د پښتو شعر هندسي جوړښت

ليكوال

محمد اسمعيل يون

بسم اهللا الرحمن الرحيم

كتاب پېژندنه

د پښتو شعر هندسي جوړښت :ومــــــــاب نــــتــد ك محمد اسمعيل يونپوهيالى :لــــــــيكـــــــــــــــوال

يون كلتوري يون :دوىـــــــرنــــــپـــــخ ټوكه1000 :ېرــــــشمــــپاــــــــچ ل كال1377 :ړى چاپـــــــومــــل

ل كال1387 :اپــــــ چشـــپـــــږم د لــــــيكـــــــــــوال )13( : پرله پسې نومره

دوىـــــــپرنـــــد خ )13( : پرله پسې نومره ضياءالرحمن ضياء :كــــــمـــــــــــــپوزر

نيوليك مخ يكسرل ګڼه

1 سريزهددې چاپ 1 4 د ليكوال په باب څو خبرې 2

7 ...د پښتو شعر هندسي جوړښت، يو 3 11 د الرښود استاد نظر 4 13 سريزه 5

لومړى څپركى 19 ګډ شعري فورمونه 6 19 غزل او ډولونه يې 7 38 )رباعي(څلوريزه 8 43 قطعه 9 45 )دهقصي(بوللـه 10 60 )مثنوي(دويزه 11 68 )مثلث(درېيز 12

71 مستزاد 13 74 )مربع(څلوريز 14 78 )مخمس(پينځه ييز 15 85 )مسدس(شپږيز 16 89 )مسبع(اوه يز 17 93 )مثمن(اته يز 18 96 )معشر(لسيز 19 101 ترجيع بند 20

105 )تركيب بند(ذوالقافيتين 21 112 ټول قافيز 22

دويم څپركى 116 پښتو ازاد شعر 23

درېيم څپركى

138 فورمونه يا نظمد پښتو ولسي شاعرۍ 24 138 لنډۍ 25 )نيمكۍ(سروكى 26

140 147 كاكړي غاړې 27 149 اتڼ نارې 28 155 ببوالله 29 159 چاربيته 30 174 مقام 31 178 بدله 32

182 لوبه 33 184 داستان 34 190 بګتۍ 35

څلورم څپركى 193 ځينې نور فورمونه يا نظمد پښتو ولسي شاعرۍ 36 206 پايله 37 208 اخځونه 38 214 د محمد اسمعيل يون لنډه پېژندنه 39

1

د دې چاپ سريزه

د پوهنيــارۍ علمــي رتبــې )) د پښــتو شــعر هندســي جوړښــت((

د څو كلن تدريس په بهير كـې چـې كلـه مـا هـم . لپاره زما تېزس و پښــتو نظــم او د هغــه بېالبېــل ډولونــه تشــريح كــول او يــا مــې لــه

ــو د ــه د هغـ ــلينو څخـ محصـــه، نــو تعريــف پوښــتنه كولزيات شمېر به په كې ټكني

پــه تېرېــدو كېــدل، د وخــتسره ما پر تشريح سـربېره د هغــو شــكلونه هــم ورتــه پــر تختــه رســمول، بيــا بــه مــې ترې پوښتنه كوله، نو دوى ــم ــكل سـ ــورم شـ ــر فـ ــه د هـ بـرســـموه، خـــو پـــه ګړنـــي يـــا

.ليكني تعريف كې يې بيا هم ستونزې لرلېله دې څخه ماته ښه پته ولګېده، چې هر وخت د يـوه شـي جسـم

همــدا وجــه وه چــې د . ر الره پيــداكويمجســم شــي، نــو ذهــن تــه ژ لـه څـانګې . پوهنيارۍ ترفيـع لپـاره مـې همـدا موضـوع ثبـت كـړه

2

څخــه زمــا دا موضــوع پــه ښــه ډول پــاس شــوه، د پــوهنځي علمــي پــه كــې څــه ســتونزه راوالړه نــه كــړه، خــو كلــه چــې د هــم شــورا

پوهنتون علمي شورا ته الړه، نـو د طبيعـي علومـو پوهنځيـو يـو و، له هغې جملې څخه هم يو دوه تنو، چې د هـر چـا شمېر استادان

په علمي ترفيع كـې بـه يـې خنـډ راوالړوه، سـخت مخالفـت وكـړ، شــعر لــه هندســې ســره څــه اړه لــري؟ او همدارنګــه : ويــې ويــل چــې

پـه اړه اثـر دېځينې نور داليل، خو كله چـې زه ور پسـې الړم او د حاصـل ، نـو د هغـوى هـم نـه يـوازې قناعـت مې معلومـات وركـړل

شو، بلكې ماته يې وويل، چې دا زموږ لپـاره هـم جالبـه موضـوع ــه ووهــل . ده ــول پړاوون ــع ټ ــر د ترفي ــاى كــې دې اث ــه پ ــر هغــې . پ ت

پــه امريكــا كــې زمــا يــو دوســت . وروســته مــې د چــاپ تكــل وكــړ ښاغلي وزيرګل پښتونيار يې مالي لګښت پر غاړه واخيسـت او

وسـتى و، خـوښ تـر چـاپ وروسـته هـم چـا چـې ل . دا اثر چـاپ شـو شــوى يــې و، څرنګــه چــې د پښــتو نظــم تشــريح د ژبــو او ادبيــاتو پوهنځيو د پښتو څانګو يوه مهمه موضوع ده، نو محصـلينو تـه

زيـاتو محصـلينو . د يو درسي مرستندوى كتاب كار يې هم وركړ واخيست، نو ځكه يې د بيا بيا چـاپ څـو ځلـي اړتيـا پيـدا شـوه،

چاپ شوى، خو زه فكر كوم، چـې تراوسه پورې دا اثر پنځه ځلي كه څه هم مـا غوښـتل چـې يـو څـه . نورو چاپونو ته يې هم اړتيا ده

راتـه دا مجـال پيـدا اوسـمهال نور تغيرات هم په كې راوړم، خـو له نـورو ادبپوهـانو څخـه مـې هيلـه ده، چـې هـم دا اثـر كـره . نه شو

3

لـه قـدرمنو محصـلينو څخـه مـې . كړي او هم يې الپسې وغځـوي كـه ،هيله ده، چې د لوستلو او ددې اثر د كارولو په حالت كې هم

ســتونزې ســره مخــامخېږي او يــا هــم د نــورې اولــه كــوم ابهــام اسانتيا لپاره څه وړانديزونه او نظرونـه لـري، پـه ليكلـې بڼـه دې ماته راولېږي، چې په راتلونكو چاپونو كـې يـې پـه كـې ځـاى پـر

.ځاى كړو .تاسې قدرمن لوستونكي دا كتاب او دا هم نو نور

په درنښت

د پوهنيزو مركزونو د پياوړتيا په هيله پوهندوى محمد اسمعيل يون ارګ، د جمهوري رياست ودانۍ

مه نېټه22ل كال د كب 1387د افغانستان–كابل

4

د ليكوال په باب څو خبرې

مــا لپــاره د ډېــرې خوښــۍ ځــاى دى، چــې د كابــل پوهنتــون ځــوان زياركښ ليكـوال او ښـه شـاعر پـر مـا ګـران محمـد استاد او د پښتو

اسمعيل يون د كابل په ډېرو سختو شرايطو كې د يو بل نـوي كتـاب په ليكلـو بريـالى شـوى دى او زياتـه خوشـالي ال پـه دې كـې ده، چـې

.اوس يې چاپ ته اماده كړى او چاپېږيده مهرباني وكړه او له مانه يې وغوښتل چې څو كرښـې د سـريزې

پــرې وكــاږم، خــو زه پــه دې ســريزه كــې ددې اثــر د ښــاغلي پــه توګــه .ليكوال په باب څو خبرې كومو كــې ال ښــاغلى محمــد اســمعيل يــون د شــپېتمو كلونــو پــه اوايلــ

پوهنتون ته نه و شـامل شـوى او د خپلـو منځنيـو زده كـړو وروسـتي ېـر ذوق او شـوق يـې د ډكلونه يې تېرول، خـو مـا بـه دى ليـده چـې پـه

د كابـل لـه . ته منډې رامنډې كـولې او اثـار يـې چـاپول كابل مطابعو پــه مشــاعرو كــې يــې برخــه ،ځينــو جريــدو ســره يــې همكــاري كولــه

د ده هڅـو او اسـتعداد دى پـه خپلـو همزولـو ځوانـانو كـې . اخيستله. نانو كې ښه موقف او نوم پيدا كـړ ده د هغه مهال په ځوا . ښه وځالوه

فرهنګي شورى ته يې الره پيدا د ليكوالو ټولنې او د كابل پوهنتون او لـه دغـو دوو فرهنګـي موسسـو سـره يـې ښـه د مـزې همكـاري كړه .وكړه

5

دا مهال ده خپلې پوهنتوني زده كـړې پـاى تـه رسـولې، د زده كـړو تــر څنګــه يــې خپلــې فرهنګــي هڅــې ال پراخــولې د پوهنتــون د ځينــو

لـو ځوانانو په مرسته يې په كابل كې د يوې فرهنګـي ټـولنې د جوړو .لپاره كار پيل كړ

پر ډېرو مشرانو فرهنګيانو وګرځېد او زمينه يې دې تـه مسـاعده كړه چـې زمـوږ مشـران، كشـران، فرهنګيـان سـره كېنـي او د خوشـال

.فرهنګي ټولنه جوړه كړيله دې ټولنې او ددې ټولنې له بري او د كـارونو لـه پرمختـګ سـره

ه پـالي او د ټـولنې يې اورنۍ مينـه وښـوده او دا مينـه تراوسـه ورسـر كــوي او دهخپرنــى ارګــان شمشــاد مجلــه د زړه پــه وينــو چــاپ تــه امــا

.خپرويوروستي شپږ كلونه زموږ د هېـواد او خلكـو لپـاره د ويـر او مـاتم

او مـاتمونو تـه زړه ونيـولى كلونه وو، ډېرو لږو خلكـو دغـو ويرونـو لو، شو، زياترو فرهنګيانو هېواد پرېښود، امـا ده دغـو ټولـو نـاخوا

ستونزو، تنګسو او كړاوونو ته ځان ټينګ كړ او په خپل هېـواد كـې د خپلـې . پاتې او فرهنګـي كـار سـره يـې مينـه تـر پخـوا ال زياتـه شـوه

همدې مينې پر اساس اوس يې يوه پښه په پېښور كې وي او يوه پـه په خورا لـوړ همـت او بـې سـاري افغانستان كې، دلته په پېښور كې

لـــه چـــاپوي، كتابونـــه چـــاپوي او بيـــا يـــې زياركښـــۍ د هيلـــه مج افغانستان تـه رسـوي او پـه كابـل كـې يـې پـر هغـو پـاتې فرهنګيـانو

.وېشي

6

دى اوس نه يوازې د چاپ او خپرولو په كار بوخـت دى، بلكـې لـه ــاليف هــم بوخــت دى ــو او ت ــه ليكل ــرو مصــروفيتونو ســره ســره پ . ډې

اســې مقــالې، ســرمقالې رســالې او كتابونــه ليكــي، هغــه هــم پــه د شرايطو كې چې د هېواد دننه نه د څېړنـې لپـاره شـرايط برابـر دي او

.نه منابع او ماخذ ميسرېږيد ال زيـاتو بريـاليتوبونو لپـاره . زه دده ټولې فرهنګي هڅې سـتايم

.يې دعا كوم

په درناوي سرمحقق زلمى هېوادمل

7

د پښتو شعر هندسي جوړښت يو هنري او ښكالييز نوښت

وچې په ادبي اسـمان كـې د عالمـه شـبلي نعمـاني د د هند د نيمې

د لمــر وړانګــو د ) كــه څــه هــم ادبــي تــذكره هــم ده )) ( شــعرالعجم((ــې د ــره ي ــول او دوم ــره وځل ــه دوم پارســي شــعر و شــاعرۍ كږلېچونپارسي شاعرۍ مراندي راښـكلې چـې نـن هـم د پارسـي ژبـې او ادب

بــــي ان چــــې د لــــس اتــــو لســــيزو د اد . كېــــږدۍ پــــرې نېغــــه والړ ده پيدا نه شول او يا پرمختيايي بهير له چټكتيا سره سره دومره څوك

بــه يــې د شــعر العجــم پــر تلپــاتېينې دومــره بــاور وي چــې پــر شــويو ا كتنې اړتيا ونـه انګېرلـه يبديعي او صناعي تعريفاتو باندې يې د ب

او د اغېزمنۍ اندازه يې لـه دې نـه هـم لګـي چـې ايرانيـانو يـې بېرتـه .ړينه وګڼلهپارسي ژباړه ا

پــه پښــتو كــې هــم د شــعر العجــم پــه څېــر يــوه اثــر تــه چــې عربــي او غـــزل، ربـــاعي، قطعـــه، قصـــيده، مثنـــوي، (واني ادبـــي صـــنايع ېـــد

مستزاد، مثلث، مربع، مخمـس، مسـدس، مسـبع، مـثمن، معشـر، كــه څــه هــم د شــعر . راوښــيي اړتيــا وه...) تــرجيح بنــد، تركيــب بنــد او

ــه شــول؛ خــو پښــتو العجــم پــه څېــر مــنظم او اوډلــي څــ ه رامنځتــه نليكوالو بيا هم خورې ورې هڅې وكـړې او د ادبـي فنـون، روح ادب، د

بـديع او د ادب مناره، قافيه، خـوږه شـپېلۍ، بـديع او بيـان، ليتكـى،

8

پـه ... پښتو شعر، د پښتو ادب په تاريخ كې قصـيده، پښـتو غـزل او د ځانګړو چې دې هر اثر پر خپل وخت ،څېر ځينې اثار رامنځته كړل

واخيسـته؛ خـو صنايعو په پېژندنه او سپړنه كې پـه زړه پـورې ونـډه په خپله د پښتو د ولسي او فولكوري شاعرۍ د څانګو او ځېلونو د پېژندنې اړتيا ته په پاملرنه لومړنى ليكوال چې د يوې تخصصي او

اړتيــا پــه توګــه يــې د پښــتو شــعر د رغښــت او ) مســلكي(څــانګيزېېرلـه، هغـه د پښـتو ژبپـوهنې نوښـتګر او زيـارن سكښت اړتيا وانګ

چـې د شـاعرانه او ژبنيـو ،استاد پوهانـد ډاكتـر مجاوراحمـدزيار و نـومي اثـر )) ؟پښتو شعر څنګه جوړېږي ((ازمېښتونو په رڼا كې يې

رامنځته كړ او د خپلې څېړنې او ازمېښتونو له كوچ او نچـوړ يـې دا څپو وروسـته څلورمـه وېراوايستل چې په پښتو شعر كې تر هرو در

راځي او يوازې په پښتو شعر كې نه، بلكې دده ) فشاري(څپه خجنه چې له عربي ،دا سپړلى دود پر هغو شعري چوكاټونو هم سور راځي

.ژبې نه ورته راغلي ديد پوهاند زيار دغه نوښتۍ هڅه رښتيا چې د پښـتو شـعر رغـونې

ې پـه علمـي او پر موضوع د يوه ځانګړي ازمېښت لرونكى اثر و، چـ څېړنيزه جامـه كـې پښـتو شـاعرانو او د شـعر مينـه والـو تـه وړانـدې

ــر دوى وروســته كــه څــه هــم د ارواښــاد . شــو شــعر (( اســتاد روهــي ت تيـورۍ او منځپانګـه بانـدې يـو ارزښـتناك هم د شعر پر )) پېژندنه

اثر و، چې د ژوندۍ شاعرۍ او ژمنـې شـاعرۍ ټـك و بريـد پـه ګوتـه .كوي

9

و دوو اسـتادانو د اسـتادانه او نوښـتګرانه روزنـې ښايي د همدغ چـې د دوى ،او له دوى دواړو سره د همېشنۍ ناستې والړې اغېـز و

وتلي او رښتين پـتمن او مينـه وال شـاګرد د پښـتو تنكـى او هڅانـد ليكوال او خوږ ژبى شاعر ښاغلى محمداسمعيل يون يې د پښـتو د

ــو ــو ځېلون ــه بېالبېل ــو(ولســي شــاعرۍ پ ــوه نوښــت ) ژانرون كــې د يرامنځتــه كولــو تــه وهڅــاوه او د شــعر او نظــم بــديعي تعريــف تــه يــې ــه ــړه، چــې پ ــه ورك ــوه هندســي جول ــه او ي ــوه ســمبوليكه ژب داســې يدودېدنې سره يې د شعر د جـوليز ارزښـت يـو عـادي مينـه وال هـم لـه سر خوږوونكيو تعريفونو پرته په ډېره اسـانۍ كـوالى شـي، چـې پـه

، (=)رديـف ...) او نـور c,b,a(عرۍ كې د قـافيې واني او ولسي شا ېدله نښو نه پـه دې وپـوهېږي چـې د شـعر قافيـه، رديـف او ) __(مسره

نور لوازم كوم كوم دي؟ښاغلى يون د ټاكليو نښو لپاره خپله وركه له لرغونې نه نيولې تر ځوانې شاعرۍ پورې لټـولې ده، چـې دا لټـون او څېړنـه پـه خپلـه يـو

دده د دغـــو ســـمبولونو يـــا .وه بلنـــه غونـــدې هـــم دهډول پرتلـــې تـــه يـــــه ــه كــې كېــدى شــي ل ــه ټاكن ــو پ ــوه څــه تخنيكــيقيمتون ــز پل او غږي

كمزورۍ تر سترګو شي او هغه څنګه چې يو خو يې دومـره درانـه ژبنـي او شعري نوښت ته په يوازې ځان اوږه ورته كړې او بل دا چې له هر نوي

خـو لـه دې . ارومـرو ملګـرې وي ګام سره كاواكي او د تينـدك اندېښـنه سره سره خبره په لوى سر كې پر دغسـې يـوه نوښـتي چـار بانـدې د الس

زه په داسې ترڅ كې چې ښاغلي يون . پورې كولو او اوږې ورته كولو ده

10

د هېواد د سياسي فضا په دغسې خړ پرتيا او دوند كې د داسې يـوه ته ر پوهـانو تـه هـم ستر نوښت په كولو پر مباركۍ سـربېره څـانګوالو شـع

بلنه وركـوم، چـې ده تـه پـه خپلـو لورانـدو الرښـوونو او نغوتـو د ځـوان البته خپله دا يوه يادونه هم د ښـاغلي يـون . كول په وده كې برخه واخلي

د هڅان فطرت د درناوي په ترڅ كـې اړينـه بـولم چـې كـه دى د خپـل دې ) پوهنيارۍ (زيار په وړاندې د ولولې د ځوانۍ په غوښتنه په ډېر لږ څه

نه واى بسيا شوى؛ نو ما دده دغه زيار په ګانده كې د ده د لـوړو علمـي او پوهنتــوني رتبــو لپــاره بســنده ګاڼــه، خــو بيــا هــم ورتــه د مبــاركيو د وړاندې كولو او د نور پرمختګ پـه هيلـه خپلـه خبـره د خوشـال بابـا پـه

:دې هيله منه وينا رالنډوم چې ا باغ كېال به ډېر ګلونه وا شي په د

د ګلــزار د غـــوړېــدلـــو يې اغازدى نمانځنه

محمدآصف صميم1377/1/7 پېښور

11

د الرښود استاد نظر

لـــه ډېـــرې مـــودې راهيســـې د كابـــل پوهنتـــون د ژبـــو او ادبيـــاتو پوهنځي په پښتو څانګه كې د پښتو شعر د شكلي جوړښت په بـاب

لــه نېكــه مرغــه څېړنيــز اثــر ليكلــو تــه اړتيــا وه، -د يــو بشــپړ علمــي ښــاغلي محمــد اســمعيل يــون پــه خپــل علمــي هانــد او هڅــې ســره دا

.علمي خال ډكه او دا مهم ضرورت پوره كړد پوهنيار علمي رتبـې لپـاره د )) د پښتو شعر هندسي جوړښت ((

دا موضــوع خــورا ډېــره جالبــه، ضــروري او . يــون ټــاكلې موضــوع دهر او زغــم ســره دا محمــد اســمعيل يــون پــه ډېــر زحمــت، زيــا. جــامع ده

ګـڼ اثـار او منـابع يـې ورپسـې . موضوع په هـر اړخيـز ډول څېړلـې ده كتلي او په پاى كې يې له ګڼـو نويـو او پخوانيـو اخځونـو نـه پـه كـې

څپركــو وېشــل شــوى دى، پــه پيــل كــې ) 4(اثــر پــر . ګټــه اخيســتې دهر د شــكلي سكښــت او ددې اثــر چــې د پښــتو شــعر پــ،ســريزه راغلــې

ــا ــو د اړتي ــرې كــوي ليكل ــاب خب ــه ب ورپســې د نظــم هغــه بېالبېــل . پ چې په پښتو او عربي ژبه كې دود دي، بيا د ،فورمونه معرفي شوي

پښــتو ازاد شــعر پــه بــاب څېړنــه راغلــې ده، ورپســې د پښــتو ولســي دې وروسته په بل څپركـي تر. شاعرۍ ګڼ فورمونه معرفي شوي دي

وي، په پاى كې د پښتو ولسي شاعرۍ ځينې نور فورمونه معرفي شــه ــو پايلـ ــې يـ ــه(كـ ــوېراوړل) نتيجـ ــ ، شـ ــاب پـ ــې ددې كتـ ــول ر چـ ټـ

څرنګوالي او په عام ډول د پښتو شاعرۍ پـر شـكلي رغښـت بانـدې

12

سـره لـه دې چـې تراوسـه پـورې د ښـاغلي محمداسـمعيل . رڼا اچـوي ) پوهنيـار ( او څېړنيـز اثـار چـاپ شـوي او د ييون يو شمېر نور علمـ

د ژبـو او ادبيـاتو : ((اثر كفايت كاوه لكه علمي رتبې لپاره د ده هر يو افغانســتان تــه اوښــتي فرهنګــي (( ، ))پــوهنځي پښــتو كتابښــود

علمـي رتبـه اخيسـتالى ) پوهنيار(پر هر يوه ده د ... او نور )) زيانونهپښتو شعر هندسـي ((خو ده بيا هم د خپلې علمي ترفيع لپاره د . شوه

و تنګـو شـرايطو پـه ډېـرو سـختو ا . نوې موضـوع وټاكلـه )) جوړښتكې يې خپله دا هيله پوره كړه او هغه اړتيا يې هم لـه منځـه يـوړه چـې .په پښتو څانګه كې د داسې يو اثر د نشتوالي له كبله محسوسېدله

علمي څېړنيز اثـر د ښـاغلي )) د پښتو شعر هندسي جوړښت (( زه لپاره وړ، پوره او بشپړ ) پوهنيار علمي رتبې(محمداسمعيل يون د

چې نوموړي تـه د دې ګټـور ،او له اړوندو څانګو څخه هيله كوم ګڼم .علمي اثر له كبله د پوهنيار علمي رتبه تصويب او وركړي

په درناوي شكىېپوهندوى محمدصابر خو د پښتو څانګې آمر

13

سريزه

) علمـي (تراوسه پورې په پښتو ادب كې يو شمېر داسـې پـوهنيز شعر پر جوړښت او رغښت چې په هغو كې د پښتو ،اثار كښل شوي

دغــه راز د پښــتو شــعر د مــانيز او جــوليز . بانــدې رڼــا اچــول شــوې دهشـعري جوړښت په اړه ګڼ شـمېر ليكنـې شـوي او يـو شـمېر بېالبېـل

هــر . تــر څېړنــې او شــننې النــدې نيــول شــوي دي ) شــكلونه(فورمونــه . فورم په جال جال ډول څېړل شوى او ځانګړنې يې په ګوتـه شـوي دي

ډول ) عمـومي (شـكلونه پـه ټـوليز ) نظـم (ې كبله د پښتو شعر له همد )1: (پر دوو لويو برخو وېشل شوي دي

څخـه ژبې د شعر يا نظم هغه فورمونه او چوكاټونه چې له عربي -1زموږ په ژبه كې دود دي، سره لـه دې چـې لته خو د ،پښتو ته راغلي

پښـتو دا شعري فورمونه له عربي ژبې څخه پښـتو تـه راغلـي، خـو د په دې مانا؛ د نظم هغه قـوانين چـې پـه . ژبې د غږيز جوړښت تابع دي

او د پښـتو نـه منـي عربي ژبه كې د عربي نظمونو لپاره دود دي هغـه سيســتم ) تونيــك-ســېالب( خجيــز -زيــپڅنظــم خپــل جوړښــت يــانې

)2. (پرې تطبيقېږي او څپيــز خجيــز جوړښــت لــه مخــې دا شــعري فورمونــه يــا د غږيــز

غه قوانين مني چې د پښـتو د نـورې ولسـي، ملـي او يـا اصنفونه هم .لوستې شاعرۍ د نظمونو پر بېالبېلو فورمونو تطبيقېږي

14

پـه شـاوخوا كـې ) 15( د په دې شعري چوكاټونو كې په ټـوليز ډول غــزل، قطعــه، قصــيده، مثنــوي، : شــعري فورمونــه موجــود دي لكــه

بنـد، مستزاد، مثلث، مربع، مخمس، مسدس، ترجيع بند، تركيـب )3... (معشر او

چې هغـه پـه خپلـه ، هغه شعري فورمونه يا د نظم چوكاټونه دي -2د پښتو شاعرۍ زېږنده دي او يا هم له پخوا څخه په دې ژبه كې بـاب

اكثــره دا شــعري چوكاټونــه پــه نــورو ژبــو او پــه ځــانګړي ډول د . ديداسې ښكاري چې دا . ګاونډيو ژبو په شاعرۍ كې ليدل شوي نه دي

ي فورمونه د پښتو ژبـې د غږيـز او اهنګـين جوړښـت پـر بنسـټ شعر د دې شـعري . رامنځته شـوي او خونـد يـې هـم پـه همـدې ژبـه كـې دى

خو ځينې يې بيا لـه ،فورمونو ځينې يې قافيې او ان رديفونه هم لري څخــه هــم ازاد دي، خــو د غږونــو او څپــو داســې پرلــه پســې قيــد دې

ې مسرې ته يو ډول ځانګړى تـرنم چې د نظم هر ،اوډنه او انتظام لري چـې څـوك يـې لـه منظـوم ،او اهنګ وركوي او هغه خوند پوره كوي

ــه مخــې د اهنــګ . كــالم څخــه اخيتســالى شــي ــانون ل ــنظم ق ــو م د ي ،لوړوالى او ټيټوالى او د ژبې له غږيز جوړښت سره بشپړ پيوستون

له همدې كبلـه . د پښتو ملي او ولسي شاعرۍ ډېره خوندوره كړې ده و دا شاعري زموږ د ولس د موسيقۍ له څپو سره ډېره ښـه اوډلتيـا خ

مومي او كله چې بيا دا دواړه ښكلي هنرونه سره يوځاى شي، نو بيا .د دردمنو زړونو زنګ لرې كړي

15

د پښتو ژبې د شعر دا چوكاټونه هر يو بېل بېل شكل لري، د څپـو و لــه بلــه د شــمېر او د مســرو د څــومره والــي او څرنګــوالي لــه پلــوه يــ

خو بيا هم د څپيز خجيز جوړښت له مخـې پـر ټولـو يـو ،بدلون مومي هرو درېـو څپـو وروسـته څلورمـه څپـه خـج تريانې . قانون تطبيقېږي

چــې همــدا نظــام پــر هغــو شــعري ،د يــادونې وړ ده. اخلــي) فشــار(چوكــاټونو هــم د تطبيــق وړ دى، چــې لــه عربــي ژبــې څخــه پښــتو تــه

.راغلي ديخپل چوكاټونـه لنـډۍ، سـروكى، لوبـه، بګتـۍ، د پښتو شاعرۍ

.چاربيته، بدله، نارې يا غږونه، كاكړي غاړې او نور ديددې ترڅنګ پـه پښـتو ادب كـې د ازاد شـعر يـا د ازاد نظـم يـو بـل

ځينې كسان دا شعري فورم له نـورو . ډول شعري فورم هم موجود دى بپوهان ژبو څخه پښتو ته راغلى شعري فورم بولي، خو ځينې نور اد

ــورو شــعري ــې د ن ــم د پښــتو ژب ــر دې ټينګــار كــوي، چــې دا ه ــا پ بيدوى وايـي د پښـتو . تو شـاعرۍ زېږنـده دى ښـ چوكاټونو پـه څېـر د پ

ولســي شــاعري او ازاد شــعر تــرمنځ زيــات ورتــوالى موجــود دى، د پښتو ملي شاعرۍ ځينې فورمونه هم د قافيې او رديف له قيد و بند

دوالى او لنډوالى لري او ازاد شعر هم، څخه ازاد دي او د مسرو اوږ نو په دې وجـه پښـتو ازاد شـعر يـا ازاد نظـم لـه پښـتو ژبـې نـه پـردى

ددې يادونـه هـم پـه كـار ده، چـې پـه . نـه شـي ګڼـل كېـدى شعري فورم چې د پښـتو شـعر ،پښتو ازاد شعر كې ځينې هغه قيدونه او قوانين

يوه مشخصه بڼـه شعري چوكاټونه يې ثابت ساتلي او هغو ته يې نور

16

ددې شـعري چوكـاټونو تـرمنځ ګـډه او . هم له منځه تللي دي ،وركړې .مشتركه وجه د وزن شتوالى او د څپيز خجيز قانون منل دي

ازاد نظم يا ازاد شعر لكه د لنډۍ، چاربيتې، غـزل او يـا هـم نـورو لكـه څنګـه چـې يـې لـه نامـه څخـه . په څېـر كـوم ټـاكلى شـكل نـه لـري

خپلـو ،پـل درد او انـد د افـادې لپـاره كـوالى شـي ښكاري شاعر د خ بيـا هـم تراوسـه ) وزن(ازادو شعرونو ته بېالبېلـې بڼـې وركـړي، خـو

.دى) توك(پورې د ازاد شعر يو رغوونكى ركن لكه څنګه چې دمخه يادونه وشوه، تراوسـه پـورې پـه پښـتو ادب كې د پښتو شعري فورمونو د تشخص لپاره ګڼ شمېر ليكنـې شـوي

په دې ليكنو كـې د پښـتو شـعر . شمېر كتابونه ليكل شوي دي او يو د تخنيكي جوړښـت پـه اړه زيـات معلومـات او څرګنـدونې وړانـدې شوې دي، خو بيا هم داسې يوې رسالې ته اړتيا وه، چې په هغې كې د پښتو شاعرۍ د بېالبېلو چوكاټونو هندسـي جوړښـت ترسـيم شـي

.او د هغو د بدن سيستم افاده كړيــه دا ا ــره رامنځتــه كېــږي، چــې څــوك عمــالً پ ړتيــا هغــه وخــت ډې

پوهنځي او يا بـل روزنيـز مركـز كـې د پښـتو شـاعرۍ د جوړښـت پـر هلتــه تشــريح كــوونكى مجبــور . څېړنــه، شــننه او تشــريح بوخــت وي

دى، چې د محصل او يا پوښتونكي د ذهني قناعت د خړوب لپاره د لـه داسـې يـو زه چـې عمـالً . تختـه ترسـيم كـړي رشعر هندسي شكل پ

تدريسي بهير سره مخامخ وم، نو د محصلينو د پوهېدنې لپاره مـې . په ازمېښتي توګه د هـر شـعري فـورم هندسـي بڼـه هغـو تـه رسـم كـړه

17

ــړه او تـــرددې عمليـــې ــته دې كـــار مثبتـــه پايلـــه وركـ تكـــرار وروسـمحصــلين د خپــل ذكــاوت پــه انــډول لــه ډېــرو هغــو شــعري فورمونــو

او يـا پـه نيمـه ډول اشـنا شـول، چـې پښـتو كـې يا په بشپړ ډول ،سرهې نښــې د نظــم د هــرې برخــې او ركــن د افــادې لپــاره بېالبېلــ. كارېــدل

نښـه، د ) a( لكه د قافيې د افادې لپار ، عاليم وټاكل شولنښانې او د . وټاكــل شــول) __(نښــه او د مســرې لپــاره كرښــه (=) رديــف لپــاره

و شــعر هندســي همــدغو عاليمــو او هندســي نښــو پــه واســطه د يــ چـې پـه يـو شـعري ،ددې امكان هم شـته . جوړښت السته راتالى شي

فورم كې څو ډوله قافيې موجودې وي، نـو د هغـو بېالبېلـو د افـادو .وټاكل شول ) d او c,b(لپاره د قافيې څو نور شكلونه په دې ډول

خو دا ټولې نښـې نښـانې د ښـوونكي او محصـلينو تـرمنځ د يـوې د خپل مشكل د حل او شعري جوړښت د ،ه توګهقراردادي وسيلې پ

هندسي شـكل د افـادې پـه غـرض اسـتعمالېدې، نـه د مطلقـو ټاكـل .شويو هندسي نښو په توګه

د پښـتو ژبـې . اوس هم دا نښې د يو ازمېښت او وړانـديز بڼـه لـري او ادب له درنو پوهانو او ليكوالو څخه په ډېره مينه هيلـه لـرم، چـې

ترســيم لپــاره زمــوږ دا هيلــه پــوره او بشــپړه د پښــتو شــعر د هندســي وړانديز غـور وكـړي او پـه پـاى كـې داسـې يـوه پايلـه ركړي؛ زموږ پ چې د هغـې پـه واسـطه د دې امكـان برابـر شـي، چـې د ،السته راشي

پښتو شاعرۍ د بېالبېلـو چوكـاټونو هندسـي رغښـت، اسـكليټ او .جوړښت ترسيم شي

18

ټونو او د هغو پـر هندسـي موږ به دلته لومړى پر هغو شعري چوكا جوړښت خبرې وكړو، چې هغه له عربي څخه پښتو ته راغلي او دلته زموږ په ژبه كې دود دي او بيا به د پښتو پر نورو شعري فورمونو او

.زموږ د ولسي شاعرۍ پر شعري فورمونو رڼا واچول شي

19

لومړى څپركى ګډ شعري فورمونه

: غزل-1و لـه هغـو شـعري چوكـاټونو څخـه په پښـتو شـاعرۍ كـې غـزل يـ

شـاعرانو د غـزل پـه ود پښـتو اكثـر . دى، چې ډېر عام مقبوليـت لـري په پښتو كې د غزل په همدې وجه خو . فورم كې زيات قلم چلولى دى

ځينــو نــورو شــعري فورمونــو پــه انــډول زيــات ظرافــت او لطافــت تــه د غزل ښكال او ظرافت په دې نور هم زيـات شـول، چـې . رسېدلى دى

ــاتې انځــورنې وردننــه شــوې، ــورم تــه د پښــتني چاپېريــال زي دې فځوانو پښتنو شاعرانو ته هم غزل داسې يو فورم دى، چې د دوى قلم

اكثره ځوان شاعران پـه همـدې فـورم . په كې ښه ازمېښت كوالى شي كــې خپــل وزن ښــه پــوخ كــړي، پــر قــافيې، رديــف، څپــو او د نظــم پــر

نـو بيـا نـورو شـعري فورمونـو تـه ځينو نورو توكو ځان واكمن كړي، پخوا بـه د غـزل پـه فـورم كـې هغـه مسـايل راتلـل، چـې پـه . مخه كړي

ټوليز ډول يې غنايي او عشقي مسايل پـه خپلـه غېـږه كـې رانغـاړل، وروسته بيا د غزل ځولۍ د ژوند له نورو رنګارنګ ګلونو ډكـه شـوه او اوس غــزل تــر دې بريــده رســېدلى، چــې پــه يــوه مســره كــې يــې

.خوالې او په بله كې يې د ژوند د خوږو رنګارنګي بيانېدى شينا

20

په پښـتو كـې لـومړنى شـاعر چـې دې شـعري فـورم تـه يـې پښـتني و، چـې د غـزل پـه يـوه شال ور په سر كړ، هغـه لـوى خـان خوشـال بابـا :مسره كې يې توره او بله كې زلفې وځلولې

تــــوره چــــې تــېرېــږي خـو ګـوزار لـره كـه نه )4(زلفې چې ول ول شي خو خپل يار لره كنه

د غزل د دومـره عـام مقبوليـت او زيـات اسـتعمال يـوه وجـه شـايد چـې د يـو مـانيز پيوسـتون اوتسلسـل ترڅنـګ د غـزل هـر ،همدا وي

بيت په اصطالح ځانته پاچا دى او په ځـانګړي او خپلـواك ډول ډېـر .دروند مانيز بار پورته كوالى شي

