qartlis cxovreba -...
TRANSCRIPT
qarTlis
cxovreba
mamuli ena sarwmunoeba
1
l e o n t i m r o v e l i
j u a n S e r i
gamomcemloba `axali ivironi~
Tbilisi
2011
gamomcemloba `axali ivironi” gTavazobT axal serias saxel-
wode biT `mamuli, ena, sarwmunoeba”. axali seriis daarseba ganapi-
roba im didma inteersma, romelic arsebobs sazogadoebaSi saqarT-
velos istoriis, enisa da qristianuli rwmenis mimarT. seriaSi
warmodgenili literatura xels Seuwyobs erovnuli sulisa da jan-
saRi patrio tuli grZnobebis gaRrmavebas, qarTuli enisa da litera-
turis siyvarulsa da eklesiuri moZR vrebis Seswavlas. es yovelive,
safuZvlad unda daedos qristianul da erovnul faseulobebs, rac
kvlav SeakavSirebs momavali Taobis aRzrdisa da cxonebis umTavres
sakiTxs. gamocema gankuTvnilia mkiTxvelTa farTo wrisaTvis.
teqsti axal qarTul enaze Targmna
da komentarebi daurTo: nikoloz nikoloziSvilma
redaqtori: dekanozi maqsime Wanturia
mxatvari: spartak cincaZe
garekanis gaformeba: giorgi wereTeli
teqnikuri redaqtorebi: irakli xuciSvili
nino burduli
© gamomcemloba `axali ivironi”
ISBN 978-9941-0-3818-1 (yvela tomis)
ISBN 978-9941-0-3819-8 (I tomis)
ISSN 2233-3428
3
mefeTa cxovreba
daviwyeb qarTvelTa mefeebisa da adrindeli
winaprebisa da Camomavlebis cxovrebis Txrobas1
[Tavi pirveli]
[rva Zmis ambavi]
pirvelad vaxsenoT es, rom somxebisa da qarTvelebis, rane-
bisa2 da movaknelebis3, herebisa4 da lekebis5, megrelebisa6 da
kavkasielebis7 _ am monaTesaveTa mama erTi iyo, saxelad Tar-
gamosi8. es Targamosi iyo TarSis Ze, iafeTis, noes Zis, Ziswu-
li9. da iyo es Targamosi gmiri kaci.
da enebis gayofis Semdeg, rodesac aaSenes babilonSi10 godoli
da gaiyvnen iq erebi da gaifantnen iqidan mTel qveyanaze11, wavida es
Targamosi Tavisi modgmiTurT da damkvidrda or ukacriel mTas _
araratsa da masiss12 Sua13. da iyo misi Camomavloba didi da uricxvi,
radgan hyavda mravali coli14, Zeebi da asulebi, Tavisi Zeebisa da
asulebis Svilebi da SviliSvilebi, radganac icocxla man eqvsasi
weli15. da veRar itevda araratisa da masisis miwa [maT]16.
xolo is qveyana, romelic wiliT rgeboda [Targamoss], es
aris im qveynis sazRvari: aRmosavleTiT gurganis zRva17, dasav-
4
leTiT pontos zRva18, da samxreTiT oreTis mTa19 da Crdilo-
eTiT mTa kavkasia20.
xolo mis Svilebs Soris gamoCnda rva kaci, Zlieri da
saxelovani gmirebi, romelTa saxelebic esenia: pirvels erqva
haosi21, meores _ qarTlosi22, mesames _ bardosi23, meoTxes _
movakanosi24, mexuTes _ lekosi25, meeqvses _ herosi26, meSvides
kavkasosi27, merves _ egrosi28. es rvani iyvnen gmirebi, xolo
haosi yvelaze metad gmiri iyo, magnairi arasodes yofila, arc
warRvnis win da arc Semdeg, taniT, ZaliTa da simxneviT. xolo
veRar itevda [maT] araratisa da masisis qveyana.
gauyo Targamosma qveyana da Tavisi sanaTesao am rva gmirs:
naxevari Tavisi sanaTesaosi da naxevari da umjobesi [nawili]
Tavisi qveynisa misca haoss, xolo am Svids misca maTi wilxve-
dri maTive arzanigebisaebr29. wamoiyvana es Svidi CrdiloeTis
mxarisken da gauyo qveynebi maTi Rirsebisamebr.
misca qarTloss [qveyana] da miuCina sazRvari: aRmosavle-
TiT _ hereTi da berdujis mdinare30; dasavleTiT pontos zRva;
samxreTiT _ mTa, romelic mihyveba berdujis mdinaris saTaves
da mTa, romelic miuyveba dasavleTis mxarisken, romlis wyalic
gardamoedineba CrdiloeTis mxarisken da erTvis mtkvars, mTa,
romelic miuyveba klarjeTsa da taos Soris vidre zRvamde31;
da CrdiloeT sazRvari _ Rado32, mcire mTa, romelic gamodis
Stod kavkasiidan da awvdens wvers (?) Rados dasasruls, romel-
sac axla hqvia lixi33. da am sazRvrebs Sua misca yvelaferi qarT-
loss. xolo bardoss misca [qveyana] mtkvris samxreTiT, berdu-
jis mdinaridan [iqamde], sadac iyrebian mtkvari da araxsi34. am
bardosma aaSena qalaqi bardavi35 da iq dasaxlda.
xolo movakans misca [qveyana] mtkvris CrdiloeTiT, mcire
alaznis36 SesarTavidan vidre zRvamde37. da aman aaSena qalaqi
movakneTi38 da damkvidrda iq. xolo heross misca qveyana mtkvr-
is CrdiloeTiT, mcire alaznis Sesar Tavidan vidre tyetbamde,
romelsac axla hqvia gulgula. da am herosma aaSena pirvelad
qalaqi orive alazanis Sesayars Soris da uwoda Tavisi saxeli
5
_ hereTi. da mis gamo hqvia hereTs hereTi. da axla im adgils
hqvia xoranTa39.
xolo egross misca zRvispira qveyana40 da miuCina sazRvari:
aRmosavleTiT mcire mTa, romelsac axla hqvia lixi41; dasav-
leTiT zRva; [CrdiloeTiT] mcire xazareTis mdinare42, sadam-
dec miwvdeba kavkasiis wvero. xolo am egrosma aaSena qalaqi da
uwoda Tavisi saxeli egrisi43. axla im adgils hqvia bedia.
xolo kavkasiis [mTebis] CrdiloeTiT ar iyo Targamosis
wilxvedri [miwa], aramed arc iyo adamiani kavkasiis Crdilo-
eTiT; da dausaxlebeli iyo is qveyana kavkasiidan vidre did
mdinaremde44, romelic Cadis darubandis zRvaSi45. amis gamo
gamohyo mravali gmiridan ori gmiri, lekani da kavkasi.
da misca lekans [qveyana] darubandis zRvidan vidre lome-
kis mdinaremde46, CrdiloeTiT xazareTis did mdinaremde47.
da misca kavkasis [qveyana] lomekis mdinaridan vidre
kavkasiis dasasrulamde, dasavleTiT48.
xolo haosi damkvidrda Tavisi mamis, Targamosis samyofel-
Si da daikava qveyana CrdiloeTiT, ise, rogorc dagvi weria49;
samxreTiT oreTis mTi dan50, aRmosavleTiT vidre gurganis
zRvamde; da dasavleTiT vidre pontos zRvamde. da am Svidive
gmirze iyo mmarTveli da batoni haosi. da es yvela iyo hao-
sis morCili. da es rvanive erTad emonebodnen gmir nebroTs,
romelic iyo pirveli mefe mTeli qveynierebis51.
amis Semdeg ramdenime weliwadSi mouwoda haosma am Svid
gmirs, Semoikriba da uTxra maT: `mogvca maRalma RmerTma Zala
da Cveni modgmis simravle. axla dambadeblis SemweobiT aravis
vemonoT da aravis vemsaxuroT dambadebeli RvTis garda~. dae-
mowma is Svidi gmiri da ganumtkices es ganzraxva; da ganudgnen
nebroTs da aRar misces xarki. moelaparaknen sxva viRac xalx-
ebsac da sxva xalxebmac uorgules [nebroTs]52.
maSin ganuwyra nebroTi [Targamosianebs], Semokriba Tavisi
gmirebi, mTeli Tavisi spa, romelic emorCileboda da gamoe-
marTa Targamosianebisken. xolo haosma mouwoda Svidive gmirs
6
da Targamosis yvela modgmas. da daexmarnen sxva viRac dasav-
leli xalxebic. Sekriba haosma yvela eseni da dadga masisis
ZirSi. da roca moadga nebroTi adarbadaganis qveyanas53, dadga
iq da gagzavna samoci gmiri da maTTan erTad Zlieri spa Targa-
mosianebTan sabrZolad.
xolo roca moaRwia nebroTis im spam, maSin miegeba [maT] is
Svidi gmiri54, haosis Zmebi, Zlieri spiT. xolo haosi uZlieresi
spiT daudga [Zmebs] zurgidan. gaimarTa maT Soris sastiki br-
Zola, romelic haeris sisastikes55 emsgavsa, radgan [iyo] maTi
fexis mtveri, rogorc sqeli Rrubeli; maTi abjris elvareba _
rogorc cis elva; maTi piris xma _ rogorc quxilis xma; maTi
isrebis simravle da qvis tyorcna _ rogorc xSiri setyva da
maTi sisxlis nTxeva _ rogorc setyvis Rvari56.
gaZlierda brZola maT Soris da amowyda orivegan uricxvi.
xolo haosi edga zurgSi Tavis gmirebs, amxnevebda da anugeSeb-
da sazareli xmiT, rac mexistexis msgavsi iyo.
maSin sZlies Targamosianebma da mospes nebroTis is samoci
gmiri da maTi spa. xolo es Svidi Targamosiani gmiri _ qarTlo-
si, bardosi, movakani, herosi, lekani, kavkasani, egrosi _ eseni
gadarCnen cocxlebi, Wrilobebis gareSe da uZlevelni emad-
loblebodnen RmerTs. xolo roca esma [es ambavi] nebroTs, gaw-
yra da gamoemarTa maTken mTeli Tavisi ZaliT.
xolo haoss ar hyavda nebroTis spis odeni spa. gamagrda igi
masisis xevxuvebSi. miadga qvemodan nebroTi; da iyo igi aRWur-
vili rkiniTa da spilenZiT terfidan Txemamde. da avida erT
goraze haosTan salaparakod da eubneboda, rom isev damor-
Cileboda mas, radgan ewada misi Semobruneba [Tavisken]. xolo
haosma uTxra Tavis gmirebs: `gamimagreT Cemi zurgis mxare da
mivuaxlovdebi nebroTs~. da wavida da mivida pirispir nebro-
Tis siaxloves da styorcna isari da dahkra nebroTis mkerds,
spilenZis abjarze da gaiara zurgidan. maSin daeca nebroTi
da gaiqca misi laSqari. da gaTavisufldnen Targamosis Camo-
mavlebi. da maSin haosma gaamefa Tavisi Tavi sakuTar Zmebze da
7
sxva modgmebzec, Tavis sazRvrebis maxloblad. xolo Svidive
es Zma wavida Tav-Tavis qveyanaSi da iyvnen haosis morCili.
xolo aqamde davwereT rvave Zmis es ambavi.
[Tavi meore]
[qarTlis ambavi]
xolo aqedan daviwyoT da vTqvaT ambavi qarTlisa da maTi
modgmisa, da maTi cxovreba vidre Cven dReebamde; da rogor
ganuyo Targamosma qveyana mis Camomavlobas da Tavis rvave
Svils da misca qarTloss qveyana, romelic zemoT aRvwereT.
da es qarTlosi movida pirvelad im adgilas, sadac SeerTvis
aragvi mtkvars da gavida im mTaze, romelsac ewodeba armazi57.
da pirvelad Seqmna simagreebi masze da aiSena iq saxli da uwoda
im mTas Tavisi Tavis saxeli _ qarTli58. da vidre masze armazis
kerpis aRmarTvamde erqva im mTas qarTli. da mis gamo ewoda mTel
qarTls qarTli59, xunanidan60 vidre speris zRvamde61. amis Semdeg
imave qarTlosma aaSena orbis cixe62,
romelsac axla hqvia samSvilde63. da Semdeg aaSena mtveris
cixe, romelsac axla hqvia xunani64. cocxlobda igi mraval wels
da gamravlda misi Camomavloba. xolo mis Svilebs Soris gamoC-
nda xuTi gmiri, romelTa saxelebic esenia: pirvels [erqva] mcx-
eTosi, meores _ gardabosi65, mesames _ kaxosi, meoTxes kuxosi,
mexuTes _ gaCiosi66. es xuTive iyo gmiri. magram mcxeTosi im sx-
vebze ugmiresi iyo67.
mokvda qarTlosi da damarxes is qarTlis [mTis] Tavze, romel-
sac axla ewodeba armazi. da amis Semdgom, misma colma aaSena deda-
cixe68. da manve aaSena bostan-qalaqi, romelsac axla hqvia rusTa-
vi69. da gayo qarTlosis colma is xuTive gmiri, Tavisi Svilebi.
gardaboss misca xunani da miuCina sazRvari: aRmosavleTiT
berdujis mdinare, dasavleTiT qalaqi gaCiani da samxreTiT
zemoxsenebuli mTa da CrdiloeTiT mtkvari70.
8
xolo gaCioss misca orbis cixe71 da [qveyana] skvireTis mdi-
naridan72 vidre abocis Tavamde73. da am gaCiosma aaSena qalaqi ga-
Ciani74, romelsac maSin erqva sanadiro qalaqi75.
xolo kuxoss misca bostan-qalaqi, romelsac axla hqvia
rusTavi, misca aragvidan vidre hereTamde, kaxeTis mTis Tav-
amde76 da mtkvars Sua77.
xolo kaxoss misca [qveyana] kavkasiasa da kaxeTis mTas Soris,
aragvidan vidre tyetbamde, romelic aris hereTis sazRvari78.
da am kaxosma aaSena CeleTi79; kuxosi daexmara CeleTis SenebaSi80,
radgan dedacixe kaxosis xvedri iyo. da misca kaxosma daxmarebi-
sTvis da [isic] daexmara CeleTis SenebaSi, romelsac erqva beri,
kaxeTis am pirvelSens81.
xolo mcxeTosi, romelic Tavis Zmebze ugmiresi iyo, igi darCa
maTi mamis, qarTlosis samyofelSi, romelsac axla hqvia armazi.
da manve aaSena qalaqi mtkvrisa da aragvs Soris SesakrebelSi da
uwoda Tavisi saxeli mcxeTa82. da daikava qveyana tfilisidan da
aragvidan dasavleTiT, vidre speris zRvamde83. da is iyo gamgebeli
da batoni im oTxive Zmaze da es oTxiveni iyvnen misi morCilni84.
es aris qarTlosis ZeTa gayofis [ambavi], romlebic gayo maT-
ma dedam qarTlosis sikvdilis Semdeg85. xolo mraval welsa da
mraval Jams icocxla qarTlosis Zem da gamravlda misi Camomav-
loba da amaTi yvela maTganis Camomavloba gamravlda.
xolo mcxeTosis Svilebs Soris gamoCnda sami saxelovani
gmiri, romelTa saxelebic esenia: pirvels [erqva] uflosi, mom-
devnos _ oZraxosi da mesames _ javaxosi86. gauyo [mcxeTosma]
maT qveyana da maTi mTeli sanaTesao.
oZraxoss misca tasiskaridan87 vidre speris zRvamde kl-
dovani qveyana88. am oZraxosma aaSena ori cixe-qalaqi: oZrxe89
da Tuxarisi90.
xolo javaxoss misca [qveyana] fanavridan91 vidre mtkvris
Tavamde92. da am javaxosma aaSena ori cixe-qalaqi _ wunda93 da
artanis qalaqi94, romelsac maSin erqva qajTa qalaqi, xolo axla
hqvia huri.
9
xolo uflosi darCa maTi mamis, mcxeTosis samyofelSi, mcx-
eTaSi. da ekava qveyana aragvidan da tfilisidan vidre tasiskara-
mde da fanavramde. da man aaSena ufliscixe95, urbnisi96 da kaspi97.
aragvidan da armazidan vidre tasiskaramde uwoda am qveyanas
zenasoflis [qveyana], romelsac axla hqvia SidaqarTli98.
xolo vidre mcxeTosis sikvdilamde, Targamosis es yoveli
modgma iyo erTmaneTis siyvarulSi; da hqondaT nebroTianTa
SiSi da elodnen nebroTianebisgan nebroTis sisxlis Ziebas. da
Cqarobdnen isini cixe-qalaqebis gamagrebas nebroTianTa SiSis
gamo99.
xolo roca mokvda mcxeTosi, qarTlosis Ze, Cavarda Suri
qarTlosis Svilebs Soris. daiwyes brZola da dava erTmaneTTan.
radgan ar emorCilebodnen da arc batons uwodebdnen ufloss,
mcxeTosis Zes, romelic datovebuli iyo qarTlosis taxtze,
radgan mamamisisgan hqonda miniWebuli qarTlosianebze batono-
ba. daiwyes brZola da dava erTmaneTSi; da gagrZelda maT Soris
brZola: raRac xans maTgan ori modgma aRudgeboda win erTs da
romelime sxvebi SeeSvelebodnen mas da romelime sxvebi kidev
win aRudgebodnen erTmaneTs da sxvebi eSvelebodnen; raRac xans
Camovardeboda maT Soris mSvidoba da [mere] isev aireodnen da
ebrZodnen [erTmaneTs]. da gagrZelda maT Soris aseTi ambavi da
aravin iyo maT Soris uwarCinebulesi da usaxelovanesi, aramed
alag-alag meTaurebs gaiCendnen [xolme]. xolo vinc ijda mcxeTa-
Si, viTomda is iyo sxva yvelas meTauri. da [mas] arc mefe ewode-
boda saxelad, arc _ erisTavi, aramed mamasaxlisi ewodeboda da
is iyo sxva qarTlosianebis momrigebeli da mosamarTle, radgan
qalaqi mcxeTa gandidebuli iyo yvelaze metad da uwodebdnen
dedaqalaqs100.
da im dros daiviwyes RmerTi, dambadebeli maTi da gaxdnen
msaxurni mzis, mTvaris da xuTi varskvlavisa, da mtkice da um-
Tavresi maTi saficari iyo qarTlosis saflavi101.
10
[Tavi mesame]
[xazarTa gamosvla]
im droSi gaZlierdnen xazarebi102 da dauwyes brZola lekisa
da kavkasis naSierT. da yvela es Targamosiani im dros iyo mSvi-
dobiT erTmaneTis siyvarulSi. xolo kavkasis Svilebze batoni
iyo durZuki103, tireTis Ze104. SeeTqvnen eseni Targamosianebis
eqvsive modgmas da iTxoves Svela xazarebis winaaRmdeg.
xolo Seikriba Targamosianebis yvela modgma, gadaiares
mTa kavkasia da moaoxres xazareTis mTeli sazRvrebi, aaSenes
qalaqebi xazareTis piras da wamovidnen. amis Semdeg xazarebma
gaiCines mefe da daemorCila yvela xazari maT [mier] gamorCeul
im mefes. wamoiZRoles igi da gamoiares zRvis kari, romel-
sac axla hqvia darubandi105. win ver aRudgnen Targamosianebi,
radgan iyo xazarTa simravle uricxvi, moaoxres TagamosianTa
qveyana da Semusres araratis, masisisa da CrdiloeTis yvela
qalaqi106. da gadaurCaT cixe-qalaqebi: Tuxarisisa, samSvilde
da mtveris cixe, romelic aris xunani, SidaqarT li da egrisi.
da iswavles xazarebma orive es gza, romelic aris zRviskari
_ darubandi da aragviskari, romelic aris dariala107. da gaax-
Sires xazarebma gamosvla da maTi mooxreba da eseni win veRar
aRudgnen. da im droidan gaxda yvela es Targamosiani xazarTa
moxarke. xolo rodesac pirvelad gamovida xazarebis mefe da
moaoxra qveynebi, romlebic zemoT davwereT, da gadaiara mTa
kavkasia. da [maSin] iyo misi Ze, saxelad uobosi108, da misca Tav-
is Zes somxeTisa da qarTlis tyveebi. da misca kavkasis nawili
qveyana, lomekis mdinaris dasavleTiT, [im] mTis dasavle-
Tamde, romelic kavkasis nawili iyo. xolo durZuki, romelic
uwarCinebulesi iyo kavkasis Svilebs Soris, mivida da dajda
mTis napralSi da uwoda Tavisi saxeli _ durZukeTi. da aZlev-
da xarks xazarebis mefes109.
xolo imave gzaze misca Tavis mamisZmiswuls xazarTa mefem
lekanis nawili, aRmosavleTiT darubandis zRvidan lomekis
11
mdinare mde. da misca ranisa da movaknis tyeebi da damkvidrda
is iq, [qveyanaSi] romelic lekanis nawili iyo.
xolo xozonixi, romelic uwarCinebulesi iyo lekanis Camo-
mavalTa Soris, mivida da dajda mTis napralSi, aaSena qalaqi
da uwoda Tavisi saxeli _ xozanaxeTi110.
da gavida amasobaSi mravali dro. da es yvela modgma iyo
xazarebis moxarke.
xolo im droidan gaZlierdnen sparselebi mzis aRmosav-
leTidan, nebroTis Camomavlebi. da gamoCnda nebroTis Camo-
mavalTa Soris erTi gmiri kaci, saxelad afridoni111, `romel-
man Sekrao jaWviTa bevrasf gvelTa ufalio112 da daaba mTasa
zeda, romel ars kacTSeuvalio~ (amgvari ram aris dawerili
`sparsTa cxovrebaSi~113). afridoni daeufla sparsTa mTel
qveyanas, xolo zogierT qveyanaSi Segzavna erisTavebi, misi xe-
lqveiTebi, zogierTi qveyana ki moxarked aqcia. aman gamogzavna
Tavisi erisTavi didi spiT, romelsac saxelad erqva ardami114,
nebroTis CamomavalTa Svili115. movida qarTlSi da Semusra
qarTlis yvela qalaqi da cixe116. da mospo yvela, ramdeni xaza-
ric ipova qarTlSi. am ardam erisTavma aaSena qalaqi zRviskar-
Tan da uwoda saxelad darubandi, rac iTargmneba: `daxSa kari~.
da manve SemozRuda mcxeTa-qalaqi qviTkiriT. da aqamde ar iyo
qarTlSi qviTkiris xeloba. da amis mere iswavles qviTkiri.
am ardammave Semoavlo kiris zRude armazis cixes da [teri-
torias] aqeTken mtkvramde da SemozRuda armazis seri vidre
mtkvramde. da erisTavobda ardami mraval wels. xolo rode-
sac gauyo afridonma mTeli qveyana Tavis sam Zes, maSin, romel
Zesac misca sparseTi samk vidrod, masve Sexvda wilad qarTli,
[Zes] romelsac erqva iaredi117.
xolo ardam erisTavis Semdeg gardaicvala oTxi erisTavi.
im droidan mouclelebi Seiqnen afridonis Zeebi, radgan iwyes
erTmaneTTan brZola. da mokla orma Zmam iaredi, maTi Zma118.
maSin naxes marjve dro qarTlosianebma, Seexmiannen osebs,
gadmoiyvanes osebi da naxes sparselTa erisTavi velad gasu-
12
li, ro melic knisobda119, da mokles igi. da vinc naxes sparseli,
yvela gawyvites osebma da qarT velebma. da gaTavisufldnen
qarTvelebi, xolo rani da hereTi darCaT sparselebs.
da am [ambidan] mravali weliwadis Semdeg, kvlav gaZlierdnen
sparselebi. da gandidda sparselTa mefe, romelsac erqva qeka-
posi120.
xolo imJamad iyo lekeTSi vinme grZneuli kaci, xozanixizis
Camomavali, da man Tavisi grZneulebiT daabrmava qekapos mefe
da misi spa, da [qekaposi] ver Sevida lekeTSi, ukan mobrunda da
maSinRa gaunaTda Tvalebi121. am qekaposma kvlav moxarked aqcia
qarTvelebi da wavida.
da amis Semdeg ramdenime weliwadSi movida ambavi, rom mo-
sem ganvlo122 israelTa zRva123, da ikvebebian isini udabnoSi
mananiT124. gaukvirda yvelas da maT yvelam, warmarTebma, aqes
israelTa RmerTi.
da amis Semdeg ramdenime weliwadSi moucleli gaxda qekapo-
si, sparselebis mefe, radgan daiwyo brZola TurqebTan125. maSin
naxes marjve dro somxebma da qarTvelebma da gaudgnen sparse-
lebs da gaamagres TavianTi cixeebi da qalaqebi da SeuerTda
[maT] Targamosiani yvela modgma.
da amis Semdeg ramdenime weliwadSi gamogzavna qekaposma,
sparse lebis mefem, Tavisi Ze, romelsac erqva farboroti126,
didi spiT, somxebsa da qarTvelebsa da yvela Targamosianze.
xolo Seikriba yvela es Targamosiani da miegeba da SeebrZol-
nen adarbadaganSi da gaaqcies farboroti, da mospes misi spa.
da amis Semdeg ramdenime weliwadSi kvlav gamoagzavna am qeka-
posmave Tavisi Ziswuli, Ze SioS bednierisa127, romelic moklul
iqna TurqeTSi, rogorc weria `sparselTa cxovrebis~ wignSi128.
gamoemarTa es SioSis Ze, saxelad qaixosro129. win ver aRudgnen mas
somxebi da qarTvelebi, radgan didi iyo misi Zala. moiara mTeli
somxeTi da qarTli, moaoxra yvelaferi, iavaryo yvela cixe da
qalaqi da datova erisTavebi da aaSena adarbadaganSi TavianTi
rjulis salocavi saxli da wavida.
13
da amis Semdeg ramdenime weliwadSi moucleli gaxda qaixo-
sro mefe da daiwyo brZola TurqebTan, eZiebda ra TavianTi mamis
sisxls. da naxes dro somxebma da qarTvelebma, gaudgnen sparse-
lebs da mospes sparselebis erisTavebi da gaTavisufldnen.
xolo im droSive movidnen Turqebi, imave qaixosrosgan gamo-
qceulebi. gamoiares maT gurganis zRva130, amoyvnen mtkvars da
movidnen mcxeTaSi _ ocdarva saxli131. da SeuTanxmdnen mcxeTis
mamasaxliss, aRuTqves Semweoba sparselTa winaaRmdeg. xolo
mcxeTelma mamasaxlisma Seatyobina mTel qarTvelobas, romleb-
mac indomes am Turqebis damegobreba, radgan hqondaT sparsel-
Ta SiSi, da SemweobisTvis daimegobres es gamoZevebuli Turqe-
bi, da gaanawiles132 yvela qalaqSi. xolo maTi umetesoba movida
da naxa erTi adgili mcxeTaSi, dasavleTis mxares, kldeebs So-
ris gamokveTili Rrmuli da moiTxoves is adgili mcxeTelebis
mamasaxlisisagan. [manac] misca. da aaSenes igi, SemozRudes mt-
kiced da ewoda im adgils sarkine133.
da iyvnen [erTad] es Turqebi da qarTvelebi erTmaneTis neb-
is aRmsruleblebi, moelodnen sparselebis mosvlas, amagrebd-
nen cixeebsa da qalaqebs.
im dros saidanac vin mividoda avismoqmedi - saberZneTidan,
gindac asuridan gaqceuli, gind xazareTidan - yvelas imego-
brebdnen qarTvelebi sparselebis winaaRmdeg daxmarebisTvis.
da gavida amasobaSi bevri dro134.
maSin nabuqodonosor mefem135 moa oxra ierusalimi da iqi-
dan gamoqceuli uriebi136 movidnen qarTlSi da moiTxoves mcx-
eTelebis mamasaxlisisagan miwa xarkiT, romelmac misca da
daasaxla aragvze wyarosTan, romelsac hqvia zanavi.
da ra miwac hqondaT maT xarkiT, axla hqvia xerki im xarkis
gamo137.
aqamde qarTlosianebis ena mxolod qarTuli iyo, romli-
Tac laparakobdnen, xolo rodesac Seikriba es uricxvi modgma
qarTlSi, maSin qarTve lebmac waaxdines Tavisi ena da am yve la
modgmisagan Seiqmna narTauli ena.
14
da ganikuTvnes maT yvela modgmis [rjulze] uborotesi
rjuli, radgan col-qmrobisTvis arad miaCndaT naTesaoba da
yvela suliers Wamdnen; saflavi ar iyo, mkvdars Wamdnen138.
amis Semdeg ramdenime weliwadSi amovida sparselTa me-
fis, vaStaSabis139 Ze, saxelad spandiat-rvali140, is goliaTi da
saxelovani. xolo ver daupirispirdnen somxebi da qarTvele-
bi, gaamagres ki cixeebi da qalaqebi da moelodebodnen mis mos-
vlas. xolo movida ra is adarbadaganSi, moaRwia sparselebamde
ambavma, rom mokles misi mamismama Turqebma da [rom] Semovid-
nen Turqebi sparseTSi. maSin miatova spandiatma brZola somx-
ebTan da qarTvelebTan, miubrunda Turqebs Tavisi mamismamis
sisxlis saZieblad.
da gaTavisufldnen somxebi da qarTvelebi.
amis Semdeg ramdenime weliwadSi gamefda sparseTSi spandi-
atis Ze, romelic aris saxelad barami [da], romelic cnobilia
ardaSirobiT141. es gandidda sparselTa yvela mefeze umetesad.
aman daipyro babilovani142 da asureTi143, moxarked aqcia ber-
Znebi da romaelebi144. da maSin qarTvelebi misive moxarke iyvnen.
da iyo qarTlSi aseTnairad aRreuli es yvela modgma da ismo-
da qarTlSi eqvsi ena: somxuri, qarTuli, xazaruli, asuruli,
ebrauli da berZnuli. es enebi icodnen qarTlSi myofebma, yve-
lam _ mamakacma da qalma.
Tavi [meoTxe]
aleqsandres Semosvla
es aleqsandre145 gamoCnda saberZneTis qveyanaSi _ qveyanaSi,
romelsac hqvia makedoni, egvipteli niktanebis Ze146, rogorc
weria misi ambavi berZnebis wignSi147. am aleqsandrem daipyro
qveynierebis yvela kide. es gamovida dasavleTidan da Sevida
samxreTiT, Semovida CrdiloeTiT, gadmoiara kavkasis [mTebi]
da movida qarTlSi148 da naxa mTeli qarTveloba rjuliT yvela
15
modgmaze uborotesi. radgan col-qmrobisTvisa da siZvisTvis
arad miaCndaT naTesaoba, yvela suliers Wamdnen, mkvdars Wamd-
nen, rogorc mxecebi da pirutyvebi, romelTa qcevis warmoTqmac
[ki] uxamsobaa149. da ixila ra es sastiki warmarTi modgma, romel-
sac Cven bunTurqebs da yivCaRebs vuwodebT, mosaxle mtkvris
mdinareze miyolebiT, gaukvirda es [maTi yofa] aleqsandres,
radgan aranairi modgma ar sCadioda amas da eneba, rom aRmoefx-
vra isini im qalaqebidan, magram im dros ver SeZlo, radgan naxa
magari cixeebi da Zlieri qalaqebi. kidev gamovidnen qaldevel-
Ta sxva modgmebi da dasaxldnen isinic qarTlSi.
amis Semdeg gaZlierda aleqsandre da daipyro mTeli qveyana
da amovida qarTlis qveyanaSi. da naxa es Zlieri cixe-qalaqebi
SuaqarTlSi: wunda150, mtkvris xerTvisi151, Rado152 kldeze Sekidu-
li oZrxe153, Tuxarisi speris mdinareze154, romelsac hqvia Woroxi,
urbnisi155, kaspi156 da ufliscixe157, qalaqi didi mcxeTa da misi ub-
nebi, sarkine, cixedidi da zanavi, uriaTa ubani158 da rusTavi da
dedacixe, samSvilde da mtveriscixe, romelic aris xunani da kax-
eTis qalaqebi. yvela am cixe-qalaqSi naxa sastikad mebrZoli kace-
bi. da gayo Tavisi laSqari da yvela am cixe-qalaqs gareSemoartya
da TviTon dadga mcxeTaSi. da dauyena laSqari imier da amier, ze-
moT da qvemoT da TviTon dadga qsanze, adgilze, romelsac hqvia
nastakisi159. xolo mtveriscixesa da Tuxariss ar SeebrZola,
radgan ver SeZlebda dapyrobas. xolo sxva es cixeebi da qalaqebi
daipyro eqvs TveSi, xolo sarkineli bunTurqebidan zogma agina
mefes. gauwyra [bunTurqebs] aleqsandre da aRar ineba zavi da maTi
vedreba ar Seiwynara da uTxra maT: `radgan magineT me, es iqneba
Tqveni sanacvlo, rom dagxocavT yvelas~. da garSemoertya qalaq
sarkines da versaidan gaerida erTi kacic ki. xolo sarkinelebs
gauWirdaT, radgan ebrZoda [aleqsandre] TerTmeti Tve160. daiwyes
farulad kldis kafva da gaxvrites is klde, romelic rbili iyo
da advilad saxvreti. da gaikrifnen im xvrelSi sarkinelebi Rame
da Serbodnen kavkasiaSi da datoves carieli qalaqi161. daipyro
aleqsandrem mTeli qarTli da mospo qarTlSi myofi yvela is aR-
16
reuli modgma da is ucxo modgmebi mospo da daatyveva da qalebi
da umecari ymawvilebi, TxuTmet welze umcrosebi; da datova
qarTlosianTa modgma da datova maTze patrikad [kaci] saxelad
azoni162, iaredosis Ze163, misi sanaTesao makedonis qveynidan164.
da misca asiaTasi kaci romis qveynidan, romelsac hqvia frota-
Tosi165. es frotaToselebi iyvnen Zlieri da mxne kacebi da emone-
bodnen166 romis qveyanas. da moiyvana qarTlSi, misca [isini] patrik
azons da datova qarTlSi erisTavad azoni da masTan is spa, qarT-
lis mflobelad167 da ubrZana aleqsandrem azons, rom pativi scen
mzes da mTvares da xuT varskvlavs da emsaxuron uxilav RmerTs,
yovelives dambadebels. radgan im dros ar iyo winaswarmetyveli
da WeSmariti rjulis moZRvari, romelic aswavlida da amxelda,
aramed TviTon moigona es rjuli aleqsandrem, Tavis mefobisas
mTel qveyanas es rjuli dauwesa da wavida aleqsandre.
xolo am azonma moarRvia zRudeebi qa laq mcxeTas safuZ-
vliTurT da datova is oTxi cixe, romelic idga qarTlis
piras: Tavadi cixe, romelic armazia; da erTi cixe _ armaz-
is qimis dasasruls; da erTi _ mcxeTis Tavze; meoTxe cixe
dasavleTiT _ mcxeTa mtkvarze. eseni Semoimtkica da gaavso
isini laSqriT da qarTlis yvela qalaqs moarRvia zRudeebi
da daipyro qarTlis yvela sazRvari, hereTidan da berdujis
mdinaridan vidre speris zRvamde. da daipyro qarTls zemoT
egrisic da moxarked aqcia osebi, lekebi da xazarebi.
da rom wavida aleqsandre egvipteSi, aaSena qalaqi aleqsan-
dria da Tormet wlamde moiara mTeli qveyniereba, Tormet we-
liwadSi daepyro qveynierebis yoveli kide. da meTormete wels
aleqsandriaSi mokvdao is, uTanasworo didi xelmwife168. da
roca kvdeboda igi, missave sicocxleSi gauSva is mTavrebi, rom-
lebic Sepyrobilni da damonebulni iyvnen misgan. da isini wav-
idnen Tav-Tavis qalaqSi, rogorc nabrZanebi iyo. mere moiyvana
oTxi kaci, misi tomisa, romlebic iyvnen saxelad: antioxozi169,
hromosi170, bizintiosi171 da platoni172. da misca antioqoss
asurastani da somxeTi, da aRmosavleTis mxare miuCina mas. da
17
man aaSena Tavisi saxeliT qalaqi antioqia173. xolo hromoss mis-
ca Trimikosi, da miuCina dasavleTis mxare. da man aaSena qalaqi
romi174. da biz intioss misca saberZneTi da qarTli, da miuCina
CrdiloeTis mxare. da mowera anderZis werili azon patriks
qarTlis eris Tavs, rom emsaxuros is bizintioss175. da man aaSena
qalaqi bizintia, romelsac axla hqvia konstantinepoli176. xolo
platoni datova aleqsandriaSi. da mokvda aleqsandre.
xolo am azonma miatova aleqsandres mocemuli rjuli,
daiwyo kerpTmsaxureba da Seqmna vercxlis ori kerpi: gaci da
gaimi177. da emoneboda igi bizintioss, saberZneTis mefes. iyo
[azoni] magari da mrisxane kaci da es daawesa da ubrZana Tavis
spas, rom: `yovelma qarTvelTaganma, romelmac iqonios iaraRi,
mokaliT igi~. da ake Tebdnen is romaelebi ase qarTvelebze da
vinc ki gamoCndeboda qarTvelTagani moxdenil taniani, klavd-
nen mas. da iyo didi gaWirveba qarTvelTa modgmaze. da es azoni
im romaelebzec mosisxle iyo da moespo mravali maTgani.
farnavazis cxovreba,
romelic iyo qarTlis pirveli mefe,
qarTlosiani
im dros iyo erTi Wabuki mcxeTa qalaqSi, romelsac erqva
farnavazi178. es farnavazi iyo mamiT qarTveli, naTesavi uflo-
sis, mcxeTosis Zis da dediT _ sparsi aspaneli179. da iyo igi
Zmiswuli samarisi180, romelic aleqsandres mosvlisas mcxeTeli
mamasaxlisi181 yofiliyo. es samari da misi Zma, farnavazis mama,
moiklnen aleqsandres mier. xolo farnavazis dedas waeyvana
farnavazi, sami wlis ymawvili da Tavi Seefarebina kavkasiaSi. da
iq gazrdiliyo da mosuliyo mcxeTaSi Tavis mamulSi. xolo es
farnavazi iyo kaci gonieri, mxedari da mamaci da daxelovneb-
uli monadire. da malavda igi Tavis sikarges azonis SiSis gamo.
xolo Tavisi monadireobiT gaxda azonis nacnobi da Seiyvara
18
igi azonma monadireobisTvis. evedreboda farnavazs dedamisi:
`Cemo Svilo, moeride azons da Seni Tavis nuranair sikarges nu
gamoaCen, rom ar mogklan Sen~. da iyo SiSi da Zrwola masze.
da roca gaxSirda azonis SiSi maTze, uTxra farnavazs de-
damisma: ̀ Cemo Svilo, datove Seni mamebis samyofeli da wamiyvane
Cems mamulSi, aspanSi, Cems ZmebTan da gaeridebi Sen cocxali
azons xelidan~. da mtkiced ganizraxes es, wasuliyvnen aspanSi.
uWirda farnavazs Tavisi mamebis samyofelis datoveba, ma-
gram didi SiSis gamo gadawyvita wasvla.
maSin ixila farnavazma sizmari, TiTqos iyo igi ukacriel
saxlSi da [guliT] undoda gasvla da ver gavida. maSin Semovida
mis sarkmelSi mzis Suqi da Semoertya mis wels da gaizida da gai-
yvana im sarkmelSi. da roca gavida velze, ixila mze qvemoT Camo-
suli, mihyo [farnavazma] Tavisi xeli, mohxoca misi saxis cvari
da icxo Tavis saxeze182.
gaiRviZa farnavazma da gaukvirda da Tqva: `is sizmari es
aris, [rom] me waval aspanSi da iq sikeTes vewevi~.
xolo im dReebSi gavida farnavazi da nadirobda marto da
daedevna irmebs diRmis velze. da garbodnen irmebi tfilisis
xev-xuvebSi. misdevda farnavazi, styorcna isari da dahkra irems.
da cota gaiara iremma da daeca kldis Ziras. mivida farnavazi
iremTan; da is dRe [ukve] SeRamebuli iyo; CamoqveiTTa da dajda im
iremTan, rom iq daeyo Rame da dilasRa wasuliyo. xolo im kldis
ZirSi iyo gamoqvabuli, romlis karebic amoqolili iyo qviT Zve-
lad da siZvelis gamo narRvevi gasCenoda im naSenebs. maSin wamoasxa
Zlierma wvimam. xolo farnavazma amoiRo Cuglugi183 da gamoarRvia
im gamoqvabulis kari, rom iq SigniT gamSralebuliyo im wvimisgan
da Sevida im gamoqvabulSi. da naxa iq warmoudgeneli ganZi, oqro
da vercxli da oqrosa da vercxlis warmoudgeneli nivTebi.
maSin farnavazs gaukvirda da aivso sixaruliT. da gaaxsenda
is sizmari da dagmana gamoqvabulis kari iseve da swrafad wamovi-
da da uTxra Tavis dedas da Tavis or das. da imave Rames wamovid-
nen is samnive saxedrebiTa da WurWlebiT da daiwyes gamotana im
19
ganZis da daflva Tavis sacavSi. xolo roca gaTendeboda, kvlav
iseve amoqolavdnen im gamoqvabulis kars. da ase gamokribes is
ganZi xuTi Rame da Seinaxes TavianT sacavSi.
maSin farnavazma gagzavna Tavis mona qujisTan184 da uTxra: `me
var Camomavali uflosis, mcxeTosis Zisa, da Zmiswuli samara mama-
sax lisisa da aris CemTan didZali simdidre. axla inebe, rom am sim-
didriT movide SenTan da viyoT Cven Zmebi da vixmaroT is sim did -
re orTavem. gamovuCndeT Cven mtrad azon erisTavs da Cvenma bedma
mogvces Cven kargi gamarjveba.~185 maSin gaixara qujim didi sixaru-
liT da uTxra: ̀ adeqi da modi CemTan da nu daiSureb Sens sim didres
da Seni simdidriT gagimravleb Sen spas, vidre gamovCn de biT azo-
nis mtrad. maSin gaixarebs mTeli qarTveloba misgan da xo cilebi
da amowyvetilebi. da mgoni, romelime im romaelTaga nic186 Semogvi-
erTdeba, radgan uricxvi maTganic aris daxocili azo nis mier~187.
maSin farnavazi farulad wavida sixaruliT da rac SesaZle-
beli iyo im ganZidan, Tan waiRo, da dedaca da Tavisi debic Tan
[waiyvana]. da mivida qujisTan da uTxra mas qujim: `Sen xar Svili
qarTlis meTaurebisa da Sen gmarTebs Cemi batonoba188. axla nu
daiSureb Sens qonebas, rom gavamravloT spa da Tuki mogvecema
gamarjveba, Sen xar Cveni batoni da me var Seni mona~.
maSin SeerTdnen da moeTaTbirnen osebsa da lekebs. xolo
maT gaixares, radgan ar ewadaT xarkis micema azonisTvis189. da
gamohyvnen osebi da lekebi, da gaimravles spa. egri sidan Seikri-
ba uricxvi spa da gamoemarTa azonisken, azonma ki mouwoda Tavis
spas da Semoikriba.
maSin aTasi rCeuli mxedari im romaelTagan, romlebsac
boroteba SemTxveodaT azonisgan, ganudgnen azons da movidnen
farnavazis winaSe. maSin yvela qarTveli ganudga azons. xolo im
spas, romelic darCa azons, veRar miendo igi, radgan yvelasT-
vis boroteba hqonda gakeTebuli. wavida azoni da mivida klar-
jeTSi da gamagrda igi klarjeTis simagreebSi190.
xolo movida farnavazi mcxeTaSi da daipyro mcxeTis is oTxi
cixe. da imave weliwads daipyro mTeli qarTli garda klar-
20
jeTisa. am farnavazma miavlina Suamavlebi asurastanis mefis an-
tioqosis191 winaSe da gaugzavna didZali ZRveni. da aRuTqva mas
msaxureba da iTxova misgan Semweoba berZnebis winaaRmdeg. xolo
antioqosma miiRo misi ZRveni da uwoda Tavis Svilad da gamoug-
zavna gvirgvini. da ubrZana somxeTis erisTavebs, rom SeSvele-
bodnen farnavazs192.
xolo meore wels azonma SemoierTa spa saberZneTidan193,
gaZli er da Zalian da gamoemarTa farnavazisken. xolo farnavazs
gaem rav le bina qarTlis mxedroba, mouwoda maT da mouxmo qujis
da osebs. da Seikribnen yvela eseni da SemouerTdnen antioqozis
eris Ta ve bi somxeTidan. da es yvela Sekriba farnavazma da miege-
ba arta nis na qa laqevTan194, romelsac erqva maSin qajTa qalaqi,
romelic aris hu ri195. da SeebrZolnen iq da moxda Zlieri br-
Zola. da amowyda ori ve mxri dan uricxvi. xolo daZleul iqnen
berZnebi farnavazis mier, gar boda maTi banaki. da mokles azoni
da maTi uricxvi spa mospes da daatyveves.
da wavida farnavazi da moaoxra saberZneTis sazRvari
anZianZo ra196 da eklecidan197 Semobrunda, movida klarjeTSi da
daipyro kla r jeTi198 da wamovida mcxeTaSi didi sixaruliT199.
xolo mis sim di dreze daemata azonis qonebac200 da dagrovda me-
tismeti simdid re.
xolo egriswylis qvemoT [teritoria] darCa berZnebs201, rad-
gan im adgilebis mkvidrebma ar inebes berZnebisgan gandgoma. ma-
Sin farnavazma misca Tavisi da osebis mefes colad da meore da
misca qujis colad202. da misca qujis qveyana egriswyalsa da ri-
ons Sua203, zRvidan mTamde, romelSic aris egrisi da svaneTi da
daamtkica igi erisTavad iq. da iq qujim aaSena cixegoji204.
maSin farnavazi uSiSari Seiqna Tavisi yvela mtris mimarT da
gamefda mTel qarTlsa da egurze da gaamravla yvela qarTlo-
siani mxedari, gaamwesa rva erisTavi da spaspeti205.
erTi gagzavna margvis erisTavad da misca mcire mTidan,
romelic aris lixi, vidre zRvamde, rions zemoT206. da amave far-
navazma aaSena ori cixe, Sorapani207 da dimna208.
21
da gagzavna meore kaxeTis erisTavad da misca aragvidan vi-
dre hereTamde, romelic aris kaxeTi da kuxeTi.
mesame gagzavna xunanis erisTavad da misca berdujis mdinari-
dan vidre tfilisamde da gaCianamde, romelic aris gardabani209.
meoTxe gagzavna samSvildis erisTavad da misca skvireTis
mdinaridan vidre mTamde, romelic aris taSiri da aboci.
mexuTe gagzavna wundis erisTavad da misca fanavaridan vidre
mtkvris Tavamde, romelic aris javaxeTi da kola da artani.
meeqvse gagzavna oZrxis erisTavad da misca tasiskaridan vi-
dre arsianamde, nostis Tavidan zRvamde, romelic aris samcxe
da aWara.
meSvide gagzavna klarjeTis erisTavad da misca arsianidan
zRvamde.
da merve, quji, iyo egrisis eris Tavi.
xolo erTi daayena spaspetad da misca tfilisidan da aragvi-
dan vidre tasiskaramde da fanavaramde, romelic aris Sidaqar-
Tli. da es spaspeti iyo yovelTvis mefis winaSe da mTavrulad
gamgeblobda yvela erisTavze.
xolo am erisTavebis daqvemdebarebaSi, adgil-adgil, gaam-
wesa spasalarebi210 da aTasisTavebi211 da yvela maTganisgan mo-
dioda samefo da saeris Tavo xarki212.
ase daawesa es yvelaferi farnavazma sparselebis samefos
msgavsad213. da moiyvana coli durZukelebis[gan], kavkasis Camo-
mavali214. am farnavazma SemozRuda qalaqi mcxeTa mtkiced da
qarTlis yvela qalaqi da cixe, aleqsandresgan mooxrebuli,
aman aaSena. da veRar iZies Suri berZnebma masze, radgan moucle-
lebi iyvnen berZnebi romaelebTan brZolis gamo215. da amave far-
navazma Seqmna didi kerpi Tavis saxelze. es aris armazi, radgan
farnavazs sparsulad armazi erqva216. aRmarTa is kerpi, armazi
qarTlis [mTis] Tavze da im droidan ewoda armazi im kerpis gamo.
da Caatara didi dResaswauli im aRmarTuli kerpisTvis. ocdaS-
vidi wlisa gamefda da samocdaxuTi weli mefobda nebierad217.
da emsaxureboda igi antioqoss, asurastanis mefes da mTeli
22
Tavisi dReebi, rac [mefed] dajda mSvidobiT gaatara da aaSena
da gaavso qarTli. xolo gazafxulisa da Semodgomis drois
Tveebs dahyofda mcxeTaSi, samefo qalaqSi da zamTris Tveebs
dahyofda gaCianebSi, xolo zafxulis Tveebs _ wundaSi. da
drodadro midioda egrisSi da klarjeTSi da moikiTxavda me-
grelebsa da klarjebs218 da ganagebda yvela aSlil saqmes. xolo
is romaelebi, aTasi mxedari, romlebic azonisgan SemouerT dnen
farnavazs, romelic zemoT vaxseneT, isini gaanawila xevebsa da
mxareebSi, up at rona maT kargad, radgan azonTan brZolaSi mama-
curad iyvnen. da uwoda maT saxelad aznaurebi219.
da rac wavida aleqsandre, aRar Wamdnen [qarTvelebi] adami-
ans, garda imisa, romelsac Seswiravdnen kerps msxverplad. iyo
mosveneba da sixaruli mTel qarTlze farnavazis mefobis gamo
da amas ambobda yvela: `vmadlobT Cvens beds, rom mogvca Cven
mefe Cveni mamebis CamomavalTagan da mogvixsna ucxo xalxebi-
sgan xarki da Wiri~.
da es yvelaferi aRasrula farnavazma sibrZniTa da siqveliT,
simxniTa da simdidriT. hyavda Ze da uwoda saxeli saurmagi.
da es farnavazi iyo pirveli mefe qarTlSi qarTlosis Camo-
mavalTagani. aman gaavrcela qarTuli ena da aRar ilaparakebo-
da sxva ena qarTlSi, garda qarTulisa.
da aman Seqmna qarTuli mwignobroba220.
da mokvda farnavazi da damarxes armazis kerpis winaSe.
meore mefe saurmagi
da amis nacvlad gamefda misi Ze saurmagi221.
im dros moiTaTbires qarTlis erisTavebma da Tqves: `ar
aris kargi CvenTvis, rom vemsaxurebodeT Cvens naTesavs, aramed
viyoT erTad da movklaT Cven saurmagi da viyoT Cven Tavisu-
flebi, rogorc viyaviT Tavdapirvelad da mivceT xarki, vinc
ki gamoCndeba Zlieri. radgan aseTi yofiT ufro movisvenebT~.
23
daamtkices [TavianTi] ganzraxva da saurmagis mokvla222. xolo
igrZno saurmagma da wavida farulad da garboda, waiyvana Tan
dedamisi da mivida durZukebis qveyanaSi, Tavis dedisZmebTan.
maSin is romaelebis aznaurebi wavidnen da mividnen dur-
ZukeTSive da uTxres saurmags: `mamaSenis didi sikeTea Cvenze.
amitom varT Cven mtkice Sens erTgulebaSi~.
maSin saurmagi moeTaTbira osebis mefes, Tavis mamisdiswuls
da iTxova daxmareba. xolo igi sixaruliT wavida mis saSvelad.
da saurmagma Sekriba durZukeTic da gamoemarTa qarTve lebze
da veravin daupirispirda mas.
da daipyro qarTli da mospo misgan gandgomilebi da zogsac
Seundo, xolo daamdabla qarTlosianebi da daawinaura aznaure-
bi, xolo gaamravla [qveyanaSi] durZukebi, kavkasis Camomavlebi.
xolo xazarebis im tyveobisas, yvelani mSvidobiT gadarCenil-
iyvnen qveynis simagris gamo da veRar itevda [maT] durZukeTi.
maSin am saurmagma wamoiyvana isini, kavkasis mTeli modgmis
naxevari da romelime maTgani daawinaura da sxvebi daasaxla mTi-
uleTSi, didoeTidan223 vidre egrisamde, romelic aris svaneTi
da eseni hyavda Tavis sando [xalxad], dedulelebi.
da dajda saurmagi mcxeTaSi mefed da umata mcxeTisa da qar-
Tlis yvela simagres. da man Seqmna ori kerpi: ainina da danana da
aRmarTa mcxeTis gzaze224.
da emsaxureboda igi asurastanis mefes225. da moiyvana coli
sparseli, bardaveli erisTavis asuli226. da hyavda masTan ori
asuli da ar hyavda Ze.
maSin moiyvana sparseTidan nebroTis Svili227, misi colis
sanaTesaodan, dedis diswuli, da aiyvana is Svilad, romelsac
saxelad erqva mirvani. da misca Tavisi asuli colad228, [misca]
qalaqi gaCiani da samSvildis saerisTavo da erTi asuli misca
qujis Zes, Tavisi mamis diswuls229.
mefobda saurmagi bednierad mra val wels. da mokvda saur-
magi230 da gamefda mis nacvlad misi Svilobili mirvani.
24
mesame mefe mirvani,
nebroTiani
es mirvani231 iyo taniT sruli, mSve nieri, Zlieri, mxne da qveli.
amis me fobisas durZukebma daiviwyes farn a vazisa da saurmagis si-
yvaruli. da gadmovidnen durZukeTSi myofni da Tan mi uerTdnen
WarTaleTSi mkvidri kav k a si elebi, moaoxres kaxeTi da bazaleT i.
maSin mirvan mefem mouwoda qarTlis yvela erisTavs da Semo kriba
mTeli spa, mxedari da qveiTi da yvela kavkasieli, romlebic gad-
mosaxlebuli iyvnen saurmag mefis mier, iyvnen namdvilad mirvanis
morCilebaSi, garda WarTalebisa. Semokriba es yvela da gaemarTa
durZu ke Tisken. Seikribnen durZukebi da da u d gnen [mirvans] im
gzis gadasasvlelebis simagreebSi. maSin mirvani gadavida cxeni-
dan, mivida Tavis qveiTebTan da gauZRva win qveiTebs, zurgidan
gamoayola mxedrebi da mivida im karibWeebSi, rogorc jiqi si-
ficxiT, rogorc vefxvi simxniT, rogorc lomi ZaxiliT. Seiqna maT
Soris Zlieri brZola. xolo mirvans ver kveTda durZukTa maxvi-
li, rogorc sip kldes da idga uZravad, rogorc mtkice koSki. da
gagrZelda maT So ris brZola da amowyda orive mxridan uricxvi.
xolo daiZlivnen dur Zukebi da gaiqcnen. mi hyvnen ukan qarT v-
e l ebi, mospes da daatyveves. da Sevida mirvani durZukeTSi da
moaoxra durZukeTi da WarTali. da Seaba qviTkiris kari da uwoda
[mas] saxelad darubali232.
da dajda mirvani mcxeTaSi, mefobda nebierad da uSiSrad.
iyo sikeTis uxvad mimniWebeli kaci. da Seiyvara igi qarTlis
yvela mkvidrma. da emsaxureboda igi asurastanelebis mefes233.
amis zeobis dros gadainacvla antioqis mefobam babilovanSi234.
da im dros gamefda somxeTSi [kaci], romelsac erqva arSaki235.
moeTaTbira mirvani arSaks da misca Tavisi asuli arSakis Zes,
arSaks236.
da mokvda mirvani da gamefda mis nacvlad misi Ze, farnajomi.
25
meoTxe mefe, farnajomi,
nebroTiani
am farnajom237 mefem umata yvela cixe-qalaqis Senebas da aman
aaSena cixe zadeni238 da Seqmna kerpi saxelad zadeni239 da aRmarTa
zadenze da daiwyo kaxeTSi qalaq nelqaris Seneba, romelic aris
nekresi. amis Semdeg Seiyvara sparselTa rjuli - cecxlismsax-
ureba, moiyvana sparseTidan cecxlismsaxurebi da mogvebi da
dasva isini mcxeTaSi, im adgilas, romelsac axla hqvia mogvTa,
da daiwyo cxadad kerpebis gmoba240. amisTvis moiZules igi qarT-
lis mkvidrebma, radgan didi imedi hqondaT kerpebisadmi.
maSin SeiTqva qarTlis erisTavTa umravlesoba, da miavlines
maT Suamavali somxebis mefis winaSe da uTxres: `Cveni mefe gada-
vida Cveni mamebis rjulidan, aRar emsaxureba qarTlis mpyro-
bel RmerTebs, SemoiRo mamiseuli rjuli da miatova dediseu-
li rjuli. axla aRar aris igi Cveni mefobis Rirsi. mogveci Seni
Ze arSaki, romelsac hyavs colad farnavazianTa, Cvens mefeTa
Camomavali. mogvaSvele Seni Zala da gavaqcioT farnajomi, axa-
li rjulis SemomRebi da iyos Cvens mefed Seni Ze, arSaki da Cvens
dedoflad misi coli, Cveni mefeebis Svili~.
maSin moewona somxebis mefes es ganzraxva, gagzavna maTi
Suamavali kargi pasuxiT da uTxra maT: `Tuki WeSmaritad ubiwo
guliT gnebavT Tqvens mefed Cemi Ze, Tqven, yvela erisTavma, mo-
meciT me mZevali da mogcemT Cems Zes Tqvens mefed da yovelg-
vari saboZvariT agavsebT~.
maSin qarTlis erisTavebis umravlesobam misca mZevlebi da
ganacxades farnajomisgan gandgoma. maSin somxebis mefe mTeli
misi ZaliT gamoemarTa qarTlSi.
xolo farnajom mefem mouwoda sparselebs da moiyvana
Zlieri sparse lebi da vinc darCenoda, Semokriba [is] qar-
Tvelebic. xolo qarTlis gandgomili erisTavebi miegebnen
somxebis mefes taSirSi da iq Seikriba somxebisa da qarTvelebis
simravle. xolo farnajomic miegeba [maT] iqve taSirSi. Seiqna
26
maT Soris Zlieri brZola, amowyda orive mxridan uricxvi, rad-
gan daiZlia farnajomi somxebisa da qarTvelebisgan. da moklul
iqna farnajomi da mospes misi spa241.
xolo farnajomis Ze, mirvani, erTi wlis ymawvili, waiyvana
misma mamamZuZem da gaiqca sparseTSi. xolo somxebis mefem misca
[qarTvelebs] Tavisi Ze, arSaki.
mexuTe mefe arSaki,
arSakuniani
dajda mefed arSaki242 da daipyro mTeli qarTli. da mefobda
igi nebierad da umata qarTlis yvela simagres da umetesad Se-
moamtkica zRudeebi javaxeTSi qalaq wundas.
mokvda arSaki da gamefda misi Ze, artagi.
meeqvse mefe artagi,
arSakuniani
da es mefe artagi243 mxolod or wels mefobda da misi mefo-
bis meore wels movidnen sparselebis erisTavebi didi spiT far-
najomisa da sparselebis im spaTa sisxlis saZieblad, romlebic
amowyvites farnajomTan erTad. win ver aRudga maT artagi,
qarTvelebis mefe, radgan didi iyo sparselebis Zala, magram
gaamagra man cixeebi da qalaqebi. da moiares sparselebma mTeli
qarTli da moaoxres velebi, magram vercerTi cixe-qalaqi ver
waarTves da wavidnen244.
mokvda artagi da dajda mis nacvlad misi Ze, bartomi.
27
meSvide mefe, bartomi,
arSakuniani
am bartom245 mefem umata mcxeTis zRudeebs da qarTlis yvela
simagres.
xolo aRzardes sparselebma farnajomis Ze, mirvani,
romelic farnajomis sikvdilisas waeyvana Tavis mamamZuZes,
romelic vaxseneT Tavdapirvelad. es mirvani iyo kaci mamaci,
mxne, mxedari da mravalgzis gamocdili Turqebisa da arabe-
bis brZolaSi. am mirvanma Sekriba Zlieri spa sparseTSi, gae-
marTa qarTlSi da mougzavna Suamavali qarTlis eris Tavebs
da uTxra maT: `gaixseneT im mamaCemis, mirvanis246 siyvaruli da
Tqvens mimarT misi sikeTe. TumcaRa mamaCemma SemoiRo ucxo
rjuli Tqvens Soris da misganac gqondaT sikeTe. samarTli-
anad moikla mamaCemi, radgan kargad ver daiWira Tqveni mame-
bis rjuli da axla nu aris SiSi da sazrunavi Tqvens gulebSi
mamaCemis sikvdilisTvis, radgan rjulis datovebisaTvis
klaven mamebi Svilebs da Zmebi Zmebs da ar iZieba rjulis da-
tovebisTvis moklulTa sisxli. me var Tqveni mefeebis Svili,
farnavaziani, TumcaRa aRzrdili var sparselebTan, aramed
var me Tqveni mamebis rjulze da imedi maqvs me qarTlis mpy-
robeli RmerTebisa da maTi imediT movdivar Cemi mamulis
saZieblad. axla miiTvaleT Cemgan dideba da sikeTe Tqven,
yvela qarTvelma~247. xolo qarTlis erisTavebma ar Seiwynares
mirvanis brZaneba, aramed yvela mivida bartom mefis winaSe.
xolo cotaodeni vinme qarTveli, ara warCinebulebi, wavid-
nen da miuerTdnen mirvans. xolo bartom mefem Semokriba qar-
Tlis mTeli spa da SemoierTa Zala somxeTidan da miegeba is
xunanSi da zurgad daikava qalaqi xunani.
movida mirvani da dadga berdujis mdinareze. da daiwyes
brZola. da gamoCndnen orive ]mxares] Soris bumberazebi. iyo
yoveldRe bumberazTa brZola erTi Tve: xan [eseni] sZlevdnen
maT da xan [isini] sZlevdnen amaT.
28
xolo am erT TveSi am mirvanma TavisTavad mokla qarTveleb-
isa da somxebis cameti bumberazi da aravin gamoCnda qarTve-
lebsa da somxebs Soris mirvanis mZleveli da verc Tavad mefe
bartomi ebrZoda mas, radgan ar hqonda mas goliaTobis Zala.
maSin bartom mefem gaawyo Tavisi spa da Seutia mTeli spiT
mirvans da iqidan mirvani moegeba mTeli spiT. da Seiqna maT Soris
Zlieri brZola. amowyda orive mxridan uricxvi da daiZlivnen
somxebi da qarTvelebi sparselebisgan, da mokles bartomi,
qarTvelebis mefe. xolo am bartom mefes ar hyavda Ze, aramed
erTi asuli, da Tavis sicocxleSive moeyvana mas egrisidan qujis
Ziswuli, saxelad qarTami, romelsac mosdgamda farnavazianoba
farnavazis dis, qujis colisagan da dedamisis, saurmagis asu-
lis, qujis Zis colisagan. da am egriseli qarTamisTvis mieca
Tavisi asuli colad bartom mefes da aeyvana es Svilad. da es
qarTvelebis mosawoneblad eqna bartoms, radgan qarTvelebs
didi siyvaruli hqondaT farnavazianebis mimarT da ar undodaT
sxva modgmis mefoba, romelsac ar mosdgamda farnavazianoba248.
xolo es qarTami, bartom mefis Zed Svilobili, imave brZo-
laSi moikla bartomTan erTad, xolo misi coli, bartomis asu-
li, fexmZime darCa, gaiqca da wavida somxeTSi da iq Sva vaJi da
uwoda saxelad aderki. da izrdeboda is iq.
xolo rodesac mokla mirvanma bartomi da Semovida qarTlSi
da daipyro mTeli qarTli, vinc darCenili iyo qarTlis erisTa-
vi cixeebsa da simagreebSi, misca maT fici da aRTqma da gamoiy-
vana yvelani. da iZulebiT gamoiyvana bartomis coli samSvil-
didan da SeirTo colad, romelic arSakunianebisave Svili iyo.
da dajda igi mcxeTaSi.
merve mefe mirvani
da nebierad mefobda mcire xans da mokvda249. da dajda mis
nacvlad misi Ze arSaki.
29
mecxre mefe, arSak meore,
mirvanis Ze, nebroTiani
xolo es arSak mefe250 iyo dediT arSakuniani da mamiT ne-
broTiani da farnavaziani. am arSakma gaamSveniera nelqari, kax-
eTis qalaqi, romelic aris nekresi251 da miumata ufliscixis
simagres252. da iyo es ZaliT Zlieri, didi da goliaTi.
xolo es aderki, qarTamis Ze, bartom mefis asuliswuli,
romelic vaxseneT zemoT, aRzardes somxeTSi. da iyo kaci aR-
nagobiT mSvenieri, taniT didi da goliaTi, mravalgzis iyo
gamocdili somxebisa da asurelebis brZolaSi. da mas moekla
mravali bumberazi da saxelovani gamxdariyo igi. am aderkim
moiTxova spa somxebis mefisgan da [manac] misca mas [spa] da gamoe-
marTa, qarTvelTa mefe arSakze, Tavis dedisZmaze. xolo arSakma
Semokriba qarTlis yvela erisTavi, SemoierTa Zala sparseTidan
da miegeba win. da Seikriba orive spa TrialeTSi da daibanakes
erTmaneTis maxloblad. sTxova arSakma TavisTan brZola ader-
kis, xolo aderki sixaruliT aRiWurva mSvenieri saWurvliT da
dajda taiWze da uTxra Tavis spas: `gamimagreT Cemi zurgis mx-
are da nu SeSindebiT~. da gavida aseve arSaki, aRiWurva da gavida
mebrZolTa Soris. daiZaxa orivem sastiki xmiT da Seuties erT-
maneTs. da daiwyo orivem SubiT kvra da ver kveTdnen erTmaneTis
saWurvels. da brZolis gangrZobisas gautydaT Subebi, amoiRes
Cuglugebi da daiwyes brZola CuglugebiT. roca miaxeTqebd-
nen im Cuglugs TavianT saWurvelze, es msgavsi iyo uros xmisa,
romelsac scems mWedeli grdemlze, da maTi Zaxilis xma msgavsi
iyo quxilisa.
maSin ver sZlies erTmaneTs, daiRalnen da ukudgnen iqiT da
aqeT. daRamda is dRe da daisvena orTavem da diliT kvlav gamov-
idnen da aiRes mSvildebi da daiwyes erTmaneTis devna da Semus-
rva. dahkra aderkim isari arSakis mkerds da veRar daifara igi
saWurvlis simagrem da gavida zurgidan. da Camovarda arSaki cx-
enidan. Semobrunda aderki swrafad da mivida somxeTis spasTan
30
da uTxra maT: `gaficeb Tqven RmerTebs, nu mimarTavT Tqvens
maxvilebs qarTvelebze, radgan Cemi Tanamemamuleebi arian. da
axla me var maTi mefe, Tqveni ZaliTa da SemweobiT~. Seismines
somxebma misi vedreba da gaCerdnen adgilze. Semobrunda da mov-
ida aderki qarTvelebis spis maxloblad. da dauZaxa xmamaRla:
`me var Tqveni mefeebis Svili da Cems beds moucia mefoba CemT-
vis. axla miiReT Cemgan sikeTe da sixaruli. aha, ai aRar movuS-
veb somxebis spas Tqvenze~. maSin miuges qarT velebma: `Sen gamoC-
ndi umjobesi farnavazis yvela Camomavals Soris, rodidanac
mokvda es Cveni mefe. axla Sen xar Cveni mefe da vmadlobT Cvens
beds, radgan mogveca am Cveni mefis sazRaurad Cveni mefeebisave
Svili, goliaTi da saxelovani~. da CamoqveiTda yvela qarT-
veli, daecnen pirqve da Tayvani sces aderkis. da mSvidobianad
Seikribnen erTad somxebi da qarTvelebi da ranis sparselebi da
moitanes qarT velebma arSakis gvirgvini da daadges aderkis da
wamoiyvanes.
meaTe mefe aderki, bartomis Ze,
arSakuniani
da am aderkim253 daipyro mTeli qveyana _ qarTli da egrisi
da misca somxebis mefem Tavisi asuli colad da dajda mcxeTaSi
da mefobda kargad. ocdaaTi wlis gamefda da ormocdaCvidmeti
weli mefobda254.
xolo misi mefobis pirvelsave wels iSva ufali Cveni ieso
qriste uriastanis beTlemSi255. da movidnen masTan mogvebi ZR-
venis Sesawirad256 da im mogvebis ierusalimSi Sesvlaisas movi-
da ambavi mcxeTaSi, rom `sparse lebma ierusalimi moaoxreso~
da uriebi, romlebic mcxeTaSi iyvnen, Seiqna maT Soris glova
da tirili, da Semdeg, meore wels, sxva ambavi movida, rom `is
sparselebi ara mosaoxreblad movidnen ierusalimSi, aramed [mo]
hqondaT ZRveni viRac [axal]Sobili ymawvilisTvis~. da gaixares
31
mcxeTelma uriebma. da amis Semdeg, rom gavida ocdaaTi weli,
movidnen uriebis Sikrikebi ierusalimidan mcxeTel uriebTan,
rom `visTvisac movidnen mogvebi da Sewires ZRveni, gazrdilia
igi da Tavis Tavs ambobs RvTis Zed. da axla gamogvigzavnia Cven
Sikrikebi yvela uriasTan, rom movidnen rjulis mecnierebi
da gavikiTxoT da vibWoT masze. da axla Tqvenganac wamovidnen
rjulis mecnierebi mandedan, rom Cveni mamebis rjuli Seucv-
leli davtovoT da ganvamtkicoT da moses mcneba aRvasru-
loT, rom im axali rjuliT, rasac gviqadagebs, ar Seacdinos
umartivesi vinme Cveni rjulisa, xolo misi sikvdiliTac
Suri viZioT.
maSin ki wavida eliozi, moxucebuli kaci257. xolo hyav-
da mas deda eli mRvdlis tomidan258 da aseve erTi da. xolo
wamsvlels evedreboda deda Tavis Zes, rom: `wadi maS, Svilo,
sayvarelo, mefis am mowodebaze da rjulis wesisamebr, ma-
gram mxolod es, romelsac Sen gaswavli, daimaxsovre, nuki
SeuerTdeba Seni go neba maT im borot ganzraxvas da nurc ez-
iarebi misi im sisxlis daTxevas; nu, Cemo Svilo, gevedrebi,
nu, radgan ueWvelad icode, rom igi aris winaswarmetyvelTa
sityva, ro melsac Tavdapirveladve moaswavebdnen259.
da wavidnen aqedan elioz mcxeTeli da longinoz karsneli260.
da iq Seeswrnen uflis jvarcmas. da maT wamoiRes iqidan uflis
kvarTi261, elioz mcxeTelma da longinoz karsnelma, rogorc
weria es cxadad `qarTlis moqcevaSi~262.
xolo roca ki ierusalimSi lursmavdnen ufals, lursm-
nebze kveris dartymisas myisve imav dros mcxeTaSi xma gaigo-
na eliozis dedam. xolo man saSineli kiviliT daiyvira da
Tqva: mSvidobiT, israelis mefobav, radgan ugunurebiT moka-
liT, ubadrukebo da warwyme di l ebo, yovelTa ufali da macx-
ovari, da gaxdiT Tqveni Semoqmedis borotad mkvlelebi. vai
Tqven, ubadrukebo! vin naxos iseTi glova, rom lis Rirsic
Tqven xarT, xolo uf ro ki vai me, radgan Cems sikvdilamde mo-
ismines Cemma yurebma yoveli mwuxarebis mosasmeneli~.
32
da myis am sity vaze maSinve gardaicvala is qali did da
gamouTqmel mwuxarebasa da gl o va Si. xolo rodesac uflis
im kvar T ze wili yares uRmerTo uriebma uflis jvarcmisas,
RvTis gangebulebam Seaxvedra mcxeTel uriebs.
da wamovida ierusalimidan eliozi da longinozi da wam-
oiRo is wminda kvarTi263. roca moitana eliozma mcxeTaSi, my-
isve win miegeba misi da godebiTa da saSineli tiriliT, crem-
liT dasvelebuli, da moexvia misi sasurveli Zmis yels, ma-
gram rodesac naxa yvela sasurvelze usasurvelesi _ Cveni
mxsnelis kvarTi, myisve mondomebiTa da siyvaruliT Seitkbo
Tavis mkerdze da maSinve suli ganu teva im netarma qalma sam-
nairi mizezis gamo: pir ve lad uflis sikv dilisa da misi vneb-
isaTvis; meored, radgan eziara misi Zma uflis sisxls; xolo
mesame, radgan gaaxsenda Tavisi dedis mwuxarebiT sik vdilic.
radgan yvela mw u xareba erTbaSad Semo ekriba, amitomac dai-
Zlia adamianuri bunebisgan da sikv d i li miesaja didi mwux-
arebis tkivi li sgan.
maSin is didi sakvirveli ambavi gaism a mTel qalaq mcxeTa-
Si da roca cnobili gax da, mefesac da yvela mTavars, da mTel
xalxs da yvelas erTad gaukvirda es saSineli ambavi.
xolo roca ixila aderki mefem264 is wminda kvarTi, moiwa-
dina, im samoselis didi mSvenierebis gamo, igi Seemosa Tavis
Seginebul tanze. xolo misi sakvir velebis gamo da im miz-
eziT, rac ki moxda, aRar in e ba im mkvdris mkerdidan [uflis
kvarTis] aReba.
xolo eliozma damarxa is Tavisi da sanatreli damarx-
viT. radgan erTad, rogorc hqonda Tavis mkerdze is kvarTi,
aseve damarxa. xolo is wminda kvarTi wmindadve darCa da
wmindave iqneba, rogorc Tav da pirveladve, rogorc weria es
cxadad `qarTlis moqcevaSi~.
da uflis amaRlebis Semdeg, rodesac wili iyares mo-
ciqulebma, maSin yovladwminda RvTismSobels wilad xvda
mosaqcevad saqarTvelos qveyana. da CvenebaSi eCvena mas misi
33
Ze, Cveni ufali da uTxra: `hoi, dedao Cemo, ar uarvyob yve-
la modgmaze metad gamorCeul im ers mag Seni meoxebisTvis.
xolo Sen miavline pirvelwodebuli andria Sendami xve-
drebul nawilSi da Tan gaatane Seni xati, ro gorc [es] Sens
saxeze dadebiT gamoisaxeba da Sens nacvlad is Seni xati
mkvid robdes maT mcvelad JamTa ukunisamde~.
maSin uTxra yovladwmindam andria mociquls: `Svilo an-
dria, didad umZims Cems suls, rom im qveyanaSi, Cems nawilSi,
ar qadagebula Cemi Zis saxeli. roca gavemarTe Cemi Zis saqad-
ageblad im Cems wiladxvedrebul qveyanaSi, maSin gamomecxa-
da Cemi saxieri Ze da RmerTi da mibrZana, rom Sen waxvide da
waasveno Cemi saxe da Cemi saxieri Zis [saxe], Cems wilxvdomil
qveyanaSi, rom me viyo maTi cxovrebis gamgebeli, xeli gavu-
marTo da Sevewio maT da mterTagan veravin daZlevs maT~.
uTxra mas mociqulma: `yovladwmidao, Seni saxieri Zisa da
Seni neba iyos yovel Jams~. maSin yovladwmidam moiTxova fi-
cari, daibana piri da daido Tavis pirisaxeze. da gamoisaxa
aseTi xati, rom Tavis wiaRSi etvirTa ganxorcielebuli Cvi-
li, yovladsaxieri RvTis sityva, romelic axla yvelasaT-
vis xilvadia _ xati awyuris yovladwminda RvTismSoblis265
da misca is mociqul andrias da uTxra: ̀ Cemgan Sobili uflis
madli da Sewevna TanaSemwed gyavdes Sen, sadac waxvide da mec
TanaSemwe var mag qadagebisa da didad Sevewevi Cemdami xve-
drebulis im monawiles~. maSin davarda mociquli miwaze da
cremliT madli Seswira yovladwmindas da gamovida iqidan
sixaruliT da gaemarTa saxarebis saqadageblad.
xolo am aderki mefem umata qarTlis simagreebs, qalaqebsa
da cixeebs da umetesad Semoamtkica qalaq mcxeTis zRudeebi
wylis iqiT da aqeT. da amave aderkis mefobaSi movidnen wminda
Tormet mociqulTaganni andria da svimon kananeli afxazeTSi
da egrisSi. da iq aResrula wminda svimon kananeli _ nikofsis
qalaqSi, berZnebis sazRvarze266. xolo andriam moaqcia megrele-
bi da wavida klarjeTis gzaze.
34
movida andria qalaq trapizonSi, romelic aris megrelTa
mxare267, sadac dahyo cota xani da naxa pirutyvuli ugunure-
ba im qalaqis mkvidrTa Soris, gavida iqidan da Sevida qarT-
lis qveyanaSi, romelsac did aWara ewodeba da daiwyo saxare-
bis qadageba, radgan [iqauri] kacebi pirutyvebze ugunurebi
iyvnen da ar icnobdnen Semoqmed RmerTs da yvela saZagel da
arawminda wess asrulebdnen, romelic saTqmeladac ki uje-
roa. da mravali gaWirveba da gansacdeli moiTmina urwmu-
noebisagan da RvTis da im wminda xatis Se wevniT yvelaferi
madlobiT moiTmina, vidre yvela moaqcia da moiyvana sarwmu-
noebaSi. radgan im adgilze, romelzedac daasvena yovladw-
minda RvTismSoblis xati, aRmocenda wyaro Zalze mSvenieri
da didi, romelic dResac uwyvetad amodis.
da Seikribnen yvelani yoveli mxridan, im qveynis mkvidrni,
da monaTla yvelani mamis da Zis da suliwmidis saxeliT, da
daayena mRvdlebi da diakonebi da daudo sarwmunoebis wesi da
sazRvari da aaSenes mSvenieri eklesia yovladwminda RvTism-
Soblis saxelze. da roca undoda wminda mociquls iqidan
wasvla, evedrebodnen da ar uSvebdnen wasasvlelad, aramed
eubnebodnen: `Tuki Sen waxval, yovladwminda RvTismSoblis
eg wminda xati aq dagvisvene Cvens imedad da mcvelad~.
xolo wminda mociqulma andriam gaakeTa msgavsi zomis
ficari da dado im xatze. da myisve gamoisaxa im xatis Seucv-
leli saxe, da misca igi maT.
xolo maT sixaruliT miiRes da daasvenes Tavis eklesiaSi
pativiT, romelic dRemde arsebobs.
xolo wminda mociquls mSvidoba uTxres da siyvaruliT
gamoemSvidobnen, eambornen da gamoagzavnes. xolo is gamoe-
marTa da gadmoiara mTa, romelsac ewo deba rkinisjvari268 da
naTqvamia, rom is jvari TviT netari andrias mier aris aR-
marTuli.
xolo roca Caiara oZrxis xevi da movida samcxis saz-
RvrebTan, daisvena sofelSi, romelsac ewodeba zadengora269.
35
Sexeda mociqulma da naxa, rom im adgilis adamianebi msxver-
pls swiravdnen yru kerpebs.
da iloca mociqulma im wminda xatis mimarT da yvela is
kerpi daemxo da Seimusra. xolo wminda mociquli gamoemar-
Ta da moaRwia awyurs, romelsac Tavdapirvelad ewodeboda
sosangeTi. da mopir dapired [iyo] saqrisi270. da daisvena erT
adgilas, sadac iyo sakerpo taZari, ro m el sac axla Zvel-
eklesia ewodeba. da masSi imsaxurebodnen maTi kerpebi.
xolo mTavrobda maSin qali vinme qvrivi samZivari, romel-
sac mxolod erTi Ze hyavda da mTeli misi imedi mis mimarT moZ-
raobda da swored im dros momkvdariyo. da iyo tirilis vae-
ba da didad mravali mRelvareba. da im Rames ixiles cixidan
didi naTeli [iq], sadac esvena yovladwmindis xati, gaukvir-
daT didad maTi vinaobis gamo da, gaTenda ra, swra fad gamog-
zavnes kacebi, rom naxon, Tu vin arian, an ra aris. da roca naxes
im kacebma wminda mociquli da yovladwmindas xati, swrafad
wavidnen da auwyes im qvriv qals, rom: `viRac ucxo kacebi ar-
ian da ucxo RmerTs qadageben Semoqmedad da dambadeblad da
kacTa sicocxlis momniWebelad da mkvdarTa aRmdgenelad.
da aqvT maT mSvenieri xati da mas scemen pativs~. roca esma es
sityva mkvdarTa aRdgomis [Sesaxeb] im qals, gakvirda da cota
ram nugeSi eca mis guls, miavlina Tavisi monebi mociqulis
dasaZaxeblad, romelsac, rogorc [ki] mivida, uTxra qalma,
rom: `vin xarT, an saidan modixarT, an ra aris eg Tqveni ucxo
moZRvreba, romelsac ambobT, radgan arsad gagonila aseTi
ambavi~. miugo wminda mociqulma da uTxra: `movdivar wminda
qalaq ierusalimidan, sadac daidga uflis fexi, golgoTaze
da beTlemSi, cebs mimsgavsebulebSi da mona var da mociquli
Cveni uflis, ieso qristesi, romelic wamSi aRadgens mkvdrebs
da mas vqadageb RmerTad da uflad da yvela dabadebulis
gamgeblad. da vinc irwmunebs mas da naTeliRebs mamisa da Zisa
da wmida sulis saxeliT, yvelaferi, rasac iTxovs sarwmunoe-
biT, miecema da yvela senisagan ganikurneba~. xolo roca esma
36
es qals, davarda miwaze da uTxra cremliT mociquls: `Seiwya-
le es Cemi siqvrive da ubadrukeba; radgan mkvdarTa aRmdgi-
neblis mona xar, iloce Seni RvTis mimarT da mianiWe am Cems
Svils sicocxle da yvelafers, rasac mibrZaneb, gagigoneb
da ar gagiurCdebi, Tuki Cem Zes aRmdgars vixilav. radgan mx-
olod es myavs da sxva ara~. xolo wminda mociqulma miugo da
uTxra: `Tuki iwameb ieso qristes, RvTis Zes, WeSmarit RmerTs,
romelic Cvens mier iqadageba, ramdenic da rac [ginda] iTxovo
sarwmunoebiT, yvelaferi mogecema mis mier~. xolo im qals
roca esma es, aivso sixaruliT da cremliT uTxra mociquls:
`hoi, WeSmariti RvTis monav, WeSmaritad mwams da vaRiareb
ieso qristes, romelsac Sen qadageb, aramed Seewie Cems urwmu-
noebas~. xolo mociqulma gamoiyvana mTeli is xalxi da mgos-
nebi da aravin datova iq, mxolod is qvrivi da misi ramdenime
axlobeli da aiRo xelSi yovladwminda RvTismSoblis xati da
daasvena im sawolze, sadac ido is ymawvili. da daiwyo locva
da vedreba RvTis mimarT xelapyrobilma. da locvis Semdeg
daikava im ymawvilis xeli da rogorc Zilisagan, ase aRadgina
igi da misca dedamiss. da roca naxa yvelam es ucxo saswauli,
gaukvirdaT Zalian da ramis saTqmelad Rone ar hqondaT. xolo
qalma roca ixila Tavisi Ze gacocxlebuli, sixaruliT adga
da davarda mociqulis fexebTan, cremliT Tayvani sca da mad-
li Sewira da irwmuna ufali ieso qriste. da naTeliRo qalma
ZesTan erTad da mTeli misi saxleuliT. da swrafad miavlina
Tavisi monebi da gaatana werilebi samcxis mTavrebTan da ase
miuwera: `aha, qvrivi gaxarebT, Zmebo, did sixaruls mTel
xalxs. movida erTi vinme kaci ucxo qveynidan, romelic ucxo
RmerTs qadagebs da aqvs mas zecis xati, romelmac Cemi mkvdari
Ze aRadgina. axla swrafad modiT, rom umjobesi wesi da rjuli
avirCioT da vcnoT, Tu ra aris saWiro. da roca esmaT mesxebs
es sakvirveli ambavi, swrafad Seikribnen yoveli mxridan da
iyo xalxis didi simravle, vidre aivso saqrisis veli. da gauk-
virda yvelas ixiles ra qvrivis is Ze mkvdreTiT aRmdgari.
37
xolo iyo im qalaqSi sakerpo sakurTxeveli, romelSic im-
saxurebodnen maTi bilwi RmerTebi, artemi da apoloni.
da roca naxes es ambavi im sicruis mRvd lebma, aivsnen
SuriT da daiwyes mociqulTan dava da dapirispireba, aseve
is xalxic _ zogi ambobda: `gvmarTebs imis Tayvaniscema,
romelmac aseTi saswauli aRasrula~, xolo zogi ambobda,
rom: `apo loni da artemi arian didi RmerTebi~.
da iyo dava da SfoTi maT Soris, sanam aseTi saqme da TaTbi ri
daamtkices mTeli xalxis TanamowmobiT. da uTxra [mociqul-
ma]: ̀ gaaReT kari mag sakerpo taZrisa da SevasvenebT Cven am xats
Tqveni kerpebis SuaSi da beWedi davadoT erTad orive karze da
daayeneT mcvelebi da iloceT Tqven amaRam Tqveni RmerTebis
mimarT, xolo Cven vilocebT ieso qristes, Cveni WeSmariti Rv-
Tis mimarT da vnaxoT ganTiadze: Tuki daZlios Tqvenma Rmer-
Tma, misi Tayvaniscema gvmarTebdes, xolo Tuki Cvenma RmerTma
sZlia, mas vceT yvelam Tayvani~. da daaskvnes ase.
