png i ran olsem afrika - wantok niuspepa

20
Namba 2069 Me 1 - 7, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Ol Wina bilong Wantok Ridasip Seve 2014 NAMBA 7 DRO Mipela i droim yet so putim was neks wik! I go moa long pes 2... PNG i ran olsem Afrika KLOSTU REDI: Peter Graham (raithan), Menesing Dairekta bilong ExxonMobil PNG Ltd, i soim Praim Minista bilong Australia, Tony Abbott na ol arapela bikman, raun long LNG plent sait klostu long Mosbi, long pinis bilong mun Mas. PNG klostu redi nau long salim LNG i go long ol ovasis kantri. Poto: Nicky Bernard Stanley Nondol i raitim TOK lukaut i go long gavmanolsem em i mas menesim gut winmani bi- long PNG LNG projek na ol arapela risos bikos pasin korapsen i antap long kantri, na PNG i ran wankain olsem ol korap kantri long Afrika. Dairekta bilong Institut bilong Ne- senel (INA)Afeas, Paul Barker na Sia- man bilong Transparency International (TIPNG),Lawrence StephensI tok bi- hain long Menesing Dairekta bilong Oil Search, Peter Botten, i tokaut long dis- pela wik olsem kantri bai salim namba win ges i go ovasis long ol wik i kam na pulim bikpela win mani. Mista Barker na Stephens i tok em i gutpela nius long kantri olsem LNG pro- jek bai pulim winmani, tasol askim nau em olsem gavman bai menesim gut ol dispela mani long stretpelarot, na givim sevis olsem stretim ol rot, bris na sapo- tim ol fama long ples wantaim ol dis- pela mani o nogat. Mista Barker i tok LNG bai nonap pulim bikpela winmani long 2014, 2015, na 2016, na winmani bai go antap liklik long 2017 i go olsem long 2020 long takis gavman bai kisim. Em i tok stat long 2014, sampela win- mani bai kam insait long dividen, tasol dispela em bai nonap bikpela tumas. Mista Barker i tok gavman i gat bikpela dinau long ol ausait kantri, na gavman bai yusim LNG winmani long bekim ol dinau bilong ausait, na stretim ol bikpela komitmen insait long kantri. n Winmani bilong LNG bai bekim dinau n Gavman mas menesim gut LNG mani n Korapsen i bikpela INSAIT... Guria bagara- pim sindaun long Bogenvil - P4 Katolik i gat tupela nupela Santu - P11 Kirapim inde- penden grup bilong helpim polis na pab- lik - P13

Upload: others

Post on 15-Jul-2022

5 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

Namba 2069 Me 1 - 7, 2014 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

Ol Wina bilong Wantok Ridasip Seve 2014

NAMBA 7 DRO

Mipela i droim yet soputim was neks wik!

I go moa long pes 2...

PNG i ran olsem AfrikaKLOSTU REDI: Peter Graham (raithan), Menesing Dairekta bilong ExxonMobil PNG Ltd, i soim Praim Minista bilong Australia, Tony Abbott na ol arapela bikman,raun long LNG plent sait klostu long Mosbi, long pinis bilong mun Mas. PNG klostu redi nau long salim LNG i go long ol ovasis kantri. Poto: Nicky Bernard

Stanley Nondol i raitim

TOK lukaut i go long gavmanolsemem i mas menesim gut winmani bi-long PNG LNG projek na ol arapelarisos bikos pasin korapsen i antaplong kantri, na PNG i ran wankainolsem ol korap kantri long Afrika.Dairekta bilong Institut bilong Ne-

senel (INA)Afeas, Paul Barker na Sia-man bilong Transparency International(TIPNG),Lawrence StephensI tok bi-hain long Menesing Dairekta bilong Oil

Search, Peter Botten, i tokaut long dis-pela wik olsem kantri bai salim nambawin ges i go ovasis long ol wik i kam napulim bikpela win mani.Mista Barker na Stephens i tok em i

gutpela nius long kantri olsem LNG pro-jek bai pulim winmani, tasol askim nauem olsem gavman bai menesim gut oldispela mani long stretpelarot, na givimsevis olsem stretim ol rot, bris na sapo-tim ol fama long ples wantaim ol dis-pela mani o nogat.Mista Barker i tok LNG bai nonap

pulim bikpela winmani long 2014, 2015,na 2016, na winmani bai go antap likliklong 2017 i go olsem long 2020 longtakis gavman bai kisim.Em i tok stat long 2014, sampela win-

mani bai kam insait long dividen, tasoldispela em bai nonap bikpela tumas.Mista Barker i tok gavman i gat

bikpela dinau long ol ausait kantri, nagavman bai yusim LNG winmani longbekim ol dinau bilong ausait, na stretimol bikpela komitmen insait long kantri.

nWinmani bilong LNG baibekim dinau

n Gavman mas menesimgut LNG mani

n Korapsen i bikpela

INSAIT...Guria bagara-pim sindaunlong Bogenvil- P4Katolik i gattupela nupelaSantu - P11Kirapim inde-penden grupbilong helpimpolis na pab-lik - P13

Page 2: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

P2 Wantok Me 1 - 7, 2014 nius

Madang luksave long ANZAC De…Ol koswasa i bin sevim Pasifik

OL koswasa o lain i putim waslong ol birua na wokabaut bilongol long ol sip, nevibot na baluslong taim bilong pait i bin mekimbikpela wok long Wol Woa 2 longlukautim na sevim Pasifik long olbirua. Long PNG, i bin gat moa long

800 koswasa husat i bin wok wan-taim Coast Watching Organisationbilong World War 2.Long ANZAC De selebresen bi-

long dispela yia i bin kamap longlas wik Fraide Epril 25, pikinini bi-long wanpela koswasa i bin toktoklong “Dawn Servis” o bikmoningbung ol i save holim long olgetahap bilong wol we ol ANZAC i staplong en long tingim na tok tenkyulong ol soldia husat i dai long olbikpela wol woa.ANZAC em ol kombain soldia bi-

long Australia, Nu Silan na ol prenkantri olsem Amerika, Frans na olarapela moa husat i bin pait na dailong ol bikpela woa olsem Wol Woa1 na Wol Woa 2. Wok na dai bilong ol dispela sol-

dia i bin lukautim fridom nademokresi long wol we yumi longPNG tu i gat long en tude. Paul Mason Junia husat i pikinini

bilong Paul Edward Mason, wan-pela biknem koswasa long Bo-genvil na PNG, i bin kamap longnamba 99 ANZAC De selebresenlong Madang las Fraide we moalong 500 pipel i bin bung.Mista Mason i bin stori long papa

bilong em na ol bikpela wok webirua i stap klostu, tasol em istrongpela man na i mekim.Mista Mason i bin gat 15 krismas

na i muv i go long Kieta long Bo-genvil long yia 1915 na em i kamap

menesa long Inus Plantesen longWakunai, Sentrel Bogenvil.Taim Wol Woa 2 i kamap, ol bin

kisim em olsem wanpela koswasana ol i makim em long mekim olkoswasa wok long lukautim nam-bis, rot na rot we balus i ran longem long Kieta eria na ol narapelahap moa long Bogenvil.Em i putim was long ol birua sol-

dia bilong Japan na sapos em ilukim sip, balus o ran long kar longrot, kwiktaim em i mas salim tok-

save i go long ol soldia we Amerikai go pas, long Torokina, Wes KosBogenvil, na Rabaul.Mista Mason Junia i tokim ol lain

long Madang bung olsem i bin gatmoa long 35,000 fit na strongpelaami bilong Japan i stap pinis longBogenvil Ailan namel long 1942 na1945.Em i tok ol soldia bilong Japan i

save painim papa bilong em bikoslong wok bilong em olsemkoswasa, na olsem planti taim em imas hait.“Papa bilong mi i hait na i stap

laip. Em i kaikaim ol wail taro na olprut bilong ol blakbokis. “Ol asples man i helpim em gut

na givim em ol nius long ol soldiabilong Japan i stap we. Na long dis-pela taim i gat moa long 35,000Japan soldia i fit na i redi long paitlong Bogenvil Ailan,” Mista MasonJunia i tok.Em i tok long wanpela taim, papa

bilong em i hait na ol birua soldiabilong Japan i bin salim moa long200 dog i smelim man long painimem.Em i tok taim ol asples Bogenvil

pipel i harim dispela, ol i tokimMista Mason husat i tok save long

Embasi bilong Amerika na ol i salimol balus bilong Amerika na ol i binkilim ol dog.Mista Mason Junia i tok papa i

bin tokim em ol Koswasa i binsevim Pasifik,“Sapos i no gat ol koswasa, bai

yumi lusim pait long Guadalcanalna long Pasifik tu,” ol Amerika i bintokim papa bilong mi.”Dawn sevis long Madang i bin

pinis wantaim gan paia brekfas.Ol lain i bin stap long seremoni i

bin brekfas long hot dog we ol bis-nis haus long Madang i bin done-tim.Siaman bilong Melanesian Foun-

dation, Sir Peter Barter i bin tok2015 ANZAC De bai namba 100anivesari na taim em i bin memba,em bin askim Senteneri Komiti longtingim Madang olsem hap bilong olopisel selebresen na long wankaintaim, dediketim nupela Wol Woa 2memoriel we War Graves Commis-sion bilong Australia i bilidim longsait bilong Coastwatchers Memo-rial Lighthouse long Madang.Sir Peter i bin tok tenkyu long

Peter Memafu na ol lain i binhelpim long givim ol kaikai na manilong dispela ANZAC De dawn seviswe planti manmeri i bin go long en.

KOSWASA TRU: Paul Mason, koswasa i bin mekim bikpela wok longlukautim rot we ol birua soldia bilong Japan i ran long sip, rot na baluslong Bogenvil. Pikinini Paul Mason Junia i toktok long Madang ANZACDe sevis. Ol Poto: Peter Memafu, Madang

Edministresen wokmanmeri long Buin kisimskul long woksop

Eleanor Maineke i raitim

OL wokman meri bilong Buin DistrikEdministresen long OtonomosRijon ov Bogenvil i bin kisim skullong wanpela woksop long dispelawik. Nem bilong dispela woksop em

Provinsel Kapasiti Bilding (PCaB)woksop, na dispela woksop i binkamap long Buin. Astingting bilong kamapim dis-

pela woksop em long lainim gut olwokman meri bilong edministresenlong wok stret, na bihainim gut olpolisi na daunim pasin korapsen. Dispela woksop i givim gutpela

tingting na save long ol wokmanmeri long sait bilong invesmen,

lukautim ol fasiliti we gavman na olkampani i givim, raitim ol ripot longstretpela rot, na planti ol arapelawok bilong edministresen. Geoffrey Kedeke, em man husat

i bin go pas long dispela woksop,na Mista Kedeke em i save wokolsem provinsel na distrik sapot ed-vaisa long wanpela PCaB program.PCaB program i save kisim sapot

long Australian Aid, PNG Dipatmenbilong Fainens, na Yunaitet NesenDivelopmen Program (UNDP). Mista Kedeke i tok wok edmin-

istresen em i wanpela bikpelasamting, long wanem, wok edmin-istresen i save helpim ol pipel bi-long komyuniti. Ol edministresen wok man meri i sindaun long PCaB woksop.

Em i tok sistem bilong gavman imas i stap stret long plenim, men-esim, na yusim mani long gut-pelarot aninnit long lo, long stretimlaip bilong ol pipel.Mista Baker i tok bikpela popule-

sen bilong kantri i stap long ol plesi mas kisim gutpela sevis olsem rot. Em i tok planti bilong ol em ol

fama, na gutpela rot bai helpim ollong i go na i kam long salim olgaden kaikai samting.Long tupela wik I go pinis, ol poli-

tisen i pretim Mista Barker na tokgavman bai rausim em long mekimol kain toktok, tasol em tok em iautim ol toktok long gutpela bilongkantri.Mista Stephens i tokpasin ko-

rapsen long kantri i antap, nawankain olsem ol kantri long Afrika.Em i tok kantri Nigeria long Afrika

i bin gat planti risos olsem gol, kopaplanti manining na ol arapela olsemPNG, tasolem i bagarap nau.Em i tok bikpelawinmani Nigeria

i kisim long ol risos, tasollaip bilongol pipel i no senis. Ol sevis longples i bagarap bikos bikpela ko-rapsen i bin stap long ol gavmanopis.Mista Stephens i tok ol ausait wol

i lukim PNG i gat planti risos, na iran wankain olsem Nigera. Wol Korapsen Index ripot bilong

2013 i soim olsem PNG na Nigeriawantaim i stap long 144 ples namellong 176 kantri we wok painim i

kamap long ol.Em I soim olsem winmani bilong

PNG LNG bai gavman i menesimaninit long Soveren Welt Fan(SWF). Mista Barker i tok aninit long

SWF, gavman i mas stretim olsevis i stap pinis long en. Tasol bikpela mani bilong kantri i

go aut long ol nupela projek na nogat wok mentenens i kamp longplanti yia.Em i tok LNG bai nonap

kamapim moa ol wok. Samting olsem 28, 000 woklain

long konstraksen i pinis. Ol sampla sekyuriti tasol i lukau-

tim ol propeti long ol plent sait na olbilding.

PNG i ran olsem Afrika I kam long pes 1... Ges bilong pipia i ken kamapim pawaGAVANA bilong Nesenel KepitalDistrik, Powes Parkop i singautlong Praim Minista na Minista bi-long Pablik Entaprais i mas sekimwok bilong PNG pawa.Mista Parkop i mekim dispela

toktok long strongim toktok bilongem long gavman i mas tingting longkisim ges bilong ol pipia nakamapim pawa, long taim em isainim agrimen wantaim Kana Kon-straksen long wok bilong wesmenesmen long siti. Mista Parkop i tok, dispela pasin

bilong pawa i go dai klostu, klostuna longpela taim tumas insait longsiti em i winim ol blekaut bilongbipo. Na long kain taim olsem weyumi gat haidro pawa, em i no lukgut long dispela kain pawa blekauti kamap olgeta taim.

“I gat planti wara i raunim PotMosbi long ol i ken kamapim pawatasol yumi wok long blekaut yet. Olman bai lap long yumi ya,” MistaParkop i tok. “Em i wanpela kain samting

olsem yumi gat planti ges longsalim i go long ovasis long narapelakantri tasol pawa saplai bilong yumiem i no gutpela. Ating yumi maskamapim ges long ranim pawa bi-long yumi long siti,” Mista Parkop itok. “Baruni i ken helpim long givim

pawa long siti sapos yumi mekimgut dispela wes menesmen nakisim ges i kamaut long ol pipia.PNG pawa i wok long bagarapimkantri wantaim olgeta pawa blekautbilong em,” em i tok.

- Frieda Sila Kana i raitim

Page 3: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

Me 1 - 7, 2014 Wantok P3

Seksuel Vailens kamapbikpela long EHP

Sape Metta i raitim

PLANTI ol yangpela pikinini na ol mama tu insait long 8-peladistrik long Isten Hailans i wok long kisim taim long han bi-long ol bikhet na trabelman husat i wok long bagarapim ollong pasin reip, seksuel penetresen (na anloful karnol noliso lo pasin nogut em ol man i wokim long ol yangpela na liklikpikinini meri.Dispela hevi i gro i go bikpela tru, long wanem, ai was o

lukluk bilong papa-mama long ol pikinini bilong ol em i nogutpela. Ol i save larim ol famili memba na arapela wantoklain man-meri i lukautim ol pikinini meri bilong ol. Na dispelaol i opim dua na givim sans long dispela ol lain i kenkamapim dispela ol pasin nogut long ol pikinini meri.

Wantok Nius i mekim risets o wok painimaut long bikpelakot haus long Goroka, na luksave olsem moa long fifti pesen(50%) bilong nesenel kot em ol kot bilong reip, seksuel pen-etresen na anloful kanol nolis.Dispela em ol kot we ol i ripotim, na olsem wanem long ol

hevi em ol i no save ripotim long em?Wantok Nius i raun i go na askim na kisim tingting bilong

sampela ol NGO ogenaisesen na polis famili na seksuelvailens yunit husat i save dil wantaim ol kain kain vailens nahevi we i save kamap long ol pikinini meri na ol mama.Na ol opisa bilong polis na ol NGO ogenaisesen i tok, dis-

pela ol hevi we i save kamap long ol pikinini meri na mamaem i no save stop. Em i wok long gro i go bikpela tru.Ol opisa i tok, asua tu em i stap long ol papa na mama bi-

long ol pikinini meri, husat i no save putim gutpela was nalukautim gut ol pikinini meri bilong ol. Long dispela as tasolna ol man nogut i save bagarapim ol.Ol i tok strong olsem, long abrusim dispela kain ol hevi na

bagarap, ol papamama i Awas na lukautim gut ol pikininimeri bilong ol. Long dispela rot tasol, ol pikinini meri bai iken i stap seif.