ه څخه يې ښكاري عربي كلمـه ده او لـه همـدې غزل لكه چې له نام لــه مــانيز پلــوه نــورو هغــو . ژبــې څخــه پښــتو تــه دا فــورم راغلــى دى

هم غزل ، چې غزليز، عشقي يا غنايي مانيز بار لېږدوي ،شعرونو ته ويل كېدى شي، خـو د فـورم لـه پلـوه بيـا غـزل ځـانګړې بڼـه او شـكل

.لريې مطلع ولـري، يـانې غزل معموالً هغه شعري چوكاټ ته وايي، چ

د سربيت يې اكثراً مقفى وي او د بل هر بيت دويمه مسـره يـې قافيـه )15-5(ولري او د مطلعې قافيه تعقيب كړي، د بيتونو شمېر يې لـه

پـه ځينـو . د څپـو شـمېر يـې معمـوالً سـره برابـر وي . بيتونو پورې وي يوه ،خاصو غزلو كې كېدى شي د غز ل هغه مسرې چې قافيه نه لري

څپيـز 7پـه پښـتو كـې لـه . قافيه والو مسرو څخـه زيـاتې شـي ترڅپه

21

قافيـه پـه غـزل كـې . ې غزلونـه شـته ر څپيـزو پـو 15څخه نيولې بيا تر .اساسي توك دى، خو رديف اختياري دى

قافيې څخه وروسـته رديـف راوړل شـو، تر په مطلع كې كههر كله تمـي ګڼـل د همغه رديف راوړل پـه ټولـو قافيـه لرونكـو مسـرو كـې ح

:په پښتو شاعرۍ كې د غزل فورم دا الندې بڼې لري. كېږي : بې رديفه غزل-1

. ى وي ل قافيه پاى ته رسېد رهغه غزل دى، چې رديف ونه لري او پ :لكه د پيرمحمد كاروان دا غزل

ــار ــې چنـ ــي كـ ــه كلـ ــتر وي او پـ ــې نښـ ــو كـ ــه غرونـ پـــار ــږي يـ ــانګې وغځېـ ــانګې څـ ــر څـ ــې مګـ ــه زړه كـ پـ

دې پــــه غېــــږه كــــې شــــيندمزلمــــي زلمــــي خوبونــــه

كــه وخــت دې چېرتــه وغځــوي ګــونځې پــه رخســار

پـــــه ســـــر كـــــې لكـــــه غـــــر يوســـــي ګلونـــــه د جـــــاللــاو شــي د دار لكــه دســتار ــه چــې ول ت ــوم ســر ن ــه ك ل

22

ــوهرا ــپين وغځـــ ــدې ســـ ــو غونـــ ــه د كوچـــ الس لكـــــار ــار پرهــ ــو ډك زړګــــى مــــې دى پرهــ ــورو وينــ د تــ

اعجـــاز دى د نغمـــو ګنـــې نـــو څنګـــه بـــه يـــې وړاى؟

نــــري تــــار تــــار د ســــتارهد د غمــــو بــــار پــــدا درونـــ

ــه خــوب ليــدې ــوتكۍ جــوړې جــوړې پ بېګــاه مــې ت كېـــدى شـــي ګـــډ شـــم نـــن د تـــورو ســـترګو پـــه بـــازار

نــن خونــد كــوي چــې ســور ســالو اور بــل كــړي پــر ګــودر ــار ــر كتــ ــانو پــ پــــرون خونــــد كــــړو اورونــــو د روســ

ورځـــــــه ورپســـــــې راولـــــــه شـــــــبنم غونـــــــدې طبيـــــــب

ــد ــرګس غونــ ــه د نــ ــو كاروانــ ــزل دې شــ ــارغــ )5(ې بيمــ

چنــار، يــار، رخســار، : څپــې لــري 14د پــورتني غــزل هــره مســره .دستار، پرهار، بازار، كتار او بيمار يې د قافيې كلمې دي

:ددې غزل هندسي جوړښت په دې ډول دى. رديف نه لري

a________________________

23

a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

په پښتو كې لومړۍ معلومه او السته راغلـې منظومـه ژبـاړه هـم د د پټـې خزانـې پـه حوالـه ابـو محمـد . غزل له فورم سـره سـمون خـوري

كــې د يــو عراقــي شــاعر ) هـــ297-223(هاشــم ابــن زيدالســرواني پــه د شــعر پښــتو ). 6(محمــد ابــن خــالد يــو شــعر پــه پښــتو ژبــاړلى دى

:منظومه ژباړه داده

24

ــ ــه وينـ ــم ښـ ــه هـ ــه ژبـ ــې وينـ ــې يـ ــدي چـ ا كانـ

پــــــه الس كــــــې زر او درهمونــــــهد خاونــــــد

ــې اوري ــا يــــ ــي وينــــ ــه ورځــــ ــور ورلــــ ژبــــ د درهـــــم خاونـــــدان تـــــل وي پـــــه وياړونـــــه

كــــه درهــــم يــــې ځنــــې ورك سوســــي نتلــــىــه ــړو پېژندونـــ ــه خـــ ــې وي پـــ ــړۍ يـــ ــر نـــ پـــ

ــي ــولي خلــــك وايــ ــوڼي وبــ ــډاى ســ ــه بــ كــــتونه ــه رښــــــ ــتيانيه لــــــ ــا ده رښــــــ دا وينــــــ

هكـــــــه بېـــــــوزلى ووايـــــــي رښـــــــتيا خبـــــــر نـــــور ووايـــــي دا خـــــو ســـــوڼي دې تېرونـــــه

هــــو درهــــم ښــــندي هــــر چالــــه لويــــه برخــــه د درهــــــم د خاونــــــد هــــــر ځــــــاى پرتمونــــــه

25

ــه څـــــوك ژبـــــور كېـــــږي ــه ده كـــ درهـــــم ژبـــ )7(ده وسله كـه څـوك پـرې كانـدي قتالونـه

وينه، درهمونـه، وياړونـه، ( څپې لري 12د پورتني شعر هره مسره يې د قافيې كلمـې ) قتالونهپېژندونه، رښتونه، تېرونه، پرتمونه او

:هندسي شكل يې دادى. دي، رديف نه لريa________________________ a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

د غزل د فورم هغه بڼه ده، چـې د قـافيې : رديف لرونكى غزل -2

تــرف هغــه يــوه يــا څــو كلمــې دي چــې رديــ. ترڅنــګ رديــف هــم ولــري

26

قافيې څخه وروسته په يوه شكل او تـر ډېـره زياتـه حـده پـه يـوه مانـا :تكرار راځي، دا غزل وګورئ

ــنا ــور دى اشـــ ــا تربـــ ــاالر زمـــ د وخـــــت ســـــوم مــــې ځكــــه د منصــــور دى اشــــنا دا نــ

ــكاري ــه ښــــــ ــا نــــــ ــوالې انتهــــــ د مغولــــــــنا ــور دى اشــ ــه رنتبــ ــال پــ ــت خوشــ د وخــ

ــ ــو تــــ ــه د امــــ ــه نــــ ــاړود اټــــــك پلــــ ر غــــ

د زړه وطــن مــې ټــول چــور چــور دى اشــنا

بـــــه رغـــــي وســـــتا د نظـــــر پـــــه تعويـــــذ ــنا ژونـــدون مـــې تـــا پســـې رنځـــور دى اشـ

هغــــه چــــې تــــه بــــه يــــې ټكــــور تــــه راتلــــېــنا ــور دى اشــــ ــې ناســــ ــپ هغســــ د زړه ټــــ

27

لـــــوګى لـــــوګى دې بېكســـــيار لـــــه كتـــــو )8(درتلى چې نه شي بس مجبور دى اشـنا

تربـور، منصـور، رنتبـور، . څپـې لـري 11د پورتني غزل هـره مسـره دى . ( چــور، انځــور، ناســور او مجبــور، پــه كــې د قــافيې كلمــې دي

ټولو قافيو وروسته په يوه شكل او يـوه مانـا ترچې ) دى اشنا (اشنا . رديف ګڼل كېږي،تكرار راغلي

:د پورتني غزل هندسي بڼه دادهa________________________=

a________________________=

_________________________ a________________________=

_________________________ a________________________=

_________________________ a________________________=

_________________________ a________________________=

_________________________

28

a________________________=

:ددې شكل بله بېلګه داده دا چــــې ځړېــــږي مخــــامخ درتــــه پــــه دار ســــرونه ــرونه ــار سـ پـــه دې وطـــن كـــې بـــس همدغـــه وو د كـ

هيــې هســې هــم غاصــب همېشــه وړي پــه زور وږي شـــكې دا ځـــل زمـــوږ غـــنم وكـــړي د مـــار ســـرونه اك

زه خــو د مينــې ارمــانجن وم مــا خــو زړونــه غوښــتل كــــــړل دې د عقــــــل طرفــــــدارو راشــــــمار ســــــرونه

تې رايـــادېښـــنو ســـتورو پـــه ليـــدو شـــي فرد ســـپي

داســې ښــكارېږي لكــه وي چــې يــې هــوار ســرونه

تـــر ســـړيتوب د زرو قـــدر يـــو پـــه زره زيـــات شـــو ــار ســرونه ــر دين ــبا واړه شــول ت ــن س )9(دروېشــه ن

29

دار، كـار، مـار، راشـمار، . ( څپې لري 15د پورتني غزل هره مسره په كې رديف ) سرونهسرونه،. (يې د قافيې كلمې دي ) هوار او دينار

.دىــافيز غــزل -3 دا هغــه ډول غــزل دى، چــې دوه بېالبېلــې : دوه ق

قافيې څخه دمخـه او ترمانا دا چې د دوو مسرو د پاى . قافيې ولري پــه مطلــع كــې دوه . يــا د مســرو پــه مــنځ كــې بلــه قافيــه موجــوده وي

د نورو مسـرو قـافيې د مطلعـې خپلـه . بېالبېلې قافيې موجودې وي هــرې قــافيې وروســته رديفونــه تــرعقيبــوي، كــه چېــرې خپلــه قافيــه ت

هـرې تعقيبـوونكي قـافيې څخـه وروسـته د هغـې تـر راغلي وي، نـو لـومړى بـه دلتـه هغـه بېلګـه . خپل رديـف هـم پـه همغـه بڼـه تكرارېـږي :راوړو چې څنګ په څنګ قافيې ولري

ــل ــال شــ ــه كشــ ــو پــ ــر د حوادثــ ــم ډېــ ــه يــ كــ خـــو درځـــم كـــه مـــې رهبـــر شـــه باكمـــال مـــل

ام كــــړعــــ ځــــوان د دلبــــرۍ د كــــرم تــــا چــــېــه جــوړ شــو د عاشــق غريــب د ســوال ول درت

معشــــوقه چــــې د جبــــين غوټــــه خــــوره كــــه د عاشــق د خــاطر غوټــه شــي فــى الحــال حــل

30

د جفــــا وفــــا ســــودا پــــه خپــــل اختيــــار كــــهــل ــې دى دالل لـــ ــار كـــ ــه دربـــ ــانو پـــ د خوبـــ

اوښــــكې تېــــل صــــبر پنبــــه لــــري اور مينــــه

ال بــل مــې چــراغ نــه كــه د اقبــ )ج(بــاري خــداى

د هنـــــر د چابـــــك ســـــوار الفـــــه كـــــه ماتـــــه چې اسـمان نيلـي راواخلـي د خپـل چـال چـل

ــه ورشــو كــې خــو چــې وليــد شــي د مينــې پ

ــان لكــه شــغال غــل ــي خ ــه عل ــان ك )10(رقيب

پــه پــورتني غــزل كــې د كشــال، باكمــال، ســوال، فــى الحــال، الل، شـل، مـل، ول، (اقبال، چال او شغال، د لومړۍ قـافيې كلمـې دي او

.رديف نه لري. د دويمې قافيې كلمې دي) لل، بل، چل او غلحل،د غـزل دا ډول پـه پښـتو شـاعرۍ كـې . څپـې لـري 12هره مسـره يـې هندسـي . په پخوانيو دېوانـو كـې يـې بېلګـې شـته . دومره باب نه دى

:شكل او جوړښت يې دادى

ba________________________

31

ba________________________

_________________________ ba________________________

_________________________ ba________________________

_________________________ ba________________________

_________________________ ba________________________

_________________________ ba________________________

_________________________ ba________________________

د دوه قافيه ييزو غزلو بل ډول دادى، چې لومړۍ قافيه د مطلعې ورپسې بيا بلـه ، ورپسې بيا رديف راځي ،د مسرو په منځ كې راځي

د مطلعـــې هـــره قافيـــه ځانتـــه ځانتـــه . قافيـــه او بيـــا ورپســـې رديـــفرديفونه او ځانته ځانته قافيې لـري، يـانې دا چـې د وروسـته مسـرو

لكه د اسحق ننګيال دا . فيې تعقيبوي په مطلع كې راغلې قا ،قافيې :غزل

خيبري تنده

32

ټــول عمــر درنــه ده ســپكېدو تــه يــې چــې پــرې نــږدئ خـــاوره پښـــتنه ده او پـــردو تـــه يـــې چـــې پـــرې نـــږدئ پرېـــږده خيبـــري تنـــده چـــې بيـــا پـــه وينـــو ماتـــه شـــي

ــږدئ رګ ــرې نـ ــې پـ ــې چـ ــه يـ ــړېدو تـ ــه ده سـ ــه معركـ مـ ســره چــې وړي اورونــه پــه كمڅــو كــې د پښــتو نــاوې

ه چــې لمبــه ده لوګېــدو تــه يــې چــې پــرې نــږدئ ښــه د زلفو د جانـان تـه چـې څـو سـرې وينـې غـوټۍ نـه شـي الره تكـــه ســـره ده وچېـــدو تـــه يـــې چـــې پـــرې نـــږدئ نن مـې د خوشـال تـوره چـې بيـا هـوس د شـرنګ لـري تاوه په شرنګ ښه ده چوپېدو ته يـې چـې پـرې نـږدئ ګورئ چې اسمان كې ورېځ د سـتورو د الر پـل وهـي

اوږده ده تورو شپو ته چې يـې پـرې نـږدئ ورځ خو ال ــا پــه جــام د ســترګو كــې ــه ثري وړي يــې چــې غــرور ت

)11(نېغه مـو شـمله ده كږېـدو تـه يـې چـې پـرې نـږدئ

ــزل دوه قــافيې او دوه رديفونــه لــري ــه لــومړۍ قافيــه كــې . دا غ پد قــافيې ) درنــه، پښــتنه، معركــه، لمبــه، ســره، ښــه اوږده او شــمله (

سـپكېدو، ( يې رديف دى او په دويمه قافيه كـې )ده، ده . (كلمې دي د ) پــردو، ســړېدو، لوګېــدو، وچېــدو، چوپېــدو، شــپو او كږېــدو

) يته يې چې پرې نـه ږدئ، تـه يـې چـې پـرې نـه ږد . (قافيې كلمې دي :ددې غزل هندسي جوړښت داسې انځورېدى شي. يې رديف دى

33

_________________________ _________________________

_________________________ _________________________

_________________________ _________________________

_________________________ _________________________

_________________________ _________________________

_________________________ _________________________

_________________________ _________________________

ورته ځكه وايي چې په منځـه مـال كـې ) ماته غزل (: ماته غزل -4پـه همـدې مـنځ . يې د هرې مسرې په منځ كې د اهنګ يوه وقفه راځي

كې د څپـو د شـمېر لـه مخـې هـر مسـره پـر دوو مسـاوي برخـو وېشـل د مسـرې ) ګـوره د زخمـو غـوټۍ (كېږي، لكه په الندې غزل كـې چـې

. د مسـرې دويمـه برخـه ده ) هڅاڅي مـې لـه سـترګو نـ (لومړۍ برخه او كله كله د اهنګ دا وقفه تر قافيې وروسته راځي او كله د رديف يـوه

=b =b

=b

=b

=b

=b

=b

=b

=a=a

=a

=a

=a

=a

=a

=a

34

هغه وروسـته وقفـه او بيـا نـور رديـف تربرخه هم ورسره نيسي او بيا :دلته به ددې ډول غزل يوه بېلګه وړاندې شي. راځي

د تصور څپې

ګـــورم د زخمـــو غـــوټۍ څـــاڅي مـــې لـــه ســـترګو نـــه ــ و غـــوټۍ څـــاڅي مـــې لـــه ســـترګو نـــه يـــار تـــه د كمڅـ

ــ ــارې كــوڅې ټ ــن چــې دا تي ــاغچې ون ــاغچې ب لې دي بــه ــه ســترګو ن جــام جــام د ســپرلو غــوټۍ څــاڅي مــې لــو ګـــــالن ــتا د اننګـــ ــونډو مـــــې ســـ ــه شـــ پرېوتـــــل لـــ ګرانـــې د نشـــو غـــوټۍ څـــاڅي مـــې لـــه ســـترګو نـــه مات مې شو د صبر جام ښـكل مـې كـړه مينوشـه خولـه

ګو نــــهمــــاتې د توبــــو غــــوټۍ څــــاڅي مــــې لــــه ســــتر اوښـــــكه د ليمـــــو د بـــــاغ رغـــــړي دې قـــــدم پســـــې ګــــوره د اســــرو غــــوټۍ څــــاڅي مــــې لــــه ســــترګو نــــه

اوري د ننګيــــــال پــــــر ســــــر ســــــتا د تصــــــور څپــــــې )12(خيـالو غــوټۍ څـاڅي مـې لــه سـترګو نــه راغلـې د

35

زخمو، كمڅو، سپرلو، نشو، توبو، لېمو او (په پورتني غزل كې يــې ) ســترګو نــهغــوټۍ څــاڅي مــې لــه . (د قــافيې كلمــې دي) خيــالو

:هندسي شكل يې دادى. څپې ده14هره مسره يې . رديف دى

_________________________ _________________________

_________________________ _________________________

_________________________ _________________________

_________________________ _________________________

_________________________ _________________________

_________________________ _________________________

دى، چـې يـوازې مطلـع نـه لـري، ل هغه غـز : بې مطلعې غزل -5د لـومړي بيـت دويمـه مسـره . يانې د سر لومړى بيت يې مقفـي نـه وي

لري او د نورو بيتونـو د دويمـو مسـرو قافيـه يـې د لـومړي يې قافيه كــه چېــرې د لــومړي بيــت د . بيــت د دويمــې مســرې قافيــه تعقيبــوي

= /a= /a

= /a

/

= /a

= /a

= /a

= /a/

/

/

/

36

قافيې وروسته رديف راغلى وي، نو د نورو قافيه تردويمې مسرې .والو مسرو رديفونه هم همدا بڼه لري

لـودي او نصـر لـودي ىپه پښتو لرغونې شاعرۍ كې د شـيخ رضـ شوى شعري سوال او ځواب هم له همدې فورم سره ورته والى ترمنځ :د دې فورم يوه بېلګه داده. لري

هيله

ــڼ يــې ســور او شــين كــړم چــې خــزان وهلــى ب د خيـــــالونو دنيـــــاګۍ تـــــه مـــــې نـــــن راشـــــه

ــږده ــوتې كېــ ــونډو ګــ ــه شــ ــانو پــ ــو مــ د ګيلــ دروارى شـــــــمه يـــــــوه شـــــــېبه پخـــــــال شـــــــه

ــا ــې سـ ــو پـ ــا دهيلـ ــوټۍ زمـ ــې غـ ــيهچـ واخلـ

ه كـــــې پرخـــــه د ســـــبا شـــــه پـــــه ســـــړه څلـــــ

37

كل كــړمښــچــې د مــړاوو خــاطرو ســترګې يــې ــو وارې موســكا شــه پــه ترخــو شــونډو مــې ي

ــه مـــــې هېرېـــــږي د رنتبـــــور د شـــــپو دردونـــــاه شـــــــه ــوزه ســـــ ــن تـــــــه ننـــــ ــزل ذهـــــ د غـــــ

پـــــه ټپونـــــو مـــــې پټـــــۍ د مينـــــې كېـــــږده يـــــوه هيلـــــه ده پوښـــــتنې لـــــه مـــــې راشـــــه

نــه شـته دي ګيلــې دې ېپــه كـ ) څـه وي (وينـې

ــپې ــد سـ ــه د پيونـ ــه دوا شـ ــو لـ )13(رو زخمونـ

د ) دا، پخال، سبا، موسكا، سـاه، را او دوا (په پورتني شعر كې :هندسي بڼه يې داده. يې رديف دى) شهشه،(قافيې كلمې دي،

_________________________ a________________________=

_________________________ a________________________=

38

_________________________ a________________________=

_________________________ a________________________=

_________________________ a________________________=

_________________________ a________________________=

_________________________ a________________________=

:)رباعي( څلوريزه -2 ربـاغي هـم هغــه شـعري فـورم دى، چــې لـه عربـي څخــه پښـتو تــه

دا فــورم څلــور مســرې لــري، لــه ځينــو اســتثنايي حــاالتو . راغلــى دىپرته چې په هغه كـې كېـدى شـي د درېيمـې مسـرې يـوه څپـه د قافيـه

څپـو كمـه يـا زياتـه شـي، پـه ټـوليز ډول د ټولـو څلـور تـر والو مسـرو ــومړى بيــت . څپــو شــمېر ســره مســاوي وي واړو مســرو د ــاعي ل د رب

مقفى وي، درېيمه مسره يې قافيه نه لري او د څلورمې مسرې قافيه

39

د غزل په شان په څلوريزه كې هم رديـف .يې د مطلعې قافيه تعقيبوي اختياري وي، خو كلـه چـې د ربـاعي پـه مطلـع كـې رديـف راوړل شـو

.كرارېږيڅلورمه مسره كې به ضرور بيا هماغه رديف تپه پښتو كې د بېالبېلو څپو په شمېر رباعي ويل شوي، خـو لـس

. دا رباعي اكثره په تـول تللـې دي . څپيزې څلوريزې په كې زياتې دي هــره مســره يــې داهنــګ لــه مخــې ،هغــه ربــاعي چــې لــس څپيــزې دي

خوا او پنځه يـې هپنځه څپې يې يو . تقريباً پر دوو برخو وېشل كېږي . ې وي خوا په تول تللهبل

هغه رباعيات چې د يـو ځـانګړي كتـاب ) خوشال بابا (د لوى خان په نوم د پښتو ټولنې له خوا چـاپ شـوي ) خوشال رباعيات (په بڼه د

تقريبـاً پـه سـلو كـې ،رباعياتو ته رسـېږي ) 1500(او شمېر يې تقريباً . څلوريزې يې لس څپيزې دي85پـه الس كـې اوسني وخت د څلوريزو بل بشپړ كتاب چې زموږ رپــواد د نوميــالي شــاعر محمــد ) پســته اور( هغــه د ،دى ــوم د هې ــه ن پ

) يـوزر (په دې اثر كـې څـه كـم . صديق پسرلي د څلوريزو مجموعه ده د اســتاد قيــام الــدين . چــې ټــولې لــس څپيــزې دي،څلــوريزې راغلــي

.خادم اكثره څلوريزې هم لس څپيزې دي هغـه ،د يـاد وړ ده څلـوريزو پـه بـاب يـا يوه بله خبره چـې د ربـاعي

داده، چــې عــام ولــس او پــه ځــانګړي ډول ځينــې ســندرغاړي ربــاعي ــد، نصــيحت او ــه وايــي چــې معمــوالً د پن ــا نظــم ت ــه ډول شــعر ي هغــاب ويــل شــوي وي او پــه موســيقۍ كــې يــې اخالقــي مســايلو پــه ب

40

سندرغاړي تر غزل او يا كومې بلې سندرې دمخه وايي او په همدې دلتــه يــوه . ذهــن پاملرنــه ځانتــه راجلبــويموقــع كــې د اورېــدونكو د

هغه دا چې اكثره سندرغاړي تـر اصـل غـزل ؛تېروتنه رامنځته كېږي او سندرې دمخه كم شعر لولي هغه اكثره د مانـا د انتخـاب لـه مخـې

څرنګــه چــې پــه ربــاعي كــې هــم ډېــر زيــات . وي، نــه د فــورم لــه مخــې شـعرو تـه واخالقي، ديني، او نور مسايل راځي، نو دوى اكثـره هغـ

ته رباعي وايـي، سـره و هغ،چې دا موضوعات په كې بيان شوي وي دلتـه ددې يادونـه پـه . له دې چې كه د فورم له مخې هغـه غـزل هـم وي

كار ده، چې دا رباعي يا څلوريزه هغه رباعي نه ده، چې عام ولـس يـا .سندرغاړي يې په كومه مانا او بڼه استعمالوي

: بڼې لريڅلوريزه يا رباعي دا الندې : لكه د استاد خادم دا څلوريزه، هغه رباعي چې رديف نه لري-1

ــه دا غفلـــــت وي پښـــــتو وركېـــــږي كـــ تو الړه پښـــــتون ډوبېــــــږي ښـــــ چـــــې پ

تللــــي خــــو تللــــي دي خيــــر بــــه غــــواړو )14(پېــږيرپــه پــاتې قــام مــې اوس زړه

د قـافيې ) وركېـږي، ډوبېـږي او رپېـږي (په پورتنۍ څلوريزه كې

هندسي شكل . هره مسره لس لس څپې لري ،لريرديف نه . كلمې دي :يې دادى

a________________________

41

a________________________

_________________________ a________________________

:بله بېلګهــر ــن كــــې زهــ ــه تــ ــه وي پــ ــه نــ ــار كــ د مــ ســـــردار كـــــه نـــــه لـــــري خنجـــــر د قهـــــر

دا دواړه توكـــــه بـــــه زمـــــا پـــــه پوهـــــه

)15( پـه كلــي وي نـه يــاد پـه شــهر نـه يــاد

رديـف نـه . د قافيې كلمـې دي ) زهر، قهر، شهر(په دې رباعي كې .لري، هره مسره لس لس څپې لري

قافيې څخـه وروسـته تر هغه ډول رباعي يا څلوريزې دي، چې -2 .رديف هم لري

:دا الندې څلوريزې وګورئــه واى ــه نــ ــه مينــ ــاوان واى كــ ــه تــ ــن بــ تــ

كـــه مينـــه نـــه واى ژونـــد بـــه حيـــوان واى

42

انســـــــــــان بـــــــــــه څـــــــــــه و د الرې دوړه )16(جهــان بــه وران واى كــه مينــه نــه واى

د قافيې كلمـې ) تاوان، حيران، او وران(په پورتنۍ څلوريزه كې

هره مسـره لـس څپيـزه ده او . يې رديف دى ) واى كه مينه نه واى . (دي هــره مســره پــه منځــه مــال كــې ،د پښــتو د اكثــرو څلــوريزو پــه شــان

ايي كېږي او تر لږې لفظي وقفې وروسته يې دويمه برخه لوستل نيم :كېږي، دوه نورې بېلګې يې دادي

د باطـــــــل زړه كـــــــې خطـــــــر پيـــــــدا شـــــــوــدا شــــــو ــوګنېږي ســــــحر پيــــ تيــــــارې بــــ

ــانانو ــو د انســـــ ــكى شـــــ ــمير موســـــ ضـــــ )17(ســـترګې پيـــدا شـــوې نظـــر پيـــدا شـــو

ــا ــا كـــ ــپه كـــــې شـــــمعه رڼـــ ــوره شـــ ــه تـــ پـــ

ــاوې ــا مـــــــاوې ژړا كـــــــا : مـــــ مـــــــاتم كـــــ

43

پتنګــــــان دي ســــــتي ايــــــرې شــــــول كــــــه )18(پاكـــان دي عشـــق او وفـــا كـــا : مـــاوې

:هندسي شكل يې

________________________ ________________________

________________________ ________________________

: قطعه-3 قطعه هم په هغـو فورمونـو كـې راځـي، چـې لـه عربـي ژبـې څخـه

قطعه لكه د څلوريزې . و شاعرۍ كې باب شوي دي راغلي او په پښت په شان څلور مسرې لري، خو له رباعي څخه يـې تفـاوت دا ) رباعي(

دى، چې په رباعي كې لومړى بيت مقفى وي يـانې دواړه مسـرې يـې سره قـافيې لـري او يـوه شـان قافيـه تعقيبـوي او د دويـم بيـت دويمـه

ومړي بيت لـومړۍ او مسره ورسره هم قافيه وي، خو په قطعه كې د ل د دويم بيت لومړۍ مسرې له قافيې نه ازادې وي او د دواړو بيتونـو

قطعـه هـم پـه . دويمې مسرې په خپل منځ كې يو شـان قافيـه جـوړوي :دوو ډولو ده

: هغه قطعه چې رديف نه لري لكه-1

=a =a

=a

44

ــړم ــات كــ ــه مــ ــام بــ ــو جــ ــا د ميــ بيــ چــــــې ځــوانــــــي شــــي زمــــا تېــــره

ړيپـــه ځـــوانۍ كـــې ګنـــاه خونـــد كـــ )19(پــــــه پـــــيرۍ كــــې تــــقوا ډېــــره

: هغه چې رديف لري لكه-2

د احساس دوزخ كــې اوسـم پـــه ارمـــان د يـــو جنــت كې

مـــساوات دې بــر مـــال شـــــــي )20(شي انسان دې په عزت كې

:هندسي جوړښت يې په دې ډول دى

________________________ ________________________ ________________________ ________________________

:بل شكل________________________ ________________________ ________________________

a

a

=a

45

________________________ ربـاعي او ( كله كله ځينې لوستونكي،سندرغاړي او ان ليكـوال

ــه ــل ) قطع ــو ب ــه ي ــل شــعري فورمون ــوي، دوه بېالبې ــه ك ســره مطالعدوى پــه دې . تــه څلــوريزه) قطعــې(وايــي او ) قطعــه(تــه ) څلــوريزې(

تېروزي چې د دواړو د مسرو شمېر سره برابر دى، نو فكر كـوي چـې دې كې شك نه شته چې د مسرو شمېر يې سـره . دواړه به يو شان وي

برابر دى، خو د رباعي يا څلوريزې ټول بيت ضرور مقفـى وي، يـانې سرې يې يو شان قافيه لري، خو د قطعې لـومړى بيـت مقفـى دواړه م

يـه والـه وي، چـې د البتـه د لـومړي بيـت دويمـه مسـره يـې قاف . نه وي د اهنـګ لـه پلـوه هـم دا . ه هم همـدا قافيـه تعقيبـوي دويم دويمه مسر

.دواړه شعري فورمونه توپير لري

:قصيده( بوللـه -4خپلــه قصــيده عربــي . وايــي) بوللـــه( قصــيدې تــه پــه پښــتو كــې

پـه عربـي اصـطالح . ته وايي) قصد كړاى شوي(په لغت كې . كلمه ده كم نه و او دا نوم 17 يا 16كې هغه شعر و چې د بيتونو شمېر به يې تر

د قصــد لــه مصــدره جــوړ شــو، چــې معنــا يــې اســتقامت او اتصــال، ).21( برابري او سوچه توب وو،سموالى

په شان د سـر لـومړى بيـت يـې دا هغه شعري فورم دى، چې د غزل د نورو بيتونو د هر بيت دويمه مسره يې قافيه ولـري او د . مقفى وي

قصيده په شكل او جوړښـت كـې لـه غـزل . مطلعې قافيه تعقيب كړي ســره چنــدان تــوپير نــه لــري، تــوپير يــې دادى، چــې د غــزل د بيتونــو

=a

46

دوو څخـه تـر 16 پورې وي او د قصيدې بيـا لـه 15 څخه تر 5شمېر له پخوانۍ قصيدې له مـانيز . سوو يا تر دې هم زياتو بيتونو پورې دى

: درېو برخو وېشل شوې دير يوه اكثره پهپلوه هرد قصيدې لومړۍ برخې ته تغزل يا تشبيب وايي چې په هغې كـې

د قصـيدې . شاعر تـر اصـلي موضـوع دمخـه د طبيعـت سـتاينه كـوي ه تغـزل يـا تشـبيب نـه دا برخه ل . دويمه برخه د هغې اصلي موضوع ده

د . وروسته پيلېږي او په دې كې شاعر د خپـل ممـدوح سـتاينه كـوي قصيدې درېيمه برخـه دعائيـه بـولي چـې پـه هغـې كـې شـاعر د خپـل

له دربار نـه د بښـنې او هوسـاينې غوښـتنه ) ج(ممدوح لپاره د خداى .كوي

په اوسنيو قصيدو كې پورتني نورمونه چندان په پام كې نه نيول پـه قصـيده كـې ،د غزل او ځينو نورو شعري فورمونو په شان . كېږي

هــم رديــف اختيــاري دى، خــو كــه مطلــع كــې راوړل شــو، نــو پــه نــورو قصــيدې دوه شــكلونه . دويمــو مســرو كــې يــې راوړل حتمــي كېــږي

يـو هغـه ډول دى، چـې رديـف نـه لـري او بـل هغـه ډول دى، چـې ،لريلـې قصـيده پـه هغـه د پښتو لومړۍ معلومـه السـته راغ . رديف ولري

:هغه قصيده داده. شكل كې راځي چې رديف نه لري

د فلـــــــك لـــــــه چـــــــارو څـــــــه وكـــــــړم كوكـــــــار ــار يزمولـــــو هـــــر ګـــــل چـــــې خانـــــدي پـــــه بهـــ

ــا ــده وكـــ ــديا غوړېـــ ــه بيـــ ــر غټـــــول چـــــې پـــ هـــ

47

ــې ــژوي يـــ ــار رېـــ ــه تـــ ــار پـــ ــدي تـــ ــاڼې كانـــ پـــ ډېــــــر مخونــــــه د فلــــــك څپېــــــړه شــــــنه كــــــا ــدې زار ــاورو النــــ ــر خــــ ــا تــــ ــرونه كــــ ــر ســــ ډېــــ

ــر ــه ســ ــړ شــــي د واكمــــن لــ ــول پرېباســــي مــ ه خــ د بېوزلــــــو وينــــــې تــــــوى كانــــــدي خونخــــــوار چــــې لــــه برمــــه يــــې زمــــري رپــــي ځنګلــــو كــــې لـــــــــه اكوبـــــــــه يـــــــــې ډاري تيـــــــــر و جبـــــــــار هـــــــم يـــــــې غشـــــــي ســـــــكڼي ډال د ژوبلـــــــوروــه ډار ــدي پـــــ ــال كانـــــ ــې ځغـــــ ــتمان ځنـــــ رســـــ چــــې يــــې مــــالوې نــــه كږېــــږي پــــه غښــــتليو ــوزار ــاري ګــــ ــه كــــ ــا څــــ ــرې وكــــ دا فلــــــك پــــ

برمـــــهپـــــه يـــــوه ګردښـــــت يـــــې پرېباســـــي لـــــه نــــه يــــې غشــــى نــــه لينــــدۍ وي نــــه يــــې ســــپار څــــــه تيــــــرى څــــــه ظلــــــم كانــــــدې اى فلكــــــه ســـتا لـــه الســـه نـــه دې هـــېڅ ګـــل بـــې لـــه خـــار

ــه ــه زړه كراړيــ ــړې پــ ــه كــ ــور نــ ــو لــ ــه ويرژلــ !پــــار ــم ناتـــــــــــــــ ــو اوروې د غـــــــــــــــ پرنتليـــــــــــــــ هـــېڅ روغـــى مـــې پـــه زړه نســـته ســـتا لـــه ځـــوره

48

ــار ــه يــــــــ ــين لــــــــ ــه ژړا ژړ مــــــــ ــوې پــــــــ بېلــــــــــه تېر ــلـــ ــه اور يـــ ــاڅي لـــ ــوېو دې اوښـــــې څـــ ځـــ

ــنار ــه شـــ ــتا لـــ ــه ورټ ورټ ســـ ــې ژاړي پـــ چينـــــورې ــه لــ ــه بــ ــوره نــ ــه ځــ ــه الس واخلــــې لــ ــه بــ نــ نـــــه بـــــه مـــــال كـــــړې لـــــه بېوزلـــــو لـــــه تـــــرار نــــــه بــــــه زړه وســــــوځوې پــــــه هېچــــــا بانــــــدې نــــــه بــــــه پرېــــــوزې لــــــه ګردښــــــته لــــــه مــــــدار ــل مينـــــه ــين لـــــه بـــ ــړې مـــ ــه وصـــــل كـــ ــه بـــ نـــ نــــــــــه بــــــــــه درملــــــــــې ټپونــــــــــه د افګــــــــــار ســـتا لـــه الســـه دي پراتـــه ژوبـــل زګېـــروي كـــا ــار ــار ځـــ ــه ځـــ ــه پـــ ــي زړونـــ ــه ټپـــ ــو تـــ ــر پلـــ هـــــو ــدې د زړګيــــ ــدې مرانــــ ــوڅې كانــــ ــه غــــ كلــــــې وګـــــــــړي هوښـــــــــيار ــه تېـــــــــر باســـــــ كلـــــــ كلــــــــــه ټكــــــــــې واچــــــــــوې پــــــــــر نــــــــــازوليو