Seasvenes yovladwmida RvTismSoblis xati maT kerpebs
Sua da beWedi daades karze da mcvelebi daayenes da daiwyes
locva im sicruis mRvdlebma. da wmindanma iloca qristes,
Cveni WeSmariti RvTis mimarT.
da roca gaTenda da gaaRes sakerpos kari, naxes maTi yvela
kerpi miwaze dana r cxebuli da mtvris msgavsad [wvrilad] dam-
sxvreuli, xolo yovladwminda RvTismSoblis xati brwyinavda
rogorc mze didebiTa da pativiT. maSin is kerpis mRvdelebi aivs-
nen sircxviliT da TavianTi umecrebisTvis Sendobas iTxovdnen
mociqulisgan. da mTelma xalxma madlobis xma amouSva da Tqves,
rom: `didia qristianebis RmerTi, romelsac mociquli andria
qadagebs~. da irwmuna yvelam Cveni ufali ieso qriste da six-
aruliT naTeliRo yvelam mamis da Zis da suli wmi ndis saxeliT.
da iyo im dRes didi sixaruli mTeli im xalxisa da adidebdnen
RmerTs, romelmac ixsna isini eSmakis xelTagan.
xolo wminda mociquls surda aseve wasvla sxva qalaqeb-
Sic da soflebSic qristes saxarebis saqadageblad, xolo is
38
qali da zogadad mTeli xalxi evedreboda, rom ar ganSore-
boda maT, aramed yoveldRe eswavlebina rjulis wesi. da mo-
ciqulic daemorCila maT da ramdenime xans gaCerda maTTan
da aswavla maT rjulisa da sarwmunoebis yvela wesi da dauy-
ena episkoposi, mRvdlebi da diakonebi da kvlav gaemzada sax-
arebis saqadageblad. da kvlav Seevedrnen is qvrivi qali da
sruliad mesxebi, ar ganSoreboda maT. xolo wminda andriam
miugo da uTxra: ̀ sxva qalaqebSi da soflebSic saWiroa uflis
saxarebis Cemgan qadageba~. xolo maT uTxres: `Tuki waxval,
yovladwmidis eg xati aq dagvisvene Cvens imedad da mcvelad~.
miugo mociqulma da uTxra, rom: `es xati TviT yovladwmida
RvTismSoblis saxeze dadebiT gamosaxuli aris~. da mouTxro
yvelaferi Tanmimdevrulad, uflis amaRlebis Semdeg rogor
yares wili wminda mociqulebma mTeli qveynierebis mosaqce-
vad da yovladwminda RvTismSobels rogor xvda wilad sam-
cxis es qveyana da [rom] mis mier aris gamogzavnili aq es xati
wilxvdomilTaTvis im e dad da mcvelad da saWiroc ase aris,
rom daesvenos aq mkvidrad JamTa ukunisamde. da rodesac
gaigones es mociqu lisgan im qvrivma da mesxebma, ufro meti
sixaruliT aivsnen, Seicnes ra yovladwminda RvTismSobli-
sadmi wilxvdomiloba, madloba Seswires qristes da mis ubi-
wod mSobels da ufro meti siyvaruli da survilze survili
Sehmates am wmida xatisadmi da cremliT adidebdnen mas six-
aruliT.
da daasvenes yovladwminda awyuris RvTismSoblis yov-
lad didebuli xati im mcire ekvderSi, romelsac axla Zvel-
eklesias uwodeben.
xolo wminda mociqulma andriam moikiTxa yvela simd-
abliT da siyvaruliT, misca mSvidoba da gaemarTa sxva adgi-
lebSic saxarebis saqadageblad.
xolo roca esma aderki mefes megrelebisgan rjulis da-
toveba, gauwyra da miavlina Tavisi erisTavebi da iZulebiT kv-
lav miaqcia megerelebi [warmarTobaze]. da damales xatebi da
39
jvrebi da ganurisxda aderki mefe klarjeTis erisTavs, rom mS-
vidobiT gauSva man andria mociquli271.
xolo roca daesrula martviliis dResaswauli272, wamovi-
da iqidan273 didebuli andria sxva mociqulebTan erTad.
modiodnen qalaq-qalaq da sofel-sofel, aswavlidnen
xalxebs da axdendnen saswa ulebs.
da ase miaRwies qarTlis qveyanas.
da mere gaiares taos mxris qveyana da vidre mdinare
Woroxamde im mxaris yvela sofeli moiares da Seusveneblad
qadag ebdnen RvTis saxels.
da ase qadagebiT mi aR wies svaneTis qveyanas. xolo im qvey-
anaSi mTavrobda im xanebSi qali vinme mTavari, romelmac ir-
wmuna mociqulTa qadageba. da mataTa im sxva mowafeebTan er-
Tad darCa im mxareebSi. xolo didi andria simoniTurT Sevida
oseTis qveyanaSi da miaRwia qala qamde, romelsac ewodeboda
fostafo ri274, sadac didi saswauli moaxdines da mravali
xalxi moaqcies da gaanaTles. iqidan wavidnen da Sevidnen
afxazeTis qveyanaSi da sevaste qalaqSi275 mividnen, romelsac
axla ewodeba cxumi da uqadages RvTis sityva da mravalma
Seiwynara. da iq datova netarma andriam svimon kananeli sxva
mowafeebTan erTad da TviTon jiqeTis qveyanaSi avida. xolo
im qveynis kacebi jiqebi iyvnen276, kacebi guliT ficxlebi da
borot saqmeebSi gaxveulebi, urwmunoebi da gaumaZRrebi,
romelTac ar Seiwynares mociqulis qadageba, aramed undo-
daT misi mokvla. xolo RvTis madlma daicva da ixila ra maTi
moudrekeloba da pirutyvebrivi goneba, datova [isini] da
wavida. amitomac aqamde urwmunoebaSi arian. xolo svimon ka-
nanelis saflavi aris nikops qalaqSi277, afxazeTsa da jiqeTs
Soris, radgan iq aResrula wminda svimon kananeli.
xolo kvlav ganamtkica [sarwmunoebaSi] wminda andriam
megrelebi da afxazebi da wavida skviTeSi278.
xolo amave aderkis mefobaSi gamo Cnda kvlav sparseTis me-
foba279. radgan ra droidanac Sesuliyo aleq sandre da moeoxre-
40
bina sparseTi, am dromde aRar damjdariyo mefe sparseTSi, rad-
gan adgil-adgil iyvnen sparseTSi erisTavebi. maSin Seikribnen
sparseTis eris Tavebi da dasves mefed aJRalan280 brZeni. maSin
somxebi da qarTvelebi iyvnen morCili aJRalanis, sparselebis
mefisa, da vidre aderkis mefobamde erTi jdeboda qarTvelebis
mefed, ramdenadac bevrni iyvnen mefeebis Svilebi.
xolo am aderkis hyavda ori Ze, romlebsac erqvaT saxelad
erTs bartomi281 da meores qarTami282. da amaT gauyo mTeli Tavisi
qveyana: misca qalaqi mcxeTa da qveyana mtkvarze _ SidaqarTli,
muxnaris mxaris qalaqi da mTeli qarTli mtkvris CrdiloeTiT,
hereTidan vidre qarTlis da egrisis Tavamde _ es yvelaferi
misca bartoms, Tavis Zes, xolo armazis mxaris qalaqi, mtkvris
samxreTi qarTli, xunanidan vidre mtkvris Tavamde da mTeli
klarjeTi misca qarTams, Tavis Zes283. da mokvda aderki.
meTerTmete mefeebi bartami da qarTami,
aderki somxebis mefis Zeebi, arSakunianebi
da mefobdnen mis Semdeg misi Zeni284. xolo amaT mefobaSi
vespasianos romaelebis keisarma285 moaoxra ierusalimi da iqi-
dan gamoqceuli uriebi movidnen mcxeTaSi da dasaxl dnen Zve-
ladve mosul uriebTan, rom lebsac SeuerTdnen barabas Svile-
bi, romelic uflis jvarcmisas gauS ves uriebma Cveni uflis,
iesos nacvlad286.
da mefobdnen es bartomi da qarTami mSvidobianad da erT-
maneTis siyvarulSi. hyavda Ze bartoms, romelsac erqva kaosi287
da qarTams hyavda Ze, saxelad farsmani288.
da mokvdnen aderkis Zeebi, bartomi da qarTami. da maT Semdeg
gamefdnen maTi Svilebi: armazSi _ farsmani da SidaqarTlSi _
kaosi289.
41
meTormete mefeebi farsmani da kaosi,
bartomisa da qarTamis Zeebi, arSakunianebi
xolo aderkidan vidre amaT mefobamde iyvnen somxebis mefis
morCilebaSi. da ufro metad armazeli mefeebi eSvelebodnen
somxebs yvela maTi mtris winaaRmdeg.
maSin gamefda somxeTSi is didi mefe iarvandi290. da daiviwya
man qarTvelebis sikeTe, imZlavra farsman armazelze da waarT-
va qarTlis sazRvari _ qalaqi wunda da artani mtkvramde da
daasaxla wundaSi mxeci adamianebi, devebis Camomavlebi da uwo-
da wundas saxelad qajatuni, rac iTargmneba devTa-saxlad291. da
ver daibrunes qarTlis mefeebma TavianTi sazRvrebi, da mokvd-
nen did mwuxa rebaSi farsmani da kaosi.
da dajdnen mefed maT Semdeg maTi Svilebi, armazSi azorki292
da Sida qarTlSi armazeli293.
mecamete mefeebi azorki da armazeli,
farsmanis da kaosis Zeebi, arSakunianebi
xolo es mefeebi, armazeli da azorki, iyvnen mxne da mamaci kace-
bi. da SeiTqvnen eseni da ganizraxes qarTlis sazRvrebis moZieba.
maSin mokla sumbat bivritianma294 iarvandi, somxebis mefe da dasva
mefed iarvandis Zma, romelsac ewodeboda saxelad artaSani295.
maSin qarTlis am mefeebma, azorkma da armazelma, mouwodes
osebs da lekebs da gadmoiyvanes osebis mefeebi296, ori goliaTi
Zma, saxelad bazuki da abazuki297, oseTis spiT. da maT gadmoi-
yoles Tan paWanikebi298 da jiqebi299. da gadmovida lekTa mefe
da gadmoiyola durZukebi da didoebi. da qarTlis am mefeebma
Semokribes TavianTi spa da Seikriba es mTeli uricxvi simravle.
da marjved farulad Seikribnen, vidre Seikribeboda somxebis
spa. da Sevidnen eseni somxeTSi da uecrad moaoxres Sirakuani300
da vanandi301 bagrevanamde302 da basianamde303 da Sebrundnen da
42
moaoxres daSti304 vidre naxWevanamde305 da aiyvanes tyve da [ai-
Res] alafi uricxvi da aivsnen yovelgvari simdidriT da gam-
oiares farisos306 gza.
maSin sumbat bivritianma mouwoda somxeTis spas da Seikrib-
nen swra fad somxebi da daedevnen. xolo yvela es Crdiloeli
gasuli iyo mtkvarze da misuliyvnen kambeCoanSi307 da daebanakaT
iorze da iyofdnen tyves da alafs308.
maSin sumbatma miavlina Suamavali da uTxra maT: ̀ rac agiRiaT
alafi som xeTidan _ pirutyvi, oqro, vercxli da naqsovi _ yve-
laferi miCuqebia TqvenTvis da rac daiRvara somxebis sisxli
Tqven mier, isic uZiebeli darCes Tqvenze, aramed is xalxi, axla
romelic gyavT tyved, gauSviT da wadiT mSvidobiT, gamdidreb-
ulebi da yvelafriT savseni~.
xolo maT upasuxes:
`sxva arafrisTvis SemovediT somxiTSi, Tu ara Sens mosaZeb-
nad da ver gnaxeT Sen. da axla modi CvenTan, miiRe Seni nawili;
Tu ara, movalT SenTan, sadac iqnebi, da ver gaaRwev cocxali
Cvens xelTagan~.
maSin sumbat bivritianma gaiara mtkvari309. da bazok osebis
mefem sTxova muqara, miugzavna Suamavali da iTxova piris-pir
brZola.
xolo sumbati aRiWurva da Sejda Tavis cxenze da gavida me-
brZolebs Soris. da iqidan gamovarda bazoki. da Sehyvira orivem
da Seetaknen. da hkra sumbatma Subebi sartylis zeviT da gaat-
ara zurgSi erTi wyrTa, aiRo cxenidan da dasca miwaze. maSin
Seutia mas anbazukma Tavisi Zmis saSvelad, xolo moiwoda sum-
batma is Subebi, miegeba da masac aseve hkra da gautara, aiRo da
dasca miwaze. da Tqva: `es [Tqven] _ somxebis dedebisa da mamebis,
Cvili ymawvi lebisTvis, romlebic Tqven mospeT!~.
maSin im mTelma spam, osebma, lekebma da qarTvelebma da yvela
im Crdiloelma modgmam erTxmad Sehyvires da Tqves: ̀ radgan mok-
les is ori Zma, yvelanairi goliaTobis Tavkacebi, Cveni sikvdili
arafrad aris Sesaracxi~. da ufro metad gaborotdnen da Seikri-
43
ba yvela arzokisa da armazaelis, qarTvelebis mefeebis spasala-
robis qveS da yvelam Seutia sumbats da somxeTis spas.
maSin Seiqna Zlieri brZola maT Soris, da gagrZelda maT
Soris brZola sami Jamidan vidre mecxre Jamamde310. da amowy-
da orive mxri dan uricxvi da avida mtveri da dRe dabnelda,
rogorc Rame da areulebi iyvnen erTad da veRar cnobdnen erT-
maneTs im mtverisagan.
maSin daiZlia CrdiloeTis banaki somxebisgan, gaiqcnen
da daifanta yvela, gamoudga sumbati, mravalze mravalTagan
daWrili da sdia Ramemde da mospo yvela osi da leki, romelTa-
gan mciredi gadarCa; xolo qarTvelebi ufro metni gadarCnen
gasaqcevi gzebis codniT da Semoixizna qarTlis orive mefe
daWrili mcxeTaSi. maSin sumbati gamarjvebuli Semovida qarTl-
Si da moaoxra qarTli, _ rac ipova cixeebsa qalaqebs gareT,
aramed cixe-qalaqebs ar ebrZoda, radgan mzad ar iyo [somxeTi-
dan] swrafad gamosvlis gamo. aramed aaSena cixe oZrxis mxareSi,
romelsac ewodeba samcxe, adgilze, romelsac hqvia demoTi311,
Sekidebuli Rado mTaze. da dautova masSi laSqari wundelTa
dasaxmareblad, radgan oZrxelebTan sabrZolvelad wavida.
xolo qarTlis es mefeebi, arzoki da armazeli, maTi gulis si-
ficxiT ar SeuSindnen, aramed gaamagres TavianTi cixe-qalaqebi,
gawires qarTlis mTeli velebi da ar scxrebodnen somxebze Tav-
dasxmisagan. da daiwyes osebma TavianTi sisxlis Zieba somxebze,
gadmovidnen qarTlSi da daumegobrdnen qarTvelebs. da airivnen
erTad osebi da qarTvelebi da mudmivad ebrZodnen somxebs.
da iyo oZrxe qalaqSi mefe armazelis erisTavi, aznaurTa-
gani, da idga igi sarwmunoebiT armazelis erTgulebaze da
mas eSvelebodnen meg r elebi. xolo wundelebi da demoTelebi
eSvelebodnen erTmaneTs da daucx romlad ibrZodnen da udide-
si maTi brZola iyo mdinareze, romelsac hqvia noste312.
da iyo klarjeTSi arzok mefis erisTavi, aznaurTaganive, da
is azaralebda somxeTis sazRvrebs, parxlis qveyanas313, romel-
ic aris tao314, da mavnebeli veravin Sedoda klarjeTSi, radgan
44
Seuvali da magari iyo tyiT da kldiT, da klarjeTis mkvidrebi
iyvnen mkvircxli, da - aseve mxedari kacebi. xolo TviT qarTlis
mefeebi mcxeTidan gaemarTebodnen somxeTSi abocis gzaze315 da
mudmivad ase moZraobdnen qarTvelebi.
maSin gamoemarTa Tavisi mTeli ZaliT artaSani, somxebis mefe
da misi spaspeti sumbat bivritiani. xolo qarTvelebma gaamagres
cixeebi da qalaqebi da SemoierTes Zala oseTidan da gaavses cix-
eebi da qalaqebi da movidnen somxebi da dadgnen mcxeTaSi da ebr-
Zodnen xuTi Tve. da yoveldRe iyo bumberazTa brZola.
maSin gauWirdaT qarTvelebsa da osebs, iTxoves mSvidoba da
aRuTqves mo rCileba da sisxlisa da sazRvris aRarZieba316. maSin
ismina somxebis me fem maTi vedreba da Seiqmna saficari da aRTq-
ma317. da daimona qarTve lebi da osebi somxebis mefem da wavida.
xolo gavida amasobaSi ramdenime weli da aSenda qarTli,
somxebisgan mooxrebuli.
maSin moucleli gaxdnen somxebi, radgan daiwyes brZo-
la sparselebsa da berZnebTan318. da naxes maSin marjve dro
qarTvelebma da osebma, daiwyes somxebis darbeva, radgan som-
xebis mTeli spa da mefis ori Ze da su m bati iyvnen sabrZolvelad
sparse lebTan319. da roca gaaxSires qarTve l eb ma da osebma somx-
ebis ziani, maSin artaSan mefem Sekriba spa, romelic Sin darCe-
noda da misca Tavis Zes zarens320 da gamogzavna qarTvelebze.
xolo Seikribnen qarTvelebi da osebi da miegebnen javaxeTis
mxareSi. da SeebrZolnen da sZlies qarT velebma da osebma da gaaq-
cies zareni, somxebis mefis Ze, da mospes mTeli misi spa da sdies
somxeTis sazR v ramde, daewivnen zarens, mefis Zes, da Seipyres igi
im tbis piras, romelsac hqvia celi321 da ukan wamo iyvanes.
xolo osebs undodaT am zarenis mokvla maTi mefeebis sisx-
lisaTvis, aramed qarTve lebma daicves cocxlad maTi sazRvris
dasabruneblad da Casves patimrad darialanis cixeSi. ver ipov-
nes somxebma, radgan mouclelebi iyvnen sparse lebis gamo.
maSin mesame wels movida sumbat bivritiani da mefis ori Ze, ar-
tavazi da tigrani322, somxeTis mTeli spiT. maSin qarTlis mefeebma
45
ubrZanes TavianT qveyanas cixe-qalaqebSi Tavis Sefareba, da mTiu-
leTelebma323 gaamag res cixeebi da qalaqebi. xolo movidnen somxebi
da dadgnen TrialeTSi324. da Cadgnen maT Soris Suamavlebi da daza-
vdnen; misces qarTve lebma mefis Ze325 Sepyrobili da aRuTqves dax-
mareba ase: `Tuki vinme mteri aRdges Tqvenze da aqeT SegebrZoloT,
Cven orive mefe Cveni TaviTa da Cveni spiT gverdSi dagidgeT da giS-
veloT; da Tuki aseve vinmes iqiT SeebrZoloT, aTas-aTasi SeWur-
vili mxedriT SegeSveloT~. da esec aRuTqves qarTvelebma, rom: `am
Cven qalaqSi drama artaSan mefis saxiT davbeWdoTo~326. xolo amis
gamo somxebma ukan misces qarTlis sazRvari _ qalaqi wunda da de-
moTis cixe, javaxeTi da artani. da im droidan damoyvrdnen somxebi
da qarTvelebi da osebi. da samive erToblivad ebrZoda mters.
da aResrulnen arzoki da armazaeli, didad nugeSiscemule-
bi, radgan TavianTi simxniT ukan miiRes qarTlis sazRvrebi.
da maT Semdeg mefobdnen maTi Svilebi: armazSi _ amazaspi327 da
SidaqarTlSi _ deroki328.
meToTxmete mefeebi amazaspi da deroki,
azork da armazelis Zeebi, arSakunianebi
da maT Semdgomad329 mefobdnen maTi Svilebi: armazSi _ far-
sman qveli da SidaqarTlSi _ mirdati.
meTxuTmete mefeebi farsman qveli da mirdati,
amazaspis da derokis Zeebi, arSakunianebi330
aqamde yvela es or-ori mefe iyvnen moyvrobaSi: erTad - viRa-
cis moyvrebi da erTad - viRacis mtrebi. maSin am mirdatma, qarT-
velma mefem moiyvana sparseli coli, mefeebis Camomavali da
sparselebis waqezebiT mtrad gauxda farsman qvels, armazels
da ganizraxa farsman qvelis muxTlad mokvla. da moipatiJa mir-
46
datma farsman qveli Tavis saxlSi, viTomcda samejlisod da
mosalxenad, rac uTxra viRacam farsmans da gaarida [safrTxes].
xolo igi aRar mivida.
im droidan gaxdnen erTmaneTis mtrebi da mirdats eSvele-
bodnen sparselebi, farsmans ki _ somxebi.
da es mirdati iyo kaci javriani da mosisxle, xolo farsman-
qveli iyo kaci keTili da uxvad gamcemeli da Semndobi, aRnago-
biT mSvenieri, taniT didi da Zlieri, mxne mxedari da mamaci br-
ZolaSi, uSiSi rogorc uxorco331 da yvelafriT umjobesi qarT-
lis yvela mefeze332, romlebic gardacvlilni iyvnen mis win.
is uyvardaT mirdatis mxaris qarT velebsac da sZuldaT
mirdati mosisxleobisa da misi siavisaTvis. da SemouerTda mas
mirdatis mxares myofTa umravlesobac, sZlia farsman qvelma
da gaaqcia mirdat mefe. da wavida mirdati sparseTSi.
xolo maSin iyo farsman qvelis spaspe ti, aseve qveli da go-
liaTi, saxelad farnavazi. es farnavazi far s manis ZuZu mte iyo,
saimedo, erTguli da sando. da is daayena Sida qarTlSi [fars-
manma], mirdatis adgilas. da, saerTod, farnavazi iyo qarTlSi
spaspetad, xolo mefe farsman qveli dadioda [sxvadasxva mxa-
reebSi] da ganagebda Tavis samefos.
maSin mirdatma gamoiyvana sparse lebi, Zlieri spa, da gamoe-
marTa farsmanisken. xolo farsmanma Semokriba qarTlis spa da
SemoierTa Zala somxeTidan da miegeba rkinisxevis333 viwroebSi. da
daiwyes brZola bumberazebma mravali dRis ganmavlobaSi da Tuki
gamoCndeboda bumberazi sparse lebs Soris, romelsac ver ebrZod-
nen qarTlisa da somxeTis bumberazebi, masTan gadioda TviT mefe
farsmani an misi spaspeti farnavazi da ase jobnidnen da sZlevdnen.
da im brZolaSi mokla farsman mefem sparse lebis Cvidmeti bumber-
azi, xolo misma spaspetma farnavazma mokla ocdasami.
maSin iyo sparselebs Soris erTi goliaTi kaci, saxelad jum-
beri, romelic loms xeliT iWerda334. da man sTxova pirispir br-
Zola mefe farsmans. xolo farsman qveli sixaruliT aRiWurva
da gavida. da Sehyvira orivem sastiki xmiT da Seuties erTmaneTs
47
da daiwyes brZola xmliT. da maTi brZolis xma emsgavsa quxilisa
da Weqis xmas. ajoba farsmanma, Camoagdo da mokla da mobrunda
Tavisi spis mxares da daiZaxa xmamaRla da uTxra maT: `aha, mZvin-
vare lomebo, cxvrebi dasetyvili!~335. maSin Seuties qarTvelebma
da somxebma sparselebs da gaaqcies da amowyvites da daatyveves
uricxvi da wavida mirdati ltolvili sparseTSive.
da meore wels kvlav movida mirdati [ufro] metad uZliere-
si spiT. xolo farsman qvelma Semokriba Tavisi spa, mxedrebi da
qveiTebi da dadga mcxeTaSi, qalaqSi, radgan ar hyavda spa mirda-
tis spis odena. movida mirdati da dadga jaWvSi336 da isev yovel-
dRe ibrZodnen bumberazebi. da im brZolaSi mokla farsman mefem
TavisdaTavad Tormeti bumberazi, xolo spaspetma farnavazma
mokla Teqvsmeti bumberazi. maSin farsman mefem Tavisi gulis
sificxiT aRar gaiTvaliswina? sparselebis simravle, aramed
gavida ganTiadis Jams Tavisi spiT da [Tavs] daesxa. da misca misma
bedma Zleva: gaaqcia maTi razmi da amowyvita uricxvi. da wavida
mirdati ltolvili sparseTSive.
da im droidan ganiTqva farsman qvelisa da misi spaspetis,
farnavazis saxeli. da gaxda igi qarTlisa da somxeTis spaTa
winamZRoli. da daiwyo brZola sparselebTan da sparseTSi Ses-
vla. da veRarasodes veravin win ver udgeboda farsman qvels.
maSin sparselebma ixmares es xerxi, rom moiyvanes erTi mza-
reuli da aRuTqves mas didi sikeTe da uTxres ase, rom: `wadi
da Seexizne farsman qvels da waiyole Sen sasikvdile wamali da
Seuzave [farsmans] mis saWmelTan da SeaWame~. xolo wavida is mza-
reuli da hqna ise, rogorc uTxres im sparselebma. da ase mokla
farsman mefe qveli.
maSin Seiqna glova da tirili mTel qarTvelobaSi, warCineb-
ulebidan vidre glaxakebamde. da yvela TavSi icemda [xels]
yvela qalaqsa da dabaSi, radgan dasxdebodnen [xolme] glovis
mgosnebi da ikribeboda yvela da axsenebdnen farsman qvelis
simxnevesa da siqveles da mSvenierebasa da saxierebas da ambobd-
nen ase: ̀ vai Cvenda, radgan mogviZia borotma bedma da Cveni mefe,
48
romlisganac gamoxsnili viyaviT mtrebis monobisgan, moikla
igi grZneuli kacebis mier da axla [ki xelSi] CavuvardiT Cven
mosaoxreblad ucxo modgmas~. maSin gamovidnen sparselebi da
wamoiyoles Tan mirdati da daipyres qarTli da misces mirdats
misi nawili, xolo farsmanis nawili TviTon daikaves da datoves
erisTavi armazSi337. xolo farnavaz spaspetma waiyvana farsman
qvelis coli da Ze da gaiqca da mivida somxeTSi, radgan somex-
Ta mefis asuli iyo farsmanis coli338. da daipyres qarTli mir-
datma da sparselebis erisTavma339. xolo megre lebi daadgnen
farsmanis Zis erTgulebas. xolo im dros moyvrobdnen somxebi
da berZnebi340. maSin somxebis mefem SemoierTa Zala berZnebisgan
da gamoemarTa sabrZolvelad sparselebTan da qarTvelebTan.
miuerTdnen megrelebi da Seikriba uricxvi simravle. maSin mir-
datma da sparselebis erisTavma moierTes Zala sparseTidan.
xolo somxebi, berZnebi da megrelebi Cavidnen SidaqarTlSi da
iq miegebn en sparselebi da qarTvelebi mdina reze, romelsac
hqvia liaxvi.
da iq moxda brZola maT Soris adgilze, romelsac hqvia
rexa341. da amowyda orivegan uricxvi, daiZlivnen sparselebi da
qarTvelebi da mokles mirdati da sparseTis erisTavi da mospes
maTi spa342.
meTeqvsmete mefe adami,
farsman qvelis Ze, arSakuniani
da dasves mefed farsman qvelis Ze, romelsac erqva adami343.
da mxolod sami weli mefobda da mokvda344. da darCa misi Ze, erTi
wlis yma wvili; da vidre aRizrdeboda is ymawvili, mefobda ad-
amis deda, farsman qvelis coli, romelsac saxelad erqva Rada-
na345. roca aRizarda far s m an qvelis Zis wuli, saxelad farsma n-
ive, mefobda igi346.
49
meCvidmete mefe, farsmani,
adamis Ze, arSakuniani347
xolo mefobda es farsmani mTel qarTlze da hyavda Ze da
uwoda saxelad amazaspi. da amis Semdeg mokvda farsmani da mis
Semdeg mefobda misi Ze amazaspi.
meTvramete mefe amazaspi,
farsmanis Ze, arSakuniani
xolo es amazaspi iyo kaci Zlieri da didi goliaTi, farsman qve-
lis msgavsi. da mis mefobaSi gadmovidnen osebi, didi spa, dvaleTis
gzaze348. xolo ver igrZno amazasp mefem osebis gadmosvla vidre
[maT mier] mTis gadmovlamde. movidnen osebi da da dgnen liaxvze rva
dRe dasasveneblad da arsad gavida marbieli [razmi], radgan qalaq
mcxeTis Sesamusrad iyvnen gadmosulebi349. maSin amazaspma mouwoda
qarTlis yvela erisTavs. da mo vidnen aRmosavleTis erisTavebi:
eris Tavi kaxeTisa, erisTavi xunanisa, erisTavi samSvildisa.
da Seikribnen spaspetis mxedrebi; da vidre dasavleTis eri-
sTavebis mosvlamde, osebi movidnen qalaqis CrdiloeT mxridan,
romelic aris muxrani.
maSin amazasp mefem gaavso cixeebi da mcxeTis kar ibWeebi laS-
q riT. da iyo qveiT mcxeT elTa simravle, romlebic karibWeebs da
zRu deebs icavdnen. maT [garda] kidev, romlebic gareT saomrad ga-
diodnen, iyo oc d aaTi aTasi qveiTi mTlianad da iqve [kidev] sxva,
ro melsac hyavda aTiaTasi mxedari. da gavida ama zaspi da gaanawila
is qveiTebi arag vis iqiT da aqeT, karibWeebis simag r e ebSi, xolo
mxed rebis laSqriT gavida adgilas, romelsac hqvia safurcle.
da daiWira zurgad qalaqi da is qveiTebi, romlebic daeyenebina
ka ribWeebSi. da daiwyes brZola bumberazebma. da gavida amazaspi
mSvil diT da daiwyo srola ficxeli guliT da Zlieri mklaviT.
im zomaze Sors isroda, rom dapirispirebiT mdgari osebi ver at -
50
yobdnen da verc xedavdnen siSoris gamo, Tu saerTod hqonda
mSvil di. da hkravda igi isars, romelsac [win] ver udgeboda saWur-
v lis simagre. da im dRes amazaspma TavisdaTavad mokla TxuTmeti
rCe uli bumberazi da mrvali cxeni. da amazaspis sxva bumberazeb-
mac mokles osebis mravali bumberazi; da didi vneba miayenes osebs.
im dRes Semovida amazaspi qalaqSi mxedari spiTurT, xolo
is qveiTebi idgnen iqve adgilze karibWeebSi. da im Rames moe-
matnen mxe drebi, romlebic ver wamoeyvanaT Tan erisTavebs maTi
siswrafis gamo.
da roca gaTenda, kvlav gavida iqve amazaspi da aiRo Subebi.
da gamovida osebisgan erTi kaci, romelsac erqva saxeli xu-
anxua350; igi gamorCeuli iyo osebis spas Soris. Sehyvira orivem
da Seuties erTmaneTs. da pirvelive misvlaze dasca horoli
amazaspma da gaatara zurgidan da mokla is. da amoRo xmali da
Seutia sxva bumberazebsac da mokla ori sxvac, Semobrunda da
Semovida qalaqSi mxedrebiTurT. xolo qveiTebi idgnen iqve
karibWeebSi da im Rames kvlav moematnen mxedrebi.
xolo ganizraxes Tavdasxma osebze. da gavida da [Tavs] daesxa
osebs ganTiadis Jams, mxedrebiTa da mTeli qveiTebiT, sZlia da
ga aq cia maTi razmi da mokla osebis mefe da mospo maTi mTeli
simravle.
da meore wels SemoierTa Zala somxeTidan da Sekriba mTeli
Tavisi spa da gadavida oseTSi. da veravin aRudga win. da moaoxra
oseTi da movida Sin gamarjvebuli.
da amis Semdeg SeuCnda silaRe da daiwyo mosisxleoba da
amowyvita mravali warCinebuli. da amisTvis moiZula igi qarT-
lis erma. da gadaemtera igi somxebs da Seiyvara spar selebi351.
maSin gadga dasavleTis xuTi erisTavi: egrisis ori erisTa-
vi, erTi oZrxis, erTi klarjeTisa da erTi wundis. SeeTqvnen
eseni somxebis mefes da iTxoves misi Ze mefed, radgan amazas-
pis diswuli iyo.
maSin somxebis mefe didi ZaliT gamoemarTa qarTlisken da
SemoierTa Zala saberZneTidanac. da SeeTqva osebsac, xolo os-
51
ebi sixaruliT wamovidnen, radgan maTi mosisxle iyo amazaspi. da
gadmovles Takveris gza352 da movidnen egrisis erisTavebTan.
maSin amazaspma mouwoda sparselebs da movidnen Zlieri
sparselebi. da Sekriba qarTvelebic, romlebic darCenoda. ma-
Sin osebma da megrelebma gadmovles mcire mTa da Seikribnen
isini da qarTlis gandgomili erisTavebi da movidnen yvela es-
eni somxebis mefis winaSe.
xolo gamoemarTa amazaspi da moegeba igi guTisxevSi353 da ar-
avin aRmoCnda imxela spaSi, berZnebs, somxebs, osebs, megrelebsa
da qarTvelebs Soris, amazaspTan calke SembrZolebeli. aramed
SeebrZolnen erTmaneTs is spani da Seiqna maT Soris brZola.
iZlia amazaspi da gaiqca misi spa. da mokles amazaspi da Semusres
misi spa da daipyres qarTli.
da datova somxebis mefem Tavisi Ze mefed qarTlSi, amazaspis
diswuli, saxelad revi.
mecxramete mefe, revi,
arSakuniani
da am revma moiyvana coli saberZneTidan, loRoTeTis354 asu-
li, saxelad sefelia355. da am sefeliam moitana Tan kerpi, saxelad
afroditos da aRmarTa mcxeTis Tavze. da uSva Ze [revs] da uwoda
saxelad vaCe.
es rev mefe TumcaRa iyo warmarTi, magram iyo mowyale da Semwe
yve la gaWirvebulisa. radgan gagonili hqonda mas mcirediT saxa-
reba Cveni uflis ieso qristesi da hqonda ram qristes siyvaruli.
da aman Tavis mefobaSi aRaravis miuteva qarTlSi ymawvilTa
kvla, romelsac mis uwin da pirvelad kerpTa mimarT Sewiravdnen
msxve rlad ymawvilebs da vidre igi iyo mefed, aRaravin klavda yma-
wvilebs kerpebisTvis, aramed cxvrisa da Zroxis Sewirva dauwesa.
amisTvisac ewoda mas rev marTali356. da mefobda es revi ke-
Tilad, da mokvda revi.
52
meoce mefe vaCe
revis Ze, arSakuniani
da amis Semdeg mefobda misi Ze, vaCe357.
ocdameerTe mefe bakuri,
vaCes Ze, arSakuniani
da vaCes Semdgom mefobda vaCes Ze, bakuri.
ocdameore mefe mirdati,
bakuris Ze, arSakuniani
da bakuris Semdeg mefobda bakuris Ze, mirdati.
ocdamesame mefe asfaguri,
mefe mirdatis Ze, arSakuniani
da mirdatis Semdeg mefobda misi Ze, asfaguri358. am asfagur-
ma aaSena cixe-qalaqi ujarma359.
xolo aleqsandres mefobidan es yvela mefe mefobda qarTl-
Si da iyvnen kerpTmsaxurebi.
da es asfaguri iyo farnavazianebis modgmis ukanaskneli
mefe. da amis dros gamefda sparseTSi qasre anuSirvan sasani-
ani360, romelmac mospo aJRalaniani mefeebi361, romelic cnobil-
ia ardaSirobiT362, rogorc weria `sparselebis cxovrebaSi~363.
xolo somxeTSi gamefda kosaro364.
da am kosaro somxebis mefem dauwyo brZola sparselebis
qasre mefes. da Seeweoda mas asfaguri, qarTve lebis mefe.
da es asfaguri uRebda ka v kasie lebis karebs da gamoiyvanda
osebs, lekebs da xazarebs, da midioda somxebis mefe kosarosTan
erTad sparse l e bTan sabrZolad.
da pirvelsave Sesvlaze sparseTSi SeebrZola qasre,
sparselebis mefe da gaaqcies igi da mospes misi spa. da im dro-
idan win veRar aRudga amaT spa r selebis is mefe da gaaxSires
sparseTSi Sesvla da sparseTis aoxreba365.
xolo dasruldnen farnavaziani qarTlis mefeebi.
53
Tavi meoTxe
sparselebis Semosvla qarTlSi da mirianis mefoba,
qasres Zisa
roca gaaqcies somxebma da qarT velebma da CrdiloeTis
modgmebma sparselebis mefe da gaaxSires sparseTSi Sesvla
da sparseTis aoxreba da vercerTxel ver daupirispirda maT
sparselebis mefe, maSin sparse l Ta me fem, mwuxarebiT savsem, mo-
u wo da qveynebis mTavrebs, pitiaxSebsa da eris Tavebs da iTaTbi-
ra da eZebda gamosavals Tavs datexili borotebisgan da aRuTq-
vamda did ZRvens da pativs [imas], vinc apovninebda Surisgebis
xerxs366.
xolo im krebulSi iyo erTi warCinebuli mTavari, saxelad
anaki, somxebis mefis, kosaros naTesavTagani. adga is, warmodga
da Tqva: `devnilia Cveni spa somxebis mefis, kosarosagan, amow-
yvetilebi arian Cveni mxedrebi da da s c emiaT maT SiSi da Zrwo-
la spar s e le bisa da gaZlierebulebi arian isini da ver ZalgviZs
maTTTan dapirispireba. axla es aris Cemi gan z rax va, rom mSvido-
biT da vedrebiTa da xarkis micemiT davamSvidoT kosaro mefe~.
es rac Tqva anakma, guliT [ki] ar Tqva, aramed [iq Sekrebil]
simravles ufaravda Tavisi gulis ganzraxvas. mieaxla mefes da
uTxra calke: `icode, rom araTu esaa Cemi ganzraxva, rac vTqvi,
aramed Rirsi gamxade Sen winaSe marto saubrisa da vauwyeb Sens
mefobas Cems guliszraxvas~.
da mis SemdegRa isaubres [sxva] warCinebulebma cal-calke
mefis winaSe da wa vidnen.
maSin farulad mouwoda mefem anaks da uTxra mefes anakma:
`mefeo, icocxle ukunisamde, me gipovi kosaroze Surisgebis xe-
rxs. waval masTan Cemi deda-wuliTurT da momendoba igi naTesao-
bis gamo da Senma bedma [netav] kargad gaWras da movklav im mefes da
davdeb Cems Tavs SenTvis~.
moewona es ganzraxva mefes. da mokle xanSi wamovida anaki da
misi Zma TavianTi ded-wuliTurT, viTomcda gandgomil[iyvnen]
54
sparselebis me fisagan. da mivida somxeTis sazRvrebSi, qalaqSi,
romelsac hqvia xilxala, somxebis mefis sazamTro adgilebSi.
ixila ra kosaro mefem [anaki], didi pativiT miiRo, radgan [anaki]
yoveli xerxiT Tavis mosvlas sandod aCvenebda da xedavda mefe,
rom mTeli Tavisi saxleuliT misdami moemarTa. maSin misca mas
mefem pativi, Tavis taxtze meore kacad aiyvana sixaruliT da
mSvidad dayves ra zamTris dReebi da movida zafxulis drois
dReebi da adidnen mdinareebi, wamovida mefe iqidan da movida
qalaq araratSi da gamzadebuliyo kosaro mefe kvlav sparseTSi
Sesasvlelad.
maSin erT dRes gavida mefe sanadirod da gahyvnen Tan anaki
da misi Zma, da waiRes alesili maxvilebi farulad bewvis sawvim-
ris qveS; da ipoves dro da mokles mefe da gaiqcnen.
xolo daedevnen somxeTis mTavrebi da mouswro zogma xidze
da zogma mouswro fonze da Seimwyvdies viwroSi; veravin wauvi-
da [mdevrebs] da mokles [anaki da misi Zmac] da mospes maTi yvela
naTesavi, mxolod gadarCa maTi ori Svili, romlebic gaaSores
maTma mamamZuZeebma: erTi gaiqca saberZneTis sazRvrebisken da
meore _ sparseTis sazRvrebisken.
roca esma es ambavi sparselebis mefes, qasre sasanians, aivso
sixaruliT da gamoemarTa mTeli misi ZaliT; movida pirvelad
somxeTSi da daipyro somxeTi, mospo da daatyveva somxebis mefis
yvela naTesavi367.
xolo kosaro mefis erTi Ze, mcire ymawvili, gaiqca saberZne-
Tis sazRv rebisken da iq izrdeboda, romelsac erqva Trdati368.
maSin, roca daipyro somxeTi sparselebis mefem da Semovida
qarTlSi, wavida asfaguri, qarTvelebis mefe oseTSi, rom Semoe-
matebina spa oseTidan da gaemagrebina cixe-qalaqebi.
xolo roca Sevida asfaguri oseTSi, ewia sikvdili da mokvda
iq369. am asfagurs ar hyavda Ze, aramed erTi asuli. maSin Seikriba
qarTlis yvela erisTavi mcxeTa qalaqSi spaspetTan, romelsac
erqva maeJani370. moiTaTbires erTad mwuxarebiT savseebma da
Tqves: `ar vaufloT Cvens gulebze mwuxareba, raTa ar wagverT-
55
vas goniereba, aramed veZioT Cveni gaWirvebisa da gansacdelis
saSveli~.
maSin Tqva maeJan spaspetma: `rom iyos CvenTan imodena Zala,
Cvenc asjer met sparsels gavuswordebodiT, dav d ebdiT Cvens
Tavebsac sasikvdilod da win aRvudgebodiT maT da rom dar-
Ceniliyo Cveni mefis memkvidre an Cveni mefeebis Camomavali,
romelic Rirsi iqneboda mefobisa, davdgebodiT cixe-qalaqeb-
Si da davdebdiT Cvens Tavebsac sasikvdilod da SevWamdiT kacis
xo rcsac, rogorc uwin Cveni mamebi. ma g ram mosul droebas amg-
varad moutania, rom moikla sparse lebis mier somxeTis is didi
mefe, waRebulia somxeTi, romelsac esazRvreboda Cveni samefo
da dauRia Tavisi piri sparse lebis mefes mTeli qveynierebis
STansaTqmelad. aravin aris CvenTan misi winaaRmdgomi da darCe-
nilebi varT Cven oblad, rogorc umwyemso cxvrebi. axla es aris
Cemi ganzraxva, rom mivegeboT win sparselebis mefes da davemor-
CiloT da viTxovoT misgan wyaloba da viTxovoT misgan misi Ze
Cvens mefed da vevedroT, rom SerTos colad Tavis Zes Cveni me-
fis, asfaguris asuli. vauwyoT im qalis qarTlosianebis da ne-
broTianebis da didebuli arSakunianebis da Cveni farnavaziani
mefeebis naTesaoba da viTxovoT misgan Cveni mamebis rjulze
daWera da viTxovoT CvenSi sparselebis araRreva da Cveni
warCinebuladve datoveba, iqneb Seiwynaros es Cveni vedreba da
es yvelaferi hqnas CvenTvis da Tuki Cveni mamebis rjuls wag-
varTmevs da Cvenze sparselebs daayenebs warCinebulad da Cveni
mefeebis modgmas amowyvets, maSin sikvdili umjobesia CvenTvis,
vidre amgvari ramis naxva, davsxdeT Cvenda Tavad cixe-qalaqeb-
Si da amovwydeT yvelani~371.
maSin daemowma yvela erisTavi maeJan spaspetis ganzraxvas
da gagzavnes Suamavali sparselTa mefis winaSe da moaxsenes es
yvelaferi, rac ganez raxaT.
xolo gamoikiTxa sparselebis mefem pirvelad qalaq mcxeTis
Sesaxeb da uTxres misi sigane da sigrZe da xazarebisa da osebis
siaxlove.
56
da mere gamoikiTxa asfaguris asulis gvariSviloba da uTxres
[misi] naTesaoba nebroTianebTan da arSakunianebTan da farnava-
zianebTan. Zalian moewona sparselebis mefes es da Seiwynara
qarTvelebis vedreba, radgan TviTonac ukeTesad miiCnia misi Zis
mcxeTaSi mefed dasma, radgan somxeTisa da qarTlis, ranisa da
mTeli im mxaris yvela qalaqs Soris umetesad da umagresad miiC-
nia da Crdiloeli mtrebis siaxloves, rom ebrZolos maT iqidan
da daipyros mTeli kavkasielebi372. aRusrula yvela is saTxovari
qarTvelebs da misca yvelaferze fici da RTqma. da movida mcx-
eTaSi da miegeba maeJan spaspeti da qarTlis yvela erisTavi. maSin
moiyvanes asfagur mefis asuli samSvildidan, romelsac erqva
abeSura373 da SerTo igi sparselebis mefem Tavis Zes, romelic iq
Tan hyavda, Svidi wlis, mxevlis naSobi, romelsac erqva sparsu-
lad mihrani, xolo qarTulad miriani374.
es miriani is aris, romelmac siberis Jams scno dambade-
beli RmerTi da miiRo mociqulebis saxareba wminda ninos
mier da gaxda aRmsarebeli wminda samebisa da Tayvanismce-
meli patiosani jvrisa375.
[Tavi mexuTe]
ocdameoTxe mefe miriani,
sparselebis mefis Ze, xosroiani
axla vaxsenoT mirianis cxovreba, qasre ardaSir sasanianis376
Zis.
roca Seiwynara qasre mefem qarTve lebis vedreba da SerTo
Tavis Zes, mirians qarTvelebis mefis asuli da misca qarTve-
lebs mefed Tavisi Ze da dasva mcxeTas. da misca qarTli, somx-
eTi, rani, movakani da hereTi377.
da iyo miriani maSin Svidi wlis. da Tan hyavda qasre mefes mir-
ianis deda da ar datova igi mirianTan, radgan uyvarda mirianis
57
deda, rog o rc Tavisi Tavi, aramed datova mamamZuZed da gamge-
blad erTi warCinebuli, romelsac erqva saxelad mirvanozi.
da datova ormoci aTasi rCe uli sparseli mxedari da ar daay-
ena qarTlis sazRvrebSi is sparselebi im ficis gamo, romelic Se-
ficuli iy o qarT ve lebisadmi, aramed daayena hereTSi da movakanSi
da somxeTSi.
xolo ubrZana mirvanozs, rom im sparselTagan rCeuli Svidi
aTasi mxe dari sul qalaqSi378 iyolios Tavisi Zis mcvelad. da ase
daezava qarT velebs, rom karibWeebi da cixeebi da yvela qalaqi
ekavos sparseTis laS qars da [rom] sxva sparselebis simravle
ar iyos qarTlis qveyanaSi areulad; `da iyos Cemi Svili orive
rjulze: Cveni mamebis cecxlmsaxurebaze da Tqveni kerpebi-
saze~, radgan Tavdapirveladve amaze moeca fici. da wavida mefe
da aiRo kavkasielebis yvela xevi da dasva yvelgan mTavrebi da
ubrZana yvela maTgans, rom iyvnen misi Zis, mirianis morCilebi,
da ubr Za na mirians, Tavis Zes da mis mamamZuZes mirvanozs, rom
ebrZolon xazarebs da wavida mefe sparseTSi.
xolo am mirvanozma Semata qarTlis yvela simagres da yvela-
ze umetesad moamtkica nekres qalaqis zRu deebi. da aRizarda mi-
ri a ni im Svidi kerpisa379 da cecxlis msaxurebaSi380, xo lo Seiyvara
qar Tvelebi da daiviwya sparsuli ena da iswavla qarTuli ena da
uma ta kerpebisa da bomonebis Semkobas, keTilad epyroboda kerpTa
qurumebs da qarTlis yvela mefeze umetesad aRasrulebda im kerpe-
bis msaxurebas da Seamko farnavazis saflavi381. xolo es yve laferi
qarT velebis mosawonad gaakeTa382 da keTilad epyrobo da qarTve-
lebs ZRveniTa da yvelanairi didebiT. da Seiyvara igi mTe l ma qarT-
velobam yvela mefeze umetesad. da mefobda ase miriani mcxe Tis
gaRma qarTlSi, somxeTSi, ranSi, hereTSi, movakanSi da egrisSi.
da roca Seiqna miriani TxuTmeti wlis, moukvda coli, qarT-
velTa mefis asuli da amaze dasrulda qarTlSi farnavaziani
mefeebis mefoba da de dofloba383.
maSin Sewuxda mTeli qarTveloba maTi dedoflis sikvdi-
lis gamo, magram darCnen mirianis erTgulebaze, radgan saer-
58
Tod aRaravin iyo farnavazianebis Camomavali, romelic Rir-
si iyo qarTvelebis mefobisa. da ase Seitkbes, am mizezis gamo,
mirianis mefoba.
xolo mirian mefem umata qarT velebs sikeTe, da moiyvana coli
saberZneTidan, pontodan, oligotosis384 asuli, saxelad nana.
da daiwyo brZola xazarebTan da mudmivad ebrZoda.
xan ganudgebodnen mirians lekebi da gamoiyvandnen ra isini
xazarebs Tavis Semwed, miegebeboda maT win mir ia ni hereTSi an mo-
vakanSi da iq eb r Z oda maT. da xan durZukebsa da did oebs Semoi-
erTebdnen da gamoiyv andnen xazarebi, da maSin maT ebrZoda.
da verasodes sZlies xazarebma da yovelTvis miriani Zlevda.
da ase mravaljer gadaixada xazarebTan brZola. da ufro
meti laSqroba misi iyo darubandSi, radgan movidodnen xazare-
bi da moadgebodnen darubands, rom aeRoT da gaexsnaT farTo
kari da iqidan daewyoT gasvla sparselebze.
xolo rodesac movidodnen xazarebi darubandSi, maSin wavi-
doda mirianic darubandis saSvelad. xan uomrad gaeridebodnen
es xazarebi mirians da xanac brZoliT gaaqcevda igi.
xolo roca gaxda miriani ormoci wlis, maSin mokvda mamamisi,
sparselebis mefe da dajda mis Semdeg mefed sparseTSi mirianis
umcrosi Zma, ro m el sac erqva bartami385.
da roca esma es mirians, mouwoda mis mTel spas, Sekriba da
gaemarTa baRdadSi, raTa damjdariyo mamamisis taxtze.
maSin misma Zmam Sekriba uricxvi spa da miegeba sabrZolve-
lad nisibinis xevze. da roca naxes sparseTis uxucesebma da
marzapanebma, rom maxvili unda dascen erTmaneTs, dadgnen maT
Soris Suamavlad da moTaTbired da daTanxmda orive mefe maT
bWobas386. da dasxdnen ra saTaTbirod, maSin mirianma Tqva sar-
Celi: `pirmSo Svili var me mamaCemisa da saufliswulod meboZa
mklaviT waRebuli ucxo qveynebi da mTeli Cemi dReebi iq dami-
yvia xazarebTan brZolaSi da mravaljer Cemi sisxliT damicavs
sparseTi xazarebisgan. amitom Cemi aris mamaCemis taxti~. xolo
bartami ambobda amaze, rom: `Tumca pirmSo miriani aris, magram
59
mxevlis naSobi aris da mxevlis naSobs eyofa bedisgan [xvedrad
is] samefoebi, rac mas xvdomia. xolo me naSobi var hindoelebis
mefis asulis, sparselebis dedoflisa da gsmeniaT mamaCemis
anderZi da ginaxavT, rom Tavisi xeliT damadga gvirgvini Cems
Tavze~.
xolo maT ibWes da misces sparseTis mefoba bartams, xolo
mirians gulis dasamSvideblad misces bartamis [wili]dan
jazireTi da Samis387 naxevari da adarbadagani388 da es yvelaferi
qarTls, somxeTs, rans, hereTs da movakans zed daurTes.
da wamovida miriani.
xolo vidre miriani jer iq iyo, gadmoiares osebma feroSi da
kavtia389 da aaoxres qarTli. xolo miriani gare-gare gadavida
oseTSi, moaoxra oseTi da miaRwia xazareTamde da gadmoiara
dvaleTis gza da movida Sin.
da amis Semdeg ramdenime weliwadSi Cveulebisamebr movid-
nen xazarebi sabrZolvelad darubandTan.
xolo miriani wavida darubandis saSvelad da vidre igi iq
iyo xazarebTan brZolaSi, maSin guTebis mefe uricxvi spiT Sevi-
da saberZneTSi390.
xolo berZnebis mefe Seikriba didi spiT da win aRudga. maSin
guTebis mefem sTxova pirispir brZola keisars, xolo keisars
ar ZaluZda masTan brZola, magram iyo berZnebis spaSi somxebis
mefis, kosaros Ze, saxelad Trdati, romelic vaxseneT zemoT.
aRzrdiliyo igi saberZneTSi da iyo igi goliaTi. im dros iyo
igi berZnebis spasTan da is gamoarCia berZnebis mTelma spam da
Semoses is keisris samosliTa da saWurvliT da keisris saxiT
gaugzavnes sabrZolvelad guTebis me fes. gamovida iqidan guTe-
bis mefe da Seuties erTmaneTs sabrZolvelad. sZlia Trdatma
da xeliT Seipyro, da gaaqcies guTebis razmi. xolo keisarma
misca spa Trdats da gamogzavna somxeTSi, Tavis mamulSi391. gam-
ovidnen somxeTSi da gaaZeves mirianis erisTavebi392.
maSin miriani Sebrunda xazarebis brZolidan da moiyvana
sparseTidan Tavisi axlobeli, mefeTa Camomavali, saxelad fer-
60
ozi393 da man moiyola Tan didi spa. da am ferozs misca mirianma
Tavisi asuli colad da misca qveyana xunanidan bardavamde, mt-
kvris orive mxare, da daayena igi erisTavad iq394. da sxva Zalac
moi rTo spar seTidan da dauwyo brZola Trdats.
xolo roca moirTavda Trdati Zalas saberZneTidan, Se-
moutevda mirians, mas [ki] ar hqonda dapirispirebis Zala da
amagrebda cixe-qalaqebs, da moivlida Trdati mis qveyanas. da
roca gaZlierdeboda miriani sparse Tidan, ma Sin win ver aRudge-
boda Trdati da moivlida miriani somxeTs.
da ase daucxromlad iyo SfoTi maT Soris mraval wels da
aravin aRmoCenila arasdros sparselebs Soris TrdatTan cal-
ke SembrZolebeli. da saxelovani Seiqna igi mTel qveyanaze da
sZlevda yovelTvis masTan mebrZolebs, rogorc weria misi am-
bavi `somxebis cxovrebaSi~395.
amis Semdeg gamefda sparseTSi mirianis da bartamis mesame
Zma396, romelmac gamougzavna mirians Suamavali da uTxra: `rom
SevikriboT da gadaviaroT somxeTi da SevideT saberZneTSi~.
maSin gamovida sparselebis mefe da miegeba miriani da Seikri-
ba uricxvi simravle, rogorc velis Tiva da xeTa foTlebi _
simravliT. da gadaiares somxeTi da win ver aRudga Trdati,
aramed gaamagra cixe-qalaqebi. da moaoxres somxeTi da Sevid-
nen saberZneTSi. da win ver aRudga maT berZnebis mefe konstan-
tine da Cavarda did mwuxarebaSi397. da roca daiwyes saberZneTis
mooxreba, maSin daarwmunes mefe konstantine viRac RvTismsax-
urma kacebma da uTxres, rom: `vixileT qristes sakvirveleba da
mterTa Zleva misi mosavebisgan, [Tu] qristes yvela mosavi jvr-
is wina mZRolobiT rogor sZlevs Tavis mtrebs~. xolo konstan-
tine mefem irwmuna maTi, rogorc weria es cxadad `berZnebis mo-
qcevaSi~, moinaTla konstantine da wamoiZRvania jvris niSani da
SeebrZola mters, im uricxv sparselebs, mcire spiT da qristes
ZaliT gaaqcia maTi razmi da mospo maTi simravle398. da garbo-
da is ori Zma mcire mxedrobiTRa da mihyva ukan konstantine da
Sevida maT sazRvrebSi399.
61
da sparsTa mefe Sevida sparseTSi ltolvili, xolo miriani
dadga qarT l Si da gaamagra cixe-qalaqebi.
uRono Seiqna miriani da SeeSinda qarTlidan sruliad gan-
devnisa, radgan amowyvetiliyo im brZolaSi misi yvela warCineb-
uli, sparselebi da qarTvelebi.
da amitomac gagzavna Suamavali konstantine mefis winaSe da
iTxova misgan mSvidoba da aRuTqva mas msaxureba da sparselebi-
sgan gandgoma da misdami mimxroba, rac moewona konstantines,
radgan SiSi hqonda kvlav sparselebis mefisa da daxmarebisaT-
vis daezava mirians. da aiyvana mirianis Svili mZevlad, romel-
sac erqva ba qa ri400, da daamoyvra Trdati da miriani da daamzaxa
erTmaneTs, radgan misca Trdatma Tavisi asuli, romelsac erqva
salome, mirianis Zes colad, romelsac erqva revi401. da miuCina
sazRvari mirians da Trdats ase:
romeli qveynebis mdinareebic mie di nebian samxreTiT da
erTvian araqss, es mxareebi Trdatis mxares datova, da romeli
mxareebis mdinareebic CrdiloeTiT miedinebian da erTvian mtk-
vars, eseni mirianis mxares datova.
da dauwesa ra es konstantine mefem da gaxda ra maTi Suam-
dgomeli, wavida Tavis samefoSi402.
da mefobda miriani iq: qarTlSi, ranSi, hereTSi, da movakanSi.
da hqonda egrisic vidre egriswylamde.
da misca Tavis Zes, revs saufliswulod kaxeTi da kuxeTi da
dasva igi ujarmaSi, revi da misi coli salome, Trdatis asuli
da cxovrobdnen isini ujarmaSi.
xolo ferozs, mirianis siZes hqonda mxare, romelic zemoT
vaxseneT, mirianisgan micemuli da iyo igi iq erisTavad.
im dros mosuli iyo wminda da netari deda da embazi Cveni403
nino da daeyo mcxeTaSi sami weli da gaecxadebina qristes rju-
lis qeba da axdenda kurnebebs wamlis gareSe da xmamaRla daewyo
mas Cveni RmerTis, qristes WeSmariti rjulis qeba404.
62
leonti mroveli
mirian mefis moqceva da masTan erTadmTeli qarTlisa wminda da netari Cveni
dedis nino mociqulis mier
Tavdapirvelad vaxsenoT Cveni wminda da netari dedis da
mTeli qarTlis ganmanaTleblis, nino mociqulis cxovreba,
romelic TviT man netarmave mogviTxro misi aRsrulebis Jams,
romelic aRwera morwmune dedofalma salome ujarmelma, mir-
ian mefis Ziscolma, Trdat somxebis mefis asulma405.
da iyo im dros, roca wminda giorgi kabadukieli iwama qrist-
esTvis406, iyo kabadukiis qalaqidan407 erTi kaci mTavarTa swori408,
RvTis mona, saxelad zabuloni, da is wavida romSi mefis winaSe
samsaxureblad da wyalobis misaRebad misgan409. da imave xanebSi
erTi kaci iyo kolastraSi410 da hyavda ori Svili, Ze da asuli. da
saxeli misi Zis [iyo] iobenali, xolo asulisa _ sosana. da roca
aResrulnen es meuRleebi da darCa is da-Zma oblad da adgnen da
wavidnen isini wminda qalaq ierusalimSi da daiimedes yvela qris-
tianis sasoeba _ wminda aRdgoma da Tavi Seavedres iq411. sadac es
Zma iobenali ewia devtalarobas412, xolo is misi da sosana msax-
urebda niafors413, sara beTlemels. xolo is kabadukieli Wabuki,
saxelad zabuloni, romelic [zemoT] vaxseneT, miiwia mefis winaSe
romSi. da dadgomilebi iyvnen im dros branjebi414 romaelebTan
sabrZolvelad patalanis velze415. da misca ufalma zabulons, im
kabadukiel Wabuks Zala uZleveli da gauwia uzomo winaaRmdego-
ba mters da gaaqcia branjebi da Seipyro branjebis mefe da yvela
63
maTi mTavari da miiyvana isini mefis winaSe416. xolo mefem ganaCina
maTi sikvdili. maSin daiwyes tirili im branjebma da evedrebodnen
zabulons: `mogveci pirvelad Tqveni rjuli da Segviyvane Tqveni
RvTis taZarSi da maSinRa dadges Cveni sikvdili, radgan Sen Segvip-
yar, Senve aRasrule es Cvenze da ubralo iqnebi Cveni sisxlisagan,
axovano~. xolo zabulons rogorc [ki] es esma, swrafad auwya me fes
da patriarqs417 maTi sityva. da naTelsces maT zabulonis xelqveS
da Seiyvanes RvTis taZarSi, aziares wminda saidumloebs, qristes
xorcsa da sisxls da uCvenes maT mociqulTa is didebani418. da
diliT adre adgnen is branjebi da Seimoses samkvdro samoseli da
gavidnen kacTa saklav sasisxle adgilas, loculobdnen da hmad-
lobdnen RmerTs naTlisRebisaTvis da ambobdnen: `Cven sikvdilSi
ukvdavebi varT, radgan Rirsi gagvxada RmerTma amgvari dide-
bis misaRebad, im gamouleveli sagzlisa _ xorcisa da sisxlisa
qristesi419, ukvdavi RvTis Zis, romelic umaRlesia yvela mTaze
da uqvesknelesi _ yvela ufskrulze, radgan igi aris kurTxeuli
ukunisamde. xolo vai Cvens Svilebs, simwris nayofT da sibnelis
mkvidrebs~. da iZaxdnen: `movides jalaTi da wagvacalos Cvengan
Cveni Tavebi~. xedavda ra amas zabuloni, aRelda gonebiT da tiro-
da mwared, radgan rogorc cxvrebma TavianTi Tavebi dasaklavad
moidrikes, sasikvdilod gaewvdinaT da rogorc kravebs, TavianT
Svilebs sawyaloblad iglovdnen. maSin maTi Semwyalebeli zabu-
loni Sevida mefis winaSe, gamoiTxova isini mefisgan, samkvdrod
gamzadebulebi da mimadla mefem da uTxra: `miboZebia isini SenT-
vis da rac gnebavs is uyav maT~. maSin zabulonma gauSva isini. xolo
isini evedrebodnen zabulons, rom wahyves maT qveyanaSi da misces
qristes rjuli, wyliT naTlisReba mTel maT xalxs. xolo man Seis-
mina maTi vedreba da moiTxova mRvdeli patriarqisgan da brZaneba
miiRo mefisagan da wavidnen sixaruliT. da roca miuaxlovdnen
erTi dRis savalze, mivida manamde ambavi, rom: `mefe cocxali
aris, modis da yvela mTavari masTan erTad~. maSin daiZra aTi sa-
erisTavo: xozama, xoza, gaaxlaja, xonebaga, xingaraga, zaja, zaga,
zarda, zamra da samefo Tmonidi420 da miegebebodnen es yvelani did
64
da Rrma mdinareze421. da gahyo mefem is xalxi da daayena wylis iqiT
da aqeT. akurTxes im mRvdlebma is wyali da Cavida mTeli xalxi
im wyalSi, ganibannen da amovidnen erT amosasvlelSi da adebda
mRvdeli Tavis xels mTel im xalxs. da iyo iq [zabuloni] aTi dRe.
da aziara mTeli is xalxi qristes saidumlos, datova mRvdlebi da
dauwesa qristianobis yvela wesi422.
amis Semdeg wavida maTgan, dautova yvelas mSvidoba da wavida
didZali saCuqrebiT romisken da ganizraxa Tavis gonebaSi: `wav-
ide ierusalimSi da vamsaxuro es Cemi saCuqrebi RvTis adgilebs~.
da wavida ierusalimisken da roca miaRwia ierusalims, gauyo
mTeli Tavisi monagebi glaxakebs RvTis mcnebis gamo. da naxa, rom
Tavdapirvelad naxsenebi is devtalari, patriarqi gamxdariyo
da Zalze daumegobrdnen erTmaneTs zabuloni da is patriarqi423.
maSin uTxra sara nia forma patriarqs ase, rom: `es zabuloni _
mama da embazi branjTa424, kaci sruli RvTismoSiSebiTa da yovel-
nairad sibrZniT aris. mieci Seni da sosana colad mas~.
marTlac, moewona wminda patriarqs sara niaforis es ganz-
raxva da misca sosana colad zabulons.
da wavida zabuloni Tavis qalaqSi, kolastraSi425. es wminda
nino, qarTlis moZRvari, maTgan iSva mxolod erTi, sxva Svilis
gareSe426. da aRzarda dedamisma sosanam glaxakTa msaxurebaSi.
xolo roca gaxda nino Tormeti wlis427, maSin gayides misma
mSoblebma yvelaferi, rac hqondaT da wavidnen ierusalimSi da
gauyves glaxakebs. xolo miaRwies ra ierusalims, maSin zabulonma
daiwera jvari patriarqisagan da gaimijna Tavisi colisagan da Cai-
kra Tavis mkerdSi Tavisi asuli, wminda nino da daRvara, rogorc wy-
aro, cremlebi Tavis Tvalebidan ninos saxeze da uTxra: `Sen, erTa-
derTo asulo Cemo, ager gtoveb Sen oblad Cemgan da migabareb caTa
mamas, yovelTa gamzrdel RmerTs. radgan igia oblebis mama da qvr-
ivebis gamkiTxavi. nu geSinia, Svilo Cemo! oRond Sen mariam magdane-
lis428 Suri gadaiRe qristes siyvarulisTvis da lazares im debis429.
da, Tu Sen iseve Seiyvareb mas, rogorc maT Seiyvares, man aseve mogc-
es Sen yvelaferi, rasac iTxov misgan~. xolo es rom Tqva, dautova
65
saukuno ambori da wavida iordanes gaRma, im velur kacebTan, sadac
misi saqmeebi icis RmerTma, yovlismcodned dambadebelma430.
xolo wminda ninos deda misca patriarqma msaxurad glax-
ak dedebs da uZlurebs da wminda nino emsaxureboda dvinel
somex niafors ori weli431 da ekiTxeboda sul qristes vnebebis
Sesaxeb: jvarcmis, daflvisa da misi aRdgomis da im samoslisa
da tiloebisa da sudarisa da jvrisa da sxva [ambebs] yvelafers
TanmimdevrobiT ekiTxeboda, radgan [maSin] aravin iyo da arc
[manamde] yofiliyo vinme ierusalimSi misi toli Zveli da axali
rjulis codniT, yvelafris _ zedmiwevniT.
xolo daiwyo man Txroba misTvis da uTxra: `vxedav, Cemo Svi-
lo, Sens Zalas rogorc Zu lomis Zalas, rome lic dahRrialebs
yvela oTxfexs, Tugind rogorc dedali orbisas, romelic ma-
malze ufro adis haeris simaRleSi da mTel xmeleTs Tavisi Tva-
lis gugaSi mcire margalitis tolad Caisvams, Sexedavs da gan-
Wvrets Tavis saWmels cecxlisebr, xolo dainaxavs ra, miuSvebs
frTebs da Seutevs mas432. aseve iqneba Seni cxovreba suliwmindis
winamZRvrobiT. axla ki daviwyeb da mogiTxrob yvelafers:
radgan, rodesac ixiles is ukvdavi RmerTi433 mokvdavma
kacebma am qveynad, romelic mosuliyo warmarTebis mosawode-
blad, radgan TviTon ineba qveynierebis xsna, daiwyo sikeTis
keTeba huriebisTvis: mkvdrebis aRdgineba, brmebis Tvalisaxe-
la, sne ulTa gankurneba. es SeSurdaT [huriebs] da ibWes da gag-
zavnes mxedrebi yvela qveyanaSi saswrafod huriebis mosayvanad
da Tqves, rom: `aha, ager viRupebiT, modiT da SeikribeT yvela~.
maSin movida yvela qveynidan uricxvi kaci, moses rjulis mcod-
neebi, romlebic winaRudgnen wminda suls da rac ki iyo gasakeTe-
beli qristesTvis, maT aRasrules, radgan jvars acves434 da mis
samoselze wili iyares435 da Sexvda wiliT Crdiloel mcxeTel
moqalaqeebs is ukeravi kvarTi436. xolo dafles im uriebma ieso
da daxures misi saflavi, magram igi aRdga, rogorc Tqva Tavda-
pirvelad da is tiloebi ipoves im saflavSi437. roca gaTenda, es
yvelaferi naxa pilatem438 da movida pilatec da pilates colic
66
qristes saflavTan. da is tiloebi, rogorc ipovnes, wamoiRo pi-
lates colma da wavida swrafad pontoSi, Tavis saxlSi da gaxda
qristes morwmune439. xolo ramdenime xnis Semdeg [es tiloebi]
moxvda luka maxareblis xelSi da daawyo man isini, sadac Tvi-
Ton icis. xolo sudara ar aRmoCnda, TumcaRa Tqves viRaceebma
petreze, rom: `[man] moaxerxa [sudaris] aReba da hqonda maso~.
magram cxadad ar gviTxres [es ambavi], [isev] rogorc sxva ram440.
xolo is jvrebi441 am qalaqSive, ierusalimSi arian damarxulebi,
magram maTi adgili aravin icis. rodesac inebebs RmerTi, isinic
gamoCndeba~442. roca esma es yvelaferi wminda ninos niaforisgan,
misca kurTxeva da madli RmerTs. da kvlav hkiTxa mas, rom: `sad
aris CrdiloeTis is qveyana, saidanac mosul im huriebs wilad xv-
daT da waiRes Cveni uflis, ieso qristes is samoseli?~. miugo da
uTxra sara niaforma, rom: `aris aRmosavleTiT qalaqi saxelad
mcxeTa, qarTlis qveyana da somxeTis mTiuleTi sawarmarTo,
magram am droSi uJikTa443 sagamgeblod Seqmnila igi~. xolo im
dReebSi movida viRac qali efesodan444 wminda aRdgomis Tayvanis
sacemad445 da ekiTxeboda im qals niafori, rom: `elene dedofa-
li446 isev iseTive cdomasa da bnelSi aris?~. xolo man uTxra ase,
rom: `me var maTi mxevali da maTi yvela ganzraxvis, cxadisa da
farulis, mcodne da vici me misi [ambavi], rom aqvs mas didi sur-
vili, qristes rjulisa da naTlisRebisaTvis~. xolo esma ra es
im qalisagan wminda ninos, uTxra niafors ase, rom: `gamgzavne me
da mival elene dedoflis winaSe, iqneb davuaxlovde mis winaSe
qristeze sasaubrod~. xolo niaforma auwya patriarqs ninos es
sawadeli da ambavi. xolo [ninos] dedisZmam mouwoda wminda ni-
nos, Tavis diswuls da daayena wminda sakurTxevlis aRsavalze
da daawyo misi wminda xelebi mis mxrebze, Sestira cas Tavisi
gulis siRrmidan da Tqva: `ufalo, RmerTo saukuneTao, Sens xe-
lebs Sevavedreb am Cems obol dis Svils da vagzavni Seni RvTae-
briobis saqadageblad, rom axaros Seni aRdgoma; sadac Sen inebo
misi svla, iyav, qriste RmerTo, amis Tanamgzavri, navsadguri,
moZRvari da enis mcodne, rogorc amaze win [myof] Senis saxelis
67
moSiST~447. da gaaSora Tavisi dedisgan ganSorebis amboriT da
gamosaxa masze jvris saswauli da ase RvTis mimarT locviTa da
kurTxeviT gauSva448.
da gaemarTa wminda nino efesodan mosul im qalTan erTad da
roca miaRwies romis samefos, im qalis saxlSi, romlis Tanamg-
zavric gaxda, ipoves iq viRac dedofali da mefeebis naTesavi,
saxelad rifsime da misi dedamZuZe gaiane449, qalwulebis monas-
terSi, romlebsac qristes aRsarebis survili hqondaT da elo-
dnen ierusalimidan naTlisRebas. maSin im qalma moiyvana wminda
nino da misca wminda rifsimes da auwya misi ambavi, romelic naxa
ra qristesmoyvare rifsimem, sixaruliT Seitkbo da miiRo Tavis
saxlSi, Tavis winaSe, wminda nino im Tanamgzavris qalis xelidan.
da ase iyo ra masTan wminda nino, imave weliwads moinaTla rif-
sime, risi survilic hqonda da masTan erTad gaianec, misi de-
damZuZe da mis saxlSi mcxovrebi sxvebic, ricxviT ormocdaaTi
suli, wminda ninos xels qveS moinaTlnen. da wavida es yvela Ta-
vianT monasterSi da da iyo maTTan erTad wminda nino ori weli.
im dReebSi gagzavna keisarma [xalxi] lamazi da mSvenieri
qalis mosaZebnad, rom epovnaT misi Rirsi coli. da roca mi-
aRwies im maZieblebma qalwulTa im monasters da ixiles rif-
sime da naxes misi garegnoba da gamoikiTxes misi gvariSviloba,
radgan aravin iyo saxiT rifsimes msgavsi da gamosaxes misi saxe
ficarze da gagzavnes keisris winaSe, moewona keisars da aivso
sixaruliT da gadawyvita qorwilis gadaxda didi sixaruliT,
risTvisac swrafad miavlina elCebi da gamgeblebi mTeli Tavis
sabrZanebelSi, rom yvela Seikribos ZRveniT da didi sixaruliT
movidnen mefis brZanebaze samefo qorwilSi. xolo ixiles ra im
yvela wmindanma mtris faruli veragoba da misi gaxurebuli
isrebi, romliTac miiswrafoda wminda qalwulebze sasrolad,
Sewuxdnen, radgan risxvis WurWeli aRmoCnda mefe, rogorc
gveli, romelic samoTxeSi alaparakda450, aseve aqac mis msgavsad
[laparakobda] _ es urjulo, romelsac hqonda Seryvnili Tay-
vaniscema bilwi da saZageli kerpebisa.
68
xolo naxes ra netarma rifsimem, gaianem da sxva im wminda da
yovladqebulma dedebma maTze mowevnuli es gansacdeli, maSin
gaixsenes maT is ubiwo aRTqma da qebis Rirsi martoobaSi cxov-
reba, romelSic iyvnen damoZRvrilebi da godebiT tirodnen
urjulo mefis winaSe wminda rifsimes mSvenierebis gacnobas,
rom elic gamoxatuli gaugzavnes. lo cu lobdnen daucxromlad
da umkac res kanonebs Seuyenes sakuTari Tavi, eved rebodnen
yovladmowyale RmerTs mravali vedrebiT. da erTianad, erT-
maneTSi ganzraxviT yvelam datova is qv e yana farulad, ormoc-
dacametma su l ma da moaRwies ltolvilebma somxeTis mxareebsa
da midamoebs, im adgils, romelsac hqvia axalqalaqi, valeris451
aSenebuls, romelic aris dvini, somxebis mefis samyofeli.
da Sevidnen iq sawnaxelis karvebSi, romlebic aSenebuli iyo
CrdiloeTis mxares da aRmosavleTiT, da sazrdoobdnen iq Ta-
vianTi xelsaqmis gayidviT.
ixila ra keisarma, rom gaeridnen xelidan da misi boroti
trfialebisgan wminda rifsime da sxva misTanebi, aivso unugeSo
mwuxarebiT da gagzavna kacebi yvela adgilas maT mosaZebnad.
maSin movidnen keisris elCebi Trdatis, somxebis mefis452 winaSe
da moarTves keisris werili, romelSic ewera ase: TviTmpyro-
beli keisari sayvarel Zmas da megobars da Cems Tanamosaydres,
Trdats mogikiTxav. icodes Senma Zmobam da TanaSemweobam, risT-
visac yvelanairad vitanjebiT _ im Semcdari qristiani xalx-
isagan. radgan yvelanairad Seuracxyofili xdeba Cveni ufleba
maTi krebulisgan da dasawuni gaxda Cveni xelmwifeba maTgan.
radgan isini viRac mkvdar jvarcmuls emsaxurebian da Zels
scemen Tayvans da kacTa Zvlebs scemen pativs da sakuTari Tavis
sikvdili maTi uflisTvis didebaT SeuracxavT da ar eSiniaT hu-
riebis da im huriebisagan moklulis da jvarcmulis eSiniaT da
Semcdarni arian. mefeebs agineben, RmerTebs Seuracxyofen da
naTeli mzis, mTvarisa da varskvlavebis Zalasac arad dagide-
ven, aramed maT im jvarcmulis mier Seqmnilad acxadeben. da ise
Seabrunes qveyana, rom mamakacebi qalebisgan da qalebi mamakace-
69
bisgan si c o cxleSive ganeSorebian. da Tumca didi muqariTa da
didZali tanjviT amovwyviteT, magram kvlavac ufro metad gam-
ravldnen. xolo axla me momixda xilva maTi modgmisgan erTi
axalgazrda qalisa da ganvizraxe misi CemTvis colad moyvana,
xolo mas Cemi arc rogorc mefis survili uTxra misma gulma,
aramed saZulvelad da arawmindad Semracxes me, ris gamoc far-
ulad gaiqcnen Cemgan da Seni qveynis mxareebSi arian wamosulebi.
cnobili iyos es SenTvis, Cemo Zmao, moiZie isini da maTnairebs
rom ipovni, sikvdiliT moakvdine, xolo romleiac Seacdines
maT, saxiTa da saxeliT mSvenieri rifsime, CemTan gamogzavne, da
Tuki Sen mogewoneba igi, Seni TavisTvis daigule, radgan ar moi-
poveba misi msgavsi sxva ionebis qveyanaSi453. da janmrTelad iyavi
Sen RmerTebis msaxurebaSi~.
xolo waikiTxa ra Trdatma keisris es brZaneba, maSinve dai-
wyo maTi Zebna da ipova ra isini zemoxsenebul im sawnaxelis
karvebSi da ixila ra rifsime, aivso gulisTqmis trfialebiT da
didi sixaruliT da gadawyvita TavisTvis misi colad moyvana.
xolo eurCa ra Trdats am saqmis gamo wminda rifsime, maSin iwa-
ma igi mis mier wamebis RvawliT, masTan gaianec, misi dedamZuZe
da maTTan myofi mravali sxvac, rogorc es weria maTi wamebis
wignSi da gveuwyeba is saswaulebi, romlebic moxda maTi wamebis
dros somxebis moqcevisas (radgan Trdat mefe RvTis gangebiT
Rorad gadaiqca454).
xolo wmindanebisgan romelime maTgani daimala da gaiqca455,
romelTan erTadac maSin es wminda nino damalul iqna vardis ek-
lebs Soris, romelic jer ar yvaoda im dros. da rodesac amo-
dioda im wminda mowameTa sulebi, ixila wminda ninom stefanes
msgavsi diakoni456, Camomavali naTlis olariT da mas xelebi
hqonda sasakmevle, romlisganac gamodioda surnelebis kvam-
li, romelic cebs faravda, da masTan erTad zecis mxed robis457
simravle. da maT SeuerTdnen wminda mowameebis458 sulebi, rom-
elic, ixila ra wminda ninom, SehRaRada ase: ̀ ufalo, ufalo, rad
mtoveb me aspitTa da iqedneTa Soris?~459.
70
maSin xma moesma zemodan, romelic eubneboda, rom: `aseve
iqneba Seni wayvanac, rodesac eg ekali, romelic Sens garSemo
aris, mTlianad gaxdeba surnelovani vardis furceli, magram
adeqi da wadi CrdiloeTis mxares, sadac didZali samkali aris
da muSaki saerTod ara~460.
da wamovida iqidan wminda nino da moaRwia orbanTas461, somx-
eTis sazRvrebSi. da iq daizamTra did gaWirvebaSi. da meoTxe
Tves, romelic aris ivnisi462, gamoemarTa da moaRwia javaxeTis
mTebs463, sadac Sexvda gadamdinare did tbas, romelsac hqvia
faravna464. da gaixeda ra iqiT da ixila CrdiloeTis mTebi, rad-
gan im zafxulis dReebSi iyvnen TovliT savse da sastiki haeriT.
da SeZrwunda wminda nino da Tqva: `ufalo, ufalo, miiRe Cemi
suli Cemgan~. da da hyo iq ori dRe da iTxova sazrdo im tbaSi
monadire meTevzeebisgan. da mwyemsebic iyvnen imave adgilas da
darajobdnen Ramis sadarajoze Tavis samwyemsurs da mouxmobd-
nen TavianT RmerTebs, armazs da zadens da aRuTqvamdnen maT Se-
sawiravs: `roca movalT mSvidobiTo~. xolo wminda nino mcodne
iyo cotaTi somxuri enis, radgan adre eswavla niaforisgan465
da ipova im mwyemsebs Soris somxurad molaparake da hkiTxa mas,
rom: `romeli mxaridan xarT?~. xolo man miugo da uTxra, rom:
`daba elarbinidan466 da safurclidan da qinZarelebi467, didi
qalaqis, mcxe Tis rabatelebi468, sadac RmerTebi RmerToben da
me feebi mefoben~. da hkiTxa, Tu: `sad ar is mcxeTa?~ xolo im mw-
yemsma mxol od es auwya, rom mdinare gasdis am tbas mcxeTaSi
misasvlelad469.
xolo wminda ninom daido lodi sa sTumlad, dawva da da-
iZina im tbis ga s a dinarTan. da roca eZina, movida Cve nebaSi erTi
kaci470, simaRliT zomieri da TmiT naxevradTmiani471.
da misca man beWeddasmuli wigni wminda ninos da uTxra: `mi-
arTvi es swrafad qalaq mcxeTaSi warmarTebis mefes~. xolo
wminda ninom daiwyo tirili da vedreba misdami: ̀ batono, me qali
var ucxo da umecari da arc ena vici, rogor mivide ucxo qveya-
naSi da ucxo xalxTan?~. maSin kacma gauxsna is wigni da misca wa-
71
sakiTxad da dawerili iyo romaulad472 da iesos beWedi iyo [zed
dasmuli]. dawerili iyo im wignSi aTi sityva473.
a~. sadac iqadageba es saxareba, iqac iTqmodes es qali.
b~. arc mamakacoba aris da arc qaloba, aramed Tqven yvela
erTi xarT.
g~. wadiT da moimowafeT yvela warmarTi da monaTleT isini
mamis da Zis da suliwmidis saxeliT.
d~. naTeli gamobrwyinda warmarTebze Seni eris, israelis sa-
dideblad.
e~. sadac iqadageba sasufevlis es saxareba, iqac iTqmebodes
mTel qveyanaSi.
v~. vinc Tqven migiRebT, me mimiRo da vinc me mimiRebs, miiRebs
Cems momavlinebels.
z~. radgan Zalian uyvarda mariami ufals, vinaidan yovelT-
vis ismenda mis WeSmarit sityvas.
À“. nu geSiniaT imaTgan, romlebic Tqvens xorcs klaven, xolo
sulis mokvla ar ZaluZT.
T~. uTxra mariam magdanels iesom: `wadi, qalo, da axare Cems
Zmebs~.
i~. sadac iqadagebT mamisa da Zisa da suliwmidis saxeliT.
roca waikiTxa es sityvebi wminda ninom, iwyo vedreba RvTis
mimarT da mixvda, rom zecidan iyo es Cveneba. da aRapyro Tvale-
bi zecisken da xvalindeli dRisTvis iTxova misi daxmareba.
da amis Semdeg gahyva im tbis mdinares da miedineboda igi
dasavleTis mxrisken da Seudga Znel da ficxel gzas, ixila didi
gaWirvebebi gzisgan da didi SiSi mxecebisgan, vidre miaRwia im
adgils, sadac wyalma aRmosavleTisken iwyo dineba474 da iqidan
daiwyo misi Sveba, radgan ipova iq mogzaurebi, romlebTan erTad
miaRwia qarTlis sanaxebs, im qalaqs, romelsac ewodeba urbni-
si475, sadac ixila ucxo xalxi, ucxo RmerTebis msaxuri, radgan
cecxls, qvebsa da xeebs RmerTiviT scemdnen Tayvans. risTvisac
Sewuxda am wmindanis suli da Sevida huriaTa baginSi ebrauli
enis gamo476 da dayo iq erTi Tve da ecnoboda am qveynis raobas.