Bustin Anzu i raitim

NESENEL GAVMAN bai putim K88milien long wokim haiwelong Finsafen i go long Wasu na Kabwum. Nesenel WoksMinista Francis Awesa i tokaut long dispela long Ista wikentaim em i opim Mongi bris.Dispela projek i no stap long baset bilong dispela yia tasol

em i wanpela bikpela nesenel haiwe we gavman i tingtinglong wokim bilong sevim ol pipel bilong Fisika.Mista Awesa i mekim dispela tok promis bihain long em i

opim Mongi Bris insait long Pindiu, hetwara bilong bikpelawara Buresong.“Dispela projek bilong wokim rot i no bin stap insait long

dispela baset tasol long olgeta yia, ol bai putim mani longwokim dispela bikpela rot stat long neks yia. Na dispela rotbai bungim ol manmeri bilong Kawbum, Wasu, Sialum naFinsafen.“Dispela rot i ken helpim ol manmeri bilong dispela hap

ples long kisim gutpela gavman sevis. Mi laik tok tenk yulong dispela gavman bilong O’Neill/Dion long kamapimplanti ol samting na dispela ol rot em sampela ol bikpela pro-jek i stap insait long plen bilong gavman,” Mista Awesa i tok.Mista Awesa i tokim ol manmeri olsem em bai putim

K10milen long olgeta yia long stretim ol rot insait long Fin-safen.“Dispela mani i no bin stap insait long dispela yia baset tu

tasol mipela i putim pinis long tenda long baset bilong neksyia long stretim na strongim rot bilong Finsafen i kam longPindiu,” em i tok.

K88m bilong FinsafenKabwum Haiwe

Kolopu Waima i raitim

Baiyer Zoo long Mul Baiyer ilektoretlong Westen Hailans provins i gatnem long taim bipo tasol nau i pasbikos ol lain husat i bin lukautim ino menesim gut.Em i bin pas sampela yia i go

pinis na no gat wanpela gavman omemba long distrik i tingting longkirapim bek dispela Zoo. Nau Memba bilong Mul Baiyer

Koi Trape i lukim dispela em wan-pela ikonomik eria we ol pipel bi-long en bai mekim mani na laikkirapim bek.

Mista Trape, taim em i givim olDSIP ripot long Dipatmen bilongImplimentesen na Rural Divelop-men i tokaut olsem em i gat basetlong kirapim bek dispela Zoo.Em i tok em i lukluk long ol nara-

pela divelopmen long distrik tasolZoo em wanpela rot we em i kenmekim mani long strongim ikonomibilong distrik.Mista Trape i tok em i putim mani

long lo na oda long stretim hevi in-sait long distrik na taim lo na oda istap gut, zoo bai kamap.Em i mekim pawa poin presente-

sen long ol divelopmen i kamaplong distrik na soim nau Zoo i pasna stap i luk sori stret.Mista Trape i tok em i bin kisim

sikispela pipel bilong long Australiahusat i save long ol enimalnadiwaina i redi long wok long dispela Zoo.Mista Trape, namel long kirapim

dispela Zoo, em i lukluk long stre-tim ol rot tu. Em i baim ol bikpelamasin na kar long wokim rot i golong Zoo na ol narapela rot.Em i tok ol rot wok i stat pinis na

bihain em bai putim kolta long oldispela rot. Wanpela bikpela rot emLumusa rot i go long Wapena-

manda distrik long Enga provins.Mista Trape i tok edukesen tu i

wanpela namba wan eria naem ibin putim mani na baim skul fi bi-long ol pikinini long Mul Baiyerhusat i go skul long ol yunivesiti. Mista Trape i bin wokim haus bi-

long 26 polis man na meri. Ol dis-pela polis em inap long stap longdistrik tasol ol i nogat haus na ol isave slip long Hagen taun namekim wok bilong ol. Na em i tingt-ing long kisim ol i kam bek long dis-trik na ol bai mekim wok gut.Em i tok K10 milien em i bikpela

mani we wan wan memba long

wanwan distrik i save kisim na imas gat ripot long yusim dispelamani.Mista Trape i tok yusim mani na

givim ripot i soim ples klia longwanem hap mani bilong pipel i golong wanem wok.Ol pipel i massave long wanem hap dispela K10milien i go bikos em mani bilong ol. “Ol pipel i laikim divelopmen long

ples na ol dispela divelopmen baikamap wantaim dispela K10 miliengavman i save givim na dispelamani mas go long stretpela rot nalong soim ol pipel, mipela i masgivim ripot na trupela divelopmen ikamap long ples,” Mista Trape i tok.

Baiyer Zoo long Westen Hailans bai kamap gen

Page 4: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

P4 Wantok Me 1 - 7, 2014 nius

Hepi BondeBENNY

NEDECLABU

GETENG

3rd May..2014

“LET THE LORD GUIDEYOUR PATH EACH

DAY” love from…all ofus your Love Ones.

Eleanor Maineke i raitim

LONG las mun Epril, Saut BogenvilDistrik long Otonomos Rijon ov Bo-genvil i bungim bikpela bagarap bihainlong guria i mekim pundaun ol haus naol klasrum, bagarapim ol gaden, na tu,givim bagarap long ol manmeri.

Long Buin distrik, moa long 200 man-meri i bin kisim bagarap long dispela guriawe rikta skel i bin soim strong bilong enlong mak bilong 7.8.

Nau long dispela taim ol manmeri bi-long Saut Bogenvil i wok long sanapim

bek gen ol haus na klasrum bilong ol skulem dispela guria i bin bagarapim.

Long Buin distrik 11-pela skul i bin kisimbagarap.

Sampela skul olsem Buin SekenderiSkul, Buin Speselis Trening Senta, naTuriboiru Praimeri Skul, i bin kisimbagarap long wara. Guria i bin mekimpundaun na brukim tenk wara bilong dis-pela tripela skul.

Ol manmeri bilong Buin distrik longSaut Bogenvil i pret yet, long wanem, dis-pela guria i no stop yet.

Guria bagarapim sindaun long Bogenvil

Raita bilong Bogenvil autim namba tri buk Timothy Poroda

i raitim

Leonard Fong Roka emi wanpela man bilongBogenvil husat i saveraitim buk na nau em iautim namba tri buk bi-long em. Brokenville emnem bilong dispelanamba tri buk bilongem.

Mama bilong Leonardi bilong Panguna distriklong Bogenvil, na Papabilong em i bilong WesNu Briten. Ol BogenvilRevoluseneri Ami (BRA)i bin kilim papa bilongem long taim bilongbikpela pait. Leonardem wanpela bilong olmanmeri husat i binpainim rot long stap laiplong taim bilong hevi nai stap laip nau, na imekim fainel yia bilongem long Divain Wod Yu-nivesiti (DWU) longMadang.

Leonard i bin statimedukesen bilong emlong 1986 tasol bikoslong bikpela pait we i binkamap long 1989, skulbilong em i bin bagarap.

Taim no gat sevis i binkam long Bogenvil,Leonard wantaim olfamili bilong em i binranawe i go stap haitlong ol maunten.

Long 1996, driman bi-long Leonard long gobek na pinisim skul bi-long i bin karim kaikaitaim ol Bogenvil Tren-sisenel Gavman i opim

bek ol skul longArawa. Longdispela taimLeonard i bin gobek skul longArawa Hai Skul.

Taim em i binstap long ArawaHai Skul, Inglistisa bilong em,Mista WilliamMania, i bin tok-tok strong longLeonard longraitim planti storina poem. Tisabilong em i bingat bilip olsemLeonard i gattalen long rait,na tu, em i bi-long wanpelakomyuniti we ilukim bikpela

bagarap i kamap, nalong dispela as, em iken raitim planti gutpelastori we bai kisim intresbilong planti manmerilong wol.

“Mista Mania tokim milong raitim planti stori,long wanem, planti kainkain pasin bilong autsaiti wok long bagarapimsindaun bilong ol man-

meri long ol komyunitiinsait long Bogenvil, natu, long Papua Niugini,”Leonard i tok.

Ol pasin bilong autsait we Leonard i toktoklong en, em korapsen,ol invesmen bilong olintenesenal kampani wei save mekim giamantoktok long ol lokel pipelna stilim mani na graunbilong ol.

Long 2003, Leonard ibin go skul long Yuni-vesiti ov Papua Niugini(UPNG). Long UPNGem i bin skul longLitresa. Em i no bin pin-isim skul bilong em long

UPNG bikos long sam-pela fainensel asua.Taim em i lusim skullong UPNG, Em i bin gobek na stap 7-pela yialong ples bilong mamabilong em. Taim em staplong hap, intres bilongrait i bin strong tru, naem i raitim planti ol sot-pela stori na poem. Tu-pela buk we em i binraitim long dispela taimem i stap long ples emThe Pomong U’tau ofDreams, wanpela kolek-sen bilong ol poem, naMoments inBougainville, wanpelakoleksen bilong ol sot-

pela stori bilong Bo-genvil.

Long 2009, Leonard ibin lukim wanpela bukwe DWU i bin autim, emi lustingting long nem bi-long dispela buk, tasolem i tok taim em i lukimdispela buk, tingting bi-long em long aplai i golong DWU i kamapstrong. Em i ting olsemsapos em i go skul longhap, ol bai helpim emlong autim ol buk bilongem.

Long 2011, em i binstat skul long DWUaninit long Dipatmen ovPNG Stadis na Intene-senal Rilesen. Taim emstap long DWU, em i bin

stat rait long PNGKrokodail Prais Kompe-tisen.

“Ol edita bilong dis-pela kompetisen i binhelpim mi, ol i bin givimplanti gutpela skul longmi long ol gutpela rot bi-long rait,” em i tok.

Long las yia, Australiakampani Pukpuk Pab-likesen, i bin autim tu-pela buk bilongLeonard. The PomongU’tau of Dreams na Mo-ments in Bougainville.Na long mun Mas longdispela yia, ol autimnamba tri buk bilongem, Brokenville. Leonard Fong Roka i sanap na i

holim namba tri buk bilong em,Brokenville.

Ol sumatin bilong Buin Spesolais Trening Senta i wok long putim bek tenk wara bilong ol bihain longguria i mekim pundaun na bruk Poto Eleanor Maineke.

Kana Konstraksen bai wokim Siti Wes MenesmenFrieda Sila Kana

i raitim

NESENEL Kepital Dis-trik Komisen long dis-pela wik i sainim piniskontrak bilong KanaKonstraksen, wanpelalokal bisnis long mekimwok bilong kamapim nu-pela siti wes menesmensistem o rabis damplong Baruni.

Kana Konstrakesn igat bikpela ekspirienslong menesim wes orabis long Ok Tedi main,olsem na ol i winim dis-pela kontrak. Ol bai bi-hainim tingting bilongdisain em JICA i binputim i stap pinis. Wokbilong ol wantaim NCDCbai kamap olsem wan-pela nupela stail bilonghaitim pipia.

Man i makim JICA,Shigeru Sugiyama i tok itok ol i laikim mekim dis-pela i kamap wanpelanamba wan wes menes-men sistem long Pasifik.Em i tok amamas i golong NCDC na GavanaParkop.

“Dispela em i stat bi-long senisim tingtinglong senisim ol pipiasamting long kamapgutpela samting gen,”em i tok.

“Sapos em i kamapgut, em bai wanpela gut-pela samting i kamappastaim long 2015 Pasi-fik Gems bai kamap.Tenknoloji ol i yusim emFukuoka stail bilong

Japan yet. Dispela stailem long haitim ol gesnogut na poisin wara bi-long ol ain na ol nara-pela strongpela marasini go aninit long graun nabai em i no ken bagara-pim ol bus graun na olman na enimal,” MistaSugiyama i tok.

Mista Sugiyama i tokstrong long Gavana imas i go na lukim Barunidamp long ai bilong emyet na tok strong long ollain i mekim wok i masmekim gut samting. Emi tok, ol kontrakta i maskamapim dispela woklong hariap long redilong taim bilong 2015Pasifik Gems.

Dispela nupela kainstail bilong tromoi pipiana lukautim pipia em iwanpela bilong ol projekJICA i wok long mekiminsait long kamap longkantri. Em i tok amamaslong NCDC i mekimplen long yusim ol lain isave stap na mekimwok pastaim long plesbilong tromoi pipia.

“Dispela i soim gut-pela pasin bilongbungim olgeta lain longwok na wanbel bai istap, na tu i no gat wokhait bai i stap.” MistaSugiyama i tok.

Kana Konstraksen baikamapim ol rot, raunwara bilong doti wara, ol

drein bilong rausim waranogut, stretim rot nalong pulapim ol hap idaun tumas wantaim olgutpela pipia na ol nara-pela wok long mekimgutpela wok wantaimplanti ol pipia bilong siti.

Gavana Parkop i tok,em i makim olsem longyia 2015 bai Pot Mosbisiti i no ken moa lukimplanti pipia long rot na olples.

Em i singaut long ollain i stap long siti longhelpim long kamapimgutpela projek long dis-pela. NCDC bai kisim olpipia long olgeta hap bi-long siti na bai mekimsiti i stap klin.

L-R Gavana Parkop i holim kontrak na sekhan wantaim papa bilong Kana Kon-straksen, Roxen Undi.

Page 5: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

edukesenniusP6 Wantok Me 1 - 7, 2014

Ol sumatin mas yusim soselmidia long stretpela pasinOPIS bilong Sensasipimekim wanpela pialotprojek long Pot MosbiNesenel haiskul longsumatin long gut-pelana nogut bilongyusim mobail fon.Risets opisa Cyril

Kruaki tokas tingting bi-long dispela projek embilong kisim data bilongol sumatin i save yusimmobail fon long skul.Mista Kruaki tok ol

iredim sampela pepa bi-long ol sumatin long ol iken raitim wanem samt-ing ol i gat. Na dispelatinging em Sensasip baiyusim long kamapimpolisi long ‘Intanet Fil-tering Sistem” longkantri.Dairekta bilong

Stratejik Polisi na Kodi-nesen Divisin IlikomauAli i tok dispela emnamba wan programSensasip opis i mekim.Sensasip opis i givimaut sampela pepa longraitim wanem tingting oli gat long yusim mobaillong skul.Ol dispela

pepa, Sensasip baikisim bek bihain longwanpela wik.Prinsipel edvaisa bi-

long Midia, Robroy-Chiki, i tokaut longgutpela na nogut bilongsosel midia. Em i tok, intanet i

save mekim esi longkisim ol infomesen longstadi na risets, tasol olsumatin i no savemekim nabaut na wetim

taim bilong ol long golong facebuk o twitterna sampela taim ol isave go long ol sam-pela netwok na lukim olpiksa nogut o ol mouviwe i no gutpela. Dispelai save bagarapim tingt-ing bilong ol studen.Sampela sumatin i

tok sampela ol wan skulbilong ol i save westimplanti taim long intanetna taim ol i save kam

long skul ol i save toknogut long ol narapelasumatin na ol i savebiket.Ol sumatin i amamas

long dispela programna tasol ol i laikim Sen-sapsip long painimsampela ansa long oldispela hevi.Tumora, ol woklain bi-

long Sensasip bai golong Sogeri NesenelHai Skul long mekimmoa awenes.

Sampela ol sumatin i stap insait long dispela awenes program. Poto i kam longDelly Morofa, Sensasip opis.

Robroy Chiki i toktok long impek bilong yusim sosel midia.

Minista Pok i helpimol egrikalsa sumatinMINISTA bilong Defensna memba bilong NotWaghi Febian Pok igivim K39, 000 olsemskul fi sabsidi bilong 20sumatin husat i staplong Hailans EgrikalsaKoles klostu long MaunHagen siti.Minista Pok i tok

ikonomi bilong Jiwakaprovins em save sanapstrong long egrikalsana ol pikinini husat Ikisim skul longegrikalsa bai helpimprovins long go het.“Egrikalsa em i

namba wan sekta isave karim ikonomi bi-longng Jiwaka Provinsna mi amamas longgivim dispela mani bi-longng ol sumatin husati skul long egrikalsakoles,” Mista Pok i tok.Minista Pok i tok ol

dispela sumatin em i

sapotim em ol i nambawan aset bilong Jiwakaprovins. Taim ol i pin-isim skul bai ol i woklong provins bilong olyet na kirapim ikonomibilong provins.Prinsipal bilong

Hailans EgrikalsaKoles, Philip Senat ikisim sek mani na i tokdispela luksave bilongDefens Minista em ibikpela samting bilongol 20 sumatin bilongNot Waghi distrik, husati skul long dispelakoles.“Egrikalsa em i bun

bilong ikonomi bilongPapua Niugini na dis-pela kain luksave bi-long memba long olpikinini i skul longegrikalsa em i bikpelasamting bilong nupelaprovins olsem Jiwakahusait i save mekim

mani long egrikalsa,”Mista Senat i tok.Em i tok egrikalsa

koles i givim ol gutpelasave long wokegrikalsa na dispelamani i bai helpim ol dis-pela 20 sumatin longpinisim skul bilong ollong dispela yia.Studen lida bilong

Not Waghi distriksumatin, Samuel Kagl itok tenkyu long Ministana memba bilong ollong sapot bilong emna tok em i namba wantaim tru long wanpelamemba bilong ol i luk-save long ol na baimskul fi bilong ol.Skul fi bilong wan

wan sumatin emK4,700 na sabsidi bi-long memba i helpimwan wan sumatin wan-taim K2000 na ol yet iputim K2,700.

