NGHIEN CQU VE VAI TRO CUA GIOI QUA TU LIEU KHAO CO HOC

TS. L a m Thi My D u n g Khoa Lich sii - TrUdng DHKHXH&NV, DHQGHN

L f THUYET VA PHU^ONG PHAP TifiP CAN

Trong mot vai thap ky qua, dac biet vdi sU xuat hien cua trUdng phai "iC/ido CO hgc mdV\ van de gidi/gidi tinh the hien qua cac tai lieu khao CO hpc trd thanh chii de nghien cijfu cua nhieu hpc gia (xem Sarah Milledge Nelson va Myriam Rosen-Ayalon, 2001; Kathleen M. Bolen, 2004; Cheryl Claassen, 2004...). Hang loat van de ve phudng phap luan, each tiep can... diidc dat ra cung vdi nbiSng dinh de va phan de.

Triidng phai ''Khao co hgc mdi" ly luan rang khong the tim hieu cupe so'ng con ngifdi trong qua khii neu chi dat van de mot each ddn gian. Neu nhif trong nhiing nam 60, ngUdi ta chu trpng qua mite tdi cau true xa hoi ma dien hinh la nhuEng ndi cU tru hay mp dia, thi cac nha khao cd hpc cua nhiing thap ky 70, 80 mot each kien tri ben bi da giai gidi (de-gendered) va giai boa (de-cultured) qua khii. Dai dien tieu bieu la Barbara Bender, ngUdi da nh^c chung ta tit nam 1985 (1985: 52) r^ng chung ta da loai bd "ca lich sxi rieng biet va ca nhiing cai chinh cua cau true xa hoi de ung ho cho mot m i u so sinh thai chung dUdc cho la dung". Dong thai chung cua nhiing boat dpng giai - gidi, tham chi giai - cU tru dUdc tien hanh bdi ba nguyen nhan; 1. Gidi cua ca nhan difdc xem la khong quan trpng de nghien ciiu. 2. Su thiia nhan ve gidi xem ra khong c6 ly do xac dang va 3. NgUdi dieu tra nghien ciiu tin rang tat ca mpi (hay ca hai) gidi ciia xa hoi deu thUc hien boat dpng xa hoi nhU nhau.

335

TiLf goc dp phUdng phap luan cd hai van de ndi com. Thuf nhat la sU hieu biet chung cua chung ta ve sii khac nhau giiia khao c6 hpc ve gidi va khao cd hpc theo thuyet nam nii binh quyen, thii hai la mtic dp the hien rd rang xet tit gdc dp khao c6 hpc ve gidi.

Do'i vdi da so nhiing ngUdi theo thuyet nam nH binh quyen thi sU khao sat dia vi ciia gidi "nam" hay "nii" trong qua khv( dUdc xem la chii dao, trong khi van de gidi tinh - dieu kien sinh hpc, va gidi - dieu kien van boa (mot sU phan chia dUdc nhieu nha nhan hpc chap nhan xet tit khia canh khao cd hpc) thi cd nhi3ng mijfc dp khac nhau ve tinh ro rang trong nhan biet.

Nghien ciiu ve gidi trong khao cd hpc ndi rieng va nhan hpc ndi chung xuat phat tit nhiing van de cd ban sau: Chiic nang xa hoi ciia gidi; vai trd xa hoi cua gidi; mdi quan he ciia gidi, phan cong lao dpng cua gidi va ly thuyet "dan ong-san b^t- ngUdi che tao cong cu", "dan ba-hai lUdm-ngUdi me". Su phctc tap va da dang cua van boa nhan loai da lam dao Ion nhieu ket luan va dinh de t t og dUdc coi la kinh dien, dac biet la quan diem tho sd va rat rach rdi ve phan dinh gidi cho tat ca mpi xa hoi, g^n gidi/gidi tinh vdi t t og boat dpng kinh te van boa vdi t tog loai cong cu lao dpng va tii do quan he trong lao dpng.

Su phat trien tren thUc te cUc ky pbiic tap, da dang, da tuyen, va khong the ap dung cho tat ca mot hoac vai mo hinh c tog nhac, nhiing mo hinh dii diidc xem la ly tudng thUdng dan den hien tUdng thay cay ma khong thay r t o g hoac ngUdc lai.