ــار ېكلـــــه څيـــــرې كـــــړ ګرېـــــوان د نمنځـــــي چـــ كلــــــــه غورځــــــــوې واكمــــــــن لــــــــه پالزونــــــــو ــادار ــې بـــــ ــاورو كـــــ ــه خـــــ ــوې پـــــ ــه كېنـــــ كلـــــ زمــوږ پــر زړونــو دې نــن بيــا يــو غشــى وويشــت

49

ــه دې غشـــــــــــي ــه پـــــــــ ــزارودې ژوبللـــــــــ هـــــــــ پــــر ســــوريو بانــــدې ويــــر پرېــــووت لــــه پاســــه

پـــــــه بـــــــل دارىمحمـــــــد واكمـــــــن چـــــــې والړــو ــر څمنـــ ــه الس د ميـــ ــير پـــ ــو اســـ ــو وار شـــ يـــــل وار ــه بــــــ ــر لــــــ ــړ قبــــــ ــې وكــــــ ــال يــــــ انتقــــــــران وو ــماوو يــــــــــې ودان اهنګــــــــ ــه ســــــــ پــــــــــار پــــــه ټيكنــــــه و پــــــر درســــــت جهــــــان او څــــ د محمـــــــود د ژوبلـــــــورو پـــــــه الس كښـــــــېوت چــــــې غزنــــــه تــــــه يــــــې بــــــاتلى پــــــه تلــــــوار

ــال ــه ننګيــــــ ــه ده ځكــــــ ــد مړينــــــ ــره قيــــــ يو لــــــ ســــــه يــــــې والوتلــــــه هســــــك تــــــه پــــــر دې الرــا ــديره كـــ ــاورې هـــ ــوره خـــ ــې غـــ ــړۍ يـــ ــر نـــ تـــ د زمريــــــــو پــــــــه بېړيــــــــو كلــــــــه وي څــــــــوار پــــه دې ويــــر د غــــور وګــــړي تــــور نمــــري ســــول پـــــــه دې ويـــــــر رڼـــــــا تيـــــــاره ســـــــوله د ښـــــــار ــو ــه دې غرونـــ ــاڅي رڼـــــې اوښـــــې لـــ ــوره څـــ ګـــ دا كړونګـــــــى ســـــــاندې لـــــــي پـــــــه شـــــــورهار

ــا د غرو ــه زرغــــــ ــه هغــــــ ــديا ده نــــــ ــو د بېــــــ نــــــ

50

نــــــــه د زركيــــــــو پــــــــه موســــــــا دى كټهــــــــار ــونو ــه الښــــ ــونېږي پــــ ــا زرغــــ ــول بيــــ ــه غټــــ نــــــار ــه كهســـ ــا پـــ ــېده كـــ ــا موســـ ــامې بيـــ ــه بـــ نـــــكو ــاروان د مشــ ــا راځــــي كــ ــه بيــ ــه غرجــ ــه لــ نــ نــــه رادرومــــي غــــور تــــه بيــــا جــــوپې د شــــار ــه ــې توينـــــــ ــودې اوښـــــــ ــرلي اوره تـــــــ د پســـــــــار ــړي نثـــــ ــه كـــــ ــان نـــــ ــه نيســـــ ــرې بـــــ مرغلـــــ

ــ ــه نړيـــــ ــه چـــــــې محمـــــــد والړ لـــــ هدا پـــــــه څـــــ پـــــه ويرينـــــه يـــــې ســـــو غـــــور ټـــــول ســـــوګوار

وتــــ نــــه ښــــكارېږي هغــــه ســــور د ســــور پــــه ل نــــــــه ځلېــــــــږي هغــــــــه لمــــــــر پــــــــر دې ديــــــــار

نجليـــــو پـــــه نڅـــــا پـــــه كـــــې خندلـــــه چـــــې بـــــه ــه ــوچــــــې بــــ ــار پېغلــــ ــار قطــــ ــڼ قطــــ ــا اتــــ كــــ

ــېوت ــن كښـ ــار د واكمـ ــر ناتـ ــه ويـ ــور پـ ــه غـ هغـ هغـــــه غـــــور ســـــو د جانـــــدم غونـــــدې ســـــور اړ ــا ــه چـــــې دې وكـــ ــه اى فلكـــ الس دې مـــــات شـــ

ــد ــكار محمــــ ــرى د مړينــــــې ښــــ غونــــــدې زمــــــې؟ ــې ال والړ يـــــ ــه ولـــــ ــى فلكـــــ ــين زړګـــــ شـــــ

51

اى د غــــور غرونــــو پــــه څــــه نــــه شــــوئ غبــــار ــوزې ــه پرېــــ ــو نــــ ــه رېږدلــــ ــې پــــ ــې ولــــ مځكــــ النــــدې بانــــدې شــــئ چــــې ورك شــــي دا شــــعار چــــې زمــــري غونــــدې واكمــــن ځــــي لــــه جهانــــه چــــې څــــوك نــــه كــــړي پــــر نــــړۍ بانــــدې قــــرار ســــــخ پــــــه تــــــا اى محمــــــده د غــــــرو لمــــــر وې

ــ ه وي ســــــتا د عــــــدل ســــــارپــــــه نــــــړۍ بــــــه نــــ تــــه پــــر ننګــــه وې والړ پــــه ننګــــه مــــړ ســــوې هــــم پــــر ننګــــه دې پــــه ننګــــه كــــا ځــــان جــــار

كه سـوري دې پـه تـګ ويـر كانـدي ويـرمن سـول هــــم بــــه ويــــاړي ســــتا پــــه نــــوم ســــتا پــــه ټبــــار ــه ــوږ واكمنـــ ــون زمـــ ــې دې وه تـــ ــه جنـــــت كـــ پـــ

ــار ــور د غفـــ ــر لـــ ــا دې وي ډېـــ ــه تـــ ــم پـــ )22(هـــ

كوكار، بهـار، تـار، زار، (ې د شيخ اسعد سوري په دې قصيده ك خونخوار، جبار، دار، ګوزار، سپار، خار، ناتار، يار، شنار، تـرار، مدار، افګار، ځار، هوښيار، چار، بـادار، هـزار، دار، وار، اوڅـار،

، شــورهار، كټهــار، كهســار، شــار، نثــار، تلــوار، الر، څــوار، ټبــار ســار، ســوګوار، ديــار، قطــار قطــار، ســوراړ، ښــكار، شــعار، قــرار،

52

رديف نه لري هره قافيه والـه ،د قافيې كلمې دي ) جار، ټبار او غفار . څپې ده12 څپې او بې قافيې مسره يې 11مسره يې

:هندسي شكل يې دادىa________________________ a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

53

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

_________________________ a________________________

)ترپايه (

.د ښكارندوى غوري لرغونې قصيده هم دا بڼه لري قــافيې وروســته رديــف هــم تــرد قصــيدې بــل شــكل دا دى، چــې

.ولري

د كابل زخمي سندرېــ ــم مــ ــر دى د زړه زخــ ــالګې كمــ ــرې مــ ې د ســ

ــر دى ــكو لمــ ــپينو اوښــ ــرې د ســ ــى پــ راختلــ

ــه وړې ــې رانـــ ــندرې يـــ ــي ســـ ــل زخمـــ د كابـــــاګرام ــروش(د بـــ ــرور دى ) ســـ ــه مـــ ــه مانـــ لـــ

54

د بڼــــو او شــــونډو يــــاد هــــم رانــــه هېــــر دى جــــوړ غــــړل مــــې لــــه خنجــــر او لــــه پرهــــر دى

د لمــــــر پېغلــــــه د غربــــــت زېــــــړي نيــــــولې ــازيګر دى ــه شــان د م ــړ پ ســپين ســحر مــو زې

ــر مر ــوې پڅـــــې پـــ ــړې شـــ ــو بـــــال چـــ ــو مـــ يـــ

قصــــــابان د كلــــــي وايــــــي چــــــې اختــــــر دى

ــړي ــوڅ كــ ــزي غــ ــانو مغــ ــر د بتــ ــه تبــ چــــې پــ چــــا وې مــــوږ كــــې هــــم پيــــدا زوى د اذر دى

ــو ډك دي ــدو وينـ ــه تانـ ــې لـ ــودړي يـ ــات كـ مـ د شــــهيدو پېغلـــــو څــــه رنګـــــين ګـــــودر دى

ــا وري ــې نـ ــې چغـ ــده دى مـ ــې زړه اورېـ ــا يـ مـــر دى ــوڼ خيبــ ــو كــ ــه غوږونــ ــاڼو پــ ــو د كــ هــ

55

غوســــتىابــــاس د پرښــــتو ابلــــيس ســــپين ل جــــــــــاهالن وايــــــــــي وارث د پيغمبــــــــــر دى

ــر دي ــكو ډېـــ ــد د ســـ ــې د ژونـــ ــوروړي يـــ پـــــوږ كلــــــي تــــــه راغلــــــى ســــــوداګر دى زمــــ

كــــــــــــوټنۍ د ماشــــــــــــومانو شــــــــــــهيدانېــمندر دى ــو ســـ ــور د وينـــ ــاحل راخـــ ــر ســـ پـــ

ــدې د تصــويرونو مــړو مــړو اوښــكو كــړې ړنــوهر دى ــه جــــ ــدارو نــــ ــه هنــــ ــتېدلى لــــ تښــــ

نګــــــانوماڼوګــــــان يــــــې خرڅــــــوي پــــــر نه

ــر دى ــپېره لنګــ ــه ســ ــړۍ څــ ــه بېــ ــې نوحــ د بــ

ــين او ذ ــاح دي د حســـ ــې مبـــ ــاح وينـــ والجنـــــمر دى ــر شـــــ ــان د هـــــ ــه دا بيـــــ ــه هلتـــــ دلتـــــ

56

هــــر اغــــزى رانــــه د وينــــو قلنــــګ غــــواړي ــفر دى ــو ســــ ــې مــــ ــو كــــ ــه پڼــــ ــاكو پــــ د تڼــــ

ــړ ــرس كـــ ــې جـــ ــه يـــ ــافلې تـــ ــه قـــ ــې جرســـ بـــــر دى ــالم د غشـــي سـ مـــات مـــې زړه كـــې د ظـ

ــړه تـــــوده پ ــه ســـ ــڅـــ ــار دهېـــ ــار اغيـــ رزو د يـــ

د يـــــو الس كـــــې زمهريـــــر د بـــــل ســـــقر دى

ــږدم ــې كېــ ــه يــ ــه در چېرتــ ــې در پــ ــوم يــ ګرځــ د ژونــــدون د مــــړي پېټــــى مــــې پــــر ســــر دى

ــړم ــار كـ ــې ايسـ ــې يـ ــديره كـ ــه هـ ــدون پـ د ژونـ يـــــو اشـــــنا راتـــــه نكيـــــر دى بـــــل منكـــــر دى

ــتې ــامې اغوســ ــدي جــ ــال دي د همــ ــر دجــ هــ پــــه وطــــن راغلــــى بــــې نېټــــې محشــــر دى

57

پـــــــر ګلونـــــــو بـــــــاروتي خپســـــــې ناســـــــتې مـــــــو پـــــــه لمبـــــــو لولپـــــــه ځيګـــــــر دى د وږ

يتـــيم ژونـــد ايســـار د غشـــو پـــه ســـيلۍ كـــې تــــاو لــــه ځانــــه يــــې د زخــــم ســــور څــــادر دى

ــا ــوړلي زد ايــــ ــور چينجــــــي خــــ څڼــــــې د ګــــ

ــر دى ــې عنبـ ــكو بـ ــې مشـ ــار بـ ــود دربـ د محمـ

چـــې لـــه هنـــد بـــه يـــې وږمـــې د چنـــدڼ راوړې د پښـــــتون د طـــــوطي مـــــات هغـــــه وزر دى

ــ ــړى دى اودس د چـــ ــايې كـــ ــو بيـــ ــه وينـــ ا پـــ

ــر دى چـــــې خ ــر منبـــ طـــــاب يـــــې د وژنـــــې پـــ

ــه روي ــاك تيونـــ ــه د تـــ ــه خلـــــوت كـــــې بـــ پـــ پــــه جلــــوت كــــې ســــوى لــــوى د كــــوثر دى

58

د كـــــاروان د وطـــــن نـــــوم پـــــه وينـــــو لـــــيكم )23.(مـــا تراشـــلى ورتـــه روح لكـــه مرمـــر دى

كمر، لمر، مرور، پرهر، مـازيګر، اختـر، اذر، (په دې قصيده كې ر، شمر، سـفر، ګودر، خيبر، پيغمبر، سوداګر، سمندر، جوهر، لنګ

سر، سقر، پرسر، منكر، محشـر، ځيګـر، څـادر، عنبـر، وزر، منبـر، د شـعر . يـې رديـف دى ) دى، دى . (د قافيې كلمـې دي ) كوثر او مرمر

:جوړښت يې په دې ډول دى. څپې ده12هره مسره =a________________________ =a________________________

________________________ =a________________________

________________________ =a________________________

________________________ =a________________________

________________________ =a________________________

________________________ =a________________________

________________________

59

=a________________________

________________________ =a________________________

________________________ =a________________________

________________________ =a________________________

________________________ =a________________________

________________________ =a________________________

...تر پايه

):مثنوي( دوه يزه -5 چـې هـر بيـت يـې پـه ،هغه ډول شعري فورم دى ) مثنوي( دوه يزه

ېر يـې ثابـت ، د بيتونـو شـم )مقفـى وي (خپل منځ كې ګډه قافيه لري شــعري چوكــاټونو كــې مثنــوي تــر ټولــو پــه ټولــو قافيــه والــو. نــه دى

شاعر كوالى شي په دې شعري فورم . خالص او لوى شعري فورم دى كې خپل مقصد تر وروستي بريده بيان كړي، ځكه نو اكثره شاعران د لويــو موضــوعګانو د بيـــان پــه غــرض دا فـــورم انتخــابوي، لكـــه

پـه . شاهنامې د ليكلو لپاره دا فورم وټاكه ابوالقاسم فردوسي چې د

60

مثنوي كې كه شاعر په يوه قافيـه كـې لـه سـتونزې سـره مـخ شـي، نـو په مثنـوي كـې هـر بيـت ځانتـه قافيـه لـري، كېـدى . شي تلالىبلې ته

خو د ټولو ،شي ځينې بيتونه يې رديفونه ولري او ځينې يې ونه لري مانا دا . ه مساوي وي بيتونو وزن مشترك وي او د څپو شمېر يې سر

چې مثنوي مقفـى مشـترك الوزنـه او د مسـاوي څپـو لرونكـى فـورم .دى

ځينـې لكه دمخه چې مو يادونـه وكـړه پـه مثنـوي كـې كېـدى شـي بيتونه رديف لرونكـي وي او ځينـې پـه قافيـه خـتم شـوي وي، نـو پـه

:دې صورت كې مثنوي دا شكل اختيارويa__________________________ a__________________________

=b____________________________ =b____________________________

c___________________________ c___________________________

همداسې نور بيتونه :او يا هم دا شكل

=a_________________________ =a_________________________

b_________________________ b_________________________

61

c_________________________ c_________________________

او همداسې نور بيتونه :دلته به د مثنوي يوه بېلګه راوړو

ته به راغلې پـــــه ســـــترخوان بـــــه مـــــې پرتـــــه وچـــــه ډوډۍ وه

همېشــــــــه وچــــــــه ډوډۍ وهوبــــــــل څــــــــه نــــــــه و

ــوري ــوا تـــ ــوږي او خـــ ــې وو زلخـــ ــومان مـــ ماشـــ روښــــان ســــتوري شــــول پيكــــه يــــې د مخونــــو

ــال زه ــه حــــ ــه دغــــ ــدلوم بــــ ــې بــــ ــل چــــ ــا ويــــ مــــــال زه ــه زر او مـــــ ــه توګـــــ ــه څـــــ ــه پـــــ ــوم بـــــ ټولـــــ

يـــــوه شــــــپه بيـــــا تــــــوره شـــــپه وه ډېــــــره تــــــوره زه پـــــــه غـــــــال پســـــــې روان ومـــــــه لـــــــه كـــــــوره

62

چـــــې لـــــه ورايـــــه څـــــه رڼـــــا پـــــه نظـــــر راغلـــــه يـــــو طـــــرف تـــــه خېمـــــه ســـــتا پـــــه نظـــــر راغلـــــه

ــوم ژړا وه ــه شــــــ ــه در دننــــــ ــې تــــــ ــې خېمــــــ چــــــ

ــومان ــه ماشــــ ــتا پــــ ــډه ســــ ــا وه ګــــ ــو غوغــــ و يــــ

ــره اور كـــــې ــه ســـ ــوږې پـــ ــه لـــ ســـــوځېدل واړه لـــ د خوړلــــو هــــېڅ شــــى نــــه و ســــتا پــــه كــــور كــــې

ــس يـــو دېـــګ و ســـتا و مختـــه پـــه اور بانـــدې بـ ايشـــــولې دې پـــــه دغـــــه دېـــــګ كـــــې ســـــپاندې

ماشــــــومان دې تېــــــر ايســــــتل پــــــه دې خبــــــره

چـــــــــې كتـــــــــغ دى پخېـــــــــدونكى ژر تـــــــــر ژره(

ــړئ ــبر وكـــــ ــاره صـــــ ــاعت لپـــــ ــه ســـــ ــو څـــــ د يـــــــه واړه خ ــا بــ ــاړه كــــړئ بيــ ــه پــــرې مــ )پــــل ځانونــ

63

ــو ــداره شـــــ ــه ننـــــ ــه دغـــــ ــاب پـــــ ــا زړه كبـــــ زمـــــ ځـــــان لـــــه دې كبلـــــه ټيـــــټ راتـــــه ښـــــكاره شـــــو

ــپينه ډوډۍ وي ــه سـ ــې پرتـ ــې مـ ــور كـ ــه كـ ــې پـ چـــپينه ډوډۍ وي ــه ســ ــترخوان مــــې همېشــ ــه ســ پــ

ــو ــر شــ ــا هېــ ــه مــ ــم لــ ــا هــ ــبق بيــ ــكر ســ ــو د شــ خــ فـــرق د حـــق او نـــاحق بيـــا هـــم لـــه مـــا هېـــر شـــو

ــفر ــې ســـــــ ــدې مـــــــ ــه الره بانـــــــ ــر ازغنـــــــ وپـــــــ

ــل و ــر پــ ــې هــ ــو مــ ــه وينــ ــو پــ ــو پښــ ــور د يبلــ ســ

ــه وم رو ــاى تـــــ ــرې ځـــــ ــه الـــــ ــرې ځايـــــ ــه لـــــ ن لـــــــه ګلــــــه مــــــن ومــــــه پــــــه دې ســــــبب لــــــه خدايــــ

چــــې د پښــــو څپلــــۍ يــــې هــــم نــــه وې راكــــړې تــــــــودې ځمكــــــــې مــــــــې وې دواړه تلــــــــې وړې

64

ــه اوږده الره ــرې كولـــــ ــې پـــــ ــنه زړه مـــــ ــه شـــــ پـــــ پــــــه عــــــذاب ومــــــه د ژونــــــد لــــــه درانــــــه بــــــاره

اخيسـتل بـس كـړم هزړه مې غوښت چې زياتي سـا

مـــات د ژونـــد دا زنـــګ خـــوړلى شـــان قفـــس كـــړم

ــه ــار تــ ــه كــ ــوړاوه و دغــ ــې جــ ــان مــ ــې ځــ ــو چــ خــــ ــه وخـــــت وم نـــ ــه ږهغـــ ــار تـــ ــوه ښـــ ــوى يـــ دې شـــ

ددې ښـــــــــــار پـــــــــــه دروازه شـــــــــــوم وردننـــــــــــه د ارام پـــــــــــــــــه اراده شـــــــــــــــــوم ور دننـــــــــــــــــه

چــــــې يــــــو څــــــو قدمــــــه الړمــــــه پــــــه وړانــــــدې برابــــــرې مــــــې شــــــوې ســــــترګې پــــــه تابانــــــدې

ــه څكېـــــــدو وې را روان ــه لـــــــورې پـــــ ــا پـــــ زمـــــ

پـــــــه بـــــــدن دې وو الســــــــونه او ســـــــر پــــــــورې

65

ــړي ــم كــــ ــاوې قلــــ ــوره چــــ ــر پښــــــې دې ګــــ مګــــ نـــــــيم ورنونـــــــه دې وو پـــــــاتې نـــــــيم يـــــــې وړي

ــو ــداره شـــــ ــه ننـــــ ــه دغـــــ ــاب پـــــ ــا زړه كبـــــ زمـــــــداره شــــــو ــه ننــــ ــه دغــــ ــراب پــــ ــال خــــ ــا حــــ زمــــ

مـــــــا ويـــــــل چـــــــې لـــــــه څپليـــــــو يـــــــم بېـــــــزاره يبلـــــــې پښـــــــې مـــــــزل كـــــــوالى شـــــــم پـــــــه الره

نـــــورېښـــــادۍ نـــــه غـــــواړم لـــــه پاكـــــه خدايـــــه

زمــــــا پښــــــې دې وي زمــــــا پــــــه جســــــم پــــــورې

پـــــــر مـــــــا بانـــــــدې همغـــــــه عجيبـــــــه وخـــــــت و ــال د تخــت و ــه ســر كــې خي ــه مــې پ شــپه او ورځ ب

پـــــه دې نيـــــت مـــــې ټـــــولې كـــــړې وې لښـــــكرې

ــونه ت ــمســـــت اســـ ــورې كلكـــــې زغـــــرې ېـــ رې تـــ

66

چــــې پــــه زور د چــــا تخــــت ونيســــم باچــــا شــــم پــــه دې توګــــه بــــه تــــر هــــر چــــا ســــر بــــاال شــــم

تـــــه پـــــه ســـــالم ويهـــــر يـــــو الس بـــــه ماتـــــه پور

هـــــر يـــــو ســـــر بـــــه ماتـــــه ټيـــــټ پـــــه احتـــــرام وي

خـــــو تـــــر دې خبـــــره وړانـــــدې چـــــې روان شـــــم پــــــه وطــــــن د چــــــا ورګــــــډ لكــــــه توپــــــان شــــــم

تـــه مـــې وليـــدې چـــې ټـــول پـــه اوښـــكو لونـــد وې ــترګو ړونــــــد وې ــه دواړو ســــ ــه دره وې پــــ در پــــ

ــه و ــخپلــــــــ ــايللې ېــــــــ ــاهي دې وه بــــــــ ړه پاچــــــــ

د وطـــــــــــــــن حكمرانـــــــــــــــي دې وه بـــــــــــــــايللې

ــه و ــر څـ ــه هـ ــر څـ ــتي رو خپـــل وروهـ ــا اخيسـ ــه تـ لـــتي ــا اخيســ ــه تــ ــه زور لــ ــې و پــ ــت يــ ــاج و تخــ تــ

67

پـــه دې خيـــال چـــې بيـــا د تخـــت دعـــوه ونـــه كـــړې پـــــــه ده بانـــــــدې دوبـــــــاره حملـــــــه ونـــــــه كـــــــړې

ســــتا لــــه ســــره يــــې ســــتا ســــترګې وې ايســــتلې پــــــه ډبــــــره يــــــې ســــــتا ســــــترګې وې ايســــــتلې

ــو ــداره شـــــ ــه ننـــــ ــه دغـــــ ــاب پـــــ ــا زړه كبـــــ زمـــــــداره شــــــو ــه ننــــ ــه دغــــ ــراب پــــ ــال خــــ ــا حــــ زمــــ

ــرات كــړي ــل داســې منصــب دې خــداى مي ــا وي م چـــې د ســـر دښـــمنان دومـــره د چـــا زيـــات كـــړي

ــره ــه خنجـ ــار اخلـــي لـ ــم كـ چـــې خپـــل ورور يـــې هـ

ــره )24(دواړه ســـترګې يـــې پـــه زور كـــاږي لـــه سـ

كې تاسو وليـدل، چـې اكثـره بيتونـه )مثنوي (په پورتنۍ دوه يزه و ځينـې يـې ځينې بيتونه يې رديفونه لـري ا . يې بېالبېلې قافيې لري

خو ټول يـې يـو ګـډ وزن تعقيبـوي او د څپـو د شـمېر لـه مخـې . نه لري ، خو په مثنوي كې كله كله داسې پېښېدى شي چې سره مساوي دي

68

د ټولو بيتونو د څپو شمېر كې يې يـوه څپـه زياتـه يـا كمـه شـي خـو د .هربيت مسرې يې د څپو د شمېر له مخې حتمي سره مساوي وي

):مثلث( درېيز -6. لـري ) درې مسـرې ( هغه ډول شـعري فـورم دى، چـې هـر بنـد يـې

پـه . درېواړه مسرې يـې متحدالوزنـه وي او يـو شـان قافيـه تعقيبـوي د مســرو د . مثلــث كــې قافيــه اساســي او رديــف اختيــاري تــوكي وي

ر بند درېواړه مسرې يې په خپل ــــد س. څپو شمېر يې سره برابر ويدرې واړه مسـرې يـې قافيـه لـري، د هـر يانې . منځ كې ګډه قافيه لري

بند دوه لومړۍ مسرې پـه خپـل مـنځ كـې او درېيمـه مسـره يـې قافيـه پـه ټـوليز . كې له مطلعې او يا د سر د بند لـه قـافيې سـره يـو شـان وي

:ډول د دې فورم هندسي جوړښت په دې ډول دىa_________________________ a_________________________ a_________________________

b_________________________ b_________________________ a_________________________

د مثلــث د بنــدونو شــمېر كېــدى شــي تــر دوو زيــات وي، خــو كــه د . بندونو شمېر يې هر څومره وي همدا پورتنۍ عمليه پرې تطبيقېږي

: بندونه لريدلته به د مثلث يوه بېلګه وړاندې كړو، چې څلور

69

څـــه اوښـــكې وينـــې اوري پـــه دې ســـپينو چنـــارو ــارو ــه منــ ــږي د اروا لــ ــه كېــ ــور دى پورتــ ــو شــ يــ ژړا مــــــې نــــــه ودرېــــــږي پــــــه خوږمنــــــو ولولــــــو

اورونـــــه دي اورونـــــه چـــــې بلېـــــږي پـــــه تقـــــدير بـــې وســـې يـــو بـــې هيلـــې ددې ظلـــم پـــه تـــدبير ــه اورو ــول پــ ــو شــ ــه الهــ ــت رانــ ــه محبــ ــه مينــ څــ

ــان د ــولې د جانــ ــاڼې مــــې شــ ــاحمــــخ د ګــــل پــ يــ

پـــه تـــورو ســـترګو پـــاتې شـــوه لـــه مـــا ټولـــه دنيـــا څـــه ســـتړې ســـتړې الرې شـــوې د هيلـــو پـــه مېـــرو

ــي ــه راځـــ ــه دوران كلـــ ــا هغـــ ــه دې بيـــ ــو بـــ د ګلـــ د هجــــر پــــه ســــوز تللــــى بــــه ارمــــان كلــــه راځــــي

)25(څه تور مهرونه لګـي لـه خنـدا پـه ډكـو خولـو

د قافيې) چنارو، منارو، ولولو(د پورتني شعر په لومړي بند كې د قـافيې كلمـې دي او )تقـدير او تـدبير (كلمې دي، په دويم بند كـې

حيا، (په درېيم بند كې . د لومړي بند له قافيې سره يو شان ده ) اورو(د لـومړي بنـد لـه ) مېـرو (پـه خپـل مـنځ كـې د قـافيې كلمـې او ) دنيـا

70

پـه خپـل مـنځ ) دوران، ارمـان (څلورم بند كـې . قافيې سره يو ډول ده د لـومړي بنـد ) خولـو (رديـف دى ) كله راځي ( كلمې دي كې د قافيې

:هندسي جوړښت يې دادى. له قافيې سره يوشان ده

a_________________________ a_________________________ a_________________________

b_________________________ b_________________________ a_________________________

c_________________________ c_________________________ a_________________________

=d_________________________ =d_________________________ a_________________________

: مستزاد-7 هـره مسـره بانـدې چـې يـوه لنـډه رد رباعي، غزل يا قصـيدې پـ ((

پــه دې لحــاظ . مســتزاد ګڼــل كېــږي ،يغونــدې مســره ورزياتــه شــ لومړۍ يا لويـه مسـره وړوكـې مسـرې تـه د مانـا لـه مخـې احتيـاج نـه

71

جوړښت يې . لري، ځكه چې ټوله مانا په لومړۍ مسره كې بشپړه وي دلتـه بـه د بېلګـې . داسې دى، چې يوه مسره يې لنډه او بله اوږده وي

:ولئپه توګه د مفتي عبدالحنان لغماني يو مستزاد شعر ول شـــپه د دوشـــنبې ده چـــې نبـــي صـــاحب روان شـــو

ــان شــــــو ــر ال مكــــ ــر تــــ تېــــــل ــى جبرائيــــ ــه راغــــ ــنبې وه ورتــــ ــپه د دوشــــ شــــ

ــال و قيــــــل ــړ قــــ ويــــــې كــــــل ــره جليـــــ ــۍ ســـــ ــه جلتـــــ ــى پـــــ ــم رالېږلـــــ زه يـــــ

ــل ــاڅېږه خليـــــــــــــــ پـــــــــــــــــو ــان شـــ ــروه خرامـــ ــه ســـ ــوږه لكـــ ــي زمـــ ــاه نبـــ شـــ

ــان شــــــو ــر ال مكــــ ــر تــــ تېــــ

ــه واره ــدې ل ــراق بان ــه ب شــاه نبــي چــې ســپور شــو پــه الره ــې نيولــــــــــــ ويــــــــــــ

ــعله داره ــه الس يـــــې شـــ ســـــل زره ملكـــــې بـــــل پـــ تلـــــــې بـــــــه يـــــــو هـــــــواره

الړه تـــــــر اســـــــمانه حاضـــــــر مـــــــاه تابـــــــان شـــــــو ــو ــان شــــ ــر ال مكــــ ــر تــــ تېــــ

72

پــــاس پــــه اســــمانو كــــې چــــې بــــه تــــه نبــــي عــــرب ــي نصــــــــب ــاه علــــــ شــــــ

ــاوه ادب ــه دده كــــ ــو بــــ ــه صــــــف ملكــــ صــــــف پــــ امـــــــــــــــــــــــــــر و د رب

ان شــوپــاتې پــه خپــل ځــاى كــې جبرائيــل ورتــه حيــرــان شــــــو ــر ال مكــــ ــر تــــ تېــــ

اتلـــــس كالـــــه شـــــپه وه د معـــــراج وكـــــړه يقـــــين

ــازنين ــى نــــــــــ تللــــــــــ تــــاج يــــې د لــــوالك پــــه ســــرولهت شــــو د ياســــين

ــين ــاه جبــــــ راغــــــــى مــــــــو ــان شــــ ــربلنده امتيــــ ــه كــــــې واړه ســــ ــه پــــ ځكــــ

ــان شــــــو ــر المكــــ ــر تــــ تېــــ

د دنيـــــا كارونـــــه بـــــس كـــــه)) عبدالحنانـــــه((تـــــه ــه ــه هــــــوس كــــ مينــــــې تــــ

ــا ــر زمـ ــي اخـ ــان دې د نبـ ــه نځـ ــس كـ ــې خـ ــه در كـ پـ بنــــــــد دې دا نفــــــــس كــــــــه

ــان شــو ــه درســت جه ــزل دې مشــهور پ ــر غ ــوره ه ګ

73

)26(تېــــــر تــــــر ال مكــــــان شــــــو : يې دادىلكهندسي ش

=a_________________________ =a____________

b_________________________ b____________

b_________________________ b____________

=a_________________________ =a________________

.د نورو بندونو جوړښت يې هم همداسې دى

):مربع( څلوريز -8. مربع هغه ډول شعري فورم دى، چې هر بند يې څلور مسرې لري

د لومړي بنـد څلـور واړه مسـرې يـې پـه خپـل مـنځ كـې همقافيـه وي، ه كې اختياري دى كـه د سـر پـه رديف پ . يانې يو شان قافيه تعقيبوي

مسره كې رديف راوړل شو، نو د لومړي بند په څلور واړو مسرو كې د نـورو بنـدونو درې مسـرې سـره پـه خپـل مـنځ . يې راوړل حتمـي دي

كــې همقافيــه وي، خــو د څلــورمې مســرې قافيــه يــې د لــومړي بنــد د مســرو قافيــه تعقيبــوي او كــه لــومړى بنــد رديــف ولــري، نــو د نــورو

ونو د څلورمــو مســرو قافيــه او رديــف بايــد همغــه د لــومړي بنــد بنــد

74

كـه شـاعر هـر څـومره د بنـدونو زيـاتول . قافيه او رديف تعقيـب كـړي بله خبره داده، چې كه . غواړي، نو پورتنۍ قاعده بايد مراعات كړي

چېرې د لومړي بند مسرې رديف ولري، نـو دا ضـروري نـه ده، چـې د مسرې دې هم رديفونه ولري، بلكـې د ټولو بندونو لومړۍ درې واړه

ټولو بنـدونو څلورمـه مسـره د لـومړي بنـد د شـكلي جوړښـت يـانې د بل ټكى دادى، چې اكثره د ټولو . قافيې او رديف تعقيبولو ته اړه ده

مسرو د څپو شمېر سره مساوي وي، خو په ځينو خاصو حـاالتو كـې زيـات يـا كـم څپو شمېر د يوې څپې په اندازه دكېدى شي د كوم بند

:ددې فورم هندسي جوړښت داسې ترسيمېدى شي. شي=a_________________________ =a_________________________ =a_________________________ =a_________________________

b_________________________ b_________________________ b_________________________ =a_________________________

:دا بڼه هم درلوداى شيa_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________

=b_________________________ =b_________________________

75

=b_________________________ a_________________________

:دلته به د مربع يوه بېلګه وړاندې شي

ــار واى ــوى عجــــــــب وخــــــــت د نوبهــــــ ــه نــــــ درېغــــــــزار واى شـــــــــګوفه هـــــــــر رنـــــــــګ ګلونـــــــــه د ګلـــــــــار واى ــا او يــــــ ــولى مــــــ ــره نيــــــ ــر الس ســــــ الس تــــــ پــــــــه مــــــــزه مــــــــزه خــــــــواږه ويــــــــل تكــــــــرار واى

ــه بـــــاغ كـــــې ــره ګرځېـــــدى پـــ ــا ســـ ــا وا ناســـــت يـــ يـــ

ــره و ــې معطـــــــــ ــاغ كـــــــــ ــه دمـــــــــ ــو پـــــــــ اى د ګلـــــــــــې ــراغ كــــ ــه فــــ ــره راز واى پــــ ــو ســــ ــه دوه مــــ دوه پــــــار واى ــد اغيـــ ــترګو ړونـــ ــه دواړو ســـ ــانع پـــ ــم مـــ هـــ

ــړې ــورې كـــــ ــترګې تـــــ ــو واى دواړه ســـــ ــه رنجـــــ پـــــ

ملتـــــــــاني نكريـــــــــزې ايښـــــــــي پـــــــــر الســـــــــو واى ســــــره ناســــــت غــــــاړه غــــــړۍ راز مــــــو ورو ورو واى

ر رخســـــــار واىشـــــــانه كـــــــړې تـــــــورې زلفـــــــې پـــــــ

76

ــرو ګلــــــو ــه ســــــياحي واى د ســــ راحــــــت ناســــــت پــــــ ــا رابانـــــــــدې پـــــــــاس واى د بلبلـــــــ وبـــــــــل غوغـــــــ

ــلو ــو د زبېښـــــــ ــرو لبـــــــ ــام واى د ســـــــ ــم هنګـــــــ هـــــــــار واى ــى تيــــ ــو مــــ ــرو لبــــ ــوري واى د ســــ ــى خــــ مــــ

تهتـــــور كاكـــــل يـــــې پـــــر تنـــــدي بانـــــدې واى كښـــــا

ــه ــخ راتـــ ــت واى مـــ ــن ناســـ ــې دګلشـــ ــاغ كـــ ــه دمـــ پـــــه ــا تـــــ ــران و تماشـــــ ــې واى حيـــــ ــالن مـــــ ــره ګـــــ ســـــ