Ol PNG sumatin apim nembilong PNG long Saina

OL sumatin i go skullong ol ausait kantri i nobilong kisim save tasol,ol i save apim nem bi-long PNG long ol kalsade, olsem ol sumatinhusat i go skul longSaina i mekim.Ol Papua Niugini

sumatin husat i skullong ol yunivesiti longSaina i bin sanapimwanpela kalaful kalsaso long taim bilongannel kalsa so longShenyang AerospaceYunivesiti apim nem bi-long PNG.PNG i bin stap namel

long 20-pela arapelakantri. Sumatin bilongol dispela kantri isoimkalsa bilong ol na olPNG sumatin i soim olkainkain kalsa bilongem na planti ol ausaitkantri sumatin i laik longlukim ol dispela. Sam-pela i tok ol bai bungim

mani stap na laik kamlong PNG na lukim longai bilong ol yet.Dispela so em bilong

helpim ol sumatin longno ken lusim kalsa bi-long ol na i mas hoilimyet i stap bikos em ipasin bilong ol.

“Em i gutpela longlukim PNG sumatin isave gut stret longpasin kalsa bilong ol, ino hap hap tasol,“GraceKepe, wanpelaognaising komitimemba i tok.Misis Kepe i tok ples

we ol PNG sumatin isoim kalsa bilong ol ipulim planti ol lain naplanti bilong ol i laikimtumas Kumul bilongPNG na ol i laikim olPNG sumatin long pen-impes bilong ol.Grace Chokoli, nara-

pela ognaisingkomititi itok ol PNG sumatin tu i

gat save long pentim olpiksa. Na dispela tu imekim na planti lain ipulap long haus sel bi-long ol PNG sumatin.

“Planti ol skul pikininina ol narapela manmerii bin kam long haus selbilong mipela na mipelai amamas,” Mis Chokolii tok. Planti manmeri i no

save long kantri PNGna long dispela taim, oli luksave na lainimplanti samting. Planti bi-long ol i tok ol bai kamlong PNG sapos ol imekim planti awenesbilong PNG.Moa long 20-pela

sumatin long PNG i skullong Shenyang longSaina. Ol i save stadi long

Aircraft Ensiniaring, Pe-troleum Ensiniaringnaol narapela wok.

Page 6: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

Me 1 - 7, 2014 Wantok P7merinius

Nesenel Kepital DistrikYut Komisen tim iklinim opis bilong ollong soim gutpelapasin bilong senis ikamap long insait bi-long ol. Ol i wasim olspet buai insait long olbanis bilong rum. Ol i bilip olsem dis-

pela pasin i soim gut-pela piksa bilong senisem i kamap long ol nabai em i mekim olyangpela bilong NCDlong mekim wankainolsem ol i mekim wok.Des bilong yut i save

muvim ol yut longmekim ol gutpela wokinsait long komyuniti

na em i save sapotimol long mekim gutpeladisisen long laip bilongol long bihain.Des bilong NCDC

Yut i save wok wan-taim Yunaitet NesenWimen long Seif SitiProgram, bilong mekimol maket bilong siti ikamap gutpela ples bi-long ol meri na ol yang-pela gel long mekimmaket bilong ol na i noken pret long ol man ibagarapim ol.Long PNG, Seif Siti

Program i save wokwantaim gavman, lokalogenaisesen, komyu-niti na ol meri na man i

wok wantaim long dau-nim na rausim olgetakain pasin nogut bilongbagarapim ol meri naol yangpela gel.. Aus-tralia Dipatmen bilongForen Afeas na Tred isave long givim manilong wok bilong dispelaprogram.Sampela gutpela

wok bilong UN WimenSeif Siti bilong ol Merina ol yangpela gel emolsem; kamapimasosiesen bilong ol laini save salim samtinglong maket, wanpelasistem bilong ol lain ikisim bagarap longpasin nogut na ol familibilong ol, na long kisim

NCDC yut opis isoim gutpela pasin

Rex Buka, Yut Des Kodineta na NCDC’s Yut Tim i klinim opis bilong ol.

ATING yu wanpela wokman o wok-meri bilong God, o yu wanpela man omeri husat i bin bungim bikpela hevina bihain yu i go bek long God, o yuman o meri bilong ol narapela, o yuwanpela Kristen i wok long wet longbihainim bikpela singaut bilong Godlong mekim wok misin.Dispela em i taim bilong yu long

yusim wanem samting yu lainim longhelpim ol narapela i gat wankain sin-daun. Taim wanpela man i bungimhevi, em i olsem wanpela banis i brukdaun pinis. Samting i no bilong God,em i save sek sek na i ken bruk tu.Olsem na yumi mas wokim gen baniswantaim ol samting i ken stap long-pela taim, olsem bihainim Tok bilongGod, presim na lotu long em.Wok bilong yu em long trenim wan-

pela strongpela ami. Ol lain i kisimbikpela pen, bungim hevi, na hat taiminap long mak bilong dai, em ol i redibilong kam insait long ami bilong God.Hevi ol i bungim em olsem ples we oli kisim trening long en. Tasol ol i massave long Jisas olsem Masta, Man bi-long Kisim bek ol, bos bilong ol “Spirit bilong God i kam i stap long

mi, long wanem, Bikpela yet i kap-saitim wel long het bilong mi bilongmakim mi long i go bringim gutpela tokbilong en long ol rabisman. Na em isalim mi i kam long pinisim bel hevi bi-long ol man i stap wantaim bikpelawari, na long tokaut long ol man i staplong kalabus long ol i ken lusim kal-abus na i go fri. Em i salim mi longtokaut olsem, taim i kamap pinis bi-long God, Bikpela bilong yumi, i laikmekim gut long ol manmeri bilong enna mekim save long ol birua bilong ol.Na em i salim mi long strongim bel bi-long ol manmeri i sori na i krai. Tasolyupela yet bai i stap olsem ol pris bi-long Bikpela, na bai ol i kolim yupelaol wokman bilong God bilong yumi. Nabai yupela i gat planti samting, em olman bilong ol arapela kantri bai ibringim i kam. Na bai yupela i ama-mas tru long ol planti gutpela samtingol i givim yupela. Yupela i bin semnogut tru na haitim pes bilong yupela.Tasol bai yupela i sindaun long graunbilong yupela yet, na bai yupela i kisimplanti samting i winim tru ol samtingyupela i bin i gat bipo, na bai yupela iamamas moa yet. Na dispela ama-mas bilong yupela bai i stap oltaim.”Aisaia 61:1-2, 6-7 6. Laik bilong bodi i mas i dai na yumi

mas kirap bek gen wantaim ‘kirap bek’pawa bilong namba tri de, long yumiken mekim wok misin God i bin sin-gautim yumi long en. “God i bin kirapim Jisas Krais long

matmat. Na sapos Spirit bilong God istap insait long yupela, orait long wokbilong Spirit God bai i givim laip longbodi bilong yupela tu, em dispela bodibilong i dai.” God i bin kirapim bekJisas Krais long matmat. Na saposSpirit bilong God i stap insait long yu-pela, orait long wok bilong Spirit Godbai i givim laip long bodi bilong yupelatru, em dispela bodi bilong i dai.” (Rom8:11).

Stretim ol banis i bruk pinis

Yut, Meri na Famili

Pastor Barbara Lunge

Meri i tok tekyu long gavmanOL meri Papua Niugini i wok-abaut longpela hap pinis naulong abrusim olgeta pasintumbuna na kastom we isave pasim ol long kamapstrongpela lida insait longsosaiti na komyuniti bilongol na long kantri.Wanpela bikpela meri long

Westen Hailans, Paula Mek itok tenkyu long gavman i luk-save long ol wok bilong komyu-niti em i bin mekim insait longwok laip bilong em. Em i toktenkyu long ol senis gavman ilarim kamap long ol lo we igivim wankain pawa na pleslong ol meri long mekim wokstrongim nesen, wankain tasololsem ol man. Misis Paula Mek em i presi-

den bilong Westen HailansKaunsil ov Wimen na em i vaispresiden bilong Nesenel Kaun-sil ov Wimen. Em i bin givimlaip bilong em stat long 1975long wok wantaim Kaunsil ovWimen. “Long ol dispela taim, bihain

tasol long mipela i kisim in-dipendens, mi bin laikim olsemol meri i mas wok wantaim olman long planti wok bilong di-velopmen we ol man tasol isave bosim,” Misis Mek i tok. “Long ol kain taim olsem,

namba wan wok mipela i lukliklong en, em long painim rot bi-long banisim ol meri long ol i noken kisim planti bagarap longhan bilong ol man insait longfamili. Mipela i laik helpim ollong lukautim ol yet gut nagivim han long divelopmen bi-long kantri.” Em i tok. Misis Mek i tok, em i no bin

isi long go insait long ol ples nabringim tok save na tok klia naskulim ol meri olsem ol iwankain tasol olsem ol man. “Tasol bihain long 35 krismas

mipela i kamap long dispelahap we mipela i bin trai hatlong en. Nau ol meri bilongtude i ken amamas long kisimgutpela samting we liklik lainmeri i bin pait long kamapimlong taim kantri i bin nupela,”Misis Mek i tok. Paula Mek i winim 6-pela

medal bilong luksave long ol-geta gupela wok em i mekimlong strongim nem bilong olmeri insait long kantri. Em ikisim MBE long Kwin long1999, Oda bilong LogohuAwod, Silva Jubili, OL na tu-pela narapela moa.Emi bin go pas long

kamapim nupela haus sik wingbilong ol meri long MaunHagen Jeneral Haus sik na

narapela nupela wing bilong haussik long Minj we em i sainim piniswanpela MoU long kisim K210,000long kamapim.Em i bin go pas tu long kirapim

gutpela Maket bilong Maun Hagenna tu em i save sapotim ol meri in-

sait long Westen Hailans longmekim bisnis bilong maikro fainens.Em i save go pas long trenim olmeri insait long Paula Haus Winlong Warakum insait long MaunHagen.

OTDF Model Pis Fam projeki sapotim ol pipel

Stanley Nondol i raitim

Ok Tedi Divelopmen Faundesen(OTDF) i sapotim ol pipel longlukautim pis na lukautim ol yetaninit long nupela projek, ModelPis Fam Projek.Dispela projek i ran gut long

Not Flai distrik long Westenprovins na ol pipel i tok ol i ama-mas long OTDF long sapot bi-long en. Ol i lukautim pis namekim mani na planti pipel i woklong kisim ol trening maski ol inogat pis pon o raun wara bilonglukautim pis..Ol pipel long Not Flai Distrik i

laikim pis projek na planti biongol i go insait long dsipela projeklong lukaitim pis, salim , kaikaina lukautim ol yet.Ol i gat bikpela laik long lukau-

tim pis long kisim moa save nasapot. Ol 30-pela viles lain longples Ingembit i go lukluk raunlong ol sampela pis fam i staplong Tabubil- Kiunga haiwe longmun Mas 2014 long kisim moasave long dispela bisnis.Wanpela bilong ol pis fam, ol

lviles lain go lukim em long plesKwilonai long wanpela main saitviles. Dospela Kwilonai pis famem bilong Noah Dem. Noah emwanpela bilong OTD Model PisFama.Mista Den i statim pis fam long

2012 na i mekim K2, 000 longlas yia taim em i salim ol talipia.Ol viles lain tu i lukluk raun

long sampela pis fam we NotFlai Rijonal Divelopmen tim isapotim aninit long OTDF.Ol pis fama i tok ol i save lukim

gutpela kaikai bilong pis fam. Oli tok ol i mekim planti mani longpis fam bilong ol na baim skul fibilong ol pikinini bilong ol i skul

long kantri na ovasis long plantiyia i go pinis.Starus Nameng em i wanpela

fis fama na i tok wanpela pikininibilong em i go skul long kamappailot long dispela yia na i tokbaim skul fi bilong em long maniem i kisim long pis fam bilongem.Model Pis Fama Progrem i

ron gut tru long Not Flai distriklong Westen provins. Long2013, OTDF i givim teknikel pisfaming trening long ol 56 nupelafama. I gat moa long 200 fisfama long Not Flai distrik nauaninit long Model pis fam projekbilong OTDF.

Page 7: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

siosnius Me 1 - 7, 2014 Wantok P11

Nem: Santu (Pop) John XX111

Hamas krismas em stap Pop:5-pela yia, long 1958 inap1963.

Bilong we: Noten Itali. Mama ikarim em long 1881 na em i dailong 1963 (82 krismas). Wan-pela long ol 13 pikinini.

Nem Stret: Angelo GiiuseppeRoncalli. Go skul seminari taimem i gat 11-pela krismas. San-tuim em olsem Bleset long yia2000.

Bikpela kontribusen bilongem long sios: Statim Vatiken11 na bin kamapim ol nupelasenis long Katolik sios 1960’s.Em long wokim Misa Lotu longol tokples na i no long Latinolsem bipo. Strongim toktok,wokbung na wokpren wantaimol narapela lotu na moa yet, olJews. Em hiro bilong ol liberelKatolik o ol dispela i laikim senislong sios. Marimari o helpim oltarangu i bikpela samting longlaip bilong em.

Nem: Santu (Pop) John Paul 2

Hamas krismas em stap Pop:Klostu 28, long Oktoba 6, 1978

inap long yia 2005. Wanpelalong ol i stap long dispela po-sisen longpela taim stret longhistori bilong Katolik Sios.

Bilong we: Polan. Mama ikarim em long 1920 na i dailong 2005 (85 krismas). Em igat wanpela brata tasol.

Nem Stret: Karol Josef Wojtyla.Mama i dai taim em i liklik nasoldia papa i lukautim em. Embin groa ap long taim bilonghevi bilong Wol Woa 2, aninitlong ol Nazi Jemani na ol Ko-munis. Santuim em long 2005.Sotpela taim long histori bilongsios bihain man i dai long givimluksave long wanpela manolsem santu man.

Bikpela kontribusen bilongem long sios na wol: SapotimSolidarity muvmen long gav-man bilong Polan na helpimlong rausim komunis gavmanlong kantri bilong em. Wokimhistori olsem pop em i raun longplanti hap bilong wol na i kamlong PNG tu. Statim Wol Yut Dei kamapim nupela paia na laiklong ol nupela jeneresen nayangpela Katolik long kirapimna strongim bilip na sios wok.

Strongpela lukaut long olbikpela skul bilong Katolik Siosi mas stap i givim nupela stronglong ol Katolik bihain long olhevi long 1960’s. Skruim strongna kamapim wok long Vatiken11 Kaunsil.

Luksave: Man bilong daun-pasin, belisi na gutpela sindaunlong wol. Raun lukim na toktokwantaim ol manmeri nating.Laikim na strongim toktok nawok bung namel long KatolikSios na ol narapela lotu longwol. Marimari o helpim oltarangu na lusim tingting long olhevi ol narapela i mekim ibikpela samting long em. Manbilong pre na laikim stret MamaMaria na pre Rosario.

Histori: Long wokim wanpelaselebresen bilong luksave longtupela biknem Pop na tu, longtupela pop i stap laip, em PopFrancis na ritaia Pop EmeritusBenedict 16, i wokim lotu long

mekim tupela wanwok i kamapol santu long Katolik Sios.Ol king, kwin, ol presiden,

praim minista na ol lida bilongmoa long 100 kantri i bin stap tulong dispela seremoni. Samtingolsem 20 Jews lida bilongAmerika, Israel, Itali, Argentinana Polan i bin stap long sere-moni. Dispela i soim ol woknamel long Katolik Jewswokpren aninit long John 23 naJohn Paul 2 na tupela Pop istap laip (Francis na Benedict16) na selebretim Misa lotu longsantuim ol.Samting olsem 150 kadinel,

1,000 bisop na 6,000 pater i binstap insait long Misa lotu sere-moni.Moa long 800,000 selebret in-

sait long Sen Peter’s Skwea na500, 000 moa long Rom na olstrit i lukim seremoni long olbikpela TV. Planti milien pipellong wol tu i lukim seremonilong TV.

Santu

KATOLIK Sios longwol i bin lukim historilong las wik Sande bikoslong tupela samting.Pastaim em, sios i bin

holim wanpela seremonilong namba taim longsantuim tupela biknemsios lida long wol husat ibin mekim sampelabikpela senis long 20 na21 senseri, na kisim Ka-tolik Sios i kam long makbilong nupela level nalaip long wol tude.Tupela em Santu John

23, i bin Pop na hetmanbilong Katolik Sios longwol long 5-pela yia, naSantu John Paul 2 i binholim wankain wokklostu long 28 yia.Long ai bilong moa

long 800,000 long Misalotu insait long SenPeter’s Skwea long Romlong las Sande Epril 27,Pop Francis i bin pulimstrong win, pasim ai nastap isi long sotpela taimna wokim toktok longtoples Latin long statimhistori seremoni em iwokim long santuim tu-pela biknem pop i kamapsantu wantaim ol toktok:“John XX111 na John

Paul 11 i bin wokbungwantaim Holi Spiritu longriniuwim o glasim naapdetim sios long holimol samting i stap bipoyet, we ol santu i bingivim long en long plantitausen yia i go pinis inapnau”, Pop Francis i bintok na givim blesing. Em bin givim biknem

long John 23 long larimGod i go pas long en

long singautim Vatiken 2Kaunsil na givim bikpelaluksave long John Paul 2long fokas bilong emlong famili, samting PopFrancis yet i skruim i gonau.“Tupela em ol pater,

bisop na pop bilong 20senseri,” Francis i tok.“Ol bin stap long olbikpela hevi long dispelasenseri, tasol ol dispelahevi i no daunim ol,” emi tok.Em bin tok bihain long

wokim planti tingting natoktok na helpim bilongBikpela, “mipela i tokautolsem Bleset JohnXX111 na John Paul 11 isantu na mipela i putimol wantaim ol narapelasantu, na sios long wol igivim ol dispela luksave.”Man, han i klep bilong

planti tausen pipel longSen Peter’s Skwea i goolsem long Tiber Riva nai go i pairap ol i harimlong longwe hap stret.