Theo R.Lowie, nhiing nghien cdu so sanh nhan hpc cho thay sU phan cong lao dpng theo gidi tinh, trong mot chtog miic Idn mang tinh Udc le, nghia la no khong g^n chut nao vdi dac diem sinh ly cua hai gidi. Tiiy vao nhiing quy tac hien hanh d cac bp lac (tham chi hai bp lac so'ng g&n nhau cung rat khac nhau va ngUdc lai) va luon luon c6 nhOngngoaile (Lowie 2001: 102-103). Tuy vay mot each khai quat vln cd the chap nhan la phu nii sang tao ra nghe lam vUdn, con dan ong thuan boa gia sue. Van de duy nhat ma ngudi ta can lUu y la sU phan cong theo quy Udc cac cong viec cho t tog gidi. Su phan cong con phu thupc vao v6 sd cac yeu to khac nhu Idp tudi (ddi vdi nhiing ngUdi doc

336

than), theo tam ly, theo kha nang dac biet cua t t o g ca nhan cu the,

theo niem tin, theo thdi quen, theo truyen thong... Ciing the, doi khi

ngUdi ta noi qua nhieu den vai trd cua kinh te ma khong hieu r^ng

nhan to kinh te chi la mot trong nhiing nguyen nhan tac dpng ddi vdi

cUdng vi gidi. Ciing theo n h t o g nghien ciiu so sanh van boa (cross cul­

tural researches), c6 nhiing bp tpc hoan toan khac biet nhau lai cd

chung nhiing quan niem gidng. nhau ve phu nuE.

Xa hoi loai ngUdi tii thdi nguyen thuy den nay khong phai la mot trang thai ddng nhat budn te, ma la mot kho'i da dang nhieu mau s^c. Dong chay cua bade van dpng van boa, qua thuc, khong tiiy thupc vao mot yeu to' duy nhat, ma la tu: ca phiic he nhiing yeu to' g in hen vdi nhau va bdi vi nhiing yeu to nay khong phai la deu la mot, va khong the la nhu the khi biet rang sU khac biet cua n h t o g trung tam van boa, mot khi cd trUdc van dpng nao do nay sinh, hau nhu khong tranh khoi d i n den nhuEng bien dang.

Nghien c t o ve gidi trong khao cd hpc sit dung nhieu each tiep can khac nhau nhU tiep can so sanh dan tpc hpc, nghien c t o xUdng ciia mp tang, van ban c6, nghe thuat va buyen/tban thoai va nghien c t o so sanh sinh ly hpc va dpng vat hpc...

Moi each tiep can tren day deu c6 hai mat tich cUc va ban che va trong sxi phat trien ciia xa hoi loai ngUdi luon luon tdn tai n h t o g ngoai le. Xet tii gdc dp hien vat khao cd hpc ma ndi, tren dai the riu va miii ten cd the gan vdi dan ong, lam go'm bang tay, det cd the lien quan chat che hdn vdi gidi nii. NhUng khong phai ddn gian nhu vay, neu chung ta tinh den nhiing hoan canh bat binh thiidng nhU chien tranh chang ban thi cai binh thUdng se trd nen bat binh thUdng va ngUdc lai, theo kieu thdi binh dan ong cay rupng, dan ba cay hai, con thdi chien dan ba se phai thUc hien mpi cong doan tii cay biia den cay hai. Do vay cai cay khong chi la cong cu ciia nam theo tieu chuan phan cong lao dpng theo gidi. Day la chua tinh den nhiing cong eu trung tinh dUde ca hai gidi va nhieu Idp tuoi sit dung nhu dao hay keo chang ban. Doi khi cac nha khao cd hpc rat au tri khi ap dung tU duy hien dai de giai thich sU khac biet gidi ciia chu nhan mot so' mp tang qua so' lUdng va loai hinh do trang site. Trong xa hoi nguyen thuy, do trang siic khong chi ddn

337

thuin de lam dep ma chung thUdng da chiic nang (trang sto, ma thuat, khac ngUdi...), trong do chu yeu de the hien vi the xa hoi cua chu nhan. Nhieu trUdng hdp, ngUdi nam dUdc chon theo nhieu do trang sde ca ve so' lUdng va chat lUdng hdn ngUdi nii. Se that sai lam neu ap dung mot each may mdc sU phan cong lao dpng theo gidi dUa vao kieu dang cong cu ddi vdi nhiing nghe nhan thu cong. Trong trUdng hdp dac biet nay vai tro chung cua gidi tinh, sU khac biet tang Idp, hay tham chi nhiing linh vUc boat dpng chuyen biet, cbii khong phai sU khac nhau ve gidi se la nhiing yeu to'quyet dinh.