ذار واىعــــــــــالس مــــــــــې ايښــــــــــى پــــــــــر اوږو د ګل

تـــــــورې زلفـــــــې يـــــــې پـــــــر مـــــــخ شـــــــمال وهـــــــالى غوړيشـــــــــى يـــــــــې لـــــــــه ږمنځـــــــــې خالصـــــــــوالى مـــــا يـــــې پـــــاس پــــــر ســـــينه خولـــــه ور جــــــوړوالى

تاتـــــــــــار واىشـــــــــــرمولى بـــــــــــوى د اوښـــــــــــكو د

هــــــــر چــــــــې مــــــــا ورتــــــــه ويــــــــالى د ده هــــــــو واى ــو واى ــر ليمـــــ ــا پـــــ ــول زمـــــ ــم مطلـــــــب د ده قبـــــ هـــــــو واى ــى د غمــــــ ــت تلــــــ ــۍ واى نوبــــــ ــه خوښــــــ پــــــ زمـــــا خواســـــت منـــــات دده پـــــه خپـــــل اختيـــــار واى

77

ــه بـــــس وا ــت غمونـــ ــره ناســـ ــى واى ســـ ــه خوښـــ ىپـــ هـــــــم زانـــــــو پـــــــر زانـــــــو ايښـــــــى دســـــــترس واى پـــــر ســـــپين مـــــخ مـــــې الس وهلـــــى پـــــه هـــــوس واىــار واى ــو هــــ ــرو ګلونــــ ــې د ســــ ــاړه يــــ ــه غــــ ــل پــــ بــــ

خدايـــــــه تـــــــا تـــــــه دي اســـــــان كـــــــه دغـــــــه وشـــــــي تـــــــږى زړه بـــــــه پـــــــه وصـــــــال د يـــــــار اوبـــــــه شـــــــي

د زړه ارمــــــان بــــــه پاتــــــه نــــــه شــــــي )) جمعــــــه ((د ــن ــار واى دده ورون د اشـــ ــر رخســـ ــر الس پـــ )27(ا ســـ

):مخمس( پينځه يز -9 د مخمس او مربع عمـومي جوړښـت تقريبـاً يـو شـان دى، تـوپير

. يې په دې كې دى، چې په مخمس كـې تـر مربـع يـوه مسـره زياتـه وي د لومړي بند پينځه واړه مسـرې . يانې دلته هر بند پينځه مسرې لري

څلور مسـرې پـه خپـل مـنځ كـې يوه قافيه تعقيبوي او د نورو بندونو هم قافيه او د پينځمې مسرې قافيـه يـې د لـومړي بنـد د قـافيې تـابع

قـافيې تـر د هـر بنـد تر لومړي وروسـته چـې نـور بندونـه راځـي، . ويخــو . وروســته كېــدى شــي پــه څلــورو مســرو كــې بېــل رديــف راشــي

78

پينځمه مسره په قافيه او رديف كې د لومړي بند د قـافيې او رديـف :پينځه يز دا الندې بڼې درلودالى شي. يبونه كويتعق

a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________

b_________________________ b_________________________ b_________________________ b_________________________ a_________________________

همداسې تر پايه پـه ،په يوه مخمس كې كېدى شي ځينې بندونه رديفونه هم ولـري

وي، خو رديف بيـا هـم پـه مخمـس لومړي بند كې هم رديفونه راغلي د مربـع . ، خو قافيه د مخمس اساسي برخه جـوړوي ىكې اختياري د

په شـان لـه ځينـې اسـتثنايي بنـدونو پرتـه د مخمـس د ټولـو مسـرو د كېدى شـي ځينـې مخمسـونه د رديـف د . څپو شمېر سره مساوي وي :لرلو له كبله داسې بڼه ونيسي

=a_________________________ =a_________________________ =a_________________________ =a_________________________ =a_________________________

79

=b_________________________ =b_________________________ =b_________________________ =b_________________________ =a_________________________

=c_________________________ =c_________________________ =c_________________________ =c_________________________ =a_________________________

او نور بندونه :دلته به د پينځه يز يوه بېلګه وړاندې شي

د هجــــــران لــــــه الســــــه ناســــــت يمــــــه ويرژلــــــى

پــــــــه غټــــــــو ســــــــترګو دم ختلــــــــىلكــــــــه بــــــــت بېهــــــــوده پــــــــه صــــــــورت روغ پــــــــه زړه نتلــــــــى ــولى ــم رســــــ ــال يــــــ ــرګ حــــــ ــه مــــــ ــه پــــــ بېلتانــــــــى ــفر تللـــــــ ــه ســـــــ ــنا پـــــــ ــې اشـــــــ ــه راولـــــــ ربـــــــ

ړ د هجـــــــران پـــــــه بـــــــال صـــــــبرډېـــــــر مـــــــې وكـــــــ

ــر ــه دا جبـــ ــه پـــ ــه شـــ ــرور نـــ ــبر ســـ ــې صـــ ــېڅ مـــ هـــــر ــه قبـــــ ــم پـــــ ــر د غـــــ ــده ســـــ ــې ولګېـــــ ــه مـــــ كـــــــر ــر ابـــــــ ــال د مهـــــــ ــه حـــــــ ــه ژړل پـــــــ ومـــــــــې نـــــــ

80

نـــه شـــته مـــا غونـــدې هېڅـــوك پـــه بخـــت كږلـــى

دا كـــــــــــوم شـــــــــــرم دى كـــــــــــوم درم د يـــــــــــارۍ دا پيونــــــــــــد دى بــــــــــــدنما تــــــــــــر ويــــــــــــزارۍ

ه زمكــــــه د خــــــوارۍچــــــې مــــــې يــــــار پــــــه تــــــود كښــــــېني پــــــاڅي خــــــوار حيــــــوان لــــــه ناچــــــارۍ

ــ ــوى ښـــ ــپېڅلى او زه ښـــ ــپين ســـ ــرځم ســـ ېرازه ګـــ

يــــــا لــــــه يــــــار ســــــره والړ واى پــــــه ركــــــاب كــــــې يـــــا يـــــې مـــــړ واى د هجـــــران پـــــه اول تـــــاب كـــــې يــــا واى ډوب مــــدام د اوښــــو پــــه ســــېالب كــــې هســــــې پــــــاتې شــــــوم بــــــې ابــــــه مــــــخ نــــــاولى

تــــــف زمـــــــا پـــــــه دا بــــــې پتـــــــه اشـــــــنايۍ شـــــــه پــــــف د بــــــرق و د برېښــــــنا پــــــه روښــــــنايۍ شــــــهــه ــدايۍ شــــ ــه جــــ ــر پــــ ــر دا بتــــ ــال تــــ ــې حــــ ال مــــ صــــــد رحمــــــت زمــــــا د يــــــار پــــــه دانــــــايۍ شــــــه ــدلى ــې پېژنـــ ــم كـــ ــه دا غـــ ــام وم پـــ ــې خـــ ــې يـــ چـــ

81

ــه كـــــې كو ــه مينـــ ــا قـــــدم شـــــي چـــــې پـــ ــاه د چـــ تـــ مبــــــــتال بــــــــه لكــــــــه زه پــــــــه درد وغــــــــم شــــــــي ــي ــنم شـــــ ــې صـــــ ــدا ځنـــــ ــه جـــــ ــو بـــــ ــه كلونـــــ پـــــ پــــــه جرګــــــه بــــــه د رښــــــتينو هســــــې ګــــــرم شــــــيــى ــي غلــ ــرمه ګرځــ ــې شــ ــدې بــ ــا غونــ ــه مــ ــې بــ چــ

كــــــه مــــــې مينــــــه پــــــه دروغ نــــــه وي رښــــــتيا ويــيا وي ــى كســــ ــران تللــــ ــې د هجــــ ــيا كــــ ــه اســــ پــــ

ــ ــه وي لېــــ ــه دا نــــ ــه صــــــحرا وي كــــ ــر پــــ ونى ســــــا وي ــرم و حيـ ــه شـ ــې څـ ــه مـ ــوم كـ ــه شـ ــېڅ نـ ــې هـ چـ لـــــــه دې شـــــــرمه چاتـــــــه پورتـــــــه مـــــــه كتلـــــــى

هـــــېڅ مـــــې خونـــــد نـــــه شـــــته د ســـــترګو غړولـــــو ــو ــدي دوړولــــــــ ــه تنــــــــ ــاڼي پــــــــ دي مــــــــــې كــــــــ هــــــم مـــــــې پوســـــــت دى پــــــه وهـــــــل د لوړولـــــــو ــو ــذاب د كړولـــــــــ ــر عـــــــــ ــق د هـــــــــ ــم اليـــــــــ يـــــــــ

خلكـــــو كـــــور و كلـــــىچـــــې بـــــې يـــــاره كـــــړم لـــــه

82

ــواړې ــه ناتراشــــــې لــــ ــړم همــــ ــارې كــــ نــــــورې چــــــاړې ــې ويجـــــ ــقۍ ورانـــــ ــذهب د عاشـــــ ــه مـــــ پـــــ كلــــــه كلــــــه مــــــې كــــــه اوښــــــې پــــــه مــــــخ الړې

ــخ الړې ــه مــ ــويې پــ ــي تــ ــې شــ ــه مــ ــه غمــ ــې لــ )1(چــ

ــوه ــتي شـــ ــواري نيســـ ــدايۍ خـــ ــار د جـــ ــو د يـــ يـــــوه ب ــه بـــــــې پتـــــــي بـــــــې همتـــــــي شـــــ ــه خپلـــــ لـــــ

ــوه ــدنيتي شــــــــ ــانو بــــــــ ــو د رقيبــــــــ ــو پلــــــــ يــــــــ بــــــل پلــــــو د تــــــور طــــــالع بــــــې شــــــفقي شــــــوه ــويلى ــم ازمـــــ ــال يـــــ ــومره بـــــ ــه دا هـــــ ــق پـــــ عشـــــ

ــه ــۍ تـــــ ــې پتـــــ ــا و بـــــ ــورې زمـــــ ــه ګـــــ ــه مـــــ ربـــــ مـــــــا و مـــــــه ســـــــپارې زمـــــــا بـــــــې همتـــــــۍ تـــــــه يــــــا مـــــــې راولـــــــې د ســــــترګو وويســـــــتۍ تـــــــه

ــ ــه نيســـ ــې مـــ ــور مـــ ــه نـــ ــتۍ تـــ ــر و نېســـ ې د هجـــ وســـــــوم ډېـــــــر لكـــــــه كبـــــــاب پـــــــه اور نيـــــــولى

. يوه مسره له چاپه پاتې شوې ده ددې بندوان په كابل چاپ كېېد حميد د )1(

83

ــړې ــترګې وا كــ ــې ســ ــخ مــ ــكلي مــ ــه ښــ ــنا پــ د اشــ مــــــې د هجــــــران پــــــورې دوا كــــــړېرپـــــه ناســــــو

ــړې ــوا كــ ــه خــ ــوا پــ ــل خــ ــره وصــ ــار راســ ــى يــ تللــ ژر پـــــــــه ژر دا نـــــــــاروا پـــــــــه مـــــــــا روا كـــــــــړې كــــــه مــــــې چېــــــرې لــــــه اخالصــــــه يــــــې بللــــــى

ــ ــه نــ ــار تــ ــو يــ ــر څــ ــه هــ ــم ږكــ ــاد يــ ــه يــ دې د زړه پــ

پـــــه صـــــورت چـــــې ځنـــــې لـــــرې پـــــه هېـــــواد يـــــم ورځ د خـــــداى و داد تـــــه پـــــه فريـــــاد يـــــماو شـــــپه

ــم ــاد يــ ــي ناښــ ــه شــ ــلي نــ ــې تســ ــاد مــ ــه تــــش بــ پــــر پــــــه ســــــترګو وليــــــدلى ــار د ســــ كــــــه مــــــې يــــ

ــالع ــور طـ ــې تـ ــار كـ ــه كـ ــق پـ ــت د عشـ ــته بخـ برګشـ

بـــــد قســـــمت او بـــــد شـــــامت پـــــه دغـــــه الر كـــــې بـــــر ناحقــــــه بــــــدرى خــــــورم پــــــه ســــــمه الر كــــــې نــه شــته مــا غونــدې هېڅــوك پــه هــېڅ ديــار كــې پــــــه څــــــه شــــــوم زبــــــون ســــــاعت يــــــم زېږېــــــدلى

84

لــــــه هغــــــه چــــــې پوهېــــــدلى پــــــه ښــــــه بــــــد يــــــم د يــــــــمرســــــــېدلى د پنجــــــــاه و پــــــــنج تــــــــر حــــــــ

ــم ــد يــــ ــال و خــــ ــه خــــ ــخ پــــ ــكلي مــــ ــتال د ښــــ مبــــــم ــيم رد يــــــ ــنده ښــــــ ــه د صــــــــدق شــــــــل ســــــ كــــــ يــــــوه ښـــــــكلي پـــــــه راســـــــتۍ نـــــــه يـــــــم منلـــــــى

كــــــه مــــــې يــــــو ځلــــــه اشــــــنا لــــــه هنــــــده راشــــــيــي ــحرا شـــ ــم صـــ ــزار د غـــ ــه ګلـــ ــوس ورتـــ ــه هـــ پـــ

جرانـــــــــه يـــــــــې حاصـــــــــله تبـــــــــرا شـــــــــيهلـــــــــه فراغـــــــت د جـــــــدايي لـــــــه چـــــــون چـــــــرا شـــــــي

)28( الس وكښــــلىهلــــه اشــــنايي)) ميــــدح((نــــور

):مسدس( شپږيز -10 د سـر ، هغه ډول شعري جوله ده، چې هر بند يې شپږ مسرې لـري

رديـف . ه مسرې يې په خپل منځ كې هم قافيه وي ړلومړي بند شپږ وا .يې اختياري دى

د نورو بندو پينځه مسرې په خپل منځ كې هم قافيه او هره شپږمه ــابع ده مســره يــې پــه د . قافيــه كــې د لــومړي بنــد د مســرو د قــافيې ت

مسدس ځينـې بندونـه كېـدى شـي رديـف ولـري او ځينـې يـې كېـدى

85

شــي رديــف هــم ونــه لــري، خــو قافيــه د هــر بنــد د هــرې مســرې لپــاره دغـــه راز ټـــولې مســـرې د څپـــو د شـــمېر لـــه مخـــې ســـره . ضـــروري ده

او لـه لـه مربـع څخـه يـې دوه . مساوي وي او هم يـې وزن مشـترك وي .مخمس څخه يې يوه مسره زياته وي

:د مسدس هندسي جوړښت داسې ترسيمېدى شيa_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________

b_________________________ b_________________________ b_________________________ b_________________________ b_________________________ a_________________________

او همداسې نور بندونه

:داسې شكل هم غوره كوالى شي=a_________________________ =a_________________________ =a_________________________ =a_________________________ =a_________________________ =a_________________________

86

=b_________________________ =b_________________________ =b_________________________ =b_________________________ =b_________________________ =a_________________________

.او د رديف په تغير سره نور بندونه :دلته به ددې شپږيز يوه بېلګه راوړو

حيــف پــه دا ژونــدون شــه چــې لــه يــاره يــم مهجــوره هـــــر نفـــــس غـــــوڅېږم د هجـــــران پـــــه تېـــــره تـــــوره ژاړم پــټ پــه زړه كــې پـــه خولــه خانــدم لــه ضـــروره ســــترګې مــــې شــــوې دواړه پــــه ژړا ژړا بــــې نــــوره عقــــل لــــه مــــا الړ شــــه لېــــونى يــــم بــــې شــــعوره

ه زمــــــا ده پــــــه تمــــــام جهــــــان مشــــــهورهصــــــدا ق

ــاره ــره كـ ــه هـ ــا لـ ــړه د دنيـ ــاه كـ ــل كوتـ ــې خپـ الس مـ پــــروادارهغــــم الــــم مــــې نــــه شــــته لــــه چــــا نــــه يــــم

يــــار ســــره واصــــل شــــوم بــــې تالشــــه بــــې ريبــــاره نـــن چـــې بهـــره منـــد يـــم زه لـــه بـــوس و لـــه كنـــاره

87

ســـترګې څـــه رنـــګ نيســـم د دلبـــر لـــه ښـــه رخســـارهــبوره تــــــــږى و اوبــــــــو تــــــــه همېشــــــــه وي ناصــــــ

ــه دا ســرو ســترګو چــې افــت پــ ــه پ ځــان زمــا يــې رت

ر ځانـه ګـران پـر مـا يـې ځان مـې درقربـان شـه چـې تـ ــې ــا يـ ــوش ربـ ــه هـ ــه مانـ ــه لـ ــالل كاتـ ــه دا مـ ــش پـ تـ زه رنځــــور د عشــــق يــــم تــــه ثــــاني د مســــيحا يــــې

څــه يــې راتــه ســتايې ! حــورې بــه زه څــه كــړم مــال ــلې ده منظـــــوره ــه كښـــ ــورو خپلـــ ــر حـــ ــه تـــ ماوتـــ

ــم ــروش يــ ــى فــ ــد د مــ ــحه زه مريــ ــې ناصــ ــه وايــ څــ

ــه ــې راتــ ــر چــ ــم هــ ــوش يــ ــه بګــ ــي زه د ده حلقــ وايــ پنـد كـړه وهوښــيار تـه زه خــو مسـت وبــاده نـوش يــم خلـــك دې تهمـــت رابانـــدې وايـــي زه خـــاموش يـــم اوښې مې بهېږي تـر چشـمې نـه زيـات پـه جـوش يـم هــــــم لــــــرم لــــــه غمــــــه ســــــينه ګرمــــــه تــــــر تنــــــوره

ــه ــر حبابــــــ ــه تــــــ ــا زياتــــــ ــړيو بقــــــ ــه ده د ســــــ نــــــ

پخـــــوا لـــــه خپلـــــه مرګـــــه كـــــړي خرابـــــه خونـــــه ال

88

ســــيند ده دا دنيــــا چــــې رغــــړول كــــا بــــې ســــېالبه كــام د اژدهــا دى دنيــا هســك كــړه ســر لــه خوابــه

پـــه ســـقر درومـــې بـــې اســـبابه )) زاهللاعـــم((ولـــې ــورههفكــر د توښــې كــړه هميــانۍ كــړه خپلــ )29.( پ

):مسبع( اوه يز -11رې لـري، د دا هغه ډول شعري جوله ده، چـې هـر بنـد يـې اوه مسـ

د نـورو . لومړي بند اوه واړه مسرې يې په خپل منځ كې هم قافيـه وي بندونو شپږ مسرې يې په خپل منځ كې هم قافيه خو اوومه مسره يې

له مربع، مخمس او . په قافيه كې د سر د لومړي بند د قافيې تابع وينــور . مســدس ســره يــې يــوازې د مســرو پــه شــمېر كــې تفــاوت وي

دلته هم رديف اختياري دى، يانې دا چـې . ورته دى جوړښت يې سره كېدى شي ځينې بندونه يې رديفونه ولري او ځينې يې ونه لري، خـو

نـو د ، قـافيو وروسـته رديـف درلـود تركه چېرې د لومړي بند مسرو نورو بندونو وروسـتۍ مسـره بايـد پـه قافيـه او رديـف كـې ضـرور د

) مسـبع (ه بـه د يـو اوه يـز دلتـ . لومړي بند د قافيې او رديـف تـابع وي . بېلګه راوړو، چې هم رديف لرونكي بندونه لري او هم بې رديفه بند

:هندسي جوړښت يې دادى

89

=a_________________________ =a_________________________ =a_________________________ =a_________________________ =a_________________________ =a_________________________ =a_________________________

=b_________________________ =b_________________________ =b_________________________ =b_________________________ =b_________________________ =b_________________________ =a_________________________

... همداسې نور بندونه

لـــــــه تـــــــوره وكـــــــاږه چـــــــې ســـــــپين شـــــــي)) ت((و ــاف و ــين شـــــي )) س((قـــ ــوه چـــــې شـــ ــره واچـــ ورســـ

يــې مــخ پريمينځــه چــې ســين شــي هپــه تحصــيف ســر ــي ــين شــ ــې رنګــ ــه چــ ــس كــ ــو لــ ــې دوه ســ ــون يــ معــ

ــاى ــيم ځـــ ــوه نـــ ــه يـــ ــه پـــ ــور دې ټولـــ ــي نـــ ــين شـــ شـــ جــــــوړ لــــــه دغــــــه يــــــوه نيمــــــه بــــــه امــــــين شــــــي

بــــــه و ذكــــــي و تــــــه يقــــــين شــــــي)) نــــــه((بــــــې لــــــه

90

ــتا شــــي ــان ســ ــه جهــ ــه ده كــ ــار دي بــــې لــ ــه كــ ــه پــ څــــي ــا شـــ ــر چـــ ــر هـــ ــه پـــ ــر قافـــ ــاف تـــ ــم قـــ ــل د حكـــ بـــــا شـــــــي ــتا دنيـــــ ــا ډېـــــــره ســـــ د قـــــــارون تـــــــر دنيـــــ تــــــــر ســــــــخا دې د حــــــــاتم تېــــــــره ســــــــخا شــــــــي

ــه ــا بــــــ ــرى شــــــــي بــــــــې بقــــــ ــه د كســــــ ــر ماڼيــــــ تــــــ عاقبـــــــت بـــــــه دې پـــــــه ځـــــــان پـــــــورې بـــــــال شـــــــي ســــخت مكــــان بــــه دې د اور جــــوړ پــــر ســــجين شــــي

ــه ــار كــــــ ــه جــــــ ــر نامــــــ ــال واړه د ده تــــــ ــر و مــــــ ســــــــه ــار كـــ ــاورې د دربـــ ــورې خـــ ــان يـــــې تـــ ــيرين ځـــ شـــ تــــــل پــــــر ځــــــان بانــــــدې كنــــــدلې د پښــــــو الر كــــــه

ــم ــره شــــ ــقانو ســــ ــو عاشــــ ــه خاصــــ ــان لــــ ــهځــــ ار كــــ خــــــط پــــــر ځــــــان دده د مينــــــې پــــــه پركــــــار كــــــه مــــــــه وځــــــــه لــــــــه دغــــــــه خطــــــــه زړه قــــــــرار كــــــــه ــي ــين شـــــ ــوړه د كمـــــ ــدې جـــــ ــه در بانـــــ ــې نامـــــ چـــــ

ــړه ــوال كـــــ ــه اقـــــ ــاوري واړه پـــــ ــديق بـــــ ــه تصـــــ ښـــــــړه ــال كــــ ــر افعــــ ــل پــــ ــو فعــــ ــر يــــ ــې هــــ ــق يــــ موافــــــړه ځــــــــان نګهــــــــه لــــــــه فســــــــادونو د محــــــــال كــــــ

91

ــل د ده د ــاالت حاصـــــــ ــړه كمـــــــ ــال كـــــــ ــه كمـــــــ ښـــــــــړه ــال كـــــ ــود دده وصـــــ ــره موجـــــ ــال ســـــ ــه دا حـــــ پـــــ

ــي ــين شــــ ــه د لعــــ ــره غمــــ ــه ډېــــ ــاود لــــ ــه چــــ )1(زړه بــــ

لـــــــه اخالصـــــــه دوســـــــت دار د چهـــــــار يـــــــار شـــــــه ــه ــرار شـــــ ــديق اقـــــ ــرت صـــــ ــه د حضـــــ ــر بزرګيـــــ پـــــ پـــــــس لـــــــه ده حضـــــــرت عمـــــــر دى خبـــــــردار شـــــــه ــه ــيار شــ ــه هوښــ ــان ګڼــ ــه دوى حضــــرت عثمــ پــــس لــ

ــل و ــه كــــ ــيم دار شــــ ــدې فهــــ ــر ده النــــ ــان دي تــــ ليــــــه ــرار شــــــ ــار د كــــــ ــۍ جــــــ ــې بزرګــــــ ــر دا هســــــ تــــــــي ــن شـــ ــې ټينـــــګ دې ديـــ ــوه چـــ ــروي د دوى كـــ پيـــ

مخــــالف چــــې څــــوك لــــه دوى دي مــــخ يــــې تــــور دىــې اور دى ــان يــ ــې مكــ ــر دوى ګڼــ ــات تــ ــه زيــ ــوم بــ كــ كــــــه بادشــــــاه شــــــي د اقلــــــيم ښــــــكاره ســــــرتور دى

ــ ــادل تـــ ــا عـــ ــور دى يـــ ــم منګـــ ــيروان شـــــي هـــ ر نوشـــــور دى ــې پــــ ــت يــــ ــخاوت لعنــــ ــړي ســــ ــدام كــــ يامــــــور دى ــه لــــ ــا ټــــــك د ګــــــور پــــ عاقبــــــت يــــــې تنهــــ

.يوه مسره كمه ده )1(

92

ــرنګين شــــــــي ــه النــــــــدې تــــــ ــور طرفــــــ كــــــــى څلــــــ

پــــــه خپــــــل قــــــدر دي دوى منلــــــي)) جمعــــــه((مــــــا موهبــــــــــات دور موهبــــــــــات چــــــــــې دي راغلــــــــــي طبيعـــــــــــــت در طبيعـــــــــــــت يـــــــــــــې راســـــــــــــتولي

در وراثـــــــــــــت چـــــــــــــې دي ويلـــــــــــــي وراثـــــــــــــتــتلي ــر زړه ښنيســــــــ ــې پــــــــ ــي مــــــــ ــلي ولــــــــ اصــــــــ ښــــــــاخ د پــــــــاڼې مــــــــې تــــــــر تــــــــن ټولــــــــه وتلــــــــي

)30.(چـــې مـــې جـــوړ عـــين اليقـــين حـــق اليقـــين شـــي

):مثمن( اته يز -12 د نظــم هغــه ډول دى، چــې هــر بنــد يــې اتــه مســرې لــري، اتــه واړه

رديف په كې اختياري . مسرې يې په خپل منځ كې يو شان قافيه لري د بل هر بند اوه مسرې يې په خپل منځ كې هم قافيـه وي او اتمـه . دى

.يې د لومړي بند د مسرو قافيه تعقيبوي :هندسي شكل يې دادى

a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________

93

a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________

b_________________________ b_________________________ b_________________________ b_________________________ b_________________________ b_________________________ b_________________________ a_________________________

او كه رديف ولري، نو بڼه يې يـوازې د رديـف پـه برخـه كـې بـدلون .د بندونو شمېر يې قيد نه لري. مومي نور چوكاټ همدا شان دى

:بېلګه يې دادهــونه ــان الســ ــدونكي شــ ــي ناليــ ــپه شــ ــوره شــ تــــه ــې رګونــــ ــي مــــ ــه زبېښــــ ــره راتــــ ــر لمــــ ان تــــ لــــــــه ډبــــــــرو را بهــــــــر شــــــــي څــــــــو الښــــــــونه ــه ــخ دېوالونـــــ ــخ مـــــ ــر مـــــ ــه پـــــ ــاووي راتـــــ تـــــ

ۍ شــــي يــــو توپــــان شــــي ســــره تېغونــــهتروږمــــــه ــدې مړوندونـــــ ــرو النـــــ ــر ســـــ ــوي تـــــ پرېكـــــــه ــولې اهونــ ــا د خــ ــي زمــ ــې شــ ــې وريځــ وريځــ

94

بيـــا يـــې ســـيوري تـــه شـــي دمـــه ســـتا يادونـــه

يــــــو پــــــه بلــــــه كــــــاروان الړ شــــــي د ســــــلګيو يــــو ســــور الل راڅخــــه ورك شــــي لــــه ككيــــو

ــو ــيوري راپرېــــ ــه لمحــــــې ســــ ــوي د پېړزپــــ يــــ پـــــه توټـــــو پـــــه ســـــر شـــــكاوه شـــــم لـــــه ګړيـــــو ســـتا د څڼـــو پـــه شـــړك بـــاد شـــي پـــه مســـتيو ددې غـــــره غـــــوټې شـــــي تېـــــرې لـــــه پګړيـــــو مـــــــــــال شـــــــــــي ماتـــــــــــه د زړو زړو څېړيـــــــــــو ســــــترګې ډكــــــې او المــــــده شــــــي ګرېوانونــــــه

ســـتا پـــه لـــوري چـــې مـــې كلـــه هـــم نظـــر شـــي

ر شــــيماتــــه ووړ څــــاڅكى د اوښــــكو ســــمند پــــــولۍ وپړســــــېږي لــــــويې لكــــــه غــــــر شــــــي ــډر شــي ــه ډن ــه مــات مــات پ ــو ګــل مــې رات هــر ي ســـتا پـــه كـــور مـــې چـــې د خيـــال كلـــه ســـفر شـــي لــــه ورېښــــمو بــــه مــــخ جــــوړ د هــــر حجــــر شــــي پـــه لمـــن كـــې بـــه مـــې كـــاڼي ټـــول مرمـــر شـــي

)31.(نه يـې پلـورم كـه څـوك راكـړي پـرې اللونـه

95

):معشر( لسيز -13د يې لس مسرې لري، د لـومړي بنـد هغه ډول نظم دى، چې هر بن

مسـره لس واړه مسرې يې په خپل منځ كې هم قافيه وي او بې قافيې هـم قافيـه د بل هر بند نهه مسرې يې په خپـل مـنځ كـې . په كې نه وي

وي او لسمه مسره يې په قافيه كې د لومړي بند د مسرې له قافيې سـره .زن تعقيبويد معشر ټولې مسرې يو واحد و. يوشان وي

تـر كـه چېـرې د لـومړي بنـد . په معشر كـې هـم رديـف اختيـاري دى چـې ،قافيې وروسته رديف راغلى وي، نو نور بندونه اختياري دي

وروسـتۍ مسـره چـې د رديف ولري او كه يې ونه لري، خـو د هـر بنـد لومړي بند قافيه تعقيبـوي بايـد ضـرور د لـومړي بنـد قافيـه تعقيـب

مړى بند رديف ولري نو بايد د هر بنـد وروسـتۍ كړي او كه چېرې لو ــري ــم رديــف ول ــوه بېلګــه . مســره ه ــې هندســي جوړښــت او ي ــه ي دلت

.وړاندې كېږي :هندسي جوړښت يې دادى

a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________

96

a_________________________

=b_________________________ =b_________________________ =b_________________________ =b_________________________ =b_________________________ =b_________________________ =b_________________________ =b_________________________ =b_________________________ a_________________________

c_________________________ c_________________________ c_________________________ c_________________________ c_________________________ c_________________________ c_________________________ c_________________________ c_________________________ a_________________________

او نور بندونه

:معشر

كـــــــه راكـــــــوز شـــــــي مســـــــيحاــا ــا د بقــــــــــــ ــه راكــــــــــــ اوبــــــــــــ غوښـــــــــــې راكـــــــــــا د عنقـــــــــــاــفا ــه صـــ ــدق و پـــ ــه صـــ ــم پـــ ســـ

97

ــا ــه دعـــــ ــه پـــــ ــه پورتـــــ الس كـــــ شــــــــپه او ورځ مــــــــې كــــــــه دواــا ــر چــــ ــه هــــ ــواړي لــــ ــا غــــ دعــــــتا ــان سـ ــړم لبـ ــه كـ ــكل نـ ــو ښـ څـ هســــــــې نــــــــه دى رنــــــــځ زمــــــــا چــــــې شــــــفا يــــــې شــــــي پــــــه دا

دى كــړمن يــمخــوب مــې نــه شــته

ــم ــن يــــ ــوم دردمــــ ــاد كــــ آه فريــــــم ــودا د عشـــق ســـودمن يـ ــه سـ پـــم ــوهكن يـ ــا كـ ــم يـ ــون يـ ــا مجنـ يـــم ــين يــ ــال يــــې چــــې مــ ــه جمــ پــ لــــه خپــــل يــــاره روح او تــــن يــــم ــم ــن يــ ــې وطــ ــې بــ ــن كــ ــه وطــ پــ كــــــه دا نــــــه وي دروغــــــژن يــــــم ــم ــرد وزن يـ ــه مـ ــت پـ ــه مياشـ لكـ ســــتا پــــه عشــــق انګشــــت نمــــا

98

ر لــــه غمــــهزړه مــــې چــــوي د يــــا دود مــــــې درومــــــي لــــــه قلمــــــه دوه مــــې ســــترګې دي پــــر غمــــه غـــــــم زيـــــــاتېږي دم تـــــــر دمـــــــه راپيـــــدا شـــــي غـــــم لـــــه غمـــــه ــمه ــه ســـ ــره پـــ ــه غـــ قـــــدم ږدم پـــ دلربــــــــــــا خوښــــــــــــه خرمــــــــــــه زه پـــــــــه دا هـــــــــومره ماتمـــــــــه ــه ــه عالمـــ ــوم لـــ ــدا شـــ ــې جـــ چـــــحرا ــه صـــ ــو پـــ ــې ونيـــ ــر مـــ ســـ

ــړم ــا كـــ ــورو غوغـــ ــه شـــ همېشـــ

ــد ور ــه دود ژړېــــــ ــړمځ پــــــ ا كــــــــړم ــا كــ ــه بيابيــ ــه پــ ــو ځلــ ــه يــ نــ د غمونــــــــو دې ســــــــودا كــــــــړم ــړم ــا كـــــ ــه دعـــــ ــه درتـــــ همېشـــــ يــاد پــه شــپه و پــه ورځ ســتا كــړم ــړم ــال كــــ ــرې زه بــــ ــې ډېــــ دا چــــ د وصــــــــال پــــــــه تمنــــــــا كــــــــړم

99

ــړم ــوا كــ ــې رســ ــتا مينــ ــه ســ لكــ مــــــه شــــــه بــــــل هســــــې رســــــوا

ــوڅې راشــــي ــاد د كــ چــــې دې بــ پــــرې غنچــــه مــــې د زړه وا شــــي

ــ ــې پــ ــي چــ ــتال شــ ــليو مبــ ه كښــ شــــپه و ورځ پــــه واويــــال شــــي پـــــه وګـــــړي كـــــې رســـــوا شـــــي ــي ــا شــ ــر چــ ــرې د هــ ــت پــ مالمــ چــــې حاصــــل يــــې مــــدعا شــــي غــــــم يــــــې هالــــــه انتهــــــا شــــــيــه ژړا شــــــي ــزاهللا چــــــې پــــ معــــ

)32.(ستا پرې پـورې شـي خنـدا

: ترجيع بند-14 دا هغه نظم دى، چې لومړى څو بيتونه وويل شي بيا ورپسې يو

ږي او په دې ډول يـو بنـد جـوړوي، دغـه راز بيـا بـل مقفى بيت ورلوې په ترجيع بنـد . بند پيلېږي او بيا ورپسې همدا مقفى بيت تكرارېږي

كې د هر بند لومړى بيت مقفى وي لكه د غزل په شان او د بل هر بيت لومړى مسره يې بې قافيه وي او دويمـه يـې قافيـه لـري او د مطلعـې

100

ټـولې . ونو شمېر يې سره مسـاوي وي د بندونو د بيت . قافيه تعقيبوي په ترجيع بند كې هم رديف اخيتـاري . مسرې يو متحد وزن تعقيبوي

. ځينې بندونه كېـدى شـي رديفونـه ولـري او ځينـې يـې ونـه لـري . دى :هندسي جوړښت يې داسې دى

=a_________________________ =a_________________________

_________________________ =a_________________________

_________________________ =a_________________________

_________________________ =a_________________________

_________________________ =a_________________________

_________________________ =a_________________________ =b_________________________ =b_________________________

c_________________________ c_________________________ _________________________ c_________________________ _________________________ c_________________________ _________________________ c_________________________ _________________________

101

c_________________________ _________________________ c_________________________ _________________________

=b_________________________ =b_________________________

:د ترجيع بند يوه بېلګه داده

ســــتا پــــر مــــخ پــــر تــــورو زلفــــو زه شــــيدا يــــم ــ ام پــــه آه فغــــان پــــه واويــــال يــــم صــــبح و شــ

ــې ــر وينـ ــورم د ځيګـ ــل خـ ــې دې تـ ــراق كـ ــه فـ پـــ ــا نـ ــبر و تـــوان مـــې بـــې تـ شـــته مبـــتال يـــم ه صـ

نـــــن فلـــــك رابانـــــدې تېـــــغ د جـــــور و كـــــېښــايم ــه حنـــ ــون لكـــ ــو ډك لړمـــ ــرو وينـــ ــه ســـ لـــــدي ــدل كانــــ ــره جنــــــګ و جــــ ــان راســــ رقيبــــ پــــــه دربــــــار كــــــې دې د ســــــپيو مــــــدعا يــــــم غزالـــــه غونـــــدې وحشـــــي راڅخـــــه مـــــه شـــــه