“Histori i kamap longdispela taim. John Paul 2i bin mekim bikpela woklong sios. Em bin pin-isim wok bilong Vatiken2. Tude, yumi luksavelong wok God i mekimlong sios long las 50 kris-mas,” Reveren VictorPerez husat i bin kisimwanpela grup long JohnPaul Haiskul long Hous-ton, Texas long Amerikai tok. Grup bilong em ibin wet long 12 aua longgo klostu long SenPeter’s. Long Polan em ples

bilong John Paul 2, olbelo i pairap taim PopFrancis i tokaut olsem tu-pela i kamap santu.“Em bin senisim Polan

wantaim ol skul bilongem na taim em i kamlukim mipela,” MariaJurek i krai na tok taimem i lukim seremoni longbikpela TV long wanpelahap ol i dediketim i golong John Paul 2 long

Krakov, Warsaw longPolan.Long Filipins we

bikpela lain i bin bunglong Misa Lotu em binmekim long 1995 wesamting olsem 4 milienpipel i bin kamap longen, ol pipel i bin lukimsantuim lotu selebresenlong TV na wokim ol se-lebresen. I bin gat pareitwe ol pikinini i bin putimklos olsem pop.“John Paul 2 em pop

bilong mipela,” TheresaAndjoua, wanpela nes igat 42 krismas bilongkantri Gabon long Afrikai tok. Em bin putim tum-buna klos bilong Afrika igat piksa bilog tupela nu-pela santu.“Long 1982, taim em

(Pop John Paul 2) i binkam long Gabon, em ibrukim skru na kis longgraun na tokim mipelalong “kirap, go fowet nano ken pret” em bin tok.“Taim mipela i harimolsem ol bai santuim em,mipela i kirap na kam,”Theresa i bin tok.Tasol long Sen Peter’s

Skwea, kol na no gatbikpela san na planti i nobin slip long nait bikoslong pre inap long mon-ing long ol haus lotu longsiti, ples i bin stap isi.Dispela i narakain long2011 taim ol i wokim lotuseremoni long mekimJohn Paul 2 i Bleset.Long dispela taim, olyangpela pipel i bin ama-mas singsing na danisna singaut long taim bi-long misa na bihain.

Tasol taim Pop Francisi draiv long open kar i goolgeta long Tiber Riva naplanti pipel i lukim emlong namba wan taim,ples i bin gat nois.Taim seremoni i stat,

strit long skwea i go autlong ol strit na bris i golong Tiber Wara i pulapstret.Ol pilgrim bilong Polan

i karim ret na waitpelaplak i bin go pas longskwea pastaim long sani kam antap. “Foapela pop insait

long wanpela seremoni ibikpela samting na iwokim histori i bikpelasamting long lukim nastap long en,” DawidHalfar i bin kam olgetalong Polan i tok.Long taim bilong Misa

lotu, Pop Benedict 16 ibin sindaun long saitbilog alta wantaim olnarapela kadinel longples we ol i luksave longen. Em na Pop Francis bin

welkamim presiden bi-long Itali na ol narapelakadinel i kam. Long pinisim Misa lotu,

ol bin wokim litani bilongol santu na nem bilongtupela nupela santu emol bin kolim long lista. Planti tausen pipel i

kamap long seremoni isoim olsem tupela pop ibin gat bikpela luksavetaim ol i stap laip napasin we ol i go aut natoktok na stap wantaimol manmeri nating wePop Francis i bihainimtu.

Katolik Sios i gat tupela nupela santu… John 23 na John Paul 2

Santu (Pop) John XX111 Santu (Pop) John Paul 2

Sampela Sister i holim poto bilong nupela, Santu John Paul2 na Santu John 23 long bikpela seremoni i bin kamap longVatiken Siti, Rom long Itali. Poto: Intanet

Yumi mas rinuim bilipwantaim Jisas em ipikinini bilong God

YUMI mas luksave klia nau olsem Jisasem i tru pikinini bilong God na em i Bikpelabilong yumi.I gutpela, yumi Kristen i mas luk save

long bikpela wok God i bin salim pikininibilong em Jisas i kam mekim long yumilong dispela graun. Sapos i tru em i bikpela lida na King bi-

long yumi, yumi mas luksave long emwantaim lewa bilong yumi. Long wanemJisas i bin winim bikpela pait long olgetahevi yumi i kamapim long dispela graun. Tru, yumi tu i mas bihainim Jisas na

mekim dispela win taim yumi pas gut natok no long satan. Em tasol yumi bai winimolgeta hevi yumi bungim long dispelagraun. Nau, olsem wanem long dispelakain rot long bilip na luksave long Jisas. Yumi olgeta Kristen i bilip na luksave

pinis olsem, Jisas em i pikinini tru bilongGod na God i bin salim em i kam longsevim na kisim yumi bek. Tasol, sampela bilong yumi i paul na

popaia long bilip na paul yet. Long las wikGut Nus long (St. Jon 20: 19-31) yumilukim wanpela man, aposel Thomas,husat i bin painim hat tru long bilip longwanem, tingting, ai na hat bilong em i pastru long bilip na luksave long Jisas. YuBikpela bilong mi, yu God bilong mi. Tru St. Jon i tok olsem, dispela graun

em i birua bilong yumi na yumi mas paitlong winim dispela birua bilong yumi.Husat em i dispela enemi bilong yumi longdispela wol? Dispela wol i ken lidim go long we long

God long ol plesa, mani, dring spak, pasinpamuk, long pasin korapsen, long pasingrit na selpis, long pait, long mekim birualong arapela, long pasin giaman na longpasin biknem na pawa na planti moa. Long dispela rot tasol wol i kamap birua

bilong yumi na i moa gut, yumi mas sanapstrong long pait long birua bilong yumilong dispela wol. Yumi bai pait olsem wanem na winim

dispela pait? Long dispela wok yumi Kris-ten i nidim lida, husat bai gaidim yumi natok save long yumi hau bai yumi kirapimdispela pait na mekim yumi kamap wina. Tru yumi ken win sapos yumi i putim

bikpela tras long Jisas. Jisas em i trupelana pawaful lida na em i pikinini tru bilongGod na i was long yumi olgeta de. Olsem na yumi Kristen i mas i gat tras

na bilip long em. Jisas long kirap bilongem i soim yumi long kisim laip oltaim.Long kirap bek bilong Jisas i opim dua bi-long nupela rot, nupela laip na nupela wol.Em nau, yumi i no stap long olpela wol,

nogat, yumi nau i stap long wol we Jisas iwin na givim yumi. Olsem, yumi no kenkamap olsem Thomas moa. Yumi mas bilip long strong bilong wok

kirap bek bilong Jisas Krais na long bilip,tras na komitmen tasol bai opim tingting,bel na pasin bilong yumi long luksave longmak bilong kirap bek bilong Jisas Krais. Sapos yumi luksave long dispela mak

bilong yumi win pinis long pait. Olsem nai gutpela long yumi rinuim laip na pas wan-taim Jisas.

Page 8: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

P12 Wantok Me 1 - 7, 2014 abcpasifiknius

Salim graun long foreninvesta

Wanpela bikpela intenesenel aid ejensi Oxfam isutim tok long foapela bikpela benk long Australialong givim mani long ol bisnis kampani husat isave yusim ol korap pasin bilong stilim graunbilong ol pipel long Asia-Pasifik rijon, na tu longSaut Amerika.

SABL na wok bilong katim ol diwai bai bagara-pim ol bikbus bilong PNG (Photo: Greenpeace).Caroline Tiriman bilong ABC i ripot long Oxfam isutim tok long foapela benk bilong Australia ihelpim ol kampani i kisim nating graun. Dispelaripot bilong Oxfam ol i kolim Banking on ShakyGround, i tokaut olsem i gat foapela kantri weOxfam i painim olsem ANZ, NAB, West Bank naCBA i save givim mani long ol foren kampani longkisim graun nating bilong ol asples pipel long olkantri olsem Papua Niugini, Kambodia, Malaysiana Brasil.

Long PNG, dispela ripot i karamapim wok blongspesel egrikalsa bisnis lis (SABL). Aninit long dis-pela lis, ol kampani i tok bai ol i mekim ol wok didi-man long ol graun, tasol ol dispela kampani i savekisim graun bilong katim ol diwai na salim.

Oxfam i tok Westpac na ANZ i save givim dinaui go long ol kampani husat i bin kisim tok oraitbilong mekim wok egrikalsa aninit long SABL,tasol Praim Minista Peter O'Neill i tok sapos ol ipainim olsem ol dispela kampani i bin kisim graunaninit long ol korap pasin, bai ol i rausim ol dispelatok orait o agrimen.

Papua Niugini i gat ol bikpela na gutpela bikbuso renfores i wankain olsem ol bikbus bilongAmazon long Saut Amerika na Kongo Besin longAfrika em ol i winim ol bus bilong ol narapela kantrilong wol.

Tasol long yia 2003, ol i senisim moa long faivmilien hekta na tanim i kamap pinis olsem olSpesel Egrikalsa na Bisnis Lis.

Ol i bin mekim olsem long planim welpam na olkampim ol narapela wok divelopmen long ol dis-pela graun, tasol samting tru em ol dispela kam-pani bai katim na salim ol diwai long ol dispelagraun.

Sif Ekseketiv Opisa bilong Oxfam Helen Szoke itok Westpac long PNG i wok long givim dinau i golong wanpela timba kampani bilong Malaysia,WTK Realty.

Em i tok olsem, "Mipela i wari Westpac i woklongpela taim wantaim dispela timba kampani longPapua Niugini. Dispela kampani i wok long katimtimba long ol bikbus bilong Papua Niugini."

Morrison i no promis longseifti bilong ol asailam sika

Imigresen Minista bilong Australia, ScottMorrison i no toktok tumas long seifti bilong olasailam sika long Papua Niugini.

Ol bikpela trabel na pait i bin kamap long dispelasenta long Februeri 16 na 17 long dispela yia wewanpela man i bin dai na 62 ol arapela i bin kisimbagarap.

Reza Berati, krismas bilong en 23 i bin dai bihainlong sampela lain i bin paitim em nogut tru. MistaBerati i bilong kantri Iran.

Bihain long dispela trabel, Mista Morrison i bintokaut long Februeri 18 olsem em inap givimstrongpela promis olsem laip bilong olgeta asailamsika bai stap gut long senta.

Em i bin tok olsem "Mi ken promis laip bilong olbai seif sapos ol i stap long senta na i no bikhet naol i wok bung wantaim ol lain husat i lukautim ol.”

Tasol taim ABC Four Corners program i binaskim sapos ol bai lukautim gut laip bilong ol asail-am sika long Manus senta, Mista Morrison i bintokaut olsem em bai i no isi long lukautim sindaunna laip bilong ol pipel long senta olgeta taim.

Em i tok tu olsem em i laik lukim ol i painim gut-pela sindaun na stap gut tasol bai i no isi longmekim wok bilong lukautim ol dispela lain.

"Em i hatwok tru long lukautim ol dispela ples,tasol mi givim oda pinis long ol lain i lukautim oldispela senta long mekim gut wok na givim sapotlong ol.”

Wanpela wok painimaut Four Corners i binmekim i soim sampela bikpela wari na hevi i stapyet insait yet long senta na tu autsait long senta ibin helpim long statim dispela trabel long senta.

Wanpela man husat i bin lukim na save long oldispela hevi long senta i bin tokim Four Cornersprogram olsem taim em i bin kamap namba wantaim long Manus em i bin luksave olsem wanpelabikpela trabel bai kamap.

"Wanpela samting i mekim mi pilim olsem mi noinap wok moa long hap em taim ol yangpela refujihusat i pret tru na i tokim mi, ‘Plis, plis lukautimmipela – no ken larim ol i kilim mipela’ na mi tok baimi lukautim ol.”

"Tasol long tingting bilong mi em mi save olsembai mi no inap. Em i no isi.”

Tupela sait wantaim long dispela pait longManus i bin holim ol samting bilong pait pastaimlong ol trabel i bin stat.

Sampela sekyuriti opisa bilong G4S na ol nara-pela pipel husat i bin save na lukim ol dispela tra-bel i tokim Four Corners program olsem tupela saitwantaim i bin holim ol samting bilong pait.

Wanpela gad i bin tok olsem G4S i bin wok longtokim ol pipel long no ken holim miting wantaim olasailam sika long Sande Februeri 16, long wanemol i wari nogut trabel bai kamap.

Em i tokim Four Corners olsem "Bipo long pait,mi bin stap long wanpela miting wantaim manes-men bilong senta na ol arapela wokman. Namanesmen bilong senta i tok ol lain Imigresen longKanbera i tok nogat long ol askim i kamap long dis-pela miting.”

Dispela G4S gad i tok dispela miting long Sandei bin statim dispela bikpela pait na trabel longsenta.

Narapela man i bin tokim program olsem em ibin lukim ol PNG polis i bin go insait long senta nasut nabaut wantaim ol gan bilong ol long Februeri17.

Em i tok tu olsem "Ol i wok long sut long ganlong taim ol i kam insait. Na ol lokal lain i bihainimol… ol i kam insait long kompaun na go wantaim olpolis.”

I kam inap nau ol i no stretim yet wanpela askimbilong wanpela asailam sika long stap olgeta longPNG aninit long dispela tok orait em olpela PraimMinista bilong Australia, Kevin Rudd i bin sainimwantaim gavman bilong PNG.

Ripot bilong Four Corners program long Manusditensen senta i bin kamap long ABC long Tundenait.

0l poto nius

TINGIM ANZAC DE: Madang i bin selebretim ANZAC De long las wik Fraide, Epril25, olsem ol narapela hap bilong wol. Em i de bilong tingim ol soldia i bin pait longol bikpela woa olsem Wol Woa 1 na 2 long wol, Pasifik na PNG. Pot Mosbi naMadang i bin holim ol Dawn o bik moning sevis long tingim ol soldia husat i bin paitna dai long lukautim kantri, fridom na demokresi yumi gat long em tude. Hia (Lef igo long rait)em Pater Pat Gesh, Leftenen Komanda Chris Read, Siaman bilongMelanesien Faundesen na longpela taim bisnis man bilong Madang, Sir PeterBarter na Graham Hawthorne i sanap long hap we ol i wokim dawn sevis, toktokna bihain, kaikai brekfas. Poto: Peter Memafu

ANZAC BREKFAS: Moa long 500 pipel i bin bung long Madang Resort hap longluksave long ANZAC De. Hia ol i lain na kisim kaikai bihain long Dawn Sevis olbin holim long 5.30 am long las Fraide. Poto: Peter Memafu

BIKMAN i DAI: Ialibu-Pangia i bin lusim wanpela bikman bilong ol long las wik.Late Sif Koke Itua i bin dai long las wik long Mosbi na Praim Minista Peter O’Neilli bin kisim bodi i go long Ialibu na givim long ol famili bilong em, olsem poto hia isoim. Poto: PM Midia

Foapela benk bilong Australia i helpim ol bisnis long paulim graun long Asia-Pasifik rijon.

Page 9: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

Me 1 - 7, 2014 Wantok P13komentri

Published at Able Building

Complex, Sec 58 Lot 02,

Waigani Drive.

Websait: www.wantokniuspepa.comPe bilong wanpela yia, 52 niuspepa

KOMENTRI

Acting EditorVeronica Hatutasi

Kirapim independen grup bilong helpim polis na pablik

Klostu olgeta wik baiyumi harim stori bilong olpolis i paitim ol manmerinogut tru o i sutim ol longgan o i bagarapim hausna ol arapela samting bi-long ol pipel. Ripot bilongol dispela kain biruapasin ol polis i kamapimlong ol pipel i wok longkamap long ol niuspepa,redio na sosel media natelevisen nius, na tu longmaus bilong ol pipelhusat i lukim o i harimlong ol wantok. Dispela pasin bilong

paitim na bagarapim natingol narapela man o polis bru-taliti, i kamap olsem ‘nomal’nau long wok bilong olpolis. Tasol yumi olgeta isave olsem dispela kainpasin i krangki na i brukimlo bilong Papua Niugini. Olpolisman i no gat rait longpaitim o bagarapim natinglaip bilong narapela man omeri. Sapos ol i mekimolsem, orait ol tu i maskamap long ai bilong kot nakisim wankain mekim saveolsem ol arapela manmerinating husat i mekimwankain rabis pasin olsem.Long dispela wik i gat

stori bilong wanpela yang-pela man ol polis longMosbi i bin paitim long MagiHaiwe. I gat tu stori bilongwanpela polismeri husat isoim pes bilong em wan-taim ol bagarap em man bi-long em i bin kamapim.Man bilong em i wanpelapolisman tu. Na long televisen nius

long Australia, ol i soimpiksa bilong wanpela manol dok i wok long kaikaimem. Dispela man i tok olpolis i holim em na karimem i go autsait long Mosbi

na putim ol dok longkaikaim em. Ol polis i laikskulim em long no kenkamapim bikhet pasin.Sapos dispela piksa na tok-tok bilong man ya i tru, bai

yumi tok ol polis i brukim lolong mekim dispela kainpasin.Yumi ol pipel bilong PNG

i no stap long tudak moa.Yumi klia long stretpela rot

bilong bihainim sapos i gathevi i kamap. I gat lo i stapna dispela lo i bilong lukau-tim olgeta manmeri napikinini bilong dispela kantri.I no gat wanpela man o

meri i antap long lo, nogat.Na yumi save tu olsem i noolgeta polisman i savemekim dispela kain bikhetpasin. Wan wan tasol ikamapim kain bikhet pasinna bagarapim gutpela nembilong ol arapela polis manna meri insait long RPNGC.Nau i taim bilong mekim

strongpela toktok i go longpolis komisina, polis ministana gavman long stapim dis-pela bikhet pasin sampelapolisman i wok long mekim.Yumi harim olsem i gat pro-gram i kamap bilong mode-naisesen insait long polisfos. Orait, mobeta ol i

kamapim program bilonggivim moa trening long olpolisman na meri long stret-pela pasin bilong arestm olsaspek o pasin bilongmekim wok painimautsapos trabel i kamap longkomyuniti. Ating bai i masgat strongpela wok i kamapgen long wok bilong komyu-niti polis. Ol dispela lain iolsem ai na yau bilong polisinsait long komyuniti na isave helpim wok bilong lona oda. Ol pipel bilong PNG i laik

save wanem kain mekimsave bai kamap long olpolis husat i bagarapim laipbilong ol pipel. Bai ol i pinis long wok, o

bai ol i kamap long kot o baiol i baim kompensesen longman o meri husat i kisimbagarap long han bilong ol,o olsem wanem? Plantitaim yumi harim olsem olpolis yet i mekim wok paini-maut long trabel, tasol i nogat moa ripot i kamap na olpablik i no save sapospolisman i kisim sampelapanismen o nogat.

