi

kefiyyətindən də xeyli asılıdır. Qərarların icrasında kollektiv fikir, əhval-ruhiyyə,

sosial-psixoloji amillər və aĢkarlığın rolu böyükdür. Burada adamların davranıĢ

motivləri, tapĢırılmıĢ iĢüçün məsuliyyət hissi, iĢə mə-arağı, rəhbərlik–tabeçiləri

böyük əhəmiyyət kəsb edir. Qərarlarınoptimal icrasıüçün aĢağıdakı tələblər irəli

sürülür

1. Qərarların icrasının konkret yolları müəyyən olunur

2. Qərarların icrasına nəzarət konkret Ģəxsə həvalə edilir

3. Qərarların icrasının müddətləri müəyyən edilir

4. Qərarların icrasıüçün kompleks tədbirlər planı iĢlənib hazırlanır

Qərarların icrasıüzərində ardıcıl nəzarət həyata keçirilməlidir. Qərarların

icrasıüzərində nəzarət müxtəlif orqanlar tərəfindən yerinə yetirilir. Buraya müxtəlif

müəssisədaxili struktur vahidləri aid edilir. Hər bir idarəetmə obyektində

qərarların icrasının xüsusi uçotu aparılmalıdır

. Qərarlar nəinki əvvəlcədən, həmçinin icra prosesində də dəyiĢdirilə bilər. Bu

da qərarların çevikliyi prinsipi iləəlaqədardır.

İclaslar. Qərarların qəbul olunmasında, müzakirə edilməsində və qəbul

edilmiĢ qərarların icraya yönəldilməsi prosesində iclas və ya toplantıların rolu

böyükdür. Ġclaslar informasiyanın və qərarların məzmununun tez bir zamanda

kollektivəötürülməsindəəhəmiyyət kəsb edir.

Ġclaslar kollegial fəaliyyətin əsasını təĢkil edir. Ġclaslar aĢağıdakı məqsədlər

üçün həyata keçirilir:

- kollektivə məlumatlarıötürmək üçün;

- kollegial qərarların qəbulu üçün;

- Qərarların optimallıgı optimal variantların secilməsi : qərarların az

xərclə yüksək nəticələr əldə etməyə xidmət etməsi; qərarların optimal

iqtisadi, istehsal və sosial meuarlara uygun gəlməsi.

- Qərarların hüquqi və qanuni müddəalara uygun gəlməsi qərarların

qəbul edilməsi zamanı hüquqi normalara əməll etməsi cox vacibdir

M Ö V Z U-18

İDARƏETMƏNİN SƏNƏDLƏRLƏ TƏMİ NATI.

PLAN

1. SənədləĢdirmənin mahiyyəti və idaarəetmədəəhəmiyyəti..

2. Sənədlərin növləri.

3. Sənədlərlə iĢ, sənədlər dövriyyəsi, və onun səmərələĢdirilməs

4 .SənədləĢdirmənin prinsipləri.

5. Sənədlərlə idarəetmə qərarları arasında əlaqə

1.Sənədləşdirmənin mahiyyəti və idarəetmədəəhəmiyyəti..

Ġdarə aparatının , mühəndis texniki iĢcilərin və qulluqgcuların

əməyininin elmi təĢkilində sənədlərin və kargüzarlığın düzgün təĢkilinin

böyük əhəmiyyəti vardır. Müasir dövrdə elmi-texniki tərəqqi istehsajın və

xarakteri müəssisələr və idarələrarası müxtəlif formalıəlaqələrin geniĢlənməsi

sənəd və sənədlər dövriyyəsinin həcminin artmasına səbəb olur.

Sərəncamvericilikrəhbərlər tərəfindən həyata keçirilir. Rəhbərlər qəbul

edilmiĢ

qərarları sərəncamverici sənədlərlə təsbit edirlər. Sərəncamverici

sənədlərəəmrləri, sərəncamları, qaydaları aid etmək olar

.

Qərar və sərəncamlar ümumdövlət sənədi hesab olunur vəən yüksək hüquqi

qüvvəyə malik olmaqla danıĢıqsız yerinə yetirilir.

Sərəncamvericilik aĢağıdakı fəaliyyətlərlə bağlı qəbul edilmiĢ qərarları icra

üçün təsbit edir:

- struktur bölmələrinin yaradılması;

- fəaliyyətin təĢkili;

- iĢçilərin təyinatı;

- strateji, operativ qərarların qəbulu və onların yerinə yetirilməsi.

Sərəncamverici sənədlər içərisindəən çox istifadə olunanlardan biri əmrlərdir.

Əsas vəçevik məsələlərin həlli məqsədilə müəssisənin rəhbəri tərəfindən verilən

hüquqi akta əmr deyilir. Əmrlər iki halda verilir:

- yuxarı təĢkilatın qəbul etdiyi və ya kollegial qaydada qəbul olunmuĢ

normativ aktların icrasını təmin etmək məqsədilə.

- müəssisənin daxili fəaliyyətini hüquqi cəhətdən idarəetmək məqsədilə

- SənədləĢdirmənin əhəmiyyəti

Əmrlər istehsal, təsərrüfat, maliyyə, kadr və ya Ģəxsi heyətləəlaqədar

məsələləri həll edir. Məsələn təĢkilatın fəaliyyətə baĢlaması, vəzifə maaĢlarının

müəyyən edilməsi, əmək haqqının verilməsi, iĢçinin vəzifəsindən digər vəzifəyə

keçirilməsi iləəlaqədar əmrləri bura aid etmək olar. Bəzən hər hansı bir fəaliyyətə

xitam verilməsi ilə bağlı da əmr verilə bilir. Əmək müqaviləsinin ləğv edilməsi,

iĢçinin iĢdən azad edilməsi iləəlaqədar əmrləri misal göstərmək olar.

Sərəncam sənədlərinin tərtib edilməsi, yalnız, dövlət orqanlarının

hüquqlarına aiddir. Bu sənədlərin qüvvədəolma müddətləri məhdud olur.

Sərəncamlar Prezident, Nazirlər Kabineti, yerli icra hakimiyyətləri və bir sıra

icra strukturları tərəfindən verilir.

Bəzən müəssisə və təĢkilatların direktor müavinləri, baĢ mühəndisləri, bölmə

rəhbərləri tərəfindən də sərəncamlar verilə bilir. Bu halda sərəncamlar tapĢırıq və

tələb xarakteri daĢıyır.

Qaydalar təĢkilati xarakter daĢıyan iĢin və davranıĢın gediĢini tənzimləyən

və həyata keçirilməsini tələb edən xidməti sənəddir. Qaydalar təlimati xarakter

daĢıyır. Qaydalar hüquqi sənəd hesab edilir və aidiyyatı subyektlər tərəfindən icrası

məcburidir.

2.Sənədlərin növləri

Konstitusiyanın 35-ci maddəsinəəsasən respublika ərazisində yaĢayan hər

bir Ģəxsin əmək hüququ vardır. Əmək hüquqynu həyata kecirmək ücün əmək

müqaviləsi bağlanılır. Müqavilə vətəndaĢla müəssisə arasınga bağlanılır. Bu

müqaviləyəəsasən müəsssisə və vətəndaĢəz vəzifə borclarını yerinə yetirirlər .

Buha görə də idarələrdə kadr xidməti Ģöbələri fəaliyyət göstərieı

Ġdarələrdə ayrıca Ģəxsi heyətə dair sənədlər hazırlanır. Bunlara aĢağıdakı

sənədlər daxildirır.

-əməkmüqaviləsi

-kadr əmrləri

-ərizələr

-xasiyyətnamələr

-ərcümeyihal

-əmək kitabcaları

-kadrların ucot vərəqəsi

-attestasiya vərəqələri

Kadr iĢlərinin aparılmasında Ģəxsiyyəti müəyyən edən sənədlərə isə

nəzarət nigah haqqında Ģəhadətnamələr,hərbi bilet , təhsil haqqında attestat

diplom və s.

Respublika Statistika komitəsi tərəfindən təsdiq olunmuĢ ucot sənədləri

Ģöbənin əməkdaĢı tərəfindən təsdiq olunmuĢ ucot sənədləri əsasında

doldurulur.

Əmək müqaviləsi bağlamadan əmək myhasibətlərinə daxil olmaq

qadağındır.

Xasiyyətnamə iĢcinin mənəvi keyfiyyətinə vəəmək fəaliyyətinə qiymət

verən sənəddir.

Xasiyyətnamələr növlərinə görə 2 yerə bölünür.

1-ci Ģəxsi xidmət

2-ci isə xidmət

3. Sənədlərlə iş. Sənədlər dövriyyəsi və onun səmərələşdirilməsi.

Ġdarəetməfunksiyasının icrası aĢağıdakı ardıcıl mərhələlərlə aparılır.

- Rəhbərlik fəaliyyəti

- Ġdarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi ücün lazım olan məlumatların

verilməsi onların icracıya catdırılması

- Qəbul edilmiĢ qərarların icrasına nəzarətin edilməsi

- Dəftərxana idarədə müstəqil quruluĢ bölməsi olmaqla aĢağıdakı

vəzifələri yerinə yetirir.

- Sənədlərin qəbuju qeydə alınması və ucotunu.

- Sənədləri bölüĢdürmək və icracılara catdırılmağı

- Göndərilən sənədləri rəsmiləĢdirmək və yola salmağı.

- Komputerdə və texniki vasitələrlə sənədlərin sayının coxaltmaq.

- Sənədlərin icrasına nəzarət etmək.

- Sənədlərin vaxtında icracılardan qaytarılmasını tələb etmək.bütün

- Bütün bölmələrdə kargüzarlığın təĢkilinə müntəzəm metodiki

rəhbərlik etmək və təkmilləĢdirmək.

- Azərbaycan respublikasının D

- Dövlət qulluğu haqqında qanunda vəzifələri ,hüquqları və məsuliyyəti

göstərilmiĢdir.Ġdarərtmədə kargüzarlığın roluha görə bütün dövlət

orqanlarında iĢləyən qulluqcular aĢağıdakı qruplara böjönür.

- 1-ci Əsasən vəzifəsi kargüzar olmayan lakin bu əməliyyatla əlaqədar

iĢ aparan qulluqcular

- 2ı-ci karguzarlıq üzrə ixtisaslaĢdırıjmıĢ texniki qulluqcular

- 3. Kargüzarlığı təĢkil edənlər

- Qulluqcuların vahid vəzifə namenklaturasına əsasən müəssisədə

kargüzarlıq xidməti iĢcilərinin vəzifələri aĢagıd kimi müəyyən edilir.

- -

Fasiləsiz olaraq dövlət aparatının fəaliyyətinin düzgün təĢkiji

sənədləĢdirmə xidmətinin iĢĢəraitindən asılıdır.Kargüzar heyətininiĢinin

səmərəli təĢkili aĢağıdakı tələblərə uyğunlaĢmalıdır.

Kargüzarlıq xidmətinin quruluĢunun daimi yeniləĢməsi

Kargüzarlıq iĢciləri ilə aparat iĢciləri arasında əlaqələrin tə

ġkili.

Kargüzar xidmətinin tərkib sayının müəyyənləĢdirilməsi a

ƏmədaĢlığın iĢ yerlərinin səmərəli təĢkili və müntəzəm komputer

proqramları ilə təmin oluhması.

ĠĢ yeri kargüzarlıq xidməti üzrə vəzifəni yerinə yetirmək ücün lazımi

vasitələrlə təmin olunmuĢbir və ya çir necə icracının əmək zonasıdır.

4.Sənədləşdirmənin prinsipləri.

Fasiləsiz olaraq idarərtmə aparatının fəaliyyətinin düzgün təĢkili

səədləĢdirmə xidmətinin iĢĢəraitindən asılıdır. Kargüzar heyətinin iiĢinin

səmərəli təskili aĢagıdaı tələbjərə uygunlaĢmalıdır.

-SənədləĢdirmə xidmətinin təĢkilati quruluiuĢunun daimi yenilənməsi:

-SənədləĢdirmə iĢciləri ilə idarəetmə aparatı isciləri arasında

əlaqələrin tĢkili:

SənədləĢdirmə xidmətinin tərkib sayının müəyyən ləĢməsi

-əməkdaĢların iĢ yerlərinin səmərəji təıııkili və müntəzəm kompyuter

proqramjarı ilə təmin olunması.

Kargqüzarlıq xidməti sahəsində iĢ prosesini yüksəltmək məqsədi ilə

sənədləĢdirmə proseslərinin mexanikləĢdirilməsi yeni proqramda iĢləmə

qaydası tətbiq edilir.

Ədliyyə və məhkəmə orqanlarında sənədləĢdirməüzrə xidməti iĢcilər müxtəlif

sənəd vəmateriallarla təmin olunmalıdırlar. Bu sahəücün hazırlanmıĢ idarə

sənədlərində aĢagıdakı məlumatlar verilməlidir.

-sədnədləĢdirməyə dair təlimat,quvvədə olan qanunjar, əmrlərin külliyyatı

təlimatlar və qərarlar.

-inzibati -ərazi bölgüsünə dair məlumat ġöbələrin ,iĢcilərin sayı adjarı ,ev

ünvanları tejefgn nömrələri haqqında məlumatlar.

Bütün iĢcilər sənədləĢdirmınin mqasir prinsip qayda və metodları məhkəmə

quruluĢu Qüvvədə olan ganun vericiliklə o cümlədən hüquqi proseslərdə

sənədlərlə iĢi daha uaxĢı təĢkil etməlidirlər.

Möcud ədəbiyyatlarda sənədləĢdirmənin aĢagıdakı prinsipləri vardır:

-Məqsədəuygunluq prinsipi-ç=bu prinsip lazım gəlməyən sənədlərdən

idarəetmə qərarlarıücün zəruri olmayan sənədlərin istifadə olunmasını

məqsədəuygun hesab etmir.

-etibarlılıq prinsipi- hər bir sənəd obyektiv informasiyajar, obyektiv

göstərigilər faktlar əsaında tərtib oluhmalıdır.

-sistemlilik prinsipi- sənədləĢdirmədə səmədlərin yaradılmasında vahid

tələblər.

-operativlik prinsipi sənədlərin ləngimədən müəyyən olunmĢ vaxtda daxil

olmasıƏks tədqirdə bu idarəetmə qərarlarınin keyfiuuətinə mənf i təsir

göstərmiĢ olar.

5. SƏNƏDLƏRLƏİDARƏETMƏ QƏRARLARI ARASINDA ƏLAQƏ

Qərarlar–qarĢıya məqsədlərin qoyulması, məqsədə nail olmaq yollarının

müəyyən edilməsi, problemlərin aradan qaldırılması məqsədilə qəbul edilir. Qəbul

edilmiĢ qərarlar rəhbərdən icraçılara sərəncam, əmr, qərar, göstəriĢ, tapĢırıqlar

formasında təlqin edilir.

Qərarlar gələcəyin hərəkət və ya hərəkətsizliyi diktə edən Ģüurlu və iradi

idarəetmə aktıdır.

Qərarlar idarəetmə aktı olmaqla tapĢırır, qadağan edir, vəkil edir, məhrum

edir, xitam verir.

Qərarların aĢağıdakı təsnifatları vardır:

Qəbul edilmə formalarına görə

3. Tək baĢına qərarlar:

c) Ġntuitiv qərarlar;

d) Ġnsayt qərarlar.

4. Kollegial qərarlar:

c) Müzakirədən keçən qərarlar;

d) Mülahizələrə əsaslanan qərarlar.

Ġqtisadi məzmun və mahiyyətinə görə qərarlar aĢağıdakılardan ibarətdir.

5. Strateji qərarlar.

6. Taktiki qərarlar.

7. Cari qərarlar.

8. Operativ qərarlar.

Formasına görə qərarlar yazılı və Ģifahi qərarlara bölünür.

Müddətlərinə görə qərarlar uzunmüddətli, ortamüddətli, qısamüddətli

qərarlara bölünür.

Qərarlar məzmununa görə iqtisadi, siyasi və təĢkilati qərarlara bölünür.

Müəssisə birlik idarə nazirlik və ya xud e lmi-tədqiqat ihstitutlarının əsas əas

fəaliyyəti sənədlərdəəks olunur. Ona görə də sənədlərin qruplaĢması

idarəetə qərarları iləəlaqədardır.