Cach tiep can so sanh dan tpc hpc ddng vai tro quan trpng trong nghien cdu vai tro ciia gidi trong xa hoi qua kbii. Tuy vay, cac xa hoi lai cUc ky da dang va moi xa hoi cung cd nhiing qui luat rieng biet. Cd sU bien ddi rat Idn tii phUdng Dong sang phUdng Tay, tii xa hoi chan nuoi la nganh kinh te chii dao sang xa hoi ma hai ludm la boat dpng kinh te chinh, tu" nhiing xa hoi cong nghiep sang xa hoi nong nghiep, hay ngay ca ben trong nhiing xa hoi ciing chung loai. N h t o g tU lieu khao sat gan day nhat ciia chung toi tai thon Co Liiy, xa Nghia Phu, buyen Tu Nghia, tinh Quang Ngai, mot thon ciia song ven bien va cU dan cd nghe khai thae thuy/hai san so'ng d v tog nUde Id quanh nam rat noi tieng la don va hen cho thay cd sU chuyen boa nhat dinh ngay ca trong chi mot nganh danh bat/hai lUdm san vat tU nhien va vai tro nam giii kinh te gia dinh ciia phu nii. Do dac diem ciia viec khai thac nen dan ong gan chat vdi cong cu nhiii don, con dan ba thi di cao hen, ca hai loai cong cu lam bang chat lieu thuc vat nay deu do dan ong dan lat. Viec buon ban tuy vay nam trong tay dan ba va nhU the bp di nhien ddng vai trd tay bom chia khoa trong gia dinh.

GlOl - QUA NGHIEN CtlU NGHE THUAT THC)I Tif N SLT

Khai niem tien sd (prehistory) d tog de chi mot thdi ky rat dai trong dien trinh van hda nhan loai khi chua c6 chii viet, bao gdm hai thdi dai da cii va da mdi tii each day vai trieu nam den khoang thien nien ky 2 trUdc cong nguyen.

TrUdc khi Homo Sapiens va Nghe thuat xuat hien, loai ngUdi da trai qua 4 trieu nam tien boa. NhU vay nghe thuat mdi chi tdn tai

338

trong khoang 1% gan day ciia ky nguyen loai ngUdi. Ngay tu: dau, c^n phai xua tan nhiing quan niem sai l^m ve nguon gdc cua nghe thuat. Nghe thuat khong sinh ra tu! mot trUc cam bat chdt ma la ket qua cua sU phat trien dan t t o g bude cac nang lUc nhan thiic ciia con ngUdi. Ngudn gdc cua nghe thuat lai it nhieu t r t o g hdp vdi nhiing bieu hien dau tien cua mot so'nang lUc dac biet ciik con ngUdi: tu duy t r t o tUdng va hinh tUdng hda, truyen tin, va y thiic ve ban than. So vdi thuy to ciia con ngUdi trUdc kia, day khong chi la mot sU tien hoa ma la mot cupe each mang thuc sU - cupe each mang nghe thuat, budc ngoat Idn trong tien hda tU duy con ngUdi. Mae dii c6 mot sd ngUdi da cd chtog minh rang loai khi va vUdn ngUdi deu c6 kha nang san sinh ra nghe thuat, song nhiing gia thuyet nay deu khong c6 can cii khoa hpc. Su hinh thanh cac ban sac Homo Sapiens cua loai ngUdi chiing ta theo cac nha nhan hpc ddi hoi phai cd dUdc toan bp nhiing chiic nang chuyen mon boa va nhiing thupc tinh rieng nhU: biet nbin, nghe va cam nhan vdi mot sU minh man va mot each thiic hoan toan dac biet cua nhiing sapiens (ngUdi tinh khon), tat nhien tri tue cua nhiing sapiens ciing da dUdc di truyen theo ky to tii phan bp ngUdi den ngUdi.