Sapos polis komisina itok tru long modenaisesenprogram i kamap nau, oraityumi laik lukim sampelasenis i kamap. Ol pablik i nogat moa bilip long ol polisyet i skelim rong bilong olna givim mekim save i golong ol wanwok bilong ol.Olsem na nau em i taim bi-long lukluk long kamapimwanpela independen gruplong skelim dispela kain olrong ol polisman na meri ikamapim long ol pablik.Dispela grup i mas wanpelaindependen grup olsemombudsmen na bai ol i kenmekim stret wok bilong ol. Ino gat wanpela polisman omeri bai i stap insait longen. Yumi mas kirapim kaingrup olsem bilong mekimwok bilong harim komplenbilong ol pablik egens olpolis. Na tu, i mas gatmekim save i go long olpolis husat i asua. Dispela iwanpela rot bilongkamapim gen bilip bilong olpablik long wok bilong olpolis. Tude yumi no biliptumas long wok bilong olbikos ol i haitim planti pasinnogut long ol pablik. Olsem na long kamapim

gen gutpela luksave namellong polis na ol pablik, i masgat wanpela spesel gruplong harim na skelim olkomplen ol pablik i gat longol pasin nogut ol polis ikamapim. Dispela em i wanpela rot

bilong kamapim modenais-esen insait long polis fos bi-long Papua Niugini. Yumigat ol polis bilong Australiai kam wok wantaim ol polisbilong yumi. Ating ol i ken givim gut-

pela edvais i go long poliskomisina na ol senia opisabilong em long rot bilongpinisim polis brutaliti.

TAIM gavman bilong PeterO’Neill i bin mekim wanbelwantaim ol arapela politikelpati long givim em namba bi-long kamapim gavman, pati bi-long William Duma na patibilong Don Polye i bin sanapfran stret long strongim nambana kamapim gavman wantaimem (Peter O’Neill) long Julai2012.Dispela wanbel na sapot i

lukim Mista O’Neill i kamapimgavman na amamasim tupelalida ya wantaim tupela bikpelaposisen o wok minista. DonPolye bin minista bilong manilong Fainens Dipatmen, naWilliam Duma i kamap ministabilong ol oil na ges insait longolgeta maining long Papua Ni-ugini.Em i soim pasin bilong tok

tenkyu na amamas long ol laini bin helpim em long wokimhaus bilong em i kamap gut naem i slip kirap gut long en.Yumi lukim dispela pasin

amamas i bin kamap gut inap-long dispela yia. Tasol longmun Febuari taim Praim Min-ista O’Neill i kirap na rausimDon Polye na Wiliam Duma

long ol posisen bilong tupela.Long sait bilong Don Polye,

yumi harim planti toktok olsemem i no laik sainim wanpelapepa bilong kisim dinau manimak olsem K3 bilien. Olsem napraim minista i rausim em. Naem yet i tekova long posisenbilong Fainens na em i sainimdispela agrimen wantaimbenk. Na dispela dinau mani ikam aut pinis we gavman ibaim sea long Oil Search kam-pani.Long sait bilong William

Duma, yumi no save gut longwanem as tru em i pinis longdispela bikpela wok tru we ilukautim olgeta bikpela wokmaining insait long kantri longsait bilong oil na ges, we LNGi stap insait long en.Em i orait bikos olgeta wok

minista insait long kantri empraim minista yet i gat olgeta

pawa long rausim na senisimlong ol narapela lida i kisim.Em ol minista na memba husati no inap long kotim praim min-ista long dispela.Tasol bikpela samting yumi

lukim em kain pasin bilonggrisim ol pati long sapotim ollong fomim gavman pinis, nabihain tromoi ol i go long bak-sait.Mista O’Neill i yusim gut tru

Don Polye na Wiliam Duma napati bilong tupela long kisimnamba na strong long winimgavman. Nau em tromoi tupelai go long baksait.Long pasin tumbuna na kas-

tom bilong Papua Niugini, yumino save mekim olsem ya. Taimman long narapela hap ples imekim wanpela bikpela ama-mas long yu, yumi save givimem bikpela presen we yumi noinap rausim. Yumi ken givimem hap graun, givim meri,givim pik na muruk na arapelabikpela samting moa. Nogatbruk long en o kisim bek bilongen.Amas krismas i save kam na

go na ol tumbuna i save holimdispela stori na i save bung, na

wokim bikpela mumu na tingimyet gutpela pren pasin ol tum-buna na papa bin wokim longbipo. Nogat bruk inap nau.Em pasin tumbuna na kalsa

bilong yumi long Papua Niug-ini. Nogat man bai rausim obrukim.Tasol nau praim minista i

mekim narakain, na tru tumasem i no pasin bilong Papua Ni-ugini long ai bilong kastoma nakalsa.Yumi ken tok olsem yumi

stap pinis insait long taim bi-long waitman o taim bilongmasin na kompyuta. Olsem nayumi mas senis na go het.Long tok Inglis, ol tok In-

tergrity o pasin tru bilong yumii no ken senis bikos long nu-pela taim tude. Yumi masholim yet integrity o pasin bi-long yumi bikos i gat rispek nalaikim long wanpela arapela isave stap long dispela pasin.Yumi ken werim trausis na

siot o kaikai rais na tok Inglis,tasol pasin tru bilong yumilong rispek na laikim arapela imas stap yet bikos kastom nakalsa bilong yumi igat plantirispek na laikim i stap.

Kalsa bilong PNG gat rispek na laikim i stap

Jada014

Daunim tru Lo bilong Polis...Sinia polismanpaitim sinia polis meri bilong em yet...

Page 10: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

Nicky Bernard i raitim

OLGETA hap long kantribai gat liklik amamas istap sapos ol wan strit i

save long ol yet. Planti bilongol haus i save stap klostuklostu na ol manmeri napikinini i save long ol nebas bi-long ol hariap tru.

Sampela ol liklik provins olsemManus, ol bai save long ol nupelapes hariap tru long wanem taunbilong ol i liklik.

Sampela ol narapela provins tuem wankain, ol bai save long olwan strit bilong hariap tru. Maskiyu bilong wanem hap provinstasol taim haus bilong yu stapklostu, klostu bai yupela savelong yupela hariap stret na kamapolsem brata susa.

Long Pot Mosbi dispela pasin isave stap long wan wan rot o strit.Ol mama bai bungim ol yet namekim liklik maket long sait bilongrot bilong ol na tok pilai na ama-mas wantaim, ol pikinini tu baiwankain. Ol bai bungim ol yet napilai na raun wantaim. Ol papasave gat wei bilong ol longbungim ol yet.

Insait long Mosbi i gat planti olliklik rot na planti sabeb long en.Sapos yu go nupela bai yu paulliklik na ol manmeri na pikininilong stret bai save olsem yu nu-pela long stret bilong ol.

Long Bisini, planti liklik rot naplanti ol famili haus i stap long dis-pela kona bilong Boroko, na dis-pela ol haus tu em bilong bipo nasampela ol i stretim gut gen na

kamap ol nupela haus bilong nautasol.

Ol manmeri na pikinini long dis-pela hap kona i save gut tru longol yet, wanem liklik rot na haus olstap olgeta save.

Taim bilong wiken olgeta i savekam aut long haus bilong ol namekim liklik maket long sait bilong

rot na ples bilong pilai, longwanem dispela liklik hap kona bi-long Mosbi em olgeta pilai savestap long hap.

Liklik rot long Bisini save pulaplong ol mama na pikinini longmekim maket, long wanem olmanmeri na pikinini save wok-abaut long dispela rot na go long

wanem pilai graun ol laik go longen long pilai.

Taim nogat pilai long Bisini i olmama na pikinini long dispela hapsave kam aut tasol long ol hausbilong ol long sidaun aninit long olbikpela rentri long kisim kol win,giaman pilai kas na tok pilai longamamasim wiken bilong ol tasol.

FONDE ME 1, 2014

4:30 AM G AUSTRALIAN NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER 1074.45:30 AM G EMTV NEWS REPLAY6:30 AM G TODAY09:00 AM G Classroom Broadcast9:00am Grade 6 Mathematics9:50am Grade 6 Science10:40am Grade 7 Mathematics11:20am Grade 7 Science1:00pm Grade 8 Mathematics1:50pm Grade 8 Science2:30pm DEPI Program

KIDS KONA5:30 pm G TRAPPED CASTAWAY EP#22/266:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G RAIT MUSIK EP#2088:00 PMG RESOURCE PNG Ep#15

9:00 pm G GAME ON – EP#39:30 PM PG ELITE MUSIC ZONE EP#2014/1510:00 pm PG NRL FOOTY SHOW – EP#0811:30 PM G NEWS REPLAY………followed by the Australia Network00:30 AM G IPL 2014 MATCH #11 “LIVE”

FRAIDE ME 2, 2014

4:00 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER1074.55:30 AM G EMTV NEWS REPLAY6:30 AM G TODAY

Classroom Broadcast9:00am Grade 6 Mathematics9:50am Grade 6 Science10:40am Grade 7 Mathematics11:20am Grade 7 Science1:00pm Grade 8 Mathematics

1:50pm Grade 8 Science2:30pm DEPI Program

KIDS KONA4:00 PM G 2014 – NRL ROUND 8 “Live”5:55 PM G CRIME STOPPERS6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G IN MORESBY TONIGHT – 7:30 PM G 2014 – NRL ROUND 8

STORMS vs. WARRIORS “LIVE”9:30 PM G QRL INTRUST CUP – ROUND 9

BEARS Vs. SP HUNTERS 11:30 PM G 2014 – NRL ROUND 8BRONCOS vs. RABBITOHS01:30 AM G EMTV NEWS REPLAY………followed by the Australia Network00:30 AM G IPL 2014 MATCH #12

SARARE ME 3, 2014

4:30 AM G T/20 CONTINUES……

6:00 AM G EMTV NEWS REPLAY7:00 AM G IN HIS STEPS EP#167:30 AM G IPL 2014 MATCH #1311:30 AM G AUSTRALIA NETWORK3:30 PM G NRL 2014 ROUND #8 “LIVE”5:30 PM G OLSEM WANEM EP#156:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS6:30 PM 2014 – NRL ROUND 88:30 PM G SKUL BILONG YU – EP#39:30 PM G 2014 – NRL ROUND 8

BULLDOGS vs. KNIGHTS11:30 PM G NATIONAL EMTV NEWS REPLAY11:30 PM G IPL 2014 MATCH #14 “LIVE”

SANDE ME 4, 2014

3:30 AM G AUSTRALIA NETWORK

6:30 AM G EMTV NEWS REPLAY

7:00 AM G HILLSONG-996

7:30 AM G AUSTRALIA NETWORK

8:00 AM G YOGA CITY EP#8/13 – Re-run

8:30 AM G BUSINESS PNG YR.3 EP#14

9:00 AM G TOTALLY SPIES EP#7 – RE-RUN

9:30 AM G OLSEM WANEM EP#15 – RPT

10:00 AM G RESOURCE PNG EP#15 – Rpt11:00 AM G LOVE BITES WITH JOEY 10/2611:30 AM G ITALIAN FOOD EP#10/13 Re-run12:00 PM G AUSTRALIA NETWORK

2:00 PM G 2014 – NRL ROUND 8 “Live”

4:00 PM G 2014 – NRL ROUND 8 “Live”

6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS

6:30 PM G WHERE DO WE GO –

7:00 PM G TOK PIKSA - EP#2014/17

7:30 PM G 60 MINUTES8:30 PM G MOVIE – THE TIME MACHINE

De - Mande – Fraide6am – 10am – Sankamap show – Host: Kas.T6:00am – Major Nius Bulletin6:15am – Komiuniti Notis Bod6:25am – Taim Bifo – wanpela singsing b’long bifo. 6:30am – Nius Hetlains 6:45am – Bonde gritins7:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta7:05am – YU TOK – komiuniti awenes program7:15am – WAN 4 DA ROAD – Hit Prediction – niupela singsing 7:30am – Tok Pilai – stori b’long putim smail long nus pes.8:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta8:05am – YU TOK – komiuniti awenes program8:15am – “Papa Heni Fuka Show”.9:00am – Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai) Fraidei

Tasol9:30am – Final aua cruz10am – 3pm – Monin Trek na Belo Pack – Host: Mummy DASH10:00am - Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta10:05am – YU TOK – komiuniti awenes program10:15am – Kona b’long yu. 10:45am – YUMI PAINIM WOK Segment11:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta11:05am – YU TOK – komiuniti awenes program11:10am – Lukautim yu yet - Helt toktok 11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim

- Laik b’long yu – Niupela singsing previu12:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta12:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program12:10pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen 12:15pm – Komiuniti Notis Bod 12:20pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen 1:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta1:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program1:10pm – BELO Pack - Belo taim rekwes na dedikasen

2:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius 2:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program2:45pm – YUMI PAINIM WOK Segment3pm – 7pm – Avinun Draiv Taim – Host: Vaviessie3:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta3:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program3:10pm – Avinun cruz4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta4:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program4:10pm – FOAPELA KAM GUD LONG 4 – foapelasingsing4:30pm – Nius Hetlains4:45pm – YUMI PANIM WOK Segment5:00pm – Major Nius Hetlains – YUMIFM Nius Senta5:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program5:10pm – 6:00pm – KULCHA Musik (1 hr) skelim lokalmusik 6pm – 7pm – NAIT BEAT – Host: Vaviessie6:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN – YUMIFM NIUS Senta6:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program

6:10pm – 7:00pm Mon kamap sho6:45pm – Komiuniti Notis Bod7:00pm – 9:00pm – COCA COLA GARAMUT – Host: Angra Kennedy7:00pm - Nius – YUMIFM NIUS SENTA7:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait00am – 6am – BRUKIM TULAIT SHOW – Host: TuluvanVitz/Talaigu Sopi/Bata Rat00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift)- Miusik / Request / Tok pilai- Kipim Kampani long ol nait shift.Wikens – Sarere6am – 10:00am – Wiken Sanrais Host: Talaigu Sopie7am – 9am – Sarere Monin Cruz9am – 11am - Monin Treks11am – 1pm - National Weekly Hit Parade – Host:Kasty - 1st aua NWHP12:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta12pm – 1pm - 2nd aua NWHP

Sarere belo cruz – Host: Tuluvan Vitz1pm – 2pm – Sarere Belo Taim Dedikesen2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta2pm – 6pm - Sarere Avinun Cruz6:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta6pm – 00:00am - Nait beat7pm – 9pm - Coca Cola Garamut9pm – 00:00am - Nait cruz00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowWiken - Sandei6am – 10am – Wiken Sanrais / Sandei Monin wokabaut Muisik 10am – 12noon – Monin Treks12noon NIUS – YUMIFM Nius Senta12 – 2pm – Sandei Belo Taim Music2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta2pm – 6pm – Sandei Avinun Draiv Music6pm - Nius – YUMIFM Nius Senta6pm – 8pm – GOSPEL REKWES AUA8pm – 00:00am - Late Nait Cruz – Poroman Aua00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowProgram Director – YUMIFM – Kasty

Raun wantaim Wantok kru ...

EMTV Television Guide

6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Spots7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Helt8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Spots Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TUNDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Mama Graun8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Helt Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TRINDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Focus8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Mama Graun Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FONDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Youth8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Focus Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FRAIDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Wantok8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Youth Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

SARERE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 7.40PM Wantok 8PM Lokal Ben 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas

SANDE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei) 8PM Lukluk Bek Long Wik 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAMHARIM LONG: 101.9 FM

P16 Wantok Me 1 - 7, 2014 entatenmenProgram bilong Wanwan De

Amamas wantaim strit lain

Ol mama na pikinini bilong Bisini i malolo gut tru aninit long wanpela bikpela rentri bilong bipo tru. Poto Nicky Bernard.