Səhədlər idarəetməücün aĢagıdakı hallarda qərarların mənbəyi qərarlar ücün

əsas ola bilər.

1. Yuxarı idarəetmə mərhələlərində idarə olunan obyektə

informasiya mənbəyi kimi təsiredici aktlar daxil olduqda.

2. Məsələlər üzrə oərar hazırlandıqda

3. Qərarları qeud etmək onları müvafiq icracılara catdırmaq

4. Sosial -iqtisadi məsələlər üzrə qəbul miĢ qərarların icrası

5. Qəbul olunmuĢ qərarların qəbul olunması vəəldə edilmiĢ

nəticələrin qiymətləndirilməsi.

6. Qərarlar bir tərəfdən mövgud direktiv və normaativ materrialları

digər tərəfdən isə bir müəssisənin təĢkilatın mövcud sənədlərinin

təhlil edilməsi əsasında qəbul edilir.

7. Ġdarə orqanına daxil olmasından onun icrasına qədər olan

yaxud göndirilməsinə qədər olan dövr sənədlərin dövriyyəsi

adlanır. Ona görə də idarəetmənin elmi təĢkili sənədlər axınının

informasiya axınlarının düzgün təĢkilimdən çox asılıdır.

Sənədlər həm idarəetmə prosesi onun təĢkili həm də infqrmasiya

mənbəyi kimi qurulur. Hər iki halda sənədlər idarəaparatınliyyətinə

müsbət təsir edir.

Səmərəli sənəd dövriyyəsinin baĢlıca prinsipləri aĢağıdakılardır.

1.sənəd dövriyyəsinin birbaĢa olması.

2- sənədlər dövriyyəsininn fasiləsizliyi.

3sənədlər dövriyuəsininahəngdarlığı

4 sənədlər dövriyyəsinin paralelliyi

5 sənədlər dövriyyəsinin proporsionallığı

M Ö V Z U -19.

İDARƏETMƏ SİSTEMİNDƏƏMƏYİN ELMİ TƏŞKİLİNİN ƏSASLARI.

PLAN

1.Ġdarəetmə sahəsində əməyin elmi təĢkili.

2.Əməyin elmi təĢkilinin mahiyyəti və əhəmiyyəti.əsaslarıvəprinsipləri.

3. Ġdarəetmə əməyinin elmi təĢkili.,tərkib hissələri.

4. ĠĢcilərin əmək bölgüsü və vəzifə təminatı.

5. Ġdarəetmə əməyinin səviyyəsinin yüksəldilməsi yolları

1.İDARƏETMƏ SAHƏSİNDƏ ƏMƏYİN ELMİ TƏŞKİLİ.

Məhsuldar qüvvələrin sürətli inkiĢafıqahuhauyğuh qlaraq

idarəetməəməyinin elmitəĢkili tələblərini yüksəldir.

Ġqtisadiyyatın müasir inkiĢaf imkanları idarəetmə proseslərinə elmi yanaĢmaqı

tələb edir. Belə bir tələb budan ibarətdir ki, idarəetmə əməyinin təĢkili

səviyyəsi iqtisadiyyatın inkiĢafını ləngitmək əvəzlnə onun yüksəlməsi amilinə

cevrilə bilsin.Ġndi idarəetmə iĢində elmi nailiyyətlərinin tətbiqi ücün geniĢ

imkanlar yaranır

Ġdarəetmə aparatında əməyin elmi təĢkili elmin vəqabqcıl təcrübənin

nailiyyətlərin əsasında iĢcilərin vahid istehsal və əmək prosesində texniki –

iqtisadi ictimai və psixo -fizioloji cəhətlərdən daha səmərəli yəni ən təsirli

bir surətdə birləĢdirilməsinə nail olmaq onların fəaliyyətini n taxĢılaĢdırılması

və əməyinin səmərəliliyinin artırılmasıdeməkdir.

Ġdarəetmə əməyinin xüsusiyyətləri aĢağıdakılardan ibarətdir.

1. Əməyin xüsusiyyətləriı – intellektual,zehni əmək

2. Təsiretmə səciyyəsi –inzibati ,təĢkilati , idarəedici.

3. 3. əmək cisni. – Ġnformasiya

4. Maddi nemətlər istehsalının təsiri –qeyri müstəqi

5. Əməyin son nəticəsi – idarəetmə qərarları.

Ġdarəetmədə ƏET-li o zaman müsbət həticə verir ki onun prinsipləri və

metodları idarəetmənin bütün mərhələlərində həyata kecirilmiĢ olsun

.ƏET-nin təĢkilati -iqtisadi əsası özündə hər Ģeydən əvvəl onun ümumi

səviyyəsini konkret məzmunu ifadə edir müəssisədə əməyin təĢkili

sisteminin quruluĢu nu göstərir. Bu isə ƏET –nin istiqamətləri ilə

müəyyənedilir

ƏET-nin hər bir istiqaməti üzrə praktiki yaradıcılıq iĢləri xüsusi

təĢkilati prinsiplərə əsaslanır. Məsələn əmək bölgüsü və əmək konsepsiyslyasının

səmərəli formasını secmək ücün bu formanı n təsnifləĢdirilməsi. əmək

bölgüsünüm sərhədlərini ayırmaq kadrları yerləĢdirməlk,peĢə və funk..siyaların

birləĢməsini bilmək mühüməhəmiiiət kəsb edir.

2..Əməyin elmi təşkilinin mahiyyəti və əhəmiyyəti ,əsaslarıı və prinsipləri

ƏET-nin təĢkilati-iqtisadi əsası özünə həmcinin əməyin təĢkilinin yüksəldilməsi

metodlarını əmək proseslərinin təkmilləĢdirilməsi tədbirlərin iqtisadi sə

Mərəsini hesablanılması ƏET-LĠ ÜZRƏ TƏDBĠRLƏRĠN ĠġLƏNMƏSĠ VƏ

layihələndirilməsinin təĢkili formalarını .ƏET –nin bütün normativlər bazasını

özünə daxil edir.

Əmək psixologiyası da burada mühüm rol oynayır,o insanın əmək

yaradıcılığının gediĢində onun psixi fuhksiyalarının dəyiĢməsi məsələlərini

öyrənir.

ƏET-də istehsalat estetikası da mühüm yer tutur. Ġstehsalat estetikasının

nailiyyətlərinin tətbiqi əmək Ģəraitinin yaxĢılaĢmasına iĢ yerinin təĢkilinin iĢin

yerinə yetirilməsinin metodlarının təkmilləĢməsinə səbəb olur.

ƏET-nin pedaqoği əsası da vardır. Pedaqoği elmin nailiyyətləri əməyin təĢkilinin

təkmilləĢdirilməsinin bir cox sualllarını müvəffəqiyyətlə həll etməkdə mühüm

əhəmiyyət kəsb edir.

ƏET-nin əsas prinsipləri əmək kollektivlərində əməyin səmərəli təĢkilinə

rəhbərlik etmək ücün rəhbər ideyalarıdır. ĠNDĠ bu prinsipləri aĢağidakı kimi

izah olunur.

Elmilik prinsipi.- Elmilik prinsipi əməyin təĢkili haqqında obyekiv

məlumat almaq ügün elmi cəhətdən əsaslandırılmıĢ tədqiqat və təhlil

metodlarının tətbiqini nəzərdə tutur.

ƏET-li üzrə tədbirlərin elmi iĢlənməsi və planlaĢdırılması müxtəlif amillərin

kəmiyyətcə öyrənilməsinə əsaslanır və böyük hesablama iĢlərilə əlaqədardır.

Bu isə yalnız riyazi metodlar və hesablama texnikası bazasına əsasən həyata

kecirilir.

2 .PLANLILIQ prinsipi.ƏET –nin planlılıq prinsipi Ģirkətlərin mənfəətlə iĢləyə

bilmək inkiĢaf tələbindən irəli gəlir. Burada ƏET-nin tətbiqi tapĢırıqları əks

oluhur. Mühəndis-texnik iĢcilərin qulluqcuların və fəhlələrin əməyinin elmi

təĢkili müəssisənin texniki və maliyyə planında xüsusi Ģöbə təĢkil edir.

3.Komplekslilik prinsipi Ta m olmayan düĢünülməmiĢ , təsadüfi tədbirlər

əməyin təĢkilinin yükcək səviyyəsini onun planlılıq və hərtərəfli inkiĢafını

təmin edə bilməz.

Komplekslilik prinsipi ƏET-nin ayrı-ayrı istiqamətləri arasında sıx əlaqə

olmasını tələb edir. Məsələn ,əməyin mütərəqqi forma və metodlarının tətbiqi

iĢ yerinin təĢkili , onların planlaĢdırılması və s..

4.Sistemlilik prinsipi- Bütün sistemlərin onların ünsürlərinin bir-birilə qarĢılıqlı

əlaqələndirilmiĢ halda fəaliyyət göstərməsiı.

5. ReqlamentləĢdirmə prinsipi. Ġdarəcilikəməyinin təĢkili ilə əlagədar müəyyən

qaydaları əsasnamələrin qöstəriĢlərin nqrmativlərin müəyyəh edilməsi və

onlara əməl olunması..Reqlament iəĢdirmə sferaları əsasən üc istiqamətdə yəni

əməyin məzmunu əməyin nəticələri əməyin sərfi üzrə olur.

7.Stabillik prinsipi.-Heyətin tərkibinin habelə icra edilən vəzifə və

funksiyaların nisbi sabbitliyi.

8.Məqsədyönlü yaradıcılıq prinsipi-Qulluqcuların menecerlərin əməyinin təĢkili

üzrə layihələrin hazırlanması və tətbiqinə yaradıcı və tətbiqinə yaradıcı

evristik halda yanaĢma.

9. Proporsionallıq prinsipi .Müəssisənin idarəetmə aparatının bütün

bölməlırindı eləcə də ayrı-ayrı iĢ yerlərində və qruplarda məhsuldarlığın bərabər

səviyyədə olmasının təmin edilməsini nəzərdə tutur.

10. Paralellik prinsipi- vaxt etibarilə müxtəlif mərhələlərə aid iĢlərin qovuĢması

yqlu ilə ayrı-ayrı proses və əməjiyyatlarıneyni vaxta yerinə yetirilməsini ifadə

edir. Bu prinsipin tələbinə əməl olunması idarəetmə iĢlərinin icra edilməsi

müddətinin ixtisar olunmasına imkan verir.

14. Qənaətcillik prinsipi.- Qənaətcillik prinsipi optimal xərclərlə maksimum

nəticə əldə etməkdir. Bu prinsipin tələbi qənaətcillik rejiminin həyata

kecirilməyaxĢəsi material əmək və pul ehtiyyat larından səmərəli istifadə

edilməsi hər cür itkilərin aradan qaldırılması ilə bağlıdır.

3. İDARƏETMƏ ƏMƏYİNİN ELMİ TƏŞKİLİ,TƏRKİB

HİSSƏLƏRİ.

Əməyin elmi təĢkili iqtisad elminin əsas problemlərindən biridir. Əməyin elmi

təĢkili əsas məsələyə məqsədə xidmət edir . Bunlardan birincisi iqtisadi

məqsəddir ki, o da əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsindən ibarətdir.

Ġkinci böyük məqsəd fizialqji -psixoloji məqsəddir ki q da əmək Ģəraituni n

yaxĢılaĢması , yüngülləĢməsindən ibarətdir.

Ücüncü və cox mühüm məqsəd ictimai-sosioloji məqsəddir. B urada isə əməyə

düzgün münasibətin tərbiyə edilməsi və əməyin vacib həyati tələbata

cevrilməsini nəzərdə tutulur.

Bütövlükdı əməyin elmi təĢkili üzrə aĢağıdakı tədbirlərin və vəzifələrin

həyata kecirilməsi nəzərdə tutulur.

Bütövlükdə əməyin elmi təĢkili üzrə aĢağıdakı tədbirlərin və vəzifələrin

həyata kecirilməsi həzərdə tutulur.

Əmək bölgüsünün və kooperasiyanın formalarının təkmilləĢməsi əsasında iĢ

yerlərinin müəyyən edilməsi ,PeĢə və vəzifələrin inkiĢafı kollektiv iĢ

formalarının tətbiqi iĢcilərin vəzifə dairəsinin dəqiqləĢdirilməsi və iĢlənməsi.

2. ĠĢyerlərinin təĢkili və xidmətinin yaxĢılaĢdırılması.

3.Kadrların ixtisasının yüksəldilməsi və hazırlanması metodları və

formalarının təkmilləĢdirilməsi.

4. əmək intizamının möhkəmləndirilməsi yaradıcılıq təĢəbbüsünün inkiĢaf

etdirilməsi.

5.Rəhbərlik metodu və üslubunun təkmilləĢdirilməsi.

Əməyin elmi təĢkili nəinki fəhlələrin eləcə də qulluqgu və mühəndis -texniki

iĢcilərin əməyini də əhatə edir . BaĢqa sözlə idarəetmə əməyinin elmi

təĢkili əməyin elmi təĢkilinin tərkib hissəsidir. Bir cox hallarda idarəetmə

əməyin və idarəetmənin elmi təĢkili n fərqləndirirlər. Bunların arasında

fərqlər olduğu kimi oxĢarlıqlar da yar. Ġdarəetmə əməyinin elmi təĢkili və

idarərtmənin elmi təĢkili sıx əlaqədardır və bir cox cəhətdən onlar bir-birinə

daha cox yaxınlaĢırlar.

Müasir elmi-texniki tərəqqi müəssisə kollektivlərinin tərkibində mühəndis

texniki iĢcilərin xüsusi cəkisinin artırılmasınl tələb edi

4.İŞÇİLƏRİN ƏMƏK BÖLGÜSÜ VƏ VƏZİFƏ TƏMİNATI.

Ġdarəetmə sahəsində əmk bölgüsü idarəetmə proseslərinin xüsusi hissələrə

ayrılması ,onjarım müstəqil iĢ sahevrilməəsinə iĢnövlərinə cevrilməsi

deməkdir.Buna uyğun olaraq idarəetmə bölmələri üzrə qulluqcuların iĢ

yerləri müəyyənləĢir, orada xüsusi mqhəndis -idarəcilik və digər iĢlər icra

edilirĢ. Əmək bölgüsü aĢağıdakıəlamətlər üzrə həyata kecirilir.

1.Ġdarəetmə fuhksiyasına görə - idarəetmə funksiyası idarəetmə

proseslərinin ən səmərəli əmək böllgüsü formasını ifadə edir .idarəetmə

bölmələrinin profilini və iĢcilərin peĢə ixtisas tərkibini müəyyənləĢdirir.

2.Qulluqcuların fəaliyyət növü ( rəhbərlik,müxtəlif informasiyaların

hazırlanması)

3.Ġcra edilən iĢlərin mürəkkəblik səviyyəsi və məsuliyyətliliyi.(onların ixtisas

-vəzifə qrupları-texniki icracı , layihə rəhbəri aparıcı – mühəndis və s.)

4. Məqsədli proqramlar üzrə ən ə

5. ĠĢ və əməliyyat növləri üzrə

Əmək bölgüsünə əsaslanmıĢ elmi yanaĢma ücün rəhbər iĢcilərin və

qulluqcuların tarif -ixtisas sorğu cədvəllərindəki tələbləri əsas götürmək

lazımdır Burada vəzifədən irəli gələn görülməli olan iĢlər onların geniĢ təsviri

ixtisas tələbləri, icraedilən iĢlərin mürəkkəb liyinə ə təsir edən amillər əks

olunurı.

Vəzifə təlimatı hər bir idarəetmə bölməsi üzrə iĢcilər arasında

danıĢıqları funksiyaların bölüĢdürülməsi və əlaqələndirilməsi məsələsini həll

edir, onjarın icra etdikləri iĢin funksional məzmununu mqəyyənləĢdirir.

Ġdarəetmə əməyinin elmi təĢkilinin ən mühüm məsələlərindən biri

mütəxəssislərin istehsalın elmi idarəetmə yollarına metodlarına yiyələnməsidir.

Müəssisənin dəqiq və Ahəngdar iĢinin əsası vəzifə və təlimatlardır. t

-Ġstehsalın səmərəli təĢkili vəucot iĢlərinin keyfiyyətinin yaxĢılaĢdırılmaSI

,MADDĠ,əmək və pul ehtiyyatlarından səmərəli istifadə .