ــياد د ــم زه صــــــ ــا يــــــ ــه تمنــــــ ې د ديــــــــدن پــــــــاره ــا يــ ــه مــ ــانې وي لــ ــه دې مــ ــل كالــ ــه شــ كــ بېګانــــــه مــــــې هنــــــوز مــــــه ګڼــــــه اشــــــنا يــــــمــايي ده ــانې بـــــې وفـــ ــړه مـــ ــه كـــ ــنا مـــ ــه اشـــ لـــ

102

ې مــــــين بــــــې اوره جــــــدايي ده زچــــــې ســــــې

ــاړې ــړي ويجـ ــارې كـ ــې چـ ــې روغـ ــازان چـ غمـ خــوار عاشــق بــه څرنــګ ســتا پــه وصــل ويــاړې

ــوال د ــې احـــــ ــه راوړم چـــــ ــر ژبـــــ ــت پـــــ فراقـــــ هغـــــه دم مـــــې وچـــــوي پـــــه خولـــــه كـــــې الړې د اللـــــه پـــــه دود لــــــه عمـــــره ځګرخـــــون يــــــم پــــه ګوګــــل كــــې مــــې تــــل وينــــې دي والړې يــــا شــــبنم دى چــــې ورېــــږي پــــه چمــــن كــــې يــــــــا بلبــــــــل دى د ســــــــحر پــــــــر ګلــــــــو ژاړې ګـــــرد غبـــــار دې د كـــــوڅې يـــــم ولـــــې درېغـــــه خيـــــال د وصـــــل دې لمـــــن راڅخـــــه نغـــــاړې

نــــن پخــــال شــــه د تامــــانې دي وكــــه هــــر څــــ ــواړې ــذر غــ ــى عــ ــنا دې راغــ ــوخته اشــ دل ســــايي ده ــانې بـــــې وفـــ ــړه مـــ ــه كـــ ــنا مـــ ــه اشـــ لـــ

ې مــــــين بــــــې اوره جــــــدايي ده زچــــــې ســــــې

ــوده ــا د زړه مقصــــــ ــه اى زمــــــ ــه راشــــــ راشــــــ مــــا غريــــب كــــړه پــــه وصــــال ســــره خوشــــنوده

103

يـــو ديـــدن دې پـــه ســـر غـــواړم كـــه مينـــده شـــي لــــه بلــــه ســــوده الس پــــر ســــر يــــم پــــر دنيــــا

د وصــــال قــــدر لــــه مــــا زده چــــې مشــــتاق يــــم د ايــــــاز لــــــه قــــــدره چــــــا زده بــــــې محمــــــودهــم ــكاره يــ ــه ســ ــوش لكــ ــيه پــ ــه ســ ــا تمــ ــه مــ لــ تـــــر لېمـــــه مـــــې اوښـــــې ځـــــي د زړه لـــــه دوده ــم كــــې ــه درد و غــ ــتا پــ ــم تــــل دا ســ ــه زه يــ لكــ بـــل څـــوك مـــه شـــه هســـې شـــان پـــه غـــم الـــوده پــــــه مــــــانې مــــــانې پــــــر څــــــه زېبــــــا نګــــــاره

ــ ــابودهپيرمحمـــــد غونـــــدې اشـــ ــړ نـــ نا دې كـــــايي ده ــانې بـــــې وفـــ ــړه مـــ ــه كـــ ــنا مـــ ــه اشـــ لـــ

)33.(ي مـــين بـــې اوره جـــدايي ده زچـــې ســـې

د پورتني ترجيع بند په دويم بند كې د قافيې يو څه ستونزې او يا .هم پر قافيې لهجه يي تاثيرات او تحميالت ليدل كېږي

: ذوالقافيتين تركيب بند-15 سـره يـو بنـد جـوړوي بيـا په دې ډول نظم كـې څـو مقفـى مسـرې

وروسته يو بل مقفى بيت ورلوېږي، چې د لومړي بند لـه قـافيو سـره

104

وروسته بيا نـور بندونـه راځـي او د هـر بنـد . يې قافيې يو شان نه وي مسرې يې په خپل منځ كـې هـم قافيـه وي او د بـل بنـد لـه قـافيو سـره

تونـه يفـى ب توپير لري او هم د بل هر بند په پاى كې ځانته بېل بېل مق يــې ســره مســاوي او يــو متحــد وزن د بنــدونو د مســرو شــمېر. راځــي

ټــاكلى نــه دى، خــو ټــول يــې د بيتونــو او هــم د بنــدو شــمېر . تعقيبــوي .بندونه د مسرو او څپو د شمېر له مخې سره برابر وي

رديف په كې اختياري دى، ځينې بندونه كېدى شي رديـف ولـري راوړو، حنـان بـاركزي يـو تركيـب بنـد دلته به د . او ځينې يې ونه لري

خـــو پـــه نـــورو ځـــايونو او . پـــه نـــوم راغلـــى دى) ترجيـــع بنـــد( د چـــېــه ــم تـ ــې دې ډول نظـ ــان كـ ــه ارمغـ ــا پـ ــال بابـ ــه د خوشـ ــو لكـ دېوانونـ

لــه ترجيــع بنــد څخــه يــې تــوپير . ذوالقــافيتين تركيــب ويــل شــوى دى هــر بنــد څخــه تــردادى، چــې پــه تركيــب بنــد كــې بيــا دا مقفــى بيــت

او بــل تــوپير يــې دادى چــې د ځينــو تكرارېــږينــه ه يــو شــان وروســتتركيب بندونو د هر بند ټولې مسرې يې قافيه لري خو په ترجيـع بنـد

:ى هندسي جوړښت يې داد.كې خبره داسې نه ده :حنان باركزي د تركيب بند شكلد

a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________ b_________________________ b_________________________

105

c_________________________ c_________________________ c_________________________ c_________________________ c_________________________ c_________________________

=d_________________________ =d_________________________

او نور بندونه د خوشـال پـه . د يادونې وړ ده، چې د تركيب بند بل شكل هم شـته

ارمغان كې داسې تركيب بند هم شته، چې د هر بند ټولې مسرې يـې ي، داسې وي لكه يو غـزل چـې يـو بنـد جـوړ كـړي يـانې لـه د نه ىمقف

كلـه چـې . لومړي بيت پرته د هر بيت لومړۍ مسره له قافيې ازاده وي د حنـان . كېږي بيا يو ځـانګړى او بېـل مقفـى بيـت ورلـوېږي بند پوره

:باركزي تركيب بند

يــــار مــــې والړ شــــو پــــه ســــفر لــــه دې وطنــــه كــــــه ارواح و كــــــوچ يــــــې وكــــــړ لــــــه بدنــــــه ــه ګلشــــنه ــدوه والــــوت لــ ــل پــــه انــ ــه بلبــ كــ كـــــــه وروســـــــتى دم و د مـــــــړي لـــــــه دهنـــــــهــتنه ــوي زړه پوښـــ ــړې وي د ســـ ــى كـــ ــا بـــ چـــــه ــر زړه دننـــ ــم پـــ ــي وي ملهـــ ــى ايښـــ ــا بـــ چـــ

ــوره د ــر ګــ ــې هــ ــه كــ ــه مينــ ــه پــ ــن يمــ روغجــ

106

اشــــــنا والړ شــــــو زه ونــــــه وتــــــم لــــــه كــــــوره

ــان ــو ناګمــــ ــو وشــــ ــې د تلــــ ــر يــــ ــې خبــــ چــــ لكــــه تنــــدر پــــر چــــا پرېــــوزي لــــه اســــمان چــــې يوســــف مــــې شــــو ملګــــرى د كــــاروان ــان ــې پرېشـــ ــا د زړه پســـ ــوب زمـــ ــو يعقـــ شـــ پـــــه ارمـــــان ارمـــــان بـــــه ژاړم لـــــه هجـــــران

مــــــع مــــــې وختــــــه لــــــه ځــــــاند ژونــــــدون طــم ــده ي ــه دا پېغــور ګن ــاتې شــوم پ ــرې پ چــې ت ســـترګې نـــه لـــرم پـــه ســـر كـــې شـــرمنده يـــم

ــرې ــر الرې وي ملګـــ ــوك پـــ ــه څـــ ــره بـــ ورســـــرې ــژدې لـ ــه شـــي نـ ــه نـ ــه يـــې پـ ــا بـ چـــې ويسـ لــــه ســــتړيا بــــه يــــې زړه نــــه غــــواړي خبــــرې ــه شــــكرې ــويې كــ ــولې تــ ــر خــ ــه تــ ــه ناكامــ لــ

ــ ــه كــــودرې د ســــرو لبــ ــه پرولــــي پــ و لعــــل بــــرې ــو ســـــ ــل د غمـــــ ــدې تـــــ ــه بانـــــ اړوي بـــــــره عاشــــق نــــه يــــم اوس رښــــتيا شــــوه دا خبــ

107

ــره ــې اثـــــ ــدې ژاړم بـــــ ــر دربانـــــ ــې پرهـــــ چـــــ

خــوب بــه نــه ورځــي مانــده بــه تــر حــد تېــر وي خوشــــالي هــــوا هــــوس بــــه ځنــــې هېــــر وي سپين رخسـار بـه يـې لـه فكـره پـه بـل پېـر وي

ــه ــه ګنــــډهېر وي لــ ــه نيشــــكر ورتــ ــتړيا بــ ســ پـــه ديـــدن بـــه يـــې درې دوه ملګـــري ســـېر ويــارپېر وي ــر چـ ــه روي پـ ــه لكـ ــاى بـ ــر ځـ ــر هـ پـ چــې تــرې پــاتې شــوم پــه كومــو ســترګو ګــورم ــان كـــې ښـــورم ــه درســـت جهـ ــرم پـ ــه لـ پـــوزه نـ

دى روان شـــو زه پـــر كـــور پـــه دا حيـــران يـــم

ــه م ــه مــړ شــوم ن ــم چــې ن ــه بيــان ي ــون ســر پ جن نـــــه اســـــيا رنګـــــه لـــــه غمـــــه ســـــرګردان يـــــم مالمـــــــت د هـــــــر هنـــــــدو د مســـــــلمان يـــــــم ــم ــان يـــ ــې دو زبـــ ــده چـــ ــوا را پوهېـــ دى پخـــ رحمتونـــــــــــه دې د ده پـــــــــــر زيركـــــــــــۍ وي

108

ــره ګــــــۍ وي ــر خيــــ ــا پــــ ــه دې زمــــ )1(لعنتونــــ

ــه اور واى ــه واى رښــتيا ســوى پ ــه مــې مين كــه ــري كـــې بـ ــه نغـ ــكور واى پـ ــه سـ ــر لكـ د هجـ

پښــې مــې يبلــې كــالي څيــرې ســر ســرتور واىــور واى ــا كـ ــره مـــې تـــرك د دنيـ ــه انـــدوه سـ پـ لـــه دې غمـــه مـــې تراوســـه ســـر پـــه ګـــور واى ښايي دا چې مخ مې تور او پـر خـره سـور واى صـــــــد رحمـــــــت دې وي د ده پـــــــر دانـــــــايۍ ــنايۍ ــر اشــــ ــا پــــ صــــــد لعنــــــت دې وي زمــــ

ــ ار مـــې والړ شـــو پـــه ســـفر پســـې زهيـــر يـــم يـ

لـــه دې غمـــه تـــل اختـــه د ځـــان پـــه ويـــر يـــم ــر كبيــــر يــــم ــخندى د هــــر صــــغير د هــ ريشــ چــــــې پــــــه غــــــم ال د قليــــــل و د كثيــــــر يــــــم زخمــــي كــــړى بېلتانــــه د غــــم پــــه تيــــر يــــم ــم ــدبير يـــ ــه تـــ ــارې پـــ ــې چـــ ــه د دغـــ همېشـــ چــــې اجــــل مــــې عــــذر وكــــه پــــه عــــالم كــــې

.د نقل پر وخت يوه مسره پاتې شوې ده )1(

109

ــې ــم كـ ــه غـ ــوم پـ ــاتې شـ ــه پـ ــې آبـ ــر بـ ــه ډېـ ګڼـ

ول زمـا غريـب كـړې بـ په خپل فضل خواست ق د وصــال ښــادي مــې يــو وار پــه نصــيب كــړې تللــــې يــــار راســــره وصــــل عنقريــــب كــــړې مشــــرف پــــه دغــــه ګــــل دا عنــــدليب كــــړې د هجــران ناســور مــې روغ پــه دا طبيــب كــړې خــوا پــه خــوا راســره ګــرم خپــل حبيــب كــړې

ــوږو زړو دوا ــره د خـــــ ــرم ســـــ ــه كـــــ ــېپـــــ يـــــ چــــې الر وركــــه كــــړي هغــــه پــــر الرې بيــــايې

وســــيله مــــې كــــړې مجــــاز او حقيقــــت تــــه ــه ــت تـ ــړې معرفـ ــابي كـ ــې كاميـ ــي مـ خاموشـ مشــك مــې ورك كــړې لــه خــاطره طريقــت تــه ــه ــت تـ ــتا و قربـ ــر سـ ــړې زنځيـ ــاړه كـ ــه غـ راپـ كـــړې طـــامع مـــې ســـتا د وصـــل و شـــربت تـــه

جنــــت تــــهبــــې پوښــــتنې مــــې الهــــو كــــړې و غيـــر خيـــال مـــې كـــړه لـــه زړه څخـــه جـــارو تـــه

110

دغـــه زهــــر مــــې كــــړه ســــتوني كــــې دارو تــــه

د ســكوت پــه تــار مــې څيــرې زړه رفــو كــړې ــړې ــو كـــ ــل زانـــ ــه د خپـــ ــې ائينـــ ــرو مـــ رو بـــ صـــــبر را د نـــــو خطـــــانو لـــــه جـــــادو كـــــړې ــړې ــارو كــ ــه جــ ــه زړه څخــ ــې لــ ــادونه مــ فســ

ارزو كــــــړېبــــــې ويلــــــو مــــــې پــــــوره هــــــره ــا حنـــان د بـــيم پـــه اوبـــو كـــې الهـــو كـــړې مـ كـــــه مـــــې چېـــــرې يـــــې بللـــــى لـــــه اخالصـــــه

)34.(په كرم مـې كـړه لـه غشـو سـينه خالصـه

: ټول قافيز فورم-16 دا هغــه ډول فــورم دى، چــې هــره مســره يــې قافيــه لــري او ټــولې

رديف په كې اختياري دى، خو كه پـه . مسرې يې يوه قافيه تعقيبوي ره كې تر قافيې وروسته راوړل شي، نو پـه همـدې بڼـه پـه لومړۍ مس

د هـرې مسـرې د څپـو شـمېر لـه بلـې سـره . نورو مسـرو كـې هـم راځـي مساوي وي او يو ټاكلى وزن تعقيبوي، د مسرو شمېر يې ټـاكلى نـه

د دود عربـي فورمونـو لـه بڼـې په پښتو كـې دى، دا ډول شعري فورم :ادىهندسي شكل يې د. توپير لرييو څه سره

a_________________________

111

a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________ a_________________________

يادګارونه يادګارونه مـــــــا درتــــــــه ليكلــــــــي واى شــــــــعرونه او شــــــــعرونه ــه ــه او ګلونـــــ ــي واى ګلونـــــ ــې ايښـــــ ــو كـــــ ــا زلفـــــ تـــــ

او سـوالونه ما په وچو شونډو درنه كـړي واى سـوالونه تـــــــا پـــــــه زړه را ايښـــــــي واى زخمونـــــــه او زخمونـــــــه

ونــــــد تــــــه نيــــــولي واى دارونــــــه او دارونــــــه مــــــا ژــتا شــــونډ ــه وســ ــه غورځنګونــ ــدا كــــړاى غورځنګونــ ، خنــ

ــه ــره اورونــ ــه، ســ ــره اورونــ ــل واى ســ ــا بــ زړه كــــې زمــــه څراغونــــــه ــوې واى څراغونــــ ــدون ډيــــ ــتا ژونــــ ســــــه ــې ارمانونـــــــ ــې او همداســـــــ ــې واى هيلـــــــ دغســـــــ

112

مـــــــا ورتـــــــه ژړلـــــــى تـــــــا خنـــــــدلى ولونـــــــه ولونـــــــه حســــــــن بــــــــه د تــــــــا و داســــــــتانونه، داســــــــتانونه

ــه ژو ــه يادګارونــ ــا و يادګارونــ ــول زمــ ــه ټــ )35.(نــــد بــ

:د ټول قافيز دويم ډول پــه پښــتو ژبــه كــې د دې ډول فورمونــو ترڅنــګ يــو بــل فــورم هــم

چې د هر بيت لومړۍ مسره يې د بل بيت له لومړۍ مسرې سـره ،شتهپه قافيه كې يو شان وي او د دويمو مسرو قافيه يې په خپل منځ كې

هـره مسـره . زل د سر لومړى بيت يې مقفى نه ويسره يو شان وي، د غ يانې دا چې د هـر بيـت لـومړۍ مسـره لـه . يې ځانته، ځانته قافيه لري

لــومړۍ او دويمــه يــې لــه دويمــې ســره پــه قافيــه كــې يــو شــان وي او :هندسي جوړښت يې په دې ډول دى. رديفونه يې هم همدا شان وي

=a_________________________ =b_________________________ =a_________________________ =b_________________________ =a_________________________ =b_________________________ =a_________________________ =b_________________________ =a_________________________ =b_________________________

113

:ل فورم يوه بېلګه وړاندې شيدلته به د دې ډو

له ستورو نه خالونهــړې ــذر وك ــه ګ ــه وران محــل ك ــې د زړګــي پ ــو ځــل م يــډۍ ږدم ــترګو ګېــ ــدو ســ ــه د لمــ ــه دې جانانــ ــدم تــ قــ وعــــده راســــره نــــن كــــه د ماښــــام پــــه ګــــودر وكــــړې لــه ســتورو نــه خالونــه درتــه ټيــك بــه د ســپوږمۍ ږدم ــړې ــفر وكـ ــه سـ ــا تـ ــو بيـ ــه مـ ــه كلـــي تـ ــيال كـ كـــوچۍ لـ

لويــه دښــته كــې د لمــر ســپينه كېــږدۍ ږدم د شــپو پــه ــاز پېغلــې وږمــې ــه ســهر وكــړې !د ن ــا پ كــه پېښــه زم

ټـــالو كـــې د كمڅـــو دې د پســـرلي تانـــدې غـــوټۍ ږدمــړې ــر وكــ ــه نظــ ــه دېخواتــ ــتنو دې كــ ــدو پښــ ــه برنــ پــ

)36.(د غره ورېښمينو څڼو نه پـر سـر لويـه پګـړۍ ږدم

114

دويم څپركى

پښتو ازاد شعر

پـه . اد شعر څو ډولونه تر سترګو كېـږي كې د از په پښتو شاعرۍ دې مانا چې پښتو بشپړ ازاد شعر تر څو پړاوونو وروسته دې شكل

.دلته به د ازاد شعر څو بېلګو ته اشاره وكړو. ته رسېدلى دى شـعري فورمونـو پـه چوكـاټ چـې د دوديـز ، هغه ډول ازاد شعر -1

. ويكې نه وي راغلـي، پـه شـكلي ډول پـه كـې يـو څـه بـدلون راغلـى ځينــې مســرې يــې لــه قــافيې ازادې، لنــډې يــا اوږدې وي، پــه نــورو

خو دا قافيه په مسـرو يـا بيتونـو ،اكثرو مسرو كې قافيه راغلې وي كې يو شـان نـه وي، څـو څـو مسـرې يـا څـو بيتونـه پـه خپـل مـنځ كـې مشتركه قافيه لري، بيـا بېلـې مسـرې ورپسـې لـوېږي او پـه دې ډول

ظـم كـې اكثـره مسـرې تقريبـاً يـو متحـد پـه دې ډول ن . يو بند جـوړوي يانې له ځينو وړو مسـرو پرتـه د نـورو اكثـرو مسـرو د . وزن تعقيبوي

ــر وي پــه دې ډول فــورم كــې د ځينــو بنــدونو د . څپــو شــمېر ســره براب قافيې وروسته كېدى شي رديفونه راغلي وي او ځينې هـم ترمسرو

شــمېر پــه پښــتو ژبــه كــې ټــاكلي. كېــدى شــي هــېڅ رديفونــه ونــه لــرينظمونه او شعرونه په همدې او يـا دې تـه ورتـه فـورم كـې ويـل شـوي

115

د نيمــه ازاد شــعر دا فــورم يــا ډول عــام نــه دى، بلكــې د كــارونې . ديساحه يې ځانګړې او خاصه ده، دلتـه بـه د بېلګـې پـه توګـه د اسـحق

:ننګيال د شعر يوه بېلګه راوړو

!ښكاري ته درته سالم كوم! اى ښكاري اشنا

ه چې دا ښكلې مرغۍ والوزيپرېږد الړې شي جوړه جوړه ګلونه شي

ښلكې شي ښايسته شي امېلونه شي اخلي په وزرونو كې تنكي بچيو

وموښي سينو كې ګاللي بچي سپينې سرې مښوكې زركني بچي

!پام كوه !پام كوه ماشې له ګوتې مه وروړه

درته سالم كوم! اى ښكاري اشنا

غليپرېږده چې دا شنو جلګو كې وځ پېغلې د هوسيو د دامان په لور واړوي پيكي د شنه اسمان په لور وخاندي راتاوې شي مستي وكړي

116

ورغړي نخرې وكړي خوښي وكړي شپو د پېغلتوب ته خوشالي وكړي

!پام كوه !پام كوه ماشې له ګوتې مه وروړه

درته سالم كوم! اى ښكاري اشنا

يزپرېږده د غونچو له لمن پرېو اغ كې د سپرلي بلبلزموږ د كلي ب

زموږ د خمارونو شرابي بلبل پرېږده چې په سرو مښوكو وبولي زموږ د بام له پاسه د سپرلو سرود بڼ ته د غوټيو د ښكالو سرود

ځو بارانو سرودېځمكې ته د ور !پام كوه

)37!(پام كوه ماشې له ګوتې مه وروړه، ددې ډول شـعري فـورم د هندســي جوړښـت انځــور امكـان لــري

ــاكلى او ــې نســبتاً ټ ــدونو شــمېر ي ځكــه چــې د مســرو شــمېر او د بن :د دې فورم هندسي جوړښت داسې ترسيمېدى شي. څرګند دى

117

_________________________ _________________________

=a_________________________ =a_________________________ =b_________________________ =b_________________________ =b_________________________

______________ ___________________________

___________________________ ___________________________ =c_________________________ =c_________________________ =d_________________________ =d_________________________ =d_________________________

______________ ___________________________

___________________________ ___________________________ =e_________________________ =e_________________________

_________________________ =f_________________________ =f_________________________ =f_________________________

118

______________ _________________________

دا ډول شعرونه يا نظمونه چې تر زياته حده د يـوه قيـد او سيسـتم تــابع وي، د هندســي شــكل ترســيم يــې ډېــر ســخت نــه برېښــي، خــو د بشپړو ازادو شعرونو د هندسي شكل ترسيم بيـا د هـر شـعر پـه خپـل

.خپل جوړښت پورې اړه پيدا كوي د ازاد شعر بل ډول دادى، چې له مسرو څخه قافيـه لـرې شـوې -2

. وي، يو متحد وزن تعقيبوي، يانې د يو قراردادي وزن لرونكى وي شمېر يې سـره مسـاوي وي، خـو يـوه ټـاكلې موضـوع د مسرو د څپو ځينې پښتانه ادب پوهان له هغې جملې نـه پوهانـد ډاكټـر . تعقيبوي

) نظم(شعر ) 38) (مونډى(ته ) نظم(مجاوراحمد زيار دې ډول شعر شــاعر دلتــه د . يــو ګــام دىي لــورردا هــم د بشــپړ ازاد شــعر پــ . وايــي

قافيې او رديف له باره ځان ژغورلى دى، خو له غزلـو او قافيـه والـو ــره يـــې تـــوپي ر دا دى، چـــې دلتـــه يـــوه ټـــاكلې موضـــوع شـــعرونو سـ

د شعر دوه مسرې كومه خپلواكه او مسـتقله مانـا نـه شـي . تعقيبېږي .د مسرو شمېر يې هم ټاكلى نه دى. ىخندال

:د ښكال لمبې جوړ زما د نظر سيورى ستا په دواړو اننګو كې دا چې ناڅي راته وايي

119

په لمبو كې د ښكال دې د الفت د دوك په ګوتو

اړولماړولم ر ستا له پامه چې ياغي شوم د كږو وروځو په ول مې د ارام زړګي كوډله

د ماښام د اوښكو تل كې د كباب زړګي له تاوه )39.(په اميد د ژوند الهو كړه

:دلته به د دې شعر هندسي جوړښت يوه بېلګه راوړو_________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________

120

ازاده منظومــه ده، ، د ازاد شــعر يــو بــل ډول:مــه ازاده منظو-3دا فــورم داســتاني بڼــه . چــې يــوه اوږده موضــوع او پېښــه انځــوروي

پـه دې ډول فـورم كـې ، په پېښو كې نورې پېښې هم انځـوروي ،لريقافيه او رديف موجود نه وي، خو كله كله كېدى شـي د خونـد لپـاره

ې فـورم كـې د مسـرو د پـه د . يو نيم ځاى په كې قافيه او رديف راشي پـه پښـتو كـې دا ډول منظـومې ډېـرې . څپو شمېر سره يوشـان نـه وي

د استاد بهاوالدين مجـروح ځانځـاني ښـامار، نـا اشـنا سـندرې . ديهم دې فورم ته ورته دي، د پيرمحمد كاروان او ځينو نورو شاعرانو

دلتـه بـه لـه دې ډول ازادو منظومـو څخـه د . هم دا ډول منظومې شـته . شاعر عبدالغفور لېوال د منظومو يوه بېلګه وړاندې كړوځوان

ادـــب

كبر وكړ)1(كبرګل له باغ څخه تبعيد كړ اوس په غره كې اوسي) ج(او خداى

باد راته تشه لپه بيا نيولې نه سالم غواړيوستا مينه وړو او په تمه اننګو ته زما له شونډ

، د سترګو په كبر ګل يو ډول غرنى ګل دى او د سړو سيمو په لوړو غرونو كې ټوكېږي )1(

ځړېږي او اوښكې كښته سر يې ،شان بڼه لري او جوله يې د غاټول ده، ډېر ښكلى دى .شتهريكې كيسې هم فولكوورڅخه تويېږي، ددغه ګل په هكله

121

باد زما پر مينه مين نه دى درځيستا ليدو ته

باد د پلمو تږى دى باد ډېر هوښيار دى په كيسو كې راته خوب راولي غواړي په خوب كې زما له شونډو نه سالم غال كړي

:او باد كيسه كوي چې هلته جنت كې كبرګل پر يوې ښلكې ښاپېرۍ مين و ګل ښاپېرۍ ته د هغې د ښايستونو د ستاينو كتاب

ژبه ختم كړلوهپه څومره مينه د لېمو پ خو د هغې په ښكلو سترګو كې يې ټكى د باور ونه ليد

د ښاپېرۍ ايمان پر خپل حسن هنداره غوښته ګل د باغچې پر سينه خوب پرېښوده

ګل لېونى شو د غره كاڼو ته يې غېږ پرانيسته چې ښاپېرۍ ور نه خپل حسن ته هنداره غوښته خو ګل جنت كې د وږمو پر ښيښه كبر وكړ

لو نه ائينه جوړومزه مې ښكلې ته غز: چې

!نو اى د باغ شهزاده والړ شه د غرونو د كوڅو ملنګ شه

تر هغې ورځې چې شاعر شې

122

تر څو مينه زده كړې او ګل همداسې وكړل

چې ال تراوسه د ډبرو د اوښانو په پيكي كې زانګي چې ال تراوسه يې په زړونو كې غزل لټوي

او ال د اوښكو په تار د لمر د وړانګو پر ليك

د خپل شهيد ګرځنده سيوري په نوم پر خپلو پاڼو شنه توغونه ليكي

خو ګل ال نه دى شاعر باد مې د كلي پر كوڅو پېښ شو

باد لكه ستړى بقال د خپل شاعر زړګي بوخڅې راته پرانيستې

.د كيسو په بيه ما څخه سالم غواړي

2 يو ببر سري د پښو پر شونډو ښكل كړې د ډبرو د زخمي اوږو سپېرې شونډې

او هلته پاس يې د غره تور كاكل كې وليد د سپرلي شهزاده څه دي كوچيه ګله؟

ولې دې خپل څيرې ګرېوان كې اشرپۍ د اوښكو

123

تر خپل قدم الندې د ورك قسمت د كرښو برج ته بابا پر پټه خزانه شيندېلكه د پښت

او تش باڼه دې ورته نېغ لكه نېزې نيولي مګر ته هم لكه مومند بابا د خپل مراد د مخ جلوه خپل زړه كې ګورې

!بس ببر سريه څوك يې او تاته چا ده درښودلې د ګلونو ژبه زما د زړه له راز نه چا خبر كړې؟

ماته شاعر ښكاره شوې كومې پېغلې كوچۍزه دې د سترګو د ايلبند له

د خپل ارمان پګړۍ ته ګل وغواړمينـه جـوړه كـړم او ببـر آزه مې د مينې د ښكال قامـت تـه څـه شـي نـه

سري ورته ...الر د مينتوب وښوده

3 باد مې د عشق په غنم لور راغى ۍ، سترۍ سالم رېبيلكه لوګر مې د زړه للمو نه ستر

او سره غرمه كې زما د روح د شنه توت سيوري ته د باد لوګر كيسو ستړى كړ

چې د شنه باغ شهزاده

124

د تورو غرونو ملنګ ها لېونى ګل خپل زلمى زړګى كوچى كړ چې د مينې له بادونو سره كډه وكړي

او د شپېلۍ كوډګر او مست غږ يې بيا د ښاپېرۍ پر تور وربل وناڅي

ك له خپل شنه تخته راپاڅي اللهانده شي كوچى شيڅو او ګودر وويني

څو شنه وياله كې د خپل حسن انځور وپېژني تر څو په مينه پوه شي

څو يې چې مينه كړي د تورو غرونو جېل كې بندي او څو د ګل له شنې اروا سره شي غاړه غړۍ شپېلۍ پر شونډو يو كوچي د باران الر وهله

:ان پر دروازو وليكلاو ماليكو د اسم ))د ګل مين زړګى پردېس شو د اسمان كلي ته((

باد مې د اوښكو چم ته بيا راغلى تړييزما پر ستومانه بڼو كاڼ

باد شو د مينې د سالم د شنو مرغيو ښكاري .باد د خوب باغ كې راته دام د كيسو بيا ايښى دى

125

4 وخت د پېړيو غمي وپېيل د غرونو هار كې

او د زلمي كوچې كوډګرې شپېلۍ د ښاپېرۍ د شنې اروا په غوټۍ

په څومره مسته مينه د لېونتوب شنې پرخې پڼ ولې

او ښاپېرۍ يې اللهاند كړه كوچۍ شوه پر ګودر پېښه شوه يوه مينه كوچۍ

لكه ګل څانګه كې شبنم او لكه اوښكه ښكلې ځو لړۍېله خوره وره د ورلكه پر شنه ځنګ

لكه د غره هسكه دره كې ړنګه بنګه د باران ګردله كوچۍ دنيا ته راغله

خو د ګل زړه بېرته راونه ګرځېد هو د زلمي كوچي خبر رانه غى

ځو له خاطر څخه هېر شوى د باران څاڅكىېلكه د ور لكه تاريخ څخه په جبر ويستل شوى اتل

او پښتون سيدال د سترګو ترمنځد سيخونواور لكه سرحد د نادري لكه ميوند كې د ماللې د لنډۍ انګازې

لكه زما مينې نه وتلى جنون لكه ستا سترګو څخه تللى غرور

126

كوچۍ دنيا ته راغله .خو ګل هماغسې بې زړه پاتې شو

باد شو لېمو كې د كيسو انځورګر

پوله ناست دى لكه ستړى ماښامبيامې د خوب او ويښتابه پر زما د مستې بېخودۍ الر كې يې ايښى نظر

څو مې له عقل څخه لرې د عشق كلي نه سالم غال كړي او ښايي باد دى چې په خوب كې مې اروا سره

.د عرش مېلمه شو5

او زما د خوب د پاڼو سترګې ال كوچۍ پېژنې ها د شپېليو د كوډګرو سندريزو ميو مست ساقي

اروا د كبرګل هغه د عشق د بېخوديو پاچاهغه ينو سوداګرآها پر ښكال د سپين باور د

ها له مجاز نه حقيقت پورې د تږيو كاروانونو څاروان اوږو ناست هغه د ورځې دليلرها د سهار پ

ها د ايمان په كروندو كې د شنې مينې بزګر ها د سپرلي عيسى چې زما د خوب صليب

يې پر اوږو بار دى ا د شاعر د سترګو شپو كې تر معراجه تللىه

127

ها را بېل شوى له اسمانه چې په خداى مين شو ها له خپل آر نه د بېلتون له چيغو جوړ انځور د ښاپېرۍ د مينې الس نه دخداى مينې يووړ

او د جنت مېلمه نه ځان هېر شو چې څنګه پاڼې پاڼې ژاړي د اسمان الرو ته

.ه كاڼو سيورى كويچې يې ښكالو ته ال د غره پ

ماته د خوب شهزادګۍ غېږ پرانيستې زه يې سينه باندې د غره د وږمو مينه كوم :دا راته سترګو كې كيسې د ښاپېريو كوي

6 د ښاپېريو له ټبر نه يوه پېغله كوچۍ

چې يې ورك كړى د خپل عشق د اوږد مزله ملګرى ړبوكې بوولكه د ورېځو د كوڅ

لكه د ګډو ستړي فصل كې له خپلې خېلخانې نه پاتې شوې اللهانده زاڼه

راغله د غرونو د كوڅو ليال شوه وخت د پېړيو له باران نه لپې ډكې كړلې

پر ګل د ډېرو كوچانيو كميسونو د لمنو سيوري ورپېدل ګل يو ځل نه څو ځلې هسك شو پر كمڅو د پېغلو ونڅېده

128

ژندهخو نه ګلونه ښاپېرۍ پې نه ښاپېرۍ ګلونه وپېژندل

لكه ړانده غاټول نه ورك د پسرليو موسم لكه له تږي چنار هېره د ګودر غاړه لكه شېبه د بېلتانه كې مروره سلګۍ الرههلكه بېديا كې له چينې نه سيند ته پټ

لكه زموږ د هرې ورځې د سپېدو له شونډو وركه موسكا وركه همداسې وركه اتلى د كوچۍ قامت تهخو ګل ال خپل غزل س

مينځي يې هره ورځ په سپينو اوښكو .او ښاپېرې ال په دې نه پوهېږي

مانه د خوب پرښتې والوتلې

ال مې د سترګو د سپېرو مينو نغريو كې د خوب كړېهد سبايي اورونه بل دي ما ترې كډ او زه په برندو د ګل سيورى وينم

.نده دى د خپلې مينې الرې څاريچې اللها

7 او دا دى خپل يوازېتوب مې الس نيولى ځم د غرو څوكو ته

129

هلته به ګل ته د كوچۍ د كوچ كيسې وكړم زما دا اروا په ماته چيغه كې به ګل وويني چې زړه يې څنګه د اسمان كوربه شو

چې ښاپېرۍ ورپسې څنګه اللهانده شوه، غرونو ګرځيركوچۍ شوه اوس پ

څو چې د ښكلي ګل پر هرې لېونۍ پاڼې زما د خوب يو تاج محل جوړ شي زه به كوچۍ ته كبرګل وښيم

څو مې غزل شي د رښتيا هنداره خوب مې ساقي شي د راز جام به د كوچۍ تږي خاطر ته وركړي

څو يې اروا د باد په پټو كيسو وپوهېږي ړمزه به وصلت شم ښاپېرۍ او ګل به بېرته د جنت مېلمه ك

هلته به عشقه ستا دربار ته په غرور درځم هلته به مينې ستا د ښكلي چم شاعر شم

لېونى به شم څو مينه زده كړم !دا دى كوچۍ درغلم !او دا دى واوره ګله

دا څه وينم! آه خدايه باد مې سالم غال كړى )40.(باد رانه ژبه د ګلونو وړې

130

ځكـه چـې ټـولې د ازادو منظومو هندسي جوړښت ټـاكلى نـه دى

ســـره لـــه دې چـــې ازادې . دا ډول منظـــومې يـــوه ټـــاكلې بڼـــه نـــه لـــري منظومې سره څه ناڅه ورته بڼه لري، خو بيا هم د يوې او بلې ترمنځ د