Page 11: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

Antap1 Bekim3 Trai6 Putim inap em i pulap11 Yau12 Biknem soka pilaia bilong

Brasil14 Hap tok bilong pinisim pre15 Longpela rot16 Salensim18 Moningtaim21 Mak bilong samting i fit23 Integretet Len Grup24 I no olpela27 I kuk pinis29 Infomesen Teknoloji30 Ragbi Lig bilong Australia31 Risets institut long

Goroka34 I no pas38 Bikpela kantri long wol40 Ples long Bogenvil43 I no drai44 Ol i kamautim dispela

risos long Ok Tedi45 Em ya46 Mak long kompas47 Strongpela diwai48 Petrol51 Kantri long Midel Is52 Tenkyu54 Putim yau55 Siti long kantri Peru58 Kaikai ol i wokim long

susu60 I save ran long rot61 I no hatwok63 Post-Courier na National

em tupela66 Bilong givim teist long

kaikai67 Masin bai wok sapos

pawa i stap olsem68 Dring wantaim bret long

moning69 Ol i lukautim lo na oda71 Ring na hangap long

mobail

74 Wewak i stap long dispela Sepik provins

75 Mani bilong PNG76 Hamas mani stap long

akaun

Daunbilo1 Lihir em wanpela2 Nesenel Alaiens4 Ples bilong wok5 Laikim tru6 Mani bilong baim hatwok7 Binatang i stap long gras8 Ol soldia9 Laisens10 I no aut13 I no kam stret long taim17 Bikpela miting long yia19 I gat 12-pela long yia20 Sampela enimal i gat22 Karim pen25 Kaikai i gro long diwai26 Kol switkai28 Mak long kompas

32 Nem bilong wanpela lida bilong Saina

33 Ol ston samting we solwara i bruk

35 Rop36 Hetmeri bilong PNG37 Mov long wara39 Nesenel Alaiens41 Gras tantanim42 Begin45 I save flai long skai48 Ples we kaikai i go daun49 Yau50 Taitel bilong ol bikman bi

long Fiji53 Ples we ol i kamautim gol

na kopa56 Bilas bilong ol tumbuna57 Lida bilong ol BRA bipo58 Bia bilong PNG59 Wankain olsem 4962 Wanpela kain abus64 Kontrol bilong ka65 Abus bilong wara

70 Bikpela siti long PNG71 Namba faiv mun

72 Kilomita73 Rul

10:00 PM G HILLSONG – Rpt 10:30 PM G NATIONAL EMTV NEWS REPLAY

MANDE EPRIL 28, 2014

4:00 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER 1074.15:30 AM G EMTV NEWS REPLAY6:00 AM G TODAY9:00 AM G BUG’S LIFE10:30AM G ALASKA – Re-run12:00 PM G GRIFFIN & PHOENIX13:30 PM G DEEP IN MY HEART3:30PM KIDS KONA

HI 5 S10 EP#2/43MAGICAL TALES S2 EP#6/31PYRAMID S2 EP#22/68THE SHAK S3 – EP#20/42

5:30 PM G AMAZING SPIES – EP#16/265:55 PM G CRIME STOPPERS6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 pmG NRL 2014 ROUND 7

EELS vs. WEST TIGERS9:00 PM G COCA-COLA SPORTS SCENE EP9:30 PM G NRL 2014 ROUND 7

PANTHERS vs. TITANS11:30 PM G EMTV NEWS REPLAY………followed by the Australia Network00:30 AM G IPL 2014 MATCH #8 “LIVE”CHENNAI SUPER KINGS vs. DELHI DAREDEVILS

TUNDE EPRIL 29, 2014

5:00 AM JOYCE MEYER 1074.25:30 AM G NATIONAL EMTV NEWS REPLAY6:30 AM G TODAY9:00 AM G Classroom Broadcast

9:00am Grade 6 Mathematics9:50am Grade 6 Science10:40am Grade 7 Mathematics11:20am Grade 7 Science1:00pm Grade 8 Mathematics1:50pm Grade 8 Science2:30pm DEPI Program3:30 PM G KIDS KONA

HI 5 S10 EP#3/43MAGICAL TALES S2 EP#7/31PYRAMID S2 EP#23/68THE SHAK S3 – EP#21/42

5:30 PM G ESCAPE FROM SCORPION IS. S2 6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G HAUS & HOME Ep#118:00 PM G BUSINESS PNG YR.3 –

Ep#14/20148:30 PM PGR MERLIN S3 – Ep#1/13 – “Tearsof Uther Pendragon Pt.1”9:30 PM G EMTV NEWS REPLAY

………followed by the Australia Network

00:30 AM G IPL 2014 MATCH #9 “LIVE”KINGS XI PUNJAB vs. SUNRISERS HYDERABAD

TRINDE EPRIL 30, 2014

5:00 AM G JOYCE MEYER 1074.35:30 AM G EMTV NEWS REPLAY6:30 AM G TODAY

Classroom Broadcast9:00am Grade 6 Mathematics9:50am Grade 6 Science10:40am Grade 7 Mathematics11:20am Grade 7 Science1:00pm Grade 8 Mathematics1:50pm Grade 8 Science2:30pm DEPI Program

KIDS KONAHI 5 S10 EP#2/43MAGICAL TALES S2 EP#6/31

PYRAMID S2 EP#24/68THE SHAK S3 – EP#20/42

5:30 PM G ULTIMATE GUINNESS WORLD 6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 AM G FACT FILES – FAIR GROUND AT

TRACTIONS EP#28:00 PM G OUR PORT MORESBY EP#268:30 PM G TOK PIKSA Ep#16– Repeat…..9:00 PM DALLAS SEASON 2 – EP#3 –

Sins of the Father10:00 PM G NEWS REPLAY….………followed by the Australia Network00:30 AM G IPL 2014 MATCH #10 “LIVE”KINGS XI PUNJAB vs. SUNRISERS HYDERABAD

EMTV Television Guide

Me 1 - 7, 2014 Wantok P17komik

Ol Progrem na Kilok iken senis oltaim...

BIABIA

KANAGE

TORO

KROSWOD

SUDOKU

Ansa bilong las wik Sudoku # 42

Ansa bilong Sudoku # 43 neks isu

Ansa bilong las wik kroswod, isu # 2068

Page 12: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

Tok Inglis i kisim tripelaporo i go long kalabus

NEM bilong ol em Fafti, Yokomo na Kanage.Ol i no save long tok Inglis na ol i save staplong ples tasol. Wanpela taim ol plen long golong taun long lainim tok Inglis. Fafti go paslong taun, long taun em harim ol man tok, "3of us", em lokim tasol long het na kam longples. Neks de Yokomo go long taun na kamwantaim tok Inglis, "Because of money".Laspela man long go long taun em Kanage naem i kam bek wantaim tok Inglis bilong em,"Lets go". Potnait Fraide kam na tripela laiktraim tok Inglis bilong ol na ol i go long taun.Long rot ol raskol kilim wanpela man nakisim mani bilong em na ronawe, na tripelabrada go kamap long hap we man i dai stap.I no long taim polis kam kamap na askim ol,"Who killed this man?" Fafti tok, "3 of us",Polis askim gen, "Why did you kill him?"Yokomo bekim, "Because of money", Polisbel hat na tok, "You want me to take you tojail?" Kanage ansarim, "Lets go, na poliskisim tripela golong kalabus.

Sims 4Mile, PopondettaAwara Tasol

Man o wara i toktok?KANAGE i kisim wara go na em i harimolsem ol i wok long senisim presen na tokmeri krismas na hepi niu yia na amamas olyet na tok na sekan i go i kam long soimamamas bilong ol wantaim krismas na hariaptasol em tok mi mas go hariap longhaus na gritim meri bilong mi tu. Taim emkamap long haus em holim meri bilong em natok, "Where is my christmas?" meri kirapnogut long harim dispela tok na em i bekim,"Yu kilia, long long man. Man tru tru toktoko wara toktok"

Freda MelchiorMotonau, Madang

'Pater, plis stop pastaim'WANPELA Sande, Kanage i bin go long lotu

na em i karim K12 i go long lotu. Em i tokolsem, em bai putim K2 long ofa na K10 baiem baim kaikai long maket. Taim bilong ofanau na ol yut wok long singsing i stap longkisim ol ofa bilong ol manmeri i stap. Kanageem bisi long harim ol singsing na tu em i woklong singsing wantaim na taim ol i karim bas-ket bilong putim ofa, Kanage kirap tasol naputim olgeta koins bilong em i go insait longbasket. Na, taim bilong karim ofa i go longpater na em i tingim olsem em i putim olgetakoins bilong em i go insait long basket. Em iwok long tingting long hau long kisim bekK10 bilong em na pater i stat long betenlong ofa i kam. Isi tasol em i kirap na go longpater. Pater i lukim na em i tok, "Pikininiolsem wanem?" Ayo pater, plis stop stop.Plis mi lus tingting na givim olgeta koins bi-long mi long ofa. Mi laik givim K2 tasol miabrus na putim olgeta i go insait. Plis givimmi tasol K10 na yu ken holim K2. Em ofa bi-long mi. Na pater i tok, "Yu givim pinis longbikman pinis." Na Kanage kirap na tok olsem,"Yu tupela bikman save givim mi moni ah.Givim K10 blo mi kam bek nau tasol."

Wally AnisMaunt Hagen

Dia Laiplain,

MI WANPELA sumatin man i gat 18krismas na mi skul long wanpelanesenel hai skul insait long Ne-

senel Kapitel Distrik.Papamama bilong mi i bruk marit na i no

stap wantaim. Klostu ol bai divos bikos ol i nostap wantaim insait long las 10-pela krismas.Mi wokim Gret 12 na ol fainol eksam o tes ikam klostu nau. Mi pilim olsem bai mi wokimgut long Gret 12 eksam. Mi save olsem miken wokim gut, tasol samting em, mi gat olwanlain poroman i stap long strit we mi groabikpela wantaim.Long planti yia, i nogat rot long abrusim ol

na mipela i save dring wantaim, kaikai buaiwantaim na olgeta de, mipela i save lukimwanpela narapela na bung. Maski mi gatplanti skul wok, em i hat long mi long abrusimol o tok nogat long ol.Narapela wari mi gat em ol poro bilong mi

ya i wok bihain long ol bin pinisim Gret 10 nago long sampela teknikel skul. Taim ol i kisimpe bilong ol, ol i save baim bia long mi. Miwari bikos mi mas bekim pasin ol i mekimlong baim bia bilong ol.Mi nogat mani, tasol lans mani we mi kisim

long papamama bilong mi tasol. Long las tu-pela yia, mi wok long stilim mani bilong mamana susa bilong mi long baim bia bilong olporoman. Mi no laik wokim dispela stil pasin,tasol taim ol poroman i singautim mi longdring wantaim ol, mi save wokim dispelaasua gen. Mama na susa i save laik haitimmani bilong ol, tasol taim ol i kam bek longwok, skin bilong ol i save les na ol i savelusim walet bilong ol long ples klia na mi savekisim ol mani long K100 o K200 manimak.Laiplain, mi no laik wokim dispela pasin

moa na plis helpim mi. Mi pilim olsem mi woklong kamap wanpela stilman.

WORRIED STUDENT

Dia Pren, Tenkyu long serim wari bilong yu wantaim

mipela long bihain taim bilong yu we yu gatwari long em bikos papamama i no moa stap

wantaim. Mekim na yu raun wantaim olmanki na smok, dring taim yu sumatin yet.Mipela i luksave long yu na ol wari yu gat longskul na bihain taim bilong yu.Mipela i save kisim ol wankain pas long

planti lain insait long kantir bilong yumi.Mipela i luksave olsem laip em i hat taim pa-pamama i no stap wantaim long sapotim yulong ol samting yu laikim long en. Mipela i luk-save tu olsem tupela papa na mama i masstap long lukautim na givim stia long olpikinini long fisikel, spiritual na sosel sait. Naol i ken mekim gut long skul na ol narapelasamting long laip bilong ol.Mipela i luksave olsem i no yu, tasol planti

narapela pikinini insait long kantri i gat dispelakain wari we wanpela papa o mama tasol ilukautim ol i stap. As long ol dispela hevi emi ken pasin bilong ol waitman we mani, gatplanti samting na moa o ol narapela samtingwe ol yet i save long en.I moabeta yu toktok long papamama bilong

yu long ol wari na hevi em bruk marit bilongol i kamapim, na tokim ol long pilings bilongyu long dispela samting. Dispela i wok longkamap planti tude we planti yangpela pikininii bungim hevi long selpis pasin bilong ol pa-pamama husat i tingim ol yet na ol i tingolsem ol i smat na salensim wanpela nara-pela.I moabeta yu no wari tumas long dispela

samting, tasol yu toktok long papamama bi-long yu na ol i ken painim rot long helpim yu.Ol i laikim yu na putim yu i go long skul, tasolol i mas sapotim yu. Em i taim nau yu toktoklong ol long wokim bel gut pasin namel longol. Mipela i bilip olsem taim yupela i sindaun

na toktok, bai dispela i givim yupela sans longrispektim ol yet na luksave olsem ol i marit na

ol i gat bikpela pikinini na ol i ken helpim yu,na yupela olgeta i ken amamas olsem famili. Pren, yu wari long smok na dring raun wan-

taim ol poroman husat i mekim na yu woklong stil long mama n a susa bilong yu.Mipela i tokim yu stret olsem taim yu raunwantaim ol manki ya, bai yu stil yet longmama na susa bilong yu. Na ol bai kisim polislong yu husat bai holim pasim yu.Yu ken lukim olsem hevi long famili i ken

bagarapim skul na bihain taim bilong yu, naem i ken go nogut sapos yu no harim na bi-hainim gutpela stia.I moabeta nau yu abrusim ol dispela poro-

man bikos dring na smok na i no mekim olskul wok bai bagarapim yu na bihain taim bi-long yu.Malolo liklik na tingim ol samtign mipela i

tokim yu long en. Askim yu yet olsem disisenyu wokim long pas wantaim ol poroman baikamapaim wanem gutpela samting long laipbilong yu, skul na bihain taim. Stilim mani nadring i kamapim gut laip bilong yu na yu savebungim hevi tu?I moabeta yu tok tru long yu yet na toktok

long papamama o man o meri yu gat luksavelong en long helpim yu daunim hevi. Imoa-beta yu joinim wanpela yut grup we i strongimol yut long gat gtupela helti na prodaktivlaip.Inap yu joinim wanpela sios na yut grup?Bikpela i laikim yu na gutpela long bihain

taim bilong yu, na olsem , trastim em tude.Provebs 3: 5,6.

Pren bilong yu, Laiplain

Sapos yu gat wari o hevi, rait i kam longdispela etres: Lifeline Counselling Services,P O box 6047, BOROKO, National CapitalDistrict, PNG. Yu ken ringim opis long teleponnamba 3260011 o 3261680. O sapos yu staplong NCD, kam na lukim mipela long opis bi-long mipela long Waigani. Mipela i no inapputim trupela nem bilong yu long niuspepa,tasol mipela bai putim ol wari na hevi bilongyu.

Laiplain

Raun wantaim Kanage olgeta wikP18 Wantok Me1 - 7, 2014 kanagelaiplain

Sumatin i miksim edukesen wantaim ol drag o spakbrus na alkaholo strongpela dring. Olsem na mi laikim helpim long Laiplain

Ol skwat! Teksim ol gutpela Kanage tok pilai i kam long: Txt: 72356149

Teksim Wari, Tingting,Painim Pren, Wantok o

Pas bilong yu i kam nau..

Digicel namba:7235 6149

Dia Wantok Nius, mipela pipel bilongKagua Erave i no gat sevis long 45 yianau. Wanem taim bai mipela bai lukimgavman sevis. Tenk yu.

Konsen Aiya, Studen –

Dia Wantok Nius, wanpela pren bilong ilus kontek wantaim mi, nem bilong emMaril Gad. Em bilong Morobe, plis yukolim mi long dispela namba 7389 8502.Tenk yu.

Dia Wantok Niuspepa, nem bilong miFinny S Fidian bilong Menyamya(Menya).Mi save laik tru long ritim Wantok Nius-pepa. Mi wanpela mangi bilong ples.Tenk yu.

Finny S Fidian

Dia Wantok Niuspepa, mi Yambia Kigilaik givim wari na amamas long ol dis-eibel manmeri bilong Sauten HailansProvins na Gavana William Powi na PMPeter O’Neill ringim dispela namba 71139325.

Dia Edita, mi wanpela viles kot opisallong planti yia tasol nau mi stap nating ino gat gutpela luksave bilong gavman. Miwantaim ol narapela ol opisal mipela i binkisim ol trening long ronim wok bilongviles kot, tasol no gat gutpela pe. Na nauol nupela lain kisim ples bilong mipela,em ol i no kisim trening na mekim nabautlong ol komyuniti i stap na ol i go long peirol bilong gavman. Planti ol lapun opiselol i wari na ol laikim O’Neill Gavman masstretim ol long hatwok ol i mekim longplanti yia i go pinis. Olsem na nau mipelaol Karkar viles kot i singaut i go longO’Neill Gavman i mas stretim mipela bipolong mipela ol lapun i dai. Em i bikpelahatwok mipela i karim long bipo i kaminap nau na mipela step daun bikosstrong bilong mipela i pinis long wokabauti go i kam. Olsem na mi wari husat baistretim mipela long baim liklik suga nadring wantaim ol famili taim mipela i lusimol i go long matmat. Em tasol na tenk yuedita.