-Ġdarəetmə əməyinin elmi təĢkili nöqteyi -nəzərindən əmək və əmək haqqınınn

təĢkili funksiyaları və vəzifələrini nəzərdən kecimək maraq kəsb edir.

ĠĢ vaxtına qənaət etməyə nail olmaq - bu iĢ vaxtının hər dəqəsindən səmərəli

istifadə etmək

Fasilələri tənzim etmək, iĢ yerlərində xidməti yaxĢılaĢdırmaq hər bir iĢgi ücün

yüksək əmək məhsuldarlığı Ģəraiti yaratmaq demkdir.

5.İDARƏETMƏ ƏMƏYİNİN SƏVİYYƏSİNİN

YÜKSƏLDİLMƏSİYOLLARI.

Ġdarəetmə əməyi iĢlərində sərf olunan vaxt itkiləri bəzən

istehsaldakılardan cox olur. Həmin vaxt

Itkiləri istehsala operativ rəhbərliyə mane olur və nəticədə əsassız olaraq

inzibati -idarəetmə heyətinin sayı artır..

Vəzifə nomenklaturasınındəqiq iĢlənməsi və təsdiqi vacibdir. Belə

namenklatura hər bir vəzifə ücün tələb olunan təhsij səviyyəsi göstərilməklə

müvafiq ixtisas -məlumat kitabının tərtibini nəzərdə tutur. Bunların əsasında

isə vəzifə maaĢlarının yenu sxemlərini tərtib etmək olardı .

Müəssisələrdə idarəetmə əməyinin elmi təĢkili məsələlərinin düzgün həlli

bir cox Ģərtlərlə əlaqədardır. Ən mühüm Ģərt müəssisədə ƏET -in qrupu

aĢağıdaı Ģəkildə illik plan hesablamalıgır.

Ġdarəetmə əməyinin elmi təĢkili əmək məhsuldarlığı arasında sıx əlaqə

varı . ƏET əməyin məhsuldarlığının mühüm vasitələrindən biri sayılır.

Ġdarəetmə əməyinin elmi təĢkili istehsalın mühüm ünsürü olan iĢci qüvvəsinin

rolunu daha da artırır. Ġdarəcilik əməyinin elmi təĢkili səviyyəsinin

yüksəldilməsi yollarından biri də qulluqcuların əmək bölgqsq və

kooperasiyasının təkmilləĢdirilməsidir

Bu sahədə idarə aparatı strukturunun təkmilləĢdirilməsinin cox

böyük əhəmiyyəti vardır

MTĠ-in və qulluqcuların əməyinin təĢkilinin təkmilləĢdirilməsi yollarından biri

də idarəetmə funksiyalarının yerinə yetirilməsi iĢinin forma və sistemlərinin

təkmilləĢdirilməsidir. Bunun əsas məzmuhu idarəetmə texhologiyasının ,iĢ

metodunun üsullarının təkmilləĢdirilməsindən ibarət olmalıdır.

Ġdarəetmə əməyinin s.əviyyəsinin yüksəldilməsi iiddir.stiqamətində

görülən tədbirlərə hər Ģeydən əvvəSənədlərlə iĢləmənin təkmilləĢdirilməsi

aiddirti tədbirlır. Bu - məsələyə -sənədlərin keyfiyyətinin yaxĢılaĢdırılması

onların hazırlanması , iĢlənməsi qəbulu qeydə alınması müddətinin

azaldılması daxildir. Həmin məsələnin həllində bəzi təĢkilati tədbirlər o

cümlədən idarəetmə funksiyacının yerinə yetirilməsinin texnologiyasının

iĢlənməsi etibarlı əlaqə yaradılması mühüm rol oynayır.

Mövzu; 20 İdarəetmə kadrları

P L A N.

1.Kadrlarla təmin olunma.

2 Ġdarəetmə sistemi iĢçilərinin kateqoriyaları

3.Kadrlarla aparılan iĢ sistemĠ ,idarəetmə rəhbərinin Ģəxsi keyfiyyəti .

4.Kadrların öyrənilməsi və secilməsi metodları.

5.Kadrların yerləĢdirilməsi.

1. KADRLARLA TƏMİN OLUNMA.

Kadrların seçilməsi və yerləĢdirilməsi idarə aparatınin idarəetmə fəaliyyətinin baĢlıca

funksiyasıdır. Kadrlar istehsal və qeyri –istehsal kadrlarına ayrıjırlar. Ġstehsal kadrları o cümlədən

sənaye müəssisələrinin sənayecə-istehsl kadrları fəhlə , qulluqcular Ģagirdlər kicik xiidmtedici

heytlərə bölünür . Bu funksional əmk bölgüsü ilə bağlıdır. Kadrların strukturu sabit qalmır ,

elmi-texniki tərəqqi buraxılan məhsulun mürəkkəbliyi və s ilə əlaqədar olaraq mütəmadi olaraq

dəyiĢilir.Həmin amillərlə əlaqədar yalnız iĢci heyətinin kateqoriya strukturu deyil. Həmcinin onların

hər biri daxilində peĢə ixtisas təhsil səviyyəsi baxımından da müvafiq dəyiĢikliklər baĢ verir. Ona

görə də ayrı-ayrı firmalarda Ģirkətlərdə mqəssisələrin kadrlara olan tələbatı yalnız ümumi halda

deyil konkret peĢələr ixttisaslar və iĢci kateqoriyaları Üzrə müəyyən edilir.Burada kadrlara olan

həm əsas həm də əlavə tələb Bat nəzərə alınır. Bununla əlaqədar ayrı- ayrı i Ģci heyəti ücün

olan əsas tələ bat hesablanır.,əlavə tələbat üzrə konkret amillər nəzərə alınır.

Müəssisələrin kadrlarla təmin olunma mənbələri də müxtəlifdir. Mütəxəssislərali məktəblərdə

və orta ixtisas təhsili məktəblərində hazırlanır. Müasir elmi-texniki tərəqqi mütəxəssis kadrların

hazırlanmasına qarĢı yeni –yeni tələblər irəji sürürı Mütəxəssis lrə tələbatın müəyyən edilməsindəki

səhvlərə yol verdikdə kadr hazırlığına dövlət və özəl tədris müəssisələrinin artıq vəsait xərclərinə

diplomlu mütəxəssis lərin iĢ yerləri ijə təmin edil məsindəki ciddi cətinliklərə cocial

gərginliyə gətirib cıxarır.

Ona görə də mütəxəssislərə tələbat müəyyən edilərkən elmi cəhətdən əsaslanmıĢ müvafiq

kompleks normativ və metodiki materiallar nəzərə alınmalıdırı Bu iĢə ciddi yanaĢılmalı hər bir

firma və Ģirkətin strateji inkiĢaf planının ən önəmli tərkib hissəsi habelə makroiqtisadi

məĢğuliyyət siyasətinin aparıcı problemi kimi qiymət verilməlidir.

Diplomlu mütəxəssis lərə tələbat müəyyənləĢərkən onun proqnoz ları verilərkən aĢağıdakı

əcsas metodlar nəzərə alınır.

1.ġtat- nomenklatura metodu- vəzifə normativləri Ģtat cədvəlləri üzrə ixtisas- sorğu kitabları

vəzifələrin miqdarının artması və azalması amillərii.

2.Normativ metod -iĢin , istehsalın həcmi , mütəxəssislərin müvafiq əmək normativləri.

3. Təmin olunma normaitivi.diplomlu mütəxəssislərin ümumi iĢcilərə görə xüsusi cəkisi bu xüsusi

cəkinin məhsulun iĢin mürəkkəbliyindən ejmi-tədqiqat konstruksiya iĢlərinin həcmindən ETT-in

idarəetmənin təĢkilatı struktrundan və s- dən asılı olması. Perspektiv dövr ücün nqrmativ

kəmiyyət proqnozlaĢdırlmilləlarkən faktiki ilkin məlumatlar əsas götürülməklə gələcəkdəki

Amillər baĢ verə biləcək hadisələr proseslər korelyasiya -reqressiv təhlil əsasında həzərə

alınmalıdır. Bu xüsusi olaraq mütəxəssislərə olan əlavə tələbatın müəyyən olunması ücün lazımdır.

2.İDARƏETMƏ SİSTEMİ İŞCİLƏRİNİN KTEQORİYALARI.

Ġdarəetmə sistemində rəhbər iĢcilərdən baĢqa mütəxəssislər və texniki icracılar da

calıĢırlar. Onlar Statistika komitəsi tərəfindən inzibati-idarə və istehsal idarə heyəti iĢciləri kimi

ucota alınır. Ġnzibati idarəcilik heyəti dedikdə bura Ģöbələrin qrupların rəhbərləri daxildirı

Ġstehsal heyətinə isə istehsal ctrukturunun iĢciləri daxildir. Bütün bunar vəzifə namenklaturası

tərəfindən müəyyən edilir.

Birinci növbədə idarətmə funksiyalarının düzgün ixtisaslaĢması və onun iĢcilər arasında

dəqiq bölüĢdürülməsindən irəli gəlyr. Ona görə də vəzifə anlayıĢı özü hər bir xətti və funksional

idarəetmə strukturu sIstemində dəqiq müəyyən edilməlidir.

Burada vəzifənin özünün adının dəqiq olması konkret iĢ fəaliyyətini əks etdirməsi fəaliyyət

dairəsi həmih vəzifəyə olan tələbjər vəzifədən irəli gələn məsuliyyət və s sistem halında əks

olunmajıdır.

Bu məsəjlənin elmi həllində iĢcilərin və vəzifələrin hüquqi təĢkilati -struktur və

funksional təsnifatının böyük əhəmiyyəti vardır. Məsələn ,iĢcilərin istehsalatda,idarəetmə

proseslərindəki funksional rolu burada baĢlıca Ģərtlərdən birini təĢkil edir. Belə ki, elə iĢci

(mütəxəssis) var ki, əsasən (üstün olaraq) bu və ya digər i. Növlərinin icrası ilə , bir qrupu

müəssisəyə (idarə orqanına) informasiya xidmətini , digər qrup iĢcilər isə rəhbərlik funksiyasını

həyata kecirir.

Qulluqcuların vəzifə namenklaturasında müəssisə rəhbərlərini 16, onun bölmələri ücün 80-

nə qədər və bütövlükdə qulluqcular üzrə 570 ixtisas üzrə vəzifə namenkjaturası müəyyən

tərəqqinin müasir tələblərinə ,idarəetmə proseslərinin inteqrasiyasına , qovuĢmasına hec də uyğun

deyildir.

Kadrların yerləĢdirilməsində bir sıra xüsusi qaydalara ,prinsiplərə əməl olunmalıdır;

1.rəhbər iĢə,vəzifəyə namizədin həmin iĢə yaxud vəzifəyə uyğunluğu ;

2.yaĢlı rəhbər iĢci ilə gənc kadrların düzcün əlaqələndirilməsi və kadrların secilməsində onun

nəzərə alınması,

3.rəhbər iĢcinin idarəetmə oçyektinin rəhbərlik səviyyəsinə(direktor, müavin və s.) uyğuluqdur.

4. rəhbər iĢcidə olan keyfiyyətlərlə onun tabeciliyində olan onun köməkciləri olan adamların yaxĢı

keyfiyyətlərinin əlaqələndirilməsidir.

Bunun idarəetmə kollektivlərinin formalaĢmasında yeni keyfiyyətlərin meydana cıxmasında

mühüm əhəmiyyəti vardır.

5. təsərrüfat kadrları həm də ictimai istehsalın mənafeyini nəzərə almaqla secilməsi tələbidir.

6. hər bir təsərrüfat rəhbəri ücün onun qabiliyyətindən tam istifadə oluna bilməsi Ģərti ilə iĢ

sahəsinin (vəzifənin) secilməsidir.

Heyətin idarə edilməsində onun strukturunun formalaĢması qanunauyğuluqlarının və dna

təsir edən amillərin öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Bəzi müəlliflər, o cümlədən

A.P.EqorĢin heyətin struktur anlayıĢına daha geniĢ aspektlə yanaĢı onu firmaların təĢkilatı struktur

ilə birlikdə izah edir.

Firma və Ģirkətlərdə bir qayda olaraq aĢağıdakı struktur növləri vardır;

1.təĢkilati struktur

2.funksional struktur.

3.sosial struktur.

5.Ģtat strukturu.

6. bölmələrin strukturu.

7.idarə aparatının strukturu.

8. bölmələrin istehsal və funksional strukturu..

İstər təşkilatın istərsə də heyətin strukturunun müəyyən edilməsində müvafiq amillərin

təsirini və müəyyən prinsipləri nəzərə almaq lazımdır.

Təşkilatı strukturun qurulması prinsipləri mütləq fərqlənirlər.

3.KADRLARLA APARILAN İŞ SİSTEMİ. İDARƏETMƏ RƏHBƏRİNİN ŞƏXSİ

KEYFİYYƏTİ.

Kadr siyasəti kadrlarla yeni iĢ sisteminin formalaĢması və onların tərbiyə edilməsi

secilməsi ümumdövlət iĢinin mühüm vəzifəsi hesab edilməli və dövlətin sosial n iqtisadi

siyasıtində baĢlıca yer tutmalıdır. Kadrlarla iĢ idarəetmə sisteminin və idarəetmə nəzəriyyəsinin

mühüm cəhətlərində biridir.

Kadrlarla iĢ sistemi dedikdə burada geniĢ əhatəli məsələlər kadrların secilməsi,

yerləĢdirilməsi, irəli cəkilməsi onların ixtisasının artırılması iĢci kateqoriyaları və vəzifə

nomenklaturasının müəyyən ləĢdirilməsi və təhlili onların iĢinin tĢkilli, planlaĢdırılması, əməyinin

qiymətləndirilməsi siiistemləri və s nəzər tutulur. Həmin məsələkərdən bəziləri idarəetmə əməyinin

təĢkili məsələləri ilə əlaqədardır.

Kadrlarla aparılan iĢ məcmu iĢ sistemlərindn ibarətdir. Burada idarəetmə strukturu,

idarəetmə məqsədi, metoduu və prinsipləri, həcmi, idarəetmə fuhksiyaları və s. nəzərə

alınmalıdır. Cünki bunun əsasında idarərtnə orqanı ücün lazım olan iĢcilər onların strukturu -

peĢə və vəzifə tərkibi müəyyən edilir Bundan sonra isə hər bir idarəetmə strukturyhda

calısan vəzifəli Ģəxsə qarĢı əsas tələblər onun həyi bilməsi və bacarması, kadrların secilməci

yeləsdirilməsi və irəli cəkilməsi məsələsi irəli sürülür. Burada konkret Ģərtlər və vəzifələr

cərcivəsində onların secilməsi və irəli cəkilməsi həyata kecirilir.

Kadrlarla aparılan iĢ onların hazırlanması və ixtisasının artırılması məsələləri ilə də

əlaqədardir. Onlardan istifadə olunması məsələsi də ən vacib problemlırdən biridir.

Kadr poblemi onlarla aparılan iĢ sistemi müəyyən dərəcə də universal xarakter daĢyir. Cünki bu

kadrların yerləĢdirilməsi və onların formajaĢnası problemini vahil bir qayda əsasında həll

etməyə imkan verir. Bununla yanaĢı hər bir sahənin kadrlarja təmin olunması onlarla iĢ metodları

onlara qarĢı bir sahənin kadrlarla təmin olunması onlarla iĢ metodları onlara qarĢı konkret

spesifik tələblər də nəzərə alınır.

Kadrlarla iĢ zamanı onlar sistem və tələbləri prinsipləri xüsusən rphbər iĢcilərin

secilməsi və irəli cəkilməsi zamanı nəzərə alınmalıdır.

Kadrlarla aparılan iĢdə hyquqi normativlər mühüm rol oynayir. Hyquqi normativlır kadr

seckisindı neqativ halların aradan qaldırılmasında mühüm rol oynamalıdır. Hüquqi normativlər

həmcinin kadrlarla iĢ sisteminin formajaçması və bu iĢlərin reqlanentləĢdirilməsi ücün mühüm

əhəmiyyət kəsb edilir. Bu zanan əmək haqqındaı qanunlar məcəlləsi respublikajarın əmək

barəcində qulluqcuu-lluğun əsasları daxili əmək qaydaları nın tipik qaydaları baĢlıca rol oynayır.