د مســرو د اوږدوالــي او ، د بنــدونو د څــومره والــي ،مســرو د شــمېرلنډوالي له پلوه توپيرونه موجود دي، نو ځكـه لكـه د غـزل، لنـډۍ ،

او يا هم قطعې په شان د ټولو لپاره يوه ټاكلې هندسـي بڼـه څلوريزېنــه شــته، البتــه كېــدى شــي هــره ازاده منظومــه پــه جــدا او بېلــه توګــه

.ترسيم شي او د همغې السلرلې منظومې شكل انځور شيهغه دى، چې پـه هغـه كـې ازاد نظم بشپړ : بشپړ ازاد شعر -4

و اوږدوالى يې مقيد يوه ټاكلې موضوع انځورېږي، د مسرو شمېر ا قافيه او رديف په كې مطرح نه دي، البته كلـه يـو نـيم . او ثابت نه دى

ځــاى د خونــد د زيــاتون لپــاره راځــي، خــو وزن تراوســه پــورې د ازاد لكـه څنګـه چـې د ازاد شـعر لـه نامـه . شعر په اساسي توكو كې راځي

؛ نـو ځكـه د زغمـي نـه يوه ټاكلي او ثابت شكل قيـد ؛ د څخه ښكاري ټولو ازادو شعرونو لپاره يو ټاكلى ثابت او كوټلى هندسي شـكل نـه

البتــه پــه . شــته، چــې د ټولــو ازادو شــعرونو رغښــت دې افــاده كــړي ځـــانګړي ډول د هـــر ازاد شـــعر د ځـــانګړي هندســـي شـــكل د ترســـيم

چــې ازاد شــعر د څپــو او د ،يــو ځــل بيــا يادونــه كېــږي . امكــان شــته دى، دي او لنډوالي لـه مخـې ازا مسرو د شمېر او د مسرو د اوږدوال

څپيز هماغه، نه دى ازاد شوى او هم څخهخو تراوسه ال د وزن له بند

131

ــو ،خجيــز جوړښــت ــورو شــعري فورمون ــر ن چــې د پښــتو شــاعرۍ پدلتــه بــه د ازاد . پــر پښــتو ازاد شــعر هــم د تطبيــق وړ دى ،تطبيقېــږي

:شعر څو بېلګې وړاندې شي

!د مور ليك ته دى زدهليك مې د مور نه

ويلي ويبىچاته چاته بى زاري كړي

چې راشه زما ګران زوى ته !وليكه

!زه روغه يم ته څنګه يې !ياد خو به دې وي چې يوه شنه پاڼه

زموږ د كور له ونې نه په زوره چا شكولې وه

ژړل به دې تاتۍ، تاتۍ دې ډېره وكړه

ويده شولې مېكىنو ګرانه مينه ګير

132

!راوليكه )41!(ه څنګه يېزه روغه يم ت

هندســـي جوړښـــت يـــې د مســـرو د څـــومره والـــي، اوږدوالـــي او :لنډوالي له مخې په دې ډول دى

_________________________ _________________________ _________________________ _________________________

____________ _______________________________

________________ ____________________ ________________________ _______________________ ____________

_______________________ ____________ _______________________ ____________ ______________________

:بله بېلګه

ګيله دا منم چې پرښته يې ه رڼا كېد شنه سيوري پ

133

لويه شوې ښايسته يې :مګره ګوره

ما دې څانګو ته ال الس در وړى نه و

)42!!! (تا د سرو مڼو د غله په نوم رسوا كړم :هندسي جوړښت يې دادى

=a_______________________ _______________________

=a_______________________ _____________

________________ ___________________ _____________________________

:د ازاد شعر بېلګه كب

!بېچاره كب هغه تور نه پېژنې

او نه بى وروسته له دې وپېژنې وليدهځكه چې هر ځلې يې تور بيا يې د سترګو كنګل )43. (د اوبو مخ ونه ليد

134

:هندسي جوړښت يې په دې ډول دى__________

______________ _______________________ _______________________

__________________ __________________

135

درېيم څپركى

فورمونه يا نظمد پښتو ولسي شاعرۍ

: لنډۍ-1ۍ په پښتو شـاعرۍ كـې تـر ټولـو كـوچنى شـعري فـورم دى، لنډ

خو د مانا د ځواك او لېږد له پلوه نه يوازې په پښتو شاعرۍ، بلكـې .په نړيواله شاعرۍ كې يې سارى ليدل شوى نه دى

څپــو يــا دوو 22د لنــډۍ كمــال پــه دې كــې دى، چــې مجموعــاً پــه مړۍ مسـره د لنـډۍ لـو . مسرو كې دروند مانيز بار او ښكال لېږدوي

څپې لري، لنډۍ قافيه نه لـري، خـو د دويمـې مسـرې 13 او دويمه 9. په پاى كې يوه اهنګينه كلمه لري، چې د لنډۍ ټول اهنګ بشـپړوي

پـه . په واول يا غږن اواز پايته رسـېدلې وي )ه(هره لنډۍ بايد د زور لنډۍ . رانه شي نو اهنګ يې نيمګړى پاتې كېږي )ه(زور پاى كې دا جوړښــت تــابع ده او د هغــې پــر ) غږيــز( ژبــې د فونولــوژيكي د پښــتو

البته په همـدې وزن (په نورو ژبو كې د دې ډول شعر . بنسټ جوړېږي پـه ژبـاړه نورو ژبو ته د لنډۍ څرك ليدل شوى نه دى او نه ) او اهنګ

.كې ددې اهنګ ساتل شوى دى

136

يو بانــدې يــو قــانون د تطبيــق وړ دى، يــانې دا چــې د ډپــر ټولــو لنــد هرې . څپې وي 13 او دويمه 9رې لنډۍ لومړۍ مسره بايد حتمي ه

ــه او د دويمــې مســرې ــه او اتمــه څپ ــومړۍ مســرې څلورم ــډۍ د ل لن :لكه. څلورمه اتمه او دولسمه څپه، خجنه وي امانتي مې ګور كې كېږدئ

كه يار خبر شي ما به خپل وطن ته وړينه :ې ډول دى خجيز جوړښت په د-ددې لنډۍ څپيز

U U U–U U U–U U U U–U U U -U U U–U

ــه مــانيز پلــوه لنــډۍ پــ د . بېالبېلــو ډولونــو وېشــل كېــدى شــي رلپښتني ټولنې د ژوند د ټولو ډګرونو انځورنـه پـه كـې كېـدى شـي او شوې هم ده، خو د شكل او جوړښت لـه مخـې لنـډۍ همـدا يـو ټـاكلى

.شكل او قانون لري :اندې كړودلته به يو څو لنډۍ د بېلګې په توګه وړ

يوه وعده راسره وكه چې د صراط په پله به يوځاى سره ځونه

ستا به واده زما به مرګ وي

ستا به ډولۍ زما به كټ خاورو ته وړينه

137

ولې دې بد راسره وكړه زما همدغه هيله وه چې يار لرمه

څرنګــه چــې پــه لنــډيو كــې د وروســتۍ مســرې وروســتۍ كلمــه

اهنګينــه وي او د وروســتۍ څپــې اهنــګ يــې لــوړ او تــر هغــې دمخــه نــو دلتــه كېــدى شــي د ) ( څپــې اهنــګ يــې لوېــدلى شــان وي

:لنډۍ هندسي جوړښت داسې ترسيم شي_______________

______________________

هم وايي، چې دا هر يو نـوم ) ټپې(او ) مسرې(، )ټيكۍ(لنډيو ته انګړى تعبير او لهجه يـي اسـتعمال لـري، خـو ددې ډول شـعر خپل ځ

.دى) لنډۍ(عام او منل شوى نوم همدا

):نيمكۍ( سروكى -2ــانګړى ډول دى، چـــې ــندرو يـــو ځـ ــتو ولســـي سـ ســـروكى د پښـ

)نيمكـۍ (ځينـې پښـتانه سـروكى . لري يا شكلونه بېالبېل فورمونه .ږي په نوم يادې)پام(بولي او د پكتيا په منګلو كې د

سروكى د پښتو ولسي سندرو د نـورو اصـنافو پـه څېـر د پښـتون كړو وړو انځورنه كوي او د خلكو د ملي، اجتمـاعي او زياتروقام د

.روحي ځانګړنو عكاسي په كې شوې ده

138

داسـې چـې لـومړى ،سروكى معموالً د لنډيو په واسطه بشپړېږي وكو لـه سـر . ور اچـول كېـږي ) لنـډۍ (سروكى ويل كېږي، بيـا ټيكـۍ

سره ټولې لنډۍ ويل كېږي، خو هغه لنډۍ چې د سروكي له موضوع ، خــولنــډۍ وار پــه وار بــدلېږي. ســره ارتبــاط ولــري، خونــدورې وي

:لكه. سروكى د هرې لنډۍ په پاى كې مكرر راځي

خانه راځه دلبره ې الرۍ د جنكو لندن ته ځينهكډ

د جنكو قدر يې كم كه نهامان اهللا ته دې خداى لوڼې وركوي

خانه راځه دلبره ډكې الرۍ د جنكو لندن ته ځينه

چــې لــومړۍ ، يــانې دوه مســرې لــري ،ســروكى كلــه يــو بيتيــز وي

مسره يې اوږده او دويمه يې لنډه وي او كلـه يـې دويمـه مسـره اوږده او لــومړۍ يــې لنــډه وي، كلــه درې مســريز، څلــور مســريز او پينځــه

:راوړو چې دلته به د هر يوه بېلګه ،مسريز هم وي :دوه مسريز سروكى چې لنډۍ هم ورسره مله ده

اال يو غږ وشو

139

راغلې مه واى د جبو په ميدانونه د لمندار كميس مېرمنې

اال يو غږ وشو اور له لمنې باروې ستي دې كړمه

.اال يو غږ وشو

:درې مسريزه سروكى پسې ورجګ كړه سره السونه لنډ كړه د ټيكۍ مزي دې .خال به دې وران شي

:څلور مسريزه سروكى

تورې سترګې خماري درته كړم ناله زاري د زړه زخم مې كاري

شوم رسوا ستا په ياري

:پينځه مسريز سروكى

140

بي بي شېرينې زېړې ګلې

راباندې واچوه يوه لونګۍ جوړه السونه

سـروكى بېالبېـل فورمونـه لـري : (( ښاغلى زلمى هېوادمل ليكـي

او ) هوخشـتاتره (لهاو د اوستايي ګاتونو چې ځينې يې ډېر زاړه دي )44)). (سره په تول او وزن كې برابر خېږي) اهونار(

دوه . ددې ډول سروكوهندســـي رغښـــت داســـې انځورېـــدى شـــي :مسريز سروكي لږ تر لږه دغه الندې بڼې درلودالى شي

_______________ _____________________

a__________________________

a_____________ a__________________________ a__________________________

:ې يې داديګدويمه او درېيمه بېل

شين كميس راوړى كمر بند مې دى تر مال و غازي امان اهللا

141

مين چې شومه په ګل ببو

)45(ړمه په سرو لمبو ستي يې ك

:د درې مسريز سروكي شكلونه دويمـې اوږده تـر چې د سر لـومړۍ مسـره يـې ،يو ډول يې هغه دي

بل ډول يـې دادى، چـې د سـر لـومړۍ او . وي او دويمه يې تر درېيمې درېيمه مسره يې د څپو د شمېر له مخې برابرې وي او هم قافيه وي،

:شكل يې دادى. هم لنډه ويخو دويمه مسره يې قافيه نه لري او __________________________

_______________________ __________________

a__________________________

______________ a__________________________

:دويمه بېلګه يې داده پورې د جانان كډې بارېږي

زم ورسره ځمه )46(ه مې مين زړګى صبرېږي كل

:څلور مسرييز سروكى

142

هغه ډول چې ټولې مسرې يې قافيې ولري او د څپو شمېر يې سره :لكه. مساوي وي

a__________________________ a__________________________ a__________________________ a__________________________

واړه مسرې يې ټولې قافيه والـې نـه بله بېلګه يې داده، چې څلور

:وي او هم يې د څپو شمېر سره برابر نه وي، لكه دا سروكى ګودر غاړه اجاره ما بې وروره مه كې ورورې ما سره جوړه )47(شرنګ دې د بنګړو

:د پورتني سروكي شكل داسې دىa_______________________

___________________ a_______________________

____________

:د پينځه مسريز سروكي يو شكل په دې ډول دى_____________________

______________ _________________________

____________

143

_____________________

د سروكو نور ډېر ډولونه هم شته لكـه هغـه سـروكي سربېره پر دې توګـه ويـل كېـږي چې د ښځې او نارينـه تـرمنځ د سـوال او ځـواب پـه

:لكه جانانه راشه ديدن وكړه :ښځه خفه زړګى مې ښه كړه سبا بېلتون دى

ګلې سبا ته به درځمه :نارينه تا نه خفه كومه ښكلى ژوندون دى

:بله بېلګه .خان دالور خانه، توره دې لونګۍ شمله دې ال مزه كوينه: ښځه .سره السونه ال مزه كوينه تورې سترګې ، ګلې بي بي ګلې :نارينه

دغــه راز يــو شــمېر ډول ډول ســروكي هــم شــته، چــې پــه بېالبېلــو سيمو پورې اړه نيسي، په لنډ ډول هغه د سر محقق زلمـي هېوادمـل

)).د سروكو د فورمونو شمېر خورا زيات دى(( :په وينا

):كاكړۍ( كاكړي غاړې -3

144

و ولسـي كاكړي غـاړې چـې كـاكړۍ لنـډۍ يـې هـم بـولي، د پښـت رزم او بـــزم د (ادبيـــاتو يـــو خـــوږ ډول دى، چـــې راز راز موضـــوعات

پښتو ټولنيز، اقتصادي شرايط، كلتوري پابندي، دينـي او عقيـده كې او ټكالې او د پښتني كلتور و ساده ولسي افكار، ټ مسايل،يي

بېالبېــل اړخونــه، خويونــه او رواجونــه پــه خپلــه لنــډه تنګــه غېــږ كــې .رانغاړي

كــه څــه هــم لــه نامــه څخــه يــې لــه كــاكړو ســره تړلــې كــاكړي لنــډۍمعلــومېږي، مګــر د ټولــو پښــتنو اصــيل مــال دى او پــه پښــتنو كــې داسې كام نه شته چې ددې لنډيو په جوړولو كې يې لږه يا ډېره ونـډه

دغه ډول له نورو ټپو څخه يـو جـال او بېـل شـى دى، . نه وي اخيستې بـه زيـات و كـم پنځـوس چې لومړى وار كاكړو نښلولي دي او تـر ننـه

. لنډۍ جوړې شوې وي كاكړيزره چـې كلـه كلـه يـې د ،كاكړي لنـډۍ لـه دوو مسـرو څخـه جـوړې وي

دواړو برخــو ســېالبونه ســره برابــر او كلــه كلــه تــوپير ســره لــري او د هغه كـاكړي غـاړې . دواړو برخو وروستي توري يې سره يو رنګ وي

:چې هره مسره يې اته اته سېالبه وي

ې كه ستا رضا دهښايست ستا د قام بـدي پـر مــاده

:هغه غاړې چې يوه مسره يې اته او بله نهه سېالبه وي

145

شين خالۍ نجونې الښې دي پــه الره ځـي لــه خندا شنـې دي

:هغه غاړې چې يوه مسره يې اوه سېالبه او بله يې اته سېالبه وي

تر الس نه تړو ګړۍ موږ ملنګان يو شين خالۍ

:البه غاړېاوه سې د بوټو تڼۍ تړم

)48(د شاكار مېلې ته ځم :په عمومي ډول د دې ډول فورم هندسي جوړښت داسې دى

:يو ډول =a_____________________

=a_____________________

__________________a : بل ډول a__________________

: د اتڼ نارې-4 لكه له نامه څخه يې چې معلومېږي، يوازې پـه اتـڼ ، د اتڼ نارې كـه څـوك يـې ووايـي هـم ، ناسـتې نـه ويـل كېـږي ر پـ ،كې ويل كېـږي

146

د نارينـه . ښځې هم په ښاديو كې اتڼ كوي او نارينه هم. خوند نه كوي وو د اتڼ نارې ښځې هم په خپل اتڼ كې وايي، خو ښځې ځانته بېلې

د . چې هغه نارينه په خپل اتڼ كې نه وايـي مخصوصې نارې هم لري، نارينــه وو د اتــڼ نــارې پــر ډول ډول او بېــل بېــل وزن د اتــڼ چيــانو لــه

ويل كېږي، لكه ورو اتڼ، يـو بغلـه اتـڼ، دوه بغلـه ېحركاتو سره سم اتڼ، درست اتڼ، د ايشلي اتڼ، د ناستې اتڼ د پروتې اتڼ، د پروتې

)49... (ى اتڼ اودوه بغله اتڼ، چپه و راسته اتڼ، غلددې هر ډول اتڼ له حركاتو سره سـم نـاره لـه خپـل وزن څخـه اړوي

.او په نوي وزن يې واييد اتــڼ نــارې معمــوالً درې او څلــور مســرې لــري، خــو هــم پــه درې مسريزه او هم پـه څلـور مسـريزه نـاره كـې د مسـرو د څپـو شـمېر سـره

يمه مسره سـره او درېۍپه درې مسريزه ناره كې لومړ . مساوي نه وي هم قافيه يا هم اهنګه وي، وروسـتۍ يـا درېيمـه مسـره معمـوالً لويـه

.وي او دويمه مسره يې تر ټولو كوچنۍ وي چټې چې په پښو دې كړې چوټې

ځوانان دې لېوني كړه زاړه خواران دې وايستل له ګټې

لــومړۍ . د قــافيې كلمــې دي) چــوټې، ګټــې(پــه پــورتنې نــاره كــې . څپې ده11 او درېيمه 7ره ، دويمه مس10مسره

واوړئ د هوا مرغانو واوړئ مساپر مې دورې تللي

147

مرغانو په وزرو كې يې راوړئ

څپـې ده 11 او درېيمـه 8، دويمـه 10په دې نـاره كـې لـومړۍ مسـره هندســـي جوړښـــت يـــې . يـــې د قـــافيې كلمـــې دي) واوړئ او راوړئ(

:داسې انځورېدالى شي

a__________________ ______________

a______________________ ې مسريزو نارو بل ډول دادى، چې د قافيې ترڅنګ رديف هم ردد :لري لكه

كميس مې تر لمنې ګالګل دى د خيال كميس مې دادى

ه لګوي هغه ال بل دىنچې اوروــاره كــې يــې ) دى، دى. (د قــافيې كلمــې دي ) ګــل او بــل (پــه دې ن

هندسـي . څپـې ده 12ودرېيمـه ا7، دويمـه 11لومړۍ مسره . رديف دى :جوړښت يې داسې دى

=a__________________ _____________

=a_____________________

148

چـې لـومړۍ ،كله كله په درې مسريزه ناره كې داسې هـم پېښـېږي لكه په دې . او وروستۍ مسره د څپو شمېر له مخې سره مساوي وي

:ناره كې هلكه چې سپين موټى دې چاړه ده

به خولګۍ دركړهما هلكه خو ريباره دې ميره ده

. څپې ده11 او درېيمه هم 6 دويمه 11ددې نارې لومړۍ مسره .هندسي رغښت يې دادى

=a__________________ ___________

=a__________________

د اتــڼ نــارو بــل شــكل دادى، چــې څلــور مســرې ولــري، ددې هــرې او درېيمـه ۍلـومړ . ه وي مسرې د څپـو شـمېر لـه بلـې سـره مسـاوي نـ

مسره يې نسبتاً كوچنۍ او دويمه او څلورمـه يـې تـر هغـو دوو نـورو معموالً لومړۍ، دويمه او څلورمه مسره يې سره هم قافيـه . لويې وي :لكه. وي

دله دله دله كوتره يم راغلې له كابله يا به كابل خپل كم

يا به راوړم د كابل ژېړه بلبله

149

. څپــې ده12 او څلورمــه 6 درېيمــه 11ره دويمــه مســ6لــومړۍ مســره :بله بېلګه. د قافيې كلمې دي) دله ، كابله او بلبله(

خانه زموږ خانه دا ستا خاني دې خداى نه كي بېرانه

ملكونه دې رعيت كړه .د دښمن كال دې وكښه د ميدانه

12 او څلورمه 7، درېيمه 11، دويمه 6په دې ناره كې لومړۍ مسره يـې د قـافيې كلمـې دي، د لـومړۍ ) ، بېرانه او ميدانه خانه. (څپې ده

:لومړى شكل. نارې هندسي شكل دادىa___________

a_______________ __________

a__________________ :دويم شكل

a__________ a_______________

____________ a__________________

:دويمه بڼه

، چې د قـافيې ترڅنـګ رديـف د څلور مسريزو نارو بل ډول دادى :لكه. هم لري

څه كم د چا څه كم

150

پر خپل غولي والړه يم كاته كم يار كه مې نادان دى

د بل پر ښايستو به يې ور نه كم او 6، درېيمــه 10، دويمــه 6پــه پــورتنۍ نــاره كــې لــومړۍ مســره

. يــې د قــافيې كلمــې دي) څــه، كاتــه، ورنــه. ( څپــې ده11څلورمــه يــې :رديف دى، هندسي شكل يې دادىيې ) كم، كم(

=a______________ =a____________________

_____________ =a______________________

)دوه څپې( والړه

:د څلور مسريزې نارې بله بېلګه داده پوړنى مې ابي دى

له خياله مې غبرګ كړى پر تندي دى مابه اتڼ وكړاى

)50(دا ستا د بابا كلى رخشندي دى

ــومړۍ مســره ــاره كــې ل ــورتنۍ ن ــه پ ــه 7پ او 6، درېيمــه 11، دويم. د قــافيې كلمــې دي) ابــي، تنــدي او رخشــندي. ( څپــې ده11څلورمــه

. رديف دى) دى، دى( :هندسي رغښت يې داسې راځي

151

=a__________________ =a______________________

_______________ =a_____________________

د اتڼ په ځينو نارو كې د قـافيې سربېرهدو شكلونو يا و پورتني پر

. خو ډېر عام نـه دى ،او څپو د شمېر په حساب لږ شان بدلون ښكاري .د اتڼ د نارو اساسي شكلونه همدا وو، چې پورته يې يادونه وشوه

: ببوالله-5ببواللــه د پښــتو ادب هغــه مخصــوص شــعري فــورم يــا ســندره ده،

له چې د ناوې سر وغوړوي او د واده پر ك ، لومړۍ ورځ رچې د واده پ د ورا او د نــاوې تــر خــوا ښــځې ګــډې ،مخصــوص تخــت يــې كېنــوي

وډې شاوخوا سره كېني او ناوې په منځ كې ناسته وي، نـو دا ښـځې .دغه سندرې په ګډه وايي

كله كله د ببواللې له اصلي متن سره يوه بله مسره هم يوځاى كوي ا مسـرې بېالبېلـې دي، چـې د خپلـې او بيا يـې پـه تـرنم كـې وايـي، د

دوه دوه تـاره ( لكـه . مانا له مخې ببواللـه هـم د هغـې پـه نامـه يـادېږي : بېلګې يې دادي،)ښه رورا( او )خور ښادي() اخلي

دوه دوه تـــــــــــــــــاره اخلـــــــــــــــــيــ بېلويــــــهېګيســــــو ورو ورويــــ

نــــــــــاوكۍ مــــــــــوده ناندانــــــــــه

152

ــه ــې ځنډويــ ــې يــ ــې مــ ــر غرمــ تــ

ه پاتـــهخـــور ښـــادي دې مـــه ســـ خـــور ښـــادي دې مـــه ســـه پاتـــه ــو ده ــادي مــــــــــ ــور ښــــــــــ خــــــــــــورې ــې تــــــ ــې ژۍ يــــــ د كمپلــــــــورې ــې تــــــ ــې ژۍ يــــــ د كمپلــــــــو ده ــادي مــــــــــ ــور ښــــــــــ خــــــــــــر ننـــــــګ مـــــــين دى اللـــــــى پـــــ

ښـــــې نـــــه باســـــي ســـــرتورې ېخــو ده ــادي مــــــــــ ــور ښــــــــــ خــــــــــ

ــه ــادي دې وســـــ ــه رورا ښـــــ ښـــــ شـــــــــاه ســـــــــالمتي دې وســـــــــهــورا وړى ــين بادرنـــــګ او بـــ شـــ

راوړى بادرنـــــګ اوبـــــو نشـــــي )52(چــا پــه خــوب نــه دى ليــدلى

د مسـرو د څپـو شـمېر يـې ســره . ببـواللې عمومـاً درې مسـرې لـري ) اتــه(مســاوي وي، د پښــتو اكثــره ببــواللې د څپــو د شــمېر لــه مخــې

153

كېـدى شـي د . څپې وي او دا قانون تقريباً پر ټولو ببواللو تطبيقېږي ريـا پـ لنډيو پـه شـان د ببواللـو وزن هـم ځـانګړى وي، خـو پـر لنـډيو ب

مطلـق ډول يــو قـانون تطبيقېــږي، خـو پــه ببواللـو كــې يـو څــه شــكلي .بدلون شته

او درېيمـه مسـره پـه ۍد ببواللـو لـومړ . په ببواللو كـې قافيـه شـته يـانې . خو دويمه يـې لـه قـافيې ازاده وي ،خپل منځ كې هم قافيه وي

:دا چېa______________________ ______________________ a______________________

قافيې وروسته رديف هم لري چې دا بڼه تردغه راز ځينې ببواللې

:غوره كوي=a______________________ ________________________ =a______________________

په ځينو استثنايي حاالتو كې كېدى شـي دويمـه مسـره هـم قافيـه

كومه څپه زياتـه او اختيار كړي او هم كېدى شي د څپو په شمېر كې يا كمه شي، خو د ببواللو عمومي شكل او جوړښـت همـدا دى، چـې درې مســرې لــري، هــره مســره يــې اتــه څپــې لــري، لــومړۍ او درېيمــه مســره يــې هــم قافيــه وي، كــه د څپــو پــه شــمېر كــې زيــاتى او كمښــت

ــه وزن كــې كمــى احساســېږي ــه يــې پ ــه وراي ــو ل ــرنم او . راشــي، ن د ت

154

يـو ) هـا ببواللـه ال لـه واى (بواللو له مسرو سره وخت د ب رموسيقۍ پ :ځاى كېږي او د شعر كمپوز برابرېږي؛ لكه

ــون تړلـــــــى ــا(اوښ والړ زنګـــــ ــه) هـــــ ببواللـــــــو) واى، واى(اوښ والړ )واى( تړلـــــى نزنګـــ

ببواللـه، اللـه ) واى(تر هغو به يې خالص نه كم )53) (واى(نه دى راغلى ) واى واى (څو زما جان

:اللو څو بېلګې وړاندې كړودلته به د ببو پر كور سور زومبـك ځړېږي هغه لور دې سترګـې وخوري چــې د پــالر پــه كـور نازېږي

) نـازېږي (او ) ځړېـږي (، 8، د څپـو شـمېر يـې 3دمسرو شمېر يـې :هندسي رغښت يې داسې دى. يې د قافيې كلمې دي

a______________________ ______________________ a______________________

:همدې شكل بله بېلګهد پر كور دوه زرغونه شاله زمـــا جــان ورتــــه والړ دى الس يې نه ورځي د خياله

155

اهنګينــو كلمــو يــا همــاهنګوتــر چــې ،د ببــواللې بــل شــكل دا دى :دا يې بېلګې دي. قافيې وروسته بله كلمه يا رديف هم ولري

تر بالښت الندې انار دى مو دروستلىداسې زوم

چې نامتو د كندهار دى :بله بېلګه

ناوكى ګوتې د سرو دي تر دسمال يې را ايستلي )54( چې سكه لېورونه څو دي

سـرو او (او پـه دويمـه كـې ) انـار، كنـدهار (په لومړۍ ببواللـه كـې او پـه دويمـه كـې ) دى، دى (پـه لـومړۍ كـې . د قافيې كلمې دي ) څو

: هندسي بڼه يې دادهرديفونه دي،) دي، دي(=a______________________

______________________ =a______________________

: چاربيته-6 چاربيته د پښتو ملي شعري فورمونو هغه ډول دى، چې هـر بنـد

زياتره چاربيتې په ملـي موسـيقۍ . څلور مسرو څخه كم نه وي تريې ږې نغمـې لـري او د دې لپـاره كې ځانته په زړه پورې اهنګونـه او خـو

څلـورو تـر چاربيتې بلل كېږي، چې بندونه يې يا له څلور بيتـو او يـا

156

ــه دي ــه چا. مســرو څخــه بېخــي كــم ن ــوه اوږده رپ بيتــه كــې همېشــه يلكه د قصيدې او مثنـوي (موضوع چې اكثراً عشقي او حماسي وي

.افاده كېږي) په شانوو لويو برخو وېشـل چاربيته د فورم له مخې په عمومي ډول پر د

:كېږي . ساده چاربيته-1 : زنځيري چاربيته-2

ــه چــاربيتې بيــا پــه خپــل وار ســره د مســرو د شــمېر دغــه دوه ډول ډېـرو نـورو ډولـو وېشـل ر پ له مخې برابروالي اوږدوالي او لنډوالي

د څلــورو، پينځــو، شــپږو، اتــو، نهــو او لســو مســاوي : كېــږي؛ لكــه .اربيتهلنډو يا اوږدو مسرو زنځيري چ

نـورو برخـو او عشـقي، تـاريخي، رزمـي رله مانيز پلوه چاربيته پ د ســاده چــاربيتې يــوه بېلګــه، دا چاربيتــه د نوښــار د . وېشــل كېــږي .محمد دين ده

څوك به پيدا نه شي د فرهاد او شيرينۍ په شان :مطلع يوځاى به څوك نه شي د ادم او درخانۍ په شان

:بند

ك نه شي لكه و عــاشق فـرهـاديوځاى به څو تــــل بــــه يــــې كــولــو پــــه اشـنا پسې فرياد

157

وه يې كړه خواري ځكه حاصل يې شــه مــراد كړې به يې خبرې د طوطا د ښارونۍ په شان

كــړې بــه يــې خبرې د مجنون دا مشغوال وه نه :بند

له به يې ليال وه نهبل به يې څه نه وو خو په خو وچ شه لــكه دړه د خــاونــد پــه دې رضــا وه نه بيا به ګرځېده پــه دې پسې د لـــېونۍ پــه شان

راغــى قــطب خـان چې راروان له رانيزو نه شو :بند

سر په ټيك ويــده و ځــكه پـاتې لــه مزو نه شو ړى سرو كار يې لـه نــيازو نه شوپروت و لكه م غوڅ يې په ځيګر كه لكه تورې ايرانۍ په شان

غوڅ يې په ځيګر كه چې رانجا عاشق په هير شو :بند تــل يــې سر تــندى واهه همېش د ځان په وير شو مـــړ مـــال بـــهادر نـــيمبو الځكـــه دستــګير شـــو )55(ظلم نه شته دى شاګرده د خانۍ په شانهلته

158

:ددې ډول چاربيتې هندسي بڼه داسې انځورېدالى شي :مطلع

=a______________________ =a______________________

:بندb______________________ b______________________ b______________________

=a______________________ تر پايه

د ،په دې ډول ساده چاربيته كـې لـه ځينـې اسـتثنايي حالـت پرتـه د هـر بنـد وروسـتۍ مسـره . ټولو مسرو د څپو شمېر سره مساوي وي

.په قافيه كې د مطلعې له مسرو سره يو شان ويرګندونـه كېـږي، چـې د پښتو ولسي شاعرۍ په باب ډېر ځلـه دا څ

په دې فورمونو كـې ويـل شـوي شـعرونه اكثـره د نالوسـتو شـاعرانو دا خبره مطلقه نه ده، په همدې فورمونو كـې د هېـواد يـو . زېږنده دي

شمېر نومياليو لوستو شاعرانو هم شاعري كړې ده، لـه هغـې جملـې نه د همدې چاربيتې پـه فـورم كـې پـه سـاده چاربيتـه كـې لـه پـورتني

دلتـه بـه د سـاده چـاربيتې د يـو . ته نور ډولونه هم راتالى شـي ډول پر :ب دهيلومړۍ بېلګه يې د جرار ص. بل ډول دوه بېلګې راوړو

اغوتــتك تور لكه م و ياره ستا د مخ په نورـې وســخ مــو مـــترګـــد س د سرو اوښكو ياقوت تاو كړى په ماغوت كې خپل اشنا ته وړم ضرور

تـــاثــير بــه د لمبې وي مخ مې دا جـوړه كسي وريته ديكه وايم ستا په

159

دا تاو به د شــغلې وي ښته د مخ له تاوه تار پـــه تــار ســره پـراته ديېو دا زور به د حــملې وي حبشو ته حيران يم پــه فــرنګ يــې ورخــاتــه دي

)56( به شي مزبوتمعلوم تحان به كړي ضرورـو امــعركه شـــخ دې مـــين مــسپ

ــومړۍ او درېيمــه مســره د څپــو د پــه دې ډول فــورم كــې د ســر ل

شــمېر لــه مخــې پــه خپــل مــنځ كــې ســره برابــرې دي او يــو شــان قافيــه دويمــه او څلورمــه مســره بيــا پــه خپــل مــنځ كــې د يــو شــان . تعقيبــوي

او د څپو د شمېر له مخې سـره برابـرې وي، د هـر بنـد ېقافيې لرونك په خپل منځ كې دڅپو د شمېر له مخې سره برابرې او په لويې مسرې

خپل منځ كې يو شان قافيه تعقيبوي او وړې مسرې يې په خپل مـنځ ې او ي خو د هر بنـد د پـاى لويـه او وړه مسـره بيـا د مطلعـې د لـو ،كې

پـه ټـوليز ډول ټـولې . وړې مسرې د قافيې او شكلي جوړښت تابع ده ې لــه وړو ســره د څپــو د شــمېر لــه لــويې مســرې لــه لويــو او وړې مســر

.مخې برابرې وي

:بڼه يې داسې انځورېدالى شي

a_________________ b___________ b___________ a_________________

=c_________________ =d___________ =c_________________ =d___________

160

=c_________________ =d___________ a_________________ b___________

دا د مـال مقصـود . بېلګـه هـم راوړو ه بله چاربيتې يو ته د ورته دې :چاربيته ده :مطلع

شانـــــــلېږي زرافـــځ شين خال دې په شمال ايښى د وروځو په پيوند راپورته كړه چشمان اوربـــل دې الـــول لـــكه بــخمــــل دې بــند پــه بند

:بند لـــه ورايـــه تــجلى كا شين خال دې په مشال ايښى د وروځو په مابين زړګى مې واويــال كا نــــرۍ پـــوزه الـــف خــــواږه دې دواړه شــــفتــــين

څوك څه لره ګيلې كا ـــره دې عـــنينزنخ لرې ګبين خوله دې شيرين س

ت دې كــه خاقــانـــــجـــــمال دركـــــړى رب، لـــــرې نـــــسب داســې څرګنــد راي روغ ځـان سـاته كمبختـه و ـــــ جــــمال راكــــــړى رب لــــــرم نــــسب د پــــاچــايان

چـې رانـه شـې بـې وختـه و ـــ وبانــه كـړه د خ ــاري م ــعـــــاجـــز غريب سړى يې ي ــه ســــخته تــــه خپــــل مســــاوي ګــــوره ســــتا دى ځــــوى د نــــادارانو ــه طبعــ لرمــ

)57(تــه واوره دا بيـان دـــ وم سوګن ــــ ه ن ــــ رې نه ږدم زمـا خـداى پ ـــه دې پ ـــدى ب ـــژون

زنځيري چاربيتې ته اته مسريزه چاربيته هم :زنځيري چاربيته : يو ليكوال واييباب دې په،وايي

هغه چاربيتې چې اته مسرې لري هغـې تـه عـوامي چاربيتـه ويلـى شــو، ځكــه چــې د عــامو شــاعرانو پــه اصــطالح كــې چاربيتــه وايــي همدې ته چې څلور بيته او اته مسرې وي، په دې ډول چاربيتو كې د سر دواړه مسرې په خپل منځ كې هم قافيه نه وي، بلكې اولـه يـې پـه

161

او بيا د هر بند په پاى كې چې كـوم . فيه وي او دويمه يې په بله يوه قا بيت راځي د هغه بيت د دواړو مسرو قافيه د مطلعې د دواړو مسرو

مسـرو 8 د هـم همـدا راز عبـدالحكيم اثـر . له قـافيې سـره يوشـان وي :چاربيته پر درې ډولونو باندې وېشي

يانې شپږ مسـرې يو قسم هغه ده، چې د هر بند اول درې بيتونه -1ــه وي او وروســتى بيــت د ــوه قافي ــه ي ــور كــې ســره پ ــل ك ــه خپ ــې پ ي