Lapun Mejistret - Karkar Vileskot

Dia Wantok Niuspepa,mangi Moko miksbilong Langs Meto. Mi save laik tru longritim Wantok Nius. Mi wanpela nupelailektet wod kaunsel long Kapao LLGCAseki Men.

Dia Wantok Nius, nem bilong mi LindaSiau Hikar. Mi bilong Wes Kerema (Ihu)na mi marit long Simbu – Kerowagi. Mi luskontek wantaim ol lain bilong mi longMosbi na Kerema. Plis ringim mi long dis-pela namba 7208 9077 na mi ken stapwantaim yupela.

Tenkyu, Linda -

Dia Wantok Niuspepa, mi wanpela manbipo wok olsem kiap o patrol opisa, i gatsave long wok bilong gavman na pablikedministresen. Interes lain yu ken ringimmi long namba 7330 5164 o 7612 2898.Tenk yu, Wantok.

Page 13: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

bisnis Me 1 - 7 2014 Wantok P21

GAVANA bilong Wes Nu BritenSasindran Muthuvel i bin givim luk-save long wok bilong Nesenelikonomik na Fiskel Komisen longtaim em i tokaut long 2004-20012Riviu bilong ol Provinsal Reveniulong dispela wik. Ol NEFC i bin kibing long Pot

Mosbi na singautim sampelabikpela lain bilong gavman wan-taim ol patna na ol nius lain longwitnes long dispela reviu ripot weol i bin autim. Wanpela pawa poin presentesen

i bin soim olsem i gat bikpela rot bi-long ol provins i kisim mani o reve-niu i stap tasol ol i no save yusimlong kamapim mani bilong ol yet.Ol i save putim tingting tumas longmani i kam long Nesenel Gavmanlong we bilong ol GST na ol Royaltibilong ol bikpela maining na timbakampani. NCD na ARoB i winim tru olgeta

provins long kisim ol bikpela reve-niu tasol, NEFC maus man i tok,dispela i no inap long bagarapimmani mak i go long ol narapelaprovins bilong wanem, tupelaprovins i gat mani baset bilong olyet. Tasol ol narapela husat i gat ol

risos bilong kamapim mani tu i nosoim olsem ol i bikpela mani i go

long ol Provinsal Gavman bilong olbikos ol ples bilong ol i stap longwetumas na gavman i no mekim wokbilong infrastraksa long helpim ol. Long opim dispela ripot, Gavana

bilong Wes Nu Briten, SasindranMuthuvel i tok provins bilong em isave kamapim moa long K3 milienlong reveniu bilong wel pam, na emi kirap nogut long lukim provinsalreveniu ripot bilong NEFC i soimolsem Wes Nu Briten i savekamapim 2 pesen revniu tasol naIs Nu Briten i no gat wel pam i savekamapim 4 pesen reveniu. Em itokim ol lain bilong NEFC longsekim gen dispela ripot. Em i toksamting i no stret ya.Mista Muthuvel i tok tu olsem

long kisim sampela mani bilong olyet, provins bilong em i bin traimlong putim liklik takis antap longprais bilong bia na smok longprovins tasol IRC i bin stopim olbikos long wanpela lo em gavmani bin kamapim long stopim olprovinsal gavman long mekim manibilong ol yet. Long dispela taim, Gavana i

laikim Woks Dipatmen i mas stre-tim ol rot na bris long provins longbekim bek sampela bilong ol winmani bilong welpam na l timba weprovins bilong em i save kamapimlong wan wan yia.“Em i no gutpela pasin long gav-

man i kisim tasol na i no givim bekwanpela samting,” em i tok.

Gavana Muthuvel autim NEFCnesenel reveniu ripot

Frieda Sila Kana i raitim

Gavana bilong Wes Nu Briten, Sasindran Muthuvel i sekhan wantaim Dairekta bilong NEFC, Hohora Suve longtaim ol i autim nupela reveniu ripot bilong kantri.

NESENEL Divelopmen Benk i (NDB)luksave olsem egrikalsa i sapotimbikpela populesen bilong kantri na isapotim dispela indastri moa long olarapela SME bisnis insait long 5-pelayia.Long aunel ripot bilong MDB long

ol mani em i kisim long Nesenel Gav-man aninit long Nesenel Agrikalsa Di-velpomen Plen long 2009 i go long2012, i soim olsem NDB i givim moalong K100 milien olsem dinau longsapotim moa long 8,600 agrikalsa bis-nis insait long 2013 i go long 5-pelayia.Nesenel Gavman i givim K246 mi-

lien long NDB long 5-pela yia longbenk bai menesim na sapotim ol liklikbisnis insait long kantri olsem,agrikalsa, forestri, fseries, tresnpot,bilding na konstruksen na ol arapelaliklik bisnis.Dispela ripot i soim hausing bisnis i

kisim namba tu bikpela mani dinaubilong benk wantaim moa long K62milien insait long 5-pela yia.Trenspot i kisim moa long K52 mi-

lien na bilding na konstruksen i kisimmoa long K40 milien. Forestri naMenufektering i kisim liklik tru, K853,000 na K230,00.Ekting Bod siaman bilong NDB,

William Lamur i tok benk i gat gutpelakopret gavenes straksa bilong lukau-tim pablik mani.Mista lamur i tok, long K246 milien

gavman i givim long 5-pela yia, benk igivim dinau long K303 milien. Na totolmani benk i kisim bek em inap longK197 milien.Gavman i tokaut long K80 milien bi-

long NDB long 2013 baset tasol em igivim K75 milien tasol.Mista Lamur i tok benk i yusim

mani gavman i givim long stretpela rotna givim i go long ol liklik bisnis aninitlong dinau mani long intres reit long6.5 pesen.Mista Lamur i tok benk i mekim

akuitel ripot long stretpela rot i go longgavman bihain long wanpela akaunt-ing fem i sekim gut rot benk i yusimpablik mani.

NDB givim bikpelasapot long egrikalsa

Stanley Nondol i raitim

Ekting Bod siaman bilong NDB,Mista William Lamur.

Page 14: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

OL KAKAO famas long PNG nau igat gutpela nius sapos ol I laik gohet long planim moa kakao long

mekim gaden blong ol i go bikpela.Dispela em bikos long yia 2020, we em 6-

pela krismas long nau, bai lukim kakaosaplai long wol bai pundaun i go dain long 1milien tan. Na dispela bai gutpela stori longprais bilong kakao famas long PNG.Sif Eksekutiv Opisa bilong PNG Kakao na

Kokonas Institiut (PNGCCIL), Dokta EremasTade i bin tokaut long dispela long las wikSarere, Epril 26 long Basamuk Kakao NeseriLonsing seremoni long Raikos distrik,Madang provins.Dispela lonsing long Basamuk i lukim

putim kamaut bilong 10,000 kakao sidlingneseri bilong ol kakao we sik nogut ol I kolimKakao Pod Bora (CPB) i no inap longbagarapim ol. Na dispela wok-bung i kamapaninit long pablik-praivet patnasip (PPP) woknamel long Ramu NiCo na PNGCCIL.Basamuk em namba wan eria insait long

PNG long kisim ol kakao sidlings we CPB ino inap long bagarapim ol, na ol dispelakakao sidling em bai helpim stret ol kakaofamas long ol viles arere long Ramu NiCoBasamuk rifaineriRamu NiCo wantaim PNGCCIL na ol

lenona asosesin bilong Ramu Projek I binsainim wanpela memorandum ov agrimen(MOA) long wok bung wantaim insait longdispela PPP wok long strongim kakao pro-daksen.Dokta Tade i tok askim o dimand bilong

kakao i wok long go antap long 3 % maklong olgeta yia, na dispela bai mekim saplaii pundain long 2010. Olsem na sapos olfamas i planim kakao tude, ol bai gat sanslong kisim gutpela mani taim prais bilongkakao i go antap long 2020.Dokta Tade i tok fleiva o swit bilong PNG

kakao em namba wan tru insait long wol, namoa long 90% lain blong baim kakao i savelaikim olsem na dimand o askim bilongkakao bilong PNG bai antap stret na dispelabai lukim prais bilong kakao tu i go antaplong dispela taim long 2020.Dokta Tade i tokim ol kakao famas long

Raikos na ol famas long PNG long statplanim moa kakao nau, na insait long nara-pela 6-pela yia ol bai gat gutpela sans longkisim gutpela mani taim prais bilong kakao igo antap long 2020.Em i tok tu olsem ol kakao famas long

Madang na Raikos i gat gutpela sans longkisim helpim bikos ol i gat PNGCCIL opis istap long Murunas we ol i ken kisim ol kakaoekstensen edvais.Em i tok tu olsem gavman i lusim planti

mani long givim save long planti ol agrikalsasaintis long sait long kakao na ol arapela fudkrops, na ol dispela saveman i kam longkantri long helpim ol famas long PNG longsait long prodaksen bilong kakao na ol ara-pela fud krops wok.Dokta Tade i tok PNGCCIL, em wanpela

agrikalsa ejensi bilong gavman husat i save

mekim wok rises o wok-painimaut long saitbilong kakao na i save helpim tu ol famaslong edvais long groim kakao na prodaksenbilong kakao insait long PNG.“Mipela laik wok bung o patnasip wantaim

ol arapela stekholda long helpim nakamapim gutpela laipstail bilong ol manmeribilong PNG,” Dokta Tade i tok.Em i tokim ol Basamuk kakao famas long

kamapim wanpela kakao koporetiv sosaiti narejista wantaim Invesmen Promosen Atoriti(IPA) na kisim luksave na dispela bai helpimol long wok bung long sait long kamapimmoa kakao na kisim gutpela prais.PNGCCIL Nesenel Extensen Dairekta, Al-

fred Nongas i tokim ol famas long Basamukolsem ol dispela sidlings we i ken abrusimCPB em gutpela na em naispela sids i kamlong PNGCCIL na ol i mas amamas long en.Mista Nongas i tok PNGCCIL bai wok

strong long promotim dispela wok bungnamel long Ramu NiCo na lukim olsem in-vesmen bilong wok i ken karim kaikai taim olfamas i kamapim gutpela kako prodaksen nakisim gutpela mani long helpim sindaun bi-long ol insait long komyuniti na femili bilongol wan wan long ples na haus-lain.

P22 Wantok Me 1 - 7, 2014 ramunius

‘Wanpela

Ramu NiCo,

Wanpela

Komyuniti’

Insait long moa long tupela yia, Ramu NiCo i sanapim pinis malti bilianKina Ramu Nikel Projek, na nau mipela i redi long komisinim.Bihain long mipela i kisim olgeta tok orait na stretim ol teknikal wok redi,

Ramu NiCo i go het wantaim bikpela wok konstraksen long namba tu hap bi-long 2008. I kam inap nau, olgeta bikpela konstraksen wok long Krumbukarimain sait na Basamuk rifaineri i pinis, na projek i stap redi long kisim komisino tok orait long mekim wok. Long wol tu, dispela kain hariap sanapim em i nokamap bipo long wanpela kain bikpela projek olsem, na i daunim olgeta

salens bilong graun na masin bilong mekim wok.

Ol dispela namba i soim klia mak bilong wok mipela i pinisim:

n Moa long 4.5 milian kubik mita bilong graun wok i pinisn Klostu 195,000 kubik mita simen i silip pinisn Klostu 48,000 tan stil bilding i sanap, hap long ol em ol nupelan Moa long 2,000 yunit masin i sanap redin Moa long 227 kilomita bilong baret na proses paip i silip (antap

long 135 kilomita slari paiplain)

Ramu NiCo redi long givim

Kakao prais long PNG bai goantap long 2020

Dr Tade i planim kakao long soim mak bilong wok bung namel long Ramu NiCo na PNGCCIL.

Dokta Tade i givim 10,000 polibeg i go long Vais Presiden bilong Ramu NiCo, Wang Baowen.

Vais Presiden bilong Ramu NiCo Wang Baowen i sainim MOAwantaim Stotick Kamya.

Dr. Tade wantaim Wang Baowen i lonsim kakao long Tugiakasples.

Page 15: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

ruralindastri Me 1 - 7, 2014 Wantok P23

OL lain long Raikos insait longBasamuk asples, Madang Provinsbai kamap namba wan lain famalong kisim ol 10-pela nupela kainkakao ol kolim CPB (kakao podbora) resisten kako we i kenabrusim ol kain kain sik nogut bilongkakao.

Aninit long Praivet-Pablik-Pat-nasip (PPP) program namel longRamu NiCo na CCIPNG (Cocoa &Coconut Institute of PNG), mak long10,000 CPB resisten kakao sid emol i bin kamapim pinis long ol neserilong 5-pela viles long Basamuk naol i lonsim long Sarere Epril 26 longTugiag viles.Dokta Erimas Tade, Sif Ekseketif

Opisa bilong CCIPNG, AlfredNongkas, Dairekta, EkstensenSevis, CCIPNG, Dokta PeterEpaina, opisa I go pas long StewartResearch Stesen, Vincent Saleh,Madang Provinsal Menesa, CCIP-NGL, Moses Woruba, MadangProvinsal Dept bilong Egrikalsa naLaipstok, Waike Yasinge na TitusKakul, Entomolojis long CCIPNG naYak Namaliu, Pathologist longCCIPNG bai stap long Tugiag longwitnesim dispela seremoni. CCIPNG em risets orgenaisesin

bilong gavman i save go pas long olwok risets na divelopmen longkakao na kokonas insait long kantri.Ol lain i makim ol Basamuk

Lenona Asosiesen na Ramu NiCowantaim ol lokal wod kaunsila na li-daman i stap long dispela seremoni. Ramu NiCo na CCIPNG i wok

bung wantaim na neserim mak long10,000 kakao sid long ples Dein, Tu-giak, Dumbal, Kulilao na Mingminganinit long dispela CBP resistenkakao long givim long ol fama.Tony Gayu, Komuniti Afeas

egrikalsa wokman bilong RamuNiCo long Basamuk Rifaineri i tok astingting bilong dispela CPB kakaoem long skulim na kirapim tingtingbilong ol fama long kamapim plantiCBP resisten kakao na bihain baikisim bad-wud na senesim wantaimol narapela kakao diwai long bai igat CBP resisten kakao tasol longgaden we bai inap long abrusim sikbilong kakao.Ramu NiCo Egrikalsa Supavaisa,

Allan Wahwah i tok CCIPNG i binhelpim na wok bung wantaim RamuNiCo stat long yia 2009 long skulimna kirapm tingting bilong ol aspleslain long lukluk long kakao na olnarapela we long kamapim moamani na welt. “Inap tude, moa long 3, 000 haib-

rit kakao planting metiriel mipela ibin givim long Kostel Paiplain Erialong Raikos na 10, 000 sidling baimipela tilim bihain long Basamuklong dispela Sarere,” Mista Wahwahi tok.

Raikos aspleslain bai kisimCPB kakao PAPUA Niugini gavman i save

lusim K500 milien olgeta yia longbringim rais i kam insait long kantri.Prinsipel bilong Hailans

Egrikalsa Koles, Philip Senat,husat skul long ikonomik, i tokolsem ol skul, haus kalabus, nahaus sik i lusim bikpela mani ol-geta de long baim rais long kaikai. Mista SenatiI bin toktok long Minj

Sekenderi skul insait long JiwakaProvins.Em i tok skul ya i gat 1000

sumatin na ol i save kaikai moalong 500 kilogrem rais long wanwan wik na mani ol lusim embikpela tumas.“Skul i lusim olsem K20, 000

long wan wan wik long baim raistasol na dispela em i bikpela piksalong soim mak bilong rais yumikaikai insait long kantri,” MistaSenat i tok.“Tasol nau dispela skul bai i

sevim sampela mani bilong embikos ol i laik planim rais bilong olyet long skul.”Mista Senat i tok Hailans

Egrikalsa Koles wantaim Minj Sek-enderi Skul i wok bung wantaim olman bilong Saina i go pas longplanim rais insait long kantri.Prinsipal Senat i tok gavman bi-

long Peoples Republik bilongChina wantaim gavman bilongPapua Niugini i wok bung wantaim

long planim rais insait long kantrianinit long wanpela agrimen ol isainim long 2009. “Rais i kamap gut insait long

kantri na koles i planim na kisimmoa long 30 tan na nau yumi lukimdispela na i helpim ol skul insaitlong Westen Hailans na Jiwakaprovins long planim rais bilong olyet,” Mista Senat i tok.Sampela haiskul na sekenderi

skul long Westen Hailans Provinsna Jiwaka olsem, Minj, Fatima,Kitip na Kombolopa i laik planimrais bilong ol yet na ol i redimgraun pinis na ol Saina man husati go pas long planim rais insait longWHP i helpim ol long planim rais. Baptis Yunien bilong Papua Ni-

ugini na Baisu haus kalabus tu ilaik planim rais bilong ol yet na ol iwok long stretim graun bilong ol tu.

Hailans EgrikalsaKoles i planim rais

Piksa bilong nupela masin bilong pikim rais i kam long Saina i pikimrais long Hailans Egrikalsa Koles long Maun Hagen, WHP.

1. KAIKAI PLES: Ona o mama bilong GK Lodge geshaus, Grace Kaupa naIsten Hailans Gavana, Julie Soso Akeke i sindaun insait long nupela restron ohap bilong kaikai, wokim pani na amamas olsem geshaus i op na bai operetlong Goroka Taun.