Vəzifəji Ģəxslərə aĢağıdakı tələblər irəli sürülür:

Birincisi—onlara xalq kollektiv zəmanət verməlidir.

Ġkincisi-onlar dövlət aparatına bələd olduğundan ona dair imtahan verirlər.

Ücüncüsü- onlar bizimm dövlət aparatı məcəlləsinə dair nəzəriyyənin əsaslarını bildiklərinə dair

imtahan verməlidirlər.

Ġdarə rəhbərininpsixoloji keyfiyyəti birinci növbədə psixoloji proseslərlə psixoloji

mexanizmlərlə bağlıdır. Cün ki o rəhbər lĢci olmazdan qabaqĢəxsiyyətdir., insandır insana xas ojan

bütün keyfiyyətlər onda da olmalıdır. Əlbəttə burada yaxĢı ülvi keyfiyyətlər nəzərdə tutulur

Təəssüf ki baĢqa keyfiyyətlər az olmur . Bununla belə idarə təsərrüfat rəhbəri psixoloji

xüsusiyyətləri soslal –lider intelektual –lider və inzibatçı –lider xüsusiyyətlərinə malik ollmalıdır.

4.KADRLARIN ÖYRƏNİLMƏSİ VƏ SEÇİLMƏSİ METODLARI.

Kadrların öyrənlməsi onların fəaliyyəti üzərində ardıcıl nəzarətin qoyulması və təsərrüfat

sosial -iqtisadi məsələlər üzrə qəbul edilmiĢ qərarların icrasının yqxlanılması idarəetmə

fəaliyyətinin təĢkili ücün mühüm əhəmiyyətə malikdirı . Ardıcıl nəzarət kadrları tərbiyə edilnəsi

tapĢırılmıĢ iĢ ücün onların məsuliyyətinin artırılması buraxılan səhvlərin vaxtlı- vaxtında aradan

qal dırılması ücün vacibdir.

Kadrların fəaliyyəti üzərində nəzarətin həyata kecirilməsində idarəetmə səhədlərinin

düzgümn qurulmasının mühüm əhəmiyyəti vardır. Bu sənədlərdə onların Ģəxsi fəaliyyəti n

rəhbərlik etdikləri sahələrin fəaliyyəti həmin sahəyə aid yuxarı orqanlarına qərar və göstəriĢləri

dıqiq əks olunmalıdır. Burada kadrların öyrənilməsi və sınaqdan cıxarılması məsələlərinə müstəsna

əhəmiyyət verilməlidir.

Müasir elmi-texniki tərəqüqi kadrların öyrənilməsi . secilməsi irəli cəkilməsi və

yerləĢdirilməsi iĢgüzar və Ģəxsi keyfiyyətlərini qabiliyyətini müəyyən edən obyektiv metodlardan

istifadə olunmasını zəruri edir.

Kadrların düzgün secilməsi və qiymətləndirilməsi müəyyən sistemə əsaslanmalıdır. Burada

ən baĢlıca cıhət müəssisənin hər bir bölmə rəhbəri ücün müəyyən peĢə tələblərini müəyyən

edilməsidir.

Ücüncü cəhət isə rəhbər kadrlar ehtiyatı planın hazırlanması və bu planda rəhbər iĢə

nanizədlərin əks olunmasıdır. Burada hər bir rəhbər iĢcinin icra edəcəyi iĢin məzmunu və

funksiyaların həcmi nəzərə alınaraq onlara qarĢı ümumi tələblərə lə yanaĢı konkret tələblər də

irəli sürülür.

Ümumi tələblər onların intizamlı olması ünsiyyətə girmək qabiliyyəti intelektual inkiĢafı

əməksevərliyi və s. dən ibarətdir.

Kadrlarla iĢ Sistemi həmcinin onların yerləĢdirilməsi birsıra xüsusi qaydalara, prinsiplərə

əməl olunmasıdır. Bu qaydalardan birincisi rəhbər iĢə , vəzifəyə namizədin həmin iĢə yaxud

vəzifəyə uygunlugu qaudasıdır. , ikincisi rəhbər iĢci ilə gənc kadrların düzgün əlaqəlləndirilməsi

və kadrların secilməsində onun nəzərə alınmasıdır. Uücüncy isə rəhbər iĢcinin idarəetmə

obyektininn rəhbərlik səviyyəsinə uygunlugudur. Dördüncü rəhbər iĢcidə olan keyfiyyətlərlə

omun tabeciliyindı olan adamların yaxĢı keufiyyətlərinin əlaqələndirilməsidir

Bunun idarəetmə kollektivlərinin formalaĢmasında yeni keyfiyyətlərin meydana

cıxmasında mühüm əhəmiyyəti vardır.

Kadrların secilməsi müəyyən modellər, əlamətlər və prinsiplər əsasında igra olunur. Bu

məsələ ən cətin və prinsipial əhəmiyyətə malik olan bir fəaliyyət sahəsidir. Cünki kadrların

secilməsi nəticə etibarilə idarəedən sistemin formalaĢması onun gələcəyini müəyyənlləĢdirir.

Burada əmək münasibətlərinin tənzim edilməsi iĢcilərin iĢə qəbul olunması və iĢdən xaric

edilməsi, bu sahədə müdiriyyətin və iĢcilərin hüquq və vəzifələri və s. məsələlər konkret Ģəkildə

göstərilir. Burada baĢqa iĢcilərin iĢə təyin edilməsi vəzifə namenklaturası vəzifənin tutulması

qaydası seckili müsabiqə və s. hüquq normativ aktlar vasitəsilə müəyyənləĢdirilir.

Ġdarə rəhbərinin psixoloji keyfiyyəti birinci növbədə ,psixololi proseslərlə. Psixoloji

mexanizmlərlə bağlıdır.Cümki o rəhbər iĢci olmazdan əvvəl Ģəxsiyyətdir,insandır, insana xas olan

bütün keyfiyyətlər nəzərdə tutulur. Bununla belə idarə, təsərrüfat rəhbəri psixoloji xüsusiyyətləri

sosial-lider, intellektual -lider və inzibatcı -lider xüsusiyyətlərinə əlamətlərinə malik olmalıdırlar.

Lider sözü əmək kollektivlərində insanlar coxluğuna, kütlələrə böyük təsir etmək qabiliyyəti,

istedadı mənasında iĢlədilir.

Liderlik anlayıĢı rəhbər , idarəetmə və menecer anlayıĢı ilə bağlıdır .Lakin menecerə

vəzifə, liderə-sosial təsir etmə baxımından yanaĢılmalıdır.Lider əlində olan hakimiyyət

imkanlarından iĢin səmərəli getməsi ücün maksimum istifadə etməlidir.

Liderlik psixoloji (emosional) fzioloji, intellektual, Ģəxsi iĢcüzar keyfiyyətlərlə müəyyən edilir.

Yuxarıda göstərilən hər üc əlamət rəhbər iĢcinin bir növ universal əlamətləri sistemidir.

5.SUAL-Kadrların yerləşdirilməsi.

Kadrların yerləĢdirilməsi dedikdə iĢcilərin hazırlanması iĢ təcrqbəsini

iĢgüzarlıgını vəĢəxsi keyfiyyətini nəzərə almaqla struktur bölmələlər və

vəzifəjər üzrə yerləĢdirilməsi bĢa düĢülür. Kadrların yerləĢdirilmsi normartiv

sənədlərdə iĢcilərə qarĢə olan müvafiq tələblərlə yanaĢı təĢkilatın mənafeyi

iĢcinin peĢə və ixtisasından istifadı\ə imkanı onunn Ģəxsi və iĢgüzar

keyfiyyətinin qabiliyyətinin icra ediləcək fəaliyyətinin xarakterinə nə

dərəcə uygun gəlməsi kimi ümdə cəhətlər nəzərə alınır.

Bu vəya digər cəhətlər xüsusiylə kadrların secilməsi prqsesihdə

mərhələsində nəzərə alınmalıdır. Həmin mərhəj\lədə aĢagıdakılar nəzərə a

alınmajədır.

1- IĢcinin müvafiq vəzifəni icra etmək ücün yararlı olmasını müəyyənl

2- əĢdirmək

3- Mümkün oln namizədlər haqqımda məlumatlar toplamat.

4- Namizədlərin Ģəxsi keyfiyyətini qiymətləndirmək

5- Qabiliyyəti

6- Yararlılıgı

7- Xarakteri

8- PeĢə ixtisas hazırlığı və s

Kadrları idarə etmək üçün rəhbər, hakimiyyətə malik Ġdarəetmə prosesi

müəssisə və təĢkilatların son məqsədə çatmaq üçün onun fəaliyyətinin həyata

keçirilməsinə xidmət edir. Ġdarəetmə prosesi bu sahədə bütün funksiyaların,

prinsiplərin, metodların bilavasitə həyata keçirilməsinin məcmusudur.

Ġdarəetmə prosesi müəssisənin fəaliyyətinin bütün tərəflərini əhatə edir. Elə

bir sahə yoxdur ki, o idarəetmədən kənarda qalsın. Əks təqdirdə, həmin sahədə

problemlər təhlil edilməz, onların qarĢısı alınmaz, nöqsanlar aradan qaldırılmaz və

bu da müəssisənin fəaliyyətində arzu olunmaz nəticələrə gətirib çıxarar.

Kadrları idarəetmə prosesi dedikdə, müəyyən nəticəyə və yekuna gətirib

çıxaran hərəkətlərin, hadisələrin, fəaliyyətlərin məcmusu baĢa düĢülür.

Ġdarəetmə prosesi sosial proses olaraq hüquqi, iqtisadi, ictimai, psixoloji

prosesləri özündə birləĢdirir və hüquqi proseslərin bütün fəaliyyət mərhələlərini

əks etdirir. Rəhbərlərin və idarə edən Ģəxslərin səlahiyyətlərinin icrası hüquqi

prosesdir. Ġnzibati proses isə hüquqi proses olaraq bütün sahələrin tənzimlənməsini

həyata keçirir. Ġnzibatçılıq normalar əsasında fəaliyyətin tənzimlənməsinə

yönəldilir. Ġnzibatçılıq idarəçilik iĢlərinin həllinə və nəticələr əldə edilməsinə

yönəldilir.

Kadrları idarəetmə prosesi idarəetmə fəaliyyəti ilə əlaqədar davranıĢları və

hərəkətləri özündə əks etdirir. Ġdarəetmə prosesinin xüsusiyyətləri aĢağıdakılardır:

1. Ġdarəetmə prosesi Ģüurlu və məqsədyönlü fəaliyyətdir;

2. Ġdarəetmə prosesi planlaĢdırılmıĢ iĢlərin həyata keçirilməsinə yönəlmiĢ

fəaliyyətdir;

3. Ġdarəetmə prosesi hakimiyyət səlahiyyətlərinin həyata keçirilməsi

fəaliyyətidir;

Ġdarəetmə prosesinin əsas məqsədi iĢçi qüvvəsini və əmək vasitələrini elə

iĢlətməkdir ki, bu zaman son məqsədə çatmaq mümkün olsun. Bundan baĢqa

idarəetmə prosesi az məsrəf sərf etməklə çox gəlir əldə edilməsini nəzərdə tutur.

Ġdarəetmə prosesi xammaldan hazır məhsul alınması ilə əlaqədar texnoloji və

iqtisadi əməliyyatların təĢkili və icrası ardıcıllığını özündə əks etdirir.

Kadr təsərrüfatında idarəetmə bir proses kimi bütövlükdə müəssisənin və

onun ayrı-ayrı sahələrinin idarə olunmasını özündə birləĢdirir. Ġdarəetmə prosesi

aĢağıdakı kimi təsnif olunur:

1. Müəssisənin idarəedilməsi.

2. Ayrı-ayrı Ģöbə və ya bölmələrin idarə edilməsi (plan, maliyyə, təchizat,

istehsal, satıĢ, kadr və s. Ģöbələrin idarə edilməsi).

3. Ġstehsalın idarə edilməsi.

Müəssisənin idarə edilməsi aĢağıdakı məsələləri əhatə edir:

1. Müəssisənin fəaliyyətinin planlaĢdırılması;

2. TəĢkilati məsələlərin idarə edilməsi;

3. Ġstehsalın həyata keçirilməsini təmin etmək;

4. Marketinq və satıĢ fəaliyyətinin həyata keçirilməsini təmin etmək;

5. Müəssisədə ümumi nəzarətin həyata keçirilməsi;

6. Ġnformasiya təminatının həyata keçirilməsi;

7. Ayrı-ayrı Ģöbə və ya bölmələrin fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi.

Müəssisənin idarə edilməsinin baĢında onun rəhbəri durur. Lakin o, bu prosesi

təĢkilati struktur vasitəsi ilə həyata keçirir. Yəni onlar müavinlərin, menecerlərin,

Ģöbə və ya bölmə müdirlərinin vasitəsilə müəssisənin fəaliyyətini idarə edirlər.

ġöbə və ya bölmə rəhbərləri idarəetmənin alt həlqələridirlər. Onlar öz struktur

vahidlərinin fəaliyyət planını və proqramını tərtib edir, Ģöbənin fəaliyyətinə nəzarət

edir, iĢçilərin arasında koordinasiya yaradır, fəaliyyətin nəticələrinə dair müəssisə

rəhbərliyinə hesabat verirlər.

Ġstehsalın idarə edilməsi idarəetmə prosesinin ana xəttini təĢkil edir. Çünki,

istehsal müəssisənin əsas fəaliyyət sferasıdır. Digər sahələr isə ona xidmət edir.

Məsələn maddi-texniki təchizat sahəsi istehsal sferasını texnika və xammal-

materiallarla təchiz edir. SatıĢ sahəsi istehsal edilmiĢ məhsulların satıĢı ilə məĢğul

olur və s. Bütün sahələrdə iĢin həcmi istehsalın həcmi ilə bağlıdır. Yəni istehsalın

həcmi nə qədər böyük olarsa, bu həmin sahələrin iĢinin həcminə təsir

göstərəcəkdir.

Ġstehsalın idarə edilməsi müəssisənin istehsal fəaliyyətini əhatə edir. Ġstehsal

iĢçi qüvvəsi tərəfindən əmək alətlərinin təsiri ilə xammaldan hazır məhsul alınması

prosesidir. Deməli, istehsalın idarə edilməsi bu prosesi bütünlüklə əhatə edir.

Ġstehsalın idarə edilməsini aĢağıdakı kimi təsnifləĢdirmək olar:

1. Ġstehsalın planlaĢdırılması.

2. Ġstehsalın təĢkili.

3. Texnoloji proseslərin idarə olunması.

4. Ġstehsal heyətinin idarə olunması.

5. Ġstehsal fəaliyyətinə nəzarət edilməsi.

Biz bu prosesdən istehsal menecmenti bəhsində ətraflı söhbət açacağıq. Ġndi

isə yuxarıda qeyd etdiyimiz proseslərin idarə edilməsi texnologiyasından bəhs

edək.

Ġdarəetmə texnologiyası idarəetmənin üslublarının, funksiyalarının,

metodlarının, prinsiplərinin məkan və zaman aspektlərində elə qarĢılıqlı, əlaqəli,

ardıcıl, mərhələli, fasiləsiz tətbiqini nəzərdə tutur ki, nəticədə fəaliyyət səmərəli və

məhsuldar olsun. Bu zaman bir sıra idarəetmə alətlərindən, vasitələrindən,

hüquqlarından istifadə olunur.

Ġdarəetmə texnologiyasının məhsuldar formada aparılması aĢağıdakı

idarəetmə resurslarının olmasını tələb edir:

1. Qərarlar.

2. Ġnformasiyalar.

3. Hakimiyyət.

4. Səlahiyyət.

5. Məsuliyyət.

Hakimiyyət, səlahiyyət və məsuliyyət. Müəssisə və təĢkilatlarda idarəetmə

fəaliyyəti idarəetmə aparatı olmalıdır.

Hakimiyyət–müəyyən məqsədə nail olmaq üçün kollektivi yaradan,

dəyiĢdirən və ya onun fəaliyyətinə xitam verən və adamların davranıĢına təsir edən

sosial idarəetmə alətidir. Hakimiyyət təĢkilatın daxilində hər hansı bir mövqe ilə

əlaqədar olan qanuniləĢdirilmiĢ qüvvədir. O, adətən qərar qəbul etmək, əmr etmək,

icra etmək, resursları cəlb etmək və onlardan istifadə etmək hüququnu əhatə edir.