DUdng nhu ve mat tri tue, Homo Sapiens khi sinh ra da c6 nang lUc san sinh ra van boa va tii do la dang dac biet cua van hda, tdc la nghe thuat. Do vay mot so' ngUdi da de nghi thay khai niem Homo Sapiens, Homo Sapiens Sapiens (tto hai Ian tinh khon) thanh Homo Cultural (con ngUdi van hda) hay Homo intelleetuahs (con ngUdi cd tri tue) cho chinh xac hdn.

Dac diem cua nghe thuat thdi tien sxi theo cac nha nghien ciiu la sU tho'ng nhat cua chu de va ky thuat vdi tinh da dang dang kinh ngac ve bieu tUdng trong nhiing nen van hda va thdi ky khac nhau (Denis Vialou 1998: 17). Tinh thong nhat ve chu de va ky thuat cua cac nen nghe thuat tien sii da phan anh sU gid'ng nhau tUdng ddi ciia nhfing 16'i song va cac nen kinh te tien sii hoan toan hudng ve thien nhien, tuy nhien dieu nay khong the che lap t inh da dang tuyet dieu ve hinh tUdng.

Nghe thuat thdi tien sii cd mat hkn nhU d khip mpi viing tren Trai dat, tii mien nhiet ddi cho den B^c cUc, tren n h t o g dia hinh cUc

339

ky da dang, tii hang dpng dudi long dat cho den dinh nui cao. Nghe thuat thdi nay g in lien vdi ma thuat, tin ngUdng... Theo cac nha nghien ciiu, nghe thuat thdi dai bang gia cudi c tog phuc vu cho cac boat dpng ma thuat, g in lien vdi san b i t va sinh san. Sau thdi ky nay nghe thuat di theo dudng hUdng "nhan van" va cam hiing b i t ngudn tii mot quan niem than bi ve cac mdi quan he giiia con ngUdi va thien nhien.

Viec giai thich y nghia bieu tUdng cua cac hinh tUdng nghe thuat thdi tien sii tren thUe te cUc ky phong phii da dang, hau nhU khong khac tinh hinh phe binh nghe thuat dUdng dai ma chiing ta gap trong sach bao hien nay. Vi du ve nghe thuat hang dpng thdi da cii hau ky ching ban: Mot so' ngUdi g in nen nghe thuat nay vdi ma thuat san bIn/bIt, so'khac cho r ing day la mot ph in ciia nghi le khai tam, ctog CO nha nghien c t o lai xac dinh do la mot phIn cua toan the the gidi ket hdp nhiing nguyen ly dUc cai, theo kieu nguyen ly am dUdng sau nay; trong khi d6 v in tdn tai quan diem nhiing binh tUdng do the hien vat to cua nhiing bp tpc va thu linh giau cd (B. Hayden 1993: 8).

Trong nghe thuat da cii, phd bien la nhiing hinh tUdng giong cai, hinh tUdng phu nii. Da phIn cac dien giai truyen thong ve cac "Ve nii" nguyen thuy deu gan vdi phdn thUc, tinh due. Tuy vay, cd the chap nhan quan diem hien nay rang hau bet cac "Ve nii" nay khong chi chuyen tai y nghia ve tinh due, ma hdp ly va bien chiing hdn la chtog the hien y tUdng cd ban ve sU sinh san, ve tinh lien tue ciia cupe so'ng, ngoai ra sU phd bien cua hinh tUdng nay d nhieu v tog tren the gidi con the hien quan diem cua con ngUdi trUdc hien tUdng mang thai, sinh san, nuoi con nhU mot hien tUdng tU nhien ky bi. Theo Rice, nhiing "Ve nii" chau Au nguyen thuy the hien phu nii trong chu ky song ciia bp. Hinh tUdng ngUdi nii - ngUdi me phdng chieu qua bdn nhom Idp tudi sinh san tiic mot dang "tai san xuat" theo trinh tU sau: Tien - Sinh san Sinh san va mang thai; Sinh san va khong mang thai; Hau - Sinh san (Ricel981).