2.NUPELA GESHAUS: Sait long fran bilong nupela GK Lodge long Goroka.Ol Poto Sape Metta

1

2

Page 16: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

P24 Wantok Me 1 - 7, 2014 spotnius

PASIFIK Gems OgenaisingKomiti (GOC) i wok bung wan-taim ol stekholda long daunimsik malaria insait long Papua Ni-ugini. GOC i bin bung wantaim ol-

geta stekholda husat i save woklong daunim sik malaria long laswik Fraide long Wol Malaria De. Dispela de i bin lukim ol i opim

Nesenel Malaria Kontrol StretejikPlen 2014-2018 long plesKemabolo long Rigo Distrik,Sentral Provins.

Helt Dipatmen na Wol HeltOgenaisesen i bin stap tu longlukim dispela malaria plen. Sif Eksekyutiv Opisa bilong

GOC, Peter Stewart, i tok GOC iamamas long wok bung wantaimol stekholda husat i save wokbung long daunim sik malaria,long wanem, sik malaria i savebagarapim laip bilong ol man, natu, GOC i bilip olsem dispela nu-pela stretejik plen bai helpim olpipel long stap helti.“GOC i save sapotim helti laip-

stail, na raun bilong TuraKokomo i go long ol skul insaitlong kantri bai autim tok longstap helti na daunim sik malaria,”Mista Stewart i tok. Taim Tura i kamap long

Kemabolo, ol sumatin na ol liklikpikinini i bin amamas tru longlukim em. GOC bai wok bung wantaim ol

helt stekholda long autim toklong daunim malaria nakamapim gutpela helti 2015Pasifik Gems.

Pasifik Gems Komiti wokbung long daunim malaria

Tura Kokomo i raun long kar wantaim ol manmeri na autim tok long daunim sik malaria.

MARCUS Ng bilong Malaysia emnupela sempion bilong Pot MosbiSnuka Open. Marcus i bin winimKelly Yambi 5-2 long las wiken. Tupela pilaia i bin pilim bikpela

presa, na tupela i no bin abrus longsampela ol isi sot. Yambi i bin pilaigut tru long namba wan frem we ilukim em i win 57-47. Long nambatu, tri na foa frem Marcus i pilaistrong stret we i lukim em i kisimwanpela 34 brek na i bin go pas 3-1. Olgeta manmeri husat i bin lukim

gem bilong tupela i bin ting olsemMarcus bai mekim ranawe na wintasol Yambi i no bin giv ap na iwinim namba faiv frem 59-26. Taim tupela i kamap long namba

foa aua bilong pilai, Marcus i pilaistrong na winim namba sikis naseven frem, na em i kisim taitel. I bin gat 48 pilaia i stap insait long

kompetisen. Nathan Fong husat idefending sempion na husat i winimPot Mosbi Open inap long 6-pelataim i bin pilai tasol Kelly Yambi i binrausim em long semi fainel

Marcus Ng i amamas long winim Pot Mosbi Snuka Open

Marcus Ng emnupela sempionbilong PotMosbi snuka

Page 17: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

Me 1 - 7, 2014 Wantok P25spotnius

- Wiken NSL Dro-

DISPELA yia bai lukimWimens Ragbi Lig i kamapbikpela insait long PapuaNiugini. Papua NiuginiRagbi Futbal Lig (PNGRFL)i tokaut dispela wik olsem igat 22 lig kompetisen bilongol meri i stap pinis. Ol dispela 22 lig kompe-

tisen em, Pot Mosbi, POM

Sab-eben, Lae, Goroka,Kundiawa, Banz, Minj, Fa-tima, Baning, Nondugl,Kondopina, Kondol, An-glimb, Maun Hagen,Pogera, Wabag, Tari, Im-bonggu, Mendi, Is NuBriten, Kavieng, naOtonomos Rijon ov Bo-genvil. Siaman bilong PNGRFL

Sandis Tsaka i tok astingt-ing bilong mekim wimens

ragbi i kamap strong emlong mekim ragbi lig olsemwanpela famili spot insaitlong kantri. Em i tok long dispela yia

PNGRFL bai lukim olsemolgeta wimens ragbi ligkompetisen bai ran aninitlong ol gutpela program wePNGRFL i kamapim. Mista Tsaka i tok long

bipo, ol wimens ragbi kom-petisen i save ran ol yet, na

i no save gat ol gutpelaplening na wok bung wan-taim PNGRFL. “Mipela bai wok strong

long lukim olsem wimensragbi lig long kantri i benefitlong ol program bilong PN-GRFL, na tu, mipela laiklukim wimens ragbi lig ikamap bikpela long kantri,”Mista Tsaka i tok. Mista Tsaka i tok sapos ol

pilaia, kosa, na ol arapela

opisal i stap aninit long plen-ing na ol program bilongPNGRFL, wimens ragbi ligbai kamap bikpela. Em i tokPNGRFL i laik lukim olsemolgeta pilaia, kosa na opisali mas rejista na wok bungwantaim PNGRFL. Em i tok sapos ol wimens

ragbi lig kompetisen o oge-naisesen i rejista na bi-hainim ol polisi o lo bilongPNGRFL, bai PNGRFL

lukautim ol dispela wimenslig. Em i tok tu olsem gav-

man, na ol kampani husat isave givim sponsa long dis-pela spot i no ken sapotimol dispela wimens lig o kom-petisen husat i no wok bungwantaim PNGRFL, longwanem, sapos wanpela pi-laia i kisim bagarap, dispelakampani o politisen baikisim asua.

Ragbi bilong ol meri i kamap bikpelaIsaac Liri i raitim

LONG makim 40 yia bilongBrothers Futbal Yunien Klaplong Pot Mosbi, namba wansponsa bilong BrothersKramer Ausenco i lonsim oopim ol nupela yunifom bi-

long ol pilaia long las wik. Ol disain bilong dispela

yunifom i soim liklik histori bi-long klap, na tu, i soim hanmak bilong ol husat i savestap na sapotim klap long

bipo i kam inap nau. Dispela bilum long baksait

bilong nupela jesi bilong isoim han mak bilong ol merihusat i save sapotim klaplong gutpela taim na taim

nogut. Long las wik ol Brothers i

bin putim dispela nupela yu-nifom na pilai. Ol i bin luknais tru long taim ol i ran i goinsait long ples bilong pilai.

Brothers Yunien Klap amamasim 40 yia

DAIREKTA bilong SautenRijon long Papua NiuginiRagbi Futbal Lig (PN-GRFL) Bod, Gwaibo Mairi,i tok long dispela wik olsemolgeta ragbi lig kompetiseno ogenaisesen long SautenRijon i mas wok stret na re-

jista gut sapos ol i laik stapinsait long rijonal plen bi-long dispela yia. Em i tok Sauten Rijon

ragbi lig long dispela yia igat ol gutpela plen bilongolgeta lig kompetisen naogenaisesen bilong SautenRijon long benefit, olsemna em i laikim olgeta longwok bung wantaim PN-

GRFL. “Olgeta lig kompetisen o

ogenaisesen i mas givimK500 fi sapos ol i laik stapmemba na benefit,” MistaMairi i tok. Em i tok ol lig kompetisen

o ogenaisesen husat i norejista na wok bung wan-taim PNGRFL bai no inapbenefit long ol program bi-

long PNGRFL. Long konstitusen bilong

PNGRFL, pasin bilong wokbung em i bikpela samting,na olgeta lig kompetisen oogenaisesen i mas klia nabihainim. Ol ragbi lig kompetisen

long ol arapela rijon i masbihainim ol lo bilong PN-GRFL tu.

Ol Sauten Rijon Lig mas wok bung Isaac Liri i raitim

LONG raun 12 bilong Ne-senel Soka Lig (NSL) longlas wik, Oro FC i bin pilaiwanpela strongpela gemegensim Morobe FC nawinim ol 1-0 long Pot Mosbi. Dispela win bilong ol i

lukim ol i sindaun namba foalong NSL lata. Kosa bilong Oro FC Joe

Turia i amamas long ol pilaiabilong em long winim dispela

gem. Em i tok ol i bin nidimdispela win na em i tok tenkyu long ol pilaia i strong nawinim gem. Long ol arapela gem

Hekari, i winim ol Lae FCwantaim skoa 3-1. Hekari istap namba wan yet longlata na tupela raun tasol istap bihain long ol fainel naol i no lus yet. Long gem namel long ol

Besta na Eastern Stars, olBesta i bin win 2-1.

Oro FC gat sans long ol fainel Isaac Liri i raitim

(L-R) Kepten bilong Brothers Klap Ahulo Ottio, Sif Eksekyutiv Opisa bilong Kramer Ausenco, Frank Kramer, na Menesa bilongKlap, Johnny Passingan.

OL sumatin bilong NukuAitape Lumi Yunaitet (NALU)Kolis long Wes Sepik bai naugat sans long pilai basketbalwantaim stail bihain longBank South Pacific (BSP) ihelpim ol. Aninit long Komyuniti Pro-

jek Inisitiv bilong benk, BSPbrens long Aitape i pinisimprojek bilong stretim ol bas-ketbal kot long NALU kolis.Ol sumatin, tisa na tu ol

manmeri bilong komyuniti ibin amamas long lukim olsemdispela projek i pinis gut. Brens Menesa bilong BSP

long Aitape, Alex Wafimbi itok tenk yu long NARU kolislong givim tok orait long BSPlong mekim dispela projek napinisim. Mista Wafimbi i tok BSP i

amamas long lukim dispelaprojek i pinis. Em i tok BSP i

save laik sapotim o helpim olkomyuniti long divelopimspot, na dispela em wanpelagutpela eksampel. Mista Wafimbi i tok em i

bilip ol tisa na sumatin bilongNALU bai yusim gut ol dis-pela fasiliti na tu, ol dispelafasiliti bai helpim ol long plantirot.Em i tok dispela kain fasiliti

i ken helpim ol long kamapimol gutpela spot manmeri bi-long kantri husat i ken karimnem bilong kantri long nau nalong taim bihain. Dairekta bilong NALU

Kolis, Brada Thomas Rice, itok amamas long BSP longsapotim ol long stretim olfasiliti long skul. Em i tok emi gat strongpela tingtingolsem ol sumatin bilongNALU bai lukautim gut ol dis-pela fasiliti.

BSP sapotim basketballong Wes Sepik

Ol memba bilong NALU kolis i amamas long lukim nupela spotfasiliti BSP i givim ol.

Page 18: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

FOWOD bilong ol PNGHunters Gonzela Urakusiehusat i wok long pilai gut truwantaim ol PNG Hunters baino inap stap insait long timbihain long em i mekim sam-pela asua long las wikSande long Goroka.Dispela asua we Urakusie

i mekim i no stret long olpolisi bilong ol Hunters, nalong dispela as, Urakusie baii no inap long go bek na pilaiwantaim ol Hunters. Sif Eksekyutiv Opisa

(CEO) bilong Papua NiuginiRagbi Futbal Lig (PNGRFL)Brad Tassel, Welfe Opisa bi-

long ol PNG Hunters, MarkMom, Kosa bilong ol Hunter,Michael Marum, Siaman bi-long PNGRFL, SandisTsaka, na Siaman bilong olPNG Hunters Graham Os-bourne i bin sindaun napaitim toktok na ol i wanbelolsem ol bai rausimUrakusie. Ol dispela lain i bin lukim

olsem em i no isi long rausimwanpela gutpela pilaiaolsem Urakusie, tasol ol iwanbel long wanem, ol ilaikim olgeta pilaia long bi-hainim ol polisi. Urakusie i tok em i wanbel

long ol Hunter i rausim em,long wanem, em i saveolsem polisi em i bikpelasamting. Em i luksave olsemklap i save bihainim olstrongpela polisi na klap imekim bikpela wok longmekim ol pilaia kamap olgutpela pilaia, na long dis-

pela as, Urakusie i tok em irespektim disisen.

Raun 8 Poins Lata

P26 Wantok Me 1 - 7, 2014 nrlnaintrastsupakapnius

Pos Tim W B L D Pts1. Bulldogs 6 2 122. Sea Eagles 6 2 123. Titans 6 2 124. West Tigers 5 3 105. Roosters 4 4 86. Broncos 4 4 87. Rabbitohs 4 4 88. Panthers 4 4 89. Dragons 4 4 810. Storm 4 4 811. Eels 4 4 812. Cowboys 3 5 613. Warriors 3 5 614. Raiders 3 5 615. Knights 2 6 416. Sharks 2 6 4

Fraide: Me 09, 2014

SPOTS DR0RAUN 9

QRL Intrust Super Cup draw Pos Tim W B L D Pts 1. Pride* 6 1 1 0 14 2. Ipswich Jets 6 1 2 0 14 3. WM Seagulls 6 0 3 0 12 4. Devils 6 0 3 0 12 5. Hunters 5 0 3 1 11 6. Magpies 4 1 4 0 10 7. Bears 5 0 4 0 10 8. Tigers* 3 1 3 1 9 9. Redcliffe Dolphins 3 1 4 1 910. TH Seagulls 3 1 5 0 811. Mackay Cutters 3 1 5 0 812. CQ Capras 1 1 6 1 513. SCoast Falcons 0 1 8 0 2

Raun 9 poins lata

Ol poto na stori i kam long NRL websait

SLATER: Namba wan fulbek bilong Melbourne Storms na Australia Kangaroo i tok em bai pilai strong long dispela wiken taim emi putim namba wan jampa bilong ol Kangaroo. Em i tok dispela long wanem, em i les long Australia i daunim nem bilong em olsemwanpela namba wan fulbek long NRL na tu long wol. Slater i no pilai gut tumas olsem bipo na tim bilong em Melbourne Storms isindaun namba 10 long NRL lata.

PNG Hunters rausim Urakusie

* Northern Pride vs Eastern Tigers postponed to Sunday 6th July

RYAN TANDY: Ryan Tandy, 32, i bin dai long haus bilong papamama bilong em long dispela wik. Ol ripot long NRL i tok em i dai bikosem i kisim planti kain kain drag long bodi bilong em.

Mande: Me 12, 2014

Sarare: Me 10, 2014

Sande: Me 11, 2014

Hunter StediumKnights Vs Panthers

Eden ParkWarriors Vs Raiders

Cbus Super StediumTitans Vs Rabbitohs

ANZ StediumDragons Vs Bulldogs

Smiles Stedium Cowboys Vs Broncos

AAMI ParkStorm Vs Sea Eagles

Pirtek Stedium

Eels Vs Sharks

Roosters Vs W/TigersAllianz Stedium

Gonzela Urakusie

Page 19: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

Me 1 - 7, 2014 Wantok P27olspotpoto

TOKSAVE: Salim ol spots dro bilong yu kam long Feks; 325 2579, e-mel;[email protected] o kam lusimlong Wantok Niuspepa opis long Able Building Complex long Central Waigani, NCD.

Poto Nicky Bernard.

Ol spot eksen poto long wiken...

1

1. BEK AP WE: Pilaia bilong Harlequins i lukluk long pasim bal taim ol pilaia bilong Brotherskam bungim em traim putim go daun long Ragbi yunien pilai bilong ol long Monier pak longMosbi.

2 KISIM WIN: Sampela pilaia bilong Costars i wetim taim bilong ol long bet long kriket gembilong ol long Amini pak long Mosbi.

3 MAI BAL: Pilaia bilong Mani plus Kiapara i traim long ketsim bal tasol em sot long hap rottaim ol pilai kriket wantaim Costars long wiken long Mosbi.

4. Top meri pilaia bilong Nambawan Supa taim ol pilai long sareti kap long Mosbi.

5. Tura Kokomo i sanap wantaim tupela bikman bilong Pasifik Gems Ogenaising Komiti naEmtek Multi Media.

2

1

3

4

5

Page 20: PNG i ran olsem Afrika - Wantok Niuspepa

Wan wik: Fonde, Me 1 - 7, 2014.Isu 2069

Publisher of the newspaper operates at Able Building Complex, Sec 58 Lot 02, Waigani Drive.

2015 Pasifik Gems Ogenais-ing Komiti (GOC) bai wokbung wantaim Emtek MultiMedia. Emtek Multi Media baistap olsem wanpela golsponsa bilong GOC bihainlong ol i givim K1 milien longhelpim GOC i mekim ol toksave i go long pablik, na tu,mekim promosen bilongGOC.

CEO bilong GOC, PeterStewart, i tok mekim promosen,o autim tok save bilong PasifikGems em i wanpela bikpelasamting, long wanem, em bai

karim nem bilong Papua Niug-ini i go long Pasifik Rijon, na tu,long ol arapela hap long wol.

Em i tok helpim bilong Emteki ken bringim planti wok bisnisna turis i kam insait long kantritu, na taim 2015 Pasifik Gems ipinis, ikonomi bilong kantri i kenkamap strong wantaim ol in-vesmen bilong ol intenese-nal kampani husat i gatintres long PNG.

Long makim maus bi-long GOC, Mista Stewart itok tenk yu long Emtek longwanbel long wok bung wan-taim ol na helpim ol longkamapim gutpela Pasifik Gemslong neks yia.

PasifikGems kisimK1 milienlong Emtek

Isaac Liri i raitim

Brothers Yunien Klap i amamaswantaim nupela yunifom bilong ollong las wiken. Kramer Ausenco isponsa long dispela nupela yunifom.Stori long Pes 25. Poto Nicky Bernard.