Hakimiyyət baĢqalarının davranıĢına təsir etmək imkanlarının və

səlahiyyətlərinin məcmusu kimi baĢa düĢülür. Hakimiyyət və təsir bir-biri ilə

qarĢılıqlı əlaqədə olan anlayıĢlardır. Təsir dedikdə, bir nəfərin və ya qrupun di-

gərinin fəaliyyətində və münasibətlərində dəyiĢiklik etmək mexanizmidir.

Hakimiyyət isə müəyyən səlahiyyətlər toplusundan ibarət olmaqla, həmin təsir me-

xanizmlərini həyata keçirmək imkanıdır. Təsiretmənin yolları aĢağıdakılardan

ibarətdir:

1. Əmr etməklə.

2. Məcbur etməklə.

3. Qorxutmaqla.

4. Ġnandırmaqla.

5. XahiĢ etməklə.

6. Mükafatlandırmaqla və s.

Hakimiyyət səlahiyyətlərinə malik olma idarəetmənin əsas xassəsidir.

Ġdarəetmədə hakimiyyət səlahiyyətin azlığı və çoxluğu ilə deyil, həm də rəhbərin

və ya liderin Ģəxsi keyfiyyətlərindən də asılıdır. Ayrı-ayrı təĢkilatlarda və ya

təĢkilat daxilində hakimiyyətin dərəcəsini fərqləndirmək lazımdır. Hakimiyyətin

dərəcəsi təsiretmənin, tabeçiliyin, asılılığın səviyyəsi ilə ölçülür. Nəzərə almaq la-

zımdır ki, tabeçilikdə olanların da hakimiyyəti vardır. Yəni hakimiyyət yuxarıdan

aĢağıya ayrı-ayrı sahələr və struktur vahidləri arasında bölüĢdürülür.

Hər bir təĢkilatda menecerlərin qarĢılaĢdığı ən vacib problemlərdən biri

yuxarı səviyyəli rəhbərlikdən səlahiyyətlər almaq və tabeliyindəki iĢçilərə

səlahiyyətlər verməkdir. Səlahiyyətlərin verilməsi dedikdə, tabeliyindəkilərə

hakimiyyətdən müəyyən payların, hissələrin qoparılıb verilməsi baĢa düĢülür. Bu

zaman səlahiyyətlərdən istifadə etməklə həyata keçirilən fəaliyyətin nəticəsinə dair

məsuliyyəti səlahiyyət sahibi daĢıyır.

Səlahiyyət kollektiv və subyektlərin hüququ statusunun bir hissəsidir.

Səlahiyyət idarə etmədə iĢtirakla bağlı hüquq və vəzifələri, qərar qəbul etmək və

icraçılıq hüququnu əhatə edir. Deməli, səlahiyyət öz vəzifələrini həyata keçirmək

üçün iĢçiyə verilən konkret hüquqlardır.

Hakimiyyət, həmçinin təĢkilatın daxilində müxtəlif səviyyəli istehsal vahidləri

və ya Ģöbələri arasında da bölüĢdürülür. TəĢkilati səviyyələr arasında hakimiyyətin

bölüĢdürülməsi qeyri-mərkəzləĢdirmə adlanır.

Səlahiyyətlərin aĢağı rəhbərlər və ya strukturlar arasında bölüĢdürülməsində

məqsəd aĢağıdakılardan ibarətdir:

1. Rəhbərlər idarəetmə imkanlarını geniĢləndirirlər.

2. Rəhbərlər strateji idarəetmədə daha çox fəallaĢırlar. Əsas qulluqçulara

müxtəlif vəzifələri həvalə etməklə rəhbər strateji məsələlərin həllini, ciddi

problemləri öz üzərinə götürür və öz fəaliyyətini də sərbəst planlaĢdırmaq

imkanına malik olur.

3. Rəhbərlər səlahiyyətlərin verilməsi ilə tabeçilikdəki iĢçilərin idarəetmə

sahəsindəki təcrübəsindən və biliklərindən istifadə etmək imkanı əldə edirlər.

4. Səlahiyyətlərin verilməsi sahə menecerlərinin idarəetmə təcrübəsini artırır.

Çünki bu günün maliyyə meneceri sabahın təĢkilat rəhbəridir.

Səlahiyyətlərin rəhbərlər tərəfindən tabeliyindəki iĢçilərə həvalə olunmasının

vəzifələri aĢağıdakılardır:

1. Yerinə yetiriləsi iĢləri, yəni öhdəlikləri, bilavasitə, öz tabeliyindəki iĢçilərə

vermək.

2. Tabeliyindəki iĢçilərə bu öhdəlikləri yerinə yetirmək üçün lazım olan

hakimiyyəti vermək.

3. Öhdəliklərin uğurla yerinə yetirilməsi üçün məsuliyyəti müəyyən etmək.

Öhdəliklərin verilməsi səlahiyyətlərin bölüĢdürülməsi prosesinin bir

elementidir.

Mövzu 21. İnsan resurslarının idarə edilməsi.

Plan:

1.Ġnsan resurslarının idarə edilməsinin mahiyyəti.

2.ĠĢçi heyəti və onun idarə edilməsi problemləri.

3.Ġdarəçilik davranıĢı və insan resurları.

4.Heyətin əmək fəaliyyətinin motivləĢdirilməsi.

5.Heyətin idarə edilməsinin xarici ölkə nəzəriyyəsi və təcrübəsi.

1. İnsan resurslarının idarə edilməsinin mahiyyəti.

Ġnsan resurslarının idarə edilməsi əsasən kompleks məsələləri əhatə edir.

1.Firma və Ģirkətlərin konkret strategiyasına uyğun gələn iĢçi heyətinin (ümumi və

kateqoriyalar üzrə) tələbatın müəyyən edilməsi.

2.MəĢğuliyyət amillərinin təhlili və əmək bazarının qiymətləndirilməsi.

3. ƏməkdaĢların kariyerasının planlaĢdırılması ,onların inkiĢaf mərhələləri.

4. Əmək məhsuladarlığının idarə edilməsi.

5. Əmək gəlirlərinin,firma daxili əmək və istehsal ölçüsünün tənzimlənməsi.

6. Firma daxili fəal sosial siyasətin aparılması.

7. Yaradıcı iĢin o cümlədən texniki yaradıcılığın stimullaĢdırılması.

8. Qabaqcıl əmək üsullarının tətbiqi.

9. Heyətin peĢə ixtisas hazırlığı.

10. MünaqiĢələrin yumĢaldılması,idarə edilməsi.

11. Sosial psixoloji mühitin yaradılması.

Bu səbəbdən sənayecə inkiĢaf etmiĢ ölkələrdə, məsələn ABġda

menecerlərin hazırlanması zamanı əsasən yuxarıda qeyd edilən məsələlər əsas yer

tutur.

Sosial – qrupların psixologiyası, təĢkiletmə nəzəriyyəsi, insan davranıĢı,

Ģəxsiyyətin psixologiyası, təĢkiletmə nəzəriyyəsi insan davranıĢı, heyətin

motivləĢdirilməsi, rəhbərlik üslubu, stuasiyaların araĢdırılması, peĢə fəaliyyətinin

modelləĢdirilməsi və s. məsələlər ayrıca sahə kimi öyrənilir. Ġdarəetmə birgə

fəaliyyətin əlaqələndirilməsi və təĢkilidir. Bu da əmək ehtiyyatlarından səmərəli

istifadəni, əməyin təĢkilini, əmək bazarı kimi problemləri əhatə edir.

2. İşçi heyəti, onun idarə edilməsi, problemləri və istiqamətləri.

Firmaların fəaliyyətində heyətin rolunun artması , insan amilinin onun

intellektual yaradıcı funksiyasına olan zəruri tələbatdan yaranır.

Ġqtisadçılar , məsələn V.P.Budaqi heyətin rolunun artmasını müxtəlif amillərlə

sistemləĢdirir.

1. Texnika və texnologiyanın tətbiqi.

2. Özünə nəzarət və özünü intizama cəzbetmə.

3. Bazarda rəqabətin kəskinləĢməsi və tələbatın artması.

4. Kollektiv formanın artması.

5. Mədəniyyətə və təhsilə tələbatın artması.

6. Ġstehsal demokratiyasının artması.

Beləliklə, heyətin idarə edilməsi firma və Ģirkətlərə rəhbərlik funksiyasının

inteqrasiyası kimi təzahür edir və peĢəkar bir fəaliyyət səciyyəsinə malik olur.ĠĢçi

heyəti konsepsiyası hamı tərəfindən qəbul edilmiĢ müddəaları və cəhətləri

mövcuddur. Heyət , istehsal, idarəçilik onlara uyğun olaraq əsas köməkçi və

xidmətedici fəhlələrdən, rəhbər iĢçilər və mütəxxəssislərdən və texniki

qulluqçulardan ibarətdir.

Heyətin idarə edilməsi istehsal texniki -texnoloji sistemlərin idarə edilməsi

qədər çətin və məsuliyyətli iĢdir, prosesdir. Kadr siyasətinin özü də müəyyən

yarımsistemlərdən, istiqamətlərdn ibarətdir.

1.Kadr siyasəti

2.Heyətin seçilməsi

3. Kadrların qiymətləndirilməsi

4.Kadrların yerləĢdirilməsi

5.Kadrların təlimi , hazırlanması.

Kadrların seçilməsinin konseptual prinsipləri , hakimiyyət tipi, onun iĢ

üslubu , firmalarda isə səmərəlilik iĢgüzarlıq strategiyası, kollektiv münaqiĢələrin

daxili qaydaları.

Struktur və bölmələr üzrə ,peĢə ixtisaslar üzrə əsas və əlavə tələbatın

hesablanması, iĢ yerlərinin , vəzifələrin müəyyənlə.dirilməsi,kadrların peĢə seçimi,

kadr ehtiyyatlarının formalaĢmaı.

Hər bir iĢçinin real potensilaının qiymətləndirilməsi, iĢçilərin əmək

töhfələrinin müəyyən edilməsi, kadrların attestasiyasıfunksiyaların (bölüĢsürülməsi

funksiyaları)

PeĢə hazırlığı, ixtisasın artırılması, ali təhsildən sora əlavə hazırlıq, Heyətin

Ġdarə Edilməsi Texnologiyası. Texnologiya sözü məcazi mənada iĢlənilərək

heyətin planlaĢdırılması, iĢin təhlili, təĢkili , heyətə olan tələblər, Ģtat cədvəli ,

vəzifə instruksiyası , namizədlər haqqında informasiya , namizədin seçilməsi ,

kontraktın müzakirəsi, onun imzalanması, əməyin ödənilməsi və s.

3. İdarəçilik davranışı və insan resursları.

Amerikadan fərqli olaraq Yaponiyada və ya bir çox ölkələrdə firrmalar,

Ģirkətlər , daxili münaqiĢələrin həll olunmasına böyük əhəmiyyət verirlər.Orada

qəflətən irəli sürülmüĢ tədbirlərə, riskli kapitala üstünlük verilmir. Yaponlar biznes

fəaliyyətində idarəçilik strategiyasında onların adlandırdığı TarazlaĢmıĢ Portfelə

əsaslanırlar. Risklərin qarĢısının alınmasında Yaponiyada insan resurlarına Ģirkət ,

daxili stabilliyin təmin edilməsinə , resurslara qənaət edilməsinə , Amerikada isə

maliyyə resurslarına , kapitalın dinamik inkiĢafına üstünlük verilir.

Yaponlar insana iqtisadi , sosial, psixoloji, mənəvi tələbat olan bir tələbat

kimi yanaĢırlar.Ona görə də orada Ģirkət heyətini idarə etmək məharəti menecerin

ən böyük üstünlüyü kimi qiymətləndirilir.Bu məharət yalnız meneer

funksiyasından irəli gəlmir , həm də insanların öz təbiəti ilə də bağlıdır.

Ənənəvi nəzəriyyəyə görə iĢ normal insanın bir fəaliyyətidir və onlar əmək

haqqı, pul almaq üçün iĢləyirlər. Ona görə də orada iqtisadi amilə , ciddi nəzarət

rejiminə üstünlüuk verilir.

Amerika biznesmenləri standart davranıĢ modelinin zəifliyini bilərək insan

keyfiyyətinə, insan münasibətləri modelinə üstünlük verməyi lazım bilirlər.

Burada insan hissiyatı əsas etalon kimi götürülür. Biznesmenlər baĢa

düĢürlər ki , istehsal amillərindən biri kimi insanla maĢını bir sıraya qoymaq

olmaz. Elə etmək lazımdır ki , iĢçi öz təĢkilaı üçün faydalı olduğunu , kollektivin

ayrılmaz bir üzvü olduğunu hiss edə bilsin.

* Ġnsan Potensialı* modeli geniĢlənmiĢ bir miqyasda tətbiq edilməyə

baĢlandı. Bu modelin,nəzəriyyənin *Ġnsan münasibətləri* nəzəriyyəsi ilə yaxınlığı

ilə yanaĢı , onun sabitlik yaratmaq , səmərəli fəaliyyət , iĢçinin yaradıcı

potensialından maksimum istifadə etmək özünüidarəetmə, özünə nəzarət kimi

məsələlərlə ,bir sözlə- insan qabiliyyətinin fəallaĢdırılması ilə əlaqələndirilməsidir,

kollektiv davranıĢa üstünlük verilməsidir.

Rəhbərlik nəticə etibarilə idarəetmənin və adamlar üzərindəki nəzarətin sərt

və yaxud yumĢaq , mülayim olmasına , obyektiv, ədalətli və yaxud əksinə olmasına

ünsiyyət mədəniyyətinə təsir edir.

Rəhbərlik üslubu idarəetmə prosesində davranıĢın , hərəkətlərin ən

səciyyəvi cəhətlərini ifadə edir. Kollektivdə dostluq əhvalının yaradılması xeyli

dərəcədə rəhbər iĢçinin iĢ üsulundan asılıdır. Rəhbər iĢçi istehsala, firmaya, idarə

aparatına olan münasibəti qədər öz iĢçisinə qayğı göstərməlidir. Həmin qayğının

müxtəlifliyi onların avtoritar , demokratik və liberal iĢ üslubunda özünü bir daha

göstərir. ĠĢ üslubunun müxtəlifliyi əslində rəhbər iĢçinin Ģəxsiyyətini müəyyən

edir.

4. Heyətin əmək fəaliyyətinin motivləşdirilməsi.

Ġdarəetmə fəaliyyətində ən baĢlıca cəhət iĢçiləri qarĢıya qoyulmuĢ

məqsədlərın icrasına yönəltməkdir. Burada motivləĢdirmənin , iĢçilərin davranıĢ

qaydalarını öyrənən motivləĢdirmə nəzəriyyəsinin böyük əhəmiyyəti vardır.

MotivləĢdirmə çox aspektli və çox əhatəli problemdir.

MotivləĢdirmə insanla bağlı olduğuna görə onun daxili və xarici

hərəkətverici qüvvələrin məcmuyunu təĢkil edir.

Motivasiya prosesi tələbatı ödəmək, müəyyən məqsədləri icra etməklə

bağlıdır. Bu prosesin aĢağıdakı mərhələləri vardır.

-tələbatın meydana çıxması

-tələbatı ödəmə yollarının axtarılması

-fəaliyyət istiqamətinin seçilməsi

-fəaliyyətə görə mükafat, haqqalma

-tələbatı ödəmə , hansı motivi daha çox təsiredici olmasını araĢdırmaq.

MotivləĢdirmə anlayıĢı çox aspektli və çox istiqamətlidir. Fred Lyuntes

göstərir ki , ayrı-ayrı müəlliflərin əsərlərində bu anlayıĢ aĢağıdakı kimi ifadə edilir.

-zərurət, motivlər, məqsəd, arzu, ehtiras, tələbat, sövqetmə, mükafatlandırma.

MotivləĢdirmə sözü latınca olub "Sövqetmə" " oyatmaq" mənasını daĢıyır.

MotivləĢdirmə öz-özlüyündə yatmıĢ proses deyildir. Bu birinci dövrdə

fizioloji tələbat çatıĢmamazlığından irəli gəlir. Ġnsanda müvafiq davranıĢ qaydası

törədir və onu da fəallaĢdırır.