:ددې بېلګه داده. چاربيتې له مطلعې سره موافق وي :مطلع

شـــــاګرده اول نـــــص د الهـــــى پروردګـــــار دى ــل حــديث د محمــد نبــي حضــرت دى اســتاده ب

:بندــومى ملـــك دى ــل نـ ــې جبرائيـ ــان كـ ــه جهـ ــاګرده پـ شـ

ــام د ده اووم ــاص مقــ ــتاده خــ ــمان فلــــك دى اســ اســ شــاګرده ټــول وجــود يــې د زنځيــر حديــده كلــك دى ــدې چــــك دى ــه وزرو بانــ ــه پــ ــر پايــ ــر تــ ــتاده ســ اســ شـــاګرده د رحمـــت پـــه رب كـــې ډوب لكـــه ســـمك دى اســــتاده مــــا پــــه دې خبــــره هــــم ويســــتلى شــــك دى بـــې حـــده ښايســـته د نـــور پـــه شـــان شـــعله انګـــار دى د بــاد پــه شــان تــه ګرځــي پــه هــوا بانــدې اوچــت دى

162

:بند شــــاګرده زه يــــې نــــوم ويلــــى نــــه شــــم ويــــرول كــــا ــا ــول كــ ــو قبضــ ــې د روحــ ــه دادى چــ ــتاده هغــ اســــا ــزل كـــ ــه زلـــ ــارو پـــ ــول د ګنهكـــ ــاګرده قبضـــ شـــــا ــل كــ ــو د ګــ ــوزه بــ ــه پــ ــه پــ ــورو تــ ــتاده بختــ اســ شــاګرده غــټ عــذاب دى چــې زورونــه پــه ګوګــل كــا اســــتاده پــــه ســــختۍ د بــــدو روحــــو وښــــكل كــــا

ــان ــه شـ ــه دغـ ــه پـ ــارو تـ ــو ګنهګـ ــاركمبختـ دىقهـ م يـــې پـــه شـــرف يـــې مقـــرر ورلـــه جنـــت دىچـــې ســـ

:بند

شـــــاګرده زه ډوب شـــــوى د غمونـــــو پـــــه دريـــــاب يـــــم ــم ــاب يـ ــېچ و تـ ــه پـ ــار پـ ــدې حصـ ــره النـ ــتاده زه د غـ اسـ شـــاګرده پـــه تهمـــت بانـــدې تـــك تـــور لكـــه غـــراب يـــم

ــتاد ــاب يـــم هاسـ ــه ذبـ ــان لكـ ــروړم پـــه ارمـ ــې مـ الس مـ شــــاګرده زه غريــــب بنــــده د پــــاك غنــــي وهــــاب يــــم

ې مســــلمو كــــې حســــاب يــــم شــــكر وايــــم چــــهاســــتاد مرګـــى مـــې رانېـــژدې شـــو نـــن ســـبا لـــه مـــې رفتـــار دى

163

)58(د ګټكي ژاړي چې پـه مـخ كـې مـې قيامـت دى )) مياګل((

=a___________________ =b___________________

=c___________________ =c___________________ =c___________________ =c___________________ =c___________________ =c___________________ =a___________________ =b___________________

همداسې نور بندونه. په پورتني فورم كې د ټولو مسرو د څپـو شـمېر سـره مسـاوي دى

. كـې د قـافيې اخـتالف لـري دسر لومړى بيت يـا مطلـع پـه خپـل مـنځ د هـر بنـد شـپږ . دواړو مسرو كې قافيه حتمي او رديف اختيـاري دى

خپل منځ كې يوه قافيه تعقيبوي؛ اومـه او اتمـه مسـره يـې مسرې په .په قافيه كې د مطلعې د لومړۍ او دويمې مسرې تابع ده

: د اته مسريزې چاربيتې دويم ډول-2 چـې د مطلعـې پـه توګـه ،و بيـت په دې ډول چاربيتـه كـې د سـر يـ

د دويمـې مسـرې پـه مـنځ ، مسره يې ځانته قافيـه لـري ۍلومړ. راځيكې يې يوه قافيه راځي، چې د لـومړۍ مسـرې لـه قـافيې سـره سـمون خوري، خو د دويمې مسرې وروستۍ قافيه ځانته جـال او د لـومړۍ

د هــر بنــد لــومړۍ، درېيمــه، . مســرې لــه قــافيې ســره ســمون نــه لــري

164

ــه خپــل مــنځ كــې هــم قافيــه وي او هــم د دويمــې، پينځمــه مســره، پڅلورمې او شپږمې مسرې پـه مـنځ كـې راغلـې قـافيې هـم د نومـوړو

خــو د دويمــې، څلــورمې او شــپږمې بڼــه تعقيبــوي،مســرو د قــافيو چـې دا بيـا د نومـوړو مسـرو ،مسرې په پاى كې نورې قـافيې راځـي

ت د مطلعــې د خپلمنځــي قــافيې ګڼــل كېــږي، د بنــد اوم او اتــم بيــ .شكلي سكښت تابع وي

:لكه په دې الندې مثال كې د ښايســـت اواز دې الړو پـــه عـــالم كـــې لـــور پـــه لـــور زه دې ســوى يــم پــه اور، ټيــك دې كــوز كــړه لــه جبينــه د ښايســــت اواز دې الړو پــــه كابــــل پــــه هندوســــتان ځكــــه ناســــت يمــــه حيــــران، رارســــېږي يــــا نصــــيبه

ــې ــكو مـ ــي د اوښـ ــه ځـ ــره ګرانـ ــقي ده ډېـ ــارانعاشـ بـ پرې مـې لونـد شـولو ګرېـوان، پـوه نـه شـوم لـه ترتيبـه ــاني دور دوران ــږي د فـــ ــا بانـــــدې تېرېـــ ــر چـــ ــه هـــ پـــ څــوك راځــي څــوك تــرې روان، كانــدي ياروتــه قريبــه

غـــورېبـــارې خپـــل دى كـــه پـــردى دى راكـــوي راتـــه پ .ســترګې نــه شــمه نيــولى ګــوره ډوب يــم ســتا پــه مينــه

ــه تهمــت ــردي دي راكــوي رات ــارې خپــل دي كــه پ ب كتـــى نـــه شـــمه اوچـــت پـــه يـــارۍ كـــې د بـــې ننګـــه

165

چېرې تا كتلـى نـه دي لكـه سـپي تـه چـې كـړې سـت تاو چې راغـى پـه صـورت، تـه لـه مانـه كـوې څنګـه جاروتى نـه شـمه بېرتـه رب دې نـه كـا څـوك عـادت د سرو شونډو په شربت، كيف يې زيـات ويـنم لـه بنګـه

نـــــې دپاســـــه دې خالونـــــه درې څلـــــورپـــــه رڼـــــې ز ما پرې تل كړى دى زور، خوند يـې زيـات دى لـه ګبينـه

د نــــــرۍ زنــــــې لــــــه پاســــــه دې خالونــــــه دي قطــــــار ځــــېېتــــورې زلفــــې دې تــــار، تــــار دي پرتــــې لكــــه ور

ــار پــــه ســــينه كــــې دې پــــخ شــــوي دي د مينــــې دوه انــــې ــرض يــ ــې د مــ ــار، دارو مــ ــه بيمــ ــروت يمــ ــه پــ ورتــ

ځ كــې ســتا د مينــې ګرفتــار رب دې نــه كــا څــوك پــه رنــ نــن دې ځــان كړلــو ســينګار، بېګــاه مــې پــه اور ســوزې كلــه زېــر شــي كلــه بــم شــي ســره ګنګــري دې كــوي شــور

)59.(قــدم اخلــي پــه ټكــور، ښــاپېرۍ راغلــې لــه چينــه

a__________________________________ a____________ b____________

c__________________________________

166

c____________ d____________ c__________________________________

c____________ d____________ c__________________________________

c____________ d____________ a__________________________________

a____________ b____________ او همداسې نور بندونه

تنۍ چاربيتې د لومړي بند د وروسـتۍ مسـرې پـه مـنځ كـې د پور سـترګې نـه (كـې ) نه شمه نيولى ګوره ډوب يم ستا پـه مينـه سترګې(

قافيــه خطــا شــوې، خــو پــه نــورو بنــدونو كــې برخــه كــې) شــم نيــولىد يادونې وړ ده، چې په . پورتنى شكل په پوره ډول تعقيب شوى دى

.پورتني ډول چاربيته كې د مسرو د څپو شمېر سره مساوي ويــل ډول -3 ــري چــاربيتې ب ــه مســريزې زنځي ــه د ات دادى، چــې ټول

. مقفى وي او هر بيت او هره مسـره يـې پـه خپـل مـنځ كـې قـافيې لـري :يوه بېلګه يې داده

پـــېزوان لــــكه ښــامـار د لـــيال پـــه لـــبو ســور نتكۍ نه يـــې بــــاربــــار تـــرېنه ځي شغلې د اور

ژوندى زمـــا صـورت كه راوځـــــي مـــاسپخـــين

سرداره څــه حـــكمت كـه يې كړ غمګينزما زړه چـــــې دا شـــي پـــه رفتار ګونګري يې كوي شور

167

ورځـــــمــه مــازيـــګـر رفــتار مــې كوي خوند د ســپين تندي په سر وربل مې بـند پـــه بـــند پـــه هــــنركاتــه كـــړم خراب بــه دې كړم ژوند )60(ذقــن مـــې مـــزه دار شين خــال مې ادم خور

په دې ډول چاربيته كې له ځينو مسرو پرته د نورو اكثرو مسرو د پـه مطلـع كـې د لـومړي او دويـم بيـت د . څپو شمېر سـره مسـاوي وي

لومړيو مسـرو قـافيې سـره يوشـان وي او د دويمـو مسـرو قـافيې پـه و لومړيـو ېـ و بيتونـو د در ېـ د هـر بنـد د در . يوخپل مـنځ كـې يـو شـان

و نـورو مسـرو قافيـه بـل شـان وي، خـو د ېـ مسرو قافيه يو شان او در هندسـي جوړښـت . څلورم بيت رغښت او بڼه د مطلـع د بيـت تـابع وي

:يې په دې ډول دى :مطلع

a____________ b____________ a____________ b____________

:بندc____________ =d____________ c____________ =d____________ c____________ =d____________ a____________ b____________

...همداسې نور بندونه :د ډېرې قافيه لرونكې زنځيري چاربيتې يوه بله بېلګه داده

:مطلع

168

كله بـه راوړې دواړه بـس دې دي رنګـين شـيرين ســــــپين دې جبــــــين زريــــــن مــــــخ دې ځلېــــــږي

:بندــنم ــم صـ ــه راكـــړې دواړه لـــب شـــات او ملهـ ــه بـ كلـ

كـــــړه ســـــتم هــــــر دم پـــــه غضـــــب ښــــــورې مـــــه ســرې دې منګــولې همــېش وړې زړونــه قلــم قلــم ــورې ــترګې دې تــــ ــم ســــ ــه چــــ ــدم پــــ ــې قــــ اخلــــ په در دې پروت يم همېش غـواړم سـتاكرم محكـم لــــــرې كــــــړه غــــــم الــــــم كــــــه رب تــــــه ګــــــورې ــونګين رنګــين ــدې زانګــي ل ــه غــاړه بان ــن دې پ ن

ــږي ــخ دې ځلېــ ــن مــ ــين زريــ ــپين دې جبــ )61.(ســ

د ســر لــومړى بيــت يــا مطلــع پــه لــومړۍ پــه دې ډول چــاربيتې كــېــر . مســره كــې يــو شــان دوه قــافيې موجــودې وي د دويمــې مســرې ت

نيمايي پورې بيا يو شان دوه قافيې چـې د لـومړۍ مسـرې لـه قـافيې سره يوشان وي، راځي او د مسرې په پـاى كـې اهنګينـه كلمـه راځـي

.چې له دې قافيو سره په جوړښت كې توپير لري مسره ځانته يـو شـان دوه قافيـه لـري او د دويمـې د هر بند لومړۍ

ۍيــوه ځــانګړې قافيــه؛ درېيمــه مســره لــه لــومړ مســرې پــه پــاى كــې مسرې سره په قافيه كې يو شـان وي څلورمـه د دويمـې پـه شـان وي،

169

پينځمه د لومړۍ او شپږمه د دويمې په شان وي او هم د څلـورمې او لـومړۍ مسـرې د شپږمې مسـرې پـه مـنځ كـې راغلـې قـافيې د بنـد د

قافيې تابع وي، اوومه مسره د لومړي بيت يا مطلع د لومړۍ مسرې په شان وي او اتمې مسرې د منځ قافيې د مطلعې د لومړۍ مسرې د قــافيو تــابع وي او پــاتې برخــه يــې د مطلعــې د دويمــې مســرې پــاتې

پـه دې چاربيتـه كـې . وي برخه وي؛ د مطلعې د دويمې مسرې تكرار د بنــد لــومړۍ، . څپــې ده11 او دويمــه 14ۍ مســره د ســر بيــت لــومړ

څپــې او دويمــه، څلورمــه، 14درېيمــه، پينځمــه او اومــه مســره هــم . څپې لري11شپږمه او اتمه مسره

:هندسي بڼه يې داسې انځورېدالى شي :مطلع

aa_____________________________ _______________________

:بندbb_____________________________

c_________________________ bb_____________________________

c_________________________ bb_____________________________

c_________________________ aa_____________________________

_________________________

aa

aa،

bb،

bb،

bb،

170

:ام مق-7 ځينې پښتانه يې رباعي هم بولي، پښتانه ولسي مجلسـيان يـې د مجلســونو پــه پيــل كــې وايــي، مقامونــه نســبتاً ورو، اوږده او پــه داسې تال او اهنګ ويل كېږي، چې ټول مجلـس چـوپ شـي او پـوره غــوږ يــې نيــولى وي، كلــه چــې مقــام خــالص شــي نــو ســندرغاړى

ــا ــۍ يـ ــا بګتـ ــه او يـ ــه، چاربيتـ ــتي لوبـ ــوي سمدسـ ــه پيلـ ــې ،غزلـ چـالسـه لـه هغـه ارام او غلـي حالـت نـه راويښ او پـه له اورېدونكي سم

.شور او زوږ يې راوليــد او ــولنيز او اخالقــي وي او د پن ــوالً ټ ــامونو مضــمون معم د مقعبــرت ښــه مطالــب لــري، عشــقي مقامونــه هــم شــته، مقامونــه لكــه د

يې پـه ت دواړه مسرېي ب ي د لومړ ،واني غزلو داسې جوړښت لري ېديوه قافيه وي او د نورو بيتونو لومړۍ مسرې يې له قافيې نـه ازادې

لـه درېـو څخـه . او دويمې مسرې يې لـه لـومړي بيـت سـره قافيـه تـړي د مقام هره مسـره دولـس . نيولې تر پينځو او شپږو بيتونو پورې وي

:يا يوولس څپې وي له دېواني غزلو سره يې توپير دادى عـام فهمـه او ولسـي وي او بـل د ولسـي ،دهيو خو يې ژبه ډېره سا

سندرو د قافيه تړنې پر اساس د سره ورته غږونـه قافيـه كـول پـه كـې عادي خبره ده، ځكه دغه سندرې په شفاهي بڼه منځته راغلي، نه پـه

بـل دا چـې ويــونكى يـې ولسـي شـاعر وي، د ســېالبونو . ليكنـۍ بڼـه دغـه فـورم دا چـې د ولسـي سـندرو . شمېر يې يـوولس يـا دولـس وي

171

ولې مقام بولي بايد وويل شي چې د مقام نوم ورسره په څو سـببه وړ :دى

دى او دغه سندرې د پښـتو پـه ) ځاى( دا چې د مقام لغوي مانا -1 ادبي مجلسونو كې د چاربيتو، غزلو، بګتيو او بـدلو څخـه مخكـې

دې حسـاب نـو مقـام د مجلـس پيـل او د نـورو ولسـي په ،ويل كېږي انتظام برابروي او خلك دې ته متوجه كوي چـې خپـل نظمونو لپاره

.ځايونه ونيسي او په كرارۍ سره مجلس واوري دا چې په مقام كـې پندونـه او نصـيحتونه بيـانېږي، نـو كېـدى -2

موضوعاتو عمـل وكـړي او يـو لـوړ اخالقـي رشي چې سړى د مقام پ ې له دې كبله چې دا وروستۍ خبره سمه او مانا لرونك،مقام ونيسي

دا سندرې په دې نامـه يـادې ،ده او نوم له نومول شوي سره برابر دى مقام وبولو، نو يوه بله ګټه بـه مـو هـم كه چېرې دا سندرې ،شوې دي

ــه مــو د ــه ربــاعي ســره ب كــړې وي او هغــه دا چــې د دېــواني ســندرو لدلته به د ولسي شـاعر ګلسـتان يـو مقـام . مخنيوى كړى وي مغالطې

لـه لبـاس ) باس(دكلمې عاميانه تلفظ ) بحث(د چې په دغه مقام كې :د بېلګې په توګه راوړو. او خالص سره قافيه شوى دى

د كــــم اصــــلو لــــه يــــارۍ نــــه واخلــــه الس مـــــه غـــــولېږه د هغـــــو پـــــه تـــــش لبـــــاس د كــــم اصــــلو يارانــــه د خــــره ســــورلي ده ــړي راخــالص ــده ك ــه دې پــه كن ــت ب عاقب شـــامدام بـــه درنـــه ګرځـــي كـــوز او پـــاس

172

وفـــا كلـــه مونـــده شـــي لـــه كـــم اصـــلو نـــه دا متل دى پـه هـر ځـاى كـې عـام و خـاص چــې لــه لــرې نــه يــې ګــورې ورنــه تښــته

ــاس ــوه بــ ــه كــ ــره مــ ــتانه ورســ )62(ګلســ

:هندسي جوړښت يې دادىa_____________________ a_____________________

_____________________ a_____________________

_____________________ a_____________________

_____________________ a_____________________

_____________________ a_____________________

ــه دې چــې زمــوږ يــو زيــات شــمېر ادبپوهــانو او :يادښــت ســره ليو ځانګړى جال ادبـي فـورم بللـى، خـو زه چـې دې )) مقام((ليكوالو

وړښـت كـې كـوم خـاص فورم ته ګورم، له غزل سـره يـې پـه هندسـي ج

173

يـوه محتـوا ده نـه )) مقـام (( چـې ،ى شـو توپير نه شته، نو ځكـه ويـال تر هغه پورې چـې زمـوږ ادبپوهـان پـه مطلـق ډول . جال ځانګړى فورم

زه پـه پـورې تـر هغـه ،يوه محتـوايي مسـئله وګڼـي نـه شـكلي ) مقام(د همدې فورمونو په چوكـاټ كـې محاسـبه كـوم، ) مقام(دوديز ډول

محتـوا ،زما نظر او وړانديز دادى، چې مقـام فـورم نـه دى خو بيا هم .ده

: بدله-8: د پښتو په ځينو سيمو كې په عام ډول ټولې ولسي سندرې لكه

لنډۍ، سروكي، د واده سندرې، چاربيتې، نيمكـۍ او نـورې بـدلې نګړي ابولي، خو دلته زموږ مطلب د ولسي خاصو سندرو له هغـه ځـ

مجلسيان يې ملي غزلې يا ولسي غزلـې فورم څخه دى، چې پښتانه .بولي

دغه سندرې هـم لكـه د ولسـي سـندرو د نـورو فورمونـو پـه څېـر د او د يعربي عروضو او بحرونـو پـه شـعري چوكـاټ كـې نـه ايسـارېږ

اريــايي ژبــو د شــعرونو پــه شــان د ســېالبونو او څپــو پــر بنســټ ويــل .كېږي

لـه يـو بـل تـه خوربدلې عموماً شفاهي دي او مجلسيان يې خوله پ بېلګې هم لـرو؛ تراوسـه زمـوږ ۍ او پخوان ېسپاري خو د بدلو ليكل

پــه ليكلــو اســنادو كــې د شــيخ بســتان بــړېڅ بدلــه لــه لومړنيــو الســته راغلو بدلو څخه ده، چې د لسمې پېړۍ پـه وروسـتۍ لسـيزه كـې تـر

.زرم كال وړاندې ويل شوې ده

174

پرو بــدلو ســاده او ســربــدلې لــه شــكلي پلــوه پــه لــومړي ســر كــې پــوېشل كېږي او بيا يې هر ډول پـه خپـل كـور كـې د مسـرو د شـمېر او

ډېــرو نــورو رمســرو د اوږدوالــي لنــډوالي او برابروالــي پــر اســاس پــ چې وي، مسرو زيات و دو ترد بدلو هر بند اكثراً . برخو وېشل كېږي

كله يې هر بند درې مسرې، كله څلور مسـرې اوكلـه ال زيـاتې مسـرې رمولــف پــه شــكلي لحــاظ بــدلې پــ) خلكــو ســندرې (هــم لــري، چــې د

پينځلســو ډولــو وېشــلي او كــه پلټنــه وشــي ښــايي تــر دې هــم زيــات .ډولونه ولري

لـري او ورپسـې يـې بندونـه ) مطلـع (ولسي بدلې لومړى يـو كسـر كسر يې له يوې اوږدې او يوې لنډې مسرې څخه جوړ وي، چې ،وي

د . ي قسماً يا ټول تكرارېږ تړون له مخې له هر بند سره فيه يي بيا د قا د بـدلې ) هـ كـال مـړ 1002(ساده بدلې په بېلګه كې د شيخ بستان بړېڅ

:سر او يو بند راوړو :مطلع

ذر كه پر ماــه ګــراس اوښكې مې څاڅي پر ګرېوان يو وار نظر كه پر ما :بند

هو همراـېوزلـــيې د ب د خـــوږو زړونـــو لـــه حاله ته يې اى باداره اګاه كړي له ګناه ګواښل ته كړه مهر ښندل) بستان(د خپل عزت په روى

راسه ګــذر كــه پر ما اوښكې مې څاڅي پر ګرېوان يو وار نظر كه پر ما

په دې ډول بدله كې يـو ځـل د سـر لـومړى بيـت چـې يـوه مسـره يـې د بنـد هـره . يـانې تقريبـاً د هغـې تـر نيمـايي وي ،اوږده او بله يې لنډه

175

ه يې تقريباً د لومړي بيت له اوږدې مسـرې او لنـډه يـې لـه ه مسر داوږد بند هر بيت په خپل منځ كې هم قافيه وي او د . لنډې سره برابره وي

هندسـي شـكل يـې . بند په پاى كې د بدلې لومړى بيت بيا تكرارېږي :داسې دى :مطلع

=a_____________________ =a_____________

:بند

b_____________________ b_____________

c_____________________ c_____________

=a_____________________ =a_____________

ــه ــپره بدلـ ــل ډول ،سـ ــدلې بـ ــافيې دى، دې د بـ ــمېر قـ ــڼ شـ ــې ګـ كـلـى او لنـډوالى دې ډول بدلـه كـې هـم د مسـرو اوږدوا ،موجودې وي

موجود وي، خو د سر د لومړي بيت د مسرو له اوږډوالي او لنډوالي دلتــه د . ســره يــې د بنــدونو د مســرو اوږدوالــى او لنــډوالى برابــر وي :ښاغلي جرار د سپري بدلې كسر او يو بند وړاندې كېږي

:مطلع دا دى جنګېږي د ګوګل دپاسه هار كه مار

چې لري زار په خوار كوي تاثير

176

:بند پر ما شوې تېرى ستا په مينه كې خوارۍ زارۍ

الس د يارۍ جارۍ راكړه محكم پرسان مې وكړه ساه مې راغله تر مرۍ پرۍ

زلفې چورۍ نرۍ رقم رقم وركړه چې بايلو زړه صنم ستا په رخسار انار

.مه كړه تاخير)) جرار((سينه ګلزار :هندسي جوړښت يې داسې دى

a.a__________________________ b________a.a________

c.c__________________________ d________c.c________

c.c__________________________ d________c.c________

a.a__________________________ b________a.a________

: لوبه-9

لوبې هم د ولسي خاصو سندرو يـو ځـانګړى او جـال شـعري ډول لـوبې تـر ډېـره حـده د . دى، چې له بګتيو څخه هم چابكې ويـل كېـږي

كلــه كلــه يــې بندونــه لنــډيو تــه ورتــه ،لنــډيو پــه خــم كــې رنــګ شــوي

177

جوړښت خپلوي او كله بيـا پـه وزن او روانـي جوړښـت كـې لنـډيو تـه .ورته بندونه لري

پـه داسـې حـال كـې ،ځينې كسان لوبې له بګتيـو سـره ورتـه بـولي چې لـوبې د يـوه ځـانګړي شـعري فـورم پـه توګـه لـه بګتيـو سـره يـو د

وخـت تـوپير لـري او بـل دا چـې د لوبـو دكسـر مسـرې اكثـره رويلو پـ لـوبې لـه . وخت سره په يوه قافيه وي او بګتۍ ټول ټال دا شـان نـه دي

ځكه په نيمكۍ كې لنډۍ كټ مټ ،رينيمكۍ سره هم جوت توپير ل راوړل كېږي او په لوبه كې په خپله لنډۍ نه راځي او بـل دا چـې لوبـه

،ويد ولسي سندرو له عمومي برخې سره چـې ويـونكي يـې معلـوم دلته به د لوبې يوه بېلګه راوړو چې ولسي شاعر محمد نور . اړه لري :ويلې ده

:لوبه

همګينغغمونه لرې كړه له ما عاجز راتاو شه لونګيه

ودې ويشتم روغه دې نه كړم نوره ياري درسره نه كړم

بل دې په سرو شونډو نتكۍ زانګي مينه راتاو شه لونګينه

178

پاس په بامو ګرځې كوترې زما د خوږ زړګي دلبرې سنګينهې څنګه ښه ښكارېچې شال پر سر كړ

راتاو شه لونګيه

د محمد نور فقيره بخته څنګه راپرېوتې له تخته

شو اس مې الړ سره له زينههبخت مې كوټ )63(راتاو شه لونګينه

. په دې ډول لوبه كې د سر لـومړۍ مسـره اوږده او دويمـه لنـډه وي بيا د هر بند دوه لومړۍ مسرې په خپل مـنځ كـې هـم قافيـه وي او هـم

د بنــد درېيمــه مســره د لــوبې د ســر بيــت . بــرې وييــې څپــې ســره برا سره په قافيه او د څپو په شمېر كې يو شـان وي او ورپسـې د ) كسر(

:شكل يې داسې دى. ه مسره د تكرار په ډول راځيمسر بيت دوي

a__________________________ a____________

=b____________ =b____________

a__________________________ a____________

c____________ c____________

179

a__________________________ a____________

d____________ d____________

a__________________________ a____________

: داستان-10داستانونه د ولسي ځانګړو سندرو د يوه ځانګړي فـورم پـه توګـه

لــه پلــوه ځانتــه خــاص سكښــت او بېــل د شــكل او مضــمون دواړو دې پــوهېږي، چــې رجوړښــت لــري او د ولســي ادب هــر څېړونكــى پــ

زمـوږ د ولـس د قـامي ژونـد ،زموږ ولسي ادبيات د مضمون له پلوه هنداره او د شكل له پلوه هـم زمـوږ د ژبـې خـاص ملـي اهنګونـه دي، چې زوړ اريايي اساس لري او پښتانه مجلسيان يې په ځانګړي وزن

داستانونه هـم د ولسـي خاصـو سـندور د نـورو . و خاصه لهجه وايي اي لري او د لومړي ځل ويلو ځاى او نېټه ضفورمونو په څېر اوږده ما

يې معلومه نه ده، يوازې د داستانو هغه بېلګې چې د پټې خزانې په پـه پټـه خزانـه كـې ؛ څلور سـوه كلـن عمـر لـري ،واسطه السته راغلي

فولكوريك كوميډي ) او اوښ ىسو(د دحافظ عبدالطيف اڅكزي او انتباهي داستان راغلى، چې دلته يې يو كسـر او يـو بنـد وړانـدې

:كېږي قصه سوهسوىغوږ ونيسۍ يارانو د اوښ او

180

خورا ډېره خوږه سوه يو سوى د اوښ اشنا سو بې حده يې همرا سو

كوله يو له بله يې يارانه سوهياري به يې خورا ډېره خوږه سوه

ــري ــوره زغــم ل ــاره پ ــان لپ ــرو اوږدو مضــامينو د بي . داســتان د ډېوري، ديني، رزمي او تاريخي وي، لكـه پـه كمطالب يې عموماً فول

اخالقي برخه كې د ولسي شاعر غـالم شـاه د حـاتم طـايي د سـخاوت .نروايتي داستا اندې زمانه كې يو فقير و مستانهپه وړ

غوښته يې شهزادګۍ پاچا ته ودرېده :نپه عشقي برخه كې د سيف الملوك او بدرۍ جمالې داستا

روان شو شهزاده سيف الملوك باغ ارم ته سفر د جدايۍ دى رخصت غواړي له پدره

په ديني برخه كې د حضرت ابـراهيم خليـل اهللا د صـداقت، حـق او نوري داستاكتي فولرښتيا ويلو رواي

د نمرود په زمانه كې ه كېسراغلى په كي

پيدا شو ابراهيم خليل اهللا دوست د اكبر و

181

بېشكه پيغمبر و وخـت د تفـريح او جلـب لپـاره رداستان ويونكى د داستان ويلو پـ

ځينې پوهـان او . چې د داستان خوند نور هم زياتوي ،لنډۍ هم وايي صـو سـندرو دغـه فـورم عربـي مثنـوي او قصـيدو اديبان د ولسي خا

داسـتانونه د عربـي مثنـوي او يسره يوشان بولي او وايي چـې ولسـ بايـد ووايـو چـې دلتـه داسـې ډېـر . په پيروۍ ويل شـوي دي قصيدې

داليــل شــته، چــې د هغــو لــه مخــې مــوږ ولســي داســتانونه لــه كتــابي يـم تقليـدي مثنوي سره يو ډول نه بولو او لومړى اريـايي فـورم او دو

، لــومړى دا چــې د ولســي داســتان د زنځيــر د ســركړۍ لــه وشــكل ګڼــلرغونو اريايي سرودونو سره نښلي او د عربي مثنوي او قصيدو په

د ولســي داســتانونو ويــونكي معمــوالً . پيــروۍ نــه دي ويــل شــوي قافيـه يـي دغه ولسي سندرې ټـولې . ولسي او نالوستي شاعران دي

،چــې پــه مثنــوي او قصــيدو كــې شــته ازادۍ لــري او هغــه شــرطونه .ولسي داستانونه يې پر منلو مكلف نه دي

د ولســي مثنــوي ډولــه داســتانونو پــه څېــر نــورې ســندرې هــم پــه ــه دي، لكــه د بېــټ نيكــه ــه ورت ــرو، چــې مثنــوي ت پښــتو ادب كــې لمناجات، د شكلي جوړښـت لـه مخـې دغـه مناجـات هـم د مثنـوي پـه

دغــه ډول د . يــې ســندره بــولي ډول دي، خــو د تــذكرة االوليــا مولــف ــه كــاكړيو فــورمي جوړښــت هــم د مثنــوي پــه ډول دى، مګــر هېچــا ل

دا . مثنوي سره يو شى نه دى بللى او نه يې مثنوي ته غاړې ويلې دي :هم د ولسي داستان يو څو بيتونه

182

ــفر الړ ــه ســـ ــې پـــ ــدرې چـــ ــا د چكـــ ــان بابـــ خـــ لــــــه دنيــــــا نــــــه د حــــــق لــــــور تــــــه برابــــــر الړ

پــاتې ماشــومان شــولګ تــرېېــظريــف خــان لعــل بــور ــول يمـ ــان شـ ــړه وه دواړه يتيمـ ــې مـ ې مخكـ

چـــې يـــې لـــور بـــي بـــي كـــو پـــاتې شـــوه يتيمـــه ــير ــه ېـــــ ــالم غليمـــــ ــمن ظـــــ ــه دښـــــ ــه لـــــ ده بـــــ

:دا هم د يوه بل داستان يوه برخه نــن مــې وليــد عجيبــه ښــكلى داســتان طلســــمات بــــه درتــــه واړه كــــړم بيــــانــاره ــا يـــ ــهزاده و زمـــ ــو شـــ ــن يـــ د يمـــ

)64(ه ښـاره يوه ورځ ښكار ته وواتـه لـ

مــثالً د حــافظ . دا ډول داســتان پــه پښــتو كــې پــه څــو ډولــه دى فولكوريك كوميـډي او ) او اوښ سوى(عبدالطيف خان اڅكزي د

ه او دويمه يې دانتباهي داستان داسې دى، د كسر لومړۍ مسره اوږ د . ورپسـې بنـد راځـي . لنډه، خو دواړه په خپل منځ كې هم قافيـه وي

. مسرې په خپل منځ كـې هـم قافيـه او لنـډې دي بند د سر لومړۍ دوه درېيمه مسره يې د كسر له لومړۍ مسرې سره په اوږدوالي او قافيـه

183

بند څلورمه مسره هماغـه د كسـر د دويمـې مسـرې د . كې يو شان وي :شكل يې داسې دى. تكرار دى

=a__________________________ =a__________

=b__________________ =b__________________

=a_______________________ =a____________

د صـداقت داسـتان پـه دې فـورم كـې اهللا د حضرت ابـراهيم خليـل

دى، چې لومړى دوه لنډې هـم قافيـه مسـرې چـې تقريبـًا پـه څپـو كـې ې يوه اوږده مسره چې د هغو دواړو مسـرو د څپـو برابرې دي، ورپس

له مجموعي شمېر سره يې څپې برابرې دي او ځانته بېله قافيه لري، ورپسې يوه لنډه مسره راځي، چې په قافيه كې له درېيمې او په څپو

:سكښت يې په دې ډول دى. كې له دويمې مسرې سره برابره وي=a_________________ =a_________________

=b___________________________ =b_________________

دا دى، چې هر بيـت يـې ،بل ډول داستان چې زيات عموميت لري

سـره يـې ټولـو بيتونـو دمسـرو دڅپـو شـمېر د خـو ،ځانته قافيه لـري :برابر وي

=a_________________

184

=a_________________ =b_________________ =b_________________

..او همدرانګه نور

د داســتان پـه بــاب بـه دا خبــره معقولـه وي، چــې ووايــو :يادښـت و، لكـه داستان داسې يوه محتوا ده، چې په بېالبېلو شعري فورمون

كـې مثنوي او د پښتو نظم پـه نـورو ولسـي فورمونـو غزل، قصيده، ــدالى شــي، خــو ددې ترڅنــګ ــه كارې ــه ورت ځايېــدالى او دا فورمونداسې ځانګړي فورمونه هم شته، چې د پښتو له نورو ولسي شـعري

، خـو فورمونو سره ورتوالى لري، خو د داسـتان لپـاره كـارول كېـږي كـه دې دل كېږي، دې ډول ولسي فورمونو سره توپير په كې لي بياهم

معقوليـت ،د داستان فورم نوم وركـړل شـي ډول فورم يا فورمونو ته .به ولري

: بګتۍ-11په پښتو ولسي شعرونو كې دغه فورم ځانته د خوند او رنګ بېل بازار لري، بګتۍ پښتانه مجلسيان او سازيان له مقام، چـاربيتو او

ې پـه يـوه ګـرم تـال بدلو څخه كله وروسته او كله هم په منځ او پاى كـ د مجلس د رنګ د بدلولو او ) اهنګ(او وزن، خو په ورو او نرم اواز

د بګتيـو د . د اورېدونكو د خوښۍ او خوشالۍ زياتولو لپاره وايـي ، وخت په مجلس كې ټـول حاضـر كسـان پـه ولولـو راځـي راورېدلو پ

.اتومات ټول ښورېږي او له مجلس نه خوند اخلي

185

ربيتو پــه څېــر كســر لــري، خــو كســر يــې بګتــۍ هــم د بــدلو او چــا بندونه يې هم ډېرې مسرې نـه لـري . وي) دوه مسرې (معموالً يو بيت

د بنــدونو . او پــه عمــومي توګــه د څلــورو مســرو پــه شــاوخوا كــې ويبېالبېلــو بېلګــو د هــم محــدود وي، خــو بيــا هــم د بګتيــو يــېشــمېر

ــر دي ــه ډې ــر ډول عشــقي، . خپلمنځــي توپيرون ــم ه ــو كــې ه ــه بګتي پافســانوي كيســې پــه لنــډ ډول بيــانېږي، دا يــې هــم يــوه او تــاريخي :بېلګه ده

ــه ــدې جنګونــــــــــــــ ــتان بانــــــــــــــ وزيرســــــــــــــ انګرېــزان وايــي چــې ســبا بــه جنــګ لــه ځونــه