72
maSin, erT dRes, daiZra simravliT didZali xalxi im qalaqi-
dan did samefo qalaq mcxeTaSi mimavali, raR ac nivTebis Sesa-
Zenad da maTi RmerTis, armazis winaSe msxverplis Sesawirad. da
Tan wayva maT is wmindanic. xolo roca ki miaRwies qalaq mcxe-
Tas, mogvT as gaRma xidze477 da dadgnen iq. da xedavda wminda nino
im cecxlismsaxuri xalxis mogvobas da cTomilebas da tiroda
maTi wawymedis gamo da glovobda Tavis ucxoebas.
da ha, ai, meore dRes iyo oxvrisa da sayviris xma. gamovida
xalxi uricxvi, rogorc velis yvavili da saSineli zriali gamo-
dioda da jer mefe ar gamosuliyo. da roca movida [mefis gamos-
vlis] dro, iyo sirbili da aqeT-iqiT malva yvelasi da SiSisagan
[yvela] Tavis samalavSi Serboda.
da ha, myis gamovida dedofali nana da nel-nela gamodioda
xalxic. da Seam kes yoveli quCa sxvadasxva feris samoslebiTa da
foTlebiT. da daiwyo mTelma xalxma mefis qeba. maSin gamovida
mirian mefe sazareli da TvalismomWreli SesaxedaobiT. da hkiTxa
wminda ninom viRac huria qals, rom: `ra aris es?~. xolo man uTxra:
`maTi RmerTebis RmerTi, armazi uxmobs, romlis gareSe ar aris sxva
kerpi~. maSin myisve wavida wminda nino armazis sanaxavad. da aivsnen
is mTebi droSebiTa da xalxiT, rogorc velebi yvavilebiT. xolo
wminda ninom Seuswro [xalxs] armaz cixeSi da dadga igi kerpis max-
loblad zRudis napralze. da vxedavdi478 warmoudgenel da eniT
gamouTqmel sakvirvelebas, [Tu] rogori Semzaravi iyo mefeTa da
mTeli xalxis SiSi da Zrwola im wamomdgari kerpebis winaSe.
da naxa wminda ninom, rom idga erTi spilenZis kaci da mis
tanze ecva oqros jaWvi da [exura] oqros Cafxuti, samxre Tv-
lebi esxa zurmuxti da bivriti da xelSi hqonda xmali brwyin-
vale, rogorc elva da trialebda [mis] xelSi479. Tuki vinme Se-
exeba, Tavisi Tavi sasikvdilod gauwiravs da ambobdnen: `vai me,
Tuki rame davakeli am didi armazis didebas, an rameSi Sevcdi
ebraelebTan saubrisas, gindac mogvebis mosmenisas, [Tund] mx-
olod Sexvedrili viyo mzismsaxurebTan da imaTTan, romlebic
hyvebian [Tavisi] umecrebiT viRac did RmerTze da zecaTa Rv-
73
Tis Zeze da nuTu ipovis CemSi raime biws da damcems me is misi
maxvili, romlisac yvelas eSinia~. da SiSiT Tayvans scemen mas.
da iyo mis marjvniv oqros kaci da misi saxeli [iyo] gaci da
mis marcxniv _ vercxlis kaci da misi saxeli [iyo] gaimi, rom-
lebic RmerTebad miaCndaT qarTlis xalxebs480.
maSin tiroda da oxravda netari nino RvTis mimarT Crdilo-
eTis qveynis im cTomilebebisTvis, maTgan naTlis mifarvas da
bnelis dauflebas [maTze], radgan Sexeda im Zlier mefe ebs da
yvela mTavars, romlebic cocxlad CaenTqa jojoxeTs, daetove-
binaT dambadebeli da qvebsa da xeebs, spilenZsa da gamoWedil
rvals RmerTad Tayvans scemdnen da eseni icnobdnen yovlis
Semoqmedad.
maSin gaaxsenda is sityva, romelic amcno iobenal patriarqma,
wminda mamam, rom: `srul[yofil] mamakacs ggzavni da mixval ucxo
qveyanaSi da daragevel zefel barkadul xalxTan, rac branju-
lad aris: `mebrZol da RvTismowinaaRmdege xalxTano~481.
maSin aixeda zecisken man da Tqva: `ufalo, Seni Zalis simrav-
liT fex qveS gegebian Sen Seni mtrebi482 da Seni sulgrZelebiT
akeTeben, rasac moigunebeben es mtverni da nacarni qveyanaze,
magram nu ugulvebelyof [maT], radgan Seni xati aris kaci, rom-
lisTvisac erTi wminda samebisagani gankacdi da acxone mTeli
qveyana da moxede wyalobiT am xalxsac da Serisxe am uCinar
sulebs, wuTisoflismpyrobel bneleTis mTavrebs483 da Cayare
[isini] miuval adgilas. da miCvene me, ufalo, Cemi mamisa da de-
dis RmerTo, am Sens mxevals da Seni monebis naSobs, rom ixilos
qveynierebis yvela kuTxem Seni mxsneloba da rom CrdiloeTi
samxreTTan erTad xarobdes484 da yvela xalxma erTaderT Rmer-
Ts gces Tayvani qriste iesos, Seni Zis mier, romelsac SeSvenis
madloba da didebis micema ukunisamde~.
da roca daasrula es locva wminda ninom da mxolod Tvalis
daxamxameba iyo, [rom] dasavleTidan haeri da qari amovarda da
xma gamosca quxilma sazareli xmiT da gamoCndnen saSinelebis
momaswavebeli swrafi Rrublebi. da moitana dasavleTis nia-
74
vma saZageli suni simwarisa da simyralisa. maSin garboda mTeli
xalxi qalaqisken da soflisken da miecaT dro, vidre ar Seas-
wro xalxma TavianT saxlebSi. da myis moaxlovda mwa red sastiki
is risxvis Rrubeli, moi tana litris odena485 setyva mxolod im
adgilas da daanawevra is kerpebi da Semusra, daarRvia zRudee-
bi486 sas t ikma qarma da Cayara kldeSi. xolo wminda nino gadarCa
mSvidobiT im ad gilas, sadac Tavdapirvelad Sesuliyo.
xolo meore dRes gamovida mirian mefe da mTeli is xalxi Ta-
vianTi Rmer Tebis saZebnelad da ver poulobdnen, ris gamoc maT
SiSi da Zrwola da e caT. da glovobda is gulsastiki xalxi da am-
bobda, rom: `qaldevelTa RmerTi iTrujani487 da es Cveni RmerTi
armazi yvelanairad mtrebi arian. aman masze zRva moaqcia da
axla man Suri iZia da mis mier moiwia es~488. xolo viRaceebi am-
bobdnen, rom: `romeli RvTis ZaliTac Trdati Rorad gardai-
qmna da imave RvTis ZaliT [isev] kacad iqca, im RmerTma moawia es,
radgan sxva RmerTs ar ZaluZs amgvaris moxdena~.
aseT rames ambobdnen, radgan mas Semdeg, rac Trdat mefe
qristes ZaliT Rorad gardaqmniliyo da qristes ZaliTve kvlav
kacad moqceuliyo489, im droidan qristes qeba-dideba farulad
aRar iTqmeboda qarTlSi, vinaidan RvTis madls daewyo aRmosav-
leTis mifena.
xolo risxvis imave dRes, rodesac dacxra is setyva da sasti-
ki qari, maSin gamovida wminda nino im kldis napralidan da ipova
is bivritis Tvali490, aiRo da wamovida wina mxares, im kldis qi-
mis dasasrulTan, sadac yofiliyo Zveli cixe491 da iq idga brin-
jis erTi xe492, mSvenieri, maRali da rtomravali, sadac yofili-
yo bartam mefis493 sagrilebeli494 da dasasvenebeli. da mivida im
xis qveS, gamosaxa qristes jvris niSani da loculobda iq eqvsi
dRe495 da hmadlobda RmerTs da evedreboda, rom moexeda wyalo-
biT im SecTomil xalxze da exsna eSmakisagan.
xolo rodesac es moxda496, iyo meeqvse Jami497 da im Tvis me-
eqvse dRe, rodesac evmanuelma Taborze mamis xati uCvena im
mowafeTa moTaveeebs da im winaswarmetyvelTa moTaveebs498.
75
maSin movida erTi sefeqali499, saxelad SroSana da naxa is im
xis qveS, ga u k virda da moiyvana berZnulad mosaubre qali, da
hkiTxa misi asaval-dasavali. xolo wminda ninom auwya da uTxra,
mTeli Tavisi asaval-dasavali da Tavisi ambavi, mxolod Tavisi
deda-Zmebis Sesaxeb ar auwya, radgan tyved uTxra Tavisi Tavi500.
maSin Seecoda SroSanas igi misi ucxoobisTvis, Tvali cremliT
aevso da aiZulebda mas, rom wahyoloda samefo karze. magram
wminda ninom ar ineba masTan wasvla da wavida SroSana. amis Sem-
deg mesame dRes Camovida igi qalaqSi, gadmovida mtkvarze da
gaemarTa mefis baRisken, sadac axla aris RvTivaRmarTuli is
sveti da sakaTalikoso eklesia501 da mivida ra im baRis karTan,
naxa baRis mcvelis patara saxli.
Sevida wminda nino, da ijda masSi qali, romlis saxelic [iyo]
anastosi. da roca naxa im qalma, adga, moexvia da Caikra rogorc
nacnobma, dabana fexebi da scxo zeTi502 da gauSala puri da Rvi-
no. da dahyo masTan wminda ninom cxra Tve503.
xolo es anastosi da misi qmari iyvnen uSviloebi da Zalian
dardobdnen. maSin ixila wminda ninom CvenebaSi: movida naTlis-
feri kaci504 da uTxra, rom: `Sedi mag baRSi, naZvebis qveS mcire
babilo505 aris, sauflod Semzadebuli, miwa aiRe im adgilidan,
SeaWame mag xalxs da eyolebaT Svili~. ga akeTa ase da Sves mrava-
li Ze da asuli, risTvisac irwmunes maT qriste ninos mier da
daemowafnen mas farulad.
maSin wminda ninom qalaqis zRudis gareT ipova ekliani may-
vlis erTi buCqi, sadac axla aris saepiskoposo zemo eklesiis506
sakurTxeveli da is gaixada Tavis samyoflad. da Seqmna nasxlevis
jvari507 da aRmarTa im buCqis qveS da mudmivad loculobda dRe da
Rame daucxromlad. da emsaxureboda is col-qmari508 da ukvirdaT
misi Rvawli, marxva da locva da mRviZareba. da mravalgzis modio-
da igi huriaTa ubanSi ebrauli enis gamo da uflis kvarTis mosaZi-
eblad, romelic smenoda ierusalimSi niaforisgan, rom: `uflis
kvarTi mc xe Tel huriebs wauRiaTo~. amitom eZ ebda im huriebTan,
rom gaego im kvar T is rame ambavi. da ipova erTi huria mRvdeli,
76
saxelad abiaTari da uqadaga mas da mis asuls, sidonias Cveni uf-
lis, ieso qristes saxareba509. xolo maT irwmunes da da emo w afnen,
_ isini da sxva eqvsi huria qa li510, _ da daides wminda ninos swav-
lebis uReli naTlisRebis gareSe, radgan ar moiZieboda mRvdeli,
rome l ic monaTlavda [maT], da farulad iyvnen misi mowafeebi. da
axdenda kurnebebs da sakvirvelebebs igi qris t es ZaliT, mravali
ganrRveuli gank u rna TiTqosda wamlis gamoyenebiT.
da ase imyofeboda mcxeTa qalaqSi mxo lod sami weli511.
da im xanebSi iyo512 mirian mefisa da misi Zmiswulis, sparseleb-
is didi mefis Sesvla saberZneTSi, rodesac konstantinem, ber-
Znebis mefem qristes ZaliTa da jvris winamZRolobiT gaaqcia
mefeebi da maTi uricxvi spa Semusra513.
Tqmuli abiaTar mRvdlisa,
romelic daemowafa wminda da netar ninos
me, abiaTari mRvdeli, viyavi im weliwadis wilxvedrili514,
rodesac es wminda da netari nino movida mcxeTaSi da imav dros
moaRwia Cemamde antioqiidan515 huriaTa mRvdlebis werilma516,
romelSic ewera es, rom: `sa mad gaxliCa RmerTma israelis
samefo517. aha, ai, Cveni winaswarmetyvelebi dadumdnen da visac
suli uxmobda, yv e la aResrula518 da gavibnieT Cven mTel qvey-
anaze da romaelebma daipyres Cveni qveyana519. vtirodiT Cven
xalxTan erTad, radgan gavarisxeT Semoqme di RmerTi. axla ixi-
leT moses wignebi da is sityva, romelic dagviwera Cv en es yve-
laferi, rom: `vinc Tavis Ta vs qveyanaze RvTis Zed acxadebda,
mo kvdeso~520. nuTu ase SevcdiT im na zareveli iesos521 sikvdilSi?
radg an vxedavT, rodesac uwin Cveni mamebi Se s codavdnen RmerTs
da sruliad dai viwyebdnen mas, miscemda igi maT sastiki xelm-
wifis xelSi da tyveobaSi, xolo rodesac moiqceodnen da SehRa-
Radebdnen, swrafad ixsnida maT Wiris agan. da es Svidgzis viciT
wignebi dan522. xolo axla, vinaidan xeli Semar Tes im mwiri qalis523
77
Zeze da mo k les igi, aiRo RmerTma Tavisi xeli Cvenze~. da gaxliCa
Cveni samefo da gagvaSora Tavis taZars da ugulvebelyo Cveni
modgma. da samasi weli524 aris, rac ar ismina Cveni vedreba da arc
dagvalxina. fiqri gvaqvs, rom zecidan iyo is kaci~525.
gaxSirda werilebi.
xolo me, roca gavige es, daviwye gamokiTxva im qalisgan, ni-
nosgan, qristes Sesaxeb, Tu saidan iyo igi, an ra mizeziT gankac-
da RvTis Ze.
maSin netarma ninom gaxsna Tavisi bage, rogorc amomdin-
are Wam da daiwyo moyola dasabamidan da Cems wignebs zepirad
aRmoTqvamda da ganmimartavda, da rogorc mZinares gamaRvi-
Zebda da rogorc ugunurs ganmanaTlebda526 da Cems winaprebs
Semabralebda da rjulis Secvlas Semagonebda, vidre ar vir-
wmune misi sityvebiT ieso qriste, RvTis Ze, misi vneba da aR-
dgoma, misi meored mosvla saSineli, da WeSmaritad igia war-
marTTa molodini. me da Cemi Svili527 veRirseT im codvaTa
gansawmedeli sapkureblis miRebas, embazis wyals, romelsac
natrobda daviT winaswar metyveli da ver ewia528 da mesma me ax-
ali rjulis mgalobeli eris529 xma, romelsac natrobda igive
daviTi da Rirsi gavxdiT, rom vziarebodiT RvTis Zis, qristes
da qveynierebis codvebisTvis Sewiruli kravis xorcsa da
sisxls530, romlis gemos xilvac tkbilia da [de,] amis mere ine-
bos ufalma xorcidan Cemi gasvla. da merec mravali saswauli
ixiles Cemma Tvalebma mcxeTaSi, wminda ninos mier aRsrule-
buli Cems dReebSi.
Tqmuli imave abiaTar mRvdlisa,
Cveni uflis ieso qristes kvarTis Sesaxeb
me, abiaTar mRvdeli, mogiTxrob mamaCemis monaTxrobs
da [im ambavs], romelic wignebidan da mamaCemisa da dedaCe-
mis Cems mier yuris gdebiT vici da maT [ki] smenodaT maTi
78
mamisagan: rodesac mefobda ierusalims hero de531, gvesma,
rom `ierusalimi spar selebma daipyreso~, risTvisac Seiqna
glova da wuxili qarTvel huriebSi, mkvidr mcxeTelebSi,
bodel532 mRvd lebSi533, kodiswyaroel534 mwignobrebSi535 da
sobis-kananel536 mTargmnelebSi537. es yvela daiZra [ierusal-
imSi] gasaqcevad. xolo mcire xnis Semdeg moaRwia sxva nug-
eSiscemis macnem, rom: `sparselebi ara ierusalimis dasapy-
robad movidnen, aramed abjrisa da saWurvlis nacvlad
hqondaT samefo oqro da wylulebis swrafmkurnali muri da
surnelovani gundruki da eZebdnen viRac [axal] Sobil yrmas,
da viTis Zes, romelic ipoves, _ erTi xizani, xizani qalisgan
Sobili udro od da uadgilo adgilas, rogorc CveviaT sof-
lis gareT myof xalxs. da eseni im yrmasTan movidnen, Tay-
vanisces mas da Seswires mas is ZRveni mSvido biT~538. da Seiqna
didi sixaruli qar Tvel huriebSi.
xolo amis Semdeg, gavida ra ocdaaTi weli539, moiwera ana
mRvdelma540 ierusalimidan Cems mamismamasTan, eliozTan ase,
rom: `igive [yrma], romlisTvisac sparseli mefeebi541 ZRv eniT
movidnen, gazrdila igi da asakis sisrules miaRwia da Tavis
Tavs eZaxis RvTis Zes. modiT yvelani mis sikvdilze, rom aR-
vasruloT moses mcneba~542. da wavida aqedan eliozi, Cemi ma-
mismama, uxucesi543 kaci da hyavda mas deda eli mRvdlis tomi-
dan544 da hyavda mas erTi da. da evedreboda eliozs dedamisi
ase: `wadi, Svilo, mefis mowodebaze da rjulis wesze, xolo
rasac [isini] ganizraxaven, nu SeuerTdeba Seni goneba, nu, Svi-
lo, radgan is aris winaswar me tyvelebis sityva da brZenTa ig-
avi, hu riebisgan dafaruli saidumlo da warmarTebis naTeli
da saukuno cxovreba~.
da wavida elioz mcxeTeli da longinoz karsneli545 da
iq Sexvdnen uflis jvarcmas. xolo rodesac alursmavdnen
ufals jvarze da msaxurma kveri dahkra uflis lursmnebs
ierusalimSi, aq eliozis dedam gaigona da Sehkivla da Tqva:
`mSvidobiT, huriaTa mefobav, radgan mokaliT Tqveni Tavebis
79
macxovari da mxsneli da SeiqeniT amieridan Semoqmedis mkv-
lelebi. vai Cems Tavs, rom uwin ar movkvdi, rom [es] aRar smen-
oda Cems yurebs da arc amis Semdeg meRirsa me warmarTebze
naTlis [gamobrwyinebis] da israelis mSvidobis xilva546. da am
[sityvaze] gardaicvala.
xolo uflis is kvarTi wilad xvda im mcxeTel huriebs547.
wamoiRo eliozma da moitana mcxeTaSi da miegeba misi da crem-
liT dasvelebuli. moexvia yelze Tavis Zmas da gamoarTva
iesos is samoseli, miixuta Tavis mkerdze da swrafad ganute-
va suli am sami tkiviliT: qristes sikvdilisTvis da dedisaT-
vis da ZmisTvis, romelic eziara uflis sisxls.
maSin iyo didi sakvirveleba da SeSfoTeba mcxeTaSi, rad-
gan gaukvirda TviT did mefe aderkis548 da erisa da mTavarTa
mTel si mravles. da moesurva aderki mefes is samoseli, magram
im sakvirvelebisgan Ta v zardacemuli da SeSinebuli Seiqna da
ar ineba [samoslis] gamoReba im mkvdris xelebidan, romel-
sac magrad da surviliT Semo emkerda igi. da eliozma damarxa
Tavisi da, mas ki xelT hqonda uflis is samoseli. da aris is
adgili, romelic uf a lma uwyis. mravali wlis Semdgom aderki
mefis Ziswulis Svilma, armazael mefem549, moiZia is samoseli
huriebTan da ver ipova, radgan auwyes es yvelaferi, rac iyo.
da aravin icis is adgili, garda imisa, rom: `aris igi li-
baniT motanili da mcxeTaSi darguli da gazrdili naZvis max-
loblad~550.
da esec mecnoba mamaCemisgan, rom aris sxvac, ZlierebiT Se-
mosili, elias is ormagi mosasxami551 am qalaqSi da Cvens xelT,
sakurTxevlis qvebis simtkicis qveS upovnelad, sa nam misi dro
[ar dadgeba]~552.
radgan mravalgzis maiZula wminda ninom mamaCemis mimarT,
rom gamovikiTxo misgan samoslis is adgili gulmxurvaled,
man ki mxolod es miTxra, rom: `aq ariso misi samarxavi adgili,
romelzedac adamianTa ena ar dadumdeba RvTis mimarT sa-
galoblad da aris is adgili rogorc iakobis adgili, kibed
80
nanaxi da zecas aRweuli~553. xolo eliozis saxli iyo qalaqis
dasavleTiT, mogveTis gaRma, xidTan554.
im dReebSi orgzis da samgzisac ixila Cveneba wminda ninom
Tavis muxlebze mciredi CaTvlemisas, TiTqos modiodnen cis
frinvelebi, feriT Savebi da Cavidodnen im mdinareSi, gani-
banebodnen da gaTeTrdebodnen da amo vidodnen im baRSi555,
rtoebs mokenkavdnen da im yvavils moZovdnen da mondomebiT
da surviliT wminda ninosTan mividodnen, TiTqos misi aris is
baRi, gars Semoevlebodnen JRurtuliT mSvenierad. es uTxra
wminda ninom Tavis mowafes, sidonias, abiaTaris asuls, xolo
sidoniam uTxra wminda ninos: `ucxoo da aq So bilo, tyveo da
tyveTa mxsnelo, vici, rom Sen mier dagvidga es axali dro
da Sen mier isma is Zveli ambavi, Cveni mamebis namoqmedari, im
zecis kacis556 im ubralo sisxlis usamarTlod daRvra, rom-
liTac iqna huriebis sircxvili, cisqveSeTSi gabneva, mefobis
dacema, im wminda taZris warTmeva557, ucxo eris mowodeba da
maTi didebis maTTvis micema: ierusalimo, ierusalimo, rogor
gagiSl ia Seni frTebi da Sehkreb mTeli cis qveSeTis xalx-
ebs Sens frTeb qveS558. aha, ai, aqac mosula es qali, romelic
Secvlis am qveynis yvela wess~. da miubrunda wminda ninos da
uTxra: es Seni Cveneba is aris, rom es adgi li Sen mier samoTxed
gadaiqceva~.
xolo roca movida mirian mefe saberZneTidan, gamoqceu-
li konstantine mefisagan, vidre mis mosvlamde gaecxadebina
wminda ninos qristes rjulis qadageba559, radgan ambobda igi
xmamaRla, rom: `gipoveT CrdileTis mkvidrni cTomilebaSi~,
da gamoaC i na nasxlevis is jvari da imiT axde n da did sakvirve-
lebebs. radgan ganrRveuls kurnavda wamlis gareSe, jvris
SexebiT da masTan erTad qadagebdnen misi mowafeebi, rom-
lebic Tavdapirvelad farulad daemowafnen, Svidi deda, hu-
riebis modgma: sidonia, abiaTaris asuli da eqvsi sxva da baRis
mcveli is col-qmari560 da abiaTar mRvdeli, is axali pavle561,
rome lic uSiSrad da daucxromlad qadagebda qristes rjuls
81
da, romelic didad mcodne iyo Zveli rjulisa da es axali
rjuli eswavla wminda ninosgan da ninoze metad umxelda yve-
la kacs WeSmarit rjuls562.
maSin amboxdnen huriebi abiaTarze, rom qviT CaeqolaT
igi563. xolo mirian mefem miagzavna msaxurebi da gaarida abia-
Tari sikvdils, radgan mirian mefes qristes rjulis survili
hqonda, radgan smenoda qris t esmieri saswaulebi saberZn-
eTidan da somxeTidan, da ar abrkolebda is ninos da misi mowa-
feebis qadagebas564. magram ebrZoda eSmaki, is uCinari mteri da
ver gadaewyvita qristes aRsareba. xolo nana dedofali ufro
metad gulficxi iyo da Seuracxyofda im qadagebas. xolo
wminda nino loculobda daucxromlad im Tavis samyofelSi,
im mayvlebis qveS da gakvirvebuli iyvnen is warmarTebi misi
locvisa da mRviZarebis gamo. da ucxod eCvenebodaT es am-
bavi; daiwyes misi gamokiTxva, xolo is acnobda Zvel da axal
wignebs da ganaswavlida im ugunurebs da ugulisyuroebs da
nergavda maT gulebSi qristes siyvaruls.
da iyo ase sami weli, rodidanac ganacxada qristes qadage-
ba da daimo wafa mravali.
maSin iyo vinme ymawvili, batonis vaJiSvili, mZimed sneuli,
da daatarebda dedamisi kardakar, rom epova vinme mkurnalo-
bis mcodne da gaekeTebina misTvis sasargeblo. da gamoikvlia
is yvelam da ver ipoves gansakurneblad sasargeblo ram im
ymawvilisTvis. da mravalgzis uTxres mkurnalebma im qals, rom:
`araferi ergeba mag ymaw vils~. xolo is qali iyo warmarTi, gul-
ficxi da mudmivad aZagebda qris tes rjuls da ar uSvebda sx-
vebsac wminda ninosTan misasvlelad da sakiT xavad. xolo roca
saso warekveTa mku rnalebisgan, movida da davarda wminda ninos
winaSe da evedreboda ymawvilis gakurnebas. maSin uTxra wminda
ninom: `aranair mkurnalobas, romelic adamianTagan aris, me ar
vizam, xolo Cemi RmerTi qriste miscems mag ymaw vils gankurne-
bas, romelic yvelasgan ganwirulia~. da ra sagebzec mudam loc-
ulobda wminda nino, imaze ub rZana man mas dadeba im ymawvilisa,
82
da daiwyo RvTis mimarT vedreba. da im saaTSive ganikurna is
ymawvili da gamojanmrTelebuli misca dedamiss. xolo ymawvi-
lis dedam aRiara qriste da Tqva: `ar aris sxva RmerTi, qristes
garda, romelsac qadagebs nino~. da daemowafa wminda ninos da
gahyva mis kvals da adidebda RmerTs565.
maSin dedofali nana Cavarda did da mware sneulebaSi, risi
gankur nebac veravin SeZlo, radgan yvela xelovanma mkurnalma
wamocala Tavisi wamlebi da ver SeZlo misi gankurneba. daRond-
nen da saso warekveTaT. magram acnobes viRaceebma dedofals,
rom: `im romaeli tyve qalis mier, romelsac hqvia nino, - misi
locviT, - mravali sneuli ikurneba~. maSin ubrZana Tavis msax-
urebs, rom moeyvanaT nino. mividnen dedoflis msaxurebi da
naxes wminda nino mayvlis buCqis qveS, loculobda ra meeqvse
Jamze, da uTxres dedoflis brZaneba. xolo wminda ninom uTxra:
`ar aris CemTvis nabrZanebi, rom gavide [iq], sadac Cveni banaki ar
aris, aramed dedofali movides am Cem samyofelSi da namdvilad
ganikurneba qristes ZaliT~. xolo im msaxurebma gadasces de-
dofals ninos is naTqvami.
maSin dedofali gulmodgined eubneboda maT: `gamimzadeT
me sakace da mimiyvaneT masTan~. maSin waiyvanes sakaciT im msax-
urebma da masTan erTad - misi Ze revi da eris simravle.
rom mividnen wminda ninos im samyofelSi da dades dedofali
mis sagebze, daiwyo wminda ninom locva da vedreba RvTis mimarT
didxans da moitana is jvari, romelic hqonda, Seaxo Tavze, fex-
ebze da mxrebze jvris saxed da myisve ganikurna da adga gamo-
janmrTelebuli da irwmuna qriste da Tqva: ar aris sxva RmerTi,
garda qristesi, romelsac qadagebs es tyve qali~566.
da im droidan gaixada igi Tavis Sinaur megobrad da mudmi-
vad ekiTxeboda da gamokiTxavda qristes rjuls da aswavlida
wminda nino da abiaTari, axali pavle da misi asuli, sido nia. da
gaxda dedofali morwmune da scno WeSmariti RmerTi. da ekiTx-
eboda dedofals mefe, [Tu] rogor ganikurna myisierad. da uyve-
boda dedofali yovelive amas, rac moxda masze, [Tu] rogor gan-
83
ikurna wamlis gareSe locv i Ta da jvris SexebiT. da eris simra-
vle, romelsac enaxa, amowmebda dedoflis sityvas.
maSin gaukvirda mirian mefes da daiwyo qristes rjulis
gamoZieba da mravalgzis ekiTxeboda [xolme] im huriayofil abi-
aTars Zvel da axal wignebs da is auwyebda [xolme] yvelafers.
da nebroTis wignic567, ro melic hqonda mirian mefes, im wign Sic
ipova ase dawerili:
`im godlis aSenebisas xma gaisma zecidan nebroTis mimarT, ro-
melic eubneboda: me var miqaeli, romelic dayenebuli var RvTis
mier aRmosavleTis mTavrad; gadi mag qalaqidan, radgan RmerTi
ifaravs mag qalaqs. xolo ukanasknel Jams mova cis batoni, rom-
lis xilvac ginda Sen ubralo xalxs Soris. misi SiSi ganaqarvebs
wu Tisoflis gemos; mefeebi datoveben mefobas da daiwyeben
siglaxakis Ziebas; igi gnaxavs gaWirvebaSi da gixsnis Sen~.
maSin mixvda mirian mefe, rom Zveli wignebi da axali [wigne-
bi]568 eTanxmebodnen [erTmaneTs] da nebroTis wignic amtkicebda
[amas] da gauCnda qristes rjulis [miRebis] survili. da ebrZoda
is uCinari mteri, akavebda qristes aRiarebisgan, gulSi uner-
gavda kerpebisa da cecxlis imeds. magram mudmivad evedreboda
dedofali qristes aRiarebas. da iyo mefe dedoflis moqcevi-
dan erTi weliwadi orgulebaSi569. xolo wminda nino aswavlida
xalxs daucxromlad da aravis auwyebda, Tu `vin var, an saidan
movdivar~, aramed tyves eZaxda Tavis Tavs.
amis Semdeg is mogvi, sparseli mTavari, saxelad xuara, sneuli
iyo, ukeTuri suliT sastikad igvemeboda da sikvdils iyo miax-
lovebuli. da iyo is mTavari mirian mefis tomis. maSin Seevedrnen
wminda ninos nana dedofali da mefe, xolo mefe ganixilavda am
saqmes cota orgulebiT. eubneboda wminda ninos: `romeli Rv-
Tis ZaliT axden am kurnebas? an xar Sen armazis asuli, an zadenis
Svili, ucxoebidan moxvedi da Seefare da marTebT Seni mowyale-
ba da moganiWes kurnebis Zala, rom amiT icxovro ucxo qveyanaSi.
didebulebi arian [armazi da zadeni] ukunisamde! xolo Sen Cven
winaSe iyav, rogorc Cveni Svilebis erTi ZiZaTagani da pativce-
84
muli am qalaqSi. aramed am ucxo sityvas nu ambob, romaelebis am
mcd ari rjulis570 [Sesaxeb] sulac nu ine beb laparaks, radgan aha,
ager didi RmerTebi, qveynis mpyrobelni, mzis momfenelni, wvimis
momcemelni da miwidan nayofTa gamomzrdelni, qarTlis [Rmer-
Tebi] armazi da zadeni _ yvela saidumlos gamomeZiebelni, Cve-
ni mamebis Zveli RmerTebi, gaci da gaimi, _ isini iyolie xalxis
dasarwmuneblad. axla, Tuki gankurnav am mTavars, gagamdidreb
da gaqcev mcxeTis mkvidrad, armazis msaxurad. da TumcaRa im ha-
eriTa da setyviT moxda misi Semusvra, magram is adgili Seuryeve-
lia. es armazi da qaldevelebis RmerTi iTrujani yvelanairad
mtrebi arian: aman masze zRva moaqcia da man amaze aseTi gasWiri
moawia571, rog orc aqvT Cveuleba qveynierebis mpyrobelebs. da es
ikmare Cemgan brZa n e bad~. miugo netarma ninom:
`Sen, mefev, icocxle ukunisamde qr i s tes saxeliT, misi de-
disa da masTan yoveli wmidanis vedrebiT! moavlinos Senze
RmerTma, cisa da qveynis Semoqmedma, yoveli dabadebulis dam-
badebelma, misi didi da didebuli da auracxeli mravalmowy-
alebisagan, rogorc Rumelidan, misi madlis erTi naperwkali,
rom Seicno da go nebiT mixvde cis simaRles da mzis sinaTles,
zRvis saZirkvlis siRrmes da qveynis sivrces da mis safuZv-
els, da rom uwyode Sen, mefev, Tu vin Semosa cani RrubliT da
hquxan haeris xmiT, da iZvris miwa misi simZafriT da rbian mex-
istexani, mis kvalze gizgizebs cecxli misi guliswyromisgan,
an rodesac SeiZvreba is didi veSapi zRvaSi, SeiZvreba mTeli
dedamiwa, vidre [ar] dairRveva myari mTebi, kldeebi da qvebi. da
gamcne Sen es yvelaferi zedmiwevniT, radgan RmerTi aris ceb-
Si da is TviTon uxilavia yvela dabadebulisgan, garda Tavisi
Zisa, romelic misgan gamovida da qveyanaze gamoCnda rogorc
kaci, ro melmac yvelaferi aRasrula, risT v isac mosuliyo,
da avida imave simaR l eebSi mamasTan da ixila erTaderTi da-
usabamo, romelic maRalia da dabla myofT zedamxedvelobs,
da maRlebs Soridan cnobs. mefeo, axlos aris Seni miaxleba da
mixedva RvTisken, radgan aris am qalaqSi erTi saswauli: RvTis
85
Zis samoseli aq aris da el i as xalenis yofnac zogma aq Tqva da
mravali saswaulia, romlebsac RmerTi gamoaCens. da axla me am
Sens mTavars ganvkurnav Cemi RmerTis, qris tes ZaliT da misi
vnebis jvriT, rogorc dedofali ganvkurne didi se nisgan da
rac ki vauwye mas, imas ake T ebs igi, rom Tavisi sulic gaabr w yin-
os da Tavisi eric aaxlos Rme rTs~.
da mohgvares is mTavari da movida nana dedofalic, im baR-
Si, im naZvebis qveS da daayena igi aRmosavleTiT da aapyrobina
xelebi da aTqmevina samgzis: `vijmni Sengan, eSmako da Sevudge-
bi qristesa, Zesa RmrTisasa~572. da tiroda nino Tavisi sulis
oxvriT da iT xovda RvTisagan Sewevnas im kacze, da iyvnen misi
mowafeebic iqve erTi dRe da ori Rame. da swrafad gavida mis-
gan is boroti suli da daemowafa wminda ninos saxleuliT Tav-
isi xalxiT da adidebda RmerTs
[Tavi meSvide]
Tqmuli qal sidoniasi,
romelic iyo ninos mowafe, rac ixila da dawera:
saswauliT moqceva mirian
mefisa da ninosadmi Sevrdoma,
qristes aRiarebisaTvis, jvris
aRmarTebisaTvis, eklesiebis
aSenebisaTvis da masSi
[momxdari] im saswaulebisTvis
mamao, gvakurTxe!
da iyo zafxulis erT dRes, ivlisis Tvis ocSi, SabaT dRes573,
gavida mefe sanadirod muxnaris mxares da SeuCnda is uCinari
mteri, eSmaki da Ca ugdo gulSi kerpebisa da cecxlis siyvaru-
86
li da fiqrobda mTel maT msaxurebaze da yvela qristianis max-
viliT amowyvetaze. da uTxra mefem Tavis oTx Tanamzraxvels:
`Rirsebi varT Cven Cveni RmerTebisgan boroti rom dagva t y-
des, radgan daudevrebi viyaviT maT msaxurebaSi da davuSviT
Cven grZne u li qristianebis [mier] maTi rjulis qadageba Cvens
qveyanaSi, radgan grZneulebiT axdenen TavianT sakvirve le-
bebs. axla es aris Cemi ganzraxva, rom sastikad movspoT jvarc-
mulis yvela mosavi da ufro metad SevudgeT qarTlis mpyro-
beli RmerTebis msaxurebas, va m xel nanas, Cem cols, rom Sein-
anos da miatovos jvarcmulis rjuli, da Tu ar damemorCile-
ba, daviviwyeb mis siyvaruls da sxvebTan erTad masac davRupav.
da daumowmes misi ganz raxva [mefes] Tanamzraxvelebma, radgan
gulmxurvaled iyvnen am saqmisadmi da Tavidanve [es] undodaT
da ver kadrulobdnen gacxadebas.
xolo mefem moiara muxnaris mTeli sanaxebi da avida TxoTis
mTaze574 maRlar tyeSi, rom gadaexeda kaspisa da ufliscixisTvis
da gavida mTis Txemze. swored SuadRisas dabnelda mze maTze da
Seiqna sibnele, rogorc ukuni Rame da dafara sibnelem are-mare
da adgilebi da daefantnen erTmaneTs gaWirvebisgan da urvisa-
gan575. da darCa mefe marto da dadioda mTebSi da maRlar tyeSi
SeSinebuli da SeZrwunebuli. da dadga erT adgilas da warekve-
Ta am cxovrebis saso. da roca moego Tavis cnobaze, fiqrobda
Tavis gulSi ase: `aha, ai, movuwodeb Cems RmerTebs da ver vpove
Sveba. axla, romelsac qadagebs nino, jvarsa da jvarcmuls da
axdens kurnebebs misi imediT, ar ZaluZs [mas] Cemi xsna am gaWirve-
bisgan? radgan var me cocxlad jojoxeTSi da ar vici, mTeli
qveynierebisTvis moxda daqceva da naTeli sibneled gadaiqca
Tu mxolod CemTvis aris es gasaWiri, ninos RmerTo, gaminaTe es
sibnele da maCvene Cemi samyofeli da vaRiareb Sens saxels da
aRvmarTav jvris Zels da Tayvans vcem mas da avaSeneb saxls Cems
salocavad da vi q nebi ninos fromauli rjulis morCi li.
es yvelaferi rom warmoTqva, gaT e nda da gamobrwyinda mze.
da gadmovi da mefe cxenidan, dadga imave adgilas, aRapyro
87
xelebi aRmosavleTiT cisken da Tqva: `Sen xar RmerTi yvela
RmerTze zeviT da ufali yvela uf al ze zeviT, RmerTi, romel-
sac qadag ebs nino da saqebeli aris Seni saxeli yvela dabade-
bulisgan cis qv e SeTSi da qveynierebaze, radgan Sen mi xseni me
gaWirvebisagan da gaminaTe Cemi sibnele. aha ai, mivxvdi, rom
gindo da Cemi xsna da Sveba da Cemi Sendami mi ax leba, kurTxeulo
ufalo. am adgi las aRvmarTav jvris Zels, romliTac idi deba
Seni saxeli da moixsenieba es ambavi da saswauli ukunisamde~.
da daixsoma is adgili [mefem] da gamoemarTa. ixiles naTeli
da Semoue r Tda gabneuli xalxic.
xolo mefe RaRadebda: ̀ mieciT ninos RmerTs dideba mTelma
erma, radgan is aris saukuneTa RmerTi da mxolod mas SeSvenis
dideba ukunisamde~.
xolo nana dedofali da mTeli xalxi gavida mefis misage-
beblad, radgan jer gaegoT [misi] daRupva da mere mSvidobiT
mosvla da miegebebodnen qinZarSi da RarTaSi576.
xolo netari nino idga mwuxris locvaze im mayvlovanSi, misi
Cveulebisamebr, Tavis dros da Cvenc masTan, ormocdaaTi suli.
da iyo: roca Semovida mefe, SeZruli iyo qalaqi da xmamaR-
la RaRadebda mefe: `sad aris is ucxo qali, romelic deda aris
Cemi da misi RmerTi _ Cemi mxsneli~. da roca uTxres, rom: `aq,
mayvlovanSi aris da locu l o bso, mobrunda mefe da mTeli misi
la Sqari, movida da Camoxda saxedrid an da eubneboda ninos:
`axla Rirsi var Se ni RmerTisa da Cemi mxsnelis saxel is mo-
wodebis~. xolo wminda nino aswav lida da mouwodebda swrafad
eca Tayvani aRmosavleTiT da eRiarebina qriste, RvTis Ze.
maSin iyo mTeli xalxis grgvinva da tirili, rodesac xe-
davdnen mefesa da dedofals cremlianebs.
da meore dRes577 gagzavna elCebi saberZneTSi mirian mefem
konstantine mefis winaSe da ninos werili elene dedoflis wi-
naSe da auwyes yvela es qristesmieri saswauli, romelic mox-
da mcxeTaSi mirian mefeze da wadierad moiTxoves mRvdlebi
naTlisRebisTvis.
88
xolo wminda nino da misi mowafeebi qadagebdnen xalxSi dRe
da Rame daucxromlad da uCvenebdnen sasufevlis WeSmarit
gzas.
Tqmuli misive
eklesiebis aSenebisTvis
rodesac daadga mefe da mTeli eri qristianobas gulm-
odginebiT, vidre mRvdlebis mosvlamde, uTxra mefem wminda ni-
nos: `meCqareba me RvTis saxlis aSeneba, sad avuSenoT?~. uTxra
wminda ninom: `sadac mefeTa azria mtkice~. uTxra mas mefem:
miyvars me es Seni mayvlovani da iq mne bavs Cemi gonebiT, magram
ar [vizam] ase, aramed ar gaveridebi im samefo baRs da naZvebis
simaRles da amaTi rtoebis nayofierebas da yvavilebis sur-
nelebas, radgan Cveneba, romelic Sen ixile, _ im uSnofrTiani
frinvelebis wyliT ganbanva da brwyinvaled gaTeTreba da maTi
dasxdoma baRis im xeebze da tkbili xmiT maTi galoba, _ [imas
niSnavs, rom] es xorcieli da warmavali samoTxe Segvecvleba
saukuno samoTxed da iq avaSenoT RvTis saxli Cvens salocavad,
vi dre mRvdlebis mosvlamde saberZ neTidan~.
da maSinve moitana xe da aCqarebda xuroebs da mokveTa is
naZvi578 da im naZvisagan daamzada eklesiis Svidi sveti. da roca
aaSenes kedeli xiT da aRmarTes is eqvsi sveti cal-calke, xolo
is udidesi sveti, romelic sanax a vad sakvirveli iyo, eklesiis
SuaSi Sesadgmelad gamzadebuli, ver SeZles misi aRmarTva579.
da auwyes mefes is sakvirveleba - im svetis adgilidan sruliad
verdaZvra.
maSin movida mefe xalxis simravliT. da moitanes mravalg-
vari manqana da simarjviTa da xalxis simravlis ZaliTac ecad-
nen aRmarTvas da ver SeZles. da gakvirvebuli mefe da xalxis
simravle da ambobdnen: `ra aris es?~. da roca dadga mwuxri, wav-
ida mefe Tavis saxlSi didad Sewuxebuli.
89
xolo wminda nino da misi Tormeti mowafe qali darCnen im
svetTan. xolo is sanatreli godebda im svetze da daadinebda
Tavis cremlebs. roca swored SuaRame iyo, Camoiqca es orive
mTa, armazi da zadeni, TiTqosda CamoirRvnen da gaaCeres orive
wyali da mtkvarma gadmoxeTqa da mihqonda qalaqi da Seiqna
moTqmisa da godebis sazareli xma. agreTve aragvic gad m o vida
cixeze da iyo sazareli grgvinva. SeSindnen dedebi da garbod-
nen, xolo netari nino RaRadebda: `nu geSiniaT, Cemo debo, mTebi
iqve arian da wylebic iqve dian da mTel ers sZinavs. xolo es, rom
TiTqosda mTebi dairRvnen, samarTlianad ge CvenebaT, radgan
urwmunoebis mTebi dairRvnen qarTlSi, xolo wylebi, romlebic
dadgnen, [moaswavebs, rom] kerpebis mimarT ymawvilTa Sewir vis
sisxli SeCerdeba, xolo es moTqmis xma aris eSmakTa simravlisa,
radgan isini igloven TavianT Tavebs, romlebic garbian am adg-
ilidan RvTis ZaliTa da qristes jvriT. mobrundiT da iloceT
RvTis mimarT~. da myisierad dacxra is xma da araferi iyo580.
da dadga wminda nino, aRapyro xelebi da loculobda RvTis
mimarT da ambobda: `rom ar dabrkoldes es saqme, romelsac ad-
gas mefe~.
da vidre ar eyivla qaTams, qalaqis samive kars zari dasca
Zlierma laSqarma, dalewes karebi da aivso qalaqi sparselebis
laSqriT da Seiqna Tavzardamcemi zriali da kivili da kvla da
sisxli dioda da aivso mTeli adgili [sisxliT] da movida maTTan
yiJinisa da maxvilis simravle da im sxvebis SiSisagan dneboda
[maTi] xorci da gailia maTi suli da tirodnen [dedebi] TavianTi
naTesavebisTvis.
da male gaisma, iZaxdnen ra xmamaRla :
`sparselebis mefe xuara brZanebs da mefeT-mefe xuaran-
xuara: yvela huria gaarideT maxvilis pirs~. es rom momesma,
movege cnobaze; da Se v e WvdiT me da CemTan erTad is aTi [qalic]
da moaxloebuliyvnen maxvilosnebi, Cvens garSemo scemdnen da
klavdnen. da gaisma Zlieri xma _ `mirian mefe Seip yreso~. irgv-
liv mimoixeda im mxnedmoRvawem da Tqva: ̀ es, rac xdeba, vici, rom
90
axla didad sWirs da vmadlob RmerTs, rom es maTi warwymedisa
da qarTlis cxonebisa da am adgilis didebis niSani aris~.
da gvanugeSebda, rogorc xelova ni moZRvari, WeSmaritad
moZRvari da qr istes mociquli. da miubrunda [Cvenken] momaval
im xalxs da uTxra: `sad ar ian sparselTa mefeebi xuara da xua-
r an -xuara, sabastanidan guSin wamox ve d iT, male mo xvediT da
didi ram la Sqari xarT? Zlierad daleweT es qalaqi da maxvi-
li dahka riT. [vubrZaneb] qa rebs da niavebs: wa diT bneli d an Cr-
diloeTisken, kedaris mTebisken. aha, movida, ro m e l sac Tqven
gaurbixa rT~. da Seatoka xeli jvrissaxed da my i sier ad gauCi-
narda yvela maTgani581. da Seiqna didi sim yudrove da dedebi Se -
na trodnen mas da adidebdnen Rme rTs.
xolo roca ciskari ixsneboda, mierula yvela im dedas, xolo
me, sidonia, mRviZare viyavi. da igi582 idga xelapyrobili. aha ai,
warmoudga erTi Wabuki im netars, mTlianad naTliT Semkobili,
cecxlis zewriT Segragnili da uTxra raRac sami sityva583. xolo
igi daeca pirqve, xolo im Wabukma mihyo xeli im svets da aamaRla
da waiRo simaRleze. da me gakvirvebuli mivuaxlovdi da vuTx-
ari ase: `dedofalo, ra aris es?~. xo lo man miTxra: `moidrike
Tavi miwaze~ da tirili daiwyo SiSisgan. da cota xnis Semdeg
adga da amayena mec da gavSordiT im adgils. xolo dedebi, rom-
lebic [Cvens] garda kidev [iq] iyvnen, maTac ixiles: is sveti cecx-
lis msgavsad Camodioda da miuaxlovda im kvarcxlbeks da dadga
miwidan acilebuli, ase Tormeti wyrTa da nela Camoinacvlebda
Tavis kvarcxlbekze, imave naZvis Ziris gadanaWerze.
roca is iyo gariJraJda, adga mefe guldamZimebuli dardis-
agan, gaxeda im baRs, dawyebul eklesias, sadac mt kice iyo misi
goneba, ixila naTeli, rogorc im baRidan caSi aRweuli. iwyo
sirbili da swrafad modioda da misi saxlis mTeli simravle da
qalaqis mTeli mosaxleoba movida masTan erTad.
da ixiles is sakvirveleba: naTliT brwyinvale sveti Camo-
dioda Tavis adgilze, TiTqos rogorc zecidan da dadga im
kvarcxlbekze da daemyara kacTagan xelSeuxeblad. da netare-
91
ba iyo im dros, radgan es rom xdeboda, SiSiTa da sixaruliT
aivso qalaqi mcxeTa da cremlis md i nareebi sdioda mefeebsa
da mTavrebs da mTel xalxs maTi sulis siRrmidan da adidebd-
nen RmerTsa da Senatrodnen netar ninos. da xdeboda im dReebSi
didi da mravali saswauli.
pirvelad movida huria, Sobidan brma, miuaxlovda im svetsa
da iqve aexila Tvali da adidebda RmerTs.
meore movida sefewuli ymawvili, amazaspani584; iwva rva wlis
[sneuli]. moiyvana dedamisma sarwmunoebiT da daawvina sakaciT
im naTlis svetis wi naSe da namdviladve naTlis [svetis winaSe]
da evedreboda netar ninos da eubneboda: ̀ moxede, dedofalo, am
Cems Zes, sikvdilad miwevnuls. radgan vici, RmerTebis RmerTi
aris is, romelsac Sen emsaxurebi da Cven gviqadageb~. maSin wmin-
da ninom Seaxo xeli im svets, [Semdeg] daado im yrmas da uTxra:
`gwams ieso qriste, RvTis Ze, mTeli qveynierebis sacxoneblad
xorciT mosuli? ganikurne amieridan da adide igi, visma Zalamac
gangkurna~. da swrafad wamodga is ymawvili, rogorc utkivari.
da daeca didi SiSi mefesa da mTel xalxs. da nair-nairi sneulni
modiodnen da ikurnebodnen, vidre mefem ar Seqmna saburveli im
svetis xis garSemo da dafara TvalTaxedvisgan. da aseve Seex-
eboda [xolme] xalxi im farduls da ganikurnebodnen.
swrafad daiwyo mefem da daasrula eklesia im baRSi.
da roca miaRwies mirian mefis elCebma konstantine mefis wi-
naSe da mo uTxres yvelaferi, rac moxda, maSin aivso sixaruliT
mefe da misi deda, elene dedofali: pirvelad amisTvis, rom Rv-
Tis madli miefineboda yvela adgils da maT xelqveS miiRebda
naTels mTeli qarTli. Semdeg, imisTvis gamxiaruldnen, rom
dasturi miiRes mirian mefisagan sparselebis srulad amosaw-
yvetad da maTis siyvarulis mtkiced miRebisa. da adidebdnen da
madlobdnen RmerTs. da gamoagzavna WeSmariti mRvdeli iovane
episkoposad da masTan ori mRvdeli da sami diakoni. da moswera
mirians konstantine mefem dalocvis werili da RvTisadmi sa-
madlobeli kurTxeva da gamoatana jvari585 da macxovris xati da
92
masTan erTad didi ZRveni. da elene dedofalma moswera qebisa
da nugeSiscemis werili.
moaRwia iovane episkoposma da masTan erTad mRvdlebma da
diakonebma da despanebma mcxeTas da aivsnen sixaruliT mefe da
dedofali da mTeli maTi eri, radgan yvelas surda naTlisReba.
maSin swrafad gagzavna brZaneba mirian mefem yvela erisTav Tan,
spasalarebTan da samefos yvela pirTan mis winaSe mosawode-
blad da swrafad movida yvela qalaqSi.
maSin moinaTla mefe wminda ninos xelqveS586 da Semdeg dedo-
fali da maTi Svilebi im mRvdlebisa da diakonTa xelqveS. da amis
Semdeg akurTxes mdinare mtkvari da episkoposma gaamzada erTi
adgili xidis axlos, mogveTis karTan, sadac iyo eliozis saxli,
da iq scemda naTels warCinebu l ebs, saTiTaod, da im adgils ewoda
mT avarTa sanaTlo. xolo mis qvemoT, mdinaris pirasve, organ, is
ori mRvdeli da diakoni naTlavda xalxs. da miawydeboda is xalxi
erTmaneTs gul swrafad, da evedrebodnen mRvd lebs, rom pirve-
lad swored misTvis ecaT naTeli.
da ase mosurne iyo is xalxi naTlis Rebisa, radgan moesminaT
wminda ninos qadageba, romelSic ambobda: `yvelam, romelic ar
miiRebs naTels, ver ipovos saukuno naTeli~587, da amitom es-
wrafvoda naTlisRebas yvela maT gani.
da amgvarad moinaTla mTeli xalxi da qarTlis umravlesoba,
mxo lod ar moinaTlnen kavkasieli mTiulebi, arc movidnen am
naTlis mofenisas, aramed darCnen sibneleSi ramdenime xans. da
mcxeTelma huriebmac ar miiRes naTeli, magram barabianebma588
miiRes naTeli, ormocdaaTma saxlma, da gaxdnen WeSmariti qris-
tianebi. amitomac gandiddnen isini mefis winaSe; da uboZa [mefem]
maT daba, romelsac hqvia cixedidi589. magram ar moinaTla fero-
zi, mi rian mefis siZe, romelsac hqonda rani bardavamde micemuli
mirian mefisagan, arc misma xalxma miiRo naTeli, aramed mxolod
xorcielad emsaxureboda mirian mefes.
maSin gagzavna mirian mefem iovane episkoposi da masTan erTi
warCinebuli konstantine mefis winaSe da moiTxova cxovrebis
93
xis nawili590, romelic swored im dros aRmoeCina RvTismoyvare
elene dedofals da moiTxova bevri mRvdeli, rom mievlinebi-
na yvela qalaqSi da [yvela] adgilas da moenaTlaT xalxi, rom
swrafad mieRo naTeli qarTlis yvela suliers. da moiTxova
qviTxuroebis moZRvrebi eklesiebis asaSeneblad.
rom miaRwies konstantine keisris winaSe, sixaruliT uZRvna
sicocxlis xis nawili da is ficrebi, romlebzedac uflis fexe-
bi iyo dalursmuli da xelis lursmnebi da gamoagzavna mRvdle-
bi da diakonebi Zalian bevri, radgan konstantine mefem Tavis
mefobaSi aaSena wminda eklesia, RvTis xuTasi taZari da misca
didZali ganZi iovane episkoposs da ubrZana: `sadac saWirod
miiCnio qarTlis mxareebSi, aaSene eklesiebi Cemi saxeliT da es
saCuqrebi daabinave qarTlis qa laqebSi~.
da wamovida episkoposi da masTan erTad elCi.
da roca moaRwies adgils, romelsac hqvia eruSeTi591 da da-
tova iq xuroebi eklesiis saqmisTvis, dautova ganZi da uflis
lursmnebi da wamovida. da datova wundaSi592 xuroebi da ganZi da
roca daiwyo eklesia, wamovida da movida manglisSi593 da daiwyo
eklesia da datova uflis is ficrebi.
maSin Sewuxda mirian mefe amis gamo, radgan pirvelad samefo
qalaqSi [ki] ar movidnen, aramed sxva qalaqebSi da adgilebSi dai-
wyes eklesiebis Seneba da [iq] datoves [wminda] nawilebi. xolo
movida wminda nino mefis winaSe da uTxra: `nu swuxxar, mefeo,
radgan ase aris saWiro: sadac mivlen, daTesaven [xolme] RvTis
saxels. xolo am qalaqSi aris is didebuli uflis samoseli~.
maSin moiyvana mefem abiaTar mRvdeli da masTan mravali hu-
ria da gamoikiTxa maTgan im kvarTis ambavi. xolo maT mouTxres
yvelaferi, romelic zemoT aRwerili aris. maSin aRapyro xelebi
mirian mefem da Tqva: `kurTxeuli xar Sen, ufalo ieso qriste,
co cxali RvTis Zev, radgan Tavdapirveladve gindoda Cveni xsna
eSmakisagan da im bneli adgilisgan. amisaTvis is Seni wminda sa-
moseli gamoatane wminda qalaq ierusalimidan im ebraelebs, Seni
RvTaebriobisgan gaucxoebulebs da mogveci Cven, ucxo modgmas~.
94
da daadga mefe da mTeli qarTli qristianobas mtkiced. dai-
wyes xuroebma eklesiis Seneba gareubanSi, im mayvlovanze, wminda
ninos samyofelSi, sadac axla aris saepiskoposo eklesia594. maSin
Tqva wminda ninom: `kurTxeulia RmerTi da mama Cveni uflis, ieso
qristesi, romelmac moavlina misi wminda sityva maRali cebidan,
TavisiT Zlieri taxtidan gadmosuli amqveynad mdablad, Sobili
ueWvelad daviTis Teslisagan, mxolodSobili, wminda da ubiwo
qalisagan, romelic amoerCia mas da am mizeziT Seiqna Cveni cx-
ovrebis mizezi, romelmac cis qveS yvelaferi gaanaTa da morwmu-
neebi acxovna, romelic iSva rogorc kaci, yvelas sinaTle, mama
RvTis xati da rogorc viRac rjulis msaxurma naTeliRo wylis-
gan da miwisgan595, jvars ecva, daeflo da aRdga mesame dRes da
avida maRla mamasTan da kvlav mova didebiT, romelsac SeSvenis
yovelive dideba mamasTan da wminda sulTan [erTad]~.
patiosani jvris aRmarTebisaTvis
roca naTeliRes mefem da dedofalma da maTma Svilebma da
mTelma xalxma, maSin idga erTi xe erT adgilas, kldeze, Seu-
val borcvze da iyo is xe didad mSvenieri da surnelovani. da
es sakvirveleba iyo im xisgan, rom isarnacemi nadiri, romelic
movidoda da SeWamda mis foTols, gindac Camocvenil Tesls,
gadarCeba sikvdils, Tundac sasikvdilo adgilas didad dawy-
lulebuli yofiliyo.
es Zalian sakvirvelad miaCndaT im uwindel warmarTebs da
auwyes iova ne episkoposs im xis ambavi, xolo episko p o sma Tqva:
`aha ai, WeSmaritad Tavdapirveladve Senaxuli aris es qveyana
RmerTisgan Tavis msaxurad, radgan RmerTisagan aRmocenda is
xe Senaxuli am droisTvis, radgan axla moefina RvTis madli
qarTls da im xisgan aris saWiro patiosani jvris Seqmna, romel-
sac Tayvans scems qarTlis mTeli umravlesoba~. da wavida revi,
mefis Ze da episkoposi da xalxis simravle da mokveTes is xe da
95
wamoiRes Tavis rtoebianad. da mohqonda aT aTeul kacs zezeu-
lad rtoianad da foTlebianad SemohqondaT qalaqSi.
da Seikriba xalxi im simwvanisa da foTlianobis dros, zaf-
xulis pirze, rodesac yvela sxva xe xmeli iyo, xolo es [iyo] fo-
Toldaucveneli, surnelovani da sanaxavad mSvenieri.
da aRmarTes is xe [Tavis] Zirze, eklesiis karTan, samxreTiT
da ube ravda neli niavi da Slida im xis foTlebs da arxevda mis
rtoebs. da iyo misi xilva mSvenieri, rogorc smeniT viciT im al-
vis xis ambavi596.
es [xe] mokveTes ocdaxuT marts, paraskev dRes597. da idga is xe ase
ocdaCvidmet dRes598 da ar Seicvala feri misma foTolma, TiTqos-
da idga Tavis Zirzeve, wyarosTavze, sanam maRlari tyis yvela xe
[ar] Seimosa foTliT da nayofis gamomRebeli xeebi [ar] Seimosnen
yvaviliT. maSin maisis Tvis pirvelSi gakeTdnen es jvrebi599 da am
Tvis SvidSi aRimarTnen mefeebis xelisdadebiT600, qalaqis mTeli
xalxis sixaruliTa da mowadinebiT da iyvnen eklesiaSi.
ixila qalaqis mTelma xalxma yovel dRes: aha, Camodioda cecx-
lis jvari zecidan da mis garSemo _ varskvlavTa gvirgvinis ms-
gavsad, da dgeboda eklesiaze vidre ganTiadamde da gariJraJze
gamodioda misgan ori varskvlavi: erTi wavidoda aRmosavle-
TiT da erTi dasavleTiT da TviT is [jvari] ase brwyinvale, nel-
nela gadioda aragvis imier mxares da dadgeboda [xolme] kldis
borcvze zemo mxares, im wyaros axlos, romelic aRmoacena wminda
ninos cremlebma da iqidan amaRldeboda zecaSi. da ase mravalgzis
ixila mTelma xalxma Cveni RvTis macxovareba.
maSin daiwyes netari ninos gamokiTxva, Tu: `ra aris [es], rom
gamodis brwyinvale varskvlavi da erTi midis aRmosavleTiT da
erTi dasavleTiT?~.
xolo man Tqva:
`gagzavneT kacebi maRal mTebze aRmosavleTiT, vidre kax-
eTis mTamde da dasavleTiT, vidre am qalaqis sanaxebamde da
rodesac gamobrwyindebian is ciskris varskvlavebi, naxaven, Tu
sad gaCerdebian da iqve aRimarTos qristes es ori jvario~.
96
maSin gaakeTa mefem ase da moicva mTebis Tavebi miyolebiT.
xolo es dRe iyo paraskevi da SabaTi Tendeboda601. iyo igive sas-
wauli da moxda aseve, rogorc yovelTvis xdeboda.
meore dRes movidnen dasavleTis [kacebi], romlebic idgnen
qvabTaTavis602 mTebze da mouTxres mefes: ̀ roca gamovida is var-
skvlavi, amaRlda da miaRwia TxoTis mTebs, kaspis gadasasvlels,
daadga erT adgilas da nela gauCinarda~. da aseve movidnen kax-
eTis mTidan da Tqves: `vixileT aqedan momavali varskvlavi da
daadga kuxeTis daba bods~.
maSin ubrZana netarma ninom: `wai ReT ori jvari da aRmarTeT
erTi TxoTze, sadac gagimxilaT RmerTma Ta visi Zala da erTi
mieci salomes, qristes mxevals da aRmarTos ujarma qalaqSi.
radgan bodi, kuxeTis daba, win ar aRudges mefeTa qalaqs, rad-
gan xalxis simravle aris masSi~, xolo daba bodisi TviT movixi-
lo, is RvTissaTno adgili603.
da gaakeTes ase, rogorc ubrZna wminda ninom. xolo es, zecis
saswaul iT gamoCenili mcxeTis patiosani jvari aiRes kacobri-
vi xeliT da mivi dnen im borcvis qveS. im wyaroze a Ties Rame da
iloces RvTis mimarT da netari nino cremliT Seazavebda mas da
xdeboda kurnebebi da didi sa s waulebi.
xolo meore dRes avidnen im kldeze. da mivida is netari im bor-
cvze, daeca im qvebze, tiroda TviTon is da masTan mefeebi da mTa v-
rebi da mTeli eris simravle, [ise, rom] mTebi xmas gamoscemdnen. da
daado xeli erT qvasa da uTxra epikoposs: `modi, radgan Sen geva le-
ba da dawere jvari am qvas~ da man gaakeTa ase da iq aR i marTa is jva ri
didebiT604, mefeebis mier. da moidrika is uricxvi xa lxi da Tay vani
sces jvars da aRiares jvarcmuli WeSmaritad RvTis cocxal Zed. da
iwames samebiT didebuli RmerTi. xolo is didi mTavrebi ar Sorde-
bodnen wminda eklesias da sinaTlis svets da im cocxal jvars, rad-
gan xedavdnen im uzomo saswaulebsa da im eniT auwerel kurnebebs.
da aRvsebis zatikis kvira dRes605 gaakeTa [es] mirian mefem da
mTelma mcxeTam is Sesawiri dRe daawesa jvris samsaxureblad _
aRvsebis zatiki _ mTelma qarTlma dRevandel dRemde.
97
da iyo ramdenime dRis Semdeg, martviliis win, ixiles didad
saSineli saswauli, oTxSabaT dRes606: aha ai, sinaTlis sveti jvr-
is saxed idga im jvris Tavze da Tormeti varskvlavi gvirgvinis
msgavsad [idga] mis garSemo, xolo is borcvi surnelis msgavsad
ikmeoda. da xedavda am saswauls yvela da mravali uRmerToTa-
gani moiqca da moinaTla im dReebSi, xolo qristianebi ufro
[metad] morwmuneebi xdebodnen da adidebdnen RmerTs.
mere kvlav ixiles jvris sxva saswauli: cecxliviT [raRac]
idga mis Tavze, Svidwilad mzeze ubrwyinvalesi, zed daadga mas da
rogorc quras asdis naperwklebi, aseve RvTis angelozebi adiod-
nen da gadmodiodnen masze, xolo jvris is borcvi iZroda Zlierad
da roca is saswauli dacxreboda, aseve is Zvrac dacxreboda.
roca ixiles is saswauli, gaukvirda yvelas da ufro da
metad adidebdnen RmerTs. da roca xdeboda wliTi-wlad is sas-
wauli, da mTeli xalxi xedavda [mas] SiSiT da ZrwoliT, modiod-
nen gulmodgined Tayvanis sacemad.
im dros revs, mefis Zes, hyavda mcirewlovani ymawvili. da
iyo sneuli da sikvdilamde iyo misuli, radgan mxolod is hyav-
da maT, moiyvana da dado igi jvris winaSe da cremliT ambobda:
`Tuki miboZeb am ymawvils cocxals, avaSeneb gumbads Sens samyo-
felad~. da iqve ganikurna is yrma da gankurnebuli da gacocx-
lebuli waiyvana. mere movida aRTqmulis Sesasruleblad da
didi sixaruliT gadaixada madloba. da gulmodgined aaSena
mcxeTis jvris saburveli revma607, mefis Zem da yovelwliurad
modioda da aRasrulebda im aRTqmul msxverpls. da im dRidan
ufro modioda yvela uZluri da sneuli, ikurnebodnen da six-
aruliT adi d e bdnen qristes wminda jvars.
iyo viRac Wabuki mamakaci da orive Tvali dabrmaveboda. ijda
igi qristes jvris winaSe da Svidi dRis Semdeg aexila Tvalebi
da adidebda patiosan jvars.
mere viRac qali iyo, ukeTuri su lisgan mudmivad gvemuli
imdenad, rom misi Zala da goneba waerTmia rva weli da Tavis sa-
mosels ixevda. da rogorc ki moiyvanes da patiosan jvars amTx-
98
vies, Tormeti dRis Semdeg ganikurna da Tavis fexiT wavida da
adidebda RmerTs da Tayvans scemda patiosan jvars.
da aseve iyo viRac mcirewlovani ymawvili, ucbad daeca
da mokvda. aiRo is dedamisma da daagdo jvris winaSe is mkv-
dari ymawvili, dilidan mwuxramde. xolo dedamisi tiriliT
loculobda jvris winaSe da sxvebi eubnebodnen: `waiRe, qalo
da damarxe, radgan mkvdaria da nuRar awuxeb~. xolo man ar
warikveTa saso, aramed ufro sawyaloblad tiroda da locu-
lobda. mxolod mwuxris Jams mosulierda [ymawvili] da Tvale-
bi aaxila da Svidi dRis Semdeg gankur nebuli da gacocxlebu-
li waiyvana is ymawvili dedamisma da adidebda RmerTs.
ixiles ra saswauli da yovladwminda jvris makurnebloba, mra-
vali uSvilo modioda da iTxovdnen Svilierebas da Svilmravali
xdebodnen da Sesawiravebsa da madlobas swir a v dnen. araTu, romel-
ic midiodnen, mxolod maT mianiWebda igi kurnebas, aramed, rom-
lebic Soridan iTxovdnen mcxeTis wminda jvrisagan Sewevnas, iqve
misi SewevniT miiRebdnen madls, sZlevdnen mtrebs da saswrafod
modiodnen madlobis Sesawirad. mravalni uRmrToni, gaWirvebaSi
Cacvivdebodnen ra, rodesac SehRaRadebdnen wminda jvars, maSinve
Tavs aRwevdnen gaWirvebas da sixaruliT modiodnen patiosani
jvris samTxvev ad, saCqarod inaTlebodnen da adi d e b dnen patio-
san jvars. mravalni mraval gaWirvebaSi Cacvenilan da patiosani
jvris ZaliT gankurnebulan sxvadasxva satanjvelisgan.
dRemde morbian masTan, evedrebian, myisve ikurnebian da
adidebdnen mamas da Zes da wminda suls.
werili, romelic moswera romis patriarqma
da branjebis mefem ninos da mefe mirians
da qarTlis mTel xalxs
im dReebSi movida wminda patriarqis werili romidan ninos
da mefisa da qarTlis mTeli eris mimarT. da moavlina branji
99
diakoni qebis Sesasxmelad da kurTxevis misacemad da netari ni-
nosagan dalocvis wasaRebad da madlis saziareblad. [diakons]
hqonda branjebis mefis werili ninosTanac, radgan mamamisisa-
gan mieRo naTeli branjeTSi608. da es yvela feri smenoda ieru-
salimidan da konstantinepolidan, rom qarTlis qveyanas mie-
fina simarTlis mze. amisTvis moewera sanatreli werili, rom
euw ya im svetisa da mayvlovanis is aqauri sa s waulebi da Zala da
kurneba.
es yvelaferi ixila da moismina is saswaulebi branjma dia-
konma, romlebic momxdariyo mcxeTaSi da gakvirvebuli adideb-
da RmerTs, waiRo werilebi da wavida.
* * *
maSin uTxra mefem wminda ninos da episkoposs: `mnebavs ase,
rom iZulebiT maxviliT movaqcio mTiulebi da Cemi siZe, ferozi
da davamonoT RvTis Zes da vaTayvanoT patiosan jvars~.
maSin uTxres [mefes]: ar aris nabrZanebi uflisgan amxvilis
aReba, aramed saxarebiTa da patiosani jvriT vuCvenoT WeSmari-
ti gza, saukuno cxovrebaSi mimyvani da RvTis madlma gaanaTlos
maTi gulis is sibnele~.
da wavida wminda nino da iovane episkoposi da maT Tan gaay-
ola mefem erTi erisTavi.
mividnen da dadgnen wobenSi609 da mouwodes mTiulebs, piru-
tyvis msgavs xalxs, WarTalel e bs610, fxoelebs611, wilkneleb-
sa612 da gu da mayrelebs613 da uqadages maT qristianebis WeSmar-
iti rjuli, saukuno cx ov rebaSi mimyvani, xolo maT ar ine bes
naTlisReba.
maSin mefis erisTavma cotaTi mimarTa maxvili maTze da Zal-
iT Semusra maTi kerpebi.
gadmovidnen iqidan da dadgnen JaleTSi da uqadages erwo-
TianeTelebs, xolo maT Seiwynares [qadageba] da moinaTlnen,
xolo fxoelebma datoves TavianTi qveyana da gadavidnen Tu-
SeTSi614. da sxva mTiulebis umravlesobac ar moiqca, aramed
100
daumZima maT mefem xarki, roca ar inebes naTlisReba. amisTvis
gaikribnen isini da Secdnen. da zogi moaqcia abibos nekreselma
episkoposma da zogi maTgani darCa warmarTobaSive dRemde.
xolo wminda nino gaemarTa ranSi wa sasvlelad, ferozis
mosaqcevad da ro ca miuaxlovda kuxeTs, bodisis dabas, dahyo
iq ramdenime dRe. da modiodnen masTan kaxeTidan615 da aRiarebda
mis swavlebas mravali xalxi.
maSin dasneulda iq. da roca gaigo revma, mefis Zem da salomem,
misma colma, romlebic cxovrobdnen ujarmaSi, movidnen ninos-
Tan da acnobes mefesa da dedofals, xolo maT miavlines episko-
posi iovane wminda ninos wamosayvanad, xolo wminda nino ar emor-
Cileboda. maSin wavida TviT mefe da mravali xalxi da Seikriba
am ambavze mravali Zlieri xalxi, radgan xedavda mTeli is xalxi
ninos saxes, rogorc zecis angelozis saxes da moaxevdnen misi
samoslis kides, aiRebdnen da rwmeniT emTxveodnen da iZulebiT
evedreboda yvela dedofali, garSemo msxdomi, romlebsac gad-
mosdiodaT Tvale bi dan cremlebi maTi moZRvrisa da moRvawisa
da sneulebis xelovani mkurnalis ganSorebis gamo.
da uebnebodnen salome ujarmeli da peroJavris sivnieli da
maTTan [erTad] erisTavebi da mTavrebi ekiTxebodnen, Tu: `said-
an an rogor moxvedi am qveyanaSi Cvens mxsnelad, an sadRa mox-
da Seni aRzrda, dedofalo? gvauwye Cven Seni ambavi, rad ambob
[Sens] tyveobas, sanatrelo tyveTa mxsnelo, radgan es gviswavl-
ia Sen mier, rom yofilan winaswar me tyvelebi RvTis Zis uwin da
Semdeg Tormeti mociquli da sxva samocdaTormeti da CvenTan
aravin moavlina RmerTma, Sen ga rda616 da rogor ambob, rom tyve
va ro me, anu rogorc ucxo~.
maSin daiwyo sityva wminda ninom da Tqva: `sarwmunoebis
asulno, RvTis maxlobelno, Cemo dedoflebo, gxedavT Tqven,
rogorc im pirvel dedebs, srul sarwmunoebasa da qris t es siy-
varulSi617 da gnebavT Cemi, glaxaki mxevlis, gzis codna. da gau-
wyebT kidec, radgan aha mosuli aris Cemi suli Cems xorxTan, da-
viZineb Cemi dedis ZiliT618 saukunod. aramed moitaneT kalmebi
101
da aRwereT Cemi glaxa ki da uqmi cxovreba, rom icodnen Tqvenma
Svilebmac Tqveni sarwmunoeba da Cemi [Tqvengan] Sewynareba da
RvTis saswa u lebi, romlebic ginaxavT.
maSin swrafad moitanes sawer-kalmebi salome ujarmelma da
peroJa v ri sivnielma. daiwyo sityva wminda ninom da isini werd-
nen. da mouTxro yve laferi, romelic zemoT aRvwereT, im wmin-
danisa da netaris619 cxov re ba da Seavedra mefes iakob mRvdeli,
rom iovanes Semdeg igi iyos epis koposi.
maSin iovane episkoposma Sewira Jami da aziara wminda nino
qristes xorcsa da sisxls da Seavedra [wminda ninom] Tavisi suli
caTa meufes Ta visi qarTlSi mosvlidan meToTxmete wels620,
qristes amaRlebidan samas da ocdaTvramet wels, dasabamidan
xuTi aTas rvaas ocdaTvramet wels.
maSin daiZra es orive qalaqi, mcxeTa da ujarma da mTeli qar-
Tli, nin os gardacvalebisas. iq mividnen da da m arxes misi Zl-
evaSemosili gvami kuxeTis adgilsave, bodis dabaSi, radg an iq
iTxova TviTon daflva mefisgan, RvTis SexedulebiT. simdablis
gamo ga akeTa es wmindanma, radgan is adgi li ubralo iyo. da dam-
wuxrebuli iyo mefe da yvela warCinebuli misi iq damarxvis gamo,
magram misi mcnebisa da anderZis Sesasruleblad damarxes iq.
da rom Seasrula es yvelaferi RvTivganbrZnobilma mirian
mefem, ganamtkica mTeli qarTli da hereTi erTarseba samebis,
dausabamo RmerTisa, yovelives dambadebelis sarwmunoebaSi da
ganmtkicdnen srul sarwmunoebaSi, maSin keisar konstantines,
romelsac hyavda mZevali, mirianis Ze, romelsac erqva baqari,
gamougzavna is mefe konstantinem didi ZRveniT da moswera
[mirians] ase: `me, kostantine mefe, TviTmpyrobeli, caTa meufis
axali mona, Tavdapirvelad eSmakisgan datyvevebuli da mere
gamoxsnili dambadeblis mier, mogwer Sen, RvTivganbrZnobil da
Cemnairadve axalnerg morwmune mefes, mirians, iyos SenTan mSvi-
doba da sixaruli! rodidanac icani Sen erTarseba sameba, dau-
sabamo RmerTi, yovelives dambadebeli, aRar mWirdeba me Sengan
mZevali, aramed sakmarisia Cvens Soris Suamdgomlad qriste,
102
RvTis Ze, yovelTa JamTa uwinares Sobili, romelic gankacda
Cveni xsnisTvis da [sakmarisia] misi patiosani jvari, romelic
mocemulia CvenTvis, mis moimedeTaTvis winamZRolad da dam-
badebeli RvTis SuamdgomlobiT viyoT Cven siyvarulSi Zmebiv-
iT da Seni Svili SenTvisve miboZebia, naxe da gaixare da RvTisgan
movlenili mSvidobis ange lozi iyos SenTan maradis. gadevnos
dambadebelma RmerTma macduri eSmaki Seni sazRvrebidan~.
movida baqari, mefe mirianis Ze da konstantine mefis elCi
mcxeTaSi621. aivsnen sixaruliT mirian mefe da nana de dofali da
madlobdnen RmerTs, yvela saboZvaris momcemels.
maSin mirian mefem daasrula saepiskoposo eklesia622 da aRas-
rula misi satfureba623 mravali didebiT.
da mefis moqcevidan ocdamexuTe wels mokvda misi Ze, revi624,
Trdat somxebis mefis siZe, romlisTvisac mieca [mirians] mefoba
missave sicocxleSi. da damarxes [im] akldamaSive, romelic revs,
TviTon masve aeSenebina.
da imave weliwads dasneulda mirian mefe, romelic aResru-
la625. da moiyvana Tavisi Ze baqari da Tavisi coli nana da uTxra
nanas: aha ai, me mivdivar saidanac movedi da vmadlob mravalmowy-
ale RmerTs, cisa da qveynis dambadebels, romelmac eSmakisagan
datyvevebuli mixsna me jojoxeTis pirisagan da Rirsi gamxada,
[rom davdge] mis marjvniv626. Sen, nana, Tuki cxovrebam dagacalos,
Cems Semdeg gayavi Cveni samefo ganZi orad da miitane [erTi nawili]
Cveni ganmanaTleblis, ninos saflavze, JamTa cvalebadobisTvis,
rom ar Seiryes ukunisamde is adgili, radgan mefeTa sataxto [ki]
ar aris, aramed mwiri [adgili] aris~. aseve daubara episkoposs, rom
daaweson im adgilis dideba, `radgan Rirsi aris pativiscemisa~.
xolo Tavis Zes uTxra: `Cemo Svilo, Seicvala Cemi sibnele
sinaTled da sikvdili _ sicocxled. SenTvis momicia Cemi me-
fobis gvirgvini. RmerTma, cisa da qveynis dambadebelma, gag-
amtkicos Sen srul sarwmunoebaSi. de, daiswavlide mTli-
anad RvTis Zis mcnebebs da mihyevi maT srulad da qristes
saxelisTvis sikvdili sicocxled migaCndes, romliTac waru-
103
val sicocxles moigeb da sadac ipovi im mavnebel cecxlis
kerpebs, cecxliT[ve] dawvi da nacari Seasvi imaT, romlebic
maT esaven. da es Sen Svilebsac amcne, radgan me vici es, rom
kavkasiaSic ar dailevian [kerpebi]. xolo Sen am [saqmes] Seud
eqi Seni guliT da Seni Tavi Seavedre RvTis Zes, JamTa uwinares
Sobils da gankacebulsa da Cveni xsnisTvis vne buls da patiosani
jvris winamZR o l obiT sZlev mtrebs, rogorc aqvT Cveuleba gu-
liT mis mosavebs. da pativi eci RvTivaRmarTul im cocxal sv e-
ts da iyos mTeli Seni sasoeba mis mimarT da Seni misvla saukuno
ZilTan samebis sarwmunoebaSi.
da moatanina wminda ninos is jvari, romelic Tavdapirve-
ladve hqonda da Camokida samefo gvirgvini im jvars. da moiy-
vana Tavisi Ze, baqari. da mis Tavze gamosaxa jvris saxe da aiRo
gvirgvini jvridan da daadga Tavze Tavis Zes.
da aResrula mirian mefe da daimarxa zemo eklesiaSi, samxre-
Tis Sua svetTan, CrdiloeT mxares. da im svetSi aris nawili im
RvTivaRmarTuli sve tis.
da meore wels mokvda nana dedof a li da daimarxa im svetisve
dasavl e T iT, sadac mirian mefe iyo damarxuli.
ocdamexuTe mefe baqari,
mirianis Ze. xosroiani627
da dajda mefed misi Ze baqari628 da iyo morwmune, rogorc
mamamisi. da man moaqcia umravlesi kavkasielebi, romlebic ver
moeqcia mamamiss. da Camovarda missa da somxebs Soris mt roba,
radgan somxebi baqaris Zmis wu lis, revis Zis, Trdat somexTa
mef is as uliswulis mefobas lamobdnen qa r TlSi.
xolo es baqari SeeTqva sparselebis mefes, Tavis ma-
misZmiswuls, dae moy vra da gaucvala qveyana Tavisi dis qmars fe -
rozs. romelsac hqonda rani ba r davamde mirianisgan micemuli,
104
da mi sca mis nacvlad samSvildi s miRma qveynebi vidre abocis Ta-
vamde629.
maSinRa moinaTla ferozi da misi xalxi. da moierTes Zala
xvasr oi anebisgan da SeebrZolnen somxebs j a vaxeTSi, sZlies da
gaaqcies somxebi.
maSin baqar mefem, berZnebis mefisa da sparselebis mefis
Suamd gomlobiT, daawerina Tavis Zmiswulebsa da maT dedas sa-
lomes xelwerili ase, rom: `vidremdis iqneba baqaris Camomav-
loba, romelsac SeeZleba mefobis floba, misi iyos mefoba da
arasodes eZion mefoba revis Camomavlebma~.
maSinRa moiyvana Tavisi Zmiswulebi da misca kuxeTi da dasva
[isini] ru sTavSi erisTavad630.
am baqarma misi cxovrebis mTeli dReebi did sarwmunoebaSi
aRasrula da gaamravla mRvdlebi da diakonebi mTel qarTlsa
da ranSi, eklesiaSi samsaxureblad. aman aaSena wilknis ekle-
sia631. mokvda da daimarxa Tavis ZmasTanve632.
ocdameeqvse mefe mirdati,
baqaris Ze, xosroiani
da dajda mefed misi Ze, mirdati633 da mefobda did sarwmu-
noebaSi. da man aaSena eklesia Tuxarisis cixeSi634, radgan klar-
jeTis xevSi ar iyo eklesia da iq daadgina mRvdeli klarjebis
moZRvrad da umata eruSeTisa da wundis eklesiebis Semkobasa
da Senebas.
maSin am mirdatis mefobaSi daiwyes qarTvelebma cocxali
svetisgan na wi lis gamoReba da jvrad gakeTeba, radgan didi sas-
waulebi da gankur n ebebi xdeboda iq, sadac iyo nawili co c x ali
svetisa. da ar ukrZalavda maT mirdat me fe nawilis gamoRe bas,
radgan WeSmaritma episkoposma ia kobmac aseve miiCnia saWirod
da Tqva: `moniWebulia uflisgan da saWiroa im RvT ivaRmarTuli
105
svetis jvrissaxed Seq m na~. da moifina qarTlis yovel adgil as
cocxali svetis nawilebi.
maSin am mefe mirdatma imave svetisgan Seqmna zomieri jvari
da rac da rCa im cocxali svetisgan, mas gareSemoavlo qviTkiri
da aamaRla qviTkiri Tavdapirveli svetis odena [simaRleze] da
im svetis Tavze aRmarTa is jvari, macocxlebeli xe. da misi cx-
ovrebis mTeli dReebi uSfoTvelad aRasrula did sarwmunoe-
baSi. da mis dros mokvda iakob episkoposi da dajda iob somexi,
nerse kaTalikosis635 di akoni. da mokvda mirdat mefe.
ocdameSvide mefe varaz-baqari,
mirdatis Ze, xosroiani
da dajda mefed misi Ze, varaz-baqari636. da SeirTo ori coli:
erTi _ Trdatis, revis Zis, mirianis Ziswulis asuli da meore _
ferozis Ziswuli, mirianis asuliswulis [asuli]. da uSva revis
Zmiswulma ori Ze, ro m el Tac saxelad erqvaT mirdati da Trda-
ti; erTi uSva ferozis Ziswulma, romelsac erqva farsmani. es
mefe varaz-baqari iyo urwmuno da rjulis moZule kaci da ver
kadrulobda xalxis gamo rjulis siZulvilis gacxadebas, rad-
gan moqceuliyo qarTli da did sarwmunoebaSi iyvnen aznaurebi
da qarTlis mTeli xalxi. da varaz-baqari maTi SiSis gamo ver
acxadebda rjulis datovebas. arsad ar aaSena man eklesia, arc
aSenebulT Se hmata rame da yovliTurT urjulod iqceoda. amis
zeobaSi gamogzavna sparselebis mefem erisTavi didi spiT somx-
ebsa da qarTvelebze xarkis dasadebad. maSin somxebma mougzavnes
varaz-baqars elCi da uTxres, rom Sei k ri bon da moierTon Zala
berZnebis gan da gaaRon kavkasiis karebi da gamoi yvanon osebi da
lekebi da win aR ud gnen sparselebs. da Tavisi warCinebulebic
eubnebo dnen, rom spar s e lebs winaRdgomoda. ar ismina arc so m-
xebis, arc Tavisi warCinebulebis, radgan iyo is mxdali da mSiSara.
106
gadajda igi kaxeTis xe v Si da aaSena cixe xidarSi637 da gaamagra cixe-
qalaqebi da ubrZana yvelas, rom damalon jvrebi.
da movidnen sparselebi pirvelad somxiTSi da moaoxres
somxeTi da Semovidnen qarTlSi. da aaSena sparse l e bis erisTavma
[cixe] tfilisis karTa Soris mcxeTis cixed. maSin varaz-baqari
SeeTqva qveSevrdomad da iTxova mSvidoba, xolo sparselebis
erisTavma uTxra mas: `pi rvelad momeci rani da movakani, radg an
sparseTis sazRvrebis aris da imaTi ar is, romlebic sparseleb-
is mefeebis srulyofili Svilebi arian da sxedan maTi mamebis
taxtze da TqvenTvis, rom le bic mxevlis naSobebi xarT, sakmari-
sia qarTli. gqondeT qarTli da xarki mieciT xosroian me-
feebs~. maSin varaz-baqarma veRar upasuxa, didi SiSisgan misca
rani da movakani da mouWra xarki, xolo sparselebis erisTavma
misca tfilisis cixe da wavida. da imieridan Seiqnen somxebi da
qarTvelebi sparselebis moxarkeebi.
da amis Semdeg gandgnen klarjebi varaz-baqarisgan da
miuerTdnen ber Znebs. da daipyres berZnebma Tuxarisi da mTeli
klarjeTi zRvidan arsianamde da darCa varaz-baqars qarTli
klarjeTis gareSe da hereTi da egrisi. sparseTis imave erisTav-
ma waiyvana tyved ferozis Svilebi, mirianis, morwmune mefis
asuliswulebi da maTi qveyana, qarTlis sazRvari, misca varaz-
baqarsve638. da mokvda varaz-baqar da darCa misi sami ymawvili Ze,
romlebic ver iWerdnen mefobas.
ocdamerve mefe Trdati,
varaz-baqaris simamri, xosroiani
maSin qarTlis warCinebulebma ga n iz raxes da dasves mefed
varaz-baqaris si mamri, revis Ze, mirianis Ziswuli, mo xucebuli
kaci, saxelad Trdati639, da misces varaz-baqaris Svilebi,
misi as u liswulebi, aRsazrdelad. xolo me same Svils, [varaz-
107
baqaris] meore co l i s gan, romelsac erqva saxelad farsm ani,
zrdida samSvildis erisTavi. xolo mefobda es moxucebuli
Trd a ti kargad, iyo morwmune, brZeni da gonieri kaci, aman Tav-
isi sibrZniT da amSvida sparselebi, gamoaCina jvrebi da Seamko
eklesiebi. da amis zeobaSi mo k vda episkoposi iobi da dasves mis
na cvlad elia. da xarks aZlevda igi sparselTa mefes.
xolo man gamoiyvana rus saTave da aaSena eklesia da manve aa-
Sena nekresi640. da mefobda uSfoTvelad, da mokvda did sarwmu-
noebaSi.
ocdamecxre mefe farsmani,
varaz-baqaris Ze, xosroiani
da dajda mefed varaz-baqaris Ze, ferozis Ziswulis wuli,
saxelad farsmani641, radgan igi mis Zmebze uxucesi iyo. da mokv-
da elia episkoposi da dasves svimoni.
es farsmani iyo morwmune kaci, mxedari da mamaci. SeeTqva ber-
Znebis mefes da iTxova misgan Semweoba da Seasrula misi Txovna
keisarma. maSin ganudga da aRar misca sparselebs xarki [farsmanma]
da gaamravla jvrebi da ganaaxla eklesiebi mTel qarTlSi da aa-
Sena bolnisis eklesia.
da mcire xans mefobda da mokvda.
ocdameaTe mefe mirdati,
farsman mefis Zma, xosroiani
da dajda mefed misi Zma mirdati642, Trdatis asuliswuli,
varaz-baqaris Ze, mamiT baqariani, dediT reviani, or i ve modg-
miT mirianis Zeebis Camoma vali. da iyo es mirdati mamaci kaci,
mxne mxedari, urwmuno da RvTis uSiSi, laRi da ampartavani da
108
Tavis mxedrobas mindobili. ar emsaxureboda RmerTs, arc ekle-
sia aaSena, arc ram Sehmata aSenebulT da Tavisi sila RiT mtrad
gauxda berZnebsa da spar selebs. berZnebisgan moiTxovda klar-
jeTs, qarTlis sazRvars, xolo spar se lebs ar aZlevda xarks.
maSin spar selebis mefem gamogzavna erisTavi, ro mels ac erqva
ubarabi643, Zlieri spiT mirdat ze. maSin mirdati, Tavisi silaRiT,
ar moerida sparselebis simravles, mcire ricxovani spiT miegeba
gardabanSi da Se ebrZola: gaaqcies da Seipyres spa rs e lebma igi,
movidnen qarTlSi, da ipyres qarTli da waryvnes eklesiebi.
xolo mefis ojaxi darCa kaxeTis xevSi da svimon episkoposic
maTTanve. xolo mirdati waiyvanes baRdadSi da iq mokvda.