Tələbat, çatıĢmamazlıq ödənildikdə və ya bərpa edildikdə motivlər

zəifləyir, tarazlıq yaranır.

Ġnsanın öyrənilməsi, onun peĢə fəaliyyətinin optimallaĢdırılması müasir dövrdə

ən vacib problemdir.Bunun sosial- mədəni konteksdə təhlili daha vacibdir. Son

vaxtlar insanın sahələrarası elmlər tərəfindən öyrənilməsi ilə bağlı inteqrativ-

kompleks elm olan akmeologiya elmi meydana çıxmıĢdır.

Akmeologiya psixologiya fəlsəfə , sosiologiya, fiziologiya, genetika və

pedeqoqika elmərin bir növ sintezidir.

MotivləĢdirmə nəzəriyyəsi aĢağıdakı kimi xarakterizə olunur.

1. A.Maslounun tələbatın iyerarxiyası nəzəriyyəsin (tələbatın 5növü: 1)fizioloji

tələbat 2) təhlukəsizliyə tələbat 3) sosial tələbat 4) nüfuza, hörmətə tələbat 5)

özünüreallaĢdırmaya tələbat)

2. K. Alderfelin tələbat nəzəriyyəsi ( 3qrup tələbat : 1) yaĢama , mövcudolma

tələbatı 2) sosial tələbat 3) Ģəxsi inkiĢaf nəzəriyyəsi )

3. D. Klelladın motivasiyalı tələbat nəzəriyyəsi (3 qrupa bölünür 1) uğurlu olan

tələbat 2) hakimiyyətə tələbat 3) mənsubiyyət tələbatı)

Motivlərsiz fəaliyyət yoxdur. Bu baxımdan motivlər insan fəaliyyətinin

katalizatoru rolunu oynayır., daimi fəaliyyər göstərən amil kimi çıxıĢ edir.

Müasir dövrdə ən vacib problemlərdən biri əməyin motivləĢdirilməsinin

idarə edilməsidir. Ən vacib məsələlərdən biri əməyin stimullaĢdırılmasının bu

problemlə bağlı ümumi konsepsiyası ilə yanaĢı onun istehsal amilləri ilə

əlaqələndirilməsidir.

5. Heyətin idarə edilməsinin xarici ölkə nəzəriyyələri və təcrübəsi.

ĠnkiĢaf etmiĢ ölkələrdə firmalarda iĢin səmərəli qurulmasında rəhbər

iĢçilərlə tabeçilikdə olan iĢçilər arasındakı münasibətin yaxĢı olmasına xüsusi

əhəmiyyət verilir.

Heyətin idarə edilməsi sahəsində son vaxtlar müəyyən nəzəriyyələr meydana

çıxmıĢdır. "Sosial sistem" davranıĢ haqqında nəzəriyyə "idarəetmə elminin yeni

məktəbi" "elmi idarəetmə" neopasionalizm.

Neopasionalizm idarəetməyə daha çox səmərəli, elmi-təĢkilati, texniki

aspektdən yanaĢma , menecment fəaliyyətində sosial-psixoloji funksiya isə arxa

plana çəkilir, bu isə müəssisələrin fəaliyyətində insan resursları amilinin nəzərə

alınmamasına gətirib çıxarır.

Ġndi sənaye inkiĢaf etmiĢ bir çox ölkələrdə xüsusilə Yaponiya və Amerika

menecmentində əməyin sosiologiyası, əməyin psixologiyası və s ilə yanaĢı insan

resurslarının idarə edilməsi elmi , fənni də öyrənilir və praktikada uğurla istifadə

edilir.

Yaponiyada idarəetmənin konseptual məsələləri içərisində heyətin idarə

edilməsinin strategiyasına (insan amilindən idarəetmədə istifadə olunması,

səmərəliliyin qiymətləndirilməsi) iĢçilərə diqqətin artırılması mexanizminin

formalaĢması xüsusi fikir verilir. Yaponiyada həmçinin iĢçi qüvvəsinin

yerləĢdirilməsində "əmək bazarı və insan kapitalı" modellərindən üzvü qarĢılıqlı

halda istifadə edilir.

Bəzi ölkələrdə heyətin idarə edilməsi fənni "heyətin iqtisadiyyatı"

(Almaniyada , ABġda ) adlanır.

Yaponiyada vəzifə sistemi aĢağıdakı kimi təsnifləĢdirilir.

1. Yüksək rəhbərlik (Ģura sədrləri,firmanən prezidenti)

2. Rəhbər iĢçilər (Ģöbə rəhbərləri, bölmə rəhbərləri)

3. ƏməkdaĢlar (seksiya rəhbərləri. marketinq, texnoloq)

Dünya Ģirkətlərində kadr potensialına xxüsusi əhəmiyyət verilir. Burada

kadrlar yalnız baĢlıca resurs kimi deyil həm də Ģirkətin əsas üstünlüyü kimi

qiymətləndirilir. Ona görə də bu məsələyə rəhbərlik Ģirkətin birinci vitse

prezidentinə həvalə olunur və aĢağıdakı 3mühüm məsələ üzrə icraçı direktor

müəyyən olunur.

1. Ġnsan resurslarının operativ xidməti üzrə

2. Ġnsan resurslarının strateji xidmətləri üzrə

Hakimiyyət səlahiyyətlərinə malik olma idarəetmənin əsas xassəsidir.

Bununla belə insanlara təsir etmə, tabeçilikdə olanların davranıĢı , birgə hakimiyyıt

halları da nəzərə alınmalıdır.

Mövzu22. İdarəetməs istemində münaqişələr və

streslər,onlarıntənzimlənməsi.

Plan:

1.Ġdarəetmə sistemində münaqiĢələr.

2.Sosial-psixoloji münaqiĢələr.

3.MünaqiĢələrin funksiyaları və münaqiĢəyəçoxaspektli yanaĢma.

4.MünaqiĢə və stresin idarə edilməsi.

5.Xarici ölkələrdə münaqiĢəĢünaslıq problemi və sosial partnyorluq.

1.İdarəetməsistemində münaqişələr.

MünaqiĢələr mövqelərin,görüĢlərin,mənafelərin bir-birinə uyğun gəlmədiyi

Ģəraitdə , habelə problemlərin çətinliklə həll olunduğu Ģəraitdə baĢ verir.

Bütün bunlar idarəetmə prosesini əhəmiyətli dərəcədəçətinləĢdirir.

MünaqiĢə zamanı hər bir firma və digər təĢkilatların həyatında yeni

problemlər meydana çıxdığına görə və həmin problemin həlli yollarıüçün tədbirlər

görüldüyüüçün müsbət hal kimi qiymətləndirilir.

Bu vəziyyət münaqiĢələr konstruktiv səciyyə daĢıdığı halda baĢ verir.

MünaqiĢələr destruktiv səciyyə daĢıdıqda subyektiv münaqiĢələr

təĢkilatlarda nəinki sabitlik yarada bilmir, həm də mövcud olan pozitiv prosesləri

də aradan qaldırır.

Konstruktiv münaqiĢələr obyektiv münaqiĢələrlə (istehsalın ,əməyin

təĢkilindəki resursların ,əmək haqqının çatıĢmaması və s üzündn baĢ verən

münaqiĢələrlə ) destruktiv münaqiĢələr (rəhbər iĢçinin qanun pozğunluğu ,

adamlarla münasibətdə etik normaları pozması və s) isə subyektiv münaqiĢələrdə

oxĢarlıq təĢkil edir.

Lakin bununla belə konstruktiv , obyektiv münaqiĢələr vaxtında öz həllini

tapmağa müəyyən vaxt intervalından sonra destruktiv münaqiĢəyəçevrilə bilər.

MünaqiĢələr forma və təbiətinə görə açıq və gizli, müəyyən və nisbətən qeyri

formalarda ola bilər.

Dağıdıcı (disfunksional) və yaradıcı (funksional) xarakter daĢıya

bilərlər.Lakin münaqiĢələrin hansı xarakter daĢımalarından asılı olmayaraq gərgin

qarĢılıqlıəlaqə və emosional situasiyalar yaradırlar.

Əmək kollektivindəki münaqiĢələrin, münaqiĢə situasiyalarının bir sıra ümumi və

xüsusi halları mövcuddur.

MünaqiĢələr iĢgüzar (istehsal ,əmək fəaliyyəti xarakterikdir) və subyektiv

qaydada (mənafelərin uyğun gəlməməsi, onların toqquĢması) olur.

ĠĢgüzar (obyektiv) qaydada olan münaqiĢələr istehsal vəəmək fəaliyyəti sahəsində

bir növ siqnal rolunu oynayır, ona görə də müsbət əhəmiyyət kəsb edir. Bu haqlı

olaraq istehsal münaqiĢəsi adlanır .

MünaqiĢələr öz təbiətinə görə həll oluna bilən və bilməyən, həlli qısa və

uzun müddət tələb edən , böyük və nisbətən az sosial-iqtisadi itki verən

münaqiĢələr xarakterinə malik olurlar.

Çünki elə münaqiĢələr var ki, onlar öz vaxtında həll olunmadıqda gələcək

həlli daha da çətinləĢir və böyük itkilər verə bilər.

MünaqiĢələr aĢağıdakı kimi təsnifləĢdirilir:

a)barıĢıq, güzəĢtə getmə

b)sosial , milli, millətlərarası

c)acıq, gizli potensial

d) Ģəsiyyətdaxili,ġəxsiyyətlərarası, qruplararası.

MünaqiĢələr tərəflərin mövqelərinin və mənafelərinin toqquĢmasından irəli

gələn ziddiyyətlərdir. MünaqiĢələr sırf Ģəxsi zəmində baĢ verərkən kollektivdə da-

ğıdıcı xarakter daĢıyır. MünaqiĢələr istehsal, maliyyə, satıĢ və qiymətqoyma

proseslərində də baĢ verə bilər. Bu cür münaqiĢələr, əsasən konstruktiv xarakter

daĢıyır.

MünaqiĢələr rəhbərlərin iĢçilərlə qeyri–etik, qərəzli davranıĢları və ya əksinə

iĢçilərin rəhbərə qarĢı tabesizlik, məsuliyyətsizlik hallarının nəticəsində baĢ verə

bilər. MünaqiĢələr, əsasən, qrupdaxili və qruplararası, Ģəxsiyyətdaxili və Ģəxsiy-

yətlərarası olur.

Müəssisədaxili münaqiĢələr bir müəssisənin ayrı-ayrı təĢkilatı struktur

vahidləri arasında, idarə edən və idarə olunanlar arasında, həmçinin əmək

kollektivinin öz aralarında baĢ verir. Müəssisədaxili münaqiĢələrin yaranması

əmək bölgüsünün düzgün həyata keçirilməməsi, əmək kollektivi arasında sağlam

ünsiyyətin formalaĢmaması, iĢçilər arasında ziddiyyətlər yaranarsa onların vaxtın-

da aradan qaldırılmaması, nəzarətin lazımi səviyyədə aparılmaması nəticəsində baĢ

verir. MünaqiĢələr iĢçilər və kollektiv arasında ünsiyyətin pozulmasına gətirib

çıxarır ki, nəticədə təĢkilatda əmək və idarəetmə münasibətlərinin pozulması

halları müĢahidə olunur. Bütün hallarda münaqiĢələrin baĢ verməsi idarəetmədə

zəif tərəflərin olmasına iĢarədir. Bu məqsədlə rəhbər münaqiĢənin baĢ verməsi sə-

bəblərini araĢdırarkən, birinci növbədə nöqsanı özündə axtarmağı bacarmalıdır.

Çünki münaqiĢənin baĢ verməsinin baĢlıca səbəblərindən biri, münaqiĢələrin

lazımi səviyyədə idarə olunmamasıdır. MünaqiĢənin idarə olunmamasının

məsuliyyətini isə təĢkilatın rəhbəri daĢıyır.

2. Sosial-psixoloji münaqişələr.

Sosial münaqiĢələr bir qayda olaraq sosial gərginlikdən yaranır. Sosial gərginlik

isə ayrı-ayrı iĢçilərin ,fərdlərin, sosial qrupların tələbatının ödənilməməsi ilə

bağlıdır.

MünaqiĢə, münaqiĢə situasiyalarının xarakterindən asılı olaraq adi sosial

səviyyədə ,normada ,kritik, kuliminasiya dərəcəsində açıq və gizli formada ola

bilər. MünaqiĢələr yalnız iĢçilər ,sosial qruplar arasında deyil, həm də dövlətlə

dövlət müəssisələri ,dövlətlə qeyri-dövlət müəssisələri , dövlətlə gizli iqtisadiyyat

strukturları arasında olur.

Bazar münasibətləri Ģəraitində münaqiĢə situasiyaları intensiv olaraq güclənir.

Bu bir tərəfdən muzdlu iĢçilərin ,vətəndaĢların , digər tərəfdən isə təsərrüfat

subyektlərinin qanuna zidd hərəkətləri ,digər tərəfdən münaqiĢə fenomenini lazımı

səviyyədə dərk etməməkdən ,sosial-psixoloji ,sosial-idarəçilik baxımından

yanaĢılmaması iləəlaqədardır.

MünaqiĢə yalnız mənəviyyat problemi deyildir, o həm də mənafelərin

,məqsədlərin, mövqelərin ,maddi və mənəvi dəyərlərin ,hətta görüĢlərin ziddiyət

təĢkil etməsi iləəlaqədardır ki, bunun da əsasında iqtisadi münasibətlər yaranır.

MünaqiĢələr antoqonist , qeyri antoqonist rəqabət , konfrantatsiya və digər

formalarda ola bilər. MünaqiĢələr ilk baxıĢda subyektiv münasibətlər və davranıĢ

kimi təzahür etsə də nəticə etibariləmaddiləĢmiĢ münasibətlər sistemi ilə müəyyən

edilir.

MünaqiĢələrin həlli mənafelərin xüsusilə iqtisadi mənafelərin uyğunlaĢmasını , bir

birini tamamlamasını , bir birinə bərabərləĢməsini tələb edir. Əgər bu mümkün

deyildirsə demək bütün münaqiĢələri aradan qaldırmaqda qeyri mümkündür.

Beləlikıə münaqiĢələrin səviyyəsi, keyfiyyət müəyyənliyi sosial-iqtisadi sistemin

sabitliyi səviyyəsi ilə müəyyən olunur.

Müxtəlif münqaiĢələrin qarĢılıqlıəlaqəsi və təsiretmə diapazonunun müəyyən

edilməsi onun həlli üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Çünki hər bir münaqiĢənin öz xassəsi olduğuna görı onların həlli dəözünəməxsus

üsullar tələb edir.

Əmək intizamı və maliyyə iləəlaqədar olan münaqiĢə arasında prinsipal fəqrlər

olduğuna görə onların həlli yolları da prinsipcə fərqli olur. Çünki bu münaqiĢələrin

məzmununda əsaslı fərqlər vardır.

Əmək intizamı iləəlaqədar olan münaqiĢəni kollektiv üzvlərinin bir-birinə qarĢı

olan qarĢələqli tələblər ĢərĢivəsində həll etmək olar. Maliyyə kreditlə bağlı

münaqiĢələrin həlli daha mürəkkəb olur və belə çərçivəyə sığmır.

3. Münaqişələrin funksiyaları və münaqişəçoxaspektli yanaşma.

MünaqiĢələrin rolu vəəhəmiyyətinə sferalar baxımından yanaĢmaq lazımdır. Eyni

zamanda münaqiĢə problemi mikromühitdə deyil, makroiqtisadi amillərlə

bağlanmıĢ olur.

Mütəxxəsislər arasında münaqiĢənin rolu , funksiyaları haqqında tam fikir birliyi

yoxdur. Çünki münaqiĢənin muzdlu fəhlə,biznesmen , cəmiyyət, hər hansı bir

siyasi partiya, iqtidar və müxalif üçün əhəmiyyətli (pozitiv və neqativ tərəfləri)

eyni deyildir.

MünaqiĢənin əhəmiyyəti 1ci onun dialektik xarakter daĢımasıdır: ziddiyətlər

həqiqəti aĢkara çıxarmağa xidmət edir. 2ci münaqiĢə insanları ,cəmiyyəti bu və ya

digər problemin həllinə doğru yönəldir. 3cü hər bir tərəfdən mənafelərini aĢkara

çıxarmağa , mənafelərin dərk edilməsinəĢərait yaradır. 4cü münaqiĢə inteqrativ

funksiyanı icra edir.