چــــې خاونــــده څــــه اســــرار دىيانګرېــــز ويلــــ پــه ســترګو نــه ويــنم غازيــان، پــه مــا ډزهــار دى نصيب مې نه شـته، بـرى، بنـد مـې شـو توپونـه

ــتا ال ــر ويلـــــــي دا ســـــ س دې را دراز ويفقيـــــ كــــه د بغــــداد مېړنــــى ځــــوان زمــــا همــــراز ويــه ــه بمونــ ــد كړمــ ــه دې بنــ ــو بــ ــان د خټــ ــه شــ پــ

ــبا جګـــړې دي ــو نـــن سـ ــتان بانـــدې خـ وزيرســـرې دي ــورې تېـ ــوالدي تـ ــې پـ ــانو الس كـ غازيـ

186

)65.(ما شېرافضل يې په شـعرو كـړل صـفتونه

دا ډول بګتۍ د سر بيت د څپو د شمېر له مخـې لـه لنـډيو سـره يـو يانې دا چې د لنډۍ لومړۍ مسره هم نهه او دويمه ديـارلس . يشان و

څپې ده، خو په وزن كې هغه وزن نه لري چې لنډۍ يې لـري خصوصـاً لومړۍ مسره د بندونو دوه مسرې يې پـه خپـل مـنځ كـې هـم قافيـه او

د بګتۍ سـر . درېيمه يې د كسر يا د سر بيت له قافيه سره يو شان وي و پـه شـمېر كـې پـ نـورې ټـولې مسـرې د څ مسرې پرتـه ۍبيت له لومړ

:هندسي شكل يې داسې دى. سره مساوي وي a__________

a_________________ =b_________________ =b_________________

a_________________

=c_________________ =c_________________

a_________________

=d_________________ =d_________________

a_________________

187

څلورم څپركى

ځينې نور يا نظمد پښتو ولسي شاعرۍ فورمونه

ېر نـور داسـې فورمونـه په پښتو ولسي ادبياتو كې د نظـم يـو شـم

شــته، چــې پــه هغــو كــې د ولــس ځينــو ســتونزو، ربــړو، دودونــو، تــاريخي روايــاتو، نيمګړتيــاوو، دردونــو، نــاخوالو او د چاپېريــال

:دا فورمونه په دې ډول دي. پېښو انعكاس موندلى دىــولې، ــندرې، لنـــډكۍ، سـ ــه، د بـــي بـــي دســـتې سـ ــوم فالونـ منظـ

ميندو سـندرې، د ماشـومانو انګۍ يا چغيان، د ،برغازي، سلسلې ــاعرې، كيســـې ــندرې، د وړو مشـ ــندرې، محلـــي ،سـ ــانو سـ د ځوانـ

پــارچې يــا ولســي ننــدارې، ســاندې، نكلونــه، د ښــادۍ ســندرې، تاريخي نارې، سنځر خېلې نارې، د مروتو كسرونه، سـوزخواني او

څرنګه چې د نظم دا پورتني فورمونه د پښتو نظم د ځينو . ځينې نور ونــو لكــه لنــډۍ، ســروكي، كــاكړي غــاړې، د اتــڼ نــورو ولســي فورم

تې، بدلې، لـوبې، بګتـۍ او داسـتان پـه شـان ينارې، ببواللې، چارب ډېر دود او اغېز نه لـري، نـو دلتـه يـې يـوازې د هـره يـوه د بېلګـې پـه

.راوړلو سره بسنه كوو

188

:منظوم متلونه چې ډول دې وي په څنګ

ې څه ننګـــلو يـــــه وهـــل ار ويــم كــلامير چې ظ

اور بل پر ټول ديار وي

:فالونه ېد جــــنت پــه مــــنار سور چرګ وهـي نارې

ر د خداى تـــېرېږيېش خلكو كاندئ نندارې

: سندرېېد بي بي دستــور دى د دوهــۍ ملنګــې ســر دې ولــې تــم ــوږ هـ ــر مـ ــور دى پـ ــر مـــې داســـې تـ سـ ښـــه لـــوى ديـــن د محمدرســـول اهللا دى

ــول ــه اهللا محمـــــــــــد رســـــــــ اهللاال الـــــــــــور واده و ــېرعلي د لــــــ ــي د شــــــ برايــــــــې ــه ښــه زړګــي ي ــى ل ــه ورا رال ملكــى پ

189

ــره وو ــي ســـــــــــ ــترګو كســـــــــــ د ســـــــــــ ښـــه لـــوى ديـــن د محمدرســـول اهللا دى ال الـــــــــــــــــه اهللا محمدرســـــــــــــــــول اهللا

:لنډكۍــه ــه كــړې مين ــه باي ــه چــې جــواري كــړې مــا ب ت

ــه راپســـې ژاړه ووړك ــه مـ ــه مـــې دركوينـ ــه نـ يـــه ــه درځمـ ــږې لـ ــه جلـــۍ غېـ ــړه مړوندونـ جـــګ كـ

:لېوش ولې ټكومه ټكوم تا به واده كمهش

په خداى مې دې قسم وي وپالني ته به دې وركمه ولې ټكومه ټكوم زه پالنى نه كومش

په خداى مې دې قسم وي پالنى زوړ دى كه يې وه كمه ولې ټكومه ټكوم تا به وده كړمهش

په خداى مې دې قسم وي و پالني ته به دې وركمه نه كومولې ټكومه ټكوم زه پالنىش

.په خداى مې دې قسم وي پر ما لوى دى كه يې وكمه :برغازي

190

بـــازار ميـــان دى خـــولګۍ راوړه ــولګۍ راوړه ــرګ اذان دى خــ چــ لــــوړ ســــهار دى خــــولګۍ راوړه زمــــا تلــــوار دى خــــولګۍ راوړه

راځــــــه وړې راځــــــه چــــــې ځــــــو د ګــــل ګېــــډۍ راځــــه چــــې ځــــو ــو ــې ځــــ ــه چــــ ــبا راځــــ ــن ســــ نــــ

الكـــــانو كـــــور مـــــه چېـــــرې دى

ــه چېــــــــرې دى د ال ــر مــــــ ل ټكــــــ دمســـتۍ غـــولى مـــه چېـــرې دى

:سلسلې راوتلــــــــى پـــــــــر ســــــــحر يـــــــــم ــم ــل يــــ ــو اجــــ ــو نجونــــ زه د ښــــ پــــه شــــان د ســــپينكي مــــار يــــم ــم ــر يــــ ــر اوده تــــ ــا تــــ ــر چــــ د هــــ

:انګۍ يا چغيان

191

زه په خپل كور كې وم پـه راحـت ــت خبابــك ــر دول ــه ډې ــړم پ ــه ك رڅ

په پردي كور كـې مـې نشـته عـزت خـــود بـــه ژړا كـــړم پـــه هـــر ســـاعت

ــورېدمه ــوتره وم ښـــ ــينكۍ كـــ شـــ نـــــه چـــــا نيومـــــه نـــــه چـــــا كتمـــــهــه ــه پرېوتمــ ــو ټكــــي بــ ــر يــ ــه هــ پــ نـــــــن ناولـــــــده يـــــــې كېنســـــــتمه

:د وړومشاعرې ددې ځــــــــــــــاى اور ســــــــــــــيچو .چرګـــــــه راغلـــــــه بـــــــې بچـــــــو

ددې ځـــــــــــاى او ددې ډنـــــــــــډه تيـــــر پـــــروت دى شـــــل برغنـــــډه

تــــــــــــــــه وايــــــــــــــــه غــــــــــــــــنم ــرې دې مـــــــــــــــــــــنم .خبـــــــــــــــــــ

192

:كيسۍ ان تهپه يورپ ځي اسم )د سترګو ليد(چار چاپېره ټول جهان ته

دپاسه راغى سور بلوڅ )پياز(اغوستي يې دي پنځه پنځوس

:د ځوانانو سندرې ابكه له كمه رالې له بلخ و بخارا

په شا دې څه شى دي ځ او بارانېور

ماينې دې څو دي ويل يې اووه

نومونه يې څه دي ويل يوه چيخته ده

يوه بخته ده ترګوګ الندې ورسته دهيو

يوه اسمان ته غږېده

193

.پچكولمه يې وشلېده يوه سپينه زليخا ده

:محلي پارچې يا ولسي نندارې : تمثيلي پارچې-1

وئ وئ مرم ابۍ بچى كوم ځاى دې خوږېږي بچى كوم ځاى دې خوږېږي ابۍ ګېډه مې خوږېږي ابۍ ګېډه مې خوږېږي ګولۍ به درته راوړم نه خورمه ګولۍ

ګولۍ له زارو ډكې ديدا نه خورمه ګولۍ ې ديكدا ګولۍ له زارو ډ

ابۍ ګېډه مې خوږېږي بچى كوم طبيب دې خوښ دى بچى كوم طبيب دى خوښ دى

خان طبيب مې خوښ دى پرې رغېږمه) پالنكى(دا

194

...نه خورمه ګولۍ دا ګولۍ : كميډي پارچې-2

نانګه خوړلېما بور زامن مې بال وخوړل بكهى هى اجي ډوم

ګذر راوړىېما بور دوى د خاورو ډك خوړلى هى هى اجي ډومبك

: عادي پارچې-3

:د يوې تاريخي پېښې په بابــل ــه ګـــ ــې نوابـــ ــه كـــ ــه ځنګلـــ ــړ پـــ ــړ كـــ ــواب مـــ نـــــل ــه ګـــ ــې نوابـــ ــه راده كـــ ــې پـــ ــې راغلـــ ــې يـــ وينـــــه ــې نوابـــــــ ــې غټـــــــ ــترګې غټـــــــ ــواب ســـــــ د نـــــــ

ــه هــر ميــدان ــه ګــل يــې اپ ړوي لكــه ســكروټې نوابــه نو ــهنــــــــــواب دې پــــــــــټ مــــــــــې تېرويــــــــ ابــــــــ

.دلتــه مــې خــور ده او ورور مــه راخبــروئ نوابــه ګــل

195

:ساندې : لنډيو كې ساندېپه

د خاورو اليق نه دى) پالنكى( دې ورته جوړه كړي بالكۍ په سينګارونه) پالنكى(دا

كه نور دې هر څه ميراتېږي ميرات دې مه شه دا د غاړې تاويزونه

بې وروره خور په كوڅه راغله چا كره كومهناره يې وكړه شپه به

):غږونه(د نكلونو نارې

ادم ) استازې(لكه د ادم او درخو په نكل كې چې د درخو رويباره ښځې توتيا داسې غږ ې خپل ر نو ادم پ ،خان ته د درخو احوال وروړي

:كوي :ادم وويل) واييينكلچ(

زما توتيا عزت يې وكړه دغه استازى د درخو راغلى تاته

نو مور يې ،ملګرې بسوګۍ واده ته ځي كله چې درخانۍ د خپلې :منع كوي او داسې غږ كوي

ته چې دې واده ته ځې سال مې نه ده

196

اوس وتنه د همداسې نجونو نه ده :درخو وايي

تر قيامته به كوې تورې ماتورې ځان به جوړ كړم دواړه سترګې به كړم تورې

.د بسو واده ته ځم ادكۍ مورې :د ښادۍ سندرې

پاڅه كه دې زړه شيد كونج مېرمنې هومره خو پانه څې چې پالنكى خان دې لونګۍ په الس درته رانه شي

زموږه ناوې تيله داره ده نه ژاړي .لغتې وخوري دا به ښه ژاړي) مېړه نوم يې اخلې(چې د

:تاريخي نارې

:د هوتكو د دورې څوك خبر وو چې تقدير به كوي داسې

شاه حسين به نادر نيسي يې نورې د ايران ته بندي باسيبيا به

:د احمدشاه بابا د وخت

197

كه زمرى دى شاه ولي د جنګ زمرى دى .له سنګرو يې ايستلى مېړنى دى

:سنځر خېلې نارې

سعداهللا ول په پښې كې مې اځغى دى اځغى مه راڅخه كاږۍ

تر ما الندې د اودولو اوسلى دى

شاه نادر ويل زما له دا غونډيه ډار سي حمد پروزلىدوست م

دوست محمد پرېكړې راولياړ سي

:د مروتو كسرونه :يو دوه بېلګې) مطلع(د سر اندېښنې مې په زړګي شوې راچاپېرې ډېرې

ښكلې محبوبه پېزوان په شونډو رپېده

:د مروتو يو كسر چې په تا باندې بڼيا هغه به وشي

198

چې په تا باندې بڼيا نوره به نه شي و لشكري شيسلطان خېل موسيان ګنجي

الهي په تا باندې راولې خواري خواري په تا باندې راولې آه سخته

:سوز خواني

:د نوراهللا شاعر يوه سوز خواني يارانو ټول په وسلې وو يو السونه

نن بهار دى كربال شاميان نږدې شو ورته وتړو صفونه

تور غبار دى كربال ورځ د لسم دى د علي د زويو ننګ دى

ت د جنګ دىبېدار شو وخ عباسه وروره مخكې واخله نشانونه

)66. (نن ګلزار دى كربال

199

پايله

كله چې ما د پښتو شعر د بېالبېلو فورمونو د لټون هڅه پيل كـړه پراخـه نو دا راته ال ښه څرګنده شوه، چې د پښتو شاعرۍ لمـن ډېـره

پښتو نه يوازې اكثره هغه شعري فورمونه چـې پـه عربـي ژبـه كـې . ده راخپل كړي، بلكې په همدې فورمونـو كـې يـې ډېـر جـوليز ، دي دود

.زياتون هم راوستى دى هغـو زيـات دى، چـې فكـر يـې تـر ددې شعري فورمونـو شـمېر هـم

كلـــه چـــې خپلـــه د پښـــتو د ځـــانګړو شـــعري فورمونـــو خبـــره . كېـــږيرامنځتـه كېــږي، نــو دلتـه هــم ســړي تـه پــه ډاګــه كېـږي، چــې تراوســه

ــر شــو ــه دىپــورې ددې امكــان براب ــول ،ى ن چــې د پښــتو شــاعرۍ ټ ېالبتــه د پښــتو د ولســي او لوســت . فورمونــو دې معرفــي شــوي وي

معرفي شوي، خـو بيـا سره شاعرۍ ځينې مشهور فورمونه له بېلګو هم د پښتو ولسي شاعرۍ لمن ډېره پراخه ده او تر اوسه ال د هر فورم

يقـت پـه حق . پړې بېلګې نه دي معرفـي شـوي شټول ډولونه او د هغه ب كې د پښـتو ولسـي شـاعرۍ هـر فـورم بايـد پـه جـال جـال ډول وڅېـړل

.ځكه چې د ټولو څېړل د يوه كتاب له اوسېلې نه وځي. شيپــه پښــتو شــاعرۍ كــې د مشــتركو نظمونــو، ازادو شــعرونو او د ازادو شعرونو ترڅنګ ځينې نور داسې شعري فورمونه هم شته چـې

شـاعرانو د خپـل پښـتو په پورتنيـو يـادو فورمونـو كـې نـه راځـي او فكر او ژوند د اړتيا له مخې د نـورو شـعري فورمونـو لـه پـه پـام كـې

دا برخـه . نيولو پرته رامنځته كړي او كومـه ځـانګړې نومونـه نـه لـري ــه همــدې كبلــه كــه چېــرې مــوږ د پښــتو ،هــم يــو جــال بــاب غــواړي ل

200

ــه ــه پـ ــل ډولونـ ــو بېالبېـ ــو او د هغـ ــو فورمونـ ــم د ټولـ ــاعرۍ د نظـ شـول تــر نظــر تېــر كــړو، نــو شــمېر بــه يــې تقريبــاً دوو ســوو مجمــوعي ډ

ګڼ شمېر نور داسـې پښـتو شـعري . يبېالبېلو جوړښتونو ته ورسېږ او ولسـي شـاعرۍ كـې بـاب ې چې هغه زموږ په لوست ،فورمونه شته

دي او پــه دې اثــر كــې لــه راغلــو شــعري فورمونــو څخــه جــوت تــوپير غـه شـعر فورمونـه تـر لري، په دې اثر كې نه دي څېړل شوي، يوازې ه

شننې الندې نيول شوي، چې پـه پښـتو شـاعرۍ كـې ډېـر زيـات بـاب پــه پــوره ډول د پښــتو د ټولــو شــعري . دي او يــوه ټــاكلې نومونــه لــري

د بېلګـو راوړل او د هغـو د هندسـي جوړښـت ،شكلونو پېژنـدګلوي .ترسيم د يوه ټاكلي اثر په پاڼو كې نه ځايېږي

لپاره د پښتو شاعرۍ يو ) يار رتبې پوهن(ما د خپلې علمي ترفيع شمېر مشهور فورمونه څېړلي او د هغو هندسي رغښـت مـې انځـور

كېدى شي د ځينو فورمونو د پېژندنې ترمنځ ټكر هم پېښ . ى د ىكړد وخـت د لنـډون او د . هڅه د وړانديز بڼـه لـري خو دا ټوله ،شوى وي

دې بسـنه همـ رعلمي ترفيع د معيار په پام كې ساتلو سره مې اوس پ چې د خپلې ژبـې د نـورو ،هيله ده وخت ددې امكان برابر كړي . وكړه

.درنو ليكوالو او پوهانو په مرسته دا هڅې نورې هم وغځوو

201

اخځونه . د كابل پوهنتون د ژبو او ادبياتو پوهنځي درسي لكچر نوټ-1 پوهاند زيار پښتو شعر څنګه جوړېږي؟ د اطالعاتو او كلتـور -2

.ل كال1361ل، وزارت كاب اورنـګ زېــب ارشــاد، بــديع او د پښـتو شــعر، پېښــور، دانــش -3

. مخونه110-95ل كال، 1369كتابتون، خوشــال بابــا، ارمغــان خوشــال، پېښــور، يونيورســټي بــك -4

. مخ497ايجنسي، پيرمحمــــد كــــاروان، چنــــار خبــــرې كــــوي، پېښــــور، دانــــش -5

.مخ253ل كال، 1376كتابتون، زانـه، څلـورم چـاپ، د زلمـي هېوادمـل پـه محمد هوتك پټه خ -6

. مخ29ل كال، 1356زيار، كابل، محمد هوتك پټه خزانـه، څلـورم چـاپ، د زلمـي هېوادمـل پـه -7

. مخ30ل كال، 1356زيار، كابل، ل كـال، 1376 عبدالمالك بېكسيار، سـوچونه او كږلېچونـه، -8

.مخ19ــه، الهـــور، -9 ــش درانـــى، هـــوا او څراغونـ م كـــال،1995 دروېـ

.مخ140

202

اورنګ زېب ارشاد، بديع او د پښـتو شـعر، دانـش كتـابتون، -10 . مخونه43-42ل كال، 1369

ل كـال، 1365 اسحق ننګيـال، هغـه شـېبې هغـه كلونـه، كابـل، -11 .مخونه46-47

ل 1368 اسحق ننګيال، څاڅكي څاڅكي، د ليكوالو انجمن، -12 . مخ65كال، ، دانـش كتـابتون، علي ګل پيوند، سيلۍ او باولۍ، پېښور -13 . مخونه18-17ل كال، 1376 مخ20ل كال، 1376 ګڼه، 3 هيله دوه مياشتنۍ خپرونه، -14 . مخ16 د خوشال رباعيات، كابل پښتو ټولنه، -15ــرلى، پســـته اور، الهـــور، -16 ــال، 1374 محمـــد صـــديق پسـ ل كـ .مخ187

ل 1374ې كابـل، پښـتو ټولنـه، مـ حمزه شـينوارى، د خيبـر وږ -17 .مخ 84كال، ډاكتر سـيد بهاوالـدين مجـروح، نـا اشـنا سـندرې، پېښـور، -18

. مخ109م كال، 1989ل كـال، 1366ځـې، كابـل، ې ډاكتر امين الحق امين ګـوري ور -19

. مخ98ل كال، 1354 عاصي اشنغرى، توده وينه، كابل پښتو ټولنه، -20 .مخ185

203

پوهانـــد عبـــدالحى حبيبـــي، د پښـــتو ادب پـــه تـــاريخ كـــې -21 . مخ1ل كال، 1357 كابل، قصيده،

محمد هوتك، پټه خزانه، څلورم چاپ، د زلمي هېوادمل پـه -22 . مخونه23-19ل كال، 1365، لزيار، كاب

ــور، دانـــش -23 ــوي، پېښـ ــرې كـ ــار خبـ ــاروان، چنـ ــد كـ پيرمحمـ .مخ48ل كال، 1376كتابتون،

-15م كـال، 1995 دروېش درانى، هـوا او څراغونـه، الهـور، -24 . مخونه20

پوهنـــدوى عبـــدالخالق رشـــيد، د ژبـــو اوادبيـــاتو پـــوهنځي -25 .درسي لكچر نوټ

اورنګ زېب ارشـاد، بـديع او د پښـتو شـعر، پېښـور، دانـش -26 .ل كال1369كتابتون،

د حاجي جمعه خان باركزي دېوان، د زلمي هېوادمل تدوين، -27 . مخ185ل كال، 1360كابل، د علومو اكاډمۍ،

وان، كابــل، د علومـــو اكـــاډمۍ، د عبدالحميــد مومنـــد دېـــ -28 . مخ407ل كال، 1363زاهللا خــان دېــوان، د خيــال بخــاري ترتيــب او تــدوين، عــ د م-29

.مخونه113-112ي، مپېښور، پښتو اكاډ . مخ190ل كال، 1360 د جمعه خان باركزي دېوان، كابل، -30 . د نورمحمد الهو شعري مجموعه، ناچاپ-31 . مخونه115-114 د معزاهللا خان دېوان، -32

204

ــل، -33 ــديع او بيــان، كاب ل 1365 پوهنــدوى نوراحمــد شــاكر، ب .مخونه26-25كال،

ــه، -34 ــل پښــتو ټولن ــوان، كاب ــاركزي دې ــان ب ل كــال، 1336 د حن . مخونه229-233

ــور -35 ــون، مټكـ ــمعيل يـ ــه ( اسـ ــعري مجموعـ ــو )شـ ، د ليكوالـ . مخونه89-88ل كال، 1369انجمن،

.ل كال1357 ګڼه، 2ه، عبدالغفور لېوال، فرهنګ مجل-36ل كـال، 1365لونـه، كابـل، ك اسحق ننګيال، هغه شېبې هغه -37

. مخونه135-137 . مخ142 پوهاند زيار پښتو شعر څنګه جوړېږي؟ -38 اســـداهللا اســـد، د كـــاڼو موســـكا، د افغانســـتان د ليكوالـــو -39

. مخ52انجمن، 11-1ل كـــال، 1367 عبـــدالغفور لېـــوال، مخـــه ښـــه، پېښـــور، -40 .خونهم

. مخونه72-71 علي ګل پيوند، سيلۍ، د ليكوالو انجمن، -41 كمال الدين مستان، د پـاڼو شـهادت، د اطالعـاتو او كلتـور -42

. مخ50ل كال، 1369وزارت، .ل كال1369 احمد تكل، كرونده، كابل، د ليكوالو انجمن، -43د ) شكل او مضمون ( غوټۍ خاورې د پښتو شفاهي ادبيات -44 . مخونه61-59ل كال، 1366كاډمۍ، علومو ا

. تورخان شېرزاد، پښتو سروكى، ناچاپ اثر-45

205

. تورخان شېرزاد، پښتو سروكى، ناچاپ اثر-46 . تورخان شېرزاد، پښتو سروكى، ناچاپ اثر-47 . مخونه56-55 غوټۍ خاورې هماغه اثر، -48ل 1323، پښتو ټولنـه، ل محمدګل نوري، ملي سندرې، كاب -49 .مخ، هـ كال

. محمد ګل نوري، همدا اثر، بېال بېل مخونه– 50ل 1323 محمد ګل نوري، ملي سندرې، كابل، پښـتو ټولنـه، -51

.كال، ح،ط، ى مخونهل 1323 محمد ګل نوري، ملي سندرې، كابل، پښتو ټولنـه، -52

.كال، ك مخل 1323 محمد ګل نوري، ملي سندرې، كابل، پښتو ټولنه، -53

.كال، ح مخل 1323د ګل نوري، ملي سندرې، كابل، پښتو ټولنـه، محم -54

.كال، بېالبېل مخونهد پـــوهنملۍ ( پوهنيـــار احمـــد شـــاه زغـــم، پښـــتو چاربيتـــه -55 . مخ1ل كال، 1371) تيزس . مخونه83-82 غوټۍ خاورې هماغه اثر، -56 . مخونه15-14 پوهنيار احمدشاه زغم، هماغه اثر، -57ل 1366 ټـوك، 2ي سـندرې، سرمحقق زلمى هېوادمل، ولسـ -58 . مخ82كال،

. مخونه19-18 پوهنيار احمد شاه زغم، هماغه اثر، -59

206

. مخونه21-20 پوهنيار احمد شاه زغم، هماغه اثر، -60 . مخ83 غوټۍ خاورې، هماغه اثر، -61 .ونهمخ91-89 غوټۍ خاورې، هماغه اثر، -62

.ونهمخ97-96 غوټۍ خاورې، هماغه اثر، -63 .ونهمخ106-101اورې، هماغه اثر، غوټۍ خ-64 .ونه مخ99-98 غوټۍ خاورې، هماغه اثر، -65 .ونه غوټۍ خاورې، هماغه اثر، بېالبېل مخ-66

207

د محمد اسمعيل يون لنډه پېژندنهمحمــد اســمعيل ــاجي ــون د حـــ يـــمحمــدخان زوى

ل كــال، 1346پــر د لغمان واليت د الينګــــــــــــــــــــار ولســـــــــــــــوالۍ دنيازيو پـه يـوې ــنفكرې روښـــــــــ

ــورنۍ ــې كــــ كــــ .زېږېدلى دى

لــومړنۍ زده كــړې يــې د الينګــار ولســوالۍ د ســلينګار پــه لــومړني ښوونځي كې سرته رسولي دي، تر هغه وروسـته كابـل تـه راغـى او

ل كال له نوموړې لېسـې 1366پر . په خوشال خان لېسه كې شامل شو ل كـال د كابـل پوهنتـون د ژبـو 1367څخه په دويم نومره بريالى او پر

ل كـال لـه 1370پـر . تو پوهنځي د پښتو څـانګې محصـل شـو او ادبيا نومــوړې څــانګې څخــه اول نــومره بريــالى او پــر همــدې كــال بېرتــه

ل كـال پـه نومـوړې څانګـه 1385پـر . دپښتو څانګې د كدر غړى شو

208

كې د ماسټرۍ دوره پيل شوه، يون په ډېر ښه او بريـالي ډول دا دوره .پايته ورسوله

ل كــال څخــه بيــا تــر ننــه پــورې د كابــل 1370محمــد اســمعيل يــون لــه ) پوهندوى(پوهنتون د ژبو او ادبياتو پوهنځي تدريسي غړى او د

علمــي پــوړۍ تــه رســېدلى دى، پــر اســتادۍ سربېره،اســتاد يــون د مجلــو د چلــوونكي ))شمشــاد((او)) هيلــې((، ))كابــل پوهنتــون((

كې پــه پېښــور كــې د چاپېــدون. دنــده هــم پــه ښــه ډول ترســره كــړې دههمدارنگـه ديـو شـمېر نـورو . مجلې كتونكى غړى هم و )) معارف((

. چاپي خپرونو همكار هم پاتې شوى دىل كال، په جالل ابادكې بېړنۍ لويې جرګې تـه د 1381استاديون پر

ختيزو واليتونو د انتخاباتو د دفتر مشر شـو، ددې جرګـې لپـاره تـر لـه خـوا د بېړنـۍ ټاكنو وروسـته د جرګـې غـړى، بيـاد جرګـې د غـړو

اسـتاد يـون پـه دې .لويې جرګې دلومړي منشي په توګه انتخاب شو جرګه كې تر خپل وروستي وسه خپل ملي او تاريخي مسـوليت ادا

.كړ او د هېواد دښمنه عناصرو د توطيو مخه يې ونيولهتــر دې جرګــې وروســته، كلــه چــې د افغانســتان د اساســي قــانون د

اسـتاد يـون بيـا ددې بهيـر لپـاره د ختيـزو تدوين بهير پيـل شـو، نـو په ختيزو واليتونو كې . واليتونو د داراالنشاد دفتر مشر وټاكل شو

د اساسي قانون د لويې جرګې لپاره انتخابات هـم د همـدې دفتـر لـه استاد يون د اساسي قانون د تصويب په لويه جرګـه .خوا ترسره شول

ه توګه خپل فعـال رول ادا كې د نوموړې جرګې د داراالنشا د غړي پ

209

ټاكل شوې وه، استاد يون په ختيزو واليتونو كې د افغانسـتان . كړد جمهوري رياست لپاره د عمومي ټاكنو د دفتر مسول شي، خـو پـه كابل كې د لويو جنګساالرانو او ځينـو تنظيمـي مشـرانو لـه خـوا پـر حكومــت او ملګــرو ملتونــو د زيــات فشــار لــه املــه لــه كــاره ګوښــه

استاد يون ته وړانديز وكړ، چې پـه ) UNAMA(ملګرو ملتونو .شوكابل كې به تر دې لوړه دنده دروسپارو، خو استاد يـون ونـه منلـه او

.خپلې استادۍ ته يې دوام وركړدرې كاله وروسته يې د ځينو ملګرو په زيات ټينګار او غوښتنه، د

ګي چارو د جمهوري رياست د ملي امنيت شورا په دفتر كې د فرهن رياست دنده ومنله او په كابل پوهنتون كې پر استادۍ سربېره ال تـر

ل كال د افغانسـتان او 1385استاد يون پر .اوسه دا دنده پر مخ وړي پاكستان د امن ګډې جرګې لپـاره د افغانسـتان لـه خـوا د منشـي پـه

.توګه غوره شو او دا دنده يې هم په ښه ډول ترسره كړهپلواك ليكوال په توګه پـه تېـرو شـلو كلونـو كـې ګـڼ استاد يون د خ

شـــمېرفرهنګي او ټـــولنيز خدمتونـــه ترســـره كړي،پـــه ګڼـــو چـــاپي، ــايقو د ــو او حق ــې د و اقعيتون ــوني مركــو كــې ي ــويي او ټلويزي رادي

كـه څـه هـم . څرګندبيان له امله د خلكو په زړونوكې ځـاى نيـولى دى خـو يـو شـمېر ډېر خلك د يون ليكنې، مركې او نظريـات خوښـوي،

د هغه ملي . داسې خلك هم شته، چې د يون سرسختي مخالفين دي ــر وركــوي، دا ډول ــط رنــګ او تعبي ــم غل ــه ه ــاتو ت ــورو نظري او ګټاشخاص، چې اكثـره يـې زورواكـي او د سياسـي ډلـو ټپلـو غـړي او

210

مشران دي، د استاد يون نظريات خپلو شخصي او تنظيمي ګټو تـه زه ددې شـاهد يـم، . ټينګـه مخالفـت كـوي خطر بولي، نو ځكه يې په

هر كله چـې يـون كومـه ليكنـه او مركـه كـړې، نـو دده پـر وړانـدې يـې مثبــت او منفــي غبرګونونــه دواړه راپــارولي دي، منفــي غبرګونونــه اكثره وخت د هغو اشخاصو او ډلو له خوا وي، چې په تېـر كـړكېچن

ځانونه يې سياسي بهير كې يې ډېرې نامشروع ګټې ترالسه كړي او .مطرح كړي دي

مثبــت غبرګونونــه اكثــره د ولــس دمشــرانو، روښــنفكرانو او نــورو مخورو له خوا وي، خو استاد يون په دغسې سختو اغزنـو او تنګـو شرايطو كې بيـا هـم خپـل فرهنګـي، سياسـي او ټـولنيز كـار تـه دوام

. وركوي دا اوسنى فرهنګي كار، چې تاسو يې اوس په مسلسل ډول ګـورئ، دا د تېرو شـلو كلونـو كارونـه دي، چـې لـه تېـر يـو نـيم كـال راهيسـې پرې په مـنظم ډول كـار شـوى، اوډل شـوي او دادى ستاسـو مخـې تـه ايښودل كېږي، په داسې يو دولتي دفتر كې چـې بوختيـاوې پـه كـې ډېــرې وي، د مــنظم او ســتر فرهنګــي كــار ســرته رســول اســانه كــار نــه

ي كارونو سربېره د ګڼو فرهنګي ټولنو استاد يون پر خپلو فرهنګ .دىد غړي، همكار او موسـس غـړي پـه توګـه هـم خپـل فرهنګـي رول ادا ــو ــي ټولنـ ــتو فرهنګـ ــان مېشـ ــې د دوو المـ ــې يـ ــور كـ ــه پېښـ كړى،پـ

د پښــتني فرهنــګ د ودې (او) دافغانســتان دكلتــوري ودې ټــولنې (د همكـار پـه توګـه د بېالبېلـو ليكوالـو پـه لسـګونو ) پراختيا ټولنې

211

ــډيټ او چــاپ كــړي دي ا ــار، اي ــه ســلګونو كورنيــو . ث دغــه راز يــې پمشاعرو، ادبي غونډو او سيمينارونو كې ونـډه اخيسـتې ده، خپلـه يې هم په لسګونو مشاعرې،سيمينارونه او علمي وركشاپونه جـوړ

.كړي ديسربېره پر دې، په يو زيات شمېر، ملي او نړيوالـو كنفرانسـونو كـې

دلتــه بــه يــې د اثــارو . ېــواد اســتازي كــړې دهيــې پــه ښــه ډول د خپــل ه :يادونه وكړو

اثار : پنځونې-الف

چاپكال څرنګوالى كتاب نوم 1387 دويم لومړۍ شعري ټولګه مټكور • 1387په اورونو كې سندرې دويمه شعري ټولګه دويم •

: راټولونې-ب 1387 ګډه شعري ټولګه دويم يلېه • 1387د حيران شعري ټولګه دويم نيمګړي ارمانونه • 1387 دويم ګډه شعري ټولګه د لوونو فصل • 1387 دويم د سيمينار د ليكنو ټولګه د نازو انا ياد • 1387درېيم فت نثري كليات داستاد الفت نثرونه د استاد ال • 1387 دويم د اسحق ننګيال شعري منتخبات سيندونه هم مري •

: ژباړنې-ج په افغانستان كې د واك جوړښتونه: د ټولنپوهنې له نظره •

1387 دويم دپوهنوال روستارتره كي اثر

212

ستان فرهنګي ميراثونو ته يوه كتنه د افغان. • 1387 دويم د نينسي دوپرې اثر

په افغانستان كې د جګړې جنايتكارانو محاكمه • 1387 د پوهنوال روستار تره كى اثر دويم : يونليكنې-د 1387 دويم د اماراتو يونليك د اماراتو سفر • 1387كه يون دى يون دى د اروپا يونليك لومړى • 1387 لومړى دپنټاګون ترڅنډو د امريكا يونليك •

: څېړنې او شننې-هـ 1387د محمدګل خان مومند اند و ژوند ته يوه لنډه كتنه دويم • 1387 دويم ار د پښتني فرهنګ يو ځالند ستورىاستاد زي • 1387 دويم دكابل پوهنتون د ادبياتو پوهنځي پښتو كتابښود • 1387 دويم د افغانستان فرهنګ ته اوښتي زيانونه • 1387 شپږم د پښتو شعر هندسي جوړښت • 1387رار عوامل دويم له افغانستانه د مسلكي كادرونو د ف • 1387 دويم ساينسي پرمختياوې • 1387 دويم بېړنۍ لويه جرګه ولسواكي او زورواكي • 1387 لومړى انديال خوشال • 1387 لومړى هيله د خپلو سريزو په لمن كې • 1387 لومړى كلتوري يون • 1387 لومړى فرهنګي فقر • 1387 لومړى مركه او مركې • 1387 لومړى خوشال په خپل ايډيال • 1387 لومړى دكتابونو په وږمو كې •

213

1387 لومړى افغانستان په سياسي كږلېچ كې • 1387لومړى پښتو ليكنى سمون • 1387 لومړى اوسنۍ رسنۍ • 1387 لومړى كه نړيوال ماته وخوري؟ •

دې استاد يون ته ډېر عمـر وركـړي او جرئـت دې ورتـه هـم ) ج(خداى دې دى لـــه هـــر ډول بـــدو بـــالوو وژغـــوري، پـــه ) ج(تانـــد لـــري،اهللا

.اوسېلې هيله لرمفرهنګي كارو زيار كې ورته دنور زغم او په درناوي وفاالرحمن وفا

افغانستان-كابل