109
juanSeri
[138] vaxtang gorgaslis cxovreba
mSoblebis da Semdeg TviTon didi da RmrTismoyvare mefis,
romelic qarTlis yvela mefeze ufro saxelganTqmuli iyo1
sparselebma brZolaSi Seipyres qarTvelTa mefe mirdati, baR-
dadSi waiyvanes da iq gardaicvala. qarTli sparselebma daipyres,
wabilwes eklesiebi. qarTvelebma jvrebi damales. cecxlTayvan-
ismcemelma sparselebma qarTlis yvela eklesiaSi cecxli aRag-
znes. qarTveli mefeebis eri(xalxi) darCa kaxeTis mxareSi.
sami wlis Semdeg sparsTa mefe moucleli aRmoCnda, radgan aR-
mosavleTidan mtrebi Semoesivnen. maSin qarTlis didebulebma
(aznaurebma) moilaparakes, moiyvanes da mcxeTaSi mefed dasves
Trdatis Ze, tyved wayvanili mefis, mirdatis Zmiswuli, saxelad
arCili.
110
[141] ocdameTerTmete mefe, arCili,
Ze mirdat mefisa, xosroiani
arCilma saberZneTidan moiyvana coli, ivbimianos mefis na-
Tesavi, saxelad mariami da sparselTa mimarT Tavisi mtroba
gamoacxada, gamoaCina jvrebi da morTo eklesiebi. gawyvita da
qarTlis sazRvrebidan gandevna yvela cecxlTayvanismcemeli,
saberZneTidan Zala daixmara da jvaris winamZRolobiT dai-
wyo brZola sparsTa winaaRmdeg. maSin sparsTa mefis erisTavma,
romelic arCilis gamefebamde erismTavrobda ranSi da mova-
kanSi da qarTlsac ganagebda, Sekriba ranis, movakanis da adar-
badaganis laSqari, gamoemarTa arCilisken. xolo arCili Rmer-
Tis mindobiTa da imediT miegeba qarTlisa da ranis sazRvarze,
daibanaka berdujis mdinaresTan da patiosani jvris ZaliT
gawyvita da daatyveva. Sevida ranSi, daipyro da Sin dabrunda
gamarjvebuli. mTel qarTlSi Sikrikebi daagzavna da yvelas au-
wya: `ara Cveni ZaliT, arc simxniT, arc sibrZniT, arc laSqris
simravliT vsZlieT mters, aramed RmrTis Zis, ufali Cveni ieso
qristes jvriT, romelmac winamZRvrad da iaraRad mogvca Tavisi
patiosani jvari. aw yvela qarTvelma adideT erTarseba sameba,
dausabamo RmerTi, yovelives dambadebeli. madloba SewireT.
ganamtkiceT Tqveni gulebi wmida samebis sarwmunoebaze.~ yvela
qarTvelma madloba Seswira RmerTs da ganaaxles eklesiebi.
arCil mefem mcxeTaSi, aragvis karze, sadac mis mierve aSen-
ebuli mtkice sabrZolo koSkebi idgnen, aaSena stefanwmidis
eklesia.
arCils hyavda Ze, saxeli daarqva mirdati. gaizarda mirdati,
Sevida mamakacobis asakSi. mirdati mamasaviT morwmune da Rmr-
Tismsaxuri iyo. [141] iyo qveli da gabeduli. man ufro gamete-
biT dauwyo brZola sparselebs, Seeseoda da tyve ahyavda ransa
da movakanSi. am dros sparsTa mefes ar ecala, radgan ebrZoda
indoelebs, sindelebsa da abaSelebs da ar SeeZlo didi laSqris
gamogzavna. qarTvelebi imarjvebdnen ranis, movakanisa da adar-
111
badaganis laSqarze. mirdati winamZRolad daudga mamis laSqars
da yovelTvis imorCilebda ransa da movakans.
im dros ranSi erisTavi iyo barzabod. verasodes ver um-
klavdeboda igi [qarTvelebs], amitom amagrebda cixeebsa da
qalaqebs. qarTvelebis Sesvlis dros ranSi, sadac sparselebi
narCeni (nawyuedTa)(!) laSqriT ebrZodnen dampyrobel qarTve-
lebs, sparselebi yovelTvis marcxdebodnen. barzabods, ranis
erisTavs, hyavda mSvenieri garegnobis asuli, saxelad sagduxti.
mirdats, arCilis Zes, moaxsenes misi simSvenieris Sesaxeb. misi
simSvenieris gagonebaze mirdats igi Seuyvarda. man Tavis mamas
moaxsena: `vevedrebi Sens mefobas, colad momgvare sagduxti,
barzabodis asuli; mSvidoba davamyaroT Cvens Soris. Tumca
qristes ZaliT Cven gamarjvebulebi varT, magram ranis cixeebsa
da qalaqebs ver aviRebT. vai, Tu sparsTa mefem moicalos, Suri
iZios Cvenze da moaoxros Cveni eklesiebi da miwa-wyali. da am-
ieridan amiT moispos Cvens Soris mtroba, radgan rasac Cvens
Sesaxeb movaxseneb sparsTa mefes, igi momismens. amiT mtkiced
da Seuryevelad davicvaT qarTlis miwa-wyali, ganmtkicdes
qarTlSi qristes rjuli da qarTvelTa gulSi ar iqnes qristes
rjulisadmi eWvi da gmoba sparselTa mZlavrebis (batonobis)
gamo.~ es yvelaferi mirdatma qalis siyvarulis gamo Tqva.
[142] arCil mefem aRasrula misi survili, barzabodTan mo-
ciquli gaagzavna da Tavisi ZisTvis colad sTxova asuli. barza-
bodi didi sixaruliT aRivso, radgan misi qveyana mooxrebuli
iyo da didi gasaWiri adga. man mSvidobis fici da aRTqma iTxova.
misces fici. man didi mziTviT gamogzavna Tavisi asuli. moiy-
vanes mcxeTaSi da qorwili gadaixades, mravali dRe iyo Sveba da
gancxroma. mefem Tavis Zes misca samSvilde misi saerisTavoTi.
mirdat da sagduxt iq daemkvidrnen.
sagduxt dedofalma qristes rjulis gacnoba isurva. misma
qmarma rjulis mecnierebi mohgvara. maT ganumartes Cveni uf-
lis ieso qristes saxareba. gaagebines, rom qriste aris WeSmari-
ti RmerTi, romelic gankacda Cveni xsnisaTvis. sagduxtma gaigo
112
da scno WeSmariti rjuli. uaryo cecxlmsaxureba, moinaTla,
morwmune gaxda. man samSvildis sioni aaSena.
arCilis zeobisas gardaicvala sami episkoposi: iona, grigo-
li da basili. basilis Semdeg arCilma dasva episkoposi, saxeliT
mobidan. igi warmoSobiT sparseli iyo da marTlmadideblad
aCvenebda Tavs, magram iyo urjulo mogvi da wesebis damrRvevi.
ver miuxvdnen arCil mefe da misi Ze mobidanis urjuloebas, mor-
wmune egonaT igi. mobidani mefisa da eris SiSiT ver amJRavnebda
Tavisi rjulis qadagebas, farulad werda yovelgvari sacTure-
bis wignebs, romlebic mis Semdeg yvela dawva WeSmaritma episko-
posma miqaelma, romelic vaxtang mefis mimarT kadnierebisTvis
gandevnil iqmna.
arCil mefem Tavisi cxovrebis dReebi wminda samebis sarw-
munoebaSi, eklesiaTa SenebaSi galia, mTel qarTlSi moamravla
mRvdlebi, diakvnebi, eklesiis msaxurni da gardaicvala.
[143] ocdameTormete mefe, mirdat,
arCil mefis Ze, xosroiani
mis nacvlad dajda mefed misi Ze mirdati da mamamisiviT
didi sarwmunoebiT aRsavse mefobda. daorsulda dedofali
sagduxt da Sva asuli, saxelad uwodes xvaranZe. mefe mirdati
da dedofali sagduxt RmerTs evedrebodnen, rom maTTvis Ze
mieca. oTxi wlis Semdeg daorsulda dedofali da Sva Ze. saxeli
uwodes sparsulad varan-xosro-Tangi, xolo qarTulad _ vax-
tangi. yrmis Sobis gamo mSoblebi sixaruliT aRivsnen da maxar-
oblebi daagzavnes yvela erisTavTan. gamoitanes didZali qone-
ba, oqro-vercxli da glaxakebs dauriges. mravali dRe locviTa
da RamisTeviT madloba Seswires RmerTs.
amis Semdeg mefem yvela warCinebuli qalaqSi moiwvia da
mravali dRis ganmavlobaSi puroba da gancxroma gamarTa. yve-
lani RmerTs eved rebodnen yrma vaxtangis janmrTelobas. spas-
113
petma saurmagma didi vedrebiT iTxova mefisagan, vaxtangi mis-
Tvis mieca aRsazrdelad. mefem neba darTo da Tavisi Ze vaxtan-
gi saurmag spaspets misca aRsazrdelad, radgan wesi iyo, rom
mefeTa Svilebi warCinebulTa saxlebSi aRzrdiliyvnen. amis
Semdeg meeqvse wels sagduxtma Sva meore asuli, saxelad uwodes
miranduxti. igi aRsazrdelad kaspis spasalarma iTxova, mefem
misca. spasalarma waiyvana igi qalaq kaspSi da iq izrdeboda. amis
Semdeg, meore wels gardaicvala mefe mirdati. darCa vaxtangi,
Svidi wlis yrma.
[144] ocdamecamete mefe, vaxtangi,
Ze mirdatisi, xosroiani.
sagduxt dedofalma, mamamisis, barzabodis gamo SeSfoTe-
bulma, `vai, Tu mamaCemma Suri iZios Cemi mamamTilisa da qmris
mier Cadenili saqmeebisTvis, esodeni siave rom daatexes mas
Tavs. vai, Tu Suri iZios Cemze rjulis SecvlisTvis, daRupos
Cemi Svili, gaapartaxos qarTli da wawymidos qristes rjuli~.
es yovelive warmoidgina da did mwuxarebaSi Cavarda. RmerTs
evedreboda da ganizraxa mamasTan wasvla da Sevedreba. moiwvia
erisTavebi spaspetTan erTad, simwris cremlebiT Seavedra Tav-
isi Ze spaspetsa da didebulebs.
gaemgzavra mamasTan bardavSi. Tavi daxara, muxlni moidrika,
amoiyara ZuZuebi, pirqve daeca, bageebiT mis fexebs Seexo, crem-
lebiT altobda mamis fexebs da iTxovda misgan Sewyalebas, ma-
mamTilisa da qmris mier Cadenil saqmeTa daviwyebas da Sendobas
rjulis mitovebisTvis. evedreboda, rom iZulebuli ar gaexada,
uar-eyo qristes rjuli, radgan igi WeSmariti RmerTia. eve-
dreboda, rom misi Svili daetovebina Tavis qveyanaSi da mzrunve-
lad dadgomoda mas sparsTa mefis winaSe.
maSin barzabodma, romelic mzad iyo ubedureba daetexa
qarTvelebis Tavze, Seiwyala Tavisi asuli, ar aiZula, daetove-
114
bina rjuli da yoveli misi Txovna aRasrula. xolo rjulis
Sesaxeb ase Tqva: `iZulebiT arc erT sxva qarTvels ar davatove-
bineb rjuls, mxolod gavgzavni Tqvens qalaqSi cecxlis-msax-
urebs, iyvnen iq Cveni rjulis episkoposebi. romeli qarTvelic
[145] Tavisi nebiT airCevs Cvens rjuls, nu dauSliT~. sagduxti
didi SiSis gamo daemorCila Tavis mamas, RmrTis mindobiT aRTq-
ma misca da wamovida qarTlSi.
barzabodma cecxlis-msaxurebi gamogzavna mcxeTaSi da maT
episkoposad _ binqarani. isini mogvTaSi moTavsdnen. sagduxt dedo-
fali Tavisi mamis ZaliTa da daxmarebiT eweoda mefobas. gardaicvala
sagduxtis mama, barzabodi. sparselTa mefem mis nacvlad daayena misi
Ze varaz-bakuri, sagduxt dedoflis Zma. gardaicvala vaxtangis mamam-
ZuZe saurmag spaspeti.
mefem sxva spaspeti daayena, romelsac juanSeri erqva. binqa-
rani, cecxlis-msaxurTa episkoposi, qarTvelebs Tavis rjuls
aswavlida. warCinebulTagani aravin emorCileboda, magram md-
abio xalxi mravlad Seudga cecxlmsaxurebas.
qarTlSi mdabio erSi cecxlis-msaxureba gavrcelda. amis
gamo Sewuxebuli iyo sagduxt dedofali, magram sparselTa ba-
tonobis (mZlavrobis) gamo verafers bedavda. maSin saberZneTi-
dan moiyvana WeSmariti mRvdeli, saxeliT miqaeli da episkopos-
ad daayena zemo eklesiaSi, radgan am droisTvis mobidan episko-
posi gardacvlili iyo. miqael episkoposi win aRudga macTur
binqarans, qarTvelebs WeSmarit rjuls aswavlida. man Seunar-
Cuna sarwmunoeba qarTlis warCinebulebs da eris umravleso-
bas, magram mdabio eris mcire nawili cecxlmsaxurebas Seudga.
roca vaxtangi aTi wlis gaxda, gadmovida osebis uricxvi
laSqari. daipyres qarTli mtkvris saTavidan vidre xunanamde,
moaoxres bari, Tumca cixe-qalaqebi, garda kaspisa, gadaurCnen.
qalaqi kaspi Semusres, daatyveves da waiyvanes vaxtangis da, sami
wlis miranduxti. [146] daupyrobelad gadaurCaT qarTlis mxa-
reebi, kaxeTi, klarjeTi da egrisi, Caiares ransa da movakanSi,
igic daipyres da gaiares darubandis karebi, radgan darubande-
115
lebma TviTon misces gza da gamarjvebulebi Sevidnen oseTSi.
im dros afxazeTidan gamovidnen berZnebi, radgan berZnebs
hqondaT mTeli egris-wyals qvemoTa mxare da daipyres egris-
wylidan vidre cixe-gojamde. maSin qarTvelebSi glova-wuxili
Seiqna, am bob dnen: `RmrTis mimarT codva gagvimravlda, keTi-
lad ar vatareT qristes rjuli da iovanes mcnebis wesi. Rmer-
Tma samarTlianad moawia Cvenze aseTi risxva, radgan ucxo-
tomelebs daapyrobina Cveni Tavi, berZnebs Caugdo xelSi Cveni
miwa-wyali, rogorc mefe varaz-baqars waarTva klarjeTi.
varaz-baqaris codvis gamo moxda is, radgan wesierad ar mis-
devda qristes rjuls. xolo es Cveni mefeebis codvebis gamo
ki ar moxda, aramed eris codvaTa gamo. Cveni mefe amJamad yrmaa
da ar gvyavs winamZoli, romelic qristes sasoebiT da jvris
winamZRolobiT wagviZRveba. pirvelad osebze viZioT Suri da
Semdeg movikiTxoT berZnebisgan qarTlis sazRvrebi~. amas am-
bobdnen qarTvelebi da did mwuxarebaSi iyvnen.
vaxtangi izrdeboda da miqael episkoposisagan uflis mc-
nebebs swavlobda. qarTlis yvela mefeze metad.siyrmeSive Seiy-
vara qristes rjuli, Sewuxebuli iyo imiT, rom qarTlSi cecx-
lmsaxureba gavrcelebuliyo dapyrobisa da miwa-wylis warT-
mevis gamo. gonebaSi ufro metad wuxda rjulis Sesaxeb, magram
sparselTa mZlavrobis gamo ver bedavda gamJRavnebas.
[147] roca vaxtangi TxuTmeti wlis Seiqna, mouwoda qarTlis
yvela didebuls da yvelani qalaqSi Sekriba. mefem erTi sasax-
le moamzada, dajda maRal taxtze. juanSer spaspeti da orive
episkoposi taxtzeve dasxdnen, sxva erisTavebi savarZlebSi moT-
avsdnen, aTasisTavebi, asisTavebi da danarCeni eri fexze idgnen.
mefem, rogorc moxucebuls, brZensa da filosofosebs So-
ris aRzrdils Sehferis, xmamaRla daiwyo saubari: `gansacdeli
da ubedureba mefeebze da erze maTi codvebis gamo moiweva Rmr-
Tisgan. rodesac morwmuneebi ara saTanadod ewevian RmrTis msax-
urebas da arRveven mcnebebs, RmerTi iseT ubedurebas moavlens,
rogoric axla moiwia Cvenze. rodesac keTili mama sikeTisTvis ke-
116
Tilad wvrTnis Svils da igi mamis swavlebas ar misdevs, is mama ce-
miTa da swavliT aiZulebs Svils, raTa sikeTe iswavlos da sikeTis
matarebeli (sa£mar) iyos. amgvarad gagvwvrTna Cven RmerTma, cisa
da qveynis dambadebelma. amitom Cven gvmarTebs, madloba SevwiroT
mas mowyalebisTvis”. yvelam madli Seswira RmerTs.
mefe vaxtangma isev ganagrZo laparaki da yvela warCinebuls
mimarTa: `ismineT Cemi sityvebi! Tumca yrma var da Cemgan sikeTe
ar ginaxavT, magram Cemi mamebisgan gaqvT nanaxi didi sikeTeni
da didebani Tqven, romelTac mTavroba gikaviaT. aw Tu RmerTi
gvacocxlebs, sikeTe da dideba gewevaT, romelnic Cemi mamebi-
sgan ar ginaxavT. axla rasac geubnebiT, Tumca Cemze da Tqvenze
Tanabrad aris mowevnuli es gansacdeli, [148] magram ise miiReT,
TiTqos Tqvenze ar mowevnuliyos igi, aramed mxolod Cemze. da
Cem gulSi ar iqneba sityva, rom rac maTze gansacdeli moiwia,
Tavisi SurisZiebis gamo Svrebian amas, aramed yvelafers CemT-
vis samsaxurad CavTvli, yvelafrisTvis sikeTiT mogizRav. ar
moviTmen osebisgan lanZRvas, aramed RmerTis, dausabamo er-
Tarseba samebis sasoebiTa da mindobiT, patiosani jvris winamZ-
RolobiT, romelic misdami guliT mlocvelebs winamZRvrad da
iaraRad aqvT mocemuli, Suri viZioT osebze. es rom sparseli
mefeebisgan, an berZnebis mefisagan mogvsvloda, moviTmendiT.
magram rac Cvenze moiwia osebis mier lanZRvis gamo, amis moT-
mena ar SeiZleba, CvenTvis sikvdili sjobia~.
maSin adga juanSer spaspeti da Tqva: cxondi, mefeo, uku-
nisamde didebiT da Sens mtrebze gamarjvebiT. WeSmarits brZaneb:
Cveni codvebis gamo moiwia es gansacdeli Cvenze, samarTlianad
dagvsaja RmerTma, radgan vamravleT Cveni codvebi mis winaSe.
RmrTis mimarT madloba gvmarTebs, radgan didi sasjelis Rirsi
viyaviT da ara iseTis, rac Cvenze moiwia. mravalmowyalem Cveni
Secodebebis odeni sasjeli ar mogvago da am mcire sasjeliT
dagvsaja. da Cven, qarTlis mkvidrT, amis gamo didi madloba gv-
marTebs RmrTisa. radgan Sen, qarTlis yvela mefeze umjobesi da
Sens mamebze aRmatebuli, yvelafriT Semkobili, nebroT gmiris
117
msgavsi, Cvens winamZRvrad gamogacxada. RmrTis mier movlineb-
uli xar Cveni [149] Zveli Tu axali gaWirvebebis(ubedurebebis)
gamqarvebelad. Tu Cveni codvebi ar gadawonian, Sengan moveliT
Cveni yvela gasaWiris daZlevas, yvela drosTan SedarebiT
Cveni miwa-wylis gafarToebas, radgan Cvens mamaTagan aravin
yofila Sennairi. cxondi, mefeo, ukunisamde. rac osebis mier
am xuT weliwadSi mowevnula, did mwuxarebaSi viyaviT, radgan
yrma(bavSvi) iyavi da ar SegeZlo mxedroba da brZolaTa winamZ-
Roloba da arc samefo saqmianoba. axla, mefeo, Tumca sibrZniT
da ZaliT, simxniT da asakiT srulyofili xar, magram sabrZolo
gamocdileba gaklia. vxedav Sens sibrZnes: Tumca yrma xar, ma-
gram mefoba SegiZlia, xolo laSqrobis da brZolaTa warmarTvis
dro jer ar dagdgomia. Cveni ganzraxva aseTia: Seni sibrZniT da
dedaSenis rCeviT gamoarCie erTi vinme CvenTagani Cveni laSqris
winamZRolad, yvela mas Caabare da davemorCilebiT, rogorc
mamaSens, da samebis, erTarseba RmerTis, ZaliT gavemarToT da
viZioT Suri. Sen ki Sin darCi da ganage mefoba. Cveni codvebis
gamo Tu osebTan davmarcxdebiT, Seni mefoba uvneblad darCeba.
xolo ukeTu Sen damarcxdebi Cveni codvebis gamo, Cveni qveyana
sruliad ganadgurdeba, radgan qveyanaze Seni nacvali aravin
aris.~ es Tqva juanSer spaspetma da warCinebulebi da erisTave-
bi daeTanxmnen mis sityvebs.
maSin mefem brZana: `juanSer, rogorc Sens sibrZnes da erT-
gulebas Seefereba, ise Tqvi yovelive, magram me ar veTanxmebi
Sens [150] sityvebs, radgan rac gansacdeli dagvidga, Cemi cx-
ovrebis TiToeuli dRe mwuxarebaSi gamitarebia, rogorc sib-
neleSi myofs. Cemi dis sibraluli, rogorc maxvili cecxls, ise
miseravs guls.
CemTvis sikvdili sjobia sicocxles. magram RmrTis imediT da
patiosani jvris winamZRolobiT TviTon waval da vevedrebi mis
mravalmowyalebas, ar gamwiros da gamarjveba momapovebinos.~
maSin radgan ver dauSlidnen, warCinebulebi daeTanxmnen
da Tqves: `cxondi, mefeo, ukunisamde! aRsruldes Seni ganzrax-
118
va, dambadebelma RmerTma angelozi moavlinos Sens Semwed da
dasces yoveli Seni mteri da ganamtkicos Seni mefoba!~
oseTze laSqrobis gadawyvetileba
gadawyvites oseTze laSqroba. yvelani mosamzadeblad sax-
lebSi wavidnen. vaxtang mefem Tavis biZasTan, ranis erisTav,
varaz-bakurTan mociquli gaagzavna, oseTze laSqrobis ambavi
Seatyobina da daxmareba iTxova. igi sixaruliT daTanxmda, rad-
gan misi qveyanac dapyrobili iyo osebis mier. vaxtangma qarTlis
mTeli mxedroba ixmo. yvelani Seikribnen da daibanakes muxnarsa
da xerkSi, aragvis iqiTa da aqeTa mxares. asi aTasi cxenosani da
samoci aTasi qveiTi iyo. varaz-bakurma Tavisi Tormeti aTasi
mxedari gamogzavna. vaxtang mefe qalaq mcxeTidan gavida, Seav-
so [151] da ganalaga Tavisi laSqari. moewona maTi simravle, kar-
gi cxenebi da mokazmuloba, yvelani mxiarulni da aRtyinebulni
ixila, radgan osebis mimarT SurisZiebiT iyvnen savse. igi six-
aruliT aRivso da RmerTs madlobda. Semovida qalaqSi da erTi
kvira locvasa, marxvasa da RamisTevaSi gaatara. didZali qoneba
dauriga glaxakebs. Tavisi samefos ganmgeblad deda sagduxti
da da xvaranZe datova da aseTi anderZi dawera: `Tu cocxali ar
davbrundebi, Cemi da, xvaranZe, colad SeirTos mirianma, vaxtan-
gis mamis Zmiswulma, naTesavisagan revisa, mirianis Zisa, romel-
ic siZe iyo Trdat somexTa mefisa. man SeirTos Cemi da da xelSi
aiRos mefoba.~ es dawerili Tavis dedas misca da sxvas aravis ar
gaagebina. miriani, Tavisi mamis Zmiswuli, mcxeTaSi datova.
vaxtangi gaemgzavra da TianeTSi dadga. iq SeuerTdnen
kavkasieli mefeebi ormocdaaTiaTasi mxedriT. RmrTis saxeliT
gaemarTa, darialanis kari ganvlo. oseTSi rom Sevida, vaxtangi
Taeqvsmeti wlis iyo.
maSin oseTis mefeebma Sekribes TavianTi laSqari, xazareTi-
dan moimates Zala da moegebnen mdinaresTan, romelic darialans
119
gaivlis da oseTis dablobze Cadis. im mdinaresac aragvi hqvia,
radgan orives saTave erTi mTidan gamodis: qarTlis aragvisa da
oseTis aragvisa.
a orTave laSqarma amier da imier. daibanaka mdinaris piras
orive mxriv kldis qarafebi iyo, tyeebi da velebi mdinaris sana-
piroebze. erTmaneTs moeridnen, qarafebis misadgomebi daikaves
da idgnen ase Svidi dRe. am Svidi dRis ganmavlobaSi mdinareze
bumberazebis brZola iyo. osebs rom xazarTa maSveli laSqari
hyavdaT, iq eria erTi kaci goliaTi, [152] saxeliT Tarxani. gam-
ovida Tarxan xazari da xmamaRla daiZaxa:~ ̀ Tqven geubnebiT, vax-
tangis mebrZolebo, vinc Tqvens Soris uZlieresia, gamovides
CemTan sabrZolvelad~.
vaxtang mefes rom sparselTa maSveli laSqari hyavda, iq eria
erTi kaci, romelsac farsman-farux erqva saxelad. mas vervin
ver gamklaveboda brZolaSi, mravali lomi hyavda xeliT Sepy-
robili. igi TarxanTan sabrZolvelad gavida. orTavem sabr-
Zolo yiJina dascxo da daetaknen erTmaneTs. pirvelsave Serki-
nebaze dahkra xmali farsman-faruxs Cabalaxze da beWebamde
gaupo Tavi. Sewuxdnen vaxtang da misi mebrZolebi, radgan aravin
darCa maT Soris farsman-faruxis msgavsi. yvelani SeZrwundnen
da mwuxarebiT aRivsnen.
is dRe daRamda. vaxtangi Tavis karavSi Sevida, locva dai-
wyo, cremlebiT evedreboda RmerTs, gaTenebamde ar damjdara,
loculobda, RmrTisagan Sewevnas iTxovda. RmrTis mindobiT
gadawyvetili hqonda TviT SebrZoleboda Tarxans, radgan uSi-
Sari iyo, rogorc uxorco. da RmrTisa da Tavisi Zalis imedi
hqonda.
rogorc ki gaTenda, isev Camovida Tarxan mdinaris napirTan,
kvlav Seuracx-hyofda da .aqezebda. vaxtangis laSqarSi aravin
Canda masTan SembrZolebeli.
maSin vaxtangma Tavis spas mimarTa: ̀ me Cems Zalasa da simxneze
ki ar var mindobili, aramed dausabamo, yovlis dambadebeli
sameba erTarseba RmrTis mindobiT martod gaval TarxanTan sa-
120
brZolvelad. gaukvirdaT warCinebulebs, aCerebdnen vaxtangs
da aTasgvarad fiqrobdnen, rom daeSlevinebinaT brZola, rad-
gan vaxtangi yrma iyo da amis gamocdileba ar hqonda.
[153] vaxtangi ar daeTanxma, mtkiced gadawyvita brZola. cxeni-
dan Camoxta, miwaze daeca, RmerTs Tayvani sca da Tqva: `he, ufalo,
yovlis dambadebelo da keTilTa Semmatebelo, Seni moimedeebis
aRmamaRlebelo! Sen iyavi Cemi Semwe, Seni angelozi moavline Cem
Zalad, daamxe is urjulo da Searcxvine Seni magineblebi, radgan
Cems Zalaze ki ara var mindobili, aramed Sens mowyalebaze~. vax-
tangi mobrunda, taiWze amxedrda da Tavis laSqars mimarTa: ̀ Rmer-
Ts evedreT da nu SeZrwundebiT!~. vaxtangi wavida da laSqari mis
zurgs ukan dadga. SeZrwunebuli da mwuxarebiT savse molaSqreebi
Tav-TavianT rjulze evedrebodnen RmerTs.
a. vaxtangis da Tarxanis omi, da vaxtangis mier Tarxanis
mokvla.
vaxtangma qarafi Caiara da mdinaris piras miadga, xelSi Subi
eWira. Tarxanma moxeda da uTxra : « me goliaTebs da gamocdil
gmirebs vebrZvi da ara patara bavSvebs, magram Senzec davimdab-
leb Tavs~. SesZaxes da daeZgernen erTmaneTs. pirvelsave Setake-
baze vaxtangma Subi aZgera welSi. abjris simagrem ver daifara,
zurgSi gauara da mokla.
nugeSmicemulma da sixaruliT aRsavse qarTvelebma maRali
yiJina dasces da RmerTs madloba Seswires. vaxtangi imave adgi-
las cxenidan Camoxta, miwaze daeca, Tayvani sca RmerTs da Tqva :
«kurTxeul xar Sen, ufalo, romelmac moavline Seni angelozi
da daamxe Cemi mteri. Sen xar Sendami msasoebelTa aRmamaRle-
beli; Sen xar, romelmac [154] miwisagan aRadgine glaxaki da sko-
risagan aamaRle davrdomili~. Tarxans Tavi mohkveTa, cxenze
Sejda da Tavis laSqarTan wavida. mTelma laSqrobam xmamaRla
qeba Seasxa vartangs da RmerTs madlobdnen.
121
g. vaxtangis da bayaTar osis omi da vaxtangis mier
bayaTaris mokvla
meore dRes osebis mxridan sxva bumberazi gamovida, romel-
sac bayaTari erqva. igi goliaTi iyo da rac laSqrobisTvis moi-
wifa, vervin ver SeZlo brZolaSi misi gamklaveba. masTan mebr-
Zoli yvela gawyvita. misi mSvildis sigrZe Tormeti mtkaveli
iyo, isrisa _eqvsi mtkaveli. moadga bayaTar mdinaris napirs da
xmamaRla SesZaxa : vaxtang mefeo, nu gayoyoCdebi Tarxanis mokv-
lis gamo, igi goliaTebs ar ekuTvnoda da amitomac moklul iqna
patara bavSvis mier. axla Tu Sen CemTan sabrZolvelad gamoxval,
Cemgan ficxeli brZola Segxvdeba, romelsac ver gadaurCebi. Tu
ara, Seni mebrZolTagani Tu vinme gamova, misTvisac mzad var~.
maSin vaxtangma bayaTars miugo: «Cemi ZaliT ki ar vZlie
Tarxans, aramed dambadeblis ZaliT. ar meSinia Seni, rogorc
erTi ZaRlisa, radgan qristes Zala aris CemTan da misi patio-
sani jvari saWurvelia Cemi~. vaxtangma daawyo da mzad yofnaSi
moiyvana laSqari. Sejda javSniT SeWurvil taiWze, aiRo vigris
tyavis fari, romelsac maxvili ver hkveTda, ferdobi Caiara da
mdinaris axlos dadga. bayaTars SesZaxa: «me mdinares ar gad-
moval, radgan mefe var. me ar veaxlebi oseTis mebrZols, rad-
gan Cemi daRupviT mTeli Cemi laSqari daiRupeba. Sen ki mona xar
da Seni daRupviT [155], rogorc erTi ZaRlis daRupviT, oseTis
laSqars ara evneba ra. gamodi mdinareze Cem mxares~. bayaTar
osma Seasrula misi sityvebi da Tqva: «me, Seni mkvleli, mdinares
gamoval, magram mdinarisgan sami utevani ukan daixie~.
ukudga vaxtangi. bayaTarma gadmoiara mdinare da isrebi
dauSina. vaxtangi Tvalis simaxviliT, gonebis gamWriaxobiT da
Tavisi taiWis simkvircxliT iridebda isrebs, Soridanve xe-
davda momaval isars, usxlteboda da marjved uaxlovdeboda.
amier da imier molaSqreebi buksa da dafdafebs scemdnen. orive
laSqari, qarTvelebi da osebi, maRali xmiT zrialebdnen ise,
rom mTebi da borcvebi iZrodnen. bayaTarma ori isris meti ver
122
moartya vaxtangis fars, mTlianad ver gakveTa igi. kvlav hkra
isari vaxtangis cxens da Sig moartya. vidre vaxtangis cxeni dae-
cemoda, [vaxtangi] zed miuxta, hkra xmali bayaTars mxarze da
gulamde gakveTa.
maSin daeca vaxtangis cxeni, man swrafad Seipyro bayaTaris
cxeni. daemxo miwaze, RmerTs Tayvani sca da winaze ufro metad
Seswira madloba. amxedrda bayaTaris cxenze, movida Tavisi
laSqris siaxloves da xmamaRla SesZaxa: «mxned iyaviT da gaZli-
erdiT, radgan RmerTi Cvenken aris!~.
gamzadebuli laSqari daiZra: win cxen-abjrianebi da jaWv
Cabalaxosnebi, maT ukan _ qveiTni, xolo qveiTebis ukan _
[156] mxedarTa simravle da amgvarad miadgnen osebs. osebi gad-
modgnen qarafze da kokispirul wvimasaviT daayares isrebi.
vaxtang mefe rCeuli mxedriT Tavisi laSqris zurgSi iyo mo-
qceuli, mebrZolebs amxnevebda, Zalas matebda da anugeSebda.
win mimavalma cxen -abjrianebma qarafis gza aiares, vakeze gavid-
nen, ukan daudgnen qveiTni da momdevnod _ mxedarTa simravle.
Seiqna maT Soris Zlieri brZola. vaxtangi Tu marjvena mxareze
ibrZoda, Zrwodnen marcxena mxares. xolo Tu marcxena mxareze
ibrZoda, Zrwodnen marjvena mxares. laSqris am simravleSi yvel-
gan lomis xmasaviT ismoda vaxtangis xma. mas Tan dahyveboda ori
mxedari: ZuZumte artavazi, saurmag spaspetis Ze da bivritiani
sefewuli. isinic mamacurad ibrZodnen.
osebi damarcxdnen, maTi banaki gaiqca, daixocnen da tyved
Cacvivdnen. umravlesi gaqceuli osebisa tyved Seipyres, raTa
daexsnaT osebis mier adre datyvevebuli qarTvelebi. roca dev-
na Sewyvites, ukan mobrundnen da Tavis banakSi daibanakes. sami
dRe daisvenes da RmerTs madloba Seswires. mere gaifantnen os-
eTis dasapyrobad, Semusres maTi qalaqebi, xelT igdes uricxvi
tyve da alafi.
123
CanarTi
daimorCila osebi da yivCaRebi da Seqmna oseTis karebi,
romelsac Cven darianiss veZaxiT. masze maRali godlebi aaSena
da mcvelad maxlobeli mTiulebi daayena. osebisa da yivCaRebis
did jgufebs (naTesavTa) gadmosvla ar SeeZloT qarTveli me-
feebis brZanebis gareSe.
wavidnen paWanikeTSi, radgan paWanikeTi oseTis mosazRvre
iyo, gadalaxes oseTis mdinare. iqve iyo jiqeTi. mravali wlis
Semdeg[ 157] paWanikebi da jiqebi Turqebma gandevnes. paWanikebi
dasavleTisken wavidnen, xolo jiqebi afxazeTis bolos dasax-
ldnen. vaxtangma paWanikeTi da jiqeTi daipyro, mobrunda da
isev oseTs moadga. osTa mefeebi kavkasiis simagreebSi iyvnen gax-
iznuli. maTgan mociqulebi movidnen da dazavdnen. osebma misi
dis nacvlad vaxtangisgan ocdaaTi aTasi tyve osi iTxoves, yvela
saukeTeso, romlebic saxelebiT CamoTvales. vaxtangma dis san-
acvlod misca ocdaaTi aTasi tyve da [da] TavisTan moiyvana.
xolo tyve qarTvelebi, romlebic eqvsi weli hyavdaT osebs,
yvelani TiTos TiToSi gacvliT gamoixsna; osebisgan mZevali ai-
yvana, mZevalSi sxva ocdaaTi aTasi tyve misca. qarTveli tyveebi,
romlebic gamoixsna, ricxviT samas ormocdaaTi aTasi iyo. da
rac gaSvebulebis garda darCa kidev tyve osi, TvliT iyo eqvsas
ormocdaaTi aTasi, garda paWanikelebisa da jiqebisa. yovelive
es oTx TveSi moxda.
Semdeg mefem didi saCuqrebiT gauSva sparselTa daqiravebu-
li jari da kavkasieli mefeebi, darialis gzaze gamouSva Tavisi
da miranduxti da yvela tyve. TviTon qarTlis didi laSqriT
afxazeTis gzaze wamovida, vaJkacurad da mxned ekveTa afx-
azeTis cixeebs, radgan berZenTa mefes, leon dids, ar ecala
sparselebTan omis gamo da ar SeeZlo laSqris afxazeTSi gamog-
zavna. sam weliwadSi daipyro afxazeTis yvela cixe, vidre cixe-
gojamde. dabrunda saxlSi, samefo qalaq mcxeTaSi. Seegebnen
misi deda da dani, qalaqis mravali mamakaci da qali [158] , fex-
124
qveS ufendnen TavianT samajurebsa da samosels, Tavze ayrid-
nen dramasa da drahkans da xmamaRla asxamdnen xotbas, radgan
arcerT mefes ar gadaexada amgvari Zlieri brZola.
vaxtang mefem mravali locviTa da RamisTeviT, glaxakebze
wyalobis gacemiT madloba Seswira RmerTs. xalxs saCuqre-
bi uboZa, daawinaura osTa brZolaSi erTgulad mebrZoli da
gamocdili mxedrebi. naalafevidan ZRveni misca Tavis biZas,
varaz-bakurs: aTasi mona, aTasi cxeni, aTasi saxedari. sparsel-
Ta mefes aTi aTasi mona, aTi aTasi cxeni da aTi aTasi saxedari
gaugzavna. yovelive es sparsTa mefes miuZRvna binqaran episko-
posis xeliT da sparsTa mefes asuli Txova colad. sparselTa
mefem misca colad Tavisi asuli, romelsac saxeli erqva ba-
lenduxti. mziTvad somxiTi da kavkasiis yvela samefo misca,
Tan werili miswera, romelSic ewera: « yovelTa mefeTa-mefis,
urmisdisgan vaxtangs, aT mefeTa-mefeze axovan varan-xosro-
Tangs ~. moswera keisris omis Sesaxeb, rom keisari sparselebTan
saomrad iyo gasuli.
maSin vaxtangma mTel Tavis laSqars, kavkasiis yvela mefes
acnoba, Seikribnen da orasi aTasi mxedari mtkvris iqiTa da
aqeTa mxares dadga. sparsTa mefis brZanebiT maT SeuerTda [159]
varaz-bakuri, biZamisi, ranis erisTavi, adarbadaganis, ranisa da
movakanis laSqriT, daaxloebiT orasi aTasi mxedari.
vaxtangi im dros ocdaori wlis iyo. igi Tanamoasakeebze yve-
laze maRali iyo, saxiT mSvenieri, ZaliT Zlieri ise, rom Seiara-
Rebuli qveiTad irems eweoda, rqebiT iWerda, SeWurvil cxens
mxarze moikidebda da mcxeTidan armazis cixeSi adioda. igi ma-
mis mxolodSobili Ze iyo. misi da xvaranZec Zlieri da mSvenieri
iyo. morwmune mirian mefis gvaridan darCenili iyvnen vaxtang
da misi debi, isini baqar mirianis Zis STamomavlebi iyvnen.
miriani da grigoli revis, mirianisave Zis, STamomavlebi
iyvnen. maT kuxeTi hqondaT da cixe-qalaq rusTavSi cxovrobd-
nen, radgan erTmaneTis xocviT Zalian SeTxelebuli iyvnen.
mirian mefidan vidre vaxtang mefemde gardacvlili iyo rva
125
naTesavi(Taoba), aTi mefe, asormocdaCvidmeti weli iyo gasuli.
gardacvlili iyo rva WeSmariti rjulis damcveli episkoposi,
xolo danarCenebi _ rjulis damrRvevni iyvnen.
vaxtang gorgaslis mier saberZneTSi wasvla saomrad
vaxtangi saberZneTSi Sesasvlad gaemarTa, mividnen somxiTSi da
peroJa-kafaSi, sadac adremoxsenebul perozs cixe hqonda aSeneb-
uli, mas SeuerTdnen somxiTis erisTavebi: arev sivnieli, juanSer
aspuragneli, amazasp tarovneli, grigolis mier aSenebuli qalaq-
idan, Trdat, didi Trdatis modgmisagan. moadgnen cixe-qalaqs,
romelsac karaspola erqva, xolo amJamad hqvia karnu-qalaqi. [160]
gaimarTa brZola, magram ver SesZles misi aReba, radgan sami maRa-
li zRudiT iyo garSemortymuli. qalaqis asaRebad datoves ori
erisTavi Tormeti aTasi mxedriT.
vaxtangi wavida pontoSi da gzaze sami qalaqi moaoxra: an-
ZoreTi, ekleci da steri. laSqari zRvis napiras pontos did
qalaqs miadga. sami Tve ibrZodnen da laSqarma konstantines
qalaqs miaRwia. sparselebi eklesiis msaxurebs rom waawydebod-
nen, xocavdnen. vaxtang mefem somxiTisa da sparselebis molaS-
qreebs mouwoda, rom aravin moweseTagani ar moeklaT, aramed
tyved aeyvanaT. man maT mimarTa:
`roca papaCemi miriani Tavis Zmiswuls, sparselTa mefes, ber-
ZnebTan sabrZolvelad Semohyva, [isini] aseve eqceodnen moweseeb-
sa da eklesiis msaxurebs, amitom maTi uricxvi laSqari saSineli
marcxiT iqna Zleuli mcire laSqris mier. im droidan wagvarTves
zRvis aRmosavleTiT es teritoria berZnebma Cven, qarTvelebs.
pirveli mefeebis brZola anZianZorSi iyo, sadac amJamad didi
moZRvris, grigolis saflavia. iqidan gamodevnes Cveni mefeebi.
xolo Cven aTi dRis savali gamoviareT, CrdiloeTiT moveqeciT.
Cvenc berZnebis rjulze varT qristes aRmsarebelni, romelic
yvelas WeSmariti RmerTia.
126
`an ar gsmeniaT saswaulebis Sesaxeb, romlebic jvris wa-
ZRoliT Caidines mefe konstantines dros, an im saswaulebis
Sesaxeb, romlebic berZenTa qveyanaSi moxda kerpTmsaxuri me-
fis ivlianes dros? rogor mokla igi zecis isarma? Seikribnen
berZeni mxedrebi da mefed ivbimianosi gamoacxades. xolo man
ar itvirTa [mefoba], sanam ar Semusres kerpebi da ar aRmarTes
jvrebi. mxolod amis Semdeg daadges [161] mefis gvirgvini. uf-
lis angelozma aiRo gvirgvini da daadga Tavze ivbimianoss,
WeSmarit mefes. zecidan moisma xma, romelmac sparselTa mefes
xosroTangs auwya: `moerideT brZolas ivbimianosTan, radgan
jvris ZaliT uZlevelia igi~. amis Semdeg mefe da xosro moyvare
Seiqmnen, vidre orive ar gardaicvala.
`an Tqven, somxiTis mkvidrebs arSakunianebs, bivritian piti-
axSebs, ar gaxsovT grigol parTevelisa da misi mowinaaRmdege-
bis, Trdat arSakuniani mefis saqmeebi _ rogor dasca ampar-
tavnobis gamo da taxad iqca igi? magram grigolma moaqcia da
im droidan igi eklesiaTa mSeneli gaxda. Trdatma, radganac igi
gmiri(Ronieri) iyo, Tavisi zurgiT aaSena didi eklesia. xolo
Tqven, qarTlis mkvidrno, qarTveli mefeebis modgmav, romel-
nic dRes saganmgeblod xarT dayenebuli Cvengan, mefeebisgan,
romlebic nebroT gmiris STamomavlebi varT, romelic yvela
mefeze uwinares gamoCnda qveyanaze, romelic loms TikaniviT
abamda, kanjarsa da qurciks qveiTad iWerda. misi Zliereba ise
gaizarda, rom noes yvela modgma mas daemorCila. SesZlo aego
qalaqi, romlis qvebisTvis qva oqrod Seqmna, sarTulebad _ver-
cxli, garemo SemozRuda aguriTa da kiriT, karebisa da sark-
melebis Tavebi iakinTisa da zurmuxtisagan gaakeTa ise, rom
maTi sinaTlisgan RamiT ar bneldeboda. SigniT iseTi taZrebi
da koSkebi aago, rom TqvenTvis warmosadgenad SeuZlebelia. Ti-
ToeulisTvis warmoudgenelia misi sibrZne, romelic mas mieca,
sanam sami dRis savalze aRmarTavda zRudeze asasvlel kibeebs.
(!). surda, rom caze asuliyo[ 162] da cis arsebani exila. rogorc
ki gaiara haeris sazRvari da varskvlavebis sazRvrebSi Sevida,
127
mSeneblebs gauWirdaT saqmianoba, radgan oqrom da vercxlma
dnoba daiwyo imis gamo, rom iqidan modis cecxlovani eTeris
xelmwifeba( Zlevamosileba, mgznebareba), romelic samyaros
moZraobis gamo Zlierad gizgizebs. iqidan Semoesma zecis Svidi
gundis sityvebi, romlis gamo airivnen adamianebi. da yoveli
adamiani Tavisi modgmiT Tavis enaze metyveli gaxda. ar emor-
Cilebodnen erTmaneTs Tavisi moyvareebis winaSe( urTierTs ar
erCodnen TavianTi moyvasis winaSe) (!) da wavidnen (gaifantnen)..
nebroTs sparsul enaze uTxra: `me var miqael angelozi,
romelic RmrTis mier dayenebuli var aRmosavleTis gamge-
blad. wadi mag qalaqidan, radgan RmerTi faravs mag qalaqs
samoTxis gamoCenamde, romelic Seni aSenebulis maxloblad
dgas, romelTa Soris aris es mTa, romlisagan amodis mze da
gamodis ori mdinare: nilosi da geoni. geons samoTxidan gamo-
aqvs surnelovani xe da balaxi, romelic Seezaveba muSks. axla
wadi, dajeqi ori mdinaris, evfratisa da jilas, Sua da gauSvi es
xalxebi, vin sadac inebos, rameTu uflis mier arian warvlenili.
xolo Seni mefoba yvela mefeze mefobdes (vrceldebodes), . uka-
nasknel Jams mdabio erTan movides cis meufe, romlis xilvac Sen
gsurs,. misma SiSma gafantos amqveyniuri siamovnebani, mefeebma
xeli aiRon mefobaze da eZion siglaxake. maSin RmerTma gixilos
Sen gaWirvebaSi da gixsnas.~
yvelam miatova qalaqi da wavidnen. indurad molaparakeni
dastova indoeTSi, sindni _ sindeTSi, romaelebi _ romSi, ber-
Znebi _ saberZneTSi, [163] agi da magugi _ magugeTSi, sparselebi
_ sparseTSi. xolo pirveli ena asuruli iyo. es aris Svidi ena,
romelzedac laparakobdnen nebroTamde. imitom mogiyevi, rom
Cvens mamebs es wigni farulad hqondaT. me saRmrTo miswrafe-
bam maTqmevina es, amis gamo Cvenma mamam, mirianma, ninos meoxebiT
Seiwynara qristes saxareba.
Cveni mamebi qristes mosvlamde ar iRebdnen xarks da mas Sem-
deg davuZlurdiT, rac berZnebi miRmarT (iqiT)(?) ibrZvian? man
nebroTi jojoxeTSi ixila da gamoixsna: igi yvela mefeze pirve-
128
lia. danielic emowmeba, rom miqaeli sparselebis Zalad aris
dayenebuli. Tqven, yovelma qarTvelma, ixileT es saswauli,
romelic moimoqmeda ninom. an ggoniaT, rom RmerTma berZnebi
gaswira? sparselTa qveynis umetesi maT ar Semusres? dRes me-
eqvse Tvea, rac Cveni laSqrobis ambavi gaiges. keisari mobrunda,
radgan gaagebines Cveni Semosvla da axla moaxloebulia CvenTan
sabrZolvelad. amieridan yvela juris modgma ufal RmerTs em-
saxureT da eklesias zians nu ayenebT.~
rogorc ki warmoTqva es yvelaferi, macne gaagzavna, rom yve-
lani gamosuliyvnen TavianTi samalavebidan, tyvebi gaenTavisu-
flebinaT da sadac undodaT, iq wasuliyvnen. mRvdlebis, dia-
konebis, mowese monazvnebis da monazoni qalebis didi simrav-
le gamovida gamoqvabulebidan, mTebidan, umravlesoba ponto
qalaqidan, radgan qalaqi oTxi Tve iyo Seviwroebuli.
maT Soris iyo ori kaci: petre mRvdeli, grigol RvTisme-
tyvelis erTi mowafeTagani ( radgan mis saflavze eweoda mRvd-
lis msaxurebas) da samuel monazoni. [164] wardgnen vaxtangis wi-
naSe, rom madloba eTqvaT tyveebis gaSvebisaTvis, eklesiebisa da
mRvdlebis ganTavisuflebisaTvis da roca locva warmoTqves,
moewona mefes da moikiTxa isini. ubrZana yvela tyves da moweses,
mis mier gaSvebul davrdomilebs Semosuliyvnen, radgan yvela
davrdomili qalaqidan gasuli iyo. uZlurebs saxedrebi misca,
axalgazrdebs _ sam-sami drahkani da gauSva, petre mRvdeli da
samoel monazoni ki TavisTan daitova.
roca molaSqreebi TavianT karvebSi wavidnen, mefe savaxSmod
Sevida. mefem mimarTa petres: `RmerTs moewoneba es Cemi saqme,
rom eklesiebi davicavi da tyveebi gavuSvi?~.
petrem hkiTxa: `me, Senma monam, SenTan Tamamad vilaparako,
Tu sicruis qeba mogiZRvna?~
mefem uTxra:~ Tqvi, radgan arafers veZeb, mxolod mxilebas,
raTa sicrues ganveridoT~.
petrem uTxra: `xorcieli eklesia ufro aRmatebulia RvTis
winaSe, vidre qvis eklesia. qvis eklesia odesme daiSleba da imave
129
qviT aaSeneben. xolo xorcieli eklesia roca daiSleba, veravin
ver SeZlebs mis gankurnebas, verc mkurnali, verc mefe. ramde-
ni marTali kacis sxeuli dagicia, rasac ambobs abelis sisxlis
Sesaxeb: yoveli sisxli noes warRvniT ganiwmida. zaqarias, bar-
uqis Zis, sisxlisTvis yovelgvari Seuracxeba miago ebraelebs,
rogorc ambobs esaia: `aiRe da titos da spasianosis xeliT war-
wymide yvela maTi vaJi (wuli).~ an ar amogikiTxavs moses wigne-
bidan, roca israitelma isiZva ucxo tomelTan, ramdeni suli
mokvda im erTi siZvis gamo? axla Seni mxedrobis mier ramdeni
qalwuli, taZari RmrTisa, aris gaxrwnili.?
[185] mefem uTxra: `ver xedav, rogor iyo ivbimianosi ekle-
siebis dasacavad ukeTur ivlianesTan? Tu kaci dabrkoldeba
(waiforxilebs), umjobesia, sruliad ( sul?) daeces~.
petrem uTxra: ̀ dabrkolebuls ki ar dagcem, aramed dacemuls
aRgadgineb, rogorc daviTi [aRdga] uriis sacTurebisgan. ar min-
da, rom iyo kaci, romelic marjvenaTi akeTebs, xolo marcxenaTi
_angrevs, arc iseTi, romlebic eniT akurTxeben, guliT ki wyev-
lian da agineben, aramed iyo, rogorc keTilad moxsenebuli me-
feebi, romelTac es qveyana (wuTisofeli)(!) daipyres da sasufe-
vels ar ganSorebian: daviTi, solomoni, konstantine, ivbimianosi
da yvela maTi msgavsi. ra msgavsebaa Sensa da ivbimianoss Soris?
vin aris Seni ufali, rom misi xmali Sens kiserze iyos, rogorc
ivlianesi _ ivbimianosis [kiserze]? an Sen sad Segxvda esodeni
ziani, rac ivbimianoss _ ivlianesgan? vis xedavs RmerTi, romel-
ic Sens uflad gaxada da Sens simarTleze RmerTTan hqondes pa-
suxi? Sen ar gagxada yvela amaTi ufali da yvelani Sen ar daga-
morCila? amieridan gamoiTxovos RmerTma yoveli boroti saqme,
Seni xelebiT Cadenili da migagos, Tu ar moinanieb.~
mefem uTxra: `Tavis marTleba minda, magram Sen simarTliT
damsaje Cemi umsjavroebis gamo~.
petrem miugo: ̀ vinaidan Sewynarebis gzaze dadeqi, Seni codva
gangeSora Sen. xolo axla getyvi Sens gulisTqmas: umecrebam ki
ar gibiZga RmrTis Svilebis winaaRmdeg sabrZolvelad, aramed
130
Seni naTesavi sparselebis miSvelebis mizanma. ar ici, rom ber-
Znebi RmrTis xalxia im aRTqmis mixedviT, roca maT RmrTis
Svilebi uwoda da misca maT beWedi, romliTac Semusra jojox-
eTi. da aris igi jvari.
[166] mefem hkiTxa: `axla ra gnebavs?~
petrem miugo: `minda, rom Sens mier aRgznebuli es cecxli
Senve Caaqro da keisris megobari gaxde, rogorc aqamde sparselTa
{megobari] iyavi~.
mefem miugo: `minda, rom am Rames Tqveni locviT miCvenoT
keisari da me, erTad Sekrebili da rom ganzraxulia Cvens Soris
siyvarulis arseboba da gavigo, rom qristes nebaa Cems mimarT
Sens sityvebSi”.
petrem Tqva: `mZimea Cems mimarT Seni Txovna, radgan es aris
rCeuli adamianebis saqme, romlebic angelozis msgavsni arian
TavianTi srulyofili saqmeebiT. isini am kldeebSi arian da maT
SeuZliaT imgvari saqme, rasac Sen iTxov. momeci dro, rom wav-
ide da Sevevedro maT, gadavce Seni brZaneba da maTi locviT aR-
sruldes Seni ganzraxva. Seuracxad migvaCnia Cveni Tavi, radgan
codvilebi varT. vaiTu Tavxedobad moeCvenos RmerTs.~
samoel monazonma Serisxa igi da Tqva: `mRvdelo, RmrTis
saqmeze, rogorc adamianTa saqmeze, ise laparakob. ar wagikiTx-
avs, RmerTi ras eubneba palekarposs: angelozebi adamianebis
saTnoebisaTvis rom ar brkoldebodnen,( ! ), yovel qalaqSi
jvars unda vecva, rom yvela vacxovno? an israelis mefe aqabi
qristianeTa mefeze ufrosia, romelsac ambobs esaia: niSani
iTxove an simaRleSi an siRrmeSi. da amitom Tqva: qalwuli mi-
udges (daorsuldes)?. an vin uTxra israitels: rac iTxovo
Cemi saxeliT, mogeces? isom uTxra cis samyaros: `mobrundi~
da igi sam naWdevze mobrunda. Seni simdablis sityva kargia, pe-
tre, magram Semaferxebelia mcired morwmune kacTaTvis. Sen
ki, mefeo, cota Segvewie sarwmunoebiT, rom am gaWirvebuli
qalaqis locvam yos neba Seni.~ da wmindanebi TavianT samyofel-
Si wavidnen [167]. mefem didxans iloca da dawva. roca mierula,
131
movida dedakaci, romelic wminda nino iyo da Tqva: ̀ adeqi, mefev,
da krZalviT Seegebe, radgan ori mefe _ zecisa da qveynisa _
modis SenTan~. miixeda da pirvelad naxa qalaqi (qali!), rogoric
aris konstantinesi. swrafad miuaxlovda da ixila ori taxti,
erTze ijda saWurvliani, gvirgvinosani Wabuki. meore taxtze
ixila spetaki zewriT mosili moxucebuli, Tavze oqrosi ki
ara, naTlis gvirgvini edga, fexebTan ijda nino. vaxtangis mar-
jvena xeli epyra petre mRvdels, marcxena _ samoel monazons.
samoelma uTxra: `pirvelad Tayvani eci grigols, zecis did
gamgebels (!) mTavars~. mivida da Tayvani sca. grigolma Tqva: `es
ra boroteba Caidine, kaco, rom moaoxre Cemi banaki (qveyana) da
mxecebs SeaWame Cemi cxvrebi. eg orni rom ara, gverdiT rom gid-
ganan da rom ara es saTno dedakaci, mariamTan erTad maradis
rom iRvwis TqvenTvis, Surs viZiebdi Senze, rogorc Sens mama-
papebze, romelnic Semwvel cecxls eTayvanebodnen da ara yove-
lives ganmanaTlebel brwyinvalebas~. xeli gauwoda da eambora,
TiTqos xeli mihyo naTlis gvirgvins, TiTqos egeviTarive gvir-
gvini misca vaxtangs da uTxra: `daadgi es petres~. petrem aiRo
im gvirgvinze TiTqos SedarebiT udaresi da daadga samoel
monazons. ninom uTxra vaxtangs: `midi mefesTan da miiRe Seni
saCuqari.~ mivida mefesTan, erTmaneTi gadakocnes, [man] Tavis
taxtze adgili misca da gverdiT moisva. Tavisi xelidan misca
beWedi Zalze kaSkaSa TvaliT. keisarma uTxra: `Tu gnebavs, rom
gvirgvini mogce, aRuTqvi imas, vinc Cvens zemoT imyofeba, rom
ibrZoleb misi mtrebis winaaRmdeg [168] da miiRe misgan gvirgvi-
ni~. vaxtangma moixeda da ixila jvari, romelsac frTebze edga
gvirgvini. jvaris xilvam didad SeaZrwuna, radgan saSineli SiSi
Seudga. igi dadumda. nino wamodga, miixeda petres da samoelis
mxares da erTxmad Tqves: `oi, uZlevelo jvaro, Cven varT Tav-
mdebi, rom yvelaze umetesad waremarTeba~. keisarma xeli gaiS-
vira, jvridan gvirgvini aiRo da Tavze daadga vaxtangs.
gamovidnen. episkoposma TiTqos samgzis gaiRo xma da Tqva:
`vaxtang, vaxtang, vaxtang! sparselTa yvela tomSi yvelaze
132
metad morwmune iqnebi~. meored: `Sen mier aSendeba eklesiebi,
ganwesdebian episkoposebi da mTavarepiskoposi~. da mesamed:
`wamebis gvirgvins miiReb~. gamovida, ZilSive TiTqos ixmo petre
da samoeli da uyveboda ZilSi nanax Cvenebas. igini uxsnidnen:
`romelic taxtze ixile gvirgvinosani naTliT, igi didi moZR-
vari grigolia. man rac momca me Tavisi gvirgvinisagan, mTava-
repiskoposoba momca, xolo rac Cemi gvirgvinisagan miveci Cems
axlobels, Cem mier episkoposi iqneba. oqros gvirgviniT Semkuli
vinc naxe, keisaria. beWedi rom mogca, Tavis asuls mogcems Sen,
qarTlis mTel miwa-wyals, mis mier waRebuls, ukan dagibrunebs.
xolo jvarze gvirgvini rom mogca, jvris wyalobiT didi Rvaw-
li unda gadaixado. xolo Cvenma moZRvarma samgzis rom gixmo,
sami wyaloba iTxova RmrTisagan: Seni daxmarebiT qarTlis kaTa-
likosebma da episkoposebma WeSmariteba gaamyaron. sZlevde
mtrebs Seni aRsasrulis dReebamde. xolo aRsasrulisas brZo-
laSi wamebis gvirgvini miiRo, mtris xelSi ar Cavarde. yovelive
es aRsruldes Sens mouZlurebamde da siberemde~.
[169] roca vaxtang mefem gaiRviZa, madloba Seswira RmerTs,
romelmac yovelive gamoucxada. saswrafod ixmo petre da samoe-
li da hkiTxa maT: `ra ixileT~? maT upasuxes: `ambobdi, (ityode)
(!) mefeo: erTi marjvniv, meore marcxniv videqiT, roca Sen tax-
tze msxdomare keisrisa da RmrTismetyvelis winaSe ideqi. da
kidev, Cveni dedofali amSvidebda Senze gamwyral moZRvars da
Sens Tavs avedrebda.~
mefem uTxra maT: `dadumdiT, wmindanno, radgan yovelive
CemTan erTad gixilavT. axla rogor gindaT [gadawydes] am
qalaqis saqme, romlis Semusrva aris gadawyvetili? an ra vuy-
oT tyveebs, romlebic Cvens xelT arian da mraval aTasze metni
arian? axla swrafad wavides macne: sparselTa mefe wamosulia
jazireTis qveyanaSi, gamoiares filistimi keisris mefis kvalze,
romelmac moaoxra sparselTa qveyana. sparselTa mefem ver gau-
Zlo brZolas. keisari, roca man Seityo, rom Cven movediT maT
qveyanaSi, gamoeSura CvenTan sabrZolvelad. vxedavT, TiTqos
133
sparselTa mefe modis Cven Semwed. viciT, rom sparselTa
laSqari somxiTisa da qarTlis laSqarze ufro mravalia. Cvens
Soris aravin ar aris WeSmariti morwmune. rac Cvenma mamam mir-
ianma da Cemma dediT naTesavma Trdatma danerges, amaTi yvelasi
sarwmunoeba viciT, sacTurebiT savse arian. vaiTu, Cemi saqmis
gamJRavnebisas Cemi dedis Zma gawyres, erTmaneTs davetakoT da
Cveni mtrebis dasacini gavxdeT. amitom ase vizam: TiTqos Cemi
laSqari movida, magram mauwyes keisris mosvla da amis gamo uku
viqeciT [170]. roca keisari mova da mogveaxleba, pirveladve es
saqme SevatyobinoT. maSin, rogorc Senma siwmidem moifiqros,
egre vqnaT da ar daakldeba arc erTi mis tyveTagani~.
petre keisarTan wavida, xolo samoeli mefesTan darCa. meore
dRes despani movida da mefes Seatyobina, rom berZenTa laSqari
Semovida konstantinepolSi. mefe vaxtangma ixmo Tavisi dedis
Zma da yvela mefe da hkiTxa: `ras ityviT, radgan iciT berZenTa
laSqris simravle, maTi brZolis xrikebi, zRvaze navebiT simar-
jve. ager Sevidnen isini sparseTSi, gmirTa da goliaTTa qveya-
naSi da maT winaaRmdegoba ver gauwies. axla SiSi maqvs, vaiTu,
laSqari navebiT movides, gza daikavon da rogorc bakSi, ise mog-
vamwyvdion. amitom aqedan aviyaroT da zRvasTan davibanakoT
somxiTisken, rom Wirisa Tu lxinis gza gvqondes~.
laSqari qalaqis garSemo aiyara, gaiara somxiTisken xuTi
dRis savali da speris mxares dadga. gamovidnen sikvdils mi-
tanebuli qalaqSi myofni, madli miages vaxtangs da ZRvnad aTasi
litra oqro da xuTasi Tavi stavra misces. xalxi mSvidobianad
gamovida savaWrod da sazrdos saSovnelad.
roca petre mefe keisarTan mivida, yovelive Seatyobina.
keisarma friad gaixara da rac ki sizmarSi exila, yvelafris
neba misca vaxtangs. gamoagzavna mRvdeli petre da aRTqmiT da
Zlieri ficiT amcno, rom misi mefobis Tanaswori iqneba. amitom
orive laSqarma daamarcxon sparselebi, romelnic axldnen vax-
tangs, ar gavidnen TavianTi sabrZanebelidan, roca Seikribebian
vaxtangi da igi. vidre petre [171] da mociqulebi vaxtangTan mov-
134
idodnen, keisari Semovida konstantinepolSi da xuTasi dromo-
ni gamoagzavna, romelSic xuTas –xuTasi kaci ijda. ubrZana,
rom xlebodnen vaxtangs da brZolis gareSe damdgariyvnen. kei-
sari rvaasi aTasi kaciT gamoemarTa pontos gzaze. roca zRvis
laSqari mouaxlovdaT, sparselebs undodaT maTTan SebrZole-
ba, magram mefe akavebda da sabrZolvelad ar uSvebda.
roca keisris mociqulma da petrem ZRveni moarTves, [petres]
hqonda saidumlod [saTqmeli] da aseve hqonda sajarod [saTqmeli]
sityva. man sxvebis gasagonad Tqva: `nu garbixar, ideqi Cems mos-
vlamde, raTa gavwyvitoT SenTan myofi sparselebi, romlebic
sparseTSi Cveni Sesvlis dros cocxlad gadagvirCnen~.
garigebis niSnad mas saidumlod moarTves jvari da gvirgvi-
ni, tanisamosi, da Tqva: ̀ roca gaverTiandebiT, mogcem Tuxarisis
cixes da qarTlis miwa-wyals~. vaxtang mefem yvelas gasagonad
upasuxa: `sxva mizeziT ar movsulvarT aq, aramed SenTan sabr-
Zolvelad. axla modi aq, Tu ara, Cven movalT konstantinepol-
Si~. farulad ki gaagebina: `romelic Sens RmrTismoyvarebas ar
SeSvenis, rasac Sen ar izam, sxvas nu aqezeb, radgan daundobloba
ar Sehferis patiosan kacs. sparselebi Sen rom Cagigdo xelSi,
saxeli ar gamitydeba? mraval maTgans Cvenze ufro didi siy-
varuli aqvT qristes mimarT, magram SiSis gamo ver amJRavneben.
axla brZane, rom es saqme mSvidobianad davamTavroT, rogorc
ivbimianosma da sparselebma. amis Semdeg, roca Cveni saqme gadaw-
ydeba, imaT ufro marjved Cagigdeb xelSi. Tqveni mxriv nu iqne-
ba uRirsi saqme, numc areuloba, rom maxvilis piriT ar daeces
Tqveni xalxi, radgan Tqvenebi gaTamamebulebi arian sparsele-
bze [172] gamarjvebiT, xolo sparselebi SeSinebulebi ar arian,
Tqvenze daboRmilebi brZolas eswrafian: an mokvdnen, an Suri
iZion TavianTi [daRvrili] sisxlisTvis. Tu Seni molaSqreebi
iqiT SeebrZolebian, me ubralo viqnebi.~
masTan mociqulad wavidnen varaz-mihri, misi mamamZuZis Zma
da samoel monazoni. keisari moaxloveboda qalaq pontos, pon-
toelebi gamosuliyvnen mis Sesaxvedrad, qebas asxamdnen da vax-
135
tang mefeze madlobas eubnebodnen, rom moerida maT da sasikv-
dilod ar gawira. roca vaxtang mefis mociqulebma qalaqs miaR-
wies, ZRveni miarTves aTasi muTakali muSki, xuTasi ambri da aTa-
si litra alva. mefe vaxtangis erTi gundi saalafod iyo gasuli.
maT berZenma qveiTosnebma da soflebsa da qalaqebSi Sekrebilma
cxenosanma mxedrebma, ricxviT samasma aTasma, Seutia.
vaxtang mefe mealafe laSqars Zaladobisgan akavebda, sanam
masTan ar mivida misi biZa, sparselTa erisTavi da risxviT mi-
marTa vaxtangs: `o, Se gvelo da aspitis jiSo! ar ici, rom mama-
Senis deda berZeni iyo, ivbimianosis naTesavi? SenSi mamaSenis
dedis bunebam imZlavra. jvarcmuli gardacvlili kacis siy-
varuls atareb da Cveni berZnebis xelSi Cayra ginda~. vaxtangma
miugo: `aha, Sen da berZnebi, naxav mag gardacvlili kacisa da
Seni cocxali imedis Zalas!~. Cahberes sayvirs da gavidnen [saom-
rad] mTeli somxiTi, sparselebi da darubandis mefe. xolo [173]
vaxtang mefe da qarTvelebi samzerad gavidnen da dadgnen. mefe
TeTr spiloze Sejda da Semoewyvnen zRvis napirs, romelic Wa-
laa, xerTvisis riye. sparselTa laSqris mislvamde berZnebma
ocdaSvidi aTasi sparseli daxoces. brZola gaZlierda. mokles
vaxtangis biZa, sparselTa erisTavi. mokles ipajaji, lekTa mefe
da mravali erismTavari. damarcxda aRmosavleTis banaki. ber-
ZenTa spasalari iyo palekarpos loRoTeli, mefis diswuli. igi
Zlieri iyo, mas moekla sparselTa Zlieri mebrZolebi, es eri-
sTavic man mokla.
vaxtangi etlidan gadmovida da warmosTqva: `ara romelic
Cven gvinda, aramed romelic RmerTs eneba. Cven mSvidobaze vla-
parakobdiT, magram sparselTa kadnierebam ganarisxa RmerTi
da RmerTma Suri iZia. mokles ranis erisTavi, romelsac mTeli
sparseTi sparseTis mooxrebasaviT iglovs. axla sparselTa Tav-
xedoba dacxra, moiReT jvari da wavimZRvaroT, raTa riTac gv-
Zlevdnen, miTve iZlivnen. iyaviT Zlierebis Zeni da erTmaneTs nu
ebrZviT sxvisi waqezebiT. nu eZebT mtrebis damarcxebas, aramed
Tqveni xelebi iyvnen, viTarca Cemi xelebi, raTa sruliad ar dav-
136
marcxdeT. mxolod aq ki ar vdevnoT, aramed vidre adarbadagana-
mde, rogorc yornebi idevnebian TavianTi marTveebis mier.~
petre mRvdelma moabrZana jvari, mefem Tqva: `dadeq mtrisa
da Cveni xalxis winaSe da uTxari yvelas : Tayvani eciT jvars
da [174] vsZlioT mters, vinc Tayvans ar scems, mokaliT~. dem-
etres, Tavis erisTavs da juanSer spaspets ubrZana, rom jvars
gahyolodnen. macne xmamaRla iuwyeboda: `vinc jvars Tayvans
ar scems, mokvdeba.~ midioda xalxi, Tayvans scemdnen da jvris
winaSe dgebodnen. borzo movaknelma mefem Tqva: `ar mivatoveb
Semwvel( brwyinvale)(!) naTels, Tayvans ar vcem futuro Zels,
romelic oqroTi da anTrakiT aris Semkuli~. juanSer spaspetma
hkra maxvili, misi mZori Zirs daeca. mas Semdeg veravin gabeda
jvris gmoba. eri aRTqmas aZlevda vaxtang mefes: `Tu jvari
Segveweva, Cven ar gveyoleba sxva RmerTi, garda jvarcmulisa~.
mefe cxenidan gadmovida, Tayvani sca mas da masTan erTad
mTelma xalxma. mefem Tqva: `ufalo RmerTo, aCvene am urwmuno
ers Seni Zala, rom sarwmunoebaze moiyvano Seni morwmuneni..
romc mokvdnen, mainc cocxali arian da Sengan cxovnebulni Zli-
erni arian. berZenTa laSqari rogorc elva gamoenTo. paleka-
rposi, rogorc sisxliT amoTxvrili mgeli da gamZvinvarebuli
lomi, mohyioda da Seuracx-yofda molaSqreebs. mefem Tqva : « vin
aris Tqven Soris kaci, romelic imas SeebrZoleba da Cemi mefobis
swori iqneba~? macne orgzis gavida. vervin gabeda sityvis Tqma.
vaxtang mefisa da palekarpos
berZenTa spaspetis brZola da vaxtangis mier
palekarposis mokvla
maSin vaxtangma Tqva: «adamiani Tavisi ZaliT ki ar aris
Zlieri, aramed RmerTi aZlevs mas Zalas. me vevedrebi Sens Zalas
da rogorc daviTi, gaval jvris saswauliT. [175] momeci Zala,
rogorc daviTs goliaTze, radgan es ukanasknelic yvedrebiT
137
da SeuracxebiT moekida Sens jvars. roca ixila aRmarTuli
jvari Cvens Semwed, ar gaeqca mas, aramed misi Zalis imediT gavi-
da sabrZolvelad ~. Tqva : « RmerTo, ixilav ampartavans da daam-
dableb, aseve ixilav gaWirvebuls da ixsni mas. mas [palekarposs]
arafrad vagdeb da arc meSinia, radgan didia Sens mier mocemuli
Zala, romliTac vsZlev mas. me Seni SiSi maqvs. radgan mdabalTa
xmebs ismen, Sen mogiwodeb Cems Semwed~.
iZro xmali, amTxvia jvars, gavida mebrZolTa Soris da Tqva:
«lomi ar ebrZvis xars, radgan me mefe var da Sen mona, magram simd-
abliT davdeb Tavs am xalxisTvis, raTa irwmunos jvris Zala~. Seu-
tia palekarposs. vaxtangi dinjad da dajerebiT uaxlovdeboda.
orive mebrZolma SiSis damcemi xmiT SesZaxa, is xma quxilis xmas
hgavda, romelmac qveyana SeZra. palekarposma hkra maxvili vax-
tangis fars, romelic vigris tyavisagan iyo da gahkveTa fari erT
wyrTaze, radgan maxvili adamianis mklavis simsxo iyo. mefem fari
Seageba mis maxvils da pirispir Seutia. hkra xmali Cabalaxze da
beWebamde gaupo Tavi. xeli gaiwoda, Tavis naxevari aiRo, moitana
jvarTan da Tqva: «yvela Sengan gandgomilis xvedri es iyos~.
vaxtangis laSqarma Seutia berZenTa laSqars, ifrines isini,
[176] gund- gundad daanawiles da miamwyvdies zRvis napiras. im-
aTgan verc erTi ver gadaurCa, mxolod isini, vinc zRvaSi Sea-
swro da naviT gaiqca. im dRes vaxtangis laSqridan gawyda or-
mocdasami aTasi, berZenTa laSqrisagan gawyda samocdaTormeti
aTasi. tyved Seipyres as ocdaxuTi aTasi.
roca vaxtangis molaSqreebi mobrundnen, mividnen vaxtangis
biZis, varaz-bakuris gvamTan, igloves, Semures igi sabriT da
muriT da bardavSi waasvenes.
mefe vaxtangma mTel laSqars uxmo da ubrZana tyveTa mosx-
ma. uklebliv moiyvanes, yvela mamakaci da dedakaci erTad iyo
SvidasoTxmoci aTasi da Tavisi erisTavebis, nasres da adar-
nases, TavdgomiT yvelani gaagzavna keisarTan da werili mis-
wera : « RmrTis sibrZne miuwvdomelia, adamianTa sibrZnesa da
nebas RmrTis neba sZlevs. me vici, rom Seni survili ar iyo es
138
saqme, rac palekarposma qna. arc Cemi survili iyo, rac biZaCemma
Caidina. orive es avismoqmedi avmanve gadaiyolia. imisTvis qna
es RmerTma, rom es axalmoqceulebi moiyvanos misi SiSis rwme-
naze, rogorc uZRebi SvilisTvis qna sacxovnebeli saqme. Tqven
uflis pirmSo Svilebi xarT da maradis misni xarT. biZaCemiT
[mogvril] mwuxarebas Tqveni diswulis gziT nugeSi veci, roca
Suri viZie mis mkvlelebze. xolo Tqven nugeSi geciT im xalxis
gamo, RmerTma rom ixsna Svidas oTxmoci aTasi. Tu brZaneb CemTan
Sexvedras, iswrafe, Tu ara, mociqulis gziT [ 177] moagvare Cveni
saqme, radgan mZimea am mooxrebuli qveynisTvis Cveni aq yofna.
mociqulebis misvlamde keisari Zalian damwuxrebuli
iyo. magram roca gaigo, rom pirvelad Sepyrobili tyveebi da
mdevrisagan datyvevebulebi yvela uklebliv gauSvia, friad
gaixara. yvelas gauqarvda mwuxareba. mefe navSi Cajda da samasi
dromoniT gavida, msubuqad gamovida zRvis napiras da vaxtangs
mouwoda. erTmaneTSi aRTqma da fici dades, dawindvis saqme
moagvares. keisarma daubruna qarTlis miwa-wyali, Tuxarisis
cixe da mTeli klarjeTi zRvidan arsianamde da mxareebi, rom-
lebic RadoTa (zRvis napirebs) mosdeven.
keisarma gamoikiTxa saberZneTis teritoria, zRvis piris qvey-
ana, romelic aris afxazeTi da ase Tqva: «egrisis wylidan vidre
xazareTis mcire mdinaremde _ es aleqsandres droidan saberZne-
Tis teritoriaa, romelic Sen Seni Zal-RoniT Cvengan wagiRia. axla
is ukan dagvibrune da rodesac Sens cols waiyvan, maSin mogcem
qveyanas~. mziTvad misca qveyana egris wyalsa da klisuras Sua da
danarCeni afxazeTi vaxtangma ukan daubruna berZnebs.
wamovida vaxtang klarjeTis gzaze, Tavisi laSqari somxiTis
gza ze gauSva. da roca moiwia TuxarisSi, naxa da Seuyvarda cixe da
Tqva: «WeSmaritad Tu xar Sen cixe~. roca gamoemgzavra, Sua klar-
jeTSi naxa klde, sofels saxelad erqva artanuji. ixmo ar ta vazi,
Tavisi ZuZumte da erisTavad daadgina. ubrZana, rom aego arta-
nujis cixe. ubrZana, rom im mxareSi gamoenaxa samonastro ad gili
da aeSenebina eklesia. [178] da [iseT] monastrad aqcies, ro goric
139
saberZneTis monastrebi hqonda nanaxi. uTxra artavazs: «spar-
selebi Cvenze Tu gaZlierdebian, Cveni sayudeli aq iqneba~.
artavazma aaSena artanujis cixe da monasteri opiza da sami
eklesia daba merisa, Sindobisa da axizisa. ganaaxla axizis cixe
da mRvimed aqcia igi.
roca vaxtangi wamovida da Tavis qalaqSi, mcxeTaSi movida,
Seiqmna didi sixaruli da RmrTisTvis madlis Sewirva, rom igi
mSvidobiT dabrunda. man Tavis xalxs didi saCuqari uboZa.
sparselTa mefem roca gaigo, rom vaxtangi berZenTa mxareze
gadavida, Sebrunda sparseTSi da mokvda. mefed misi Ze dajda.
sanam igi momwifdeboda, sami weliwadi gavida.
vaxtang mefes misma colma tyupebi _ Ze da asuli- gauCina.
balenduxt dedofali, sparselTa mefis asuli, mSobiarobas ga-
dahyva. vaxtangma Tavis Zes saxelad sparsulad darCil uwoda,
xolo qarTulad _ daCi. vaxtang mefem ver moicala, rom berZen-
Ta mefis asuli colad moeyvana, verc kaTalikosi da episkopose-
bi ver moiyvana, radgan igi sparselTa mefis Semosevas eloda:
cixe-qalaqebs amagrebda, mxedrebs aiaraRebda da sparselebTan
sabrZolvelad amzadebda. im dros Caagdo sapyrobileSi bin-
qaran macduri, cecxlismsaxurTa episkoposi, gawyvita da qarT-
lis sazRvrebidan gaaZeva yvela cecxlismsaxuri.
sparselTa mefe sami wlis Semdeg gamoemarTa vaxtangTan sabr-
Zolvelad, moaRwia indabrians da iq daibanaka. vaxtangma [Sikriki]
gaagzavna berZenTa mefesTan da amcno : « aha, is dRe, romelic
aRgiTqvi. rom Sens xelebSi Semovamwyvdevdi sparselebs. aha,
momiyvania isini qarTlis Sua sazRvrebSi, yvela maTi molaSqre
daaxloebiT samasi aTasia. mas egona, rom Tavis spas gaamravleb-
da somxiTidan da kavkasieli mefeebisgan, magram maT ver gabedes
masTan SeerTeba. zog maTgans jvarcmulis sasoeba hqonda, xolo
zogs eSmakma sZlia, darubandis mefeebi SeuerTdnen. Cemi aRTqma,
romelic aRmiTqvams, Semisrulebia, radgan sadac mipovnia cecx-
lis saxli, fseliT damiSretia, maTi mogvebi da mzveravebi borot
satanjvelSi Camigdia, macduri binqaran sapyrobileSi Cavagde da
140
sikvdils gaeqca (!), man sparselebi moiyvana qarTlSi. episkopos-
ad davsvi sarwmuno kaci miqaeli. xolo roca binqarani qarTlis
sazRvrebs mouaxlovda, mokvda. axla Seni laSqari swrafad wam-
ovides, rom aqac, Sinac daeces jvris yoveli mteri da moisveno
yoveli Seni mtrisagan. xolo Tu Cven gvZlevs, igi gaZlierdeba da
Sens sazRvrebSi Semova SimSatis gzaze.
sanam vaxtang mefis mociqulebi miaRwevdnen, keisari wasuli-
yo qveynidan xazareTis mxares, ris gamo ver moaswrebda qarTl-
Si mosvlas. maSin vaxtangma qalaqis cixeebi gaaZliera, TavisTan
daikava xalxis urCeulesi mebrZolebi _ asi aTasi mxedari da
asi aTasi qveiTi da isini diRmidan qarTlis karebamde daabanaka.
sparselebma cxenis terfidan daRmarTSi daibanakes.
[180] sparselebis mosvla qarTlSi
vaxtang gorgasalTan saomrad
vaxtangma gaafarTova mogveTis xidi samoci mxris siganiT,
rom masze laSqars emoZrava. mefe da juanSer spaspeti mcxeTaSi
dadgnen, nasra da mirdati sardlad dautova somxiTis da qar-
Tlis laSqars, romelic armazis mxares idga. roca sparsele-
bi armazis mxridan ibrZodnen, mcxeTidan gadiodnen. da roca
laSqari mcxeTidan gavida, daewyvnen aragvze. da odesRac ga-
iares mtkvris foni da Seibnen Tbilisis fonTan. da erT dRes
isini jobnidnen, meore dRes _ eseni.
vaxtang mefes oqros Cabalaxi gaekeTebina, winidan mgeli iyo
gamosaxuli, uknidan _ lomi. ra mxaresac qarTvelebi marcxde-
bodnen, iqiT miemarTeboda, anadgurebda sparsTa laSqars,
rogorc lomi – kanjarTa grovas. amis Semdeg sparselebi ver
uZlebdnen masTan brZolas. [maT] gamoarCies igi, romelsac
mgeli da lomi exata da roca vaxtangs naxavdnen, iZaxdnen: « dur
az gorgasal~ , rac niSnavs: « moerideT mglis Tavs~. amis gamo
mefe vaxtangs gorgasali daerqva.
141
maT Soris brZola mxolod oTxi Tve gagrZelda. keisrisagan
mociquli movida, vaxtangs ZRveni moarTva da mohgvara berZeni
molaSqre oTxmoci aTasi mxedari. [man] vaxtangs moswera: « davi-
wye omi xakanis winaaRmdeg. Sen oTxmoci aTasi mxedari gamogig-
zavne da leons werili movwere: Tu laSqari gWirdeba, Sens wi-
naSe aris melitenidan vidre lamemde da aqeT karnu-qalaqamde.
leons vubrZane, rom SenTan iyos.