Bu özünü problemin həllində adamların fəaliyyət birliyinin təmin edilməsində

münaqiĢənin oynadığı pozitiv cəhəti göstərir.

MünaqiĢəyə müxtəlif aspektdə yanaĢmaq olar. O həm fikirlərin, görüĢlərin uyğun

gəlməsi ,ziddiyyət təĢkil etməsi, həm mənafelərin toqquĢması , həm də sosial

fəaliyyətin nəticəsi kimi qiymətləndirilir.

MünaqiĢələrin bir neçə aspektlə (sosioloji, psixoloji , hüquqi,iqtisadi fəlsəfi və s )

mövcudluğu problemin öyrənilməsini xeyli dərəcədəçətinləĢdirir. Ona görə də

münaqiĢəĢünaslıq elmi həmin sahələrdən bilavasitə bəhrələnməlidir. bazar

münasibətləri Ģəraitində münaqiĢələrin elmi təhlilində tənzimlənməsində

,emosiyaların öyrənilməsində böyük əhəmiyyəti vardır . beləĢəraitdə mənfi

emosiyalar ( gələcəyə inamın olmaması, əsəbilik, həyəcan, biganəlik, yorğuluq ,

qorxu) ,müsbət emosiyalar ( inam, ümid, etimad, həyata maraq, sakitlik) üstünlük

təĢkil edir.

Bu isə münaqiĢə situasiyasını xeyli dərəcədə merəkkəbləĢdirir.

Dünyanın ən məĢhur psixoloqları insanın daxili aləmini tam dolğunluğu iləöyrənə

bilməmiĢdir.

Fred Lyutens təĢkilatlarda makrosəviyyəli amilləri aĢağıdakı kimi vermiĢdir.

1. Müdiriyyətin siyasəti və strategiyası

a)Ģtatların ixtisar edilməsi

b)rəqabətin tələbləri

c)iĢin nəticələrinə görəəməyin ödənilməsi

d)növbəli iĢ

e)burokratik qayda

f)qabaqcıl texnologiya

2. TəĢkilati struktur

a) mərkəzləĢdirmə və formalaĢdırma

b) xətti vəĢtat heyəti arasındakı münaqiĢə

c) ixtisaslaĢma

d)münaqiçələrin qeyri-müəyyənliyi

e)etimadsızlıq

3. TəĢkilati proses

a)kəskin nəzarət

b)birtərəfli kommunikasiya

c)qərarların qəbulu

d)inzibati cəzalandırılma

4cüsual. Münaqişə və stresin idarəedilməsi.

Bazar münasibətləri Ģəraitində rəqabətin gərginləĢməsi iqtisadi proseslərdə qeyri-

müəyyənlik münaqiĢə hallarına yeni qaydada təkan verilmiĢdir. Ona görə də indi

sənayecə inkiĢaf etmiĢ bir çox ölkələrdə firma vəĢirkətlərin iĢçi heyətinin Ģtat

cədvəlində münaqiĢəĢünas , iĢçi Ģtatıəlavə edilmiĢdir.

MünaqiĢələr funksional ( faydalı ) və disfunksional (faydasız) ola bilər. Bununla

belə gündəlik təcrübə göstərir ki , münaqiĢələr psixoloji zəmində (inciklik, əsassız

idealar , emosiyalar) baĢ verir. Burada vacib məsələ münaqiĢələr tipi (

Ģəxsiyyətlərarası , Ģəxsiyyətdaxili, Ģəxsiyyətlər və qruplararası, qruplararası)

münaqiĢələrin səbəblərinə ( resursların məhdudluğu , əmək kollektivlərinə müxtəlif

qaydada yanaĢma , psixoloji fenomen , peĢəkarlığın rəhbərliyi) və münaqiĢə

modelinə (münaqiĢə situasiyaları , münaqiĢələrin funksional və disfunksional

nəticələri , münaqiĢələrin idarə edilməsi və s ) sistemli qaydada yanaĢılmasıdır.

MünaqiĢələrin idarə edilməsi aĢağıdakı istiqamətlərdə aparılır.

1. Xəbərdarlıq

2. Səbəblərin araĢdırılması

3. MünaqiĢələrin yumĢaldılması

4. MünaqiĢənin tənzimlənməsi

5. MünaqiĢənin həlli

MünaqiĢənin idarə edilməsindəən baĢlıca məsələ ona obyektiv yanaĢılmasıdır.

Bunun üçün münaqiĢə situasiyası haqqında olan informasiyalar leqallaĢmalı , ona

düzgün qiymət verilməlidir.

MünaqiĢənin idarə edilməsində təĢkilati- hüquqi formalar , mexanizmlərlə yanaĢı

demokratik mədəniyyətin iĢüslubunun və s. də böyük əhəmiyyəti vardır .

Stres ingiliscə - gərginlik mənasında iĢlədilir. Ayrı-ayrı təĢkilatlarda baĢ verən

situasiyalar insanları stresə salır, situasiyaların özü isə nəzarətdən çıxmıĢ olur.

Problemin həlli gecikəndə və yaxud tapılmayanda yeni stress vəziyyəti yaranır.

Əgər problem operativ qaydada həll olunarsa stress öz baĢlanğıc fazasında qalır,pik

səviyyəsinəçatarsa da tezliklə sönə bilər.

Stress çoxcəhətli, geniĢ aspektli problemdir. Stress haqli və haqsız narahatlıqlarla

bağlıdır. Ona görə də stressə təsir göstərən amillərə sistemli halda yanaĢılmalıdır.

Stresin idarə edilməsində onu törədən səbələrin sistemli halda öyrənilməsinin

böyük əhəmiyyəti vardır, burada iĢçinin icra etdiyi iĢin nəticəsinə

görəöhdəliyi,məsuliyyəti, iĢçinin funksional rolundaki anlaĢılmazlıq, ayrı-ayrı

situasiyalarla bağlı münaqiĢələr ,müdiriyyətləəlaqə və s stresi törədən baĢlıca

amillər kimi qiymətləndirilməlidir. Ona görə də burada həm bütövlüklə təĢkilat ,

həm də bir iĢçi, sahibkar üçün səmərəli davranıĢ meyarları , modelləri müəyyən

edilməlidir.

5cisual. Xariciölkələrdəmünaqişəşünaslıqproblemi, sosialpartnyorluq.

Xarici ölkələrdə münaqiĢəĢünaslıq problemləri XXəsrin 50ci illərində və 50-ci

illərin sonunda geniĢ inkiĢaf etməyə baĢlamıĢdır.

Burada psixoloji aspekt üstünlük təĢkil etmiĢdir.

Məsələn : psixoanalitik (Z.Freyd , A.Adler və s) frustpasion (D.Dollard , H.Miller )

davranıĢ (A. Bass , A.Bandura) sospometrik (D.Morena C.Dyenigs) sosiotpon (

Y.Makk- Jugal , S. Sigle) qrup dinamikası nəzəriyyəsini ( T.Zevin D.Tpec )

münaqiĢənin funksional nəzəriyyəsini (Q.Zimmel ) cəmiyyətin münaqiĢə modeli

konsepsiyasını ( P.Darindarf ) ümumi münaqiĢə nəzəriyyəsini ( K. Boulding) və s

misal göstərmək olar.

MünaqiĢələr sosial partnyorluq ideyasını meydana çıxarmıĢdır. Sosial partnyorluq

konsepsiyasının müəllifləri belə hesab edirlərki bu həm də insan hüquqlarının

həyatda reallaĢması formasıdır. Həmin partnyorluq əsasən 2 sosial qrup olan

sahibkarlar və muzdlu iĢçilərin əməkdaĢlığı və qarĢılıqlı güzəĢtlərinəəsaslanır.

Burada həm iĢçinin , həm də sahibkarın mənafeyi əsas götürülməlidir. Firmalarda

partnyorluq ideologiyasınıəsasını aĢağıdakılar təĢkil edir:

1.MünaqiĢələrin danıĢıq yolu ilə həll edilməsi

2.Əmək haqqı problemlərinin razılaĢdırılması

3.Sosial ədalət meyarları

4.Əmək istehsal sferasında dəyərlərin təsdiq edilməsi

5.Muzdlu iĢçilərin istehsalın idarə edilməsində iĢtirakı

6.Səmərəli iqtisadi artımda maraqların yüksəldilməsi

7.Əmək və sahinkarlıq fəaliyyətinin güclənməsi , rəqabət prosesinin

sağlamlaĢdırılması

8.Əmək və həyat Ģəraitinin yaxĢılaĢdırılması

Burada əməkdaĢlığın əsas Ģərti bərabər hüquqluluq, məsuliyyətlilik və qarĢılıqlı

güzəĢtdir.

Sosial partnyorluqda ən baĢlıca metod danıĢıqlar zamanı meydana çıxan münaqiĢə

situasiyalarının yenidən təkrar olunmasıdır. Sosial partnyorluğun milli modelinəbir

qayda olaraq aĢağıdakıünsürlər daxil edilir:

subyektlər, səviyyə, obyektlər , məqsədli funksiyalar, səmərəlilik meyarları ,

habelə onların reallaĢması mexanizmləri və qaydası .

ĠnkiĢaf etmiĢ kapitalist ölkələrində sosial partnyorluq modeli bir qayda olaraq

beynəlxalq əmək təĢkili tövsiyyəsilə vahid prinsiplərəəsaslanır.

Sosial partnyorluğun təmin olunmasında kollektiv müqavilələrin böyük

əhəmiyyəti vardır . Çünki bu müqavilələr tərəflərin imzası zamanı meydana çıxan

anlaĢılmazlığın, münaqiĢəli hallrın nəzərə alınmasına imkan yaradılır.

Qərbdə sosial partnyorluğun əsas 3 modeli vardır. Ġngiltərədə - konservativ

(1997ci ildən yenidən fəhlə partiyası hakimiyyətə gəlmiĢdir) , Alamiyada sosial

demokrat , Fransada sosialist tipli .

Sosial partnyorluğun təmin olunmasında kollektiv müqavilələrin böyük

əhəmiyyəti vardır. Çünki bu müqavilələr tərəflərin imzası zamanı meydana çıxan

anlaĢılmazlığın, münaqiĢəli halların nəzərə alınmasına imkan yaradır.

Mövzu 23.

Aqrar iqtisadiyyatın idarə edilməsi

Plan:

1. Aqrar iqtisadiyyatın strukturu və idarə edilməsi

2. Aqrar istisadiyyatda istehsal və xidmət sistemləri

3. Aqrar sahədə sahibkarlığın formalaĢması ,inkiĢafı problemləri

4.Aqrar sferanın idarəedilməsinin təĢkilatı strukturu

5.Sahibkarlığın normal qaydada inkiĢafıüçün ona funksional yanaĢma

1. Aqrar iqtisadiyyatın strukturu və idarə edilməsi.

Ġstehsal müəssisələri özlərinin istehsal-texniki bazaları, istehsal-texniki kompleks

əlaqələri və vəhdətliyi , tam və yaxud qismən iqtisadi , təsərrüfat müstəqilliyi,

fəaliyyət profili, istehsal ixtisaslaĢması , istehsal proseslərinin avtomatlaĢması və

mexanikləĢdirilməsi, istehsal proseslərinin tipləri , buraxılan məhsulun və

göstərilən xidmətlərin sosial-iqtisadi təyinat vəəlamətlərə görə səciyyələnirlər.

Sosial struktur ünsürlərin məcmuyu kimi müəyyən edilmiĢdir.

1. ümumi struktur, potensial (iĢçilərin biliyi, bacarığı, situasiyaları dərk etməsi,

risgə hazır olması)

2. psixoloji potensial (təĢkilatlarda mənəvi-psixoloji iqlim, münasibətlərin sabitliyi

və dəyiĢgənliyi və s)3. yaradıcı potensial ( mütərəqqli axtarıĢa cəhdetmə, yeni

variantlar irəli sürmə , yeniliyə cəhtetmə)

Ġstehsal menecmenti istehsal proqramının formalaĢması , istehsalın texnoloji

hazırlığın idarə edilməsi, iqtisadi fəaliyyətin idarə edilməsi, istehsalın operativ

idarə edilməsi, texniki xodmətlərin idarə edilməsi məsələləri əhatə edir.

Ġstehsalın idarə edilməsi tsikli ilə o cümlədən istehsal proqramlarının təlili ,

planlaĢdırılması , istehsal fəaliyyətinin təĢkili , əlaqələndirilməsi ,operativ uçot .

nəzarət kimi problemlərlə bağlıdır.

Ġstehsal sisteminin modelinə aĢağıdakılar daxildir.

1.Məqsədli yardım sistem (məhsul keyfiyyətinin artması, mal satıĢı bazarı,

istehsalın strateji inkiĢafı)

2.Ġdarəedici yardım sistemi (heyətin idarə edilməsi , idarəetmə qərarlarının qəbulu

və həyata keçirilməsi, qərarların proqnozlaĢdırılması)

3.Funksional yardım sistemi ( uçot və nəzarət , planlaĢdırma , tənzimləmə və

təminat, hüquqi təminat)

4.Təminedici yarımsistem (resurs təminatı, informasiya təminatı ,metodiki təminat,

hüquqi təminat)

Aqrar iqtisadiyyatın idarəetmə xüsusiyyətləri təsərrüfatçılıq və mülkiyyət

formaları iləüzvi Ģəkildə bağlıdır.

Çünki bazar münasibətləri Ģəraitində Aqrar iqtisadiyyatda mülkiyyət münasibətləri

əsaslı halda dəyiĢilmiĢdir ki, bu da sahibkarlıq formalarına mühüm təsir

göstərmiĢdir.

Aqrar iqtisadiyyatda idarəetmənin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır.

1.Ölkə miqyasında mülkiyyət hüquqları və münasibətlərin konseptual qaydada

idarə edilməsi

2.Ġstehsal -təsərrüfat strukturlarında mülkiyyət münasibətlərinin idarə edilməsi

3. ÖlkədəəlveriĢli investisiya Ģəraitinin yaradılması

4. Kənd təsərrüfatı məhsullarının və onun keyfiyyətinin hüdud səviyyəsinin

müəyyən edilməsi

5. Ekoloji təbiəti mühafizə tıdbirləri vasitəsilə

6. Aqrar iqtisadiyyatın inkiĢaf fondunun yaradılması

7. Ġstehsal xərcləri normativinin müəyyən edilməsi

Yuxarıda göstərilənlər nəticə etibarilə aĢağıdakı 4problemi əhatə edir:

MaliyyələĢdirmə, qiymətin əələ gəlməsi, vergiyə cəlbetmə, kreditləĢmə.

Daxili ərzaq bazarının xarici bazardan qorunması mexanizminin iĢlənib

hazırlanması aqrar iqtisadiyyatda təsərrüfat orqanları , onların təĢkilati-hüquqi

formalarıözünəməxsus təsərrüfat idarəçiliyi tələb edir.

2. Aqrar iqtisadiyyatda istehsal və xidmət sistemləri.

Aqrar iqtisadiyyatda istehsal xərcləri infilyasiyamın azaldılması , qənaət

rejiminin möhkəmləndirilməsi;

2. Yeni mütərəqqi bazar strukturunun yaradılması (aqrar sənaye qrupları,

müvafiq Ģirkətlər, istehsal-kommersiya mərkəzləri, xidmət mərkəzləri və s)

3. Maliyyə , qiymətlər və vergi sistemləri arasında tarazlığın yaradılması

4. Aqrar iqtisadiyyatda mənafelərin düzgün qiymətləndirilməsi.

5. Kənd təsərrüfatı məhsulları emal edən vəoqroservis tədarük

müəssisələrinin fəaliyyətinin uzlaĢdırılması, rentabellik normasının

limitləĢdirilməsi və bunun da istehsalçılar üzərində soyğunçuluq hallaının

aradan qaldırılması.

6. Maddi-texniki təminatın yaxĢılaĢdırılması.

7. Strateji kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı priopitetliyinin artırılması

8. Daxili kənd təsərrüfatı məhsullarıüçün bazar tutumunun ,tələbatın müəyyən

edilməsi.