Hinh tUdng Ba Me - Dat phd bien kh ip the gidi trong nghe thuat thdi dai da mdi thUdng dUdc cho la lien quan den mau he-mlu quyen mat khac gan bd chat che mot each h t o cd vdi tin ngUdng nong nghiep

340

dUdc hinh thanh mot each da dang ngay tii khdi dau ciia cupe each mang da mdi. Nhiing hinh tUdng nii th in phd bien rpng khIp ban dao Ban Cang thdi Da mdi dUdc dien giai nhu la nhiing hinh tUdng ve vi the quan trpng va quyen lUc cua ngUdi phu nut. Tuy vay, lai c6 y kien phan bac dieu do, theo phai nay cd sU khong nhat quan giUa thUc te kinh te - xa hoi vdi nhiing de tai buyen thoai - ly tudng chinh. Doi khi chinh nang lUc sinh san th in bi cua con ngUdi va tU nhien quyet dinh nh tog bieu tUdng van hda ma khong lien quan trUc tiep den vi the ciia bat cii mot gidi sinh hpc rach rdi nao. Su vUdt trpi ve sd lUdng nii than trong lich sit trung dai Viet Nam cd le ciing can dUdc xem xet mot each can trpng hdn la each dien giai ddn gian ve sU tai bdi nguyen ly Me cua van hda Viet Nam ban dia.

THAY KfiT LUAN

Tat ca nhiing dien giai ly thuyet va cu the ndi tren h l u nhU chua de cap den nhiing khac biet mang tinh sinh hpc bam sinh giiia nam va nii. Theo cac nha sinh hpc xa hoi, sU khac biet gidi cd ban trong chien lUde sinh san va giao phoi mang tinh di truyen. Trong khi cac nha khoa hpc xa hpi ngUdc lai, kha bi quan ve sU tdn tai ciia khac biet gidi do di truyen, hp cho r i n g nhiing khac biet ve gidi hien tdn la ket qua tii nh tog gia tri van boa. Dii chap nhan hay chdi bd bat cii khuynh hudng nao trong ca hai khuynh hUdng ke tren, de giai quyet chung ta cin de ngd n h t o g dieu ndi tren cho nh tog khao sat thuc nghiem va the nghiem.

Thien hUdng bam sinh cua mdi gidi cung can dUdc tinh den ciing vdi xu hudng chinh tri ciia moi xa hpi va lieu ngoai hai che dp m l u / phu he trong lich sii con cd che dp thii ba trung gian nao khong va lieu chi hien nay chung ta mdi c6 phong trao ddi quyen binh dang nam nii hay khong. Do la nhiing van de ma khao cd hpc e in tham khao tU lieu cua nhieu cac nganh khoa hpc khac neu mudn dat dUdc ket qua khach quan (d mto dp c6 the).

Rieng ddi vdi khao cd hpc Viet Nam, cho tdi nay gidi ehua bao gid

dUdc dat ra de nghien ciiu, tham chi chi d mto dp diem qua ve ten gpi

hay khai niem.

341

TAI LIEU THAM KHAO

1. Sarah Milledge Nelson va Myriam Rosen-Ayalon 2001. In Pursuit of Gender: Worldwide Archaeological Approaches. Gender and Archaeology Series. Walnut Creek: AltaMira Press.

2. Kathleen M. Bolen 2004. Prehistoric Construction of Mothering. Html.

3. Cheryl Claassen 2004. Gender in Archaeology. Html.

4. Lowie R. 2001. Luan vexd hoi hgc nguyen thuy. NXB DHQG Ha Noi

5. Barbara Bender 1986. The Roots of Inequality. Paper presented at the World Archaeology Conference. Southampton, England.

6. Denis Vialou 1998. Nghe thuat cua bong tdi, nghe thuat cua dnh sang. Tap chi NgUdi dUa tin UNESCO, sd4 .

7. B. Hayden 1993. Archaeology-the science of once and future things. W.H. Freeman and Company.

8. Patricia Ricel981. Prehistoric Venuses: Symbols of Motherhood or Womanhood? Journal of Anthropological Research 37.

342