[181] berZenTa laSqari javaxeTSi iyo mosuli. roca sparsel-
Ta mefem [qarTvelebis] dasaxmareblad berZnebis mosvla gai-
go, vaxtangTan saubari daiwyo, mis mociquls Seatyobina da
uTxra : « ratom unda SevawydeT erTmaneTs? Zmebi varT, nebro-
Tis Svilebi. Tu cecxli RmerTia, maS, Seewios igi.(!) xolo Cven
davrCeT Cvens mama-papaTa siyvarulze, TiToeuli Cvengani imas
emsaxuros, rac mosawonia misi sulisTvis~.
roca mociquli movida da da mefe vaxtangs sparselTa me-
fis SemonaTvali gadasca, moewona vaxtangs da mTel ers. mefe
vaxtangma ZRveni misca. miuvlina mociquli da uTxra: «jvris
Zala gixilavs, radgan yvela mefes xarki mogvqonda jvarcmu-
lis gamoCenamde (Sobamde). rac is gamoCnda, yvela misma Tay-
vanismcelma gZlia Sen, Seni moxarke berZnebi aqeT gebrZvian da
moaoxres cecxlis Tayvaniscemis adgilebi. axla Tu Cven gvebrZ-
vi rjulis datovebisTvis, movkvdebiT misi gulisTvis, rogorc
is mokvda CvenTvis da man aRgvadginos Cven. xolo Tu Sens sity-
vas Seasruleb da cecxli ar iqneba Seni RmerTi da Cveni RmerTi
iqneba qriste, mamad da batonad Segracxo Sen. Tumca Cven pirm-
Soni varT, Tqven dajdeT Cveni mamis taxtze~.
roca vaxtangis sityva gadasces, Seiwynara da gorgasals
didi ZRveni gaugzavna, masTan anTrakis gvirgvini. Sexvedris
dro dadves. aiyara sparsTa mefe da rusTavSi mibrunda. gan-
Tiadisas isini gamovidnen da kalas mindorze dadgnen, radgan
maSin sofeli tfilisi da kalac mooxrebuli iyo. mefe vaxtangi
jaWvze dadga. imave velze Seikriba orive mefe, [182] erTmaneTi
moikiTxes da Tav-TavianT rjulze gautexeli aRTqma dadves.
142
im dRes gorgasalma sparsTa mefes Tavisi laSqriTurT tfil-
isSi mouwoda da uZRvna gorgasalma aTasi mxevali, xuTasi mona,
xuTasi stavra mosasxami, xuTasi abreSumis zuzma( !), aTi aTa-
si Waki cxeni, xuTasi sazidari cxeni, samasi jori, oTxi aTasi
Zroxa, aTi aTasi cxvari. mesame dRes masTan mivida gorgasali,
Tan waiyvana keisris anTipatrosi leoni da moilaparakes. anTi-
patrosma gorgasals STaagona, mSvidoba daemyarebina keisarsa
da xosros Soris, radgan berZnebs eSinodaT, vaiTu, sparselebi
saberZneTSi Sesuliyvnen da moeoxrebinaT igi, radgan saberZne-
Tis laSqari mTlianad xazareTSi iyo.
xosrom gorgasals uTxra: iTxove Cemgan, rac gnebavs SenT-
vis, an vinme sxvisTvis~. gorgasalma miugo: `minda, rom Sensa da
keisars Soris mSvidoba iyos~. xosrom Tqva : samZimod miCans Seni
Txovna, radgan berZnebi, raJamsac Cvenze dros ipovnian, sikeTes
ar Caidenen. me amiT vamtkiceb Sendami Cems siyvaruls, rom sa-
berZneTSi Seval da Surs viZieb maTze. aha, meaTe dRea, rac mo-
sulia xazarTa mefis mociquli. Sen ar ici Cveni mtrobis mizezi.
axla giambob Cvens mimarT maTi Tavxedobis Sesaxeb da mere aR-
vasruleb Sens nebas, vinaidan mtkice ficiT aRgiTqvi, rom ara
vqna is, rac Sen ar gnebavs~. da Tqva: «Sen ici, rom zRvis aqeT
Cveni teritoriaa, gamoyofili noes droidan. axla is gvedaveba
Cven jazirsa da Sams., mooxrebulia qalaqebi. Sami Cveni samefoa,
xolo jaziris naxevari, Cveni mama-papebidan dawesebuli, Seni
xvedria. igi mitacebuli aqvT berZnebs, [183] me axla Seval, rom
davibruno igi. ra nawilic Seni mama-papebisa aris, Sen gauyavi,
Sen ici da berZnebma. xolo jaziris sxva nawili berZnebma momcen
me da isic, rac me Sengan miviTxove~.
roca es leon anTipatross esma, friad gaixara, orTave mefes
Tayvani sca da Tqva: «jaziris xuTi qalaqi Seni iyos, Seni naxevari,
sikiliis naxevars, romelic Sengan waviReT, ukan dagibrunebT da
Cveni sicocxlis manZilze mSvidoba iyos Sensa da mas Soris~.
mefem Tqva: «vin icis, berZenTa mefe dasjerdeba Tu ara Cvens
namoqmedars? leonma Tqva: «roca me gamomagzavna am mefis dasax-
143
mareblad, Cvens mefes vinme RmrTismecnierma monazonma uTxra,
rom RmerTs mSvidoba surs samive am mefes Soris. da asec moxda.
keisarma ubrZana mwignobars da dawera zavis werili. ai, aq aris
mis mier dawerili werili~.
roca es Tqva, waikiTxes is werili. ficiT iyo dawerili: `imis
garda, romelic sparsTa mefem ivbimianoss misca, arafers ar
moviTxovo Tqvengan~. sparsTa mefem xazarTa mefis mociquls
mouwoda da gaagebina sparselebis gaRizianeba berZnebis mi-
marT. sparsTa mefem aiRo qaRaldi da Tavisi xeliT dawera wer-
ili berZenTa mefis mier gamoTqmuli siyvarulis, sazRvrebis
dawesebis da sikiliis ukan dabrunebis Sesaxeb. misca filistimi
ierusalimiTurT( !). da Tqva: ~ierusalimi Tqveni rjulis qalaq-
ia ~. gorgasals misca ZRveni: sami aTasi litra alva, xuTasi li-
tra ambri, xuTasi litra muSki, sami aTasi taiWi cxeni, aTasi xo-
srovani samoseli da sami aTasi siasamuris bewvi.
vaxtangi Sin wavida. meore dRes mefem sakuTari mobidani,
barzabani, [184] miugzavna da ase uTxra gorgasals: «rac Cemgan
ginda, imas vizam. rogorc gnebavs, ise ganage Seni sabrZanebeli.
miavline Seni warmomadgenlebi da miiTvale Seni qalaqebi, rom-
lebic mogeciT Sen da keisars. barzabanisTvis nabrZanebi maqvs,
keisarTan misvla da Tqveni qveynebis da qalaqebis Cabareba. Sen
ici, rom am saqmis gamo Cvenze ganrisxdnen sparsi xucesebi. maT
egonaT, rom me saberZneTs Sevmusravdi, me ki Cemi sazRvrebidan
ori samefo vaCuqe maT. axla Cemi Txovnaa, rom Seni da momce co-
lad da Sen Cem qveyanaSi wamoxvide, raTa Seni naTesavebi naxo da
damexmaro Cemi mtrebis _ abaSelebis da elamelebis, indoelebis
da sindelebis _ winaaRmdeg, radgan maT yvelaze didi boroteba
da Cemi mefobis damdableba moimoqmedes. rodesac CemTan moxval,
ase uTxari uxucesebs da Cems marzpanebs, rom Cemi da Cemi moyva-
reebis siyvaruli gamoviCine, radgan Cemma Zmam vaxtangma ase in-
eba. ra qveynebic miveciT, maTive SemweobiT Cveni mtrebi moxarked
vaqcieT. amiT davacxroT berZnebze maTi guliswyroma. Sen Senda
Tavad mindixar Cems Semwed, xolo Seni laSqari adgilze darCes~.
144
vaxtangma Tavis Tanamzraxvelebs mouwoda. leon anTipatros-
ma es uTxra: `didia Seni sikeTe berZnebis mimarT, gansakuTrebiT
mefeTa mimarT, romelnic taxtze sxedan, radgan Sen daicavi
qalaqi ponto Semusrvisagan, Sen gadaarCine Svidas oTxmoci aTasi
adamiani. dRes Seni wyalobiT eZleva [maT] jazira da filistimi,
romelic mSvidobianad arc erT berZen mefes ar daukavebia. xos-
ro marTalia, Tu mis mimarT sikeTes ar gamoiCen, gamousadegarad
[ 185] Seracxavs mas eri misi.
TumcaRa man ar giTxra, iqiT vZlioT, radgan es aris namdvili
siyvaruli. me mogcem Cemi laSqridan aTi aTas aRWurvil meomars
da me gavyvebi Sens mociqulebs keisarTan da iqidan SegierTdebi
jaziraSi Zlieri laSqriT ~.
ase elaparaka leon anTipatrosi. vaxtang mefes da yvela
warCinebuls moewona misi nalaparakevi. vaxtang mefem sparsTa
mefes colad misca Tavisi da, romelsac miranduxti erqva,
romelic gatacebuli iyo osebis mier da vaxtangma gamoixsna.
xvaranZe imitom ar misca colad, rom igi somexTa pitiaxSze iyo
daniSnuli. vaxtangma moiyvana Tavisi Ze, romelsac sparsulad
darCil erqva, xolo qarTulad _ daCi. igi xuTi wlisa iyo. Tav-
ze gvirgvini daadga da mefed gamoacxada. masTan Tavisi Svidi
warCinebuli datova:
pirvelad, juanSer spaspeti, Sida qarTlis mpyrobeli da
yovelTa erisTavTa mflobeli.
demetre, kaxeTisa da kuxeTis erisTavi.
grigoli, hereTis erisTavi.
nersarani, xunanis erisTavi.
adarnase, samSvildis erisTavi.
samnaRiri, Sida egrisisa da svaneTis erisTavi.
bakuri, margveTisa da Takveris erisTavi.
amaT Seavedra Tavisi Ze daCi, ubrZana ujarmis aSeneba da iq
aRzrda daCi mefisa, radgan moxerxebulad moeCvena( !) igi nadi-
risa da pirutyvisaTvis. Tan waiyolia Tavisi oTxi warCinebu-
li :
145
artavazi, klarjeTis erisTavi.
nasari, wundis erisTavi.
bivritiani, oZrxis erisTavi.
saurmagi, Tavisi didi ejibi da maTTan erTad Tavisi laSqris
aTi aTasi darCeuli mxedari.
leon anTipatrosma mas Tavisi laSqrisgan aTi aTasi berZeni
dautova da TviTon keisarTan wavida. vaxtang mefem mociqulad
gaayola
artavazi, klarjeTis erisTavi da keisarTan gaatana mTeli
simdidre, romelic misTvis mieZRvna mefe xosros. magram stavra
da taiWebi TavisTvis daitova, sxva yvelaferi gaagzavna da ar-
tavazs ubrZana, rom jaziraSi SeerTeboda mas leon anTipa-
trosTan erTad.
vaxtangs deda da da misi xvaranZe Seevedrnen, rom isinic Tan
waeyvana, raTa elocaT ierusalemSi. waiyola. vaxtang mefe da
xosro adarbadaganis gziT wavidnen da iqidan vaxtangi, deda da
misi da wavidnen ierusalemSi. xosro antioqiaSi eloda. Sevidnen
da iloces wmida aRdgomis eklesiaSi, moiloces yvela wminda
adgili da Seevedrnen wminda aRdgomis eklesias, didi Sesawira-
vi Seswires da antioqiaSi. wamovidnen
leon, keisris anTipatrosi da artavazi, vaxtangis erisTavi,
oci aTasi rCeuli mxedriT movidnen da keisrisagan uzomo ZRve-
ni moarTves xosros, vaxtangs ki _ uzomo simdidre. keisars mo-
ciqulebisTvis ucnobebia sixaruli, RmrTisTvis madlis micema,
vaxtangis qeba da uzomo madliereba. vaxtangisTvis ucnobebia :
« leonisTvis mibrZanebia, Sens SiSsa da brZanebas iseve daemor-
Cilos, rogorc Cemsas ~. vaxtangis brZanebis qveS Seikriba ber-
Zeni, qarTveli da somexi ormocdaaTi aTasi rCeuli mxedari.
[187] maSin sparselTa mefem vaxtangs mimarTa: «vinaidan Seni
deda da da daRlilebi arian, isinic movidnen Cems samefoSi, raTa
erTad vizeimoT Cveni sixaruli. Semdeg, Tu inebeben qarTlSi
wasvlas, wavidnen ranis gziT. xolo Tu Sens dalodebas inebeben,
dagelodebian qalaq urhaSi ~.
146
vaxtangs WkuaSi daujda xosros naTqvami, Tan waiyvanes [deda
da da] da gaemarTnen. sparselTa mefem mociquli gaagzavna
sparseTis yvela warCinebulTan da Seatyobina yvelaferi es. maT
didi sixaruliT gaixares, radgan cecxliviT iyvnen aRgznebule-
bi indoelebTan, sindelebTan, abaSelebTan da jorjanelebTan
sabrZolvelad. mividnen baRdadSi. sparseli warCinebulebi
didi sixaruliT Semoegebnen. samefo qorwili gadaixades, eqvsi
Tve grZeldeboda gancxromasa da uzomo gansvenebaSi. qorwilis
Semdeg vaxtangis dedas da das didZali simdidre misca da wam-
ovidnen urhaSi. sparseTis mTeli mosaxleoba vaxtangs ise scem-
da pativs, rogorc sakuTar mefes, xosros. Semdeg gaemarTnen
mtrebTan sabrZolvelad.
vaxtang gorgaslis mier sparsTa mefis daxmareba
indoelTa, sindelTa, abaSelTa da jorjanelTa winaaRmdeg
omSi da vaxtangis mier yvelas damarcxeba
pirvelad mividnen jorjaneTSi, daipyres jorjaneTi da
mosaxleobisagan dacales. maT adgilas sparselebi Caasax-
les. mas Semdeg jorjanelni glexebad iqcnen, romelnic axlac
sparselTa mexarkeni arian.
[188] vaxtang gorgaslis indoeTSi Sesvla
da vaxtangis mier maTi damarcxeba
iqidan indoeTSi Sevidnen. iq Zlieri brZolebi da orTabr-
Zolebi atyda. iq wesi iyo: romeli maTganic sZlevda, mis winaSe
mowinaaRmdegis banaki gaiqceoda. vaxtang mefem TxuTmeti bum-
berazi mokla, romelTac sparsTa mravali goliaTi daexocaT.
indoeTis brZolaSi sami weli dayves. daipyres indoeTis mrava-
li qveyana, magram gamagrebuli cixe-qalaqebi ver gatexes, rad-
147
gan gars zRude ertyaT. indoelTa mefisagan xarki wamoiRes :
aTasi litra muSki, amdenive ambari, aTi navi alva, erTi navi Tv-
lebi iakinTi da zurmuxti, masTan sxvadasxva saxis safironi, asi
aqlemi oqro, xuTasi aqlemi vercxli.
vaxtang gorgaslis Sesvla sindeTSi
da vaxtangis gamarjveba
iqidan Sevidnen sindeTSi. sindelTa mefem Tavisi xalxi cix-
eebsa da qalaqebSi ganaTavsa. sparseli Tavdamsxmelebi romel
mxaresac Seutevdnen, gamouxtebodnen sindelni cixeebidan da
qalaqebidan da did zians ayenebdnen sparselebs. sparselTagan
didZali meomari gawyda. xolo vaxtangis laSqarTganni qristes
ZaliT arsad ar damarcxebulan, mtris mimarT Zlevamosilad
gamoCndnen. mamac mebrZolebad gamoCndnen vaxtangis oTxi
warCinebuli da leon berZeni., radgan maT daamarcxes sindelTa
mamacurad mebrZoli mravali bumberazi. sindTa mefe qalaq sin-
diaSi iyo. maSin mTeli Tavisi ZalebiT mividnen sindiaSi, gaimar-
Ta Zlieri brZolebi. yovel dRe gamodioda TviTon sindTa mefe
[189] , radgan igi mamaci da SemmarTebeli goliaTi iyo, gamohyav-
da sindeTis mxedrebi da iyo bumberazTa brZola. zogjer isini
sZlevdnen, zogjer _ eseni. sindTa mefem ajoba masTan mebrZol
yvela bumberazs, is da vaxtangi mravali dRis ganmavlobaSi erT-
meneTs brZolaSi ver Sexvdnen.
sindTa mefem RamiT qalaqis karebTan, velze meomrebis
dasamalavad didi gvirabi gaTxara, moxerxebulad dautova
gamosavali gzebi da Sig aTi rCeuli mxedari Caayena. diliT adre
erTi bumberazi gamogzavna. im dRes vaxtangis jeri iyo karebis
dacva. miadga es bumberazi da piris-pir brZola SesTavaza, rom
gaetyuebina da mxedrebTan gadaeyara. vaxtangis ejibi saurmagi
gavida da uTxra: « Sen gabeduleba ar geyofa mefesTan sabr-
Zolvelad, amitom me SegebrZolebi, mona – monas ~. miuxta, ma-
148
gram sindeli gaeqca. saurmagi Cveulebisamebr misdevda, radgan
mravalgzis nabrZolebi iyo im velze. rogorc ki miuaxlovda
damalul mxedrebs, zurgidan gamouxtnen, igi sirbiliT ukuiq-
ca. saurmagma sca horoli winas da mokla, xolo danarCenma aTma
mokles saurmagi.
maSin Seutia TviT vaxtang mefem da masTan erTad misma samma
warCinebulma: artavazma, bivritianma, nasarma da maTTan leon
berZenma. sindelni uku iqcnen, vaxtangi megobrebiTurT qalaqis
karebamde misdevda. sindelebi qalaqSi Secvivdnen. mwuxarebiT
aRsavse vaxtangi mobrunda, iglovda saurmagis, rogorc sayva-
reli Zmis, gvamze, radgan masTan TanSezrdili iyo, artavazis ma-
mis, misi mamamZuZes Zmiswuli, erTguli, misandobeli da qveli.
sindelTa mefis araki
sindelTa mefe qalaqis karebze gadmodga da xmamaRla da-
iZaxa : « vaxtang mefev, Sen im ugunur yvavs gavxar, romelmac ar-
wivis mier daWrili da daglejili qori ipova, romelsac afrena
ar SeeZlo da sikvdils iyo miaxlebuli. ar Seasrula im yvavma
is, rac yvavebis wesia. rodesac sxva yvavi qors naxavs, xmamaR-
la yivils iwyebs, rom sxvebs gaagonos. yvavebis simravle Tavs
daesxmis qors, rom TavianTi budidan gaaqcion da uSiSrad gaa-
taron TavianTi sicocxle.
yvavi amgvarad ar moiqca, aramed Seiwyala qori, rogorc
Tavisi keTilismyofeli. Tavi aneba Tavisi marTveebis gamozr-
das, [qors] yoveldRe uzidavda kaliasa da gvels, radgan yvavs
sxva ramis daWera ar SeuZlia da ase kvebavda qors. roca qors
frTebi gaezarda, Tavis gonebaSi Tqva: «mravali dRe kaliaTi da
gveliT vikvebebodi, Cemi winaprebis Zala ar momcemia, radgan ka-
liebiT ver gavZlierdebi. frinvelebis dawevna da miT Cemi Tav-
is gamozrda rom SevZlo, Cemi gamomzrdeli yvavi unda Sevipyra,
SevWamo da ori dRe davisveno, Zala momecema da Cveni winaprebis
149
msgavsad wesisamebr daviwyeb nadirobas~. aasrula es, Seipyra
yvavi da SeWama. iqidan moyolebuli did da swraf frinvelebze
daiwyo nadiroba. yvavma qeba ver daimsaxura mowyalebis gamo,
aramed ugnurad da Tavismkvlelad iTqmis igi. arc qors miuRia
yvedreba uwyaloebisa da sikeTis daviwyebis gamo, radgan aseTia
[ 191] qoris jiSi da wesi : kaliiT dasustdeboda da mokvdeboda,
wesisamebr qna da sikvdils gadaurCa., xolo yvavi wesisamebr ar
moiqca da amitomac mokvda.
sparselebi, romlebic dasabamidan aqamomde da Semdgom mi-
ukunisamde jvarismsaxurTa mtrebi arian, dro da Jamis Sesaf-
erisad, uRonoebis gamo mliqvnelurad giCveneben siyvaruls
da roca dro daudgebaT, ar gaixseneben wyalobasa da sikeTes.
wignebidan viciT es aTasjer momxdari. roca Cem mier dasuste-
buli sparselebi ixile, ar gaakeTe is, rac unda gagekeTebina :
sixaruli da Seni RmrTisTvis madlis Sewirva, sxva tomebisTvis
rCevis micema, sparselebze mtrebis waqezeba, sparseTis mtrebis
daxmareba. ar qeni es yovelive, aramed Seni winaprebis sayofeli
dagitovebia, saberZneTis saqristiano didi laSqris winamZRo-
li gamxdarxar, ori wlis gza gamogivlia, sparselTa damxmared
mosulxar, rom gaZlierdnen, dairazmon da gaganadguron Sen da
Seni qveyana da mospon yovelni jvrismsaxurni. WeSmaritad amas
amzadeb Seni TavisTvis da yvela jvrismsaxurisaTvis. rad giTx-
ari me Sen yvavis igavi? mefe xar TviTmpyrobeli da axovani da
Seni nebiT Seni Tavi mtrebisTvis monad migicia. rogor ar gamo-
vacxado ugunurad Seni Tavi?~.
vaxtang gorgaslis araki
maSin vaxtangma upasuxa: « Sen gegona, rom sibrZniT ganWvre-
tilad ilaparake, magram Seni sityvebi cru arian. me getyvi da
gauwyeb WeSmarits: ugunuro, Sen im mRrRnel Tagvs hgavxar,
romelsac Tvalebi ara aqvs. [192] misi soro miwis qveSaa, ar icis
150
mzis brwyinvaleba da mindvrebis mSveniereba da kmayofilia
Tavisi cxovrebiT, radgan iseTi hgonia yvela moZravis cxovre-
ba, rogorc TviTon cxovrobs. arc aqvs survili ixilos naTeli
da cisa da miwis mSveniereba.
Senc aseve brma xar gonebis TvaliT da yru _ gonebis yuriT.
ver xedav, arc gesmis, arc ici sulieri cxovreba. arc survili
ar gaqvs miaRwio saukuno cxovrebas, dausrulebel naTels, war-
moudgenel da miuwdomel didebas, arc icnob yovelives Semo-
qmed RmerTs, romlis mier Seiqmna yoveli.
am qveynad ar movsulvar wuTisoflis didebisaTvis, arc
sparsTa mefis msaxurebisaTvis, aramed dausabamo RmerTis,
sameba erTarsebis, yovelives dambadeblis msaxurebisaTvis, mo-
mavali dausrulebeli saukuno didebisaTvis. Tavdapirvelad,
Cemi aq mosvliT gamomixsnia ierusalimi, wmida qalaqi, sadac
fexi daabija ufalma Cvenma ieso qristem da yovelive iq aRas-
rula Cveni sulebis xsnisaTvis. Semdgom, mTeli saqristiano da-
mixsnia mooxrebisagan, radgan sparsTa mefes dro dasdgomoda
sruliad saqristianos dasapyrobad.
Tumca Cemi qveyana qristes ZaliT da laSqris mamacobiT
daculi iyo, magram berZnebs ar ecalaT da win ver aRudgebod-
nen. yvela qristes mosavis valia, rom Cveni erTi moyvasisTvis
suli davdoT. Cemi aq mosvliT ki aTasobiT sulia gadarCenili
{193] da es imitom gamikeTebia, rom dambadebelma RmerTma Cemi
msaxureba Seiwiros da Cemi codvebi Semimsubuqos. Sen rom Tqvi:
« sparselebi Tu momagrdnen, mtrebad gauxdebian qristianeb-
so~, me dRes qristes ZaliTa da SewevniT qristianebi didi Wiri-
sagan vixseni da amis Semdeg dambadebelma RmerTma kvlavac hyos
wyaloba mis mosavTa mimarT.
qristianeTa xsnis mizezic rom ar yofiliyo da sparselTa
dasaxmareblad movsuliyavi aq, esec saWiro iyo pirvelad naTe-
saobis gamo, Semdeg imisTvis, rom Tumca sparselebi WeSmariti
rjulisa ar arian, magram dambadebeli RmerTi ician da swamT
sulieri cxovreba. Tqven ki sruliad umecarni da ugulisxmo
151
xarT RmrTis mimarT, rogorc cxeni da jori. rogor ar Seiwiros
yovlis dambadebelma RmerTma Tavis msaxurebad?
Seni goneba amqveyniuri saqmeebisagan Seryvnilia. aqeb daun-
dobeli qoris saqciels, romelmac Tavisi gamzrdeli yvavi SeWa-
ma. xolo Cveni buneba iseTia, rom Cveni keTilismyofelisTvis
suli gavwiroT da RmrTisgan madli movigoT, saukuno cxovreba
vpovoT da amqveynad adamianTa qeba movipovoT. RmrTis saxeli-
sa da mcnebebisTvis Tu movkvdebiT , ukvdavni viqnebiT da
sikvdilidan sicocxleSi gadavalT ~.
maSin sindTa mefem Tqva: «cudia Cven Soris laparakis gagr-
Zeleba, magram Sen rom Tqvi : « Tu Cemi RmrTis saxelisaTvis
movkvdebi, sikvdilidan sicocxleSi gadavalo ~, maS, Tu adamian-
ma masze gadmomavali dideba da sikeTe icis, saWiroa, iswrafos
Sexvedra Tavis sufevasTan. axla ukve WeSmaritad ici, rom sa-
sufevelSi mixval. gamodi CemTan sabrZolvelad, raTa dRes
sikvdilidan sicocxleSi gadaxvide. Seni warCinebuli gamigza-
vnia Sens winamorbedad, rom samyofeli gagimzados ~. [194] vax-
tangma uTxra: « dRevandeli sikvdili sixarulad ar mimaCnia,
radgan codvili var da srulad ar Semisrulebia RvTis mcneba,
sinanuliT srulad ar aRmixocia Cemi codvebi, magram qristes
ZaliT Sengan sikvdilis ar meSinia, radgan igia Cemi mfarveli,
romlis mier sruliad daculi var. mravalmowyale RmerTma mis-
mieri mravali ZaliT, Cemi, misi monis, xeliT mogklas Sen, misi
mgmobari da Seni suli bneleTis garesknelSi, uSret cecxlSi
wavides ~.
maSin sindTa mefe gamovida. vaxtangma Tavisianebs uTxra:
« RmerTs evedreT da zurgis mxare gamimagreT ~. gavida vaxtan-
gi. orives xelSi Subebi ekava. daiwyes wreSi navardi, orive mar-
jve moments eZebda, rom Subis wvers mihyolodnen. sindTa mefem
daaxana vaxtangis Subis wverze miyola da Seutia, rom Subi ekra.
vaxtangi mxned da tanis simkvircxliT ganerida Subs da gasxl-
ta. Semourbina, rogorc grigalma da sindTa mefes marcxena beW-
ze hkra Subi. saWurvelis simagrem ver daifara da Rrma Wriloba
152
miiRo, winisken erTi wyrTa gautara. Camovarda sindTa mefe, vax-
tangi zed mivida, xeli mihyo, fexSi Caavlo da TreviT miiyvana
sparsTa mefesTan.
mTelma laSqarma xmamaRla qeba Seasxa vaxtangs. sparsTa mefe
da misi banaki sixarulma aitaca. warCinebulebi vaxtang mefesTan
modiodnen da ZRvens miarTmevdnen. sparselTa mefem mkurnali
ostati moayvanina da Tavze daayena sindTa mefes, rom Wrilobe-
bisgan ganekurna da misi meoxebiT mTeli sindeTi daesakuTre-
bina.. sindelebma TavianTi mefis nacvlad misi Ze daayenes.
[195] vaxtang mefem urCia sparsTa mefes gaeSva sindTa mefe,
aeRo xarki da mZevali, radgan sindeTs ver aiRebdnen. sparsTa
mefes moewona vaxtangis ganzraxva, gauSva sindTa mefe, misgan
orjer meti xarki aiRo, vidre indoelebisgan hqonda aRebuli,
mZevlad ori Svili aiyvana. sparsTa mefem sindelebis xarki
mTlianad vaxtangs uboZa.
maSin sindelTa mefe didi siyvaruliT dauaxlovda vaxtangs.
pirvelad, imis gamo, rom roca vaxtangis xelSi Cavarda, ar mok-
la da cocxlad miiyvana sparsTa mefesTan. meored, imis gamo,
rom vaxtangis mierve ganTavisuflda tyveobisagan. vaxtangs
ganuzomlad didZali ZRveni uboZa da sindeTSi Sesvlis meoTxe
wels wamovidnen sindeTidan. mooxrebas gadaurCnen sindeTis
qalaqebi : sindila, Tofori, kimrai.
sparsTa mefisa da vaxtangis Sesvla abaSeTSi
da maT mier abaSeTis dapyroba
iqidan movidnen abaSeTSi. abaSelebi cxovrobdnen qveyanaSi,
romelsac wyali da lerwmoani uvlida gars, verc navi da verc
oTxfexi ver gaivlida. sparseTis sazRvrebs emijnebodnen da
xangamoSvebiT ebrZodnen. wyali, romelic Sesdioda, gadauke-
tes da lerwmoani cecxliT gadawves. mTeli abaSeTi daipyres.
sparsTa mefem abeSelebi orad gahyo : naxevari adgilze datova,
153
naxevari wamoiyvana, daaxloebiT aTasi saxli da sxvadasxva adg-
ilze gaanawila. qurdebi arian is tomebi, romlebic abaSeTidan
wamoiyvana tyved.
[196] vaxtangi misi sparseTSi Sesvlis merve wels wamovida
antioqiaSi da urhaSi Sevida. sparselTa mefe vaxtangs colad
aZlevda Tavis mefeTagan [erT-erTis asuls]. magram vaxtangma
uTxra : « ar SeiZleba CemTvis ori colis yola, radgan me myavs
coli, keisris asuli ~. ewyina es xosro mefes, magram veraferi
uTxra. vaxtangma mSvidobianad ipova Tavisi deda da da, da wam-
ovidnen berZenTa da somexTa sazRvrebamde.
leon berZeni da misi laSqari SimSatSi wavida. vaxtangma
Tavisi colis, petre kaTalikosis da samoel episkoposis wa-
mosayvanad mociquli gaagzavna. vaxtangi qarTlSi wamovida, win
misi Ze daCi, masTan spasalarebi da maTTan erTad episkoposebi
miegebnen. roca episkoposma gaigo, rom mefem mociquli gaagza-
vna kaTalikosisa da episkoposebis mosayvanad, ewyina es, aRSfo-
Tda da gabrazda, mefesTan [mociquli] gaagzavna da uTxra : « Sen
qriste dagitovebia da cecxls Tayvansa scem ~. xolo vaxtangma
daubruna : « qristes ZaliT Sevedi da qristes ZaliTve simar-
TliT gamovedi, RmerTma icis, rom ubralo var. mociquli gav-
agzavne kaTalikosisa da episkoposebis mosayvanad ~.
episkoposma es rom gaigo, sinamdvileSi darwmunda. egona,
areulobiT davayovnebo im saqmes da maT mosvlas. dawyevla mefe
da mTeli misi laSqari. maSin mefem Tqva : « Tumca ubralo varT,
magram Tavmdabloba Segvefereba ~. mefe mivida, cxenidan Camoxta,
raTa fexebze mTxveoda episkoposs. man fexi aRmarTa, qusli hkra
mefes saxeze da kbili Caumtvria. mefem Tqva : « ampartavnobis es
Tavxedoba eSmakis sacTurebaa. [197] Tu Cemi codvebis simravlem
SegZra, borotebis [Cadenis] ufleba ki ar gaqvs, aramed Sendobi-
sa, rogorc ambobs saxareba : ar daSrito anTebuli patruqi, arc
daCeCqvili lerwami ar gatexo ~. Sen ggonia, rom Seni siveragiT
qristes siyvaruls dagvaSoreb. maSin gamoCnda cxadad, roca Senze
maRali [ierarqis] qarTlSi moyvana gaige, Surisagan borotad aReg-
154
zne, rogorc iuda petres mimarT., radgan Sen xar, rogorc iuda,
xolo eklesia, rogorc petre. vercxlismoyvare xar, radgan Senc
qristes fulis Semkrebi xar. axla migavlineb Sen patriarqTan kon-
stantinepolSi da rogorc saWiro iyos, gangikiTxos ~.
gadasca igi despanebs, masTan erTad Tavisi kbilic da SeuTv-
ala, rom saswrafod warmoavlinon kaTalikosi da Tormeti
episkoposi, maT Soris petre _ kaTalikosad da samoel _ episko-
posad da sxvebi, vinc undaT. roca miqel episkoposi miiyvanes,
mas patriarqma hkiTxa: « vinaidan Sens mier sisxli daiRvara am
qveynad, ar xar Rirsi, iyo episkoposi. mefis xel- yofisaTvis
sikvdilis Rirsi xar, rogorc ambobs : « daemorCileT Tqvens me-
feebs, radgan tyuilad ar abiaT xmali, radgan RmrTis meoxebiT
batonobs, rogorc lomi _ cxvris faraSi ~. miqel episkoposs
eqsoria uyves mRviZareTa monasterSi.
petre mRvdeli da samoel episkoposi antioqiaSi gaagzavnes.
mefem da konstantinepolis patriarqma antioqiis patriarqs
misweres : « pirvelad, romaeli dedakacis, ninos mier qarTlis
moqcevis dasawyisSi, gagzavnil iqna aqedan episkoposi, radgan
sparselTa da berZenTa Soris uTanxmoeba iyo da amitom rju-
lis Sesaferisad ver moagvares es saqme. Cven viciT, rom qarTli
da aRmosavleTi da CrdiloeTi imave wmida saydars ekuTvnian,
rac mociqulebma ganaweses saxarebaSi da rac aris uwinaresoba.
misweres [198] didi vaxtang mefis yoveli saqme, rom : « episko-
posi, romelic maT mier iyo dayenebuli, gadavayeneT da dRes
qarTli WeSmaritad axalmonaTlulad SeicaniT. axla maT mier
moTxovnili es ori akurTxe da am Tormetidan vinc Sen genebos,
is akurTxe, CvenTan wamovidnen, raTa Cven yovelgvari ZRveniT
da qonebiT gavuSvaT. antioqelma patriarqma akurTxa Tormeti
episkoposi da petre kaTalikosad.
movidnen konstantinepolSi, mefem didZali saboZvari gasca
da misca vaxtang mefes asuli, saxeliT elene da gamouSva igi
didZali laSqriT somxiTis sazRvramde. iq vaxtang mefe Seegeba,
berZenTa laSqari ukan mibrunda. wamovidnen mcxeTaSi.
155
vaxtang mefem mcxeTaSi aaSena mociqulTa eklesia sveticx-
oveli da daayrdno( !) svetze samxreTiT im adgilas, sadac daq-
ceuli iyo eklesia, didi sioni. iq dasves petre kaTalikosad,
samoeli _ episkoposad mcxeTis saepiskoposoSi.
erTi dasva episkoposad klarjeTSi, axizis eklesiaSi; erTi
_ eruSeTs, artanSi; erTi _ javaxeTSi, wundaSi; erTi _ mang-
lisSi; erTi _ bolnisSi; [199] erTi _ rusTavSi ; erTi _ ninow-
midaSi, ujarmis karze, romelic gorgaslis mier iyo aSenebuli ;
erTi _ mis mierve aSenebul WeremSi. iq orive eklesias Soris aa-
Sena qalaqi; erTi _ CeleTSi, romelic soflis Sua aaSena; erTi
_ xornabujSi da erTi _ agarakSi, romelic xunanis gaswvriv
aris.
amis Semdeg cecxlismsaxurebis [adgilTan] aaSena niqozis
eklesia da dasva episkoposi, sadac dafluli iyo wminda ra-
Jdenis gvami, romelic sparselTagan iwama vaxtangis brZolis
dros.
raJdeni iyo mamamZuZe vaxtangis colisa, sparsTa mefis
asulisa, romelic pirvelad hyavda colad. igi qristianobaze
moiqca da didad morwmune gaxda. igi brZolaSi Seupovari iyo.
sparselebma Seipyres da aiZulebdnen, rom uareyo qriste. man,
wmindam, waruvali dideba airCia da qristesTvis ewama.
vaxtangs berZeni colisagan hyavda sami Ze da ori asuli.
Tavis pirmSo Zes pirveli colisgan, daCis, misca qalaqebi Wer-
emi da nekresi, qalaqi kambeCovani, anu xornabuji da mtkvris
aRmosavleTiT mTeli qveyana. TviTon vaxtangi ujarmaSi dajda
da mravali nagebobiT aaSena igi. Tavisi da xvaranZe colad misca
somxiTis pitiaxSs, bakurs.
ramdenime drois Semdeg gardaicvala sparsTa mefe xosro da
mis nacvlad misi Ze xosro dajda. sparselebi Zalian gaZlierd-
nen, radgan vaxtangis wyalobiT yvela mteri daemorCiles. xos-
ro wamovida berZnebTan saomrad, vaxtangs mociquli gamougza-
vna da SemouTvala : [200] « mamaCemi gardaicvala da Cemma erma mis
taxtze me damsva mefed. Cemma uxucesebma mibrZanes, raTa SenTan
156
movide, Sens brZanebas davemorCilo da Sen gagviZRve, mefeo,
winamZRolad saberZneTSi Cveni Sesvlisas. Seni asuli momeci
colad, rom viyo erTi Seni SvilTagani ~. roca mociquli movida
vaxtang mefesTan, vaxtangi tfilis qalaqs aSenebda, mxolod sa-
fuZveli iyo Cayrili.
roca mociqulma mefis danabarebi gadasca, mefem Tqva:
« amazea naTqvami: « mWedelo, alese Seni maxvili, rom swrafad
ganewonos Sens sxeuls ~. vaxtangi maSin samoc wels iyo miR-
weuli. ase Tqva : « uTxari xosro mefes, Tavdapirvelad CvenTan
sabrZolvelad moemzade da ase Sedi saberZneTSi, rameTu Za-
lebi, romelic iqneba, yvela jvris ZaliT iqneba. aw iyos Cveni
cxovreba(gadarCena) jvarcmulis sasoebiT ~.
gaagzavna macneebi, raTa dastovon soflebi da qalaqebi,
romlebic gamagrebuli ar iyo da Tavi Seafaron kavkasions da
kaxeTs, radgan kaxeTi tyiani iyo da mtris mier Seuvali. daCi da
misi diswuli kaxeTSi gadavidnen da dadgnen lopotis mxareSi,
kldiT SemozRudul qveyanaSi( im soflis mcxovrebni cecxlisa
da wylis msaxurebi iyvnen, is kuTxe savse iyo mcxovreblebiT
vidre nosramde). xolo gorgaslis coli da Svilebi _ ujarmis
mxareSi. mewinave cixeSi TviTon dadga da masTan erTad juan-
Seri da adarnase. xolo mcxeTaSi demetre, nerse da bivritiani
datova. mociquli gaagzavna da keisars Seatyobina.
[201] sparselTa mosvla qarTlSi vaxtang gorgasalTan
saomrad da vaxtangis mier sparsTa mefis Svilis bartamis
mokvla
Semovida xosro mefe da Semusra qalaqi kambeCoani, Wermis
cixe, veliscixe. roca kaxeTs moaRwies, daibanakes iorze. vax-
tangis laSqari cixe-qalaqis garSemo velze dadga, romelsac
darfaki hqvia. ivris Tavze erTmaneTs Seebnen, sami dRis ganmav-
lobaSi ibrZodnen. orive laSqrisagan uricxvi daeca. vaxtangma
157
petre kaTalikoss mouwoda da uTxra : ~icode, rom xarkis mice-
mis mizniT ki ar gvebrZvian, aramed qristes datovebis mizniT.
me ase maqvs gadawyvetili, rom sicocxles sikvdili mirCevnia
qristes saxelisTvis, raTa gvqondes sasufeveli, maTTvis
aRTqmuli, romelTac eubneba: « romelmac CemTvis dados Tavi,
man povos igi ~.
petre kaTalikosma mas uTxra : ~gixilavs saqmeebi, romelnic
arcerT Sens naTesavTagans ar uxilavs, qristesmieri Sewevna.
rameTu icis Senma sibrZnem, rom Cveni gamomcdeli mteri edaveba
ufals Cvens gamo, rogorc iobis gamo. radgan RmerTi warsawymen-
dad miuSvebs Tavis moZulebulebs, xolo Tavis rCeulebs _ gan-
RmrTobisaTvis. iyavi, rogorc RmerTma girCios, Tu ar mokvdeb-
iT, movkvdeT ~. am sityviT gaagebina, rom brZola ar gaagrZelos
da uTxra : mxolod qarTli ki ar dawiokdeba, aramed ierusalimic,
romelic yvela naTlisSvilebis mSobelia ~.
mefem uTxra : `dadeqi wmida raJdenis eklesiaSi, romelic
ujarmis rabaTze avaSene da veWvob, rom ujarmis garSemo
qalaqebi daecnen, [202] radgan mtkice da Zlieri zRudeebi Se-
movavleT ~. kaTalikosi asec moiqca. yvela wmida episkoposi iq
Seikriba.
vaxtangis laSqari oras ormoci aTasi kaci iyo, xolo
sparselebisa _ Svidas ormoci aTasi. vaxtangma laSqari samad
gahyo : kldis mxares qveiTebi daayena, erT mxares pitiaxSebi da
spaspeti moavlina, da sadac sparselTa mefe iyo, iq TviTon vax-
tangi mivida asi aTasi mxedriT.
naTel, unislo Rames vaxtangi Tavs daesxa sparselebs da Tav-
isianebs mimarTa: «yoveli kaci, romelic sikvdils gadaurCeba
da Cveni mtris Tavs an xels ar gamoitans, igi Cven mier mokvdeba~.
ciskari rom dgeboda, Tavs daesxa [mters] da mefis palatamde
SeaRwia. mefis karavSi Sevida, mefem cxenze aaswro. misi Ze barta-
mi mokla da Tavi mohkveTa. iq viRac sparsma isari hkra vaxtangs
mkerdze. brZola SuadRemde gagrZelda. vaxtangma sZlia sparse-
lebs, daxoca as ocdaaTi aTasi kaci, xolo vaxtangis laSqrisa-
158
gan mokvda ocdarva aTasi. wamoiyvanes asi aTasi naalafevi cxeni,
mTlianad ver wamoiyvanes simravlis gamo. sparsTa mefe aiyara
iqidan da rusTavSi Cadga. vaxtangs Wriloba gaurTulda, radgan
isari filtvSi iyo SeRweuli. ujarmaSi wavida. qarTlis spasala-
rebs ubrZana, rom adgilze darCeniliyvnen.
sparselebma Seityves, rom vaxtangi Wrilobebisgan cudad
iyo. moaoxres tfilisi da armazi qarTli, xolo mcxeTa ver
daipyres. magram rac zRudis gareT iyo, moaoxres, isic, romel-
ic muxnaridan da aragvis xerTvisze iyo.
[202] mokvda berZenTa mefe, vaxtangis simamri. mefed dajda
misi Ze zenoni. igi sperSi gamovida qarTlSi wamosasvlelad.
roca vaxtangis cudad yofna gaigo, karnu qalaqSi dadga. xosro
iq mivida. Seibnen xosro da keisari karniforaSi. orive laSqris-
gan imdeni daixoca, rom sisxlis mdinareebi dadga. amis gamo
ewoda am adgils karnifora, anu sisxlis muceli. erTmanerTi
ver daamarcxes, radgan orives laSqari daixoca. xosro qarT-
lis gzaze mibrunda.
vaxtangma sikvdilis moaxloeba igrZno, ixmo kaTalikosi,
Tavisi coli, Svilebi, yvela warCinebuli da uTxra: «me mival
Cemi RmrTis winaSe da vmadlob mis saxels, rom Tavis siwmideebs
ar momaklo. Tqven gauwyebT, rom mtkiced idgeT sarwmunoebaze
da qristesTvis sikvdils eZiebdeT, raTa waruvali dideba moi-
goT ~.
yvela warCinebuls uTxra: «qarTlis mkvidrno, moigoneT Cemni
sikeTeni, pirvelad Cemi saxlis mier rom miiReT saukuno naTeli,
me amqveyniuri didebiT gadideT Tqven, Cemni naTesavni. Cvens sax-
ls nu SeuracxyofT da berZenTa siyvaruls nu daTmobT~.
Tavis Zes, daCis uTxra: «Sen xar Cemi pirmSo, SenTvis momi-
cia Cemi mefobis gvirgvini. Seni ZmebisTvis nawilad mimicia ta-
Siskaridan da wundidan vidre somxiTamde da saberZneTamde.
afxazeTis teritoria, romelic egriswyalsa da klisuras Sua
mdebareobs, igi Seni Zmebis [204] dedisa aris, is maT hqondes da
iyvnen erisTavebi Seni morCilebis qveS~.
159
ixmo wundis erisTavi, nasari da klarjeTis erisTavi, ar-
tavazi, oZrxisis erisTavi, bivritiani da maT miando Tavisi
coli elene da Tavisi Svilebi, romelTac erqvaT leoni da
mirdati da cremliTa da RmrTis mzeriT Seavedra samTave eri-
sTavs.
warCinebulebs da mTel ers sasjelis dRe daudgaT, Tav-
Si xels irtyamdnen, nacars iyridnen, TavisTvis sikvdils na-
trobdnen. tirilisa da godebis xmisagan miwa iZvroda. morwmune
eri Senatroda mefes, radgan qristesTvis mokvda. vaxtangi gar-
daicvala. dakrZales mcxeTaSi,
sakaTalikoso eklesiaSi svetTan, sadac ganisvenebs RmrTiv-
aR mar Tuli svetis mfarvelobis qveS(!).
CanarTi 1
saflavze gamosaxulia misi saxe, misi asakis Sesaferisi. axla
rac abjari da samoselia, aqedan ufro nacnobia.
ocdameToTxmete mefe, daCi,
vaxtang gorgaslis Ze, xosroiani
taxtze dajda misi Ze, daCi. vaxtangis coli da ori Ze samma
erisTavma waiyvana da daikaves qarTlis dasavleTi, [205] romelic
maT vaxtangma misca. zafxulobiT qalaq wundaSi iyvnen, zamTro-
biT _ oZrxeSi. isini mefeebad ar wodebulan, aramed erisTavTa
mTavrad da emorCilebodnen TavianT Zmas, mefe daCis.
daCi mefem daiwyo qarTlis aRdgena, radgan mooxrebuli iyo
qarTlis yoveli kuTxe, garda kaxeTis, klarjeTis da egrisisa,
daasrula tfilisis zRudeebi da rogorc vaxtangs hqonda nabr-
Zanebi, is samefo saxlad Seqmna.
gardaicvala petre kaTalikosi da dajda samoeli. mefem mas
mcxeTa ganukuTna, radgan ase hqonda nabrZanebi mefe vaxtangs.
mefe daCim moiwvia kaxeTis mTiulebi, raTa eRiarebinaT qriste.
160
magram maT ar inebes da gandgnen nopatelebi. vaxtangis ori Zisa-
gan, romlebic berZeni colisgan iyvnen naSobni, erTi, saxelad
leoni, gardaicvala da darCa mxolod mirdati. mirdats misma
Zmam daCim garigeba SesTavaza. mefem qveyana gaucvala, mirdats
misi deduli, saberZneTis teritoria egriswyalsa da klisuras
Sua, gamoarTva, da sanacvlod misca javaxeTi faravnidan mt-
kvramde. mirdatma, vaxtangis Zem, daikava [miwa-wyali] faravnidan
da taSiskaridan vidre speris zRvamde da iq erisTavobda. emor-
Cileboda Tavis Zmas, daCis. man javaxeTSi wyarosTavis eklesia
aaSena. gardaicvala daCi mefe.
[206] ocdameTxuTmete mefe bakuri,
Ze daCi mefisa, xosroiani
mefed dajda misi Ze bakuri. gardaicvala bakuri.
ocdameTeqvsmete mefe, farsmani,
Ze bakur mefisa, xosroiani
mefed dajda misi Ze farsmani. gardaicvala kaTalikosi
samoeli. kaTalikosad dajda TavfeCagi. gardaicvala TavfeC-
agi. kaTalikosad dajda Cermagi.
vaxtangis droidan moyolebuli am mefeebs mSvidobiani droe-
ba hqondaT. mirdatis Svilebi daCis Svilebs emorCilebodnen.
farsmanis mefobis dros sparselebi movidnen, moaoxres qar-
Tli da rani. qarTvelTa mefem farsmanma sparsTa mefes sTxova,
rom ar moeoxrebina eklesiebi da qarTli daetovebina qristes
rjulze. radgan im dros berZnebi dakavebuli iyvnen: dasav-
leTidan mtrebi mosdgomodnen, [maT] ar SeeZloT qarTvelebi-
sTvis daxmarebis aRmoCena da sparselebisTvis winaaRmdegobis
gaweva. sparsTa mefem ismina misi vedreba da eklesiebi ar Semus-
161
ra. farsmanma werilobiT aRuTqva mas morCileba da msaxureba.
sparsTa mefe wavida.
[207] im droidan vaxtang mefis modgma gaiyo, radgan daCis
Svilebi sparselebs emorCilebodnen, xolo mirdatis Svilebi
_ berZnebis morCilebis gzas daadgnen.
gardaicvala farsmani da mefed dajda misi Zmiswuli, isic
saxelad farsmani.
ocdameCvidmete mefe, farsmani,
Zmiswuli farsman mefisa,
xosroiani
igi morwmune iyo, rogorc misi mamis Zma da umata eklesiebis
Semkobas.
CanarTi
qarTvelebma iustinianes sTxoves, rom kaTalikosad qarT-
veli erovnebis warmomadgenlebi damsxdariyvnen, radgan kaTa-
likosebi saberZneTidan modiodnen. iustinianem werili dawera
da Tavisi beWdiT dabeWda, rom kaTalikosad qarTveli erovne-
bis [pirebi] damsxdariyvnen da yvela eklesiasa da mRvdelTmTa-
varze ufrosoba hqonodaT.
gardaicvala kaTalikosi Cermagi. farsman mefem dasva saba.
amieridan saberZneTidan ar mohyavdaT kaTalikosi, aramed
warCinebuli STamomavlobis qarTvelebi sxdebodnen. gardaicv-
ala kaTalikosi saba mefem kaTalikosad dasva evlale.
imave farsmanis dros SuamdinareTidan movida iovane,
romelsac ewoda zedazneli, qarTlis ganmanaTlebeli da rju-
lis ganmwmedeli, eklesiaTa maSenebeli, romelmac mravali sas-
wauli da sakvirveleba moimoqmeda, man da misma mowafeebma, rom-
lebmac gaakvirves yvela qarTveli. daiwera maTi cxovreba da
saswaulebi da daido qarTlis eklesiebSi.
162
I CanarTi
wmida mowafeebis saxelebi: iovane zedazneli, daviT gare-
jeli, stefane xirseli, ioseb alaverdeli, zenon iyalToeli,
anton martomyofeli, ise wilkneli, TaTe stefanwmideli,
Sio mRvimeli, isidore samTavneli, abibos nekreseli, miqel
ulumbeli, piros breTeli da elia diakoni. sxvac mravali
daemowafa wmida mamas, wmida kacebi da sulieri mamebi dahyu-
neT (!) droisa. oTxas oci wlis Semdeg gamoikiTxa da gamoiZia
Cvenma wmida mamam arseni qarTlis kaTalikosma. zogi ram wigne-
bidan amovikiTxeT, zogi ki maTi saqmeebiT gagvegona. aRvwereT
am wminda mamebis cxovreba da moRvaweoba CvenTvis, morwmunee-
bisTvis, gasacnobad da wmida samebis sadideblad, aw da maradis,
da ukuniTi ukunisamde, amin.
II CanarTi
daviwyoT mokled maTi cxovreba.
iovane iyo SuamdinareTis qveynidan. ar viciT, vin iyvnen misi
mSoblebi, magram mxolod zeciuri mama iyo misi mSobeli. gaiz-
arda da yovelive swavluleba SeiTvisa. Seimko sruli saTnoe-
biT. amitom mas RmrTis mier mieniWa avadmyofobaTa mkurnaloba,
eSmakTa gandevna, mis mier mravali saswauli sruldeboda.
vinaidan mravali wyena miadga, amitom udabnoSi gaiqca da
iq daisadgura. iq angelozisgan brZaneba miiRo, rom Tormeti
mowafiTurT qarTlSi wasuliyo. movida mcxeTaSi. mefis br-
ZanebiT da kaTalikosis kurTxeviT zadenis mTaze avida da iq
berad Sedga. im mTaze Tavidanve kerpebi iyo aRmarTuli da ami-
tom eSmakebis simravle damkvidrebuliyo. wmida mamis iovanes
locviT yvela gandevnil iqna im mTidan. Tavisi mowafeebi suli-
wmidis winamZRvrobiT zogi qarTlSi, zogi _ kaxeTSi da zogi _
garejis udabnoSi.
[209] Cveni Rirsi mama iovane mxolod erTi mowafiTurT iq
darCa. eSmakisgan mravali winaaRmdegoba da gansacdeli gad-
aitana da yvelaferze gamarjvebuli aRmoCnda.
163
amis Semdeg im xriok mTaze RmerTma misi locviT wyaro gamo-
adina, romlis smiT da cxebiT mdabio xalxidan mravali sneuli
ganikurna.
Semdeg mSvidi laparakiT wyaroze mdgomi daTvi gaaqcia da
mas Semdeg dRevandlamde im mTis daTvebi aravis kacTagans ar
erCian. ase morjuldnen mouTvinierebeli daTvebi.
mas didi xnis sapyari mohgvares da misi locviT myis gani-
kurna. sxva kaci moiyvanes, romelsac simunjis eSmaki hyavda
Semjdari. iloca misTvis, myis dastova igi eSmakma da moSorda.
is kaci ganikurna da adidebda RmerTs. misi mravali saswauli-
dan es mciredi vTqvi.
roca movida Jami misi xorcTagan gansvlisa, mouwoda elia
diakons da sxva Tavis mowafeebs, daariga da gaamxneva. ixila
zecis mxedroba, masze gadmosuli, maT Seavedra Tavisi suli
da mSvidad miiZina.misi wminda gvami Semures da miabares Tavis
sayofels, sadac iRvawa, im mTaze. misi gardacvalebis Semdeg
mravali saswauli moxda, romelTa Sesaxeb wminda iovanes sruli
cxovreba mogviTxrobs.
*
wminda mama daviTi SuamdinareTis qveynidan iyo. araferi
viciT misi mSoblebis Sesaxeb. igi damowafebuli iovanesTan er-
Tad movida da erT mowafesTan erTad, romlis saxelia luki-
ane, garejis udabnoSi wavida, romlis mzis sicxe da zamTris
yinvebi friad mravali moiTmines. amis Semdeg, rogorc didi
basilis mama, irmebis mier gamoizardnen. sami deda iremi Tavi-
anT nukrebTan erTad modioda, wvelidnen da mis xaWos Wamdnen.
magram oTxSabaTobiT da paraskeobiT ar modiodnen. cota xnis
Semdeg erTi nukrTagani STanTqa mZvinvare veSapma, romelic
kldis napralTa Soris ReleSi iyo dabudebuli, romelic davi-
Tis sityviT gandevnil iqmna da yaraiis velze mexistexiT dai-
wva. didebuli bubaqari, kakbebze nadirobisas, wmindans gadae-
yara da misi maxviliT mokvla undoda. gamarTuli xeli gauxmo
164
da imave wmindanis vedrebiT rogorc uvnebeli kvlav aRudga.
amis gamo gavarda xma mis Sesaxeb da mravali adamiani daemowafa.
mravali Wa amoTxares.
[210] Rirsi dodoc movida da masTan daivana. amis Semdeg wmin-
dam mware wylebi daatkbo, romelnic dRemde dian berTubnis mo-
nastris garSemo. mravali saswauli aRasrula. Semdeg fexiT wav-
ida wminda qalaq ierusalimSi. borcvebidan rac Canda, iq ar in-
eba Casvla, aramed iqidan motrialda, Tayvani sca, sami qva aiRo,
abgaSi Caido da gamoemarTa. amis Sesaxeb patriarqma Cveneba ixi-
la. wmindans malemsrboli kacebi daawies, ori qva CamoarTves da
erTi dautoves, igi movida da moitana is qva. misi saswauli an-
gelozis mier ecnoba patriarqs: ar mieca sami qva, aramed wminda
qalaqis mesamedi madli aq, udabnoSi moetana, vinaidan aq samgzis
locva Tanasworia erTgzis ierusalimSi Casvlisa. amis Semdeg
RmerTs Seavedra Tavisi suli da misi wminda gvami mis samyofSi,
garejis monasterSi daimarxa. misi Rvawli da saswaulebi sru-
lad mis srul cxovrebaSi weria. wminda mamis daviTis sicocx-
leSive kaxeTidan movida wminda mama dodo da misve wminda mamis
udabnoSi wavida, iq damkvidrda. aaSena friad didi monasteri,
romelzec mravali Sroma da Rvawli daxarja. mis saswaulze,
cxovrebasa da Rvawlze misi cxovreba mogviTxrobs. amis Semdeg
Tavisi suli RmerTs Seavedra da misi wminda gvami missave samyo-
felSi daimarxa.
*
wminda Sio qalaq antioqiidan iyo. yrmobidanve miatova
amqveyniuri cxovreba da daemowafa mama iovanes. vinaidan wminda
iovane saRmrTo sulis winamZRolobiT qarTlSi wamovida, Rirs-
ma Siom ar miatova Tavisi sulieri mama da masTan erTad wamovi-
da. movida qarTlSi, qalaq mcxeTaSi, myudroebisa da martomyo-
fobis mosurne iyo. wminda Siom kaTalikosisa da mama iovanesgan
Sendoba iTxova da mcxeTis dasavleTiT wavida, mdinare mtkvris
marjvena mxares, Zalian Rrma xevSi, romelsac mRvime ewode-
165
ba. mzis sicxisa da zamTris yinvisagan kani uskdeboda. kldeSi
gamokveTili gamoqvabuli ipova da mas Seafara Tavi sicxisa
da yinvisagan. vinaidan saxierma RmerTma ar ugulebel-yo misi
Rvawli, rogorc elia gamozarda yornis daxmarebiT, iseve aqac
mtredis mier yoveldRe sazrdeli miecemoda. amis Semdeg, erT
dRes mdidari da saCino kaci, saxelad evagre, frinvelze sanad-
irod gamovida. kldis Tavze martod mdgomma sakvebis mimtani
mtredi naxa, Tvalebi miapyro da Tavis gonebaSi gaukvirda.
meore dRes iseve naxa, rogorc pirvelad da mtredis kvals
gahyva. naxa momuSave beri, moewona beris moTmineba da masTan
ganSoreba ar isurva. uTxra: «mamao, Rirs myav, rom SenTan dav-
emkvidro, raTa myudroebaSi davasrulo Cemi dReebi~. wminda
Siom mas uTxra: «aiRe Cemi kverTxi, Tu mdinare amier da imier
gzas mogcems, wyali gaipoba, uflis neba aris, modi aq da Tu gza
ar geqneba, iyavi saxlSi da rwmenis mosurned (sarwmunod mnebe-
belad (!). moses msgavsad wavida ganmgebi (damkvalianebeli!)
saxlidan, kverTxma mtkvari orgzis ganapo. evagre ukan mouxe-
davad avida mama SiosTan, rogorc loTi sodomSi, SiSiT, rom
marilis Zeglad ar qceuliyo. moTmineba, locva, uZiloba da
monazonebrivi Rvawli aswavla. amis Semdeg wminda Siom uTxra:
«Svilo evagre, gvWirdeba eklesia, sadac ufals endomeba, rom
RmrTis mvedrebelni avidnen~. kldis wveris Tavze marcxena xe-
lze sakmeveli da cecxli daiyara, marjveniT jvari gamosaxa,
kldis wveridan daSvebisas sakmevlis kvamliT ipova adgili, sa-
dac ufals eklesia surda da yovlad wmida RmrTis dedis say-
dari aaSena. evagre monazoni gaxda. yvelgan gaiTqva maTi ambavi.
garSemo soflebidan sxva uricxvi adamianebi movidnen samonaz-
vnod. yovelgvari sazrdo, wyalic sazidi iyo. tvirTis gadasa-
tanad virebi hyavdaT. mglebs ubrZana da mglebi mwyemsavdnen
virebs. erT dRes konon beris viri sadgomSi ar mivida: kldeze
gadaCexiliyo. berma wminda Sios uTxra: `ra hqeni es, mgeli vire-
bis mwyemsad rogor daayene? imas SeuWamia~. mgeli daCveuli iyo,
virebs rom miiyvanda, berebi purs daufSvnidnen da Wamda. axla
166
datuqsvili TrTis, beris kalTas wasayvanad eWideba. wahyva, naxa
kldis Tavze napralebSi dagorebuli viri usulod ido. mgeli
gaanTavisufla, ubrZana: `nu iqnebi am adgilas zianis momtanad~.
es saswaulebi dRevandlamdea SemorCenili, rameTu gareuli mx-
ecebi veras avneben saqonels. sxvac mravali saswauli aRasru-
la.
amis Semdeg berebis mamad evagre ganawesa. TviTon kacTagan
miuval jurRmulSi, bnel mRvimeSi Cavida. rogorc gamoTqves
misi simxne da moTmineba, locva, eSmakebisgan gansacdelis miRe-
ba, cremli da uflis mimarT vedreba _ amaSi keTilad aRasrula
Tavisi cxovreba. mRvdlisagan ganwmeda iTxova da ufalTan wav-
ida da iqve iqna mimRebeli (!), [ 212] sadac Rvawli aRasrula da
dResac Cans misi saflavi, qarTvelTa saso. yovel wels aRmocen-
deba misi nawilebi morwmuneTa gasamxneveblad da urwmunoTa ga-
sakvirveblad. sanam cocxali iyo, mravali saswauli aRasrula.
didi aragvis mdinare ganapo, koWli gaatara, ganrisxebuli mefe
daamSvida, arawmidaTagan vnebuli gankurna, uSviloebs Svili
mianiWa, Ze igi kaTalikosi gaxada. misi wminda gvami daifla mRvi-
meSi, romelic misi samyofeli da samoRvaweo iyo.
*
wminda mama ise wilkneli wminda mama iovanes mowafe iyo. ar
viciT misi mSoblebi, arc sadaurobis adgili, mxolod es viciT,
rom iovanes mohyva Tan da didi iZulebis Semdeg qarTlis kaTa-
likosma mRvdelTmTavrad akurTxa muxranis mxareSi, sofel
wilkanSi, wminda RvTismSoblis saydarSi. swavliT mravali ur-
wmuno moaqcia, Tavis samwysoSi moZRvreba da qadageba gaSala. im
dabaSi uwylobisagan sasowarkveTilebi iyvnen, radgan qsani Sors
iyo. maT Sua tye da maRali gora iyo. erT dRes [saydarSi] Sesul-
ma dedaRmrTisas xatis winaSe vedreba warmoTqva, aiRo Tavisi
kverTxi, qsnis napiras mivida, wyals ubrZana: «Cveni uflis ieso
qristes da mariam RvTismSoblis ZaliT gibrZaneb, mdinareo,
gadmodi, Cems kvals Seudeqi da mohyevi kverTxis wvers~. gauval
167
da ugzo adgils Semoudga, monasaviT mohyveboda, wilknis bo-
lomde wamoiRo wyali, romelic dRevandlamde dis.
amis Semdeg uflis meoxebiT mravali Rvawli ganfina, six-
aruliT wavida, mRvdelTmoZRvrobis pativi aRasrula, Rirsi
wmida suli ufals Seavedra. yovlad patiosani misi gvami miiRo
wilknis monasterma, romelic aqamde Cans qarTvelTa sasod da
Sesavedreblad.
*
mama antoni Suamdinareli, mama iovanes mowafe, berebs So-
ris friad saTno da gamoCenili iyo. aman, yovlad sanatrelma,
Cveni uflis ieso qristes wmida xati (!), romelic Tavisi saxis
[nimuSad, formad (!)] tiloze gamosaxa da avgarozs sawadeli
Seusrula (!). amaRlebis Semdeg Tadeosis xeliT gaugzavna da
Seyrili keTrisagan gankurna. mTeli Tavisi saxleuliT Tadeo-
sis mier naTel-iRo. mis Semdeg avgarozs Ze da mis Zes SviliS-
vili Seenacvlnen mxolod mefobiT da ara RmrTismsaxurebiT,
radgan RmrTismsaxurebisagan gandgomili iyvnen da eSmakebis
Cvenebebs iyvnen damonebuli. rac avgarozs eSmakebisTvis uqnia:
rogor Semusra da ganudga _ amisTvis undoda Suris geba, rom
miuzRos eSmakebs Zveli msxverplSewirvis damxobis saxe nacv-
lad sauflo xatis damxobisa (!), romelic avgarozma qalaqis
bWeebze aRmarTa, sadac aRmarTuli iyo bilwi kerpi. iq daasvena
ficarze gadakruli tilos xati, raTa yvela SigniT Semsvlels
Tayvani-eca. maSin avgarozis bilwma SviliSvilma dRekeTilobis
nacvlad usaxuroba airCia, uaryo xati igi da eSmakebs Seudga.
Caifiqra qristes xatis Tvis, rom warewymida igi.
qalaqis episkoposma gaigo im borotis ganzraxva da Rirseuli
da im drois Sesaferisi gangeba gamoitana. sadac xati esvena, ka-
maredi iyo, wminda episkoposma anTebuli kandeli dadga taZris
safarvelad, xatis win keci aRmarTa, kamaris kari amoqola, gamu-
ra, ise, rom axlo manZilzec sruliad ar etyoboda. ukanaskneli
dReebis Semdeg sparsTa mefe xosro moadga edesia qalaqs, zRudis
168
gamoTxra daiwyo. undoda, ise Sesuliyvnen, rom ver gaegoT, rom
ebrZvian. maSin RmerTma ar daiviwya utyuveli aRTqma, romelic
aRuTqva: «me edesiis zRude var~. Tavisi dambadeblis meoxebiT
qalaqis episkoposs, evlaviozs, deda RmrTisa gamoecxada da
uTxra: «romeliRac bWeze aris xelTuqmneli da dafaruli xati~.
episkoposma rom gaiRviZa, WeSmaritad gaigo ZilSi nanaxi Cveneba.
dilaze litaniiT wavida im adgilas da ipova sruliad dauziane-
beli wminda xati. amdeni drois ganmavlobaSi kandeli mis winaSe
anTebuli iyo. kandelis zeTi qalaqis mebrZolebze gadaawveTes
da meyseulad, rogorc ki [mteri] miuaxlovda maT, moedo da dai-
wvnen, gaibnen, rogorc mtveri da gauCinardnen.
xolo kecze, romelic xatis safarvelad iyo aRmarTu-
li, gamosa xuli iyo sxva xati, wminda sauflo xatis msgavseba,
romelic Tanabrad pativ-icemeboda, igi nestorianTa eklesiaSi
iqna dasvenebuli.
wminda antonma gamoikiTxa Tavisi moZRvris gza, sinamdvile
Seityo da gaigo, rom sxva mowafeebTan erTad, romelTac axla
movixsenebT: daviTi, dodo, Sio antioqelebi da iovanes rva sxva
mowafe, romlebic erTi adgilidan iyvnen wamosuli, somxiTSi,
CrdiloeTis mxares wavida. es gaigo wminda antonma, Tavisi moZ-
Rvris siyvarulma aitaca. isic umZimda Tavis gulSi, rom sauflo
xati nestorianelebis eklesiaSi esvena. aiRo keci, romelic xatis
safarvelad iyo da xatad qmniliyo. angelozis winamZRolobiT
da zecieri SetyobinebiT uCinrad wamoiyvana CrdiloeTSi, mi-
aRwia mtkvars, gadaiara igi da daemkvidra aRmosavleTis mxares,
kldis daaxloebiT oTxi aTasi nabijis odena napralSi, akrianis
mTebSi. ioanes garSemo iyo daaxloebiT xuTi aTasi nabijis odena
(naprali?), Sios garSemo _ daaxloebiT cxra aTasi nabijis odena,
daviT-dodos garSemo _ daaxloebiT cameti aTasi nabijis ode-
na. wminda antons iqve Tavis gamosakvebad irmebi hyavda. mTa iyo
uwylo da tyiani, qalaqi _ daaxloebiT erTi aTasi nabijis odena,
mcire. es irmebi mindorSi midiodnen, dro rom movidoda, Sin mo-
diodnen, wvelavda. mwyemsebiviT [214] droze modiodnen. mxolod
169
erTxel damfrTxalebi udrood movidnen, ukan daWrili nukri
mosdevdaT. wmindans es gaukvirda da Tavis gulSi Tqva: «vis sad
gadaeyara?~. ar icoda, rom qalaqi iyo axlos da rogorc adami-
anebs, bundovnad naxvisas uTxra (!): «ra aris es?~ maT, rogorc
metyvelebma, Tavis gadaweviT uTxres: «gamogvyevi da giCvenebT~.
gahyva maT kvals, im adgilas mivida, sadac maT Sexvda. da aha, im
dabis mTavari sanadirod modioda, win Semoeyara da hkiTxa: «vin
xar?~ wmindani xeliT uCvenebda, sadac imyofeboda da rasac
akeTebda, radgan ena ar icoda.
maSin mTavarma uTxra: «me Seni ena ar mesmis da romeli xe-
liTac melaparakebi, magasac mogkveTav~. da ubrZana: «waiyvaneT
mWedelTan~ .roca miiyvanes, mWedelma SanTi gaaxura da momarTa,
rom xeli moekveTa. [igi] qvemoT daeca da xelebi SeSasaviT gauS-
eSda. maSin wmindanma xeli gamoswia, nakvercxali xeliT aiRo,
miuSvira da uTxra: «gaakeTe, rac adre gibrZanes~. igi SekrTa
am saSinel sanaxaobaze. saswrafod Seatyobines mTavars, yoveli
nanaxi uambes. man brZana, rom masTan mieyvanaT. roca miiyvanes,
uTxra mas: «Tqvi, ra ginda da yvelafers mogcem~. man patara qva
aCvena, daaxloebiT sameuli (!) da lokva dauwyo. mixvdnen, rom
marili undoda da moutanes mxolod ori gautexeli qva. man erTi
girvanqa moatexa, wavida da Tavis furebs aalokina. iyo xatTan
Tavisi cxovrebis aRsasrulamde. wmindanTa Soris gardaicvala,
sauflo xati Cevn dagvitova. dRevandlamde uCinrad aris da
cxadad saswaulTmoqmedebs ise, rom ufro advilia zRvis qviSis
aRricxva, vidre sauflo xatis sakvirvelebebisa. magram vinaid-
an mxolod RmerTia saswaulTa moqmedi, mxolod man uwyis misi
saswaulebis simravle. solomonic rom iyos, verc igi SesZlebs
aRricxvas, mxolod RmerTi oden.
CanarTi
1. xaskunebis gandgoma
im dros, roca TviTmpyrobeli iustinianosi, berZenTa
mefe, oseTis mxareSi, abazgiis sazRvrebTan gandgomil xas-
170
kunTa tomebs ebrZoda, iustinianosma didZali qoneba miuZRvna
qarTvelTa mefes, farsmans da sTxova, mTeli Tavisi ZalebiT
daxmareboda mis mxedrobas da SebrZoleboda xaskunebs. far-
smanma ismina berZenTa mefis vedreba, Tavisi samefos mcvelad
evagre datova, TviTon wavida da RvTis SewevniT xaskunTa tomi
daimorCila. Sepyrobili maTi mTavrebi iustinianesTan gaagza-
vna, Semdeg Tavis samefoSi dabrunda.
2. mexuTe msoflio kreba
iustinianes mefobis ocdameeqvse wels, qristes aqeT 527 wels,
romis wminda papis vigiliosis zeobaSi, konstantinepolSi Sedga
mexuTe kreba, romelsac as samocdaxuTi wminda mama eswreboda.
[krebas] winamZRvrobdnen evtiqios konstantinepoleli, apoli-
nari aleqsandrieli, domnos antioqeli da adgilis Semavseblad
ierusalimelebi: stefanos, giorgi da damianos episkoposebi.
Seikribnen origenistebis da maTi momxreebis, didimosis da
evagresTvis, romelnic SeaCvenes da daamxes.
3. afxazTa moqceva
imave iustinianes mefobis dros afxazebic ukeTesobisken
Seicvalnen da qristianobis qadageba Seiwynares, radgan me-
fis palatebSi iyo erTi afxazi warmoSobis saWurisi, saxeliT
evfrata, romelic mefem maTTan gaagzavna saqadageblad da
aRTqmis gadasacemad, rom amieridan maTi modgmis arc erT ma-
makacs rkiniT ar waerTmeboda mamakacoba., radgan mravali maT-
gani samefo sawolis msaxuri iyo, romelTac Cveuleba saWuriss
uwodebs. iustinianem afxazeTSi, biWvinTaSi wmida RmrTismSob-
lis taZari aaSena, iq mRvdlebi daadgina, raTa sayovelTaod as-
wavlidnen qristes rjuls.
xolo Cven pirvelsave sityvas davubrundeT.
mirian mefis mefobidan vidre meore farsmanamde oras or-
mocdaaTma welma gaiara. gardaicvala 14 mefe. vaxtangidan moy-
olebuli gardaicvala rva kaTalikosi. gardaicvala farsmani
da mefed dajda misi Ze bakuri.
171
ocdameTvramete mefe, bakuri,
Ze farsman mefisa, xosroiani
bakuri iyo morwmune da eklesiebis maSenebeli. man Tavis
samefoSi eklesiebi da mRvdlebi gaamravla da qarTli yovelg-
vari urwmunoebisagan gawminda.
gardaicvala kaTalikosi evleviozi, mefem kaTalikosad
dasva makari.
im dros sparseTSi mefobda urmizdi.
[217] im dros somxiTSi iyo erTi kaci, mTavarTa Svili, saxelad
vasqeni. mas colad hyavda mTavarTa Svili, saxelad SuSaniki,
vardanis asuli. vasqens eSmaki Seujda da cecxlismsaxurebaze
gadasvla ganizraxa. sparsTa mefesTan wavida, qristes rjuli
datova da cecxlismsaxuri gaxda. sparsTa mefem igi didi ZRven-
iT gamoagzavna ranis erisTavad. roca movida da misma colma Su-
Sanikma gaigo qmris mier qristes rjulis uaryofa, aRar isurva
misi coloba, qmris siyvaruli daiviwya da mTeli guliT Seudga
qristes mcnebaTa aRsrulebas.
maSin vasqeni sxvadasxva xerxiT miudga, pirvelad mliqvnelo-
biT, vedrebiT da saCuqrebis micemiT; Semdeg did satanjvelSi
Caagdo imdeni xniT, rom ver aRvwere wminda SuSanikis Rvawli.
mokla igi misma qmarma, vasqenma, ranis erisTavma.
maSin qarTvelTa mefem, bakurma, mouwoda Tavis yvela eri-
sTavs, farulad Sekriba laSqari da malulad gaemarTa vasqen-
Tan sabrZolvelad. vasqeni mtkvris kideze mindors gareT idga,
sadac mdinare anakerti erTvis mtkvars. Tavs daesxa da vasqeni
Seipyro. igi akuwes da misi sxeulis nawilebi xeze Camokides.
didi pativiT wamoiRes wminda SuSanikis gvami da curtavSi da-
fles.
bakur mefem sparsTa mefesTan mociquli gaagzavna, yovelive
es auwya da misgan Sendoba iTxova. sparsTa mefem Tavis gonebaSi
gaifiqra: «qarTvelebi rom Sevrisxo, isini berZnebs gauerTian-
debian~. Sendoba irCia: bakuris mociquli keTili pasuxiT gamo-
172
agzavna, mokluli vasqenis yovelgvari gmoba da braldeba uTxra
da bakuri mis sikvdilSi gaamarTla [217]. ranSi da movakanSi sxva
erisTavi gamogzavna, romelsac dareli erqva da ubrZana, rom
qarTvelebTan keTilad emegobra.
gardaicvala makar kaTalikosi. mefem kaTalikosad svimoni
dasva. gardaicvala bakuri da darCa patara Svilebi, romelnic
mefobas ver gaswevdnen.
maSin sparsTa mefem urmizdma, Tavis Zes, romelsac qasre am-
barvezi erqva, rani da movakani misca. movida da dajda bardavSi
da qarTlis erisTavebs auwya ganzraxva: didi sikeTe aRuTqva,
weriliT daumtkica maTi saerisTaoebis floba SviliT-Svil-
amde. da ase mliqvnelobiT gadaibira isini. erisTavebi gandgnen
da cal-calke xarks aZlevdnen qasre ambarvezs.
bakuris Svilebi kaxeTis mTiuleTSi darCnen. mirdatis, vax-
tangis Zis STamomavloba, romlebic klarjeTsa da javaxeTSi
batonobdnen, klarjeTis kldeebSi darCnen. danarCeni qarTli,
somxiTi da aspurakani sparselebma daipyres. ebrZodnen ber-
Znebs.
ramodenime wlis Semdeg sparseTSi didi areuloba moxda,
radgan TurqTa mefe Sevida sparseTSi. movidnen berZnebi, Seebr-
Zolnen sparselebs SuamdinareSi, gaaqcies, sparseTSi Sevidnen
da daiwyes sparseTis dapyroba. maSin qasre ambarvezma dastova
rani da qarTli da mamamisis saSvelad wavida.
rogorc ki sparselebi dakavebulebi aRmoCndnen, qarTlis
erisTavebi, zemoni da qvemoni, SeiTqvnen, mociquli gaagzavnes
berZenTa mefesTan da sTxoves, rom qarTlis mefeebis STamoma-
vlobidan daesva mefe da erisTavni Seucvlelad yofiliyvnen
Tav-TavianT saerisTavoebSi.
[218] keisarma Seasrula maTi Txovna da mefed misca vaxtangis
Zis (berZeni colisagan) mirdatis diswuli, romelsac gvarami
erqva, romelic klarjeTsa da javaxeTSi mTavrobda.
173
qarTlis ocdamecxramete mefe,
kurapalati
gvaram bagratovani
gvarami dediT xosroiani iyo, mamiT _ bagratovani. es bagra-
tovanebi gvaramis SviliSvilebi da naTesavni arian.
keisarma gvarams kurapalatoba uboZa da mcxeTaSi gamo-
agzavna.
[219] bakur mefis Svilebi, vaxtangis Zis, daCis (romelsac vax-
tang mefem misca mefoba), naTesavebi, kaxeTSi darCnen, daipyres
kuxeTi da hereTi ioridan moyolebuli, ujarmaSi gamagrdnen da
gvaram kurapalatis morCilebis qveS iyvnen.
keisarma didi ganZi gamoagzavna gvaram kurapalatTan da
ubrZana, rom im ganZiT CrdiloeTidan laSqari gamoeyvana,
SeerTeboda mas qarTvelTa laSqari da Seegzavna sparseTSi.
gvarami ase moiqca: gamoiyvana osebi, durZukebi, didoelebi da
maT qarTlis erisTavebi waumZRvana. Sevidnen adarbadaganSi,
daiwyes dapyroba. amgvari gasaWiri da moucleloba daatydaT
Tavs sparselebs.
maSin sparseTSi gamoCnda erTi kaci, romelsac baram Cubini
erqva. igi sparseTSi Semosul Turqebs SeebrZola, rogorc es
gacxadebulad weria sparselTa istoriaSi. mokla saba, TurqTa
mefe da gaaqcia maTi banaki. maSin berZnebis laSqari, romelic spar-
seTSi iyo Sesuli, mibrunda da Sin wavida. gvaram kurapalatis mier
Segzavnili Crdiloelebic wamovidnen Sin. radgan sparselebma
Turqebisagan moicales, qarTvelebi SeSindnen, sparselebisadmi
SiSma da Zrwolam Seipyro [isini].
gvaram kurapalatma cixeebisa da qalaqebis gamagreba daiwyo.
RmerTma kvlav wyaloba moiRo qristianeTa mimarT: sparseT-
Si sxva SuRli daiwyo. igive baram Cubini ganudga sparsTa mefes,
[221] urmizd mefes misma colis Zmebma Tvalebi daswves. daiwyo
brZola Cubinsa da qasres Soris. Cubinma sZlia qasres. {igi] sa-
berZneTSi wavida, mavrik keisarma Tavisi asuli misca colad
174
qasres, misca laSqari da CubinTan saomrad gamoagzavna. Cubini
sparseTidan gaaZeves da qasrem daikava sparseTi.
maSin mavrik keisarma qarTvelebis gamo wuxili gamoTqva
qasresTan da uTxra: `vinaidan qarTvelebma kerpTmsaxureba mi-
atoves, im droidan berZenTa morCili arian. radgan garkveul
dros Tqveni batonobisgan qarTli daeca, Tu ara, Tqveni samar-
Tali ar aris qarTlze (!). axla RvTis brZanebiT, vinaidan me da
Sen sruli siyvaruli gvakavSirebs, iyos qarTli Cven Soris Tav-
isufalad da mSvidobiT. me var yvela qarTvelisa da yvela qris-
tianis Semwe da meurve~.
maSin sparsTa mefe daemorCila keisars da qarTvelebi gan-
Tavisufldnen. gvaram kurapalati berZenTa morCilebaze dad-
ga.
igi morwmune da eklesiebis maSenebeli iyo. man daiwyo patio-
sani jvris eklesiis Seneba. aqamde jvari mindorSi iyo da erTi
wlis ganmavlobaSi aaSena eklesia.
keTilad da uSfoTvelad mefobda. magram qarTlis erisTave-
bi maT saerisTavoebSi ver Secvala, radgan sparsTa da berZen-
Ta mefeebisagan TavianT saerisTavoebze mkvidrobis sigelebi
hqondaT, Tumca gvaram kurapalatis morCilebis qveS iyvnen.
gvaram kurapalats hyavda Svilebi, romelTac saxelad erq-
vaT erTs stefanozi, meores _ demetre.
[222] gardaicvala kaTalikosi svimoni da dajda samoeli.
gardaicvala kaTalikosi samoeli da dasves isev samoeli.
gvaram kurapalatma tfilisis sionis safuZveli ganaaxla.
romelTac gvaramis Semdgom tfilisis sionis Seneba daas-
rules: naxevari erTma vinme qvrivma dedakacma da naxevari _
mTelma erma, adarnase I mTavris dros, adarnasec Seewia mis
aRSenebas. morwmune mirian mefis yvela naTesavi eklesiebis
maSenebeli iyo.
gardaicvala gvaram kurapalati.
175
meormoce qarTlis erisTavTa mTavari stefanozi,
Ze gvaram kurapalatisa, bagratovani
dajda misi Ze stafanozi. mefis saxelis darqmeva ver gabe-
da berZnebisa da sparselebis SiSiT, aramed erisTavTa mTavars
uwodebdnen. gardaicvala samoel kaTalikosi. stefanozma
kaTalikosad barTlome dasva. stefanozi urwmuno iyo da Rmr-
Tis armoSiSi, RmerTs ar emsaxureboda, arc rjuls Sehmata da
arc _ eklesiebs.
[223] mis dros saberZneTSi didi areuloba moxda: mavrik kei-
sars ganudga sardali foka, mokla keisari mavriki da misi Svilebi.
sardalma fokam saberZneTi daipyro. maSin keisris siZem, sparsTa
mefem qasrem, gadawyvita simamrisa da colis Zmebis sisxlis aReba,
saberZneTSi Sesvla da dapyroba. Seutia berZnebs, foka keisarma
winaaRmdegoba ver gauwia. xolo qarTlis mTavari stefanozi SeuS-
inda sparselebs, ganudga berZnebs da SeuerTda sparselebs.
im dros imave qasre mefem ierusalimi daipyro da Zeli cxo-
veli waiRo. amis Semdeg RmerTma wyalobis xeli aiRo qasreze. igi
sakuTarma Zem Seipyro, sapyrobileSi Casva da avi senisgan mokvda.
stefanozis dros mcxeTas [mosaxleoba] akldeboda da tfil-
isi Zlierdeboda, armazi oxrdeboda da kala Sendeboda. stafa-
nozis Zma, saxeliT demetre, jvari patiosnis eklesias aSenebda.
igi avi seniTac iyo daavadebuli da eklesiis karebs ver Sordebo-
da. stefanozi mTel qarTlze mTavrobda, igi tfilisSi dajda da
sparselebs emorCileboda. amis mere ramdenime wlis Semdeg saber-
ZneTSi gamoCnda erTi kaci, mavrik keisris naTesavi, saxeliT er-
ekle. man foka keisari mokla da saberZneTi daipyro. gaZlierda,
dasavleTidan (!) Turqebi miiyvana [224], uricxvi laSqari Sekriba
da sparseTSi Zeli cxovelis saZebnelad gamoemarTa. pirvelad
qarTlSi, samcxeSi movida. esma im xatis saswaulTmoqmedeba,
romelic wmida RvTismSobels gamoesaxa da pirvelwodebuli
andriasTvis mieca. mas mousvenebia da awyurSi mcire ekvderSi
dausvenebia. keisari erekle xatis sanaxavad da Tayvanissacemad
176
movida. maSin ereklem awyurSi didi saydris saZirkvlis Cagdeba
da mSenebloba daiwyo. SemdegSi igi morwmune adamianebis mier
dasrulda. SemdegSi igi saepiskoposo gaxda.
stefanozma sparselTagan gandgoma ar isurva, cixe-qalaqe-
bi gaamagra da qalaq tfilisSi dadga. movida erekle keisari da
moadga tfiliss. stefanozi qveli da mamaci mxedari iyo. yovel
dRe qalaqis karebTan gamodioda da berZnebs ebrZoda. im brZo-
laSi cxenidan Camoagdes stefanozi da mokles. keisarma tfil-
isi daipyro.
kalis cixeSi ramdenime kaci darCa, ar SeuerTdnen mefes.
cixidan cixisTavma mefes agina: «vacis wveri gabia, vac-botis
kiseri gaqvs~. mefem brZana: «Tumca am kacma lanZRviT miwoda me
vacboti, misi sityva [mainc] cudi ar aris~. danielis wigni aiRo
da aseTi sityvebi ipova: «gamovidnen dasavleTis vacebi da Se-
musres aRmosavleTis verZebis rqebi~. mefes gauxarda da sarw-
munod eCvena, rom sparselebze gaimarjvebda.
[225] maSin keisarma mouwoda qarTvelTa mefis, bakuris Zes,
vaxtangis Zis, daCis, naTesavs, romelic kaxeTis erisTavi iyo
da adarnase erqva, misca tfilisi da qarTlis mTavroba. masTan
datova erisTavi, romelsac jibRa erqva da ubrZana kalasTan
brZola. TviTon mefe sparselTa winaaRmdeg sabrZolvelad gae-
marTa.
qarTlis ormocdameerTe mTavari, adarnase,
Ze bakurisi, xosroiani
qarTlis mTavarma adarnasem da jibRu erisTavma kalas cix-
es Seuties. keisari baRdadSi wavida.
mokle xanSi aiRes kala da cixisTavi Seipyres. erisTavma
Tavdapirvelad piri drahkanebiT gauvso, radgan keisarma Sens
sityvebze gaixarao. amis Semdeg tyavi gaaZro da keisars ukan mi-
awia gardabanSi. mefis SeuracxyofisaTvis uyo ase.
177
[226] aseTi sikvdiliT aResrulnen stefanozi da misi momxreebi.
RmerTma es imitom damarTa stefanozs, rom RmerTze mindobiT ar
cxovrobda: morwmuneebs emtereboda da urwmunoebs emoyvreboda.
maSin berZnebma kvlav miiTvises qarTlis teritoria: speri
da klarjeTis bolo, zRvis piri. stefanozis Svilebi klarje-
Tis kldeebSi darCnen. danarCeni qarTlis mTavroba xelT igdo
adarnase bakuris Zem. verc man gabeda mefobis saxelis tareba.
erisTavebi Seucvlelad cxovrobdnen Tav-TavianT saerisTa-
voebSi da adarnase mTavars morCilebdnen.
CanarTi 1
gardaicvala kaTalikosi barTlome, adarnasem kaTaliko-
sad ioane dasva.
CanarTi
gaagzavnes antioqiaSi da masTan erTad erTi monazoni moci-
quladac da sakurTxeveladac, radgan dawesebuli iyo kaTaliko-
sis antioqiidan kurTxeva, aravis SeeZlo antioqiaSi mgzavroba.
amis gamo qarTvelebs didi sazrunavi hqondaT. Teofilakte an-
tioqiel patriarqis dros mociqulebi gaagzavnes, Teofilakte
antioqiel patriarqTan mividnen da uambes netar Teofilaktes,
rom qarTvelTa mxareebis mkvidri qristianebi did gasaWirSi ar-
ian, radgan netari anastasi mRvdelmowamis dRidan kurTxeva ar
xerxdeba gzebis siZnelis gamo. man sayovelTao kreba Sekriba da
krebis rCeviT, Tavis mTavarepiskoposebTan, mitropolitebTan
da episkoposebTan erTad ganaCina, rom Seikribnen misi samrev-
los episkoposebi da drodadro akurTxon [is], romelsac saRm-
rTo madli maT uCvenebs, romelsac gamoarCeven da mefes, episko-
posebs da im eklesiis ersa da moyvass moewoneba. Seudgina maT
dawerili mosaxsenebeli Tavisi TavisTvis da iq Sekrebili kre-
bisTvis. masTan gagzavnili ori monazonidan erTi, saxeliT io-
ane, xeldasxmul iyo im drois kaTalikosad. antioqiis am krebaze
gapatiosnda da maTgan damoukidebeli gaxda kaTalikosi, rad-
178
gan patriarqebis xelqveiTi ar aris. aRarc [isini] akurTxeben,
aramed sakuTari episkoposebi akurTxeben. amieridan mTel qvey-
anaze gavrcelda, rom [igi] antioqiis krebaze ganTavisuflda.
CanarTi
im dros ioane guTel episkoposi Tavisi samwysosa da eris
mier gamogzavnil iqna qarTlSi da qarTlis kaTalikosis ioanes
mier mcxe TaSi miiRo xeldasxma, radgan im dros saberZneTis mxa-
reebi xatTmebrZolebis wvalebas hqonda moculi.
ramdenime xnis Semdeg gardaicvala kaTalikosi ioane da
adarnasem dasva basili.
erekle mefe sparseTSi Sevida, mokla xosro mefe, aiRo baR-
dadi da wamoiRo Zeli cxovrebisa. rac gaiara, qarTlis is gza
meSvide wels ukan gamoiara. qarTlis mTavarma, adarnasem, daas-
rula patiosani jvris eklesia da tfilisis sioni.
erekle mefem manglisidan da eruSeTidan waiRo Cveni uflis
ieso qristes fexTa ficari da samsWualni, romlebic konstan-
tines hqonda micemuli mirianisTvis.
Sewuxda adarnase, qarTlis mTavari. evedreboda keisars,
raTa ar waeRo RmrTismieri ganZi. keisarma ar ismina misi ve-
dreba da waiRo.
adarnases zeobaSi gardaicvala sami kaTalikosi: iovane,
babila da Tabori.
gardaicvala adarnase da [mefed] dadga misi Ze stefanozi.
qarTlis ormocdameore mTavari, stefanozi,
Ze adarnase mTavrisa, xosroiani
stefanozi qarTlis yvela mefesa da mTavarze ufro mor-
wmune da rjulis ganmwmendeli, eklesiaTa maSenebeli iyo. man
jvari patiosnis eklesias zRudeebi Semoavlo, darbazebi aa-
Sena, yovel paraskevs Sekreba dauwesa. im adgilis da mxaris
179
yvela episkoposi da mRvdeli kaTalikosTan erTad iq ikribe-
boda patiosani jvris winaSe. adidebdnen paraskevs, rogorc
did paraskevs.. yovel xuTSabaTs sakaTalikosoSi ikribebian da
adideben wminda sions, rogorc did xuTSabaTs, qristes sisxl-
iTa da xorciT saidumlosTan erTad. xolo mcxeTaSi saepisko-
posoSi yovel samSabaTs aris kreba da xseneba stefane pirvel-
wamebulisa da yovelTa mowameTa, romelnic sparselTa didi Se-
mosevebis dros iyvnen wamebulni. da abibos nekresel episkopo-
sisa, romelmac [qristianobaze] moaqcia mTiulTa umravlesoba
aragvis aRmosavleTiT. misi patiosani gvami mcxeTaSi saepisko-
posoSi, episkoposTa samarxavSi daasvenes. yvela dResaswaulze
metad mis dResaswaulze ikribebian da adideben RmerTs.
im droebSi gamoCnda mohamedi, ismailis naTesavi, sarki-
nozTa rjulis moZRvari da mTeli arabeTi da iamaneTi daipy-
ro. gardaicvala igi. mis nacvlad dadga abubaqari da sparseTSi
Sevida. radgan sparseTSi erekle mefe iyo Sesuli da sparseTi
gaveranebuli iyo, sparseTSi aravin iyo winaaRmdegobis gamwevi.
abubaqar agarianma sparseTi daipyro, Sevida baRdadSi, Zalisda-
tanebiT umravlesobas cecxlmsaxureba daatovebina da sarki-
nozebad aqcia. igi gardaicvala da mis nacvlad dadga omari. igi
ufro metad gaZlierda.
[230] moaxsenes mefe erekles, rom agarianelebi Semovlen
SamSi da jazireTSi, romelic aris Suamdinare. erekle filis-
timSi gamovida, rom iq SebrZoleboda. iq iyo erTi monazoni, Rm-
rTis kaci. man mefes uTxra: «Tavs uSveleT, radgan RmerTma aR-
mosavleTi da samxreTi misca sarkinozebs, romelic ganimarteba
rogorc «saras ZaRlebi~.im monazvnis sityvebiT varskvlavTm-
ricxvelebma da misnebma es acnobes erekle mefes. erekle mefem
sveti aaSena da masze daawera: «mSvidoba, Suamdinareo da filis-
timo, sanam Caivlis Svidi Svideuli~. filosofosebma Svideulis
Sesaxeb es gansazRvruli dro, romelic udris oras ormocdaaT
wels, sarkinozebTan dakavSirebiT ipoves hermes trismejisto-
nis wignSi.
180
aleqsandres wlebidan mahmadis gamoCenamde iyo aleqsan-
dres cxraas ocdaSvidi weli.
im dros berZenTa yvela modgmis warCinebuli miwaSi flobda
ganZs, radgan roca gamovidodnen, ganZi epovnaT da maTi waRe-
bisa da ukan dabrunebisas gasaWiri ar enaxaT.
[231] erekle keisarma amoiara ranis gza da meored Semovi-
da qarTlSi. sparselebs, romlebic sarkinozebs gamoqceod-
nen, uTxra: « Tu iciT, rom Tqveni mefoba dasrulda, datoveT
CrdiloeTi da CvenTan SemodiT~. maT datoves es qveyana da Ta-
vianTi simdidre Seinaxes. zogierTni gahyvnen, zogierTni darC-
nen, daweres mTeli saganZuris gujari. roca gujari daweres,
aRweres Tavisi xalxi da miwa da dades, raTa roca berZnebi movi-
dodnen, im gujrebiT moiZion maTi xalxi da TiToeuls gauyon
miwa da ganZi.
CanarTi
gardaicvala kaTalikosi Tabori da kaTalikosad dasves
samoeli.
amis Semdeg gaiara ramdenime welma. qristes aqeT 656 wels kon-
stantinepolSi Sedga meeqvse kreba 170 wminda mamebisa. poRonati
(!) konstantines mefobis mecamete wels [232], romelic iustinianes
mama iyo, romlis winamZRvrebi iyvnen Teodore da giorgi xucesebi
da ioane diakoni, agaTon romis papis adgilismcvelni da giorgi
konstantinepoleli, Teofane antioqieli. am krebaze saqarTvelos
wminda eklesiis Sesaxeb, romelic wminda mcxeTaa, brZanes, rom
«[igi] pativiT wminda samociqulo kaTolike eklesiebis, sapatri-
arqos swori iyos da qarTlis kaTalikosi patriarqebis swori iyos,
akurTxebdes, mwyemsavdes da simarTliT ganagebdes mTavarepisko-
posebs, mitropolitebs, episkoposebs, Tavis samwysos qarTlis
gaRma-gamoRma, kaxeTSi, SaqSi, SirvanSi, midgmiT- wamovliT (!) mTian
adgilebSi svaneTisa da CerqezeTis sazRvrebamde, sruliad oseTSi
da mTel zemo-qarTlSi, samcxe-saaTabagoSi. mas CavabareT saqarT-
velos eklesiebi, mas monebdnen, mis xel qveS iyvnen, mis rjuls
181
emorCilebodnen, mis mier imwyemsebodnen, miveciT krulebisa da
krulebis axsnis ufleba. romelsac kruleba SeuTvalos, krul
iyos caTa Sina da romelic qveynad krulebisgan gaanTavisuflos,
Tavisufali iyos caTa Sina. pirvelad antioqiis krebis mier iyo ga-
patiosnebuli, am krebis mier davamtkiceT patriarqad, radgan nu
iqneba mitropoliti, nurc episkoposi kaTalikosisgan Sendobis ga-
reSe. xolo Tu vinme mTavarepiskoposi, ginda mitropoliti, ginda
episkoposi kaTalikosisTvis winaaRmdegobis gawevas ikadrebs an
kaTalikosis ukiTxavad ZaliT daikavebs xarisxsa da eklesias, an
ekurTxeba mefe, ginda mTavari, an mTavarepiskoposebi, da mitrop-
olit- episkoposebi, ganikveTnon. xolo roca mironis damzadebasa
da kurTxevas inebebs, Tavis eklesiaSi akurTxos~.
mravali vinme gvekiTxeboda amis Sesaxeb da Cven ucodinro-
bis gamo vbrkoldebodiT. Seni daJinebiT, RmrTis kaco, rogorc
Teslis mkrebelma, erTad Sevagrove es mcire sityvebi, wminda
werilebisgan mimogabneuli.
stefanozs ori Ze hyavda, arCili da mihri. Tavisi samefos
yoveli saqoneli, oqros, vercxlis da patiosani Tvlebis sa-
ganZuri gauyo [maT].. naxevari egrisis qveyanaSi waiRo da waiy-
vana Tavisi pirmSo Svili mihri. saqonlis naxevari Tavis umcros
Svils, arCils, misca. arCilma [233] umetesi saganZuri kaxeTSi
damala, xolo oqros da vercxlis nivTebi _ ujarmis mxareSi.
qarTlis da javaxeTis saganZurebi damala mTaSi, romelic er-
eklem im ganZis samalad ganaCina, romelic Tan ver waiRo. im mTis
saxeli aris tonTio, romelic ganimarteba, rogorc «oqros
mTa~. masze tilismi (Tilisma) dado, rom vervin SesZlos misi
gamotana. xolo qarTlis yvela eklesiis saganZuri mcxeTis didi
sionis safarvelSi damala. mcire xnis Semdeg arCili egrisSi
Sevida.
iq yofnis dros gardaicvala qarTlis mTavari stefanozi.
mis nacvlad mefe gaxda misi Ze miri.
182
ormocdamesame mefe, miri,
Ze stefanoz mTavrisa, xosroiani
qarTlSi movida agariani amira, romelsac murvan yru er-
qva, Ze momadisi, romelic eSimSi gamoegzavna maT axlobels, ab-
dal meliqis Zes, amirmuml baRdadels. meore saxelad imitom
ewoda yru, rom mrCevelTa sityvebs ar iRebda.
CanarTi
xolo roca xelT igdo sparselebsa da arabebze batonoba da
aamxedra agarianTa yvela Tesl-tomi, qristianebze gailaSqra
da gawyvita, daipyro saberZneTisa da somxeTis qveynebi vidre
zRvamde. da rogorc bneli Rrubeli simravliT, rogorc kalia
da mumli, moefina CrdiloeTis mxareebs da qveynis piri dafara.
mTavrebma da pitiaxSebma, erisTavTa da warCinebulTa naTesav-
ebma Tavi SeaRwies kavkasiaSi da tyeebsa da RreebSi daimalnen.
yrum mTeli kavkasia Semoiara, daipyro darialisa da daruban-
dis kari da qarTlis miwaze yoveli qalaqi da cixeTa umravle-
soba Semusra.
CanarTi
movida samcxeSi da oZrxis areebSi daibanaka. is qalaqi
saxelovani iyo misi saqmianobis gamo. Semdeg daiZra, wamovida
samcxidan, movida argveTis qveyanaSi. winambrZolni da rCeulni
wamovidnen. im dros argveTis qveynis sanaxebidan iyvnen didi
da STamomavlobiT didebuli qarTveli mTavrebi daviT da kon-
stantine. iyvnen Sekrebili, rCeuli da frTxili (!). xolo war-
marTebma roca daviT da konstantine ixiles, rogorc mxecebma
daibRavles da miesivnen. daviTma Tavisi gundi gaaZliera, gaamx-
neva isini, Sehyvira rogorc lomma da gaaqcia da gafanta {mtre-
bi}. uricxvi gawyvites. qristianebs gamarjveba moupova. maSin
gaqceulebi ukan mobrundnen, murvan yrus acnobes, rac gadax-
daT maT Tavs, rom qristianebma (SeSismsaxurebma) mewinave rCeu-
183
li laSqari yvela gawyvites. man TavSi Semoirtya xeli da Tqva:
«vin gabeda da win aRudga did mociquls, mohameds, Cemi dedis
Zmas?~ es Tqva, SeuZaxa warmarTebis mTel simravles da rogorc
qviSa simravliT, gamoemarTnen da movidnen argveTis qveyanaSi.
moicves tye da velebi, mTebi da borcvebi. warmarTebis xelSi
Cacvivdnen qristiani erebi, zogni tyeebSi daimalnen, zogni
gawyvites. daviT da konstantine da maTi momxreebi Seipyres.
maTi Sepyroba rom gaigo, xelebi Semohkra da gamarjvebisTvis
adida Tavis dedis Zma mohamedi da misi rjuli. roca banakad
dadga, taxtze dajda. daviT da konstantine yrusTan miiyvanes
da xelSekrulni im urjulos warudgines. es wmindanebi qristes
aRsarebisaTvis iwamnen da mravali satanjveli aiRes Tavze. Sem-
deg tbaSi Cayares. TviTon mtarvalebi gaiqcnen, SeSinebulebi im
xmebis gamo, romlebic zecidan ismoda wminda mowameebis gamo.
uRmrTom Tavis Tavze ar aiRo.
da roca gaigo, rom qarTlis mefeebi da yvela maTi axlo-
beli egrisSi wavidnen da iqidan kvlav afxazeTSi mibrundnen,
maT kvals Seudga [235] da aaoxra egrisis qveynis qalaqebi da
simagreebi. cixe sam-zRude, romelic aris cixe-goji, Semusra
da gaiara zRude klisuras sazRvari. misi mosvlis dros kaTa-
likosi iyo Tabori.
roca yrum gadalaxa klisura, romelic im dros saberZneTisa
da saqarTvelos sazRvari iyo, Semusra afSileTis qalaqi cxumi.
moadga anakofiis cixes, romelSic aris yovlad wmida RmrTism-
Soblis xati, romelic adamianis xeliT ki ar aris daxatuli,
aramed zegardamo, romlis Sesaxeb aravin icis, vin ipova igi im
gorakis Tavze mosuli, romelsac samxreTidan zRva artyia da
CrdiloeTidan _ wyliani mcire Wala. im dros iq iyvnen qarTlis
mefeebi miri da arCili. maTi mama gardacvlili iyo da damarx-
uli egrisSi. keisris erisTavi leoni sobRis cixeSi iyo Sesuli,
romelic oseTis gadasasvlelze mdebareobs. veravin SesZlo
SebrZoleboda yrus, radgan misi laSqari ufro meti da egrisis
Walakebze mravalricxovani iyo.
184
yrum Seipyro da awama wminda daviT da konstantine, romelTa
wamebis Sesaxeb vrclad mogviTxrobs maTi cxovreba.
Cven pirvelive sityva daviwyoT.
roca anakofiis cixeSi iyvnen, iq mivida murvan yru da me-
feebs brZola dauwyo.
arCilma Tavis Zmas, mirs, uTxra: ~es cixe-qalaqi asaoxre-
blad aris mimwyvdeuli. Tu Cven Segvipyroben, gamoikiTxaven
yvela damaluli saganZuris Sesaxeb, romelic Cven davmaleT
Cvens qveyanaSi, romelic aris monagebi mirian RmrTivganbrZno-
bilisa da kidev vaxtang RmrTivganbrZnobili mefis, da maTi
Svilebisa, romelTac Cven dagvbades. imasac moiTxovs, romelic
erekle keisarma damala. romlis mTliani aRwera davdeT zur-
muxtisa da Zoweulis iagundis gvirgvinebTan erTad, romlebic
Cvenma mamam, didma vaxtang mefem, gamoitana indoeTidan da sin-
deTidan. isini ujarmaSi davmaleT, or daucvel koSks Sua ad-
gilis maxloblad. yvelaferi es Cems gonebaSi maqvs damarxuli.
Sen waiRe is ori gvirgvini: oqrosi da anTrakis, erTi mirian
mefisa da meore _vaxtangisi, romelic sparsTa mefem uZRvna
vaxtangs im oqrosTan da vercxlTan erTad, romelic xuTas sat-
virTav da ori aTas mkvircxl cxenebs ahkida. Sen da Cvenma mamam
igi quTaisSi da cixe-gojSi dadeT. xolo me Cemi gvirgvinebi da
tyviis gujrebi gancalkevebiT davde. axla, Tu davixocebiT, is
ganZi yvelasTvis miugnebeli darCeba. berZnebis mosvlisas kei-
sari moikiTxavs Cvens naTesaobas da miscems mefobas da ganZsac.
Cven qarTlisa da saberZneTis mooxrebis mizezi ar gavxdeT,
aramed gavideT da zRvis mxares am gverdze vibrZoloT. da Tu
RmerTi inebebs, erTiT aTass gaaqcevs da oriT – mravals.
[237] mividnen yovladwmida RvTismSoblis xatTan, Sevr-
domiT Tayvani-sces da Tqves: `gavalT Seni Zisa da Cveni Rmr-
Tis, Sengan Sobilis, sasoebiT, vedreba Sewire mas CvenTvis da
Tanamaval gveyos Cven Seni wyaloba~. maTTan iyo maTi taZreu-
lis, erisTavebisa da pitiaxSebis naTesavebis mcire raodenoba,
daaxloebiT aTasi kaci, xolo afxazTa laSqridan mebrZoli ori
185
aTasi. gaTenebamde ufalma risxva moavlina sarkinozebze, maT
banaksa da etlebze, radgan abaSelTa tomi dabanakebuli iyo
mdinareze, romelsac abaSa hqvia, xolo hunebi da etlebi _ mdi-
naris kideze, romelsac cxeniswyali hqvia. iqmna zecidan sas-
wauli, quxili da elva, samxreTis xorSaki da sisxl-deniT tanja
isini. im Rames uflis angelozi eCvena arCils, romelmac uTxra:
`wadiT da ebrZoleT agarianebs, radgan maTze mivavline sastiki
gvema, momspobeli [yvelafrisa] adamianebidan pirutyvebamde.
roca maTi banakidan gaxvalT, gaigebT vaebisa da tirilis xmas.
xolo Tqven mxned iyaviT da gaZlierdiT RmrTis sasoebiT~. roca
Tendeboda, maTi banakidan tirilisa da godebis xma gaisma.
maSin RmrTis imediT gavidnen maTTan sabrZolvelad. See-
brZolnen da ufalma Zleva misca qristianTa mcire ers. sisxl-
deniT amowyda ocdaTxuTmeti aTasi sarkinozi, xolo maxviliT
_ sami aTasi. miri SubiT ferdSi daiWra. qristianebisgan im
dRes samoci kaci mokles. tyesaviT daeca sarkinozTa cxenebi
da yvela zRvaSi Cayares.
[238] maSin vinme agarianma Cveneba naxa, romelsac TiTqos maTi
mociquli eubneboda: ` RmerTma Cven gamarjveba mogvca vidre
aTi mefis aRsrulebamde, rogorc uTxra RmerTma abraams da
agars. magram wmida eklesiebs da RmrTismsaxur adamianebs mo-
erideT, rogorc es gauwyeT Cems yuranSi~. saswrafod aiyarnen
da TavianT kvals ukan miubrundnen. roca cixe-goji aiares,
daibanakes ori wylis maxloblad, romelic erTis msgavsi iyo.
saSineli wvima wamovida, mdinareebi sastikad adidnen. Sedare-
biT patara wyali abaSelebis laSqars miawyda da maTgan oc-
dasami aTasi qveiTi waiRo. ufro didi wyali daetaka mxed rebs,
romelTa banaki tyian adgilas iyo. zogni adgilebidan garbod-
nen, zogni xeebze Zvrebodnen. waiRo ocdaTxuTmeti aTasi cxeni.
im droidan im or mdinares daerqva saxelebi: erTs cxeniswyali,
meores _ abaSa.
roca es yvelaferi, mis Tavze moweuli, murvan yrum gaigo,
Tavis Tavsa da Tavis mrCevlebs daabrala am viwro da mTian qvey-
186
anaSi mosvla. daiZra da daibanaka pitiotas, zRvis piras qalaqSi,
romelsac cxumi hqvia.
iqidan aiyara, guriis gza Semoiara, gavida sperSi. simravles
mokleba ar etyoboda. TavianT cxenebs winaswar kudebi daaWres,
radgan TixaSi ver iTrevdnen.
[239] uRmrTo murvan yrum zRvis sanapiro Caiara, zRvis piris
cixe-qalaqebi aiRo da gaaoxra da gaaverana zRvis piris yvela
qveyana, sanam ar mivida qalaq konstantinepolamde. daibanakes,
romelsac hqvia qalkidoni, radgan zRvis viwro srute Caudis
da farTo sanapiro ar aqvs. ugnurma da uvicma yrum ganizraxa,
rom qviSiT aevso zRva da gasavleli gaekeTebina, raTa fexiT
gaeyvana Tavisi xalxi zRvaze da amnairad aeRo konstantinepo-
li. magram RmerTma gaacuda misi ganzraxva, RvTis risxva ewia,
radgan saRamos saR-salamaTi dawva da ganTiadze mkvdari ipov-
es, yvelasgan moZagebuli da daviwyebuli. es rom misma laSqarma
gaigo, gaifantnen da TavianT qveyanaSi gaiqcnen.
im dros qarTlis, somxiTis da ranis qveynebi gapartaxebuli
iyo, ar ipoveboda naSenebi, arc adamianTa da pirutyvTa sakve-
bi. mirma, arCilma da afxazeTis erisTavma leonma mociquli
gaagzavnes berZenTa mefesTan da auwyes yovelive, rac RmrTis
wyalobiT maTgan ewia [yrus]. xolo man ori gvirgvini da gu-
jari gamoagzavna mirTan da arCilTan da Tan moswera:~ qarTlSi
Tqveni mefoba, simxne da sibrZne iyo. axla Tumca CvenTan erTad
idevnebiT jvris msaxurebisaTvis, Cveni moqcevis dros, rogorc
RmerTma aRgviTqva, CvenTan erTad ididebiT. dadeqiT Tqvens
simagreebSi, sanam maTi samasi weliwadi ar Caivlis, radgan oras
ormocdameaTe wels maTi mefoba gaiyofa da mesamase wlis dam-
levisTvis Cveni mefoba gaZlierdeba da SevmusravT agarianebs.
yvela maTi amaRlebuli damdabldeba da CvenTan erTad madide-
belni amaRldebian~.
leons amnairad moswera: sruliad qarTlis miwa-wyals Cven-
gan ziani miadga da maTi mefeebisgan Cven _ Tanadgoma da dax-
mareba. axla es mesame msaxureba da daxmareba gamoiCines Cveni
187
samefo taxtis mimarT: pirvelad, Cveni xelqveiTobis qveS [240]
naTeli miiRes. Semdeg Semusrvas gadaarCines pontos didi qalaqi
da Cvensa da sparselebs Soris mSvidoba daamyares, radgan igive
vaxtang mefe Suamavali iqna da Tavisi xmliT samefos palestina
da jazireTis ori nawili daubruna. axla RmerTs rom maTi sa-
SualebiT ar daebrkolebina boroti mteri, Semosuli iyo vidre
konstantinepolamde. RmerTma nebroTis SvilebSi egeni gamoaCi-
na, rom maT modgmas ar moakldes gulisxmieri da mebrZoli brZe-
ni, rogorc mogviTxrobs Cven dawerili gujari, romelSic aRw-
erili arian mefeebi, warCinebulebi maTi tomebiTa da soflebiT.
xolo SenTvis mibrZanebia afxazeTis erisTavoba, SenTvis, Seni
SvilebisTvis da Seni momavlisaTvis, ukunisamde. keTilad pativ-
scemde qarTlis mefeebsa da ers. amieridan ufleba ar geqneba
vneba miayeno maT da maT egrisis sazRvrebs, sanam mand iqnebian da
sanam iqidan wavlen.
miri Wrilobisagan sikvdilis piras mivida da Tavis Zmas, ar-
Cils, uTxra: «Zmao, me mivdivar Cvens mama-papebTan. wamiRe da
damfali Cveni mamebis gverdiT. Sen gauwyeb, sad aris Cveni da-
maluli saganZuris adgili. ar myavs memkvidre Ze-Svili, aramed
Svidi qali myavs. axla Sena xar Cveni samefo saxlis, mirian mefis
memkvidre. Sen ici, rom Cvens Svils, qals, colad ar vaZlevdiT
Cvens erisTavebs, aramed vaZlevdiT mefeebs, an vinme Tu movi-
doda sparselebidan, mefeTa naTesavi, rogorc ferozi, romel-
sac mirian mefem Tavisi asuli misca colad. Cven Semcirebuli
varT, radgan Sen ucolo xar, me ki _ uZeo. axla radgan Cvenma
mamebma colad Cveni erisTavebis asulebi moiyvanes, miscen maT
Cemi asulebi da gauyavi maT qarTlis qveynebi: naxe vari _ Sen da
naxevari _ maT. xolo romelic ufrosobis gamo mqonda, SenTvis
momicia da gqondes saufrosod: egrisi, svaneTi, Takveri, argve-
Ti da guria. xolo klarjeTi da Sua mTiuleTi Cems asulebs
mieci, rom am Znel droebaSi iq iyvnen. Cveni mamac am areulobaSi
gardaicvala da igi mcxeTaSi ver wavasveneT. aiRe misi Zvlebi
da quTaisis saydarSi damarxe, raTa iyos igi Cveni samkvidros
188
mosaxseneblad. Sen ki aq darCi da moyvroba gauwie berZnebs, san-
am es sibnele ar ganqardeba.~
gardaicvala miri, wamoasvenes mcxeTaSi da dafles zemo
eklesiaSi, karis SesavalTan.
mis nacvlad mefed dajda misi Zma arCili.
ormocdameoTxe mefe, arCili,
Ze stefanoz mefisa da mefe miris Zma, xosroiani
arCilma ixmo qarTlis erisTavebi da Tavisi Zmiswulebi co-
lad misca.
erTi misca Tavis mamis Zmiswuls, gvaram kurapalatis Svils,
romelsac klarjeTi da javaxeTi hqonda.
meore misca pitiaxSs, ferozis naTesavs, romelic Tria-
leTSi, taSirsa da abocSi mTavrobda.
mesame misca nerses nersesians, romelic vaxtang mefis
warCinebuli iyo.
meoTxe misca adarnases adarnasians da orives gauyo zeda
sofeli, qarTli.
mexuTe misca varzmans da misca kotmanidan qurdis-xe-
vamde. es varzmani sparsTa erisTavis, bardavelis, naTesavi iyo,
romelic vaxtang mefis dedis mama iyo.
meeqvse misca juanSer juanSerians, romelic naTesavi
iyo mirian mefisa revis Svilebidan. da misca jvari da xerki,
yoveli mTiuleTi, manglisis mxare da tfilisi.
arCilis nawili yvela am kuTxidan naxevari gamonayofi iyo.
roca naxes, rom juanSers ufro meti nawili misca, sxvebi cota
ganawyendnen. mTavrebi TavianTi colebiT Tav-Tavis adgilebSi
gauSva.
arCilma leoni ixmo da uTxra: ` kurTxeul iyav uflis mier,
rameTu keTilad gaisarje Cveni stumrobisas da mSvidobianad
dagvicavi Sens adgilebSi. magram axla dawyebulia Cveni adg-
189
ilebis Seneba klisuridan zemoT. waval da davsaxldebi cixe-
gojSi da quTaisSi. iTxove, rac gnebavs Cemgan Seni keTili sam-
saxurisTvis~. leonma miugo: `keisarma Tqveni simxniT me momca
es qveyana samkvidrod. amieridan es aris mama-papiT Cemi samkvi-
drebeli klisuridan vidre didi xazareTis mdinaremde, sadac
Camodis kavkasiis wveri. mec mimiRe Sens monebSi, romelnic dRes
Sens Svilad da Zmad Rirs hyav. ar minda Sengan rame nawili, Cemic
Seni iyos~.
maSin leons colad misca Tavisi Zmiswuli guranduxti da
gvirgvini, romelic [243] berZenTa mefes hqonda micemuli mir-
isTvis. sastiki fici da aRTqma dades, rom maT Soris mtroba ar
iqneboda da leoni arCilis morCilebis qveS iqneboda.
arCili wamovida da daemkvidra egrisSi vidre Sorapnamde.
ganago cixeebi da qalaqebi, guriisa da saberZneTis sazRvarze
aaSena cixe-simagre. am saqmeebSi gaiara Tormetma weliwadma.
qarTlSi aRmSenebloba daiwyo. mcxeTa gapartaxebuli iyo. ar-
Cili egrisidan wamovida da xidrisis nacixarSi dajda.
maSin masTan movida erTi mTavari, romelic daviT winaswarme-
tyvelis STamomavali iyo, saxelad adarnase, adarnase brmis
Zmiswuli, romlis mama bagratonianadac iwodeboda da berZenTa
mier iyo dayenebuli somxiTis mxareebis erisTavad. yrus dapy-
robebis dros igi SvilebTan erTad misuli iyo gvaram kurapalat-
Tan klarjeTSi da iq iyo darCenili. man arCilisgan iTxova:~ Tu
inebeb da me, rogorc memkvidres, mcnob, momeci [romelime] mxare~.
misca Sulaveri da artaani.
amis Semdeg arCili kaxeTSi movida, yvela mis samefo msaxurs
(!)(taZreuls) uboZa kaxeTi, gaaTavisufla igini, saZmorSi ekle-
sia aaSena. SeirTo coli, gvaram kurapalatis asuli, romel-
ic vaxtang mefis Svili iyo, berZeni colisgan Sobili. dajda
wuqeTSi. aaSena koSki da lakuastis mxareSi aaSena cixe-simagre.
wuqeTSi man naxa mTavrebi, romlebisTvisac vaxtang mefes mice-
muli hqonda wuqeTi. im dros TuSebze, xunZebze da mTis yvela
warmarTze erisTavobda abuxosro. man ar daaneba, rom misTvis
190
wuqeTi waerTmiaT. [244] nuxpatSi or wyals Sua erTi cixe-qalaqi
aaSena. nuxpatelebi winaT warmarTebi da velurebi iyvnen. yrum
maTi umravlesoba gawyvita. arCilma isini iZulebiT monaTla.
sarkinozebi ranis qveyanaSi gaZlierdnen. dapyrobili
hqondaT gaziri da somxiTi. maslama ebrZoda berZnebs. xolo
adarnase brmis Zmiswulebi, sami Zma, romelTac Tavis mamis Zmas
Tvalebi daswves, taronidan wamovidnen SakixSi da arCilis
brZanebiT iq damkvidrdnen, radgan kavkasiis mTeli napiri, ra-
nis mxridan gaukacurebuli iyo. xolo hereTsa da kaxeTSi ty-
eebisa da Walebis garda Tu iyo adgili darCenili, samive Zma iq
mWidrod daemkvidra.
im dros vinme pitiaxSebi ver Seeguvnen!) klarjeTs, naxevari
imaTgan sxvagan wavida, taoSi erTi klde daisakuTres, romelsac
kalmaxi ewodeboda, da [iq] cixe-simagre aSenes. xolo meore naxe-
vari arCilTan movida kaxeTSi. erT maTgans colad misca abuxo-
sros naTesavi, romelic daqvrivebuliyo da qmari ar hyavda. da
uboZa wuqeTi cixiT da koSkiTurT. im dros, yrus wasvlidan or-
mocdameaTe wels, sarkinozebi ecadnen qarTlSi Semosuliyvnen.
am dromde ar Semodiodnen, aramed erisTavebisagan xarks iRebd-
nen.
arCils hyavda ori Ze: juanSeri da iovane da oTxi asuli:
guranduxti, mariami, miranduxti da SuSani.
arCilis wameba, mefeTa cxovreba da ninos mier qarTlis mo-
qceva leonti mrovelma aRwera.
191
wameba wmida da didebuli mowame
arCil qarTlis mefisa
da rom gavida ormocdaaTi643 weli, isev movida WiWnaumi644,
mohamedis Ze645, moaoxra da Semusra qarTlSi yoveli nageboba
da gaemarTa kaxeTSi Sesasvlelad, rom aeoxrebina da saerTod
gaeukacrielebina [igi]. didi SiSi hqondaT mefeebs646, mTavrebsa
da mTel xalxs da ar SeeZloT winaaRmdegobis gaweva, radgan,
miuxedavad imisa, rom mravali dro iyo gasuli mSvidobianad mas
Semdeg, rac es qveyana [murvan] yrus gaenadgurebina, [igi mainc]
veRar dabruneboda uwindel mdgomareobas.
xolo wmida arCilma, Tavisi gulis mxneobiT gadawyvita
Tavis gonebaSi, rom mivides, naxos [WiWnaumi] da sTxovos mSvi-
doba qveynisaTvis da eklesiebis Seuryevlad dacva, rom ar ai-
Zulebdes647 [igi qristianebs] sarwmunoebisagan gandgomas. [ar-
Cilma] RmerTze mindobiT gadawyvita sakuTari Tavisa da sulis
gawirva qristianebis gamosaxsnelad, adga da mivida WiWnaumTan,
romelsac erqva asimi.
xolo man, rogorc ki gaigo misi misvla, miegeba sixaruliT da
didi pativiT moikiTxa. is dRe erTad gaatares. [WiWnaumi] aqebda
mis sikarges648, moswonda misi tanadoba, ufro metad ki misi saxis
mSveniereba. ramodenime dRis Semdeg [WiWnaumma] pirferobiT dau-
192
wyo laparaki, hpirdeboda saCuqrebs, sTavazobda da urCevda649
qristes rwmenis uaryofas da sarkinozad650 gadaqcevas. xolo wmi-
da arCilma sulac ar irwmuna misi sicrue da mtkice gonebiT miu-
go: ̀ nu iqneba ise, rom Seni sityvebi davijero, an mivatovo qriste
– cocxali RmerTi, romelic aris WeSmariti RmerTi, romelmac
Cveni gadarCenisaTvis sikvdili daiTmina xorciT, xolo Tuki
davijereb Sensas, icode, rom movkvdebi sikvdiliT, romliTac
saukunod davitanjebi. xolo, Tuki Sen momklav, aRvdgebi [mkv-
dreTiT], rogorc Cveni RmerTi da masTan erTad meqneba dideba~.
es yovelive rom moismina im urjulom da dainaxa misi Seu-
ryeveli simtkice, Zalian gaukvirda da brZana misi Sepyroba da
cixeSi Casma, rom ZaliT gadaeyvana [islamze]; radgan ar undoda
misi sikvdili misi saxis mSvenierebisa da misi tanadobis gamo.
da roca Casves cixeSi [arCili], akurTxebda RmerTs da iTxov da
misgan Sewevnas, rom misi mowyalebiT dausrulebel naTelTan
miaxlebisa da [masSi] damkvidrebis Rirsi gamxdariyo yve la
wmidanTan erTad, vinc RmrTisaTvis sikvdiliT ukvdaveba moi-
pova.
maSin wardga asimis winaSe sarkinozad gadaqceuli erTi
gardabneli mTavari, romlis mamis Zma moeklaT wanarebs651 da misi
mkvlelebi dausjelad gaeSva arCilis papas, adarnase mefes652.
amisTvis Suri iZia im gardabnelma da uTxra asims: ̀ ar ici, Tu vin
aris es arCili? es aris stefanozis653 Ze, didi mefe vaxtangis654
STamomavali, romelic iyo qasres Zis mirianis655 monaTesaveTa-
gani. da igi mamamisTan erTad iyo, roca damales qarTlis samefo
saganZuri da isic icis, herakle mefem656 rom gadamala Tavisi sa-
ganZuri, radgan heraklemac aCvena sadac Seinaxa~.
es yovelive rom moismina, asimma kvlav ixmo TavisTan arCili
da uTxra: `uwin Tvali agvixvie Seni saxierebiT, rameTu Zalian
kargi Sesaxedavi xar, xolo axla miTxres Sen Sesaxeb, rom xos-
roiani657 didi mefeebis STamomavali xar. maS, ufro dafasdebi
Cems TvalSi, Tuki damijereb me, Seni samefo Senve dagrCeba da
Seni mama-papis saganZursac Senve mogcem. oRond jer miCvene
193
berZeni658 mefeebis saganZuri, gadmodi Cems rjulze da gaxdi
sarkinozi da me gaqcev Sen qarTlis jarebis ufrosad da qarT-
lis mosaxleobis mefed da patronad~.
maSin miugo da uTxra wmida arCilma: `danamdvilebiT icode,
rom me maSin patara bavSvi viyavi, roca am qveyanaze gaiara her-
akle mefem. xolo mamaCemma da Cemma Zmam mTeli saganZuri im cix-
eSi daawyves, sadac Sevida yru amira659 da axla is [cixe-simagre]
berZnebs uWiravT. xolo me ar mivatoveb Cems ufal RmerTs, arc
dausrulebel didebas gavyidi am swrafwarmaval [didebaze]~.
miugo asimma da uTxra: ̀ afxazeTSi sarkinozebis SeWris dros
Sen iq iyavi?~
uTxra wmida arCilma: `me viyavi maSin, roca daamxo isini
RmerTma~.
uTxra asimma: `romelma RmerTma daamcira sarkinozebi?~
miugo wmida arCilma da uTxra: `cocxalma RmerTma, romelic
aris Semoqmedi cisa da qveynisa, romelic cidan qveynad movida
kacTa modgmis gadasarCenad. da Tavisi sikvdiliT Cven aRgvadgi-
na da ukvdaveba mogvaniWa. swored man dasca da daamarcxa isini~.
maSin uTxra asimma wmida arCils: `visi RmerTic mokvdavia da
mokvdavis mimarT aqvs sicocxlis imedi, imasac sikvdili unda~.
da brZana wmida arCilis Tavis mokveTa da mokvla, ar moer-
ida mis sikarges, arc misi didebulobisa da warCinebulobisa
Sercxva. gaiyvanes gareT da mohkveTes Tavi660 mirkanis TveSi,
romelic aris marti, am Tvis ocSi. da Seavedra man suli Tavis
dambadebels, airCia ukvdavebis momtani sikvdili, es wuTieri,
mcire drois mefoba dausrulebel sixarulSi gacvala. Rirsi
gaxda imisa, rom wmidanTa da mxne mowameTa mwyobrSi warmdgari-
yo RmerTis winaSe da maTTan erTad gvirgvinosani ixarebs wmida
samebis winaSe.
xolo roca gardaicvala wmida mowame [arCili], movidnen
tbeli goderZianni661 da maTTan erTad sxva mameani aznaurebi662,
moipares wmida mowame arCilis gvami, wamoiRes da Semures663 didi
pativiT. da damarxes notkoraSi, mis mier aSenebul eklesiaSi.
194
xolo misma colma miwebiT daajildova isini, romelTac moas-
venes wmida arCilis gvami kaxeTSi dasamkvidreblad.
es wigni, misi wamebisa, aRmoCnda ase Zalze mokled dawerili,
romelic droTa ukuRmarTobis gamo rigianad veravis daewera.
xolo qarTvelTa cxovrebis es wigni vaxtangamde iwereboda
drodadro, xolo vaxtang mefidan aqamde dawera juanSer juan-
Serianma, wmida arCilis Zmiswulis qmarma, mirianis Zis revis664
naTesavma. amis Semdeg ki SemdgomSi momavalma Taobebma daweron,
rogorc dainaxon da arsebulma drom Sesacnobad misces maT Rm-
rTivganbrZnobili goneba.
195
SeniSvnebi
1 Zveli qarTuli teqstis analizs im daskvnamde mivyavarT, rom am Tavma
gviandeli redaqtoris Zlieri Careva ganicada. mkiTxvelis yuradRebas
mivapyrobs im faqts, rom Zveli qarTuli teqstis saTaurSive gvaqvs
uCveulo forma _ 'qarTuelTa~, maSin, rodesac yvelgan 'mefeTa
cxovrebaSi~ gvaqvs forma _ 'qarTvelTa~. 2 'ranebi~ _ kavkasiel albanTa erT-erTi saxelwodeba. momdinareobs
iranuli saxelwodebidan _ 'aran~. ranTa miwa igivea rac miTiuri
bardosis wilxvedri miwa, romelis sazRvrebic qvemoT aris Semoxazuli.
qarTuli 'ranni~ unda iyvnen somxuri wyaroebis 'utiebi~, dRevandeli
mcirericxovani eTnosis udebis winaprebi, romlebic cxovrobdnen
Tanamedrove azerbaijanis da saqarTvelos teritoriaze. VII s-is
somxuri anonimi geografis cnobiT, bardavi iyo utis provinciis mTavari
qalaqi.3 'movaknelebi” _ iTvlebian kavkasiis albanTa erT-erT ganStoebad
da mecnierebi mas akavSireben antikuri avtorebis mik/mok/mukebTan
(Алиев С. К. К вопросу о племенах Кавказской Албании, Исследования по истории культуры народов Востока. М.-Л., 1960, с. 15), romlebic
cxovrobdnen md. araqsis auzSi. movakani iyo mxare aRmosavleT
amierkavkasiaSi, gviandeli periodis Sirvani, romlis Crdilo nawili,
garkveul dros, saqarTveloSi Semodioda. amJamad azerbaijanis
teritoriazea. SesaZloa, ‘movakan” iyos sparsuli saxelwodebis _ 'balakan”, ‘balasakan” saxecvlili varianti, miRebuli b//m da l//v
bgeraTmonacvleobiT.4 'herebi” _ kavkasiuri tomi, romelic saxlobda istoriuli albaneTis
dasavleT nawilSi, hereTSi. mecnierTa azriT, herebi genetikurad
ekuTvnodnen iberiul-kavkasiuri ojaxis naxur-daRestnur jgufs,
romelTa nawilic, jer kidev antikur epoqaSi, asimilirebul iqnen
aRmosavlur qarTvelur tomTa mier. X s-dan hereTi gaxda saqarTvelos
samefos nawili. XI s-is bolos qarTul istoriul wyaroebSi hereTi
ewodeba mTel kaxeTs. saeWvoa n. berZeniSvilis mosazreba, TiTqos
eTnonim hers kavSiri hqondes Zvel qarTul sityvasTan _ 'eri” = mxedroba, jari _ saidanac momdinareobs sityva _ 'erisTavi” (herebTan da hereTTan dakavSirebiT ix.: Такайшвили Е. С. Источники грузинских летописей. - Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, 1900, вып. 28, Тифлис, с. 8; см. также: Ингороква П. Леонти Мровели, с. 123; Ингороква П. Леон ти Мровели, с. 123; Кекелидзе К. С. К истории грузинской культуры в эпоху монгольского господства, etiudebi Zveli qarTuli
196
literaturis istoriidan, t. II, Tb., 1945, gv. 315-316). Cemi azriT,
eTnonimi ‘her” sparsauli ‘aran”-is (Arrân) qarTuli variantia,
romelic, mogvianebiT, daukavSirda qarTvelTa samefoSi mcxovreb
asilimilirebul albanelebs.5 'lekebi” _ daRestnel xalxTa krebiTi saxeli qarTulSi. strabonTan
‘legebi” ixseniebian, rogorc istoriul albaneTSi mcxovrebi erT-
erTi skviTuri tomi. arsebobs mosazreba, rom jer kidev adreul
SuasaukuneebSi, eTnonimi ‘leki” ixmareboda krebiTi mniSvnelobiT
(Абдуллаев И. X., Микаилов К. Ш., К истории дагестанских этнонимов лезг и лак.- В кн.: Этнография имен. М., 1971, с. 15; ср.: История Дагестана, т. I, с. 124)
6 'megrelebi~ _ eTnonimi momdinareobs Zveli qarTuli 'egrisidan~,
romelsac Seesatyviseba antikuri 'kolxida~ da bizantiuri
xanis 'lazika~. SesaZloa, toponimi 'egris~-i etimologiurad
ukavSirdebedos berZnul zmnas e7geiVrw = 'gaRviZeba~, 'adgoma~,
'aRgzneba~, radgan, berZnuli samyarosTvis egrisidan, rogorc Savi
zRvis ukidures aRmosavleTidan amodioda mze da iRviZebda dRe. 7 'kavkasianebi~ _ 'mefeTa cxovrebis~ xalxTa genealogiaSi yvelaze
ufro zogadi da krebiTi eTnonimi, romelic gulisxmobs Crdilo
kavkasiel xalxebs, romlebic gansaxlebuli iyvnen md. Tergidan,
dasavleTiT, kavkasiis qedis dasasrulamde. 'mefeTa cxovrebaSi~
erTmaneTisgan mkveTrad arian gamijnuli aborigeni kavkasianebi da
kavkasiaSi mogvianebiT dasaxlebuli 'ovsebi~, dRevandeli osebis
winaprebi.8 'am modgmebis mama erTi iyo~ _ TargamosianTa, anu kavkasiel xalxTa
erTiani warmoSobis 'qarTlis cxovrebis~-euli versiis Sesaxeb
mravali mosazreba arsebobs. swori unda iyos mosazreba, rom es
Teoria armenofil avtors ekuTvnis. TargamosSi igulisxmeba bibliuri
Togarma (dab. 10:3).9 'Targamosi iyo TarSis Ze ... noes Zis Ziswuli~ _ teqstiseuli
TarSi SeiZleba gaigivdes an bibliur TirasTan, iafeTis ZesTan
(dab. 10:2), an TarSiSTan, iafeTis Zis, iavanis ZesTan (dab. 10:4).
magram orive SemTxvevaSi Targamos/Togarmas teqstiseuli genealogia
ewinaaRmdegeba bibliur xalxTa genealogias, romlis mixedviTac
Togarma aris Ze gomerisa, Zisa iafeTisa, Zisa noesi (dab. 10:1-3).
Sdr. m. xorenacis genealogiasTan: noe-iafeti-gameri-Tirasi-Torgomi-
haiki (I, 5).10 'babiloni” _ (Bab-il = RmerTis karibWe) qalaqi Zvel SuamdinareTSi,
evfratis sanapiroze. daaarses Sumerebma Zv. w. III aTaswleulSi. iyo
Zveli aRmosavleTis politikuri ekonomikuri da kulturuli centri
197
da aleqsandre makedonelis imperiis dedaqalaqi. Zv. w. 312 wels
selevkos I nikatorma babilonis mosaxleobis didi nawili selevkiaSi
gadaasaxla. am droidan babilonma dakarga Tavisi mniSvneloba.
qalaqis nangrevebi aRmoCenilia baRdadidan samxreTiT, 88 km-Si, q.
hilis maxloblad.11 babilonis godolis mSeneblobis, enaTa aRrevisa da erTa gayofis
Sesaxeb ix. dab. 11:3-9.12 ‘ararati da masisi” _ ‘mefeTa cxovrebaSi” warmodgenilia rogorc
ori sxvadasxva mTa, magram sinamdvileSi, masisi dRevandeli araratis
mTis (5165 m.) somxuri saxelwodebaa (Turq. ‘agridaR”). movses xorenaci
axsenebs mxolod araratis ‘qveyanas”, ‘miwas”, magram ara mTas. masisis
mTis bibliuri araratis mTasTan gaigiveba gviandeli, XI-XII ss-ebis
movlenaa (Православная Энциклопедия, т. III, Арарат, ст. 175). Zvel qarTul
literaturul ZeglebSi, iSviaTad, ixsenieba ‘araratis queyana”,
magram isic Zveli somxuridan naTargmn ZeglebSi _ ‘grigol parTelis
cxovreba”, ‘rifsimes da gaianes martviloba” da ‘izidbozidis
martviloba”. am mxriv gamonaklisia mxolod ‘daviT aRmaSeneblis
cxovreba”, sadac zogadad naxsenebia ‘somxiTisa da araratis mTebi”.
es garemoebebic miuTiTeben, rom ‘qarTlis cxovrebis” pirveli Tavis
mniSvnelovani nawili ar aris ‘mefeTa cxovrebis” avTenturi nawili
da igi gviandeli redaqtoris Canamatia.13 Sdr. m. xorenaci: ‘haiks ar surda yofliyo misi qveSevrdomi,
[amitom] babilonSi vaJis, aramaneakis SeZenis Semdeg gaeSura
igi CrdiloeTis mxareebSi mdebare araradis qveynisaken Tavisi
vaJebiTa da qaliSvilebiT, SviliSvilebiT, daaxloebiT samas
mZleTa mZle kacTan, agreTve msaxurebsa da SemokedlebulebTan
erTad, mTeli avla-didebiT. igi mivida da damkvidrda erTi
mTis Ziras, vakeze, sadac ukve dasaxlebuliyo mcireodeni xalxi
adrindeli gafantvis dros” (I, 10).14 Cemi azriT, Zveli qarTuli teqstis gamocemisas es adgili gasworebas
moiTxovs. ‘col mraval” (or sityvad) ekuTvnis TviT Targamoss da
ara misi Zeebs.15 ‘icocxla eqvsasi weli” _ arc bibliaSi da arc m. xorenacisTan
Targamosis sicocxlis wlebi naCvenebi ar aris. gaurkvevelia, saidan
aiRo qarTuli matianis redaqtorma cnoba, rom Targamosma icocxla
eqvsasi weli. bibliis mixedviT, noes Svilebi (semi, qami da iafeti)
rom SeeZina, iyo 500 wlis, 600 wlis iyo warRvna rom moxda, xolo
950 wlis iyo rom mokvda (dab. 5:32; 7:6; 9:28-29).16 Sdr. m. xorenacis TxzulebaSi Sesabamisi adgili: ‘isini gamravldnen
da aavses aremare” (I, 12).
198
17 ‘gurganis zRva” _ kaspiis zRvis axalsparsuli saxelwodeba. zogi
mecnieri (g. wulaia) fiqrobs, rom es SesaZloa amtkicebdes ‘mefeTa
cxovrebis” avtoris mier misi Tanadrouli sparsuli wyaroebis
gamoyenebas. magram sainteresoa, rom es saxelwodeba ixmareba ‘mefeTa
cxovrebaSi” kidev mxolod orjel da isic, yvela niSniT, gviandeli
redaqtoris CanarTSi. sxva adgilas kaspiis zRvas ewodeba darubandis
zRva (ix. Sen 45). 18 ‘pontos zRva” _ ‘ponto” berZnulad zogadad zRvas niSnavs, xSir
SemTxvevaSi, berZnul da sxva enovan wyaroebSi, es saxelwodeba mxolod
Savi zRvis mimarT gamoiyeneboda. aRsaniSnavia, rom am saxeliT Savi
zRva aRniSnulia mxolod pirvel TavSi _ ‘hambavi rvaTa ZmaTaÁ” _ samjer, xolo Semdgom TavSi _ ‘hambavi qarTlisaÁ” _ Sav zRvas ewodeba speris zRva (oTxjer), rac Cemi azriT ori avtoris, ukeT,
ori redaqtoris xelze miuTiTebs.19 ‘oreTis mTa” _ i. javaxiSvilma es adgili waikiTxa rogorc _ ‘zRuaÁ
oreTisi”. s. yauxCiSvilis konieqturiT unda iyos: ‘mTa oreTisi”. dRemde
gaurkvevelia Tu ra unda igulisxmebodes orive wakiTxvis SemTxvevaSi.
gamoTqmulia mosazreba (s. gamsaxurdia), rom oreTis mTa saZiebelia
sadRac midiis teritoriaze. Cemi azriT saxelwodeba ‘oreTi” SeiZleba
momdinareobdes berZnuli sityvidan §ro" an ©ro", qarTuli -eT sufiqsis
darTviT. Zv. berZnulSi §ro" aRniSnavda ‘mTas”, ‘SemaRlebas”, xolo
©ro" _ ‘zRvars”, ‘mijnas”, ‘samans”, ‘sasazRvro niSans”, ‘sazRvars”.
am SemTxvevaSi, dasadgenia, sad mdebareobda armeniis samxreTi sazRvrebi
antikuri da bizantiuri literaturis Zeglebis mixedviT da gadioda
Tu ara is romelime mTaze, an mTis qedze. 20 ‘mTa kavkasia” _ konteqstidan gamomdinare, igulisxmeba kavkasiis
mTavari qedi, didi kavkasioni da ara romelime konkretuli mTa, mag.
ialbuzi, rogorc es teqstis gviandel sqolioebSia. 21 aRsaniSnavia, rom Zv. somxur saistorio mwerlobaSi somxebis miTiur eTnarqs
hqvia ‘haiki”, romelic momdinareobs somxebis TviTsaxelwodebidan ‘hai”
da, am SemTxvevaSi, kavSiri somxur tradiciasa da ‘mefeTa cxovrebas”
Soris naTelia (igulisxmeba gviandeli redaqtoris xeli). aRsaniSnavia
isic, rom qarTul mwerlobaSi somxebis da sxva kavkasiel xalxTa
eTnarqebis saxeli motanilia berZnuli formiT, - o" sufiqsis darTviT.22 ‘qarTlosi” _ qarTvelTa miTiuri eTnarqi.23 ‘bardosi” _ kavkasiis albaneTis qalaq bardavis miTiuri damaarsebeli.
‘mefeTa cxovrebis mixedviT, bardavis Camomavlebi arian ranebi,
romelebic dasawyisSi arian moxseniebulni saxeliT ‘ranni”.
sasanur epoqaSi cnobili iyo Sirvanis saxelwodebiT. arabebi ‘aranis”
saxelwodebiT aRniSnavdnen kavkasiis albaneTs. werilobiT wyaroebSi
199
arani gvxvdeba VI s-dan. IX-X ss-ebis da Semdgomi periodis wyaroebi
‘arans” uwodeben ZiriTadad araqsisa da mtkvars Soris mdebare
stepur zonas (Tanamedrove milis stepi) qalqebis bardas, ganjis da
bailakanis CaTvliT.24 ’movakanosi” _ movaknelTa, erT-erTi albanuri tomis, miTiuri
eTnarqi (ix. Sen. 3).25 ’lekosi” _ daRestnel xalxTa miTiuri eTnarqi.26 ’herosi” _ erT-erTi albanuri tomis, herebis miTiuri eTnarqi.27 ’kavkasosi” _ Crdilokavkasiel xalxTa miTiuri eTnarqi.28 ’egrosi” _ egrisis mcxovrebTa miTiuri eTnarqi.29 ’arzanigebisaebr” _ armenizmia, momdinareobs somxuri sityvidan _
’arJaniq” = ’fasi”, ’Rirebuleba”, ’Rirseba”. es miuTiTebs gviandeli
re daqtoris CanarTze, radgan momdevno winadadeba faqtiurad Tar-
gmani-perifrazia wina winadadebisa. Zvel somxur TargmanSi gvaqvs
sityva ’arJeloÁ” = ’Rirseba”. imis warmosaCenad, rom, marTlac,
teq sti damuSavebulia gviandeli redaqtoris mier, sityva davtove
uTargmnelad.30 ’berdujis mdinare” _ vaxuSti mas aigivebs md. debedasTan (md. xramis
Senakadi). am azrs iziarebs g. wulaia. sxva mecnierTa (l. meliqseT-
begi, p. muradiani da sxv.) azriT, berdujis mdinareSi igulisxmeba
md. Zegami, anu Zegam-Cai dRevandel somxeTis respublikaSi (vaxuSti
bagrationi, saqarTvelos geografia, Tb., 1997, gv. 241).31 saubaria sam sxvadasxva qedze.32 ’Rado” _ vaxuSti Rados mTas fersaTis mTasTan aigivebs da masSi
mesxeTis qedis aRmosavleT nawils gulisxmobs (v. bagrationi,
saqarTvelos geografia, Tb., 1997, gv. 264).33 ’lixi” _ lixis mTa, igive suramis qedi, igive qarTl-imereTis qedi.
saxelwodeba unda momdinareobdes berZnuli sityvidan ¦ lvcno" (pl. - t+ lvcna) ’naTura”, ’sanaTuri”. qarTulSi ’lixni” unda aRqmuliyo
mravlobiTi formis saxelad, saidanac iwarmoa mxolobiTi forma _ ’lixi”. msgavsi etimologiisa sof. lixni afxazeTSi.
34 ’araxsi” _ md. araqsis Zveli saxelwodeba.35 ’bardavi” _ Zveli qalaqis, bardavis nangrevebi mdebareobs dRevandel
qalaq bardas axlos, yarabaRis velze, mtkvris marjvena Senakadis,
md. terteris (trtu) napirze. IV s-dan cnobilia parTavis saxeliT.
V-VII ss-ebSi iyo sasanuri albaneTis centri. VIII s-dan arabeTis
xalifatis SemadgenlobaSia. XIII s-Si gaanadgures mongolebma. iyo
aranis, qarTuli wyaroebis ranTa da somxuri wyaroebis utiebis
(Tanamedrove udebi) mTavari qalaqi.36 ‘mcire alazani” _ igive iori, md. ioris Zveli saxelwodeba.
200
37 igulisxmeba kaspiis zRva.38 ‘qalaqi movakneTi” _ vaxuStis mixedviT mdebareobda mtkvrisa da
alaznis SesarTavTan, rac ar unda iyos swori. vfiqrob, rom es unda
yofiliyo qalaqi bailakani, mtkvrisa da araqsis SesarTavTan.39 ‘qalaqi hereTi ... axla im adgils hqvia xoranTa” _ mdebareoba
gaurkvevelia. mecnierebaSi gamoTqmuli mosazrebiT, xoranTa mde-
bareobda mdinareebis ivrisa da alaznis SesarTavSi da unda yofiliyo
hereTis centri (n. papuaSvili). vaxuStis mixedviT, qalaqi sabolood
daeca mongolTa batonobis xanaSi.40 igulisxmeba Savi zRvis mimdebare teritoria.41 lixis Sesaxeb ix. Sen 33. 42 Zveli qarTuli teqstidan gamodis, TiTqos arsebobda didi da mcire
xazareTi, magram amgvar geografiul terminebs Zveli wyaroebi ar
icnoben, amitom, ‘mdinare mcirisa Xazaretisay”axal qarTulad
gadmovitaneT ara rogorc ‘mcire xazareTis mdinare”, aramed
rogorc ‘xazareTis mcire mdinare”. aseTi Targmanis siswores
amtkicebs qvemo pasaJic, sadac saubaria xazareTis did mdinareze.
miRebuli mosazrebiT, ‘xazareTis mcire mdinare” unda gulisxmobdes
md. yubans, xolo ‘xazareTis didi mdinare” _ md. volgas.43 ‘qalaqi egrisi” _ mematianis ganmartebiT, dRevandeli bedia, sofeli
oCamCiris raionSi. XI-XIII saukuneebSi dawinaurebuli saqalaqo da
samonastro kompleqsi (См.: Анчабадзе З.В. Из истории средневековой Абхазии, с. 177).
44 kavkasiis CrdiloeTiT mdebare miwebis ukacrielebis, an im adgilebSi
ve luri tomebis mosaxlobis Tema, Zveli mwerlobis popularuli Tema
iyo. 45 ‘darubandis zRva” _ kaspiis zRva. saxelwodeba momdinareobs
adre Su asaukuneebSi kaspiis zRvispiras mdebare qalaq darubandis
saxelwodebidan, romelic qarTul wyaroebSi ‘Coris” saxeliTaa
cnobili (axlandeli q. derbenti daRestanSi kaspiis zRvis piras).46 ‘lomekis mdinare” _ md. Tergi. arsebobs mosazreba, rom saxelwodeba
mom dinareobs vainaxuri sityvaTwyobidan _ ‘lome-xi”, rac mTis
mdinares niSnavs.47 ‘xazareTis didi mdinare” _ md. volga. ix. Sen. 42.48 kavkasis STamomavlebSi, rogorc qvemoT davinaxavT, igulisxmebian
Crdilo-aRmosavleT kavkasiaSi mosaxle vainaxuri tomebi. SesaZloa
masSi igulisxmebodnen aseve Cerqezul-adiReuri tomebic, magram
teqstSi maTze araferia naTqvami.49 avtori haosis samyofelis CrdiloeT sazRvrebSi gulisxmobs qarTlosis
da bardosis (rogorc zemoT weria) samxreT sazRvrebi: qarTlosis:
201
‘samxreTiT _ mTa, romelic mihyveba berdujis mdinaris saTaves da mTa,
romelic miuyveba dasavleTisken da romlis wyalic gardamoedineba
CrdiloeTisken da erTvis mtkvars, mTa, romelic miuyveba klarjeTsa
da taos Soris vidre zRvamde”; da bardosis: ‘mtkvris samxreTiT,
berdujis mdinaridan iqamde, sadac mtkvari da araxsi Seiyrebian”.50 ix. Sen. 19.51 ‘nebroTi” _ Zveli aRTqmis nebroTi, qamis SviliSvili, quSis Ze,
pirveli monadire da meomari (dab. 10: 8-10)52 Sdr. nebroTisa da haikis brZolis epizodi movses xorenacisTan (I,
11). iq haiki ibrZvis nebroTis winaaRmdeg marto, xolo ‘mefeTa
cxovrebis” mixedviT nebroTs ebrZvian kavkasieli xalxebi. gviandeli
redaqtoris mier qarTuli versia, aSkarad, Sejerebulia somxur
xorenaciseuli versiasTan, kavkasieli xalxebisa da somxebis saerTo
warmoSobis damtkicebis mizniT.53 ‘adarbadagani” _ Tanamedrove iranis CrdiloeT teritoria.
saxelwodeba momdinareobs aleqsandre makedonelis droindeli
satrapis _ atropates saxelidan. adarbadagani mdebareobda
istoriuli albaneTis (aranis) samxreTiT. ar unda agverios dRevandel
azerbaijanis respublikasTan.54 miaqcieT yuradReba, rom nebroTTan ZiriTad brZolas awarmoebs Svidi
Zma haosis gamoklebiT.55 Zv. qarTul teqstebSi ‘haeris sisastike” niSnavs haeris Zvrisgan
warmoSobil bunebriv movlenebs _ Weqa-quxils da setyvas; Sdr.
‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si: ‘da mivhxeden mtata Ärdiloysata,
rametu dÌeta zapxulisata savseni Ändes haerita sasïiÖita da
tovlita~ (ix. sinuri versia; WeliSurSi teqsti damaxinjebulia);
iqve: ‘gço mÖwdr Mcxetas êina msaxurad Armazisa, daÌacatu haerisa
mis sipicxlita êeimusra~ (WeliSuri redaqcia).56 es mxatvruli Sedarebebi gviandeli CanarTi unda iyos; ‘qarTlis
cxovrebis~ Zv. somxur TargmanSi suraTi ufro Zunwadaa aRwerili:
‘Seejaxnen erTimeores saSineli da sastiki kveTebiT, TiTqos
RrubelTa kveTebis xmaao~ (qarT. cx. Zv. somx. Targm., gv. 9).57 ‘armazi~ _ erT-erTi umniSvnelovanesi sakulto adgili da mTa Zvel
qarTlSi. straboni (I s. Cv. w.) mas ixseniebs, rogorc gamagrebul
qalaqs, armozikes saxeliT. armazis Sesaxeb informacia moipoveba
pliniusTan (Cv. w. I s.) da ptolemeosis ‘geografiaSi~ (II s. Cv.
w.). sityvebi ‘movida ... adgilsa mas, sada êeertws Aragw MïÖuarsa,
da ganvida mtasa mas zeda, romelsa eÂodebis Armazi~ gulisxmobs,
rom am sityvebis avtori ijda mcxeTaSi, romlisTvisac armazis mTa
mtkvris gaRma mdebareobda, amitomac sityva _ ‘ganvida~ gulisxmobs
202
ara armazis mTaze asvlas, aramed mcxeTidan mtkvris gaRma, armazis
mTis midamoebSi gadasvlas. winaaRmdeg SemTxvevaSi, avtori dawerda:
‘aÌvida mtasa mas zeda, romelsa eÂodebis Armazi“.58 es aris ‘mefeTa cxovrebis“ avtoris mier misi erT-erTi wyaros ‘moqcevaÁ
qar TlisaÁ“-s Sesabamisi pasaJis araswori gagebis da perifrazirebis
Se degi (ix. g. araxamia, ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ“ da ‘cxovreba qarT -
velTa mefeTa“, istoriul-wyaroTmcodneobiTi gamokvlevebi, 1991;
n. nikoloziSvili, qarTli elinizmisa da qristianobis saTaveebTan
‘moqcevaÁ qarTlisaÁsa“ da `qarTvel mefeTa cxovrebis“ mixedviT,
sakandidato disertacia xelnaweris uflebiT, 2006).59 mTlianad es pasaJi literaturuli xasiaTisaa da ar SeiZleba
masSi raime istoriuli realoba veZioT, rogorc amas akeTebs rigi
istorikosebisa, romlebic dRemde armazis mTas mTa-qarTlis saxeliT
moixsenieben.60 ‘xunani“ _ gardabnis mxaris centri, qarTlis aRmosavleT sazRvarze
adreSuasaukuneebis cixe-qalaqi. igivdeba dRevandel TofrayalasTan,
qciasa da mtkvris SesarTavSi. saxelwodeba SeiZleba ukavSirdebodes
strabonis mier moxseniebul hidronims albaneTSi _ xani. VII s-is
somxur anonimur geografiaSi da movses xorenacis ‘istoriaSi“
moxseniebulia saxelwodebiT _ ‘xnarakerti“, movses kalankatuelTan
_ ‘xunarakerti“. zusti adgilmdebareoba ucnobia. d. musxeliSvilma
yuradReba miaqcia, rom anania Sirakacis Sromis erT-erT xelnawerSi
xnarakerts ewodeba _ ‘xancix“, rac unda niSnavdes ‘x/un/ancixes“, romlis mixedviTac igi mdebareobda mtkvris marjvena sanapiroze, misi
Canakadis, tauz-Cais CrdiloeTiT. Cemi mxridan davamatebdi, rom VII
saukunis anonimi somexi geografis TxzulebaSi veriis, anu iveriis
qveyanaSi arsebul provinciebs Soris 21-ed dasaxelebulia ‘xanicx“. 61 ‘speris zRva“ _ rogorc Cans, swored am saxeliT moixsenieboda Savi
zRva ‘mefeTa cxovrebis“ Tavdapirvel redaqciaSi da ara ‘pontos
zRvad“, rogorc es gvaqvs aSkarad gviandeli redaqtoris CanarTebSi,
razedac zemoT ukve gvqonda saubari (ix. Sen. 18).62 ‘orbis cixe“ _ samSvildis saerisTavos, anu gaCianis mxaris centri, ro-
melic daaarsa qarTlosis mexuTe Svilma gaCiosma. vaxuStisTan ixsenieba
orbeTis cixis saxelwodebiT da gaigivebulia samSvildis cixesTan.63 ‘samSvilde“ _ istoriuli saqarTvelos erT-erTi samxreT provinciis
centri. S. mesxia samSvildis aRmocenebis TariRad miiCnevs Zv. w. IV
s-s. amJamad naqalaqari TeTriwyaros raionSi.64 ‘mtveris cixe“ _ savaraudod cixe xunanis axlos. misi saxelwodebidan
gamomdinare, d. musxeliSvili fiqrobs, rom igi unda iyos Tanamedrove
toprax-kala.
203
65 ‘gardabosi” _ gardabanelTa eponimi. 66 miTiuri mamaTmTavrebis saxelebSi asaxulia avtorisdroindeli
qarTlis administraciuli dayofa.67 qarTlosis cxovrebisa da mis xuT Zes Soris qveviT moTxrobil qveynis
gayofis ambavsa da Targamosis cxovrebisa da misi Camomavlobis ambavs
Soris aSkarad igrZnoba damokidebuleba.68 ‘deda-cixe” _ aq igivea, rac samSvilde. Zvelad am saxeliT ramdenime
cixe iwodeboda. garda samSvildisa, dedacixed iwodeboda cixe
TeZmis xeobaSi, eriqalis mTis ZirSi da cixe ivris xeobis boWormaSi
(v. bagrationi, saqarTvelos geografia, Tb., 1997, gv. 255-256). 69 ‘bostan-qalaqi, romelsac axla qvia rusTavi” _ ‘bostan” spar su-
li sityvaa da niSnavs baRs, parks, surnelovan adgils.70 ‘gardabosis samflobelo” _ am teritorias gardabani hqvia. miTiuri
gardabosis kuTvnili teritoria. sparsul da somxur wyaroebSi mas
Seesatyviseba ‘gardmani”. qarTul wyaroebSi cnobilia aseve ‘garbani”.
a. SaniZe Tvlida, rom saxeli ‘gardabani” miRebulia ‘garda-uban”-idan
da niSnavs gaRma ubans (a. SaniZe, qarTuli gramatikis safuZvlebi, Tb.,
1973, gv. 261). n. mari am saxelSi xedavda satomo saxels _ ‘qarT”. amis safuZvelze p. ingoroyvam ‘gardabani” gaiazra rogorc ‘qarT-abani”,
anu ‘qarTvelTa mxare” (p. ingoroyva, giorgi merCule, TB., 1954, gv.
470). g. bedoSvils miaCnia, rom am saxelwodebis amosavalia ‘gare
dabani” (g. bedoSvili, qarTul toponimTa ganmartebiT-etimologiuri
leqsikoni, Tb., 2002, gv. 93-94). Cemi azriT arcerTi am mosazrebaTagani
swori ar aris. ‘gardabani” igivea, rac sparsul-arabuli da somxuri
wyaroebis ‘gardmani”. avesturi garôdmâma/garônmâna (man. saS. sp. gr’sm’n, parT. grdm’n, sogd. °r’rδmn) niSnavs ‘simReris saxls”, misi
sinonimebia ‘umaRlesi ca”, ‘samoTxe”.71 ‘orbis cixe” _ ix. Sen. 52.72 ‘skvireTis mdinare” _ axl. md. vere Tbilisis midamoebSi, mtkvars
marjvnidan mierTvis. 73 ‘abocis Tavi” _ aboci iyo istoriuli saqarTvelos samxreT provincia
md. axurianis auzSi, arfas tafobze. amJamad somxeTSia. abocis mTa
aris dRevandeli bezobdalis qedi. 74 ‘gaCiani” _ qalaqi gaCiani mdebareobda maSavris SesarTavs qvemoT, md.
qcias marjvena napirze. 75 ‘sanadiro qalaqi” _ igive gaCiani. 76 ‘kaxeTis mTa” _ kavkasionis samxreT ganStoeba, md. ivrisa da iltos
wyalgamyofi qedi.77 ‘kuxosis samflobelo” _ kuxeTi, mxare Zvel saqarTveloSi, moicavda
TianeTis, gare kaxeTisa da hereTis zegans.
204
78 ‘kaxosis samflobelo” _ kaxeTi, uZveles dros kaxeTis mxare moicavda
teritorias ivris zemo wels, TianeTsa da ujarmas Soris.79 ‘CeleTi” _ aigiveben JaleTTan, ist. qalaqTan ivris xeobaSi, axl.
nasoflari maJaloiani, TianeTis raionSi.80 xazgasmulia kaxebisa da kuxebis tomTa gansakuTrebuli siaxlove.81 ‘beri, kaxeTis pirvelSeni” _ azri bundovania.82 ‘mcxeTa” _ saqarTvelos (qarTlis samefos) Zveli dedaqalaqi,
umniSvnelovanesi savaWro da samxedro punqti. saxelwodebis eti mo logia
mTlad naTeli ar aris. umetesoba mecnierebisa (n. mari, iv. javaxiSvili,
a. SaniZe, g. axvlediani, arn. Ciqobava, g. meliqiSvili, s. yauxCiSvili,
z. WumburuZe) iziarebs p. ioselianis mier XIX s-Si gamoTqmul azrs,
rom ‘mcxeTa” ukavSirdeba erT-erTi qarTveluri tomis _ mesxebis saxelwodebas. g. bedoSvili fiqrobs, rom es saxelwodeba modis
sityvidan ‘mxceTa” da niSnavs ‘mxcovanTa adgils” (g. bedoSvili,
qarTul toponimTa ganmartebiT-etimologiuri leqsikoni, Tb., 2002,
gv. 269-276). Cemi azriT, arcerTi am mosazrebaTagani damajerebeli ar
aris da sakiTxi Semdgom kvlevas moiTxovs.83 ‘mcxeTosis samflobelo” _ mcxeTosis kuTvnili teritoriis sidide
miuTiTebs mis upiratesobaze ZmebTan SedarebiT.84 Seadare zemoT haosisadmi misi Zmebis damokidebuleba: ‘da am Svidive
gmirze iyo mmarTveli da batoni haosi. da es yvela iyo haosis
morCili”.85 sainteresoa, rom qarTlosianebi gahyo dedam, xolo Targamosianebi
_ mamam.86 xazgasmulia ufliscixis, oZrxisa da javaxeTis damokidebuleba
mcxeTisadmi.87 ‘tasiskari” _ geografiuli punqti istoriul Sida qarTlSi, dR.
xaSuris raionSi.88 ‘oZraxosis samflobelo” _ istoriuli samcxe.89 ‘oZrxe” _ mecnierebi, vaxuSti bagrationis cnobaze dayrdnobiT,
Tvlian, rom oZrxe mdebareobda dRevandeli abasTumnis maxloblad.
amis miuxedavad, ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si aSkaradaa miTiTebuli,
rom oZrxe sxva sam qalaqTan erTad _ sarkine, kaspi da urbnisi _ mdebareobs ‘mtkvarsa zeda moxueviT”. marTlac, sarkinec, kaspica
da urbnisic mdebareoben uSualod mtkvris piras, xolo dRevandeli
abasTumnidan md. mtkvris napiramde 28 km-ia.90 ‘Tuxarisi” _ antikuri cixe-qalaqi md. Woroxis marjvena napirze,
olTisiswylis SesarTavs qvemoT, dR. TurqeTSi.91 ‘fanavari” _ faravnis tba istoriul javaxeTSi, dRevandel ninowmindis
raionSi. yvelaze didi tba saqarTveloSi.
205
92 ‘mtkvris Tavi” _ mtkvris saTave mdebareobs dRevandeli TurqeTis
teritoriaze.93 ‘wunda” _ antikuri qalaqi javaxeTSi, dRevandel aspinZis raionSi.
axla nasoflaria. arqeologiuri monacemebiT, wundis aRmoceneba
savaraudoa Zv. w. IV s-Si (S. mesxia; iv. javaxiSvili).94 ‘artani” _ igive qajTa qalaqi, igive huri. dRevandeli qalaqi
ardahani TurqeTSi.95 ‘ufliscixe” _ antikuri qarTlis erT-erTi politikuri da religiuri
centri, kldeSi nakveTi qalaqi goris raionSi.96 ‘urbnisi” _ antikuri qarTlis erT-erTi mniSvnelovani qalaqi mtkvris
marjvena sanapiroze. dRevandel sof. urbnisis midamoebSi, qarelis
raionSi.97 ‘kaspi” _ antikuri qarTlis erT-erTi qalaqi mtkvris marcxena sa na-
pi roze. axl. daba, raionuli centri. aRmoCenil iqna arqeologiuri
masala Zv. w. V s-dan. arsebobs azri, rom es saxelwodeba dakavSirebulia
kaspiebis, erT-erTo Zveli albanuri tomis saxelwodebasTan (z.
iampolski).98 enasofeli, anu Sida qarTli, sapirispirod ‘qvenasoflisa”, anu
qvemo qarTlisa.99 es fraza gviandeli redaqtoris Canamati unda iyos.100 Cemi azriT, es fraza damokidebulia esaias winaswarmetyvelebaze:
‘da davadginne msajulni Senni viTarca pirvel, da mzraxvalni
Senni viTarca dasabamsa. da amisa Semdgomad gewodos Sen qalaqi
simarTlisaÁ, dedaqalaqi sarwmunoÁ” (es. 1: 26). gavixsenoT isic, rom
mcxeTis meore saxelwodeba swored sionia, ierusalimis msgavasad.101 qarTlosis saflavisa da sityva ‘saficaris” mniSvnelobis Sesaxeb ixile
Cemi statia (n. nikoloziSvili, qarTlosis saflavi _ qarTlosianTa
saficari (fic // fucis semantikisaTvis, gelaTis akademiis Jurnali,
#1, 2004). ‘qarTlis cxovrebis” teqstSi winapris saflavze saubari
kidev erTxel aris farnavazTan dakavSirebiT: mirianis cxovrebaSi
weria, rom mirianma Seamko farnavazis saflavi.102 ‘xazarebi” _ momTabare Turqulenovani xalxi, romlebic pirvelad
gamoCndnen CrdiloeT kavkasiis teritoriaze, Sav da kaspiis zRvebs
Soris, hunTa Semosevis Semdeg (IV s.). VII s-is Sua wlebSi Seqmnes
xazarTa Zlieri kaganati. daipyres volgis bulgarebi, yirimi da kievi.
polianebis, severianebis, radimiCebisa da viatiCebis slavuri tomebi
xarks uxdidnen xazarebs. X s-Si xazarTa saTaveSi idga mefe-xakani
da misi moadgile begi. xakanatis dedaqalaqi iyo jer valangiari (dR.
astraxani), Semdeg _ sarkeli (daingra 1300 w.). VIII s-Si xazarebma
miiRes iudaizmi. savaWro urTierTobebi hqondaT indoeTTan. 965
206
wels kaganatma marcxi ganicada sviatoslavTan brZolaSi. 1016
wels sabolood daamxes xazarTa kaganati rusTa da berZenTa
gaerTianebulma laSqarma mstislav tmutarakanelis meTaurobiT,
ris Semdegac xazarebi gaiTqvifnen kavkasiis CrdiloeTiT mosaxle
Turqulenovan da sxva xalxebSi.103 ‘durZuki” _ vainaxebis (CeCenebi, inguSebi, bacbebi) winaprebis,
durZukebis qarTuli eponimi. eTnonimi ‘durZuki” gvxvdeba aseve
Zvelsomxur da arabul wyaroebSi, romlebSic qarTulidan zepiri
gziT unda iyos Sesuli. a. genko Tvlida, rom eTnonimi momdinareobda
osuri sityvidan _ ‘durZik” _ ‘qviani ormo”, ‘xevi” da niSnavda xevis macxovreblebs. g. meliqiSvilis azriT, es eTnonimi ukavSirdeba
ZvelaRmosavluri wayaroebidan cnobil geografiul saxels _ ‘durdukka”. am azrs iziarebs g. wulaiac.
104 ‘tireTi” _ gaurkvevelia am eponimis warmoSoba. am mxriv raime
sainteresos arc ‘mefeTa cxovrebis” Zv. somxuri Targmani gvaZlevs,
sadac es saxeli mocemulia formiT _ ‘tireTis”. vaxuStisTan
ewodeba ‘tineni”.105 ix. Sen. 17 da 45.106 es pasaJi dawerili unda iyos gviandeli redaqtoris mier (ixsenieba
ararati da masisi, rogorc zemoT. ix. Sen. 12). aRsaniSnavia, rom
danarCen qveyanas ewodeba ‘CrdiloÁ”.107 ‘aragvis kari ... dariala” _ bunebrivi karibWe kavkasiis mTebSi,
dRevandel yazbegis raionSi, darialis, anu md. Tergis xeoba.
saxelwodeba momdinareobs sparsuli sityvidan _ ‘darialan” =
‘alanTa kari”.108 ‘uobosi” _ es unda iyos ‘qarTlis cxovrebis” ovsTa, anu osebis
eponimi: ovs > uobos.109 rogorc Cans, aq saubaria skviTur-sarmatuli tomebis kavkasiaSi
SemoWraze, adgilobrivi kavkasieli tomebis Seviwroebaze da maT
kuTvnil teritoriaze damkvidrebaze.110 ‘xozonix ... xozanaxeTi” _ igulisxmeba dasaxlebuli punqti _
xunZaxi daRestanSi. SuasaukuneebSi avariis saxanos (XII-XIX ss.)
dedaqalaqi.111 ‘afridoni” _ sparsTa legendaruli mefe, iranuli eposis gmiri, avest.
Traetona, spars. afriduni. ebrZoda ahrimanis qmnilebas, samTavian da
eqvsTvala drakon aJi-dahaks. sxva Zveli iraneli gmirebis msgavsad,
islamur wyaroebSi afridoni gaigivebul iqna bibliur da yuranis
personaJebTan, noesTan (biruni), abraamTan (maqdesi) da nebroTTan
(dinavari).112 ‘bevrasf gvelTa ufali” _ iranuli eposis boroti gmiri, samTavian
207
da eqvsTvala drakoni aJi-dahaki, romelic afridonma daamarcxa.113 ‘sparsTa cxovreba” _ igulisxmeba firdousis ‘Sah-name”.114 ‘ardami” _ etimologiurad es saxeli momdinareobs saS. sparsuli
saxelidan _ ‘artaban”/’ardavan” = ‘vinc wminda mfarvelobis qveS
imyofeba” (m. andronikaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli enobrivi
urTierTobidan, I, gv. 23-24). ‘qarTlis cxovrebis” Semdegenels
sparseli erisTavi ardami afridonis daniSnulad hyavs warmodgenili,
rac misive fantaziis nayofia. zogierTi mecnieri fiqrobs, rom aq
unda igulisxmebodes iranelTa romeliRac Semoseva qarTlSi III s-Si
(g. mamulia, leonti mrovelisa da juanSeris wyaroebi, macne, saq.
ssr mec. akad. saz. mecn. gany., #4, 1964), rac simarTles ar unda
Seeferebodes. Cemi azriT, aq unda igulisxmebodes Zv. w. IV saukunis
movlenebi. 115 ‘nebroTis CamomavalTa Svili” _ ‘qarTlis cxovrebaSi” nebroTianoba
niSnavs aqemenidTa samefo gvarisadmi kuTvnilebas, Sesabamisad,
nebroTis CamomavalTa Sviloba aqemenianobas gfulisxmobs. 116 konteqstidan gamomdinare Cans, rom ardamma daangria yvela is qalaqi
da cixe, romelic ekavaT xazarebs, ris Semdegac, rogorc qvemoT
irkveva, TviT iwyebs mcxeTaSi saaRmSeneblo saqmianobas.117 es konteqstidan amovardnili winadadeba raRac mizniT mibmulia
ardamis ambavs. TviT winadadebis wyaro aris firdousis ‘Sah-
name”, romlis mixedviTac afridonma Tavisi samefo gauyo Tavis sam
Zes _ erajs, selimsa da Turans. saxeli iaredi erajis qarTuli
variantia (m. andronikaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli enobrivi
urTierTobidan, I, gv. 472-473).118 aq isev areulia erTmaneTSi ardamisa da iaredis ambebi.119 ‘knisobda” _ sulxan-saba: ‘sityÂT da saqmiT mawyinaroba”. i. abulaZe,
s. yauxCiSvili da z. sarjvelaZec mihyvebian sabas ganmartebas. es sityva
sxva ZeglebSi ar gvxvdeba. SesaZloa, ‘knisoba” modiodes berZnuli
sityvidan knw@ssw = Zili, Tvlema, an sityvidan knisavw // knissavw = msxverplis dawva, msxverplSewirva. Sesabamisad teqstis gageba
SeiZleba ornairad: a) sparsTa erisTavi naxes velad mTvlemare; an b)
sparsTa erisTavi naxes velad, msxverplSewirvis dros. orive varianti
Sinaarsobrivad misaRebia, Tumca, SesaZloa, winadadebis arabunebrivi
konstruqciidan gamomdinare, ‘daknisobda” erTi sityva iyos (zog
xelnawerSi asecaa) da modiodes berZnuli Ziridan _ dakn-, aqedan: zmna davknw, daknavzw = kbena, RrRna, gagleja da ars. sax. daknisthvr = mtacebeli cxoveli, urCxuli. am SemTxvevaSi azri iqneboda Semdegi:
ipovnes sparsi erisTavi mtacebeliviT velad gasuli da mokles, rac
ufro logikurad meCveneba avtoris mier dampyrobeli sparsi erisTavis
208
uaryofiTi daxasiaTebidan gamomdinare. gaugebaria Zv. somxuri
Targmanis Sesabamis adgilas saidan gaCnda sityva ‘seirnobda”. radgan
sakiTxi damatebiT kvlevas moiTxovs, ax. qarTul TargmanSi vtovebT
iseve, rogorc es misi dednis gamocemebSia.120 ‘qekaposi” _ sparsuli miTologiis gmiri qausi, an qei-qausi (Kâvûs,
Key Kâvûs), qai-xosrovis Svili.121 Sah-names mixedviT, qei-qausma gailaSqra mazandaranze, magram advilad
iqna datyvevebuli Tavis laSqarTan erTad, radgan dabrmavdnen TeTri
devis grZneulebiT. rustami gankurnavs spars warCinebulebs TeTri
devis sisxlis Tvalze cxebiT. rogorc Cans, ‘qarTlis cxovrebis”
redaqtorma mazandarani auria xozanixeTSi da es ambebi kavkasiasTan
daakavSira.122 Sdr. qvemoT: ‘gamovlo zRva gurganisi”, Sen. 130.123 ‘israelTa zRva” _ igulisxmeba mewamuli zRva (gamos. 14).124 moses mier ebraelTa egviptidan gamoyvana moxda daaxl. Zv. w. 1250-
1230 wlebSi. dawvrilebiT am ambebis Sesaxeb ix. gamos. 16.125 qei-qausis TuranTan brZolis Sesaxeb moTxrobilia Sah-nameSi.126 ‘farboroti” _ iranuli eposis gmiris, qei-qausis Zis, borzafaris
(Borzâfarah, Borzfarî < Barzapharnes) saxelis qarTuli varianti,
romelic momdinareobs firdousis Sah-nameSi damowmebuli variantidan
_ Farîborz. 127 ‘SioS bednieri” _ iranuli eposis gmiris, faraborot/fariburzis
Zmis, siauSis (Sîâvakhљ) saxelis varianti. epiTeti ‘bednieri”
qarTulSi gadmoscems albaT siaoSis romelime sparsul Serqmeul
saxels mniSvnelobiT ‘RvTis mosavi”, ‘netari”, ‘marTali” an sxv. (m.
andronikaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli enobrivi urTierTobidan,
I, gv. 508-509).128 ‘sparselTa cxovrebis wigni” _ igulisxmeba firdousis Sah-name.129 ‘qaixosro” _ iranuli eposis gmiri qai-xosrovi siauSis, anu SioS
bednieris Ze.130 Sdr. zemoT gamovles zRua israelTa, Sen. 122.131 es aris ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-dan mcxeTaSi azos 18 saxliT mosvlis
Sesaxeb ambis aSkara gamoZaxili, romelsac araviTari kavSiri ar aqvs
arc Sah-namesTan da arc realur istoriasTan.132 ‘gayves” _ dednis gamocemebSia ‘ganiyvanes”, magram, vfiqrob, ufro
logikuria, yofiliyo ‘ganyvnes”, anu gaanawiles yvela qalaqSi.133 ‘sarkine” _ elinisturi xanis naqalaqari mcxeTis dasavleTiT, e. w.
jojoxeTis xevidan SiomRvimis monastris misadgomebamde _ savaneTis qedsa da grZel mindorze.
134 es aris ‘qarTlis cxovrebis” redaqtoris mier Camatebuli fraza,
209
raTa logikurad Seamzados mkiTxveli imisTvis, rac qvemoT weria,
rom qarTlis macxovreblebi saubrobdnen 6 enaze (‘izraxeboda
qarTlsa Sina equsi ena”).135 ‘nabuqodonosor mefe” _ Habu-kudur-usur, babilonis mefe Zv. w. 604-
561 ww., nabopalasaris Ze. nabuqodonosoris dros babilonis samefom
miaRwia Tavisi Zlierebis mwvervals. mis dros aSenda cnobili
dakiduli baRebi. Zv. w. 587 wels daipyro ierusalimi da miwasTan
gaaswora qalaqi, waasxa aTasobiT tyve, xolo iudea babiloniis
provinciad aqcia.136 ‘uriebi” _ ebraelebis aRmniSvneli ‘hurianis” gviandeli formaa
‘uriani” (h-s gareSe), rac kidev erTxel metyvelebs imaze, rom
es saeWvo pasaJebi gviandeli armenofili mwerlis Tu redaqtoris
Canamatia.
137 es pasaJic mTlianad ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s Sesabamisi teqstis
araswori interpretaciaa. ‘moqcevaÁ”-s ‘honni” (ix. Satberdis krebuli,
Tb., 1979 gv. 320) ‘qarTlis cxovrebis” gviandelma redaqtorma aRiqva
rogorc ‘huriani” da CaTvala, rom isini nabuqodonosoris dros
ierusalimis aoxrebisa da ebraelTa datyvevebis Sedegad qarTlSi
ltolvili ebraelebi unda yofiliyvnen, rac mxolod da mxolod
literaturuli fantaziis nayofia. 138 pirdapiraa perifrazirebuli ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-dan (Satberdis
krebuli, gv. 320).139 ‘vaStaSabi” _ iranuli eposis gmiri viStaspa (Goљtâsp, avest. Vîљtâspa,
saS. sp. Wiљtâsp, arab. Beљtâsb).140 ‘spandiat-rvali” _ (avest. spntô-dâta, mid. *Spandadâta, Zv. sp.
Sphendada‚tes, saS. sp. Spandadât/Spandyât = wmindas mocemuli) iranuli
eposis gmiri, spandiat viStaspas Ze. iranul eposSi mas ewodeba
rûyîn-tan, rac spilenZis (rvalis) tanians niSnavs, radgan Tqmulebis
mixedviT misi tanis gaWra basr maxvilsac ki ar SeeZlo.141 ‘barami, romelic cnobilia ardaSirobiT” _ iranuli miTologiiT
bamani, spandiatis Ze. ‘baram” erT-erTi variantia iranuli saxelisa
_ ‘varahran”, sxva variantebia: ‘bahram”, ‘vahram”. ‘ardaSiri”
variantia iranuli saxelisa _ ‘artahSaTra”. ‘qarTlis cxovrebis”
redaqtors es bamani gaigivebuli hyavs sasanianebTan, radgan, rogorc
cnobilia, iranis Sahis, Sabur II-is (309-379 ww.) brZanebiT, Sedga
sasanianTa genealogia, romlis mixedviTac sasanianebs TavianTi
gvari naxevradlegendarul mefe viStaspadan gamohyavdaT. avestas
legendaruli mefe viStaspa, am genealogiis mixedviT, gaigivebuli
iyo aqemenid darios I-is mamasTan, romelsac aseve viStaspa erqva (И. В. Рак, Мифы древнего и раннесредневекового Ирана, СП., 1987, ст. 60-61).
210
142 ‘babilovani” _ babilonia, saxelmwifo SuamdinareTSi.143 ‘asureTi” _ asureTis samefo.144 ‘hromebi” _ ‘hromi” aris romis aRmniSvneli forma Zvel qarTul da
somxur mwerlobaSi. garda amisa, qarTuli mwerlobis adreul ZeglebSi
dadasturebulia aseve forma ‘fromi”. orive formis amosavalia saS.
sparsuli, sadac ‘fr” kompleqsi qarTulSi gadmodioda amgvaradve,
xolo somxurSi _ ‘hr”-d (Sdr. spars. ‘feridun” _ qarT. ‘fridon” _ somx. hruden, da sxv. ix. n. nikoloziSvili, qarTli elinizmisa
da qristianobis saTaveebTan ‘moqcevaÁ qarTlisaÁsa“ da ‘qarTvel
mefeTa cxovrebis mixedviT, sakandidato disertacia xelnaweris
uflebiT, 2006) 145 ‘aleqsandre” _ aleqsandre didi, filipes makedonelis Ze. makedoniis
mefe Zv. w. 336-323 wlebSi. daipyro TiTqmis imdroindeli msoflio,
egviptidan indoeTamde.146 ‘egvipteli niktanebi” _ igulisxmeba egviptis ukanaskneli faraoni
30-e dinastiidan, nektaneb II (Zv. w. 360-342 ww.). sparseTis mefe
artaqserqse III-is mier damarcxebis Semdeg, samefo ganZiT gaiqca
nubiaSi, ris Semdegac misi kvali ikargeba. aleqsandre makedoneli
faraon niktanebis Zed ixsenieba elinistur da Suasaukuneebis epoqaSi
friad popularul fsevdo-kalisTenes ‘romanSi aleqsandres Sesaxeb”.
am romanis sawyisebi midis q. aleqsandriaSi, elinizirebuli egvipteli
qurumebis wreSi, romelTa mizanic iyo, aleqsandre warmoeCinaT ara
egviptis ucxoel dampyroblad, aramed mis kanonier mefed. 147 ‘berZnebis wigni” _ igulisxmeba fsevdo-kalisTenes ‘romani
aleqsandres Sesaxeb”, romlis pirveli versia unda Seqmniliyo
egvipteSi q. aleqsandriaSi. es Txzuleba udidesi popularobiT
sargeblobda SuasaukuneebSi da iTargmna mraval enaze.148 aqedan Cans, rom avtorisTvis ‘kavkasni” ar aris mxolod kavkasiis
mTavari qedi, aramed mTlianad Crdilo qveyana, mcire kavkasionis
CaTvliT, radgan misi sityvebiT, aleqsandre gamoemarTa samxreTidan
CrdiloeTisken, gadmoiara kavkasni da ise Semovida qarTlSi.149 saqme gvaqvs kvlav ‘moqcevaÁ qarTlisaÁsa“-s perifrazirebasTan (ix.
Sen 138).150 ‘wunda“ _ wundis eklesia da wundis tba mdebareobs dRevandel
aspinZis raionSi. iqvea nasoflari wunda. 151 ‘mtkvris xerTvisi“ _ xerTvisis cixe mdebareobs dRevandel
aspinZis raionSi, mdinareebis mtkvrisa da faravnis, anu javaxeTis
mtkvris SesarTavTan. gamoTqma ‘Xertwsi MïÖurisay“ sxva xerTvisebis
arsebobazec migvaniSnebs.152 ‘Rado“ _ zogadad niSnavs miuvals, qvaRorRians, magram ‘mefeTa
211
cxovrebaSi“ mas micemuli aqvs toponimis mniSvneloba. s. yauxCiSvili
ganmartavs: mTa, kavkasionis Sto. amitom, TargmanSi gadavwyvite
davtovo Zveli qarTuli forma.153 ‘oZrxe” _ ix, Sen. 39.154 ‘speris mdinare” _ igulisxmeba md. Woroxi.155 ‘urbnisi” _ ix. Sen. 96.156 ‘kaspi” _ ix. Sen. 97.157 ‘ufliscixe” _ ix. Sen. 95.158 ‘mcxeTa da misi ubnebi” _ Cans, avtori asaxavs mis Tanadroul
situacias, roca sarkine, cixedidi da uriaTa ubani ganixileboda
rogorc mcxeTis ubnebi.159 ‘nastakisi” _ mindori md. mtkvris marcxena napiras, qsnis SesarTavs
qvemoT. nastakisze mikvleuli uZvelesi namosaxlari TariRdeba gv.
brianjaos adr. rkinis xaniT (Zv. w. II aTaswl. dasasr. _ I aTaswl.
dasawy.). Zv. w. IV s-is bolos nastagisze gaCnda qalaqis tipis elinisturi
dasaxleba da iarseba ax. w. VII s-mde. ‘moqcevaÁ qarTlisaÁsaÁ“-Si
gvaqvs forma ‘nastagisi“. am toponimis etimologiasTan dakavSirebiT
azrebi gamoTqmuli aqvT n. mars, n. berZeniSvilis, i. kikviZes, romlebic
sityvas ‘stagi” sparsulidan momdinared miiCneven da ukavSireben
‘vazs”, ‘vazis rqas”, ‘maRlar vazs”, rac ar aris damajerebeli. Cemi
azriT, igi ukavSirdeba berZnul Zirs stag, saidanac momdinareobs sityva _ stagwvn = ‘wveTi”, ‘nakadi”, ‘Wavli”, ‘Cqeri”, ‘Rvari”, rac
pirdapir exmianeba rus gayvanis Sesaxeb cnobas.160 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁsaÁ“-s mixedviTac sarkines alya gagrZelebula
11 Tves (Satberdis krebuli, gv. 320).161 es pasaJic ‘moqcevaÁ qarTlisaÁsaÁ“-s perifrazia (ix. Satberdid
krebuli, gv. 320)162 ‘azoni“ _ ‘moqcevaÁ qarTlisaÁsaÁ“-Si mas ewodeba ‘azo“: ‘da tana-
hçvanda Aleksandres mepesa Azoy, ýÉ Arian-kartlisa mepisay, da mas
miuboýa Mcxetay saþdomad da sazÌvari daudva mas Hereti, da Egris
Âçali, da Somxiti da mtay crolisa[y] da Âarvida. xolo ese Azoy
Âarvida ar[i]an-kartlad, mamisa twsisa da Âarmoiçvana rvay saxli da
atni saxlni mama-mýuýetani, da daþda ýuel Mcxetas da tana-hçvandes
Öeråni Ìmrtad - Gaci da ga. a“. da ese iço åirveli mepÉ Mcxetas êina Azoy, ýÉ arian-kartvelta mepisay, da moÖuda“. rogorc Cems disertaciaSi vamtkiceb, azo-azoni realuri istoriuli pirovnebaa da aris sparseli
cnobili didgvarovnis, aqemenianTa sagvareulos warmomadgenlis
artabazis Ze. artabazi iyo aqemenianTa iranis frigiis satrapi Zv. w.
387 wlidan. plutarqes cnobiT, artabazis deda sparseTis mefis asuli
iyo (aleqsandr. XXI). TviTon artabazma iqorwina rodosis erT-erTi
212
warCinebuli gvaris warmomadgenel berZen qalze, daiaxlova Tavisi
axalgazrda colisZmebi, SemdgomSi cnobili politikuri moRvaweebi
_ memnoni da mentori. male artabazi satrapTa did ajanyebaSi iqna
CaTreuli da iZulebuli gaxda memnonTan da mTel ojaxTan erTad
makedoniis mefis, filipes karisTvis Seeferebiana Tavi (Zv. w. 352 w.).
makedoniaSi gaizardnen artabazis TerTmeti vaJi da aTi asuli, romelic
mas rodoseli colisgan hyavda. aleqsandrem jer kidev Wabukobis asakSi
gaicno samSoblodan devnili artabazi da misi Svilebi da maTgan
eziara Zveli iranis raindul tradiciebs. garkveuli xnis Semdeg,
artaqserqse III Seiwyala artabazi da misi ojaxi da isini dabrundnen
sparseTSi. aleqsandres mier sparseTis dapyrobisa da darios III-is
sikvdilis Semdeg artabazi, Tavis cxra vaJTan erTad, gamocxadda
kaspiis hirkaniaSi myof aleqsandresTan da Tanadgoma aRuTqva Zv. w.
329 wels, aleqsandrem oTxmocdaTxuTmeti wlis artabazi mSfoTvare
baqtriisa da sogdianas satrapad daniSna. indoeTSi laSqrobis win
ki (Zv. w. 327 w-is zafxuli) gaiTvaliswina moxucis Txovna da igi am
sapasuxismgeblo Tanamdebobidan gaaTavisufla. me vfiqrob, rom azo-
azoni unda iyos artabazis erT-erTi vaJi.163 ‘iaredosis Ze“ _ saxeli _ ‘iaredos“ aris ‘iared“-is gaberZnulebuli
forma. rogorc zemoT vwerdiT, iaredi/eraji iyo sparsuli
miTologiis gmiris, sparseTis pirveli mefis, afridonis erT-erTi Ze.
azonis iaredosis Zed warmoCena xazs usvams misi sparsuli samefo
sagvareulosadmi kuTvnilebas. 164 mematianes es cnoba mianiSnebs imaze, rom azoni aleqsandres saxlis
wevri iyo. rogorc zemoT vaCvene, azoni iyo sparseli didgvarovnis,
artabazis Ze, romelic makedoniis dedaqalaq pelaSi aleqsandres
mamis, filipe II-is karze izrdeboda (ix. Sen. 162). aqedan gamomdinare,
azos ewodeba aleqsandres ‘Tvisi“.165 ‘frotaTosi, frotaToselebi“ _ rogorc irkveva, es toponimi
da eTnonimi modis kunZul rodosis da rodoselTa aRmniSvneli
damaxinjebuli saS. sparsuli formidan _ ‘frodites“ < ‘hrodites“ (n. nikoloziSvili, qarTli elinizmisa da qristianobis saTaveebTan).
166 ‘emonebodnen“ _ dedanSi ‘ekirTebodes“. azri, TiTqos ‘kirTeba“ am SemTxvevaSi brZolas niSnavs, momdinareobs Zv. somxuri Targmanidan,
sadac vkiTxulobT, rom frotaToselni ‘sastikad aviwroebdnen
berZnebs“, rac TavisTavad alogikuria Sinaarsidan gamomdinare.
‘kirTeba“ Zvel qarTulSi niSnavs ‘monebas“.167 azo/azonis qarTlis mmarTvelad daniSvna unda momxdariyo Zv.
w. 329 w. (n. nikoloziSvili, qarTli elinizmisa da qristianobis
saTaveebTan).
213
168 elinisturi xanis istoriuli wyaroebis mixedviT, aleqsandre make-
do neli gardaicvala babilonSi, magram misi neSti gadasvenebul iqna
q. aleq sandriaSi, misi erT-erTi mxedarTmTavris, ptolemaiosis mier.169 ‘antioxozi” _ igulisxmeba aleqsandres mxedarTmTavari _ selevkos
I nikatori (daaxl. Zv. w. 358-281/280 ww.), romelmac saTave daudo
selevkidTa dinastias, romelic aleqsandres imperiis aRmosavleT
nawils marTavda.170 ‘hromosi” _ konteqstidan gamomdinare, igulisxmeba lisimaqosi (Zv.
w. 361-281), aleqsandres piradi mcveli da erT-erTi mxedarTmTavari,
Trakiis satrapi.171 ‘bizintiosi” _ igulisxmeba antigonos I monofTalmosi (calTvala),
aleqsandres mxedarTmTavari, romelmac mefis sikvdilis Semdeg pirvelma
gamoacxada Tavi mefed (Zv. w. 306-301 ww.) da daikava mcire azia.172 ‘platoni” _ igulisxmeba aleqsandres erT-erTi mxedarTmTavari, pto-
lemaios I soteri (mxsneli), egviptis satrapi (Zv. w. 323 w-dan) da
Semdeg mefe (Zv. w. 305-283 ww.), ptolemaidTa dinastiis damaarsebeli.173 ‘qalaqi antioqia” _ am saxeliT ramdenime qalaqi iyo cnobili. am
SemTxvevaSi igulisxmeba antioqia md. orontesze, daaarsa selevkos I
nikatorma Zv. w. 300 wels, Tanamedrove anTaqia. iyo elinisturi xanis
umniSvnelovanesi qalaqi, qristianobis erT-erTi uZvelesi centri. 174 anaqronizmia, sinamdvileSi romi daarsda Zv. w. VIII s-Si. 175 wyaros mixedviT, azoni iyo bizintiosis, anu antigonosis qveSevrdomi,
rac dasturdeba ukanaskneli gamokvlevebiT (ix. n. nikoloziSvili,
qarTli elinizmisa da qristianobis saTaveebTan).176 anaqroinizmia, sinamdvileSi q. bizantioni daarsda daaxl. Zv. w. 660
wels.177 ‘gaci da gaimi” _ ‘moqcevaÁ qarTlisaÁsaÁ“-Si aris gaci da ga.
rogorc irkveva, es unda iyos kibelas da atisis msgavsi, momakvdav
da aRdgomad RvTaebaTa elinisturi kulti. kibela = ga iyo
nayofierebisa da miwis RvTaeba (berZ. ‘ga“/’ge“ = miwa), xolo atisi =
gaci _ misi sayvareli, (berZ. ‘gatis“/’getis“ = miwis mxveneli, miwis
dammuSavebeli). dawvr. ix. n. nikoloziSvili, qarTli elinizmisa da
qristianobis saTaveebTan.178 ‘farnavazi“ _ f. iustis mixedviT, saxeli momdinareobs Zv. sparsuli
saxelidan _ farnabazu = ‘xelbednieri“, ‘brwyinvale xelis mqone“;
n. maris mixedviT, saS. spars. saxelidan _ farnavazd < farnavast =
‘ubrwyinvalesi“. maris azrs iziarebs m. andronikaSvilic. v. abaevis
mixedviT, falauridan farnavač // farnavaz = ‘brwyinvale mosaubre“,
‘oratori“ (m. andronikaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli enobrivi
urTierTobidan, I, gv. 498-499). ‘moqcevaÁ qarTlisaÁsaÁ“-s cnobebi
214
farnavazis Sesaxeb metad Zunwia: ‘da êemdgomad misa dadga Parnavaz.
aman aÌmarta Öeråi didi cxw[r]sa zeda, da dasdva saxeli misi Armazi.
da mokmna zÌude Âçlit Öerýo, da hrkwan Armaz“.179 ‘aspaneli” _ aspani, albaT unda gulisxmobdes aspiebis iranul
toms.180 ‘samara” _ gaurkveveli etimologiis saxelia.181 ‘mamasaxlisi” _ evstaTi mcxeTelis ‘martvilobaSi” ixsenieba ‘grigol
qarTlisa mamasaxlisi”. rogorc Cans, sasanur xanaSi mamasaxlisi iyo
iranis marzpanis daqvemdebarebuli moxele.182 farnavazis sizmris miTologiuri analizisTvis ix. z. kiknaZe,
farnavazis sizmari, macne _ enisa da literaturis seria, 1984, #1
da z. aleqsiZe, cxovreba farnavazisi, mnaTobi, 1984, #12.183 ‘Cuglugi” _ pirdapiri mniSvnelobiT niSnavs CaquCs, aq erTgvari,
CaquCis msgavsi sabrZolo iaraRia.184 ‘quji” _ egrisis erisTavi. m. andronikaSvils es saxeli gamohyavs
skviTuri saxelis ‘kuZaios” osuri dialeqturi formidan _ ‘kuZa”, ‘kuZag”, sutyvidan _ ‘kuZ” = ‘ZaRli” (Sdr. sax. ‘ZaRlika”. m.
andronikaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli enobrivi urTierTobidan,
I, gv. 138-139). qvemoT moyolili ambidan Cans, rom egrisic azonis
mmarTvelobis qveS iyo.185 ‘kargi gamarjveba” _ ase vTargmne Zv. qarTuli ‘ZlevaÁ keTili”.
aseTi Targmanis siswores mxars uWers qarTuli misalmebis erT-erTi
dialeqturi forma: ‘kai gamarjoba!”186 ‘hromTagani” _ igulisxmeba ‘frodatoselni”, anu rodoseli
jariskacebi, romlebic, ‘qarTlis cxovrebis” mixedviT aleqsandrem
dautova azons.187 farnavazis ajanyeba azonis winaaRmdeg TariRdeba Zv. .w. 305 wliT (n.
nikoloziSvili, qarTli elinizmisa da qristianobis saTaveebTan).188 aqedan Cans egrisis qarTlisadmi damokidebulebaSi yofna.189 aqedan Cans, rom azos mmarTveloba vrceldeboda ara mxolod
qarTlze da egrisze, aramed Crdilo-kavkasiel xalxebzec _ ovsebsa da lekebzec.
190 aradamajerebelia zogierTi istorikosis (n. xazaraZe) mcdeloba,
rom am cnobaze dayrdnobiT, klarjeTi miiCnion azonis samSoblod,
xolo ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si naxsenebi ‘arian-qarTli” ki
istoriul samxreT-dasavleT saqarTveloSi mdebare qarTul
saxelmwifoebriv warmonaqmnad warmoaCinon. sinamdvileSi klarjeTSi
azonis gamagrebis faqti gamowveuli unda yofiliyo istoriuli
realobidan gamomdinare, radgan azons ar waesvleboda CrdiloeTiT
ovsebis gamo, aRmosavleTiT _ lekebis gamo, samxreTiT somxebis gamo
215
(qvemoT Cans, rom farnavazic da somxebic selevkoss daemorCilnen),
xolo dasavleTiT egriselebis ajanyebis gamo. erTaderTi mxare,
sadac azons momaval brZolebamde SeiZleboda suli moeTqva, iyo
mcxeTidan samxreT-dasavleTiT mdebare klarjeTi. miTumetes, rom mas
momavali brZolebisTvis samxedro daxmareba SeeZlo mieRo mxolod
misi mokavSiris, antigonosis mxridan, romelic am dros klarjeTis
mimdebare aziis teritoriebs flobda.191 ‘asurastanis mefe antioqozi” _ igulisxmeba diadoqosi selevkos
I nikatori (ix. Sen. 169).192 aqedan Cans, rom farnavazi cnobs selevkos I-is uzenaesobas da misi
xeldasxmiT moqmedebs azonis winaaRmdeg. selevkosis brZanebiTve
exmarebian mas am brZolaSi somxeTis ‘erisTavebi”.193 radgan farnavazma samefo insigniebi miiRo ‘asurastanidan,
antioqozisgan”, anu selevkos I-isgan, Sesabamisad, azonis mier
‘saberZneTidan” spis SemoerTeba gulisxmobs, rom mas samokavSireo
urTierToba hqonda meore cnobil diadoqosTan, antigonosTan,
romelsac ekava mTeli anatolia, maT Soris klarjeTis mimdebare
teritoriebi.194 ‘artanis naqalaqevi” _ sainteresoa, rom dRevandel TurqeTSi, qalaq
artaanidan 20-ode km-is moSorebiT aris patara dasaxlebuli punqti
‘Nakalakei” rac qarTuli naqalaqevis damaxinjebuli formaa..195 ‘qajTa qalaqi, romelic aris huri” _ ix. Sen. 94.196 ‘saberZneTis sazRvari anZianZora” _ Zveli qarTuli wyaroebis
anZianZora aris kabadokiis qalaqi nazianzi, romlis saxelic
samudamod daukavSirda eklesiis erT-erTi udidesi mamis, grigol
nazianzelis saxels. usafuZvloa zogierTi qarTveli mecnieris
mcdeloba, (n. xazaraZe, g. qavTaraZe, g. anCabaZe, v. goilaZe) rom
‘anZianZora” daukavSiron berZnuli wyaroebis anZitenes, basianis
olqs. aq saberZneTis sazRvarSi igulisxmeba ara qarTlTan sazRvari,
aramed antigonosis samefos da selevkosis samefos sazRvari, romelic
kabadokiaSi, q. nazianzis axlos gadioda.197 ‘ekleci” _ istoriuli olqi klarjeTis samxreTiT da kabadokiis
aRmosavleTiT. Zveli berZnuli wyaroebis ‘akilisene”.198 ‘daipyro klarjeTi” _ gulisxmobs, rom farnavazma aRadgina
klarjeTze qarTvelTa batonoba.199 farnavazis laSqroba kabadokiasa (anZianZora/nazianzi) da akiliseneSi
istoriuli sinamdviles Seefereba. rogorc zemoT vTqvi, farnavazi
azos aujanyda Zv. w. 305 wels (ix. Sen. 181). swored am wlebSi
mimdinareobda omi seloevkossa da antigonoss Soris, romlis
ZiriTad brZolebs (Zv. w. 304 w.) adgili hqonda kabadokiaSi. azonis
216
damarcxebis Semdeg, farnavazs monawileoba unda mieRo antigonosis
winaaRmdeg brZolaSi, misi mTavari mokavSiris, selevkosis mxareze.200 azonis qonebaSi igulisxmeba, rogorc piradad misi simdidre, aseve
is alafi, romelsac brZolis velze akrefda farnavazi. usafuZvloa
zogierTi mecnieris mtkiceba, TiTqos aq saubari unda iyos klarjeTSi
daunjebul azonis sagvareulo qonebaze.201 zustad dadgenili ar aris Tu romeli mdinare igulisxmeba mdinare
egriswyalSi. vaxuStis mixedviT, es unda iyos dRevandeli oxoje,
oqumis marjvena Senakadi, galis r-ni. egriswylis qvemoT teritoriaSi
igulisxmeba mdinaridan CrdiloeTiT mdebare miwebi da ara mis
samxreTiT, rogorc es zog mkvlevars SecdomiT aqvs gagebuli.202 farnavazi dinastiuri qorwinebebiT amyarebs kavkasiis xalxTa Soris
mokavSireobas.203 es niSnavs, rom qujis samflobelo, anu elinisturi xanis egrisis
teritoria, vrceldeboda md. rionis CrdiloeTiT, egriswylamde da
qujis mmarTveloba rionis samxreTiT ar vrceldeboda.204 ‘cixegoji” _ istoriuli cixe da qalaqi, axl. naqalaqevi md. texuras
piras, senakis r-ni. rogorc Cans mematiane mas qujis cixed aRiqvams
saxelis fonetikuri msgavsebis gamo.205 ‘spaspeti” _ sityva momdinareobs saS. saprsuli formidan _ spāhpat
= ‘mxedarTmTavari”, ‘jaris ufrosi”. iyo mefis Semdeg meore kaci
samefoSi.206 ‘rions zemoT” _ igulisxmeba rionidan samxreTi teritoria da
ara CrdiloeTi, rogorc es SecdomiT xSirad esmiT. aq sityva
‘zemo” xazs usvams rionis samxreTiT mdebare mTebis geografias.
rogorc aqedan Cans, margvisis saerisTavo mdebareobda lixis
mTis dasavleTiT, ekava strategiuli mdebareoba dasavleT da
aRmosavleT saqarTvelos Soris da Semdeg viwro zolad miuyveboda
rionis samxreTiT, mesxeTis qedebamde teritorias zRvamde. aqedan
gamomdinare, farnavazis saxelmwifo mowyobaSi margvisis saerisTavos
strategiuli adgili ekava da akavSirebda aRmosavleT saqarTvelos
Savi zRvis portebTan.207 ‘Sorapani” _ Sorapnis cixis nangrevebi mdebareobs lixis qedis
dasavleT kalTaze, zestafonis rn-Si.208 ‘dimna” _ dimnis cixis zusti adgilmdebareoba gaurkvevelia.
savaraudod es aris dima, baRdaTis rn-Si.209 ‘gardabani” _ miTiuri gardabosis kuTvnili teritoria (ix. Sen. 65,
70). 210 ‘spasalari” _ ax. spars. sepāh-sālār, faz. spāhsālār, saS. spars. spāhsardār
= ‘jaris meTauri”, ‘jaris ufrosi”.
217
211 ‘aTasisTavebi” _ maT xelSi iyo rogorc samxedro, aseve saero
administraciuli (gadasaxadebis akrefa) Zalaufleba. rogorc Cans,
emorCileboda erisTavs.212 sainteresoa xarkis klasifikacia ‘samefod” da ‘saerisTavod”.213 zustad ar aris garkveuli ra igulisxmeba sityvebSi _ ‘sparselebis
samefos msgavsad”. mecnierTa umravlesoba fiqrobs, rom unda
igulisxmebodes selevkidTa samefo. Cemi azriT gasaanalizebelia
rogorc selevkidTa samefos wyoba, aseve sparsuli samefoebis
(aqemeniduri, parTuli, sasanuri) wyobac da mxolod amis Semdeg
SeiZleba gamovitanoT daskvna, Tu ras gulisxmobda avtori.214 aqedanac Cans, Tu ra didi mniSvneloba eniWeboda Zvel qarTlSi
kavkasiel xalxebTan dinastiur qorwinebebs mokavSireobis ganmtkicebis
mizniT.215 am ‘ucalobaSi” unda igulisxmebodes Zv. w. 302-301 wlebi, roca
antigonosis winaaRmdeg kvlav Seikra diadoqosTa koalicia (n.
nikoloziSvili, qarTli elinizmisa da qristianobis saTaveebTan
‘moqcevaÁ qarTlisaÁsa“ da ‘qarTvel mefeTa cxovrebis“ mixedviT),
rac antigonosis sikvdiliT damTavrda.216 es aris mefeTa cxovrebis avtoris mier arasworad gagebuli fraza
‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-dan, sadac weria ‘cxÂrsa zeda”, romelic
gagebul iqna, rogorc ‘saxelsa zeda”. am Secdomidan gamomdinare,
bevri qarTveli mecnieri Tvlis, rom farnavazma Tavisi saxelobis kerpi
aRmarTa, rac TavisTavad, mcdari azria. sinamdvileSi, armazi zevsi-
ahuramazdas sinkretuli elinisturi RvTaeba unda yofiliyo da misi
saxeli etimologia ukavSirdeba ‘ahuramazdas” (ix. n. nikoloziSvili,
qarTli elinizmisa da qristianobis saTaveebTan ‘moqcevaÁ qarTlisaÁsa“
da ‘qarTvel mefeTa cxovrebis“ mixedviT).217 qarTuli wyaroebis mixedviT, farnavazis zeoba zustad TariRdeba
Zv. w. 304-239 wlebiT.218 es fraza xazs usvams megrelebisa da klarjebis gansakuTrebul
mdgomareobas farnavazis samefoSi. 219 ‘aznaurebi” _ am sityvis amgvari etimologia avtoris fantaziis
nayofia.220 es friad sayuradRebo fraza gulisxmobs, rom farnavazis samefoSi
qarTuli ena samwerlobo ena yofila. SesaZloa aq igulisxmebodes
e. w. aloglotografiis principi (ix. T. gamyreliZe, weris anbanuri
sistema da Zveli qarTuli damwerloba, Tb., 1989, gv. 198-201)221 ‘saurmagi” _ etimologiurad ukavSirdeba skviTur saxels Sawarmag
= ‘Savxela” (m. andronikaSvili, narkvevebi qarTul-iranuli enobrivi
urTierTobidan, gv. 492-493). ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ” saurmagis Sesaxeb
218
mokled gvamcnobs: ‘da êemdgomad misa dadga meped Saurmag. aman
aÌmarta Öeråi Aynina gzasa zeda. da iÂço Armazs êÉnebad”.222 wyaroSi mTlad naTeli ar aris saurmagsa da qarTvelebs Soris Camo-
vardnili konfliqtis namdvili mizezi. mizezi saZiebelia imdroindeli
qarTlsa da mis mezobeli qveynebSi arsebuli politikur situaciaSi:
misi mefobis xanas emTxveva selevkidTa xelisuflebis winaaRmdeg
ajanyebebs parTiasa da baqtriaSi, rac sabolood parTiisa da
berZnul-baqtriuli samefoebis CamoyalibebiT mTavrdeba. rogorc
Cans, msgavsi procesebi viTardeboda qarTlSic.223 ‘didoeTi” _ axlandeli daRestnis nawili, andis yoisus mxareSi.
TuSebi lekebs dResac ‘dido”-s uwodeben.224 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s mixedviT, saurmags mxolod aininas kerpi aRu-
marTavs, xolo daninas kerpi aRmarTa misma Semdgomma mefem, mirvanma.225 saurmagic, iseve rogorc mamamisi, farnavazi, selevkidebis saxelmwifos
vasali yofila.226 bardavs, rogorc Cans aleqsandres mier daniSnuli sparsi satrapis
STamomavlebi ganagebdnen. istoriuli wyaroebis cnobebidan gamom-
di nare, es unda yofiliyo atropate, aqemenidi satrapi, romelic
darios III-is sikvdilis Semdeg aleqsandres samsaxurSi Cadga da
atropatenes satrapad dainiSna.227 rogorc zemoTac vTqviT, ‘nebroTis Sviloba” aqemenianTa sagva re-
ulosadmi kuTvnilebas aRniSnavs.228 aqemeniduri sparseTis samefo karze ojaxis wevrbze qorwineba (spars.
hvaetvadata; laT. incesti) karg tonad iTvleboda.229 aqedan Cans, rom qarTvelebisTvis ucxo ar iyo axlo naTesavebze qor winebis
sparsuli wesi, rac aqemenidTa droidan karg tonad iTvleboda.230 saurmagis gamefebis TariRad unda aviRoT farnavazis sikvdilis weli,
Zv. w. 239. Tumca, saurmagis gardacvalebis TariRTan dakavSirebiT,
‘qarTlis cxovreba” xelmosaWids arafers iZleva.231 ‘mirvani” _ etimologiurad ukavSirdeba Zv. ir. mitrāpāna = ‘miTras
mcveli”, miTras mfarveli”, fars. meherwān, ax. spars. mihr[a]bān, mihī[ir]bān = ‘mosiyvarule”. qarTuli formisTvis amosavalia fal. mihrawān (m. andronikaSvili, narkvevebi qarTul-iranuli enobrivi urTierTobidan,
gv. 482-484). ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”: ‘da misa êemdgomad mepobda Mirvan.
da aÌmarta Danina gzasa zeda Âinare da aÌaêena Armazi”.232 ‘darubali” _ zustad ucnobia ra igulisxmeba darubalSi. v. vino-
g ra do vi miiCnevda, rom saubari unda iyos darialze. g. wulaia
miiC nevda, rom saubari unda iyos durZukeTis mravalricxovan
cixesimagreTagan erT-erTze, xolo saxelwodeba darula miaCnia
darialis kninobiT formad.
219
233 mirvanic, rogorc misi winamorbedi ori mefe, selevkidTa vasali
yofila.234 mirvanis sicocxleSive momxdara mniSvnelovani movlenebi. selevkidTa
imperiis daknineba daiwyo Zv. w. 190 wels romaelebTan magneziis omis
wagebiTa da apameis zaviT, romelmac maTi samefo meorexarisxovan
saxelm wifod aqcia am droidan iwyeba selevkidTa Sesusteba da
parTelTa arsakiduli samefos saboloo gaZliereba. 235 ‘arSaki” _ Zv. sp. saxelidan _ arљaka = ‘daTvi” (Sdr. qarT. sax.
‘daTvia”). arSaki parTeli arsakidebis soxuri Stos dinastiuri
saxelia. am periodSi selevkidebma dakarges kontroli armeniaze da iq
parTuli samefo gvari gamefda. istorikosebi Tvlian, rom es unda iyos
somexTa mefe artaSes I, selevkidTa satrapyofili, romelmac isargebla
magneziis omis SedegebiT, ganudga selevkidebs da damoukideblad scno
Tavi. artaSes I mefoba Zv. w. 189-160 ww-ebze modis.236 es ‘arSaki” somxeTis mefis, artavazd I-is (Zv. w. 160-115 ww.) Zma
unda yofiliyo.237 ‘farnajomi” _ am saxelis etimologia bolomde garkveuli ar aris:
Se saZloa igi momdinareobdes saS. spars. sityvidan _ farnajuv > farnajub = ‘didebis (farnis) maZiebeli, an SesaZloa igi kavSirSi iyos
skvi Tur saxelTan _ ‘farejan” = ‘madlis (farnis) mqone”, ‘madl-
mo sili” (m. andronikaSvili, narkvevebi qarTul-iranuli enobrivi ur-
Ti erTobidan, gv. 138, 500-502). ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”: ‘da me pob da
Parnaþob da aÌmarta Öeråi Zaden mtasa zeda. da aÌaêena [cixÉ]”.238 ‘cixe zadeni” _ cixe mcxeTis raionSi, saguramos qedze. 239 ‘kerpi zadeni” _ saxelwodeba ‘zaden” ueWvelad momdinareobs ira-
nu lidan: avesturi yazata, falauri yajdan an yaztan, spars. yazdan = ‘ke Tili genia”. aRniSnavda zoroastrul RvTaeba miTras. elinistur
xanaSi miTra gaigivebul iqna berZnul apolonTan da Camoyalibda sin-
kretuli RvTaeba miTra-apoloni. swored aseTi elinisturi RvTaeba
unda yofiliyo zadenis _ zaden-miTra-apolonis kerpi.240 zaden-miTra-apolonis kerpis aRmarTvis Semdeg, farnajomi icvlis
religiur orientacias da xdeba klasikuri (ara sinkretuli) zo ro as-
trizmis mimdevari. qarTvelma erisTavebma ki maTi mefe renegatad ga-
moacxades mamapapuri kerpebis moZulebis gamo. rogorc viciT, am dros
Zlierdeba parTiis arsakiduli samefo, romelic TandaTanobiT ipyrobs
selevkidTa teritoriebs. arsakidTa religiuri politika gamoirCeoda
religiuri SemwynareblobiT, isini kvlav agrZelebdnen elinistur
sinkretul RvTaebaTa Tayvaniscemas da paralelurad pretenziebs
acxadebdnen aqemenidTa Camomavlobaze. parTiaSi, q. asaakSi, sadac arsaki
pirvelad gamocxadda mefed, aqemeniduri tradiciisamebr agizgizda
220
arsakidTa dinastiuri cecxli, rac imas usvamda xazs, rom axali dinastia
aqemenid mefeTa kanonier STamomavlad Tvlida Tavs. amis paralelurad
arsakidma mefeebma kvlav daiwyes aqemeniduri titulis _ ‘mefeTa-mefe” gamoyeneba, rac selevkidTa dros ar ixmareboda. arsakidTa amgvari
pretenziebi seriozulad aRaSfoTebda aqemenidTa namdvil Camomaval
spars didebulebs. dinastiuri cecxlis qonis ufleba miecaT sxva parTel
didebulebsac, ris Sedegadac imperiis teritoriaze ‘wminda cecxlTa”
raodenoba sagrZnoblad gaizarda. aSkaraa, rom farnajomic, swored im
aqemenid didebulTa rigSi unda mdgariyo, romelic aRaSfoTa arsakidTa
pretenziebma da sxva TanamoZme didebulTa msgavsad qarTlis mefemac
sakuTari dinastiuri cecxli daanTo mcxeTaSi, Tavis sataxto qalaqSi.
amgvarad, farnajomis religiur reformas, romelic fundamenturi
zoroastrizmisa da sinkretuli elinisturi religiis dapirispirebaSi
gadaizarda, aSkarad politikuri xasiaTic unda hqonoda.241 farnajomis mcdeloba, rogorc namdvili sparsi aqemenidi gamijvnoda
parTel elinofilebs, marcxiT damTavrda, ris Semdegac arsakidTa
dinastia, somex arSakunianTa da farnavazianTa dinastiuri
qorwinebebis meSveobiT, fesvebs imagrebs qarTlSi.242 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”: ‘da mepobda ars(oÖ) [da] kalaksa zÌudeni
moakmnna”.243 ‘artagi” _ m. andronikaSvili am saxelis etimologias ukavSirebs
saS. spars. sityvas artāk = ‘swrafi”, ‘mardi” (m. andronikaSvili,
narkvevebi qarTul-iranuli enobrivi urTierTobidan, gv. 433).
‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”: ‘da mepobda AriÖ, romelman êidacixe
aÌaêena Armazsa”.244 sparsel aqemenian didebulTa mcdelobas qarTlis taxtis kvlav
dasaufleblad, seriozuli Sedegebis gareSe Cauvlia.245 ‘bartom” _ am saxelis etimologia gamomdinareobs Zv. iranuli sit-
y vidan _ badratama, saS. sp. bahrtam = ‘unetaresi”, ‘ubednieresi”,
‘um Svenieresi” (m. andronikaSvili, narkvevebi qarTul-iranuli
enob rivi urTierTobidan, gv. 447-448). ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”: ‘da
mepobda Braïman, romelsa ze Mcxetas kalaki daeÂço”.246 mxolod mariamiseul nusxaSia ‘mamis mamisa, mirvanisi”. am SemTxvevaSi
‘mama” gadataniTi mniSvnelobiT papis mimarT aris naxmari, rac arcTu
iSviaTad gvxvdeba (zogadad winapris mniSvnelobiT) Zvel qarTul
mwerlobaSi.247 sparselTa warumatebeli samxedro operaciidan ramdenime wlis Semdeg,
mirvani diplomatiuri gziT cdilobs qarTlis taxtis dabrunebas. 248 aqedan Cans Tu ra mniSvnelovani iyo qveynisTvis dinastiuri
uwyvetobis SenarCuneba.
221
249 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”: ‘da mepobda Mirean. da man aÌaêena Mcxetay
kalaki”.250 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”: ‘da mepobda ArsuÖ, romelman ±asåi êeiåçra
da Uplis-cixe ganago”.251 ‘nelqari, kaxeTis qalaqi, romelic aris nekresi” _ qarTlis
samefos Crdilo-aRmosavleT nawilis politikuri da kulturuli
centri, albaneTis sazRvrebTan axlos, durujis xeobaSi, yvarlis
r-ni. arqeologebis mier gaTxril iqna nekresis naqalaqari. dRes
naqalaqaris axlos mdebare mTaze mdebareobs wm. abibos nekreselis
mier daarsebuli nekresis cnobili monasteri.252 sainteresoa ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s cnoba, rom arsukma ‘ufliscixe
ganago’. ‘ganago” niSnavs, rom qalaqs ‘gangeba” anu wesdeba
misca. aqedan gamodis, rom ufliscixe manamde gansakuTrebuli
avtonomiuri statusiT sargeblobda da naklebad emorCileboda mefis
xelisuflebas. am ‘gangebiT”, rogorc Cans Camoyalibda urTierTobis
wesebi ufliscixesa da samefo xelisuflebas Soris.253 ‘aderki” _ etimologia gaurkvevelia. Tu es saxeli ukavSirdeba
deroks, maSin misi amosavali iqneba saS. spars. dārūk = ‘xe”,
‘mcenare” (m. andronikaSvili, narkvevebi qarTul-iranuli enobrivi
urTierTobidan, gv. 463). ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si am mefes ewodeba
roki: ‘da mepobda RoÖ, romelman rayturtit Mcxetay gaiêora”.
‘qarTlis cxovrebis” redaqtori mas aSkarad urevs meore rokSi
(‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s rigiT meCvidmete mefe), riTac unda iyos
gamowveuli is faqti, rom macxovris dabadeba da jvarcma am rokis
zeobaSia gadmotanili SecdomiT.254 Seadare farnavazis zeobis wlebs: ‘ocdaSvidi wlisa gamefda da
samocdaxuTi weli mefobda nebierad”.255 am SemTxvevaSi saqme gvaqvs anaqronizmTan, radgan gamodis, rom
aderki gardacvlila ax. w. 57 wels, Sesabamisad, igi mefe iyo uflis
dabadebisas da misi jvarcmis drosac. ufro swori unda iyos
‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s cnoba, romlis mixedviTac, uflis jvarcmis
dros qarTlSi mefe iyo amazaeri (Satberdis krebuli, gv. 339).256 qvemoT motanili moTxroba uflis dabadabaze, mis jvarcmasa da
kvarTis mcxeTaSi motanis Taobaze, aris ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s
Sesabamisi Txrobis redaqtirebuli varianti. (Sdr. maT. 2:1-12).257 ‘eliozi, moxucebuli kaci” _ am eliozis Camomavlebi arian abiaTari
da sidonia, pirveli qristiani ebraelebi mcxeTaSi.258 ‘eli mRvdeli” _ iudevelTa mRvdelmTavari da aaronis saxlis iTa-
ma ris gvaridan israelis ukanaskneli msajuli (ix. I mef. 3: 18; 4:
18).
222
259 lurji SriftiT, aqac da qvemoTac mocemulia ‘qarTlis cxovrebis”
gviandeli CanarTebi, romelic teqstSi Setanil iqna XVIII s-Si e. w.
‘swavlul kacTa” komisiis mier.260 ‘karsani” _ sof. mcxeTis raionSi, armazis maxloblad.261 ‘axali aRTqmis” teqstis mixedviT, uflis kvarTze wili iyares
romaelma jariskacebma (maT. 27: 35).262 avtori pirdapir uTiTebs Tavis wyaros.263 ix. Sen. 261.264 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s samive readqciiT es iyo ara aderki, aramed
amazaer mefe. mag. Satberdul redaqciaSi vkiTxulobT: ‘maêin iço
êpoti didi Mcxetas êina mepetay da mtavartay da çovlisa erisay.
da ixila mepeman Amazaer samoseli igi Iesuysi da unda ÂarÌebay
misi, xolo zarsa mas zeda dedaÖacisa mÖudrisa qelt-gdebasa,
êeêinda da ver iÖadra“ (Satberdis krebuli, gv. 336). 265 awyuris yovladwminda RvTismSoblis unikaluri xati inaxeba
saqarTvelos xelovnebis muzeumis oqros fondSi.266 ‘nikofsis qalaqSi, berZnebis sazRvarze” _ aqedan SeiZleba gavi goT
Tu romeli mdinare igulisxmeba egriswyalSi, sadac ‘mefeTa cxov-
rebis” avtoris mixedviT gadioda egrisisa da berZnebis sazRvari.
Tumca am sazRvris iqiTac egriselebi cxovrobdnen, romlebma ar
ine bes berZnebisgan gandgoma farnavazis dros. ‘vaxuSti daeWvebiT
ana kofiasTan aigivebs. nikofsisi iyo cixe-qalaqi Savi zRvis
piras q. tuafses Crd.-dasavleTiT, axl. q. novomixailovskTan.
nangrevebi SemorCenilia daaxl. 30 m. simaRlis kldeze (e. w.
‘kiseliovis klde”). pirvelad moxseniebulia V s. anonim avtorTan.
VIII s-is bolos nikofsia egris-afxazeTis samefos SemadgenlobaSi
Sevida. XVI s-dan TandaTan gamoeTiSa saqarTvelos politikur da
kulturul gavlenas. gvianfeodalur xanaSi is ukve naqalaqaria”
(vaxuSti bagrationi, saqarTvelos geografia, Tb., 1997, gv. 282, Sen.
607). 267 ‘trapizoni” _ uZvelesi elinuri qalaqi dRevandel TurqeTSi,
Savi zRvis samxreT-aRmosavleT sanapiroze. trapizonis midamoebSi
uZvelesi droidan cxovrobdnen laz-WanTa qarTveluri tomebi,
swored amitom iwodeba aq trapizoni megrelTa mxared.268 ‘rkinisjvari” _ aWaridan samcxeSi gadasasvleli uReltexili
mesxeTis qedze.269 ‘zadengora” _ adgili adigenis rn-Si.270 ‘awyuri ... sosangeTi ... saqrisi” _ awyuri, sof. axalcixis raionSi.
saxeli sosangeTi sxva wyaroebisTvis ucnobia. saqrisis mdebareoba
zustad ucnobia, savaraudod unda iyos adgili, romelic mdebareobs
223
dRevandeli sof. awyuris teritoriaze mtkvris marcxena sanapiroze,
Zveli awyuris sapirispiro mxares.271 andria mociqulis saqarTveloSi qadagebis Sesaxeb marTlac sain te-
reso cnobebia daculi ‘qarTlis cxovrebaSi” (ZiriTadad vgu lisxmob
originalur nawils, naklebad, danarTebs). im mefis identifikacia,
romlis drosac moxda andria mociqulis qadageba, qarTuli istoriuli
mecnierebis amocanaa. am teqstis mixedviT, ax. w. I saukunis Sua wlebSi
egrisica da klarjeTic qarTlis mefis daqvemdebarebaSia.272 ‘martviliis dResaswauli” _ suliwmindis mofenis dResaswauli,
romelic dawesebulia mociqulTa droidan (saq. moc. 2: 1-13) da
idResaswauleba aRdgomidan 50-e dRes.273 igulisxmeba ierusalimi.274 ‘fostafori” _ s. eremianis azriT es unda iyos somxur anonimur
geografiaSi moxseniebuli qalaqi ‘fosporoni”, qalaq nikopsis
maxloblad. g. wulaias mosazrebiT, fostafor/fosporoni mdebareobda
amierkavkasiisa da CrdiloeT kavkasiis erT-erT gadasasvlelze. Cemi
azriT, saqme ufro martivadaa da fostafori unda iyos Crdilo-
aRmosavleT SavizRvispireTSi mdebare bosforis saxelmwifos
damaxinjebuli forma. bosforis saxelmwifos dedaqalaqi iyo qalaqi
pantikapeioni (axlandeli qerCi) da swored is unda igulisxmebodes
am konkretul SemTxvevaSi.275 ‘sevaste qalaqi” _ pirdapiri Targmania soxumis berZ. saxelwodebisa
_ ‘sebastopolis” (berZn. polis = qalaqi), romelic ax. w. I s-Si
romaelTa mier aq daarsebuli cixesimagris saxelidan momdinareobs.276 ‘jiqeTis qveyana ... jiqebi” _ sityvis TamaSia: eTnonimi ‘jiqi” da
styva ‘jiqi” jiutis mniSvnelobiT. Sdr.: ‘gajiqeba”. centralur
CrdiloeT-kavkasiaSi mosaxle adiRuri tomi. antikuri wyaroebis
zigebi. vaxuStis mixedviT, jiqeTi mdebareobda kavkasionis samxreT
ferdobze, afxazeTis Semdeg.277 ‘nikops qalaqi” _ pirdapiri Targmania berZ. saxelwodebisa _
‘nikopolis” (ix. Sen. 266).278 ‘skviTe” _ anu skviTia.279 igulisxmeba parTeli arsakidebis samefos gaZliereba da gavlenis
gavrceleba. miTridate I-is dros (Zv. w. 170-138/137). aqedan
gamomdinare, aderkis (‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s rokis) mefoba unda
daTariRdes Zv. w. II s-is 70-ian _ 40-iani wlebiT.280 ‘aJRalan” _ es aris arSakidebis dinastiis damaarseblis da arSakunianebis
dinastirui saxeli. momdinareobs saS. spars formidan Aљaγān // Ašγān da Ašaγānān > qarT. aJRanan > aJRalan (ix. m. andronikaSvili, narkvevebi
qarTul-iranuli enobrivi urTierTobidan, gv. 426-427).
224
281 ‘bartomi” _ etimologiisTvis ix. Sen. 244.282 ‘qarTami” _ miiCneva, rom ‘qarTlis cxovrebaSi” es saxeli da-
ma xinjebuli formiTaa da sworia ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si da
‘qarTlis cxovrebis” Zv. somx. TargmanSi Semonaxuli forma ‘qarZami”.
am saxelis etimologias ukavSireben Zv. iranul formas _ Kars-āna skviTur sityvas _ karz-ān = ‘mkacri”, ‘sastiki”, ‘Seubralebeli”.
283 qarTlSi ormefobis SemoRebis mizezebs, mis raobasa da qronologias
mravali istorikosi Sexebia, magram, samwuxarod, saqarTvelos istoriis
am umniSvnelovanes sakiTxebTan dakavSirebiT mecnierTa Soris saerTo
azri jerac ar aris miRweuli. s. gorgaZe aderkis mefobas ax. w. I s-iT
aTariRebda (werilebi saqarTvelos istoriidan, II, ‘Zveli saqarTvelo”,
t. I, 1909) da cxadia aq igi ‘mefeTa cxovrebis” im mcdar cnobas
eyrdnoba, romlis mixedviTac aderkis mefobis pirvelsave wels Sobila
ieso qriste. p. ingoroyvas azriT, ormefoba qarTlSi ax. w. I s-is meore
naxevridan iwyeba (Zveli qarTuli matiane ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ” da
antikuri xanis iberiis mefeTa sia, IV s-dan Zv. w-isa _ 310-ian wlebamde
axali welTaRricxvisa, Txz. t. IV, Tb., 1978), magram mkvlevaris
mosazreba, am SemTxvevaSi, seriozul winaaRmdegobaSi modis wyaroTa
cnobebTan, razedac aq specialurad aRar SevCerdebiT. g. meliqiSvili
Tavdapirvelad iziarebda im mosazrebas, rom ormefoba qarTlSi ax. w.
I s-is Sua wlebidan unda dawyebuliyo da II s-is Sua wlebamde unda
gagrZelebuliyo (qarTlis (iberiis) samefos istoriis qronologiis
sakiTxisaTvis). magram, mogvianebiT man uaryo Tavisi Sexeduleba da
axali argumentebis moxmobiT ormefobis pirveli wyvilis, bratman-
qarZamis zeoba Zv. w. II s-is 60-iani wlebiT daaTariRa (qarTlis (ibe-
riis) mefeTa siebSi arsebuli xarvezis Sesaxeb, ‘macne” istoriis seria,
1978). d. abaSiZem kidev ufro gaamyara g. meliqiSvilis es ukanaskneli
mosazreba da manac ormefobis xanad, daaxloebiT, Zv. w. II_I ss-ebis Sua wlebi daasaxela (ormefoba Zvel qarTlSi, ‘ciskari”, 1988,
#11). T. dunduam garkveuli koreqtivebiT gaiziara g. meliqiSvilis
bolo mosazreba, magram memnonis erTi cnobis safuZvelze ormefobis
qronologiur farglebad Zv. w. 136-89 wlebi daasaxela (qarTuli
eTnokulturuli evolucia da dasavleTi numizmatikuri masalebis
mixedviT, Tb., 1997). m. sanaZem ‘moqcevaÁ”-s roki gaaigiva ra pompeusTan
damarcxebul artokTan, da ‘mefeTa cxovrebis” aderkTan, ormefobis
dasawyis xanad Zv. w. I s-is 60-iani wlebis miwuruli miiCnia (‘qarTlis
cxovreba” da saqarTvelos istoriis uZvelesi periodi (qarTlosidan
mirianamde), Tb., 2003). bolo xans m. gogolaZem pompeusTan damarcxebul
artoki ‘moqcevaÁ”-s rokis winamorbed arsukTan, rigiT meaTe mefesTan
gaaigiva da, Sesabamisad, ormefobis xanis pirveli samefo wyvilis,
225
bratman-qarZamis zeoba Zv. w. I s-is II naxevriT daaTariRa (qarTlis
socialuri da politikuri istoria ‘moqcevaÁ qarTlisaÁs” mixedviT,
Tb., 2004). zemoT CamoTvlil mosazrebaTagan simarTlesTan ufro
axlos g. meliqiSvilis meore mosazreba (Zv. w. II s-is 60-iani wlebi)
unda iyos. rac Seexeba qarTlSi ormefobis gaCenis mizezs, vfiqrob,
swori unda iyos d. abaSiZis mosazreba, romelic Tvlis, rom qarTlis
samefos orad gayofa selevkidTa dasustebisa da ‘didi armeniis”
warmoqmnis mezeziT unda momxdariyo. amis sabuTad mkvlevars moaqvs
strabonisa da qarTlis cxovrebis cnobebi, sadac vkiTxulobT, rom
artaqsias mefobis dros somxeTma iberias teritoriebi CamoaWra:
‘pariadris kalTebi, xorzene da gogarene”, es teritoriebi ki
mtkvris samxreTiT mdebare qarTls, anu armazis qarTls gulisxmobs.
leonti mroveli ki gvamcnobs, rom ormefobis pirveli wyvilis me fo-
bisas ‘iyvnes morCilebasa Sina somexTa mefisasa da umetes ar ma-
zelni mefeni Seeweodes somexTa yovelTa mterTa zeda”. aqedan
gamom dinare, d. abaSiZe askvnis: ‘CamoWrili teritoriidan Seiqmna
did somxeTTan samxedro kavSirSi myofi qarTuli politikuri
erTeuli, adgilobrivi dinastiis mmarTvelobiT”.284 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si ormefobisdroindel am or wyvils ewodeba
qarZami da bratmani.285 ‘vespasianos hromebis keisari” _ romis imperatori titus flavius
vespasianusi (69-79 ww.). flaviusebis dinastiis damaarsebeli. 70
wels CaaxSo ajanyeba iudeaSi.286 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s mixedviT, am ori mefis dros mosula
qarTlSi ebraelTa pirveli talRa: ‘da mefobda qarZam armazs da
mcxeTas — bratman. da amaTTa JamTa huriani movides mcxeTas
da dasxdes” (Satberdis krebuli, gv. 321), ‘qarTlis cxovrebis”
gviandeli redaqtori ki movlenebs ise warmoaCens, TiTqos es
yofiliyos meore talRa, raTa gaamarTlos manamde mis mier moyolili
ambavi nabuqodonosoris tyveobis dros qarTlSi ebraelebis mosvlis
Sesaxeb. g. meliqiSvili Tavdapirvelad iziarebda mosazrebas, rom
ormefoba qarTlSi ax. w. I s-is Sua wlebidan unda dawyebuliyo da
II s-is Sua wlebamde unda gagrZelebuliyo, magram, mogvianebiT man
uaryo Tavisi Sexeduleba da axali argumentebis moxmobiT, ormefobis
pirveli wyvilis, bratman-qarZamis zeoba Zv. w. II s-is 60-iani wlebiT
daaTariRa. kerZod, ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s WeliSur redaqciaSi
iudevelyofili mcxeTeli abiaTar mRvdeli ambobs, rom 503 weli
gavida mas Semdeg, rac misi winaprebi mcxeTaSi movidnen da iqve
ambobs, rom 334 welia, rac RmerTi aRar mfarvelobs israelso. aqedan
gamomdinare, g. meliqiSvilma gamoiTvala rogorc ebraelTa qarTlSi
226
mosvlis dro, aseve qarZam-bratmanis zeobis TariRic: ax. w. 334 _ 503 = Zv. w. 169 wels. Zv. w. 169 weli, marTlac, iyo selevkidTa dinastiis
warmomadgenlis, antioqos IV epifanes winaaRmdeg makabelTa ajanyebis
weli, romlis drosac mravali ebraeli iZulebeuli gaxda daetovebina
Tavisi samSoblo da usafrTxo adgilebisTvis Seefarebina Tavi.287 ‘kaosi” _ saxelis etimologia momdinareobs Zv. iranuli saxelidan
Kava.Usa > saS. spars. Kavus, Kayos. pirveli nawili Kai momdinareobs Zveli iranuli sityvidan Kava. Kavi _ tituli, romelic gvxvdeba
kavatas mier daarsebuli dinastiis mTavarTa, mefeTa sakuTari
saxelebis win (m. andronikaSvili, narkvevebi qarTul-iranuli enobrivi
urTierTobidan, gv. 507).288 ‘farsmani” _ f. iustis am saxelis etimologia gamohyavs iranuli
saxelidan Parsamana = ‘sparsuli sulis mqone” (m. andronikaSvili,
narkvevebi qarTul-iranuli enobrivi urTierTobidan, gv. 502-505).289 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”: ‘da mepobda imier Parsman da amier ±aoz”.290 ‘didi mefe iarvandi” _ e. w. orontidebis dinastiis warmomadgeneli
somxeTis mefe, oront II, romlis zeobac ivaraudeba Zv. w. III s-is
bolos _ II s-is dasawyisSi.291 Cemi azriT, es cnoba pirdapir kavSirSia mose xorenelis II wignis
40 da 41 Tavebis SinaarsTan, romelTa mixedviTac ervandma (igive
orontma, igive iarvandma iarvandma) aaSena bagarani, kerpebis qalaqi
mdinare axurianis CrdiloeT napirze. imave mdinaris CrdiloeT
napirzeve gauSenebia ervands didi tye, romelic SemouRobavs da iq
gauSvia sxvadasxva gareuli cxoveli, raTa nadirobiT garTobiliyo.
mose xorenelis mixedviT, ervands am tyisTvis daurqmevia ‘cnndoc”.
Cemi azriT mdniare axuriani unda gulisxmobdes mtkvris berZnuli
saxelwodebis _ ‘kÁur-os” damaxinjebul variants, xolo tyis saxeli
_ ‘cnndoc” (‘somx. ‘dabadebuli”) unda iyos damaxinjebuli ‘wunda”,
antkiuri qarTuli qalaqi mtkvirs napiras. saxelwodeba ‘bagaran” (=
iran. ‘RmerTebis adgili”) ki, romelsac xoreneli kerpebis qalaqs
uwodebs, pirdapir kavSirSia qarTveli mematianis sityvebTan _ ‘uwoda wundas saxelad qajatuni, romelic iTargmneba devTasaxlad”.
amjerad Znelia gadaWriT imis Tqma, ra wyaroebs eyrdnobodnen
‘qarTlis cxovrebis” avtori da mose xoreneli, an romeli romelzea
damokidebuli. am mxriv, sakiTxi Semdgom kvlevas saWiroebs.292 ‘azorki” _ m. andronikaSvili am saxels akavSirebs saS. sparsul
ar zukTan, romelic etimologiurad ukavSirdeba sityvas _ ārzōk = ‘sixaruli”, ‘siamovneba”, ‘survili”, sasiamovno”, ‘sasurveli” (m.
andronikaSvili, narkvevebi qarTul-iranuli enobrivi urTierTobidan,
gv. 429).
227
293 ‘armazeli” _ ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”: ‘da mepobda imier ArsoÖ da
amier - Amazaer”. amazaeris etimologia gaurkvevelia.294 ‘sumbat bivritiani” _ mose xorenelTan igi warmodgenilia, rogorc
smbat biuratis Ze, bagratuni. daexmara artaSess iarvandis nacvlad
gamefebaSi (II, 37-38, 43-50). 295 ‘artaSani” _ somxeTis mefe, artaSes I (daaxl. Zv. w. 189-160 ww.),
es ambavi exmianeba mose xorenelis ‘istorias” (ix. m. xorenaci, II,
37-47). mose xorenelis mixedviT, artaSesis winaaRmdeg, iarvandis
mxares ibrZoda farsmanic: ‘marTalia, qarTvelTa jari Tavis
mefesTan, farsmanTan erTad gaiWra win da kadnierad Seutia
[mowinaaRmdeges], musrs avlebda mas, magram uceb piri ibruna da
meore mxares gaiqca” (II, 46). 296 mose xorenelis cnobiT, somxeTze Tavdasxmis iniciatorebi iyvnen
alanebi, romlebmac miimxres TiTqmis naxevari iveria (II, 50).297 ‘bazuki da abazuki” _ v. mileris ganmartebiT, es saxelebi mom di-
na reoben osuridan da bazukis mniSvnelobaa ”плечевая часть руки до локтя”, xolo ambazukis _ ‘равноплечий” (Миллер В. Ф. Осетинские этюды, т. III, с. 25; m. andronikaSvili, narkvevebi, I, gv. 424, 438).
298 ‘paWanikebi” _ Zveli slavuri wyaroebis peCenegebi, kavkasiis Crdi-
lo eTiT momTabare Turqulenovani tomebi, romlebic SemdgomSi
yivCaRebma Seaviwroves.299 ‘jiqebi” _ ix. Sen. 276.300 ‘Sirakuani” _ Tanamedrove baS-Saragiali (g. wulaia; aqac da qvemoTac
g. wulaia eyrdnoba Еремян С. Т. Армения по ”Ашхарацуйц”).301 ‘vanandi” _ Seesabameba, daaxloebiT, Tanamedrove yarsis (Zv. qarT.
kari) olqs TurqeTSi (g. wulaia).302 ‘bagrevani” _ Tanamedrove alaSkertis veli (g. wulaia).303 ‘basiani” _ Tanamedrove qalaqi fasinleri TurqeTSi (g. wulaia).
mxare Zvel saqarTveloSi, mdinare araqsis xeobis zemo welSi,
amJamad TurqeTis teritoriazea.304 ‘daSti” _ milis stepi, adreuli saxeli gargareTis velis (g.
wulaia).305 ‘naxWevani” _ amierkavkasiis ukiduresi samxreTi mxare.306 ‘farisosi” _ adgili istoriul albaneTSi. erT xans albanel
kaTalikosTa sajdomi.307 ‘kambeCoani” _ berZnuli wyaroebis ‘kambisene”. daaxloebiT dRe-
van deli qiziyis teritoria, ivris qvemo dinebaze, dR. siRnaRisa da
de dofliswyaros raionebi. misi centri iyo xornabujSi. strabonis
mi xedviT, kambisene aris mxare, sadac ‘armenebi esazRvrebian erT d-
ro ulad iberebs da albanebs” (geografia).
228
308 es ambavi mose xorenelTan asea aRwerili: ‘im xanebSi alanebi Seu-
Tanxmdnen yvela mTiels, miimxres qarTvelTa naxevari qveyanac da
didZali laSqriT moefinnen Cvens miwa-wyals. artaSesmac Sehyara
Tavisi mravalricxovani jari da atyda omi or mamac, mSvildosan
naTesavs Soris. alanebma cota ukan daiwies, gadalaxes didi
mdinare mtkvari da daibanakes mis Crdilo napirze. artaSesi
mihyva maT da daisadgura [mtkvris] samxreTiT; [metoqeebs] mdinare
hyofda erTmaneTisagan” (II, 50). qarTul da somxur wyaroebSi
moTxrobili ambis msgavseba-armsgavsebasTan dakavSirebiT v. mileri
werda, rom, istoriulobis TvalsazrisiT, qarTuli wyaro metad
imsaxurebs ndobas: ‘При всем несходстве в частностях армянского и грузинского рассказа нельзя сомневаться в том, что оба относятся к одним и тем же событиям. Оба занесли имя Смбата Бивритиана и Арташеса (Арташена), армянского царя... оба сообщают о вторжении северокавказских народов в Армению, о столкновении на берегу Куры, о победе армян. ... Такие совпадения не могут быть случайными. Различие между армянским и грузинским рассказом зависит от того, что первый основан главным образом на народных песнях гохтенских певцов... Что же касается достоверности того и другого рассказа, то, конечно, грузинский заслуживает большего вероятия” и т. д. (Миллер В. Ф. Осетинские этюды, т. III, с. 27-28)“.
309 aqedan Cans, rom am movlenebs adgili hqonda mtkvrisa da ivris
SesarTavTan.310 ‘sami Jamidan vidre mecxre Jamamde” _ liturgikuli drois (romelic
iwyeba daaxloebiT mzis amosvlisas) aTvliT, udris daaxloebiT
dilis 9 sT-idan dRis 3 sT-mde periods.311 ‘demoTi” _ vaxuSti mier gamoTqmuli varaudidan gamomdinare,
mecnierebi askvnian, rom es unda iyos cixis nangrevebi mtkvris
marjvena napirze, sof. dviris dasavleTiT, borjomis rn-Si (vaxuSti
bagrationi, saqarTvelos geografia, 1997, gv. 123, 327). Cemi azriT,
konteqstidan gamomdinare, es unda iyos dRevandeli Tmogvis cixe,
dRevandel aspinZis raionSi. sakiTxi Semdgom Seswavlas moiTxovs.312 ‘noste” _ vaxuStis geografiaSi msgavsi mdinare ar ixsenieba.313 ‘parxlis qveyana” _ parxali unda iyos berZnuli wyaroebis (straboni,
XI, 215) Parua/drhn _ pariadris mTa (mTianeTi) istoriul saqarTveloSi,
mesxeTis qedis gagrZelebaze. vaxuSti mas eZaxis taos-kars. mdebareobs
md. Woroxis auzSi, pontos, anu lazistanis qedis aRmosavleTiT. md.
parxali saTaves iRebs dRevandel TurqeTSi mdebare alti-parmaxis
mTidan. parxlis qveyana, SuasaukuneebSi, iyo kavkasiZeebis feodaluri
gvaris sagvareulos sakuTreba.
229
314 ‘tao” _ Zv. saqarTvelos erT-erTi provincia, md. Woroxis Sua
dinebis auzSi, amJamad TurqeTSia.315 ‘abocis gza” _ mTlad naTeli ar aris romel gzazea saubari (abocis
ganmartebisaTvis ix. Sen. 73). 316 igulisxmeba javaxeTis mxare, wunda da artaani TavianTi sazRv-
rebiT.317 ‘Seqmnes saficari da aRTqma” _ avtori qarTvelebsa somxebs Soris
zavis gaformebaze saubrobs. Zvelad SeTanxmeba iwereboda ficarze,
an raime brtyel saganze, romelic SeiZleboda yofiliyo xis, qvis,
an liTonis. Sdr. moses mier rjulis ficrebis miReba, romelic or
brtyel qvaze daweril aT mcnebas warmoadgenda. 318 rogorc Cans, soxebi erTdroulad ebrZoda parTelebs, Tavisi
aRmosavleT sazRvrebis gasafarToeblad da romaelebs, anatoliaSi misi
mokavSireebis saxiT, ebrZoda dasavleT sazRvrebis Semosamtkiceblad.
es ambebi unda ukavSirdebodes Zv. w. I s-is I naxevris ambebs, roca
somxeTis mefe tigrani pontos mefe miTridate VI evpatoris mokavSire
iyo. tigranma pontosTan kavSirSi SesZlo daebrunebina parTiisgan
adre warTmeuli miwebi, SeierTa parTiis Crdilo-dasavleT mxareebi,
pontos mier romTan brZolebis periodSi daeufla sirias, finikias
da kilikiis nawils (saqarTvelos istoriis narkvevebi).319 sparselebTan sumbatis es brZola mose xorenels ase aqvs aRwerili:
‘sparsTa mefis, bolo arSakis gardacvalebis Semdeg Cvenma arta-
Sesma sparseTs gaamefa arSakis vaJi, Tavisi sexnia, artaSesi. misdami
mor Cileba ar moisurva im mTianeTis mosaxleobam, romelsac maT
ena ze patiJaharis gavari hqvia, rac igive geRmnis mTaa, agreTve
arc zRvis sanapiros da arc maT aqeT [mcxovreblebma]. imave
mi ze ziT Cvens mefes aujanyda kasbTa qveyana. artaSesma maT wi-
naaRmdeg gagzavna sumbati somexTa mTeli jariT, romelsac Svidi
dRis ganmavlobaSi TviTon mefe miacilebda. smbati mivida iq da
daimorCila yvela [meamboxe]. man daarbia kasbTa qveyana, saidanac
kidev ufro meti tyve wamoasxa somxeTSi, vidre artazidan; imaTi
mefe, saxelad zardmanosic ki [tyved Cavarda]” (II, 53).320 ‘zareni” _ mose xorenelTan ewodeba _ ‘zareh” (II, 53).321 ‘tba celi” _ tba am saxelwodebiT ucnobia. konteqstidan ga mom-
dinare, SesaZloa, Tavdapirvel teqstSi yofliyo ‘tba geli”, anu
dRevandeli sevanis tba somxeTSi.322 ‘artavazi da tigrani” _ mose xorenelTan maT ewodebaT artavazdi
da tirani (II, 53).323 ‘mTiuleTelebi” _ unda igulisxmeboden aragvis xeobis mkvidrni.324 ‘TrialeTi” _ Zvelad mxare qciis saTaveebSi, ZiriTadad axlandeli
230
walkis raionis teritoria.325 mose xoreneli zaren/zarexis ambavs lakonurad aRwers: ‘zarehi
iyo pativmoyvare kaci, mxecebze nadirobaSi marjve, xolo omSi
mxdali, uvargisi. igi gamocdili hyavda qarTvelTa mefes, vinme
qarZams, [romelmac] aujanya qveyana, Seipyro da kavkasiis mTaze
cixeSi Casva zarehi. [qarZams] SeebrZolnen artavazdi da tirani
smbatis TanxlebiT da gamoiyvanes Zma talaxidan” (II, 53).326 ‘drama artaSan mefis saxiT davbeWdoTo” _ msgavsi moneta arqe o-
lo gebis mier aRmoCenili ar aris. 327 ‘amazaspi” _ saxeli etimologiurad ukavSirdeba Zv. sparsul saxels
_ Hamāzāspa = ‘cxenmravali” (m. andronikaSvili, narkvevebi qarTul-
iranuli enobrivi urTierTobidan, gv. 422-423).328 ‘deroki” _ saxelis etimologiisTvis ix. Sen. 253.329 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”: ‘da mepobda imier Amazaså da amier - DeruÖ”.330 ‘qarTlis cxovrebaSi” es wyvili ormefobis ukanaskneli wyvlilia. am
moT xrobis mixedviT, qarTlSi ZalauflebisTvis ibrZvian, erTi mxriv
far sman mefe da misi spaspeti farnavazi, somxebis mxardaWeriT, xo lo
meo re mxriv, _ mirdati, sparselebis mxardaWeriT. ‘moqcevaÁ qar T-
lisaÁ”-Si amazaspisa da derukis Semdgom wyvilad dasaxelebulia ori
far smani: ‘da mepobda imier Parsman kveli da amier - Parsman avaz”.
Ce mi azriT, ‘farsman avaz” unda iyos damaxinjebuli ‘farnavaz”,
far s manis spaspetis saxeli. es faqtic adasturebs azrs, rom
‘qarTlis cxovreba” da ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ” eyrdnoba Cvenamde
vermoRweul ‘mefeTa cxovrebis” Zvel teqsts. am wyvilis Semdeg
‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si kidev erTi wyvili ixsenieba: ‘da mepobda
imier RoÖ da amier - Mirdaï. da amisa ze moaÖlda Armazi sameupoy
da Mcxetas oden iço mepobay”. ‘qarTlis cxovrebaSi roki saerTod
ar ixsenieba. es sakiTxi damatebiT kvlevas moiTxovs.331 ‘uSiSi rogorc uxorco” _ literaturuli hiperbola, Zveli qar-
Tuli literaturis ZeglebSi. garda farsman-qvelisa, asea Semkuli
vaxtang gorgasali juanSerTan, giorgi mefe (mat. qarTl.), jalaledini
(JamTaaRmwereli). ‘uÃorco” Zvel qarTul literaturaSi ewodeboda
ZiriTadad angelozebs, magram aseve borot sulebsac, anu yvela
araxorciel qmnilebas.332 ‘mefeTa cxovrebaSi” yovelTvis saubaria ‘qarTvelTa (xalxis)
mefeze” da ara ‘qarTlis (qveynis) mefeze”. es aris erTaderTi
SemTxveva, sadac laparakia qarTlis, rogorc qveynis mefeze.333 ‘rkinisxevi” _ adgilmdebareoba zustad daudgenelia. SesaZloa
es xevi kavSirSi iyos vaxuStisTan moxseniebul rkiniscixesTan _ ‘bunebrivi klde-simagre md. veres xeobaSi, beTaniis taZris
231
aRmosavleTiT. ramdenime wlis win aq jer kidev SeiZleboda qvis
zRudaris naxva (gardabnis r.)” (vaxuSti bagrationi, saqarTvelos
geografia, 1997, gv. 252, Sen. 172).334 ‘jumberi” _ saxeli ‘jumberi” igivea rac ‘juanSeri”.335 ‘cxvrebi dasetyvili” _ bibliuri metafora. setyva niSnavs RvTis
risxvis, guliswyromis gamovlinebas (Sdr. gam. 9:19, 22-23; es. 28:2,
30:30).336 ‘jaWvi” _ gaurkvevelia jaWvis zusti adgilmdebareoba, magram kon-
teq stidan gamomdinare, saubari unda iyos mcxeTis axlos mdebare
teritoriaze. Cemi azriT sityva ‘jaWvi” unda gulisxmobdes jaWvis
xidis arsebobas mcxeTis axlos md. aragvze. am jaWvis xids unda
ukav Sirdebodes Zveli xalxuri Tqmuleba imis Sesaxeb, rom jvris
mo nas tridan sveticxovelamde jaWvi iyo gabmuli da berebi masze ga-
di odnen da gamodiodnen.337 Sdr. ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s cnoba: ‘amisa ze moaÖlda Armazi
same upoy da Mcxetas oden iço mepobay”. sparsTa mier armazSi
datovebul erisTavSi SesaZloa igulisxmebodes roki, romelic
‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s mixedviT mefobda mirdatTan erTad.338 farsmanis coli, albaT, somxeTis mefis, tigran II-is asuli unda
yofiliyo.339 ‘sparselebis erisTavi” _ ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s roki? (ix. Sen.
337).340 ‘im dros moyvrobdnen somxebi da berZnebi” _ unda gulisxmobdes Zv.
w. 66 wels da mis Semdgom periods, rodesac tigran II-e iZulebuli
Seiqna pompeusTan zavi daedo (romlis ZaliTac dakarga adre
SemoerTebuli bevri olqi da mouwia 6 000 talantis kontribuciis
gadaxda) da ‘romis megobrisa da mokavSiris” wodeba miiRo, rac,
faqtiurad, somxeTis romisadmi daqvemdebarebas niSnavda. 341 ‘rexa” _ vaxuStisTan ixsenieba daba rexi da rexis xeoba (dRevandeli
mdinare lexura). daba rexi mdebareobda Tanamedrove sakorinTlos
adgilze, kaspis rn-Si. 342 gaurkvevelia romaelTa romeli laSqroba igulisxmeba am ambebSi. xom
ar iyo es pompeusis laSqroba? sakiTxi damatebiT kvlevas moiTxovs.343 ‘adami” _ cxadia, rom es redaqtor-gadamweris mier daSvebuli
Secdomaa. qarTlis mefes, im dros veranairad erqmeoda es bibliuri
saxeli.344 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”: ‘da mepobda ¬adami da (!) dÌe Ö””. arc am
wyaros cnobaa mTlad naTeli.345 redaqtor-gadamwers aSkarad areuli aqvs saxelebi Radana/Radami da
adami.
232
346 es erT-erTi bundovani adgilia, rogorc ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si,
aseve ‘qarTlis cxovrebaSi”. Cemi azriT, aq saqme unda gvqondes
im ambebTan, romelsac aRwers tacitusi da saqme unda exebodes
qarTlis mefes, farsmans, mis Zes radamistuss da mis dedinacvals,
romelTa ambebic aRwerili aqvs tacituss. SesaZloa am adgilas
teqsti Segnebulad iqna Seryvnili redaqtoris mier. saqme isaa, rom
dion kasiusis da tacitusis cnobebis mixedviT, Cv. w. I s-is dasawyisSi
armeniaSi mefoben iberielTa samefo sagvareulos warmomadgenlebi
miTrdidate (35-37 da 47-51 ww.), iberiis mefis, farsmanis Zma da Semdeg,
farsmanis Ze radamistusi (51-54 ww.). am radamistusma RalatiT mokla
Tavisi biZa miTridate da 51 wels TviTon gamefda somxeTSi. somexi
didebulebis ajanyebis gamo, radamisti iZulebuli gaxda iberiaSi
gaqceviT eSvela TavisTvis da rogorc Cans iq Tavisi mamis, farsmanis
taxtis dakavebas Seecada _ tacitusis cnobiT, farsmanma moakvlevina
radamistusi. Cans, rom am periodis Sesaxeb vrceli moTxroba unda
yofiliyo, romelic albaT armenofilma redaqtorma Semdgom gangeb
Seryvna. vfiqrob, qarTlis samefos es periodi met yuradRebas da
saguldagulo kvlevas moiTxovs.347 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ” amis Semdeg qarTlis mefeTa mxolod saxelebs
CamoTvlis, yovelgvari damatebiTi cnobebis motanis gareSe.348 ‘dvaleTis gza” _ dvaleTis gza orjer ixsenieba ‘qarTlis cxov-
rebaSi” da orjerve ovsebTan dakavSirebiT. vaxuStis mixedviT, ‘da
sdian ese Ãevni (rokisxevi da bJisxevi) dvalTgorasa, da dian
samÃreTad. xolo bJisÃevi sadaca sdis kavkassa, mun dambldabdebis
zekaris kavkasi, da gardavals gza zamTrisa da zafxulisa zaxas da
dvaleTs” (vaxuSti bagrationi, saqarTvelos geografia, 1997, gv. 79-80).
bJisxevi aris axlandeli sba, liaxvis marjvena Senakadi, javis r-ni (iqve,
gv. 323). swored am gzas unda gulisxmobdes ‘dvaleTis gza”. dvalebi
iyvnen CrdilokavkasiaSi mosaxle tomi, romelTa eTnikuri identifikacia
dRemde gansjis sagania, mgram erTi ram cxadia, rom dvalebma didi
roli iTamaSes osi xalxis formirebaSi. dvaleTi iyo Zveli saqarTvelos
mxare kavkasionis mTavari wyalgamyofi qedis CrdiloeT nawilSi, md.
ardonis auzSi, amJamad Crdilo oseTis teritoria.349 es sityvebi mowmobs, rom ovsebi ara Zarcvisa da alafis Sesagroveblad
iyvnen gadmosulebi qarTlSi, aramed raRac politikuri misiiT, radgan
ar gaagzavnes marbieli razmebi qveyanaSi da ewadaT dedaqalaqis, mcxeTis
aReba. sakiTxs SesaZloa naTeli moefinos parTia-romis imdroindeli
urTierTobis istoriis fonze, rac Semdgomi kvlevis sagania.350 ‘xuanxua” _ ‘vs. mileris azriT, es saxeli mogvagonebs osur saxe-
lebs, romlebic gadmoscemen raime survils (dalocvis msgavsi):
233
digorulad Xonxya niSnavs: ‘iyav mTa”, e. i. ‘mTasaviT maRali”,
anda SesaZloa igi warmoadgendes damaxinjebul formas sityvidan
Xyäнхаг ‘mTieli”, ‘mTiuli”. vs. mileri da misi mixedviT m. fasmeric
SesaZleblad Tvlian osuri Xuänхаg daukavSiron skviTur saxels
Savi zRvis Crdilo sanapiroebidan Caucako(") Stratoneivkou”. am azrs iziarebs m. andronikaSvilic (m. andronikaSvili, narkvevebi iranul-
qarTuli enobrivi urTierTobidan, I, gv. 509-510).351 teqstidan ar Cans, Tu ram gamoiwvia amazaspis politikuri kursis
Secvla, rac, sabolood, misTvis savalalod dasrulda.352 ‘Takveris gza” _ vaxuStis mixedviT, Takveri leCxumia, magram am
SemTxvevaSi unda igulisxmebodes raWa da gza raWis gavliT, rogorc
es vaxuSti bagrationis ‘geografiis” aSiaze minawerSia: ‘pirvelad
Takvers uwodebden raWas bagrationTamde, viTarca aCens cxovreba,
rameTu ‘gardmovleso osTa gza Takverisao”, vinadgan ars gza
ose Tisa raWa da ara leCxumi” (vaxuSti bagrationi, saqarTvelos
geografia, 1997, gv. 149, Sen.).353 ‘guTisxevi” _ gaurkvevelia, romeli xevi igulisxmeba am saxelSi. 354 ‘loRoTeTi” _ xelnawerTa variantebia: loRofeTisa, loRTeTisa. Zv.
somxur TargmanSia ‘loRoTac”, rac niSnavs loRoTels. es saxeli
pirdapir kavSirSi unda iyos mirian mefis colis, pontoeli nanas
warmoSobasTan da unda aRniSnavdes romaul Tanamdebobas ‘legats”
(Sdr. Sen. 384).355 ‘sefelia” _ gaurkvevelia saxelis etimologia. SesaZloa iyos
berZnuli saxelis _ ‘zefiria” damaxinjebuli varianti. 356 ‘rev marTali” _ ‘saS. iranuli saxeli Rēv, romelic safuZvlad udevs
qarTul revs, f. iustis azriT, warmoadgens Semoklebul formas
saxelidan Rēwnīz ‘sicruis damamxobeli” rēv, ax. sp. riv ‘sicrue”, ‘siverage” + nīz < av. nyānčah ‘damamxobeli”, ‘damTrgunveli”. aseT
interpretacias amarTlebs qarTuli rev marTali, sadac marTali
_ glosaa revnizisa (marTali, e. i. ‘sicruis damamxobeli”). Sdr.
somx. rev. (m. andronikaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli enobrivi
urTierTobidan, I, gv. 489-490). aqedan gamomdinare, vfiqrob, rom ‘rev[-
niz]”, SemoklebiT _ ‘rev”, iyo qarTveli farnavaziani mefis zedwodeba,
Serqmeuli saxeli, sinamdvileSi ki, mas sxva saxeli unda rqmeoda.357 ‘vaCe” _ am saxelis etimologia gamomdinareobs falauri sityvidan _
Wačak = ‘ymawvili”, ‘bavSvi”, ‘biWi” (m. andronikaSvili, narkvevebi
iranul-qarTuli enobrivi urTierTobidan, I, gv. 466-467).358 ‘asfaguri” _ m. andronikaSvilis azriT, saxeli Crdilo-iranuli
warmoSobis unda iyos: Aspār-ug, sadac aspār = ‘mxedari” da -uk//-ug _ Crdilo-iranul sakuTar saxelebSi gavrcelebuli sufiqsi. v.
234
abaevis interpretaciiT ki am saxels Semdegi etimologia aqvs: aspa = ‘cxeni” + ruk, Zv. iranuli rauka, rauča = ‘sinaTle”, ‘naTeli”, e.
i. ‘naTelcxeniani” (m. andronikaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli
enobrivi urTierTobidan, I, gv. 425-426).359 ‘ujarma” _ vaxuStis mixedviT, ujarma mdebareobs ‘iorsa zeda,
orTa mTaTa Soris kaxeTisa da kuxeTisasa”, dRevandel sagarejos
raionSi (vaxuSti bagrationi, saqarTvelos geografia, 1997, gv. 91).360 ‘qasre anuSirvan sasaniani” _ igulisxmeba sparseTis pirveli
sasaniani mefe, sasanianTa samefo dinastiis damaarsebeli, ardaSir
I (224-239 ww). es anaqronizmi metyvelebs, rom ‘mefeTa cxovrebis“
gviandel redaqtors mTlad naTeli warmodgena ar hqonia arc mirianis
mamisa da arc ardaSiris vinaobaze. qvemoT vnaxavT, rom ‘qarTlis
cxovrebis“ gviandelma redaqtorma, isargebla ‘agaTangelosis“
somxuri redaqciis cnobebiT da iq moxseniebuli ardaSiri gaaigiva
mirianis mamasTan, xolo Semdeg ardaSiri Secvala anuSirvaniT,
risi obieqturi mizezic arsebobda. saqme isaa, rom qasre anuSirvan
sasanianis saxeli, rogorc TviT ‘qarTlis cxovrebis“ redaqtoric
aRiarebs, aRebulia sparsuli wyarodan: ‘mefe iqmna sparseTs
qasre anuSarvan sasaniani, romelman mosrna mefeni aJRalanianni,
romeli icnobebis ardabirobiT, viTarca weril ars cxovrebasa
sparsTasa“. TiTqmis ueWvelad unda iTqvas, rom es ‘sparsTa
cxovreba“ romeliRac arabulenovani sparsuli wyaro unda iyos,
radgan arabul-muslimur periodSi sasaniani mefis xosro anoSarvanis
(531-579 ww.) saxeli legendebiT Seimosa da zogadad sasanian mefeTa
aRmniSvneli gaxda. amerikeli iranisti, prof. riCard frai wers:
‘Tu vinme hkiTxavs ubralo sparsels, vin aaSena romeliRac
usaxelo, Zveli, nangrevebad qceuli mizgiTi an sxva raime
nageboba romelime adgilas, didia Sansi, man gipasuxoT, rom es
iyo Sah-abasi, sefiani mmarTveli, romelmac SenobebiT ganamSvena
qalaqi ispahani. Tu nangrevi iqneba aSkarad winare-islamuri,
pasuxi SeiZleba iyos _ xusro, anu xosro anoSarvani, ‘ukvdavi suli“, Sahabazis sasanuri oreuli. misi didi saxeli, keisris msgavsi,
arabebisTvis gaxda sasanian mefeTa aRmniSvneli (qisra _ arabulad) da
bwyinvalebisa da didebis sinonimic ki“.zemoT Tqmulidan gamomdinare,
SeiZleba davaskvnaT, rom ‘mefeTa cxovrebis“ Tavdapirvel teqstSi
saubari yofila imaze, rom miriani aris sparseTis mefis Ze, magram,
amasTan, misi mamis saxeli aRniSnuli ar iyo. teqstis gviandelma
redaqtorma ‘mirianis cxovreba“ Seavso agaTangelosis ‘istoriis“
somxuri versiidan da miiCnia, rom iq naxsenebi ‘artaSiri“ unda
yofiliyo mirianis sasaniani mama. magram, radgan redaqtors didi
235
xani aSorebda sasanianTa epoqasTan da masze naTeli warmodgena ar
hqonia, arabul-sparsuli wyaroebis legendadqceuli qasre anuSarvani
gaaigiva am ardaSirTan. Sesabamisad, anaqronizmi daSvebulia gviandeli
reaqtoris mier.361 ‘aJRalaniani mefeebi“ _ igulisxmebian parTeli arsakidi mefeebis
dinastia (ix. Sen. 280).362 ‘ardaSiroba“ _ niSnavs sasanianTa samefo dinastiisadmi kuTvnilebas.
es dinastiuri saxeli ‘qarTlis cxovrebaSi“ kidev ramdenjerme
ixsenieba.363 ‘sparselebis cxovreba“ _ mecnierebi varaudoben, rom aq igulisxmeba
an Cvenamde ver moRweuli sparsuli ‘mefeTa cxovreba“ _ ‘xvadai-namaki“, an firdousis ‘Sahname“, romelsac ‘xvadai-namaki“ daedo
safuZvlad, magram rogorc vTqviT, es unda iyos romeliRac gviandeli
arabulenovani sparsuli wyaro (ix. Sen. 360).364 ‘kosaro” _ somxeTis mefe, xosrovi pirveli somexi qristiani mefis,
Trdatis mama.365 sparsel sasanianTa brZola armeniasa da kavkasiaSi Zalauflebis
mosapoveblad aRwerilia sxvadasxva istoriul wyaroebSi.366 es da qvemoT moTxrobili ambavi ‘qarTlis cxovrebis” gviandeli
redaqtoris CanarTi unda iyos, romelic man amoiRo ‘agaTangelosis”
Txzulebis somxuri versiidan (Агатангелос, История Армении, Пер. с древнеармянского К. Тер-Давтяна и С. Аревшатяна. Ер., 2004, ст. 28-32).
367 aq Tavdeba ‘agaTangelosidan” amoRebuli ambis Txroba. 368 Trdati _ somxeTis pirveli qristiani mefe (287/298-330 ww.).369 asfaguris sikvdili, iseve, rogorc somxeTis mefis, xosrov/kosaros
sikvdili, TariRdeba 240 wliT da emTxveva sparseTis mefis, Sabur
I-is gamefebas.370 ‘maeJani” _ variantia saxelebisa _ veJan, beJan. amosavalia saS. spars.
Wēžan = ‘vejeli”, iranelTa (arianelTa) miTiuri samSoblos _ ‘eranvejis” mcxovrebi. forma _ ‘maeJan” qarTul niadagze unda
iyos miRebuli veJanidan, v/m bgeraTmonacvleobiT (m. andronikaSvili,
narkvevebi iranul-qarTuli enobrivi urTierTobidan, I, gv. 468-469).371 qarTvelTa moTxovnebi, sparselebTan zavis sanacvlod, punqtobrivad
ase SeiZleba Camoyalibdes: a) sparsTa mefem qarTlis mefed unda
dasvas Tavisi Ze; b) sparseTis mefis Zem unda SeirTos ukanaskneli
farnavaziani mefis asuli abeSura; g) ar moxdes qarTvelebis
aRreva sparselebTan, rac gulisxmobs, rom sparselTa jari ar
unda ganTavsdes qarTlSi; d) qarTvel warCinebulebs SeunarCundeT
TavinTi pozicia da xelSeuxebloba; e) qarTvelebis mamaTa rjuli ar
Seicvalos sparselebis rjuliT.
236
372 sparseTis mefem pirvel rigSi gamoikiTxa mcxeTis mdebareoba da
sidide, Semdeg ki asfaguris asulis abeSuras gvareuloba, ris
Semdegac daTanxmda qarTvelTa yvela pirobas imis gamo, rom mcxeTa
mas moeCvena axlomdebare qalaqebidan yvelaze strategiulad qalaqad
Crdiloel tomebTan sabrZolvelad da mTeli kavkasiis samarTavad. am
sazavo pirobebis istoriuloba eWvs ar unda iwvevdes.373 ‘abeSura” _ am saxelis etimologia daudgenelia.374 yuradRebas iqcevs is faqti, rom teqstSi ramdenjerme, sagangebod
xazgasmiT ixsenieba sparsTa mefis mier qarTvelebisadmi micemuli
‘fici da aRTqma“, an ‘fici“, rom yvela Tavisi pirobis Sesrulebaze
sparsTa mefes qarTvelebisTvis fici miucia. iqve vkiTxulobT sparsTa
mefis Zis saxelTan dakavSirebiT, erTi SexedviT, ucnaur frazas:
‘romelsa erqua sparsulad mihran, xolo qarTulad mirian“. am
frazis ucnauroba imaSi mdgomareobs, rom mematiane sxvagan, sxva
mefesTan dakavSirebiT, arsad amaxvilebs yuradRebas mefeTa saxelebis
sparsul da qarTul warmoTqmaze: magaliTad, igi arsad ambobs,
rom mirdats sparsulad erqva ‘mihrdat“, an Trdats sparsulad
erqva ‘tiridad“ da ase Semdeg. ra kavSiri aqvs am or movlenas
erTmaneTTan? saqme is aris, rom sparsuli mihr RvTaeba miTras garda, niSnavs ‘fics“, ‘aRTqmas“, ‘sityvas“, ‘megobrobas“, ‘siyvaruls“.
aqedan gamomdinare, saxeli mihran iTargmneba rogorc ‘ficisa“,
‘aRTqmisa“, ‘megobrobisa“, ‘siyvarulisa“. aqedan gamomdinare,
‘miriani’ unda yofiliyo sparseli ufliswulisTvis Serqmeuli
saxeli, zedwodeba da ara misi namdvili saxeli. sinamdvileSi
miriani unda iyos Sabur I-is Ze, da mas unda rqmeoda amazaspi.
es amazaspi ixsenieba Saburis 362 wlis naySi-rustamis warweraSi
iberiis mefed. ‘qarTlis cxovrebis“ cnoba mirianis sasanianobis
Sesaxeb istoriul sinamdviles unda Seesabamebodes. mirians rom
marTlac erqva amazaspi, es ‘qarTlis cxovrebisa“ da ‘moqcevaÁ
qarTlisaÁ“-s sxva adgilebidanac dasturdeba, rasac qvemoT SevexebiT.
maSasadame, miriani gamefebula 240 wels Svidi wlis asakSi.375 rogorc bolo drois gamokvlevebma aCvenes (l. patariZe, g. narsiZe, d.
musxeliSvili, n. nikoloziSvili), qarTlSi episkoposisa da mRvdlebis
Camosvla, samefo ojaxisa da mcxeTelTa naTloba, jvrebis aRmarTva
unda momxdariyo 326 wels. garda amisa, Cems disertaciaSi garkveuli
maqvs, rom TxoTis mTis saswaulis Sedegad mirians qriste unda
erwmuna 323 wels. Sesabamisad, radgan mirian/amazaspi gamefebula
240 wels, 7 wlis asakSi, 323 wels igi unda yofiliyo 90 wlis,
rasac adasturebs ‘qarTlis cxovrebis“ sityvebic, rom ‘siberis
Jams scno dambadebeli RmerTi“.
237
376 rogorc zemoTac vTqvi, ‘qasre ardaSir sasanianis” qveSi igulisxmeba
Sabur I sasanidi (ix. Sen. 360).377 es niSnavs, rom Sabur I-ma Tavisi Ze, amazasp/miriani ara mxolod
qarTlis mefed dasva, aramed mas Caabara mTel kavkasiaze kontroli,
sparseTis CrdiloeT sazRvrebis Crdilo-kavkasiel momTabaraeTagan
dasacavad.378 anu mcxeTaSi.379 ‘Svidi kerpi” _ igulisxmeba gaci, ga (azos mier motanilebi), armazi
(farnavazis mier aRmarTuli), zadeni (farnajomis aRmarTuli), ainina,
danina (saurmagis aRmarTulebi) da afrodite (rev marTalis colis,
sefelias motanili).380 politikuri situaciidan gamomdinare miriani dasawyisSi aTavsebda
or erTmaneTTan SeuTavsebel religiur aRmsareblobas _ klasikur
zoroastrizms da qarTul kerpTayvanismcemlobas..381 ‘farnavazis saflavi” _ rogorc viciT, farnavazis saflavi
mdebareobda armazis mTaze, iq sadac mis mier aRmarTuli iyo armazis
kerpi. Sdr. cnobas qarTlosis saflavis Sesaxeb. 382 sasanian ufliswuls, amazasp/mirians yvelaferi unda gaekeTebina
imisTvis, rom qarTvelTa TvalSi igi legitimur qarTlis mefed
warmoCeniliyo.383 asfaguris, qarTvelTa ukanaskneli farnavaziani mefis asulis,
abeSuras sikvdiliT (248 w.), mirian/amazaspis qarTlSi mefobas
moaklda monarqiuli legitimurobis yvelaze arsebiTi sabuTi _ dinastiuri uwyvetoba.
384 ‘oliRotosi” _ sxvadasxva xelnawerSi gvaqvs variantebi: uhlatosisi,
uliotorisi. Zv. somxur TargmanSia: ‘ulitosis asuli”. es ‘saxeli”
kavSirSi unda iyos rev marTalis colis warmoSobasTanac, romelic
iyo saberZneTidan, asuli ‘loRoTeTisa” (ix. Sen. 354). SesaZlebelia aq
igulisxmebodes romauli Tanamdeboba ‘legati”, xolo ‘oliRotosi”
iyos am wodebis gaberZnulebuli varianti saxelobiTi brunvis niSniT
_ Jo legato". SesaZloa aseve, rom es iyos Zveli berZnuli saxelis
oligeTosis _ !Oligaiqo» varianti. me ufro damajereblad pirveli axsna
meCveneba, magram vTvli, rom sakiTxi damatebiT kvlevas moiTxovs.385 miriani 40 wlis gaxda 372 wels. swored am dros gardaicvala
sparseTis mefe Sabur I. 372-373 wlebSi mokle xniT (weliwadi da
10 dRe) sparseTSi mefobda Saburis Ze hormizd I, xolo 373 wels
gamefda Saburis Semdgomi Ze varahran I. qarTuli wyaroebis bartami
momdinareobs sparsuli saxelidan _ ‘varahran“, avest. ‘vereTranga“. qarTul wyaroebSi amisi Sesatyvisia: vahram/bahram/baram. gadamwers
advilad SeiZleboda SeSloda da bahramis an baramis nacvlad daewera
238
bartami, rac kidev erTi damatebiTi sabuTia ‘qarTlis cxovrebis“
cnobaTa sandoobisTvis.386 sparseTis mefis karTan arsebobda uxucesTa sabWos instituti,
romelic krizisul situaciebSi gadamwyvet sityvas ambobda.387 ‘jazireTi da Sami” _ igulisxmeba SuamdinareTi da siria. jazireTi
‘mefeTa cxovrebaSi” ixsenieba mxolod erTxel, (iseve, rogorc laSa
giorgis droindel mematianeSi), xolo juanSeris ‘vaxtang gorgaslis
cxovrebaSi” ixsenieba aTjer. Samic ‘mefeTa cxovrebaSi” ixsenieba
mxolod erTxel (laSa giorgis droindel mematianeSi _ orjer,
xolo juanSeris ‘vaxtang gorgaslis cxovrebaSi” _ samjer. aqedan, am TxzulebebSi, xuT SemTxvevaSi Sami da jazireTi ixsenieba erTad,
rac imaze metyvelebs, rom mirianis ‘cxovrebaSi” es ori toponimi
gviandeli redaqtoris Canamatia, rasac ver vityviT adarbadaganze.388 ‘adarbadagani” _ uwindeli midiis teritoria, dRevandeli iranis
CrdiloeT nawili.389 ‘feroSi da kavtia” _ unda igulisxmebodes iranis qalaqi feroz-
kavadi.390 aqedan moTxrobili Trdatis ambavi ‘qarTlis cxovrebis” gviandeli
redaqtoris mier amoRebulia ‘agaTangelosis” somxuri versiidan
(Агатангелос, История Армении, Пер. с древнеармянского К. Тер-Давтяна и С. Аревшатяна. Ер., 2004, ст. 32-35).
391 aq mTavrdeba ‘agaTangelosidan” amoRebuli pasaJi.392 romis daxmarebiT Tdatis gamefeba somxeTSi, wyaroebis mixedviT,
moxda diokletianes gamefebis meoTxe, anu 387 wels.393 ‘ferozi” _ ferozi sasanianTa samefo sagvareulos gverdiTi Stos
warmomadgeneli unda yofiliyo, rasac amtkicebs is cnobac, rom mi ri ans
misTvis miuTxovebia Tavisi asuli. aqemenidebidan moyo le buli, spar seTis
samefo sagvareulos warmomadgenlebs, axlo naTe savebs Soris qor wineba
sanaqebo saqmed iyo miCneuli. saxeli modis saS. sparsuli sit yvidan
_ Pērōč, Pērōz = ‘gamarjvebuli”, ‘Zlevamosili” (m. an d ro nikaSvili,
narkvevebi iranul-qarTuli enob rivi urTierTobidan, I, gv. 488). 394 ferozis daniSvniT xunanis, anu gardabnis (gardmani) saerisTavoSi
mirianma Tavisi poziciebi gaimyara albaneTsa da zogadad samxreT
aRmosavleT sazRvrebze.395 ‘somxebis cxovreba” _ unda igulisxmebodes agaTangelosis ‘somxeTis
istoria” (somxuri versia) da ara sxva romelime Zv. somxuri
istoriuli literaturis Zegli.396 mirianis da bartamis (varahran I) umcrosi Zma unda iyos narse,
romelic sparseTSi gamefda 293 wels. e. i. miriansa da Trdats Soris
saomari viTareba gagrZelda 387 wlidan 293 wlamde.
239
397 mirianis da narses erToblivi, warmatebuli laSqroba somxeTisa da
romis winaaRmdeg daiwyo 294 wels. Sedegad, sparseTma aRadgina
somxeTze Tavisi gavlena. konstantine didis moxsenieba aq aSkarad
anaqronizmia. amdros romis imperatori iyo dioklitiane, xolo
imperiis aRmosavleT mxares ganagebda keisari galeriusi.398 es gviandeli redaqtoris CanarTi SeTxzulia konstantines maqsenciusze
gamarjvebis ambis wabaZviT.399 romaelTa sparselebze gamarjvebis es ambavi asaxavs 296 wlis
movlenebs, rodesac diokletiane da galeriusi SeiWrebian sparseTSi,
daamarcxeben narses da daibruneben soxeTs romis gavlenis qveS.400 ‘baqari” _ ‘qarTlis cxovrebis” mixedviT mirian mefis umcrosi Svilia,
‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s mixedviT ki _ mirianis Zis, revis Zea.401 ‘revi” _ mirianis ufrosi Svili.402 296 wels dawyebuli omi damTavrda sparseTis da misi mokavSire
qarTlis damarcxebiT. 298 wels daido sparseTsa da roms Soris
nizibinis zavi, romlis mixedviTac somxeTze da qarTlze damyarda
romis proteqtorati; imave zavis pirobebiT, romma daudgina
sazRvrebi qarTlisa da somxeTis samefoebs mtkvrisa da araqsis auzis
wyalgamyof qedze; mirianis Zes revs colad mohyavs somxeTis mefis,
Trdatis asuli, salome. 403 Sdr. ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ“, sadac wm. ninos mamas, zabilons ewodeba
‘mama da embazi branjTa“404 ‘sami weli“ _ zog mkvlevars es adgili ise aqvs gagebuli, TiTqos
‘sami weli“ gulisxmobdes im dros, rodesac miriani damarcxda
spar selebTan brZolaSi da aqedan gamomdinare mcdarad adgenen
qarTlis moqcevis qronologias. sinamdvileSi, es unda iyos ‘qarTlis
cxovrebis“ redaqtoris mier ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ“-s sityvebis mcdari
wakiTxvis Sedegi, sadac weria, rom wm. nino qarTlSi mosvlidan sami
weli farulad qadagebda da mxolod meoTxe wels daiwyo cxadad
qadageba: ‘xolo Nino ... Âarmoemarta mtata Öerýo Ärdiloysata da
... Mcxetad ... da iço sam Âel egret. ilocvida parulad adgilsa
ertsa êeburvilsa brýamlita maçulisayita. ... [d]a meotxesa Âelsa
iÂço tkumad Krisïe Ìmerti da êþuli“ (Satberdis krebuli, gv.
322).405 aqedan moyolebuli, wminda ninos cxovrebisa da qarTlis moqcevis
ambebi moTxrobilia ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ“-s mixedviT, romelic,
Satberduli redaqciis Tanaxmad, Caiwera salome ujarmelma da
peroJavri sivnielma. Tumca, masSi aseve moTxrobilia abiaTar
mRvdelisa da misi asulis, sidonias Canawerebic.406 ‘roca wminda giorgi kabadukieli iwama qristesTvis” _ giorgi
240
kabadukieli ewama 303 wels. misi wamebis TariRis xseneba mianiSnebs
wmida ninos dabadebis TariRze, romelic Cemi gamokvleviT unda
dabadebuliyo 300-301 wels.407 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si, ‘qarTlis cxovrebis” am nawilis uSualo
wyaroSi saubari ar aris kabadokiis qalaqze. iq naTqvamia zogadad,
rom zabuloni iyo kabadokiidan408 ‘mTavarTa swori” _ es sityvebi mianiSnebs, rom wm. ninos mama ar iyo
mTavari, aramed maTi swori, romis imperiaSi meore privilegirebuli
fenis, mxedrobis warmomadgeneli.409 Cemi azriT, zabuloni romis armiaSi msaxurobda umcros oficrad
_ centurionad, radgan: zabulonis arc senatorul, arc romelime
umaRles aristokratiul warmoSobaze araviTari cnoba ar gvaqvs.
‘moqcevaÁ”-s mixedviT, is iyo ara mTavari, aramed ‘kaci vinme
mTavarTa Sesabami”, e. i. mTavarTa swori, mTavarTan gaTanabrebuli,
rac mafiqrebinebs, rom is miekuTvneboda ara senatorTa, aramed
imperiis meore privilegirebul fenas _ mxedarTa fenas. am azrs adasturebs WeliSur redaqciaSi ninos misamarTiT naTqvami, erTi
SexedviT, ucnauri gamoTqma _ ‘hgavs [!] SÂlsa mTavarTasa”. ‘moqcevaÁ
qarTlisaÁ”-s mixedviT, zabuloni samxedro samsaxurSi midis ara
politikuri karieris gamo, aramed wminda materialuri mosazrebebiT
(‘warvida hromed mefeTa winaSe msaxurebad da niWisa moRebad”),
rac damaxasiaTebeli iyo mxedarTa fenisaTvis da socialuri safexuriT
dabla mdgomi burJuaziisTvis. maTTvis dawesebuli xelfasis garda,
romaeli legionerebis Semosavals warmoadgenda samxedro alafi.410 ‘kolastra” _ bevr mecniers miaCnia, rom es iyo qalaqi kapadokiaSi,
magram sinamdvileSi arsad weria, rom kolastra iyo kapadokiis
qalaqi. rogorc Cems sadisertacio naSromSi maqvs navaraudevi, es
unda iyos mcire aziis erT-erTi provinciis, frigiis qalaqi kolasa
(ix. pavle moc. epistole kolaselTa mimarT). 411 ‘wminda aRdgoma” _ igulisxmeba qristes saflavi. miuxedavad imisa,
rom ierusalemis mTavari siwmideebi _ golgoTa, macxovris saflavi,
III s-Si Seryvnili iyo da am adgilebSi warmarTuli sakerpoebi iyo
aRmarTuli, ierusalems, rogorc wmida qalaqs mainc ar hqonda
dakarguli Tavis mniSvneloba. amis dasturad gamodgeba Tundac
aleqsandre ierusalimel episkoposis cxovreba ($ 250/251 ww.), romelSic
naTqvamia, rom septimus severosis sikvdilis Semdeg, sapyrobiledan
gaTavisuflebuli aleqsandre gaemgzavra ierusalemSi ‘salocavad da
im adgilTa istoriisaTvis” (‘для молитвы и ради истории тех мест“). ierusalemis episkoposad arCevis Semdeg, aleqsandrem ierusalemSi
daaarsa saRvTismetyvelo skola (sadac aswavlida origene) da
241
mdidari biblioTeka, romliTac evsebi kesarielic ki sargeblobda
Tavisi ‘eklesiis istoriis” werisas (176, 473-474). ase, rom wyaroTa
cnoba, iobenalisa da sosanas ierusalemSi wasvlis Sesaxeb istoriul
sinamdviles araa moklebuli. 412 ‘devtalari” _ rogorc s. yauxCiSvilma daadgina, momdinareobs
berZnuli sityvidan ‘deuterarios”, rac niSnavs, meores, moadgiles,
TanaSemwes. am SemTxvevaSi, ierusalimis episkoposis Semdeg meore pirs
saeklesio ierarqiaSi.413 ‘niafori” _ ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si naxsenebia formiT ‘miafori”,
romelic unda iyos Tavdapirveli ‘niaforTan” SedarebiT. unda
modiodes berZnuli terminidan ‘maforion”, romelic aRniSnavda qalis
samoss, romelic ifaravda Tavidan fexamde. Cveulebriv, maforions
atarebdnen dedaTdiakvnebi, da sara beTlemeli dedaTdiakoni unda
iyos. Sdr. sqimosani, an sqemiT Semosili, monazonis aRsaniSnavad.414 ‘branjebi” _ erT-erTi germanuli tomis _ frankebis saxelwodebis
ara bizirebuli forma. antikur mwerlobaSi, zog SemTxvevaSi, frnakebSi
igulisxmeba ramdenime dasavleTgermanuli tomis erToba, federacia.
am SemTxvevaSi, saubari ar aris frankTa saxelmwifoze, romelic V s-is
bolodan IX s-s Sua wlebamde arsebobda galiis teri toriaze, aramed
md. rainis auzSi mcxovreb germanul tomTa federaciaze.415 ‘patalanis veli” _ ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s WeliSur da uZveles
sinur versiebSi am vels ewoda ‘polotiani”. Cemi azriT, swored es
wakiTxva unda iyos Tavdapirveli da marTebuli da unda gulisxmobdes
laTinur Palatinatum Rheni-s. ‚palatinat“-is saxelwodebiT adreul da
gvian Sua saukuneebSi cnobilia ramdenime teritoria, magram, rogorc
wesi, es saxelwodeba umTavresad igivdeba rainis palatinatTan (germ.
Pfalz). rainis palatinatis teritoria moicavda zemo rainis orive
sanapiros da Sua saukuneebSi misi dedaqalaqi iyo haidelbergi. amJamad
es teritoria gadanawilebulia badenis, bavariis, darmStadtis, nasaus
da prusiis miwebze. marTalia, enaTmecnierulad arsebobs ‚katalaun“-
is ‚patalanad“ qcevis SesaZlebloba (n. mari), magram vfiqrobT, rom
enaTmecnieruladac da, miTumetes, istoriuladac ‚polotiani“-s
velSi unda igulisxmebods rainis Palatinatum-is teritoria.416 zabulonis, rogorc centurionis savaldebulo samsaxuris vadad
unda vigulisxmoT daaxloebiT 23-25 weli. Tuki gaviTvaliswinebT,
rom Wabuki zabuloni samxedro samsaxurSi wavida romis imperiis
kanonebiT dadgenili 17 wlis asakSi, maSin gamodis, rom mas sosana
unda moeyvana colad daaxloebiT 40-42 wlis asakSi, radgan imperiis
kanonTa Tanaxmad, legatebisa da tribunebis garda, sxva samxedro
mosamsaxureebs samsaxuris periodSi daojaxeba ekrZalebodaT. aqedan
242
gamodis, rom, Tuki mirianis moqcevis TariRad aviRebT 326 wels,
amas unda gamovakloT 23 weli (ninos asaki mirianis moqcevisas) da
ninos dabadebis TariRad miviRebT daaxl. 301 wels. am TariRs rom
gamovakloT zabulonis samxedro samsaxurSi yofnis daaxloebiTi vada
_ 25 weli (301 - 25 = 276) da misi ierusalemSi mgzavrobis, sosanas
SerTvisa da kolastaSi dasaxlebis periodis gaTvaliswinebiT, miviRebT,
rom zabulonis branjebTan brZolis ambavi unda vigulisxmoT 276
wels. rogorc Cems naSromSi (zabulonidan mirianamde, 2003) maqvs
garkveuli, romaelebis branjebTan brZolaSi unda igulisxmebodes
romis imperatoris, markus avrelius probusis (276-282 ww.) brZola
germanul tomebTan 276 wels, md. rainis auzSi. am gamarjvebis
aRsaniSnavad, sxva titulebs Soris, probuss mieniWa tituli ‚frankus”. probusis istorikosis, flavianus-vopiskusis TqmiT, imperatoris
sardlebma daatyveves germanelTa beladebi, romlebic mihgvares
imperators.
417 ‚mefes da patriarqs“ _ TiTqosda sruliad daujerebelia, rom
warmarTi imperatoris dros, branjebis noqcevaze zrunaven ‚mefe
da patriarqi“, magram am SemTxvevaSi unda gaviTvaliswinoT
imperator probusis ojaxis uaxloesi wevrebis Sesaxeb Zveli
wyaroebis cnobebi: yvela marTlmadideblur TTvenSi Zveli stiliT
4 ivniss ixsenieba wmida mitrofane konstantinopolel patriarqi.
misi mama dometiusi iyo imperator probusis RviZli Zma. qristianTa
devnis dros dometiusi Tavis or SvilTan erTad gadasaxlebula
qalaq bizantionSi, sadac daemowafa episkopos titoss. Tu
gaviTvaliswinebT, rom titosi bizantionis episkoposi iyo 242-272
wlebSi, unda vifiqroT, rom dometiusma romi datova III saukunis
50-ian wlebSi, imperator valerianusis (253-260 ww.) devnis dros.
garkveuli xnis Semdeg dometiusi titoss mRvdlad ukurTxebia, xolo
am ukanasknelis gardacvalebis Semdeg, mas bizantionis episkoposis
saydari daukavebia (272-284 ww.). Cemi azriT, swored dometiusi
unda igulisxmebodes qarTul wyaroebSi moxseniebul, branjebis
monaTvlis erT-erT iniciator patriarqad, romelic SesaZloa im
dros, imperiaSi samoqalaqo areulobis gamo (probusis dapirispireba
florianusTan), Tavis Zmas axlda rainis auzSi.
418 ‚mociqulTa didebani“ _ mociqulTa dideba ewodeboda Zvel
saeklesio mwerlobaSi, zogadad, mociqulTa moZRvrebas, konkretulad
ki mrwamss, qristianobis simbolos.
419 igulisxmeba ziarebis saidumlo.
420 probusis meistorie flavianus-vopiskusis cnobiT, probusis winaSe
muxli moidrikes mis mier damarcxebuli germanuli tomebis cxra
243
beladma. es cnoba pirdapir kavSirSi unda iyos qarTul wyaroTa
cnobebTan, zabulonis mier branjTa aTi saerisTaos moqcevis
Sesaxeb. frankTa/branjTa federaciaSi gaerTianebuli iyvnen
dasavlurgermanuli tomebi: batavebi, zigambrebi, bruqterebi, xamavebi,
amisavrebi, xatebi, marsebi, tubantebi, dulgibinebi, xatuarebi da sxv.
qarTul wyaroebSi am tomebis (‚saeristavoebis“) saxelwodeba Zlier
damaxinjebulia, magram zogierTi maTganis amocnoba SesaZlebelia
(ix. n. nikoloziSvili, zabulonidan mirianamde, 2003).
421 ‚did da Rrma mdinareze“ _ ‚moqcevaÁ qarTlisaÁ“-s WeliSuri
redaqciaSi vkiTxulobT: ‚mdinaresa mas zeda didsa da Rrmasa“.
Satberduli da sinuri redaqcia am mdinares uwodebs ‚Rdamars“.
Cemi varaudiT, es unda ukavSirdebodes md. rainis auzSi mdebare
toponims _ ‚hadamar“. v. goilaZe, eyrdnoba ra WeliSur redaqcias,
Tvlis, rom masSi moxseniebuli ‚didi da Rrma“, gran-moren-is uSualo
Targmania, es ukanaskneli ki safrangeTis mdinare marnas erT-erTi
Senakadia. Sesabamisad, mkvlevars branjebis naTlobis adgili galiaSi,
katalaunis velidan kidev ufro dasavleTiT (ufro swored, samxreT-
dasavleTiT), parizis mimarTulebiT gadaaqvs. vfiqrobT, rom am
hidronimis identifikacia kidev moiTxovs damatebiT kvlevas, magram is,
rom mdinare Rdamara // Rdamra-s WeliSuri ‚didi da Rrma“ mdinared,
gviandeli redaqtor-gadamweris interpretaciaa, eWvs ar iwvevs.
arqeologiuri Zeglebi adastureben rainis da mozelis auzSi qris ti-422
anobis SeRwevas III s-is 70-iani wlebidan moyolebuli: wm. maTes saa ba-
toSi aRmoCnda evropaSi erT-erTi uZvelesi kripta, qristianuli sar-
kofagiT, TariRdeba daaxloebiT 270 wliT; iqve gaiTxara e. w. ‚wm.
evqariosis sasaflao“, udidesi adreqristianuli sasaflao rainis
velze, sadac aRmoCnda xuTi aTasamde (5000!) qvisa da tyviis sarkofagi,
TariRdebian IV s-is dasawyisidan moyolebuli VI s-is CaTvliT; e.w.
‚noes sarkofagi“ TariRdeba 300-306 wlebiT, xolo aseve qristianuli
‚codvili elevTerias“ da episkop agriciusis sarkofagebi TariRdeba
III-IV ss-ebis mijniT. am regionSi aRmoCnda rvaasamde adreqristianuli
warwera; ramdenime sarkofagi mogvagonebs siriul analogebs, ramdenime
epi tafia ki, rogorc sasuliero, aseve saero pirTa, Sesrulebulia ber-
Znul enaze; bonSi aRmoCnda ‚kripta memoria“-s saxeliT cnobili Seno bis
narCenebi qristianuli simbolikiT. igi aSenebulia warmarTul sasaf-
laoze, romelTagan bolo TariRdeba daaxl. 260 wliT. 300 wlisTvis,
gaurkveveli mizezis gamo kripta gaunadgurebiaT, magram IV s-is bolos mis
adgilze auSenebiaT sworkuTxa darbazuli Senoba, sava ra udod eklesia,
sadac aTavsebdnen qristianul sarkofagebs; frankebi, germanul tomTagan
yvelaze adre, IV saukuneSi ukve gadasulan dak rZalvis kremaciuli
244
wesidan inhumaciurze. dakrZalvis inhumaciuri wesi da dakrZalvis
orientacia (dasavleTidanAaRmosavleTiT) frankTa tomebSi qristianobis
gavleniT aixsneba (n. nikoloziSvili, zabulonidan mirianamde).
423 yvela qronologiuri monacemiT, saubari unda iyos ierusalimis
episkopos hermonze (300-314 ww.), miuxedavad imisa, rom is qarTul
wyaroebSi iobenalad ixsenieba.
424 Sdr. Sen. 414.
425 ‚kolastra“ anu kolasa, ar iyo zabulonis mSobliuri qalaqi,
rogorc tradiciuladaa miRebuli da rac ‚qarTlis cxovrebis“
redaqtoris interpretaciaa. ‚moqcevaÁ qarTlisaÁ“-s sarwmuno
cnobebis mixedviT, kolasta wm. ninos dedis, sosanas mSobliuri
qalaqia da ara misi mamis, zabulonis.
426 wm. ninos dabadebis TariRad unda miviCnioT 301 w (n. nikolo-
ziSvili, qarTli elinizmisa da qristianobis saTaveebTan).
427 romis imperiis samoqalaqo samarTlis mixedviT, mamakacis srul-
w lovanebis asakad iTvleboda 14 weli, xolo qalisad 12 weli.
mogvianebiT, markus avreliusis xanis romauli kanonmdeblobiT, orive
sqesisTvis dadginda, rom 7 wlamde asaki iTvleboda bavSvobis asakad,
14 wlamde ki mcirewlovnad. 12-idan 14 wlamde qaliSvili unda
yofiliyo mzrunvelis meTvalyureobis qveS. sara niafori wm. ninos
mzrunvelobis qveS imyofeboda zustad ori wlis ganmavlobaSi.
428 igulisxmeba mariam magdalineli, macxovris mowaqfe.
429 igulisxmeba macxovris megobris lazares debi, mariami da marTa
(ioan. 12.1-3).
430 qristianuli monazvnobis instituti saTaves iRebs III s-is
dasawyisidan.
431 ix. Sen. 429.
432 Sdr. iob. 9:26, 15:23, 39:26-30; dan. 7:4.
433 ganxorcielebuli Ze RmerTi, ieso qriste.
434 macxovris jvarcmisa da sikvdilis Sesaxeb ixile: maT. 27:32-50; mark.
15:20-37; luk. 23:33-46; ioan. 19:16-34.
435 macxovris tansacmelze wilisyris Sesaxeb ixile: maT. 27:35; mark.
15:24; luk. 23:34; ioan. 19:23-24. Zvelad, rogorc wesi, sikvdilmisjils
sasjelis aRsrulebis win xdidnen samoss, romelic xdeboda jalaTis
sakuTreba. evangelistebis mixedviT, romaelma jariskacebma, rogorc
sasjelis aRmsruleblebma miiTvises macxovris tamsacmeli, romlis
calkeul nawilzec wili yares (lopuxini, tolkovaia biblia).
436 mcxeTeli moqalaqeebis monawileoba macxovris samosis wilisyraSi
niSnavs, rom macxovris sikvdilSi maTac Seitanes garkveuli wvlili,
razedac qvemoT visaubrebT.
245
437 maT. 27: 57-66, 28:1-15; mark. 15:42-47, 16:1-8; luk. 23:50-56, 24:1-12;
ioan. 19:38-42, 20:1-10.
438 ‘pilate” _ pilate pontoeli, iudeis romaeli prokuratori (26-36
ww.), romelmac ebraelTa daJinebuli moTxovniT gaasamarTla qriste
da miusaja jvarcmiT sikvdili. qristianuli gadmocemis Tanaxmad,
pilate pontoelma Tavi moikla, meore versiiT ki imperatorma dasaja
sikvdiliT. 1961 w. kesariaSi aRmoCnda warwera, romelSic ixseniebian
imperatori tiberiusi da pilate pontoeli.
439 pilates colis Sesaxeb Txroba ar aris saxarebaSi da mas apokrifuli
xasiaTi aqvs. vin iyo da ra erqva pilates cols, amis Sesaxeb ar
arsebobs sarwmuno cnobebi. gadmocemiT mas erqva prokla an klavdia
prokula da saberZneTis eklesiis mier Seracxulia wmindanad (xseneba
27 oqtombers), rac am gadmocemis siZveleze metyvelebs.
440 rogorc Cans, luka maxarebelTan da petre mociqulTan dakavSirebuli
es gadmocemebi Tavidanve bundovanebiT iyo moculi.
441 saubaria sam jvarze, erTi macxovris da ori _ mis gverdiT jvarcmuli avazakebis.
442 jvrebis gamoCena ierusalimSi moxda 325 wlis bolos, an 326 wels,
konstantine didis dedis, elene dedoflis mier.
443 ‘uJikebi” _ Zvel qarTul literaturul ZeglebSi aseve ewodebaT
xuJikebi. saxelwodeba modis sparseTis Zveli saxelwodebidan,
xuzistanidan (Zv. qarT. xuJastani), Tumca am SemTxvevaSi gulisxmobs
istoriuli midiis, gviandeli adarbadaganis teritorias.
444 ‘efeso” _ antikuri qalaqi egeosis zRvis sanapiroze, dRevandeli
TurqeTis teritoriaze.
445 ‘wminda aRdgomis Tayvansacemad” _ igulisxmeba qristes saflavi
(ix. Sen. 414).
446 ‘elene dedofali” _ konstantine didis deda (gardaicvala
daaxl. 327/328 w.)
447 wm. ninos biZa, ierusalimis episkoposi hermoni (qarTuli wyaroebiT
_ iubenali) cnobili iyo imiT, rom saqadageblad agzavnida misiebs
velur xalxebSi. misi mowafeebis gavrcelebulia qristianoba skviTiaSi,
kavkasiis Crdilo-dasavleT teritoriaze (ix. n. nikoloziSvili,
zabulonidan mirianamde).
448 am dros wm. nino ukve 14 wlis iyo, anu, romis kanonebis Tanaxmad,
srulwlovani.
449 aqedan iwyeba rifsimes da gaianes ambebis aRwera somxuri wyaroebis
mixedviT, kerZod, ‘wamebaÁ wmidaTa rifsimesi da gaianesi da
moyuasTa maTTasa”, romelic iTargmna Zvel qarTuladac (i. abulaZe,
agaTangelosis ‘rifsimeanTa martÂlobis” Zveli qarTuli Targmani,
246
xelnawerTa institutis moambe II, 1960, gv. 145-180). aRniSnuli
martviloba aSkarad gviandeli Txzulebaa da misi istoriuli
Rirebuleba friad saeWvoa.
450 dab. 3:1-4.
451 ‘ualeres” _ valarSis (spars. vologezi) aSenebuli.
452 ‘Trdati” _ somxeTis mefe (287-330 ww.)
453 ‘ionebis qveyana” _ berZnebis qveyana. somxurad saberZneTs ewodeba ‘hunastan”, rac ionielTa qveyanas niSnavs.
454 somxuri tradiciis Tanaxmad, qristianTa devnis gamo Trdat mefe
taxad gadaiqca da mxolod qristes aRiarebis Semdeg daubrunda
adamianis saxe.
455 aqedan kvlav grZeldeba ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-dan ambis Txroba.
456 ‘stefanes msgavsi diakoni” _ igulisxmeba stefane pirvelmowame,
mTavardiakvani. iyo erT-erTi im Svid diakvanTagani, romlebic
mociqulTa mier iqnen dadgenilebi (saqm. 6:1-6). qristes qadagebisTvis
qviT iqna Caqolili ebraelTa mier 38 wels (saqm. 7:54-60). stefane
mTavardiakvani iyo pirveli, vinc qristesTvis mowameobrivi sikvdiliT
aResrula, ris gamoc mas pirvelmowame ewoda.
457 ‘zecis mxedroba” _ igulisxmeba angelosTa dasi.
458 anu rifsimes, gaianes da sxva qalwulTa sulebi.
459 ‘aspiti da iqedne” _ Sxamiani gvelebis saxeoba, am SemTxvevaSi,
gadataniTi mniSvnelobiT ugulisxmebian warmarTebi. Sdr. es. 14:29;
fs. 90:13.
460 Sdr. maT. 9:37
461 ‘orbanTa” _ es aris ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si naxsenebi ‘uloporeT”-
is damaxinjebuli varianti. rogorc Cems sxva naSromSi maqvs
navaraudevi, am saxelwodebis adgili ar arsebobda arc somxeTSi da
arc qarTlSi da igi unda iyos berZnuli sityvis _ ‘uloforos”
(tyiT dafaruli, tyiani) mniSvnelobis ucodinrobis niadagze
toponimad aRqmuli (n. nikoloziSvili, ra enaze mogviTxrobda wminda
nino, gelaTis akademiis Juranali, #9, 2006). Sesabamisad, wm. ninos
sityvebiT, man rifsimes, gaianes da sxvaTa wamebis Semdeg, gaWirvebiT
gamoizamTra tyiT dafarul adgilas.
462 ‘meoTxe Tve, romelic aris ivnisi” _ romis imperiaSi axali
weliwadi iwyeboda martSi.
463 bolo varaudebis Tanaxmad, wm. nino saqarTveloSi Semovida 317
wlis ivnisSi (n. nikoloziSvili, qarTli elinizmisa da qristianobis
saTaveebTan, 2006).
464 ‘faravna” _ saqarTvelos udidesi tba faravani. mdebareobs javaxeTis
zeganze, dRevandeli ninowmindis raionSi.
247
465 wminda ninos mier somxuri enis codnis Sesaxeb informacia aSkarad
‘qarTlis cxovrebis” gviandeli redaqtoris Canamatia. amgvari cnoba
ar moipoveba mis pirvelwyaroSi, ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si.
466 ‘elarbini” _ gaurkvevelia. ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s WeliSur
redaqciaSi es gaurkveveli toponimi saerTod amogdebulia: ‘zogni
dabit da zogni sapurclit da zogni kinþarelni“, xolo sinur
redaqciaSi gvaqvs aseve gaurkveveli ‘elirgniT”: ‘zogni dabit
elirgnit da zogni sapurclit da zogni kinþarelni“. Satberduli
redaqcia am adgilas naklulia.
467 ‘safurcle da qinZari” _ adgilebi mcxeTis axlos. safurcle
dRevandeli nataxtaria (mcxeTis r-ni), qinZaris zusti adgilmdebareoba
gaurkvevelia.
468 ‘rabati” _ qalaqis dasaxlebuli nawili (z. sarjvelaZe).
469 es mdinare cnobilia rogorc faravnis, aseve javaxeTis mtkvris
saxeliTac. xerTvisis cixesTan md. faravani uerTdeba mtkvars,
romelic Camoedineba mcxeTaSi.
470 unda igulisxmebodes romelime wmindani, albaT mociquli pavle,
warmarTTa mociqulad wodebuli.
471 ‘naxevradTmiani” _ naxevrad meloti.
472 ‘romaulad” _ ‘hromaelebr”, e. i. laTinurad.
473 qvemoT motanili es ‘aTi sityva” aris qalis mociqulebrivi
saqmianobis apologia.
474 mtkvari aRmosavleTisken iwyebs dinebas dRevandel q. axalcixesTan.
475 ‘urbnisi” _ antikuri qalaqi da Semdeg saepiskoposo centri,
dRevandeli sofeli urbnisi qarelis r-nSi.
476 urbnisSi IV saukunis dasawyisSi ebrauli diasporis arseboba
sruliad dasaSvebia.
477 es xidi unda yofiliyo iq, sadac dRes istoriuli e. w. pompeusis
xidia. es xidi aerTebda qalaq mcxeTas armazTan
478 aq ‘qarTlis cxovrebis” redaqtors gaepara zmnis pirveli piris
forma, rogorc es aris mis uSualo pirvelwyaroSi _ ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si.
479 rogorc ukve zemoT iTqva, armazis kerpi iyo zevs-ahuramazdas
sinkretuli RvTaeba (ix. Sen. 216).
480 rogorc zemoTac iTqva, gacisa da gaimis (gas) kerpebi kibela-atisis
msgavsi momakvdav da aRdgomad RvTaebaTa kulti unda yofiliyo
(ix. Sen 177). aRsaniSnavia, rom romauli kibelas qandakebebi swored
vercxlisgan mzaddeboda, radgan es Zvirfasi liToni mdedrobiTi
sawyisis simbolo iyo, maSin rodesac oqro mamrobiT sawyiss
ganasaxierebda.
248
481 Satberdul redaqcias TiTqos moaqvs samive sityvis Targmani:’romel
ars Öacni Ìmrtis mqdomni, mbrýolni da Âina-aÌmdgomni”. WeliSuri
da sinuri redaqciebis SedarebiT martivi ganmartebiT, isini aRniSnaven
‘prgulad/brangulad:Öacni Ìmrtis mqdomni”. Cemi azriT,
‘brangul” enaze miTiTeba adasturebs iobenal/ermonis igiveobis
da misi misioneruli Rvawls skviTebSi, goTebSi da sxva dunais Tu
dnestrispireTSi mosaxle xalxebSi. sinamdvileSi ‘Öacni Ìmrtis
mqdomni, mbrýolni da Âina-aÌmdgomni” ar unda iyos am gaugebar
sityvaTa Sinaarsoblivi Targmani, aramed es unda iyos am barbaros
xalxTa saxelebis CamonaTvali. maTSi SesaZloa igulisxmebodnen
rogorc dunais CrdiloeTiT mosaxle dakielebi (Dacia), aseve mis
samxreTiT mosaxle Trakielebi (Thrace), svevebi (Sueves, Suebes) da
burgundebi (Burgundiones), romlebic Cemi welTaRricxvis III s-Si ukve
dunaispireTSi gvxvdebian. yovelSe mTxvevaSi, am mosazrebas sabolood
ar vTvli da am mimarTulebiT kvleva gasagrZelebelia.
482 Sdr. fs. 65:3.
483 ‘uCinar sulebi, wuTisoflis mpyrobeli bneleTis mTavrebi” _ boroti sulebi, eSmakebi.
484 ‘CrdiloeTi samxreTTan erTad xarobdes” _ CrdiloeTi wminda
werilSi zogadad sulieri sibnelis aRmniSvneli terminia, romelic
upirispirdeba mzian samxreTs. am SemTxvevaSi saubaria qristes
qadagebis mofenaze CrdiloeTis qveynebSi, romelSic kavkasia da
qarTlic samefoc igulisxmeboda.
485 ‘litri” _ sawyaos erTeuli, daaxloebiT girvanqa (i. abulaZe);
sawyao (z. sarjvelaZe).
486 igulisxmeba armazis cixis zRudeebi, romelTa SigniTac iyo
aRmarTuli armazis, gacisa da ga/gaimis kerpebi.
487 ‘qaldevelTa RmerTi iTrujani” _ ‘iTrujani“//’iTruSani“
qarTul niadagze fonetikurad saxeSecvlili falauri ‘atruSan“//
atroSan“ = cecxli unda iyos (k. kekeliZe).
488 am adgilis komentirebisas gakvirvebas ver malavda k. kekeliZe,
Tuki armazi ahuramazdaa da iTrujanis religia cecxlmsaxurebis
religiaa, maSin ratom iyvnen dapirispirebuli ahuramazda-armazi
da iTrujani? sakiTxi naTeli xdeba zoroastruli religiis
istoriis fonze. ukanaskneli aqemenidebis mier kerpebis aRmarTvis
siaxlis damkvidrebam zoroastrel qurumTa wreSi dapirispirebuli
banakebi Seqmna. es dapirispireba grZeldeboda parTul iranSic,
magram sasanidTa periodSi man kulminacias miaRwia: sasanidebma maTi
mmarTvelobis dasawyisSive daiwyes RvTismsaxurebisas RvTaebaTa
gamosaxulebebis _ kerpebis akrZalva, taZrebidan gamoitanes
249
qandakebebi da sadac es SesaZlebeli iyo, maT adgilas cecxli
moaTavses. am axali dinastiis mmarTvelobis mTeli periodi iyo
e. w. ‘zoroastruli xatTmebrZoleobis“ periodi. aseve gauqmda
arsakidTa Semwynarebluri periodisTvis damaxasiaTebeli sxvadasxva
dinastiuri cecxlebi. sasanidTa imperiaSi amieridan mxolod erTi,
sasanidTa samefo cecxli gizgizebda. saxelmwifo religiis statusSi
dabrunebuli zoroastrizmis mogvebma sastiki brZola gamoucxades
da, garkveulwilad, aRmofxvres kidec kerpTa Tayvaniscema kultidan.
imavdroulad, mogvebi energiulad zrunavdnen imperiis mTel
teritoriasa da vasalur qveynebSi cecxlis taZrebis daarsebaze.
swored am kuTxiT unda gavigoT is mtrobac armaz-ahuramazdas da
‘iTrujans“ Soris _ es iyo sinkretul-elinisturi zevs-ahuramazdas
mimdevrebisa da ‘marTlmorwmune“ zoroastrelebis dapirispireba.
489 Trdatis ambavi ‘qarTlis cxovrebis” gviandeli redaqtoris
CanarTia.
490 ‘bivritis Tvali” _ igivea rac bivrili; es Tvali zRvisa da cis
feria (saba); beryllus (i. abulaZe); Zvirfasi qva (z. sarjvelaZe);
teqstis mixedviT, armazs samxreebze esxa zurmuxtisa da bivritis
Tvali.
491 ‘Zveli cixe” _ igulisxmeba armazis cixis Zveli nawili. xom ar aqvs
kavSiri ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si naxseneb Zvel mcxeTasTan: ‘xolo
ese Azoy Âarvida ar[i]an-kartlad, mamisa twsisa da Âarmoiçvana rvay
saxli da atni saxlni mama-mýuýetani, da daþda ýuel Mcxetas”.
492 ‘brinjis xe” _ akakis xe (saba); celtis australis an celtis caucasica, akakis xe (i. abulaZe); erTgvari mcenare (z. sarjvelaZe).
493 ‘bartam mefe” _ ‘mefeTa cxovrebaSi” am saxeliT ori mefe
moixsenieba: 1. VII mefe bartom artagis Ze, arSakuniani. mas ‘moqcevaÁ
qarTlisaÁ”-Si Seesabameba VIII mefe bratmani, ‘romelsa ze Mcxetas
kalaki daeÂço”; 2. ormefobis pirveli wyvili _ bartami da qarTami, romelTac ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si Seesabameba ormefobis pirveli
wyvili _ qarZam da bratman, romelTa drosac ‘huriani movides
Mcxetas da dasxdes”. am SemTxvevaSi unda igulisxmebodes pirveli
bartom/bratmani, ori mizezis gamo: 1. pirveli bartom/bratmanis dros
daiwyo mcxeTis Seneba, rac niSnavs, rom misi ZiriTadi rezidencia
armazSi iyo; 2. ormefobisdroindeli bartom/bratmani mefobda
mcxeTaSi, xolo misi mewyvile qarZam/qarTamo mefobda armazSi.
494 ‘sagrilebeli” _ dasasvenebeli adgili.
495 ‘loculobda iq eqvsi dRe” _ e. i., Tu armazis mTaze saswauli
moxda fericvalebis dRes, 6 agvistos (ix. Sen. 498), wm. ninos iq
dauyvia 12 agvistomde..
250
496 ‘rodesac es moxda” _ igulisxmeba kerpTa saswaulebrivi msxvreva
setyvis mier.
497 ‘meeqvse Jami” _ liturgikuli meeqvse Jami Seesabameba daaxloebiT
12 saaTs, SuadRes.
498 igulisxmeba fericvalebis uZravi dResaswauli, romelic aRiniSneba
6 agvistos. evmanueli, anu emanueli ewodeboda macxovars (maT.
1:23). mowafeTa moTaveebSi igulisxmebian petre, iakob da ioane
mociqulebi, romlebic macxovarma feriscvalebis dRes mTaze aiyvana
salocavad. winaswarmetyvelTa moTaveebSi igulisxmebian mose da
elia winaswarmetyvelebi, romlebic, rogorc mociqulebma dainaxes,
locvis dros macxovars gamoecxaddnen da esaubrebodnen. is rom
feriscvalebis saswauli Taboris mTaze moxda, ar weria arc erT
saxarebaSi, magram amaze laparakoben origene, kirile ierusalimeli
da ieronime. VI-VII saukunidan, Taboris mTa mTel qristianul
samyaroSi sayovelTaod iqna aRiarebuli feriscvalebis saswaulis
adgilad (feriscvalebis saswaulis aRwera ix. maT. 17:1-8; mark. 9:1-
13; luk. 9:28-36; II pet. 1:16-18).
499 ‘sefeqali” _ didebulT qali (saba); sasaxlis karis mosamsaxure qali
(i. abulaZe); samefo karis warCinebuli mandilosani (z. sarjvelaZe).
500 ‘mxolod Tavisi deda-Zmebis [ambavi] ar auwya, radgan tyve uwoda
Tavis Tavs” _ es fraza ‘mefeTa cxovrebis redaqtoris CanarTia, igi ar moipoveba ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si.
501 ‘sadac axla aris RmerTis mier aRmarTuli is sveti da sakaTalikoso
eklesia” _ es frazac gviandeli redaqtoris CanarTia. igulisxmeba
sveticxovlis eklesia da masSi saswaulebrivad aRmarTuli sveti.
502 Zvel aRmosavleTSi mogzaurisTvis fexze zeTis cxeba
stumarTmoyvareobis gamovlenis erT-erTi mniSvnelovani forma iyo.
503 Cems werilSi ‘ra enaze mogviTxrobda wminda nino” navaraudevi
maqvs, rom es qali, samefo baRis mcvelis coli anastos, unda iyos eb-
raeli abiaTaris asuli, sidonia. ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si gvaqvs sa-
xeli anastos, redaqciuli variantebis gareSe. am ambis Semdeg ninos
cxovrebaSi aRarc anastos da aRarc misi qmari aRar ixseniebian. vin
aris es wyvili? Satberdul xelnawerSi am adgilas teqstis gadamweris
xe liT aSiaze miwerilia: ‘ese dedakaci iyo sidonia, mowafÀ wmidisa
ninoÁsi, romelman ese yoveli aRwera“ (unda igulisxmebodes ‘ninos
cxovrebis“ Semdegi ramdenime Tavi). is, rom es qali marTlac sidonia
unda yofiliyo, Cans imave pasaJSi, cota qvemoT, sadac wm. nino ambobs,
rom samefo baRSi cxovrebisas ZilSi gamocxadebul CvenebaTa Sesaxeb si-
do niasTvis mouyolia: ‘da uTxar ese dasa Cemsa, asulsa abiaTarissa“.
magram aq ismis kiTxva, Tuki anastos da sidonia erTi da igive pirovnebaa,
251
ra tom ixsenieba is am ori saxeliT? saqme isaa, rom sidonias veraviTar
Se mTxvevaSi ver ewodeboda anastos, ori mizezis gamo: 1. berZnuli o»-s da boloeba aSkarad miuTiTebs, rom es saxeli ar SeiZleba ekuTvnodes
mde drobiTi sqesis warmomadgenels. ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ“-is samive xel-
nawerSi gvaqvs ‘anastos“, magram ‘qarTlis cxovrebis redaqtor-ga-
damwerebs es Seusabamoba SeuniSnavT da zogierT nusxaSi saxeli
Cau sworebiaT rogorc _ ‘anasto“, an ‘anastasia“, Tumca ‘moqcevaÁ“-se uli ‘anastos“ bevr maTganSic SenarCunebulia; 2. romc vifiqroT, rom
‘anastos“ gadamweris mier daSvebuli damaxinjebaa da Tavdapirvelad unda
gvqonoda mdedr. sqesis ‘anastasia“, misi Ziris qristianuli Teologiuri
mniSvneloba _ a7na@stasij = aRdgoma, ar iZleva imis saSualebas, rom am
saxe lis arseboba davuSvaT warmarTul an iudaur wreSi. am Ziridan na-
warmoeb rogorc kacis, aseve qalis saxelebs mxolod qristianTa Soris
vxvdebiT. saqme unda gvqondes berZnuli zepiri dednis (rogorc Cans,
wminda nino Tavis biografias berZnulad hyveboda) araswor gagebasTan.
‘moqcevaÁ qarTlisaÁ“-Si vkiTxulobT: ‘Se-raÁ-ved Sina, jda ese de-
dakaci anastos. da viTarca mixila, aRdga da Semitkbo me“ (WeliS.:
‘Se-raÁ-ved Sina, jda ese dedakaci anastos, raJams mix[i]la, aRdga da
Semitkbo“; sin.: ‘Se-raÁ-ved Sina, jda ese dedakaci anastos da raJams mix[i]la me, aRdga da Semitkbo“). rom aRvadginoT is, Tu wm. nino amas rogor warmoTqvamda berZnulad, miviRebT, pirobiTad, amgvar frazas:
eijshvlqhn ejn tw/' oijkw/ oijkw/'. hJ gunh; kaqizomevnh ajnestw. hJ gunh; kaqizomevnh ajnestw'sasa (an: ajnasta ajnasta'sasa; an: ajnevsth) hJnivka eijajnevsth) hJnivka eij'den me kai; ejfivlesen mevden me kai; ejfivlesen mev = ‘Se-raÁ-ved Sina, mjdomi ese dedakaci aRdga, raJams mixila, da Semitkbo.“ ai, swo red es hJ hJ gunh; kaqizomevnh ajnestwgunh; kaqizomevnh ajnestw'sasa (e gÁune kaTiZomene anestosa) = ‘mjdomi ese dedakaci aRdga“ _ unda gaego wm. ninos monayolis Cam wers, rogorc
‘jda ese dedakaci anastos“, anu mimReobidan _ ajnestwajnestw'' (anestos) miiRo sakuTari saxeli ‘anastos“. magram, radgan aRwerili situacia
logikurad moiTxovda mjdomare qalis wamodgomas, berZnuli zmnis
saxelad qcevis Semdeg, saWiro gaxda qarTuli zmnis _ ‘aRdga“ xelmeored
xmarebac. ase xelovnurad miviReT sidonias saxelad iu develisTvis da
Tanac qalisTvis aradamaxasiaTebeli da uCveulo _ ‘anastos“.
504 ‘naTlisferi kaci“ _ angelozi.
505 ‘babilo“ _ maRali venaxi (saba); rto, nayofis momcemi rto, anu rqa;
maRlari vazi, xeze aSvebuli (i. abulaZe); ylorti, nayari; maRali
vazi (z. sarjvelaZe).
506 ‘saepiskoposo zemo eklesia“ _ igulisxmeba dRevandeli samTavros
dedaTa monasteri mcxeTaSi, romlis ezoSi dResac yvavis mayvlis
buCqi.
507 ‘nasxlevis jvari“ _ igulisxmeba vazis nasxlevis jvari. saqarTvelos
252
eklesiis udidesi siwminde. inaxeba Tbilisis sionis sakaTedro
taZarSi.
508 igulisxmeba mefis mebaRe da misi coli, sidonia, abiaTaris asuli.
509 wm. ninos mier abiaTaris da sidonias damowafebis ambavi aq uadgilod
aris CarTuli ‘qarTlis cxvorebis” redaqtoris mier.
510 ‘eqvsi huria qali” _ ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si Svid qalzea saubari:
‘da odes-me êwdni dedani dagwmoÂapna êþulsa missa“.
511 igulisxmeba, rom wm. nino sami weli farulad qadagebda da
kurnavda mcxeTaSi da mas Semdgom frazasTan aRweril movlenasTan
qronologiuri kavSiri ar aqvs.
512 ‘im xanebSi iyo” _ Zv. qarT. ‘mat úamta êina iço” yovelTvis ar niSnavs,
rom am sityvebis wina da Semdgom movlenebs Soris aucileblad unda
iyos qronologiuri kavSiri (Sdr. Sen. 404).
513 aq asaxulia mirian mefisa da narse sasanianis 296 wlis erToblivi
laSqroba somxeTsa da aRmosavleT anatoliaSi (ix. Sen. 402).
konstantine didis am ambebTan dakavSirebiT anaqronizmia..
514 ‘weliwadis wilxvedrili” _ iudevel mRvdlebs Soris wilis yris
tradicia bibliis mixedviT daviT winaswarmetyvelis droidan modis.
daviT mefis dros arsebobda pirveli mRvdlis, aaronis ori Zisgan
momdinare ori memkvidreobiTi samRvdelo xazi _ elyazarisa da iTamarisa.
elyazaris STamomavalTa saxli Teqvsmets iTvlida, xolo iTamarisa _ rvas. aqedan gamomdinare, sul 24 samRvdelo dasi arsebobda, romelTa
Sorisac mTeli wlis ganmavlobaSi taZarSi TanmimdevrobiT msaxureba,
daviTis miTiTebiT, unda ganawilebuliyo wilisyris meSveobiT, raTa
TviToeul dass RvTismsaxurebis Sesrulebis Tanabari pirobebi da dro
miscemoda (I neSt. 24: 1-31). wilisyris es wesi ar exeboda mxolod
mRvdelmTavrebs da maT STamomavlebs. abiaTari ki ‘mRdeli wiliT
xuedrebuli” ver iqneboda ori umTavresi mizeziT: 1. iudeveli mRvdlis
funqcia ierusalimis taZarSi RvTismsaxureba iyo, romlis umTavres da
ZiriTad ritualsac msxverplSewirva Seadgenda. da radgan, rjulis
mixedviT, msxverplSewirva ierusalimis taZris garda sxvagan versad
Sesruldeboda, Sesabamisad, diasporaSi, mRvdelmsaxureba kargavda Tavis
umTavres azrsa da daniSnulebas; 2. abiaTaris moRvaweobis droisTvis
(IV s-is pirveli naxevari) taZari ukve dangreuli iyo (ax. w. 70 w.) da,
bunebrivia, msxverlSewirvac didi xnis Sewyvetili iyo. winadadebis
azri SeiZleba aixsnas mxolod ise, abiaTaris winaprebi, mcxeTaSi
mosvlamde, ierusalimis taZarSi ‘wiliT xuedrebuli” mRvdlebi iyvnen
da abiaTari maTi memkvidrea. es Cans ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si, romlis
WeliSur redaqciaSi astiron gvaspuragneli eubneba abiaTars: ‘mRdeli
iyav wiliT xuedrebuli mkÂdri” (Zv. qarT. mkÂdri = memkvidre). sinur
253
versiaSi vkiTxulobT: ‘mauwye, sayuarelo, Sen ara huriaTa mRdeli
iyava wiliT xuedrebuli mkÂdri, mamani Senni aqa mowevniTgan,
rameTu arian welni, vinaÁTgan mamani Tquenni aqa mcxeTad movides:
À fg”. ‘qarTlis cxovrebis” redaqtorma Tavisi pirvelwyaros
am bundovani winadadebis nawili amoagdo da, marTalia winadadeba
gramatikulad gaaswora da gaamartiva, magram masSi Tavdapirvelad
Cadebuli informaciis azri faqtobrivad daamaxinja.
515 ‘antioqia” _ Tanamedrove qalaqi antakia TurqeTSi, md. asis (oronti)
sanapiroze. 2003 wels hyavda 150 aTasi mcxovrebi. daarsebulia
selevkos nikatoris mier Zv. w. 300 wels, mamamisis, antioqos I-is
saxelze. didi xnis ganmavlobaSi iyo siriis dedaqalaqi. mdebareobda
md. orontze. Sedioda romis imperiis sam udides da politikurad
umniSvnelovanes qalaqTa ricxvSi romisa da aleqsandriis Semdeg.
moc. pavles da barnabas qadagevbis Semdeg, antioqielebs pirvelebs
ewodaT qristianebi (saqm. 26:28; I petr. 4:16). 260 wels daipyres
sparselebma; 526 wels daangria miwisZvram; 540 wels kvlav daipyres
sparselebma, Semdeg iustianiane I-ma; 638 wels daipyres arabebma,
1098 wels _ arabebma. 1268 w. egviptis mmarTvelebma daipyres da
daangries qalaqi; 1516 wlidan Turq-osmanTa xelSia. SuasaukuneebSi
iyo qristianobis erT-erT umniSvnelovanes centri. ewoda antakia.
516 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si vkiTxulobT: ‘mas úamsa Äem tana Âignebi
mosrul iço Hromit da Egwåïit da Babilovnit huriatay, mÌdeltay
da mÂignobartay“
517 ‘samad gaxliCa RmerTma israelis samefo” _ Zv. w. 63 wlidan iudea
iqca romis provinciad da iyofoda sam nawilad: iudea, samaria da
galilea petra (transiordania). Zv. w. 37 w. iudea kvlav iyofoda
iudead, samariad (Crd.) da idumead (samxr.).
518 ‘winaswarmetyvelebi dadumdnen...” _ Zveli aRTqmis bolo
winaswarmetyvelebi zaqaria da malaqia moRvaweobdnen daaxl. Zv. w.
400 wels.
519 ‘romaelebma daipyres Cveni qveyana “ _ romma iudea daipyro Zv. w. 63 wels.
520 ‘vinc Tavis Tavs qveyanaze RmerTis Zed acxadebda, mokvdeso” _ Sdr. II rj. 21: 23.
521 ‘nazareveli ieso” _ nazareTi (ivr. nacaret, arab. an-nasira) qalaqi israelSi, qristianTa erT-erTi wminda qalaqi, romelSic
gaatara macxovarma Tavisi bavSvobis wlebi, ris gamoc mas ewoda
nazareveli.
522 ‘Svidgzis viciT wignebidan” _ Sdr. fs. 78: 12. cifri 7 sruli
cifria da aRniSnavs sisrules zogadad. igulisxmeba, rom ebraelebs
254
srulad miezRveboda is, rasac isini imsaxurebdnen.
523 ‘mwiri qali” _ mwiri Zvel qarTulSi gulisxmobda xizans.
RvTismSobels xizani ewodeba imis gamo, rom man beTlemSi mimavalma
bagaSi Sexiznulma Sva ufali.
524 ‘samasi weli” _ igulisxmeba, rom es werili miuRia abiaTars
qristeSobidan samasi wlis Semdeg. amgvari qronologia, ra Tqma
unda, miaxloebiTia da mas sizusteze pretenzia ver eqneba.
525 aqedan Cans, rom IV s-is dasawyisSi, iudevelTa wreSi iyo garkveuli
mosazrebebi imis Sesaxeb, rom ieso nazareveli marTlac RvTisgan
(zecidan) iyo movlenili.
526 wm. nino abiaTars ganumartavda Zveli aRTqmis wignebs qristianis
poziciidan, pirvel rigSi im adgilebs, sadac nawinaswarmetyvelebi
iyo macxovris am qveynad xorcielad mosvla, jvarcma da aRdgoma.
527 igulisxmeba sidonia.
528 qristianebi Zvelad erad iwodebodnen.
529 gulisxmobs ziarebis saidumlos miRebas.
530 ‘herode” _ herode I didi (laT. Herodus). iudeis mefe Zv. w. 40 _ ax. w. 4 ww. herodianebis idumeuri dinastiis damaarsebeli, iudeis
romaelo prokuratoris, antipatrosis Ze. iudeis mefoba miiRo Zv.
w. 37 w. romis senatis gadawyvetilebiT. iyo hasmonianTa politikuri
partiis mowinaaRmdege. miiTvisa ierusalimis taZris mRvdelmTavarTa
daniSvnisa da moxsnis ufleba. aaSena ierusalimis axali taZari.
miuxedavad amisa, iudevelebi mas bolomde aRiqvamdnen rogorc
ucxoels da romis politikis gamtarebels da uari Tqves misTvis
erTgulebis ficis micemaze. herodem amowyvita hasmonianTa dinastia,
rogorc iudeis taxtis kanieri memkvidreebi da maTi mimdevrebi, maT
Soris Tavisi iudeveli coli. aqedan gamomdinare, gasagebi xdeba is
SiSi, romelic mas gauCnda maSin, rodesac aRmosavleli mogvebisgan
gaigo, rom beTlemSi unda dabadebuliyo iudeis WeSmariti mefe (maT.
2). swored am movlenebs ukavSirdeba herodes brZanebiT beTlemSi
CvilTa gawyveta da macxovris ojaxis gaqceva egvipteSi.
531 ‘bodi” _ igive bodisi, wm. ninos gardacvalebis adgili. Cans, rom
ax. w. I s-Si bodisSi (drevandeli ninowminda sagarejos raionSi)
iudevelTa organizebuli diaspora arsebula, Tavisi sinagogiT.
532 ‘mRvdlebi” _ unda igulisxmebodnen sinagogis rabinebi.
533 ‘kodiswyaro” _ unda iyos sof. kodiswyaro goris raionSi.
534 ‘mwignobrebi” _ Zveli aRTqmis wignebis gadamwerebi da
redaqtorebi.
535 ‘sobis-kananeli” _ sobisi SeiZleba gulisxmobdes sof. sobiss, goris
raionSi. gaurkvevelia ra igulisxmeba, am SemTxvevaSi, kananelSi.
255
536 ‘mTargmneli” _ originalSi ‘Targmani”, iudaur samyaroSi wminda
werilis ganmmartebeli.
537 Sdr. mogvTa Tayvaniscemis siuJeti saxarebaSi (maT. 2:1-12).
538 qristeSobidan ocdaaTi wlis Semdeg daiwyo macxovarma qadageba.
539 ‘ana mRvdeli” _ iudeveli mRvdelmTavari ax. w. 6-15 wlebSi.
macxovris jvarcmis dros mRvdelmTavari iyo kaiafa, romlis
simamric iyo ana ( igive anna, ebr. anan), romelic udidesi gavleniT
sargeblobda sinedrionis wevrebs Soris (ix. luk. 3:2; ioan. 18:13, 24
lopuxinis ganmartebebi).
540 igulisxmeba sami mogvi aRmosavleTidan, romlebmac Tayvani sces
axladSobil iesos.
541 ‘rom aRvasruloT moses mcneba” _ ix. Sen. 520.
542 ‘uxucesi” _ Zv. qarT. ‘ufro moxucebuli”.
543 ‘eli mRvdlis tomidan” _ ix. mef. I. Sdr. Sen. 258.
544 ‘longinoz karsneli” _ karsani, sof. dRevand. mcxeTis raionSi. ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”: ‘aqeT warvides elioz mcxeTeli, longinoz
kaniseli da Talenav da misael”.
545 Sdr.. saxareba: ‘naTeli gamobrwyinebad warmarTTa da didebaÁ
erisa Senisa israelisaÁ” luk. 2:32.
546 ix. Sen. 435.
547 igulisxmeba ‘meaTe mefe aderki, bartomis Ze, arSakuniani”, romlis
drosac, ‘qarTlis cxovrebis” mixedviT, daibada ieso qriste (ix.
Sen. 253, 255).
548 armazael mefis aq moxsenieba gamowveulia ‘qarTlis cxovrebis”
redaqtoris mizniT, Tavisi teqsti Seajeros ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-
sTan, sadac vkiTxulobT: ‘maêin iço êpoti didi Mcxetas êina mepetay
da mtavartay da çovlisa erisay. da ixila mepeman Amazaer samoseli
igi Iesuysi da unda ÂarÌebay misi, xolo zarsa mas zeda dedaÖacisa
mÖudrisa qelt-gdebasa, êeêinda da ver iÖadra“.
549 ‘libaniT motanili ... naZvi” _ Cedrus Libani, maradmwvane wiwvovani ZviradRirebuli xis jiSi. gamoirCeva Tavisi siZlieriT, sididiT da
simtkiciT. imis gamo, rom am xes aqvs mware gemo, mRrRnelebi mas
ar afuWeben da xandaxan 2 aTas welsac ki Zleben. gamoiyeneboda
mdidruli da Zvirfasi mSeneblobebis dros.
550 ‘elias is ormagi mosasxami” _ Zv. qarT. ‘mrÄobli igi xaleni eliaysi”.
Zveli aRTqmis Tanaxmad, zecad amaRlebamde elia winaswarmetyvelma
hkiTxa Tavis mowafes, elise winaswarmetyvels: ‘mTxove, ra gagikeTo,
vidre avmaRldebode Sengan. miugo elisem: Seni sulis ormagi wili
gadmovides Cemze” (IV mef. 2:9) elia winaswarmetyvelis mosasxami,
misi zecad amaRlebis Semdeg darCa elises (IV mef. 2:13) imis niSnad,
256
rom misi survili Sesrulda da elias winaswarmetyveluri sulis
ormagi wili (anu 2/3) gadmovida masze. swored amitom ewodeba elias
mosasxams (xalens) qarTul wyaroebSi ‘mrCobli”, anu ormagi.
551 Sdr. ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”: Satb. versia _ ‘ars sxuay-ca ýalita
êemosili, mrÄobli igi-ca, xaleni Eliaysi amas kalaksa êina qelta
Äuenta, saÖurtxevelisa simïÖicesa kueêe, kvata êina ulåolvelad
vidre úamadmde misa“; SeliS. versia _ ‘da ars sxuay-ca ýalita êemos[i]li
mrÄobli, amas-ve kalaksa êina q[e]lta êina Äuenta, ars saÖurtxevelisa
simïÖicesa êina kvatasa xaleni igi elia[y]si uåovn[e]lad vidre
úamadmde missa“; sin. versia _ ‘ars sxuay-ca ýalita êemosili mrÄubli,
amas kalaksa êina qelta Äuenta, ars saÖurtxevelisa simïÖicesa êina
kuatasa xaleni uåovnelad-ve vidre úamadmde misa”.
552 ‘iakobis adgili, kibed nanaxi da zecas aRweuli” _ iakobi iyo isaakisa da rebekas tyup Zeebs Soris umcrosi. abraamisa da isaakis
Semdeg ebraeli eris mesame patriarqi. xaranSi mimavalma iakobma,
RamisTevis dros CvenebaSi ixila miwidan aRmarTuli kibe, romelic
cas swvdeboda da masze angelozebi adi-Camodiodnen. kibis TavSi ijda
ufali, romelmac iakobs gaumeora abraamisTvis micemuli aRTqma, rom
maT STamomavlobas daumkvidrebda aRTqmul miwas. gamoRviZebulma
iakobma is adgili ufals miuZRvna da uwoda mas saxelad beT-eli _ RvTis saxli (dab. 28:11-19).
553 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”: ‘xolo saxli Eliozisi iço kalaksa êina
dasavalitsa, iço Öarsa moguetisasa, MïÖuarsa zeda. da iço mcirÉ
bagini, samarxvoy mati, romelsa zeda aÌhmarta Âmidaman Nino
þuari Krisïesi. da erti ertsa natel-scemda mun êina qelita IaÖob
mÌdelisayta da ´rosila mtavardiaÖonisayta, mtavarta êvilebsa,
ÂiaÌta kalakisata. da erkua adgilsa mas mtavarta sanatloy“.
554 saubaria mirian mefis baRze, romlis mcvelebic, tradiciulad,
mcxeTeli ebraelebi unda yofiliyvnen (ix. Sen. 503).
555 igulisxmeba ieso qriste.
556 ‘wminda taZris warTmeva” _ 66-73 wlebSi, imperator titusis
dros, iudeaSi ifeTqa antiromaulma ajanyebam. iudevelebi xuTi Tvis
ganmavlobaSi gamagrebulni iyvnen taZarSi. am brZolebis dros, 70 wels
gaCenil xanZars Seewira taZari, xolo taZris gadarCenili WurWeli da
Zvirfaseuloba daitaces romaelebma. amis Semdeg taZari ar aRdgenila,
rasac mohyva mTel qveyanaze ebraelTa axali talRis gafantva.
557 Sdr. maT. 23: 37.
558 ix. Sen. 397, 398, 402, 513.
559 baRis mcvelis coli unda yofliyo sidonia, abiaTaris asuli, rogorc
‘moqcevaÁ qarTlisÁ”-s teqwstis analizidan Cans (ix. Sen. 503).
257
560 axali pavle ewoda abiaTars imis gamo, rom isic, rogorc pavle
mociquli, iudauri religiis mimdevrebi, SemdgomSi qristianobis
mtkice damcvelebad iqcnen.
561 igulisxmeba, rom abiaTari iyo Zveli aRTqmis bwyinvale mcodne da
Tamamad qadagebda qristes mcxeTel iudevelbSi.
562 qviT Caqolva iyo iudevelebSi sikvdiliT dasjis erT-erTi meTodi,
romelsac iyenebdnen damnaSavis mier RvTisgmobis (lev. 24:14), jadoqrobis
(lev. 20:27), mruSobis (II rj. 23:24) da kerpTTayvanismcemlobis (II rj.
17:7) SemTxvevebSi. abiaTaris danaSauli, iudevelTa TvalsazrisiT,
RvTisgmoba unda yofiliyo.
563 is, rom mirian mefem abiaTari sikvdils gaarida, radgan mefes qristes
rjulis Sesaxeb smenoda ‘saberZneTidan” da somxeTidan, ‘qarTlis
cxovrebis” redaqtoris fantaziis nayofia. ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-
Si msgavsi ram arsad weria.
564 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si msgavsi saswauli aRwerili ar aris. igi
SeTxzulia ‘qarTlis cxovrebis redaqtoris mier, raTa Sesavali
gaukeTos nana dedoflis gankurnebas.
565 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s Tanaxmad, nana dedofalma irwmuna qriste
wm. ninos qarTlSi mosvlidan me-6-e wels, anu 322 wels.
566 k. kekeliZe Tvlis, rom nebroTis wigni ar arsebobda da igi sxva
araferia, Tu ara siriulidan naTargmni ‘ganZTa qvabi”.
567 ‘Zveli wignebi da axali [wignebi]” _ igulisxmeba Zveli da axali
aRTqmis wignebi.
568 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s Tanaxmad, nana dedofali moiqca wm. ninos
qarTlSi mosvlidan me-6-e wels, xolo mirian mefe _ me-7-e wels.
569 ‘romaelebis mcdari rjuli” _ igulisxmeba qristianoba.
570 ix, Sen. 487, 488.
571 naTlobis wesidan formula.
572 mirian mefis moqceva, TxoTis mTaze momxdari saswaulis Sedegad,
Cemi gaTvlebiT, moxda 323 wels, swored am wels iyo 20 ivlisi
SabTi dRe (n. nikoloziSvili, qarTli elinizmisa da qristianobis
saTaveebTan, 2006).
573 ‘TxoTis mTa” _ seri mtkvris marcxena sanapiroze, rexulasa da
qsnis xeobebs Soris, kaspis-r-ni.
574 ar SeiZleba aq davinaxoT mzis dabnelebis astronomiuli movlena,
rogorc amas miiCnevda k. kekeliZe da dResac zogierTi mecniers
miaCnia.
575 ‘qinZari da RarTa” _ adgilis saxelebi mcxeTis axlos. qinZaris
zusti adgilmdebareoba ucnobia, RarTiskari mdebareobs wiwamuris
zemoT, mcxeTis r-ni.
258
576 ar unda gavigoT pirdapiri gagebiT, aramed ise, rom _ am ambebidan male.
577 saubaria libanis xeze (Cedris Libanis). 578 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si arsadaa naTqvami, rom sveticxovlis
Tavdapirvel taZars Svidi sveti hqonda. es ‘qarTlis cxovrebis”
redaqtoris fantaziis nayofia.
579 aq da qvemoT moTxrobilia is xilvebi, romlebic eSmakma moavlina
axladmoqceuli eris dasabrkoleblad.
580 wminda ninos mxne locviTa da jvris niSnis gamosaxvoT gaqra es
eSmakeuli Cveneba.
581 e. i. wm. nino.
582 wm. ninos locvas da eSmakeuli Cvenebis gaqrobas Sedegad mohyva
angelozis gamocxadeba da svetis aRmarTvis saswauli.
583 ‘amazaspani” _ ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s Satberdul da WeliSur
redaqciebSi es sityva ar gvxvdeba. samagierod, igi dadasturebulia
sinur redaqciaSi: ‘sepeÂuli vinme çrmay amazasåeani, çrmay idva
mravalÂlisa sneuli, Âarmarti”, rac imaze metyvelebs, rom ‘mefeTa
cxovrebis” avtori ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s erT-erT Zvel redaqcias
eyrdnoboda. rogorc Cems sxva SromaSi maqvs navaraudevi, istoriul
realobas Seesabameba ‘mefeTa cxovrebis” cnoba imis Sesaxeb, rom
mirian mefe sasaniani mefis Svili iyo. kerZod, rom mirian mefe iyo
iranis Sahis, Sabur I-is Ze da misi namdvili saxeli unda yofiliyo
amazaspi, romelic moxseniebulia Sabur I-is naySi-rustamis cnobil
warweraSi, rogorc iberiis mefe. Cems mosazrebas amtkiceben qarTuli
wyaroebic, romelTa mixedviTac, mcxeTaSi, IV s-is 20-ian wlebSi
yofila vinme sefewuli amazaspeani. es niSnavs, rom igi iyo mefe
amazaspis, anu mirianis pirdapiri Camomavali, albaT misi SviliSvili,
radgan qarTlSi iqneboda mxolod erTi, mirianis sefe da radgan
sefewuli amazaspenia, maSin sefes mTavari, anu mefec amazaspi unda
yofiliyo.
584 gulisxmobs macxovris jvris nawils, romelic 325 Tu 326 wels
ierusalimSi aRmoaCina elene dedofalma.
585 e. i. wminda ninos sulieri zedamxedvelobiT.
586 Sdr. mark. 16:16.
587 ‘barabeanebi” _ cnobili avazakis, barabas STamomavalni. baraba,
iudevelTa winadadebiT, pilate pontoelis mier gaTavisuflebul
iqna sasjelisgan, macxovris sanacvlod (maT. 27:15-26; mark. 15:7-11).
barabas STamomavalTa mcxeTaSi mosvlis dro da garemoebebi ucnobia.
savaraudoa, rom barabeanni mcxeTaSi taZris dangrevis Semdeg (70 w.)
movidnen.
259
588 ‘cixedidi” _ igulisxmeba cixe mcxeTis dasavleTiT, armazTan
axlos.
589 ‘sicocxlis xis nawili” _ macxovris jvris nawili. zemoT
ukve naTqvami iyo, rom ioane episkoposma is pirvelive Camosvlaze
Camoitana (ix. Sen. 584). es faqtebis aRreva ‘qarTlis cxovrebis”
redaqtoriseulia.
590 ‘eruSeTi” _ mxare mtkvris zemo dinebis auzSi, dRev. TurqeTSi.
591 ‘wunda” _ nasoflari aspinZis r-nSi.
592 ‘manglisi” _ daba