9. Müasir ticarət Ģəbəkələrinin , ticarət mərkəzləri və komplekslərinin , xüsusi

yarmarkaların və s yaradılması., optimal halda əlaqələndirilən lisenziya

əsasında topdansatıĢ -pərakəndə bazarın formalaĢması.

10. Ərzaq bazarının formalaĢması.

Ġstehsal formalarının təhlili , istehsal fəaliyyətinin təhlili, planlaĢdırılması ,

əlaqələndirilməsi nəzarət kimi məsələlər əsas hesab edilir.

Aqrar iqtisadiyyatda ən baĢlıca vəzifə məhsul istehsal edənlərlə yeyinti ,yüngül

sənaye arasındakıəlaqələrin strateji baxımdan təkmilləĢdirilməsidir.ASK

sistemində mövcud olan ziddiyyətlər həmin və digər problemlərin

həllini xeyli dərəcədə cətinləĢdirir. Real ziddiyyətləri problemləri

aĢağıdakı kimi qruplaĢdırmaq olar.

a)kənd təsərrüfatında gedən transformasiya fermerləĢdirmə prosesləri ilə

onun maddi-texniki resurs təminatı arasındakı qeyri mütənasiblik.

b)ASK müəssisələrində investisiya risqlərinin olması

c) ASK müəssisələridə yığım böhranını mövcudluğu.

d) idxal olunan ərzaq məhsullarının daxili ərzaq bazarını sıxıĢdırıb

aradan cıxarmağı nəticəsində istehsalcılar bazarının məhdudlaĢması və

beləliklə də satıĢdan gələn gəlirlərin əhəmiyyətli dərəcədə azalması.

c)kənd təsərrrüfatı emal edici ticarət -alıĢ və aqrar sfera ücün istehsal

vasitələri istehsal edən müəssisələr arasında nəinki dövlət tənzimlənməsi

hətta bazar tənzimləmə mexanizminin təĢkilati -texnoloji əlaqələrin

lazımi səviyyədə olmaması .

q)ASK müəssisələrinin potensialının aĢağı səviyyədə olması

ğ)Ġstehsalmaliyyə və satəĢ böhranlarının bir-birini tamamlaması , bi-

biri ücün səbəb nəticə rolunu oynaması.

ASK sistemində təsərrüfat orqanları ,onların təĢkilati -hüquqi

formaları özünə məxsus təsərrüfat idarəciliyi tələb edir.Müasir dövrdə

müxtəlif təsərrüfatcılıq formaları Ģəraitində kənd təsərrüfatı

kooperativləri geniĢ inkiĢaf etməyə baĢlamıĢdırı.

Ġndi zəruri hallarda iri orta və kicik kənd təsərrüfatı müəssisələri ,

hətta kəndli fermer təsərrüfatları fərdi təsərrüfatlar kooperatilər

halında birləĢirlər. Bir cox hallarda rayon miqyaslı aqrar -sənaye

birlikləri yaradılır. Birliyə mülkiyyət formasından asılı olmayaraq

bütün müəssisə və təsərrüfatlar daxildir. Həm in birliklər istehsal,

maliyyə məsələlərindən tutmuĢ marketinq sferasında ən baĢlıca vəzifə

məhsul istehsal edənlərlə yeyinti -yüngül sənaye arasındakı əlaqələrin

strateji plan baxımından təkmilləĢdirilməsidir.

3. Aqrar sahədə sahibkarlığın formalaşması , inkişaf problemləri.

Ġqtisadi inkiĢaf və sahibkarlıq fəaliyyəti bir-biriləüzvi Ģəkildəəlaqədardır. Ona görə

dəhər bir sahibkarləq fəaliyyəti milli iqtisadiyyatın formala.çası və inkiĢafına

xidmət etməlidir.

Sahibkarlıq bu baxımdan fərdi aspektlərlə yanaĢı ictimai -sosial əhəmiyyət də kəsb

etməlidir. Sahibkarləq fəaliyyəti heĢ də onun keyfiyyət əlamətlərilə həmiĢəüst-ütsə

düĢmür və həmiĢə təĢəbbüskar xarakter daĢımır. BaĢqa fəaliyyət növlərində olduğu

kimi ətalət,passivlik, halları az deyildir.

Bunun obyektiv və subyektiv amilləri yaradər.Çünki bu amillər müəyyən konkret

Ģərait daxilində iĢçilərin , sahibkarların iqtisadi davranıĢına təsir göstərməyə

bilməz.

Sahubkarlıq fəaliyyətinin təbiəti və təĢkili xüsusiyyətləri birinci növbədə istehsal

münasibətlərinin tipi ilə müəyyən olunur. Bu münasibətlər həm də iqtisadi davranıĢ

tipini müəyyən edir. Sahibkarlıq fəaliyyəti və təsərrüfat mexanizmi bir-

biriləəlaqədardır.

Hər hansı bir ölkədə sahibkarlıq fəaliyyəti həm fərdi , xüsusi və həm də dövlət

formasında ola bilər.

Sahibkarlıq birincisi iqtisadi subyektlərin tipi və onların sosial-iqtisadi

xüsusiyyətlərinə görə ikincisi, sahibkarlıq fəaliyyəti sferasına görə vəüçüncüsü

sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi mexanizmləri vəüsullarına görə

fərqlənir.

Sahibkarlığın sosial-psixoloji konsepsiyası Qərb ölkələrindəözünə geniĢ yer

tapmıĢdır. Bu da təbiidir, çünki xüsusi sahibkarlığın 1ci vətəni Qərbdir.

Sahibkarlığın iqtisadi funksiyası və sosial funksiyası haqqında tətqiqatlar da

ABġda vüsət almıĢdır. Burada sahibkarlıq fəaliyyətinə bir neçə istiqamətdə

yanaĢılır. Birincisi , sahibkarlıq fəaliyyəti sosial subyektin davranıĢının bir növü

kimi qiymətləndirlir. Ġkincisi sahibkarın innovasiya fəaliyyəti sahibkarlıq təsərrüfat

fəaliyyətinin bir tipi kimi qiymətləndirliriĢ, istehsal amillərindən istifadə edərək

qazanc əldə etmək funksiyası kimi izah edilir. Üçüncüsü sahinkarlıq müəyyən

maliyyə mənəzi və sosial məsuliyyət baxımından qiymətləndirilmiĢdir.

Sahibkarlıq prosesi aĢağıdakı dörd mərhələdən ibarətdir.

1. Yeni ideyaların axtarıĢı və onun qiymətləndirilməsi

2. Biznes planın tərtib edilməsi

3. Zəruri resursların axtarıĢı

4. Müəssisələrin idarə olunması

Burada sahibkarlıq istehsal prosesi vəhdətlik təĢkil edir. Ona görə də sahibkarlığın

üç subyektləri - mülkiyyətçi, sahibkar və menecer - bir-birilə qarĢılıqlı halda

fəaliyyət göstərir.

Sahibkarlığın normal fəaliyyəti üçün , ona funksional qaydada yanaĢmada hansı

tədbirlər sisteminin iqtisadi, sosial , təĢkilati və hüquqi sistemlərin və onlara daxil

olan tədbirlərin dəqiqləĢdirilməsi onların ardıcıllığının təmin edilməsi , onlar

arasında optimal nisbətlərin müəyyən edilməsi sən dərəcə vacibdir.

Sahibkarlığın tənzimlənməsinin ob yektiv əsasları vardır. Bu bir tərəfdən

sahibkarlıq fəaliyyətinin öz daxili təbiətindən , digər tərəfdən isə bazar

münasibətlərinə keçid dövründə obyektiv xüsusiyyətlərindən irəli gəlir.

Bu sahədə dövlət siyasətinin öz istiqaməti və xətti olmalıdır.

4. Aqrar sferanın idarəedilməsinin təşkilati strukturu.

Aqrar iqtisadiyyatda təsərrüfat orqanları , onların təĢkilatı-hüquqi

formalarıözünəməxsus təsərrüfat iderəĢiliyi tələb edir. Məsələn: səhmdar,

yoldaĢlıq, assosasiya tipli idarəetmə bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir.

Səhmdar tipli təsərrüfat idarəçiliyi bir sıra müsbət vəçatıĢmayan cəhətlərə

malikdir. Burada səhmlər və istiqrazların satıĢı və digər tələblərlə istehsalın artımı

və ya maliyyə mənbəyi əldə etmək olar.

Bütün bunlar iqtisadiyyatın aqrar bölməsinin sabit inkiĢaf Ģəraitində baĢ verə bilər.

Müasie dövrdə müxtəlif təsərrüfatĢılıq formalarıĢəraitində kənd təsərrüfatı

kooperativləri geniĢ inkiĢaf etməyə baĢlamıĢdır. Ġndi zəruri hallarda iri, orta və

kiçik kənd təsərrüfatı müəssisələri, hətta kəndli fermer təsərrüfatları kooperativ

halında birləĢirlər.

Bundan baĢqa ikinci bir istiqamətdə istehsal istehlak kooperasiyaları , aqrar

sənaye inteqrasiyası inkiĢaf edirĢ

Bir çox hallarda rayon miqyaslı aqrar sənaye birlikləri yaradılır.Birliyə mülkiyyət

formasından asılı olmayaraq bütün müəssisə və təĢkilatlar daxildir. Hımin birlikdə

istehsal , maliyyə məsələlərində tutmuĢ marketinq aspektli baĢlıca faəliyyət növləri

ilə məĢğuldur.

Müasir bazar iqtisadiyyatının formalaĢması elmi-texniki tərəqqinin və iqtisadi

münasibətlərin beynəlxalq hüquqi aspektlər fonunda , inkiĢafı sahibkarlıq

fəaliyyətinin də yeni təĢkilatı hüquqi formalarının meydana gəlməsinə səbəb

olmuĢdur.

Bu baxımdan sahibkarlıq fəaliyyətinin aĢağıdakı müasir formalarını fərqləndirmək

olar;

təsərrüfat yoldaĢlığı cəmiyyəti, istehsal kooperativləri, dövlət və bələdiyyə

formaları, unitar müəssisələr.

Təsərrüfat cəmiyyətlərinin aĢağıdakı növləri fərqləndirlir:

1.Məhdud məsuliyyətli cəmiyyət

2.Əəlavə məsuliyyətli cəmiyyət

3. Səhmdar cəmiyyətləri.

Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətin iĢtirakĢıları onun öhdəliklərinə cavabdehlik

daĢımır və qoyduqlarıəmanətin dəyəri çərçivəsində zərərlilik riskini öz üzərinə

götürür. Müasir Ģəraitdə sahibkarlığın ən geniĢ yaylmıĢ formalarından biri səhmdar

cəmiyyətləridir. Onlar dövlət və bələdiyyə mülkiyyətinəəsaslanan müəssisələrin

özəlləĢdirilməsi yolu ilə yaradılır.

Ġstehsal sisteminin modelinə aĢağıdakılar daxildir.:

1)Məqsədli yarımsistem.

2)idarəedici yarımsistem.

3)Funksional yarımsistem.

4)təminedici yarımsistem

5. Sahibkarlığın normal qaydada inkişafıüçün ona funksional yanaşma.

Sərbəst bazar iqtisadiyyatının təĢəkkülü sahibkarlığın inkiĢafıüçün geniĢ zəmin

yaradır. Ġnsanların bazar iqtisadiyyatına xas olan müstəqil və sərbəst iqtisadi

fəallığı yalnız sahibkarlıq fəaliyyəti sahəsindəüzəçıxır.

Bazar iqtisadiyyatına Ģəraitində müxtəlif mülkiyyət formalarının yaranması

insanların mülkiyyətə münasibətini dəyiĢdirir, sahibkarlıq hissini gücləndirir və

məhsul bolluğu yaratmağa olan marağını artırır.

Sahibkarlıq fəaliyyəti fiziki və hüquqi Ģəxslərin mənfəət əldə etməsi məqsədilə

qanunvericiliklə qadağan edilməyən təsərrüfat fəaliyyətinin bütün növləri , o

cümlədən məhsul istehsalı satıĢı və xidmət göstərməsi formasında həyata

keĢirdikləri müstəqil təĢəbbüskarlıq fəaliyyətidir.

Milli iqtisadiyyatı formalaĢdırmaq və inkiĢaf etdirmək üçün sağlam sahibkarlıq

mühitinin yaradılması ,insanların sahibkar ruhunda tərbiyə olunması və sahibkarlıq

fəaliyyətinin öncül inkiĢaf istiqamətlərinin müəyyənləĢdirilməsi zəruridir.

Sahibkarlığın inkiĢafı bir tərəfdən məhsul bolluğu yaratmaqla daxili istehlak

bazarının formalaĢmasına səbəb olur və sağlam rəqabət üçün geniĢ imkanlar açır.

Digər tərəfdən isə iĢsizlik kimi kəskin sosial iqtisadi problemin həllini

sürətləndirir, dövlət büdcəsinin zənginləĢməsinə kömək edir.

Respublikamızda sahibkarlığın inkiĢafıı iləəlaqədar müəyyən iĢlər görülür.

Antiinhisar siyasəti sahibkarləğa kömək və həmin komitənin nəzdində sahibkarlığa

kğmək milli fondu yaradılıb.

―Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında qanun‖―sahibkarlığn inkiĢafı sahəsində dövlət

siyasətinin əsas istiqamətləri‖ və Azərbaycan respublikasında kiçik və orta

sahibkarlığa dövlət köməyi(1997-2000 ci illər) proqram qəbul edilib.

Sahibkarlıq haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu bütün mülkiyyət

formalarının bərbərliyi prinsiplərinin həyata keçirilməsi, müstəqil olaraq fəaliyyət

sahələri seçilməsi və iqtisadi qərarlar qəbbul edilməsi əsasında təĢəbbüskarlığın və

iĢgüzarlığın geniĢ vüsət almasıüçün əlveriĢli Ģərait yaradılmasına yönəlmiĢdir.

ÖzəlləĢdirmə və aqrar islahat inamla həyata keçirildi. Müxtəlif mülkiyyət formaları

inkiĢaf etdirilir, sahibkarlığın fəaliyyəti dövlət tərəfində tənzimlənir , ali

məktəblərdə sahibkarlıq fənni tədris olunur və bu sahədə yüksək ixtisaslı milli

kadrlar hazırlanır.

Mülkiyyət və təĢkilat-hüquqi formalarından asılı olmayaraq sahibkarın hüquqları

dövlət tərəfində müdafiə olunur və onlara güzəĢtli uzunmüddətli yardımlar edilir.

Sahibkarlığn formalaĢmasında və inkiĢafında kadrların hazırlanması və

ixtisaslarının yüksəldiləsi mühüm rol oynayır. Bu sitemə ilk növbədə müasir

Ģəraitdə sahibkarlıq fəaliyyətinin göstərilməsi təĢkili , inkiĢaf etmiĢölkələrin

təcrübəsinin öyrənilməsi məsləhət mərkəzlərinin yaradılması vacibdir.

Iqtisadi inkiĢaf və sahibkarlıq fəaliyyəti bir-birilə üzvi .Ģəkildə əlaqədardır.

Hər bir sahibkarlıq fəaliyyəti milli iqtisadiyyatın formalaĢması və inkiĢafına

xidmət etməlidir. Təsərrüfat fəaliyyəti yalniz sahibkarın fəaliyyətindən ibarət

deyildir., burada əmək kollektivlərinin sosial davranıĢ amilləri subyektiv

fəaliyyət mexanizmi də mü.hüm əhəmiyyət kəsb edir.Bütövlükdə sahibkarlıq

fəaliyyəti məcmu halda təĢkilati təsərrüfatgılıq təminatını tələb edir.

Sahibkarlığın normal fəaliyyəti ücün ona funksional qaydada yanaĢmada

hansı tədbirlər sisteminin iqtisadi sosial.- təĢkilati və hüquqi sistemlərin və

onlara daxil olan tədbirlərin dəqiqləĢdirilməsi, onların ardıcıllığının təmin

edilməsi , habelə onlar arasında optimal nisbətlərin müəyyən edilməsi son

dərəcə vacibdir.

Sahibkarlığın təzimlənməsinin ən mühüm prinsiplərindən biri proqram-

məqsədli prinsipdir. Ümumiyyətlə proqram-məqsədli prinsip idarəetmə elminin

ən baĢlıca ən universal prinsiplərindən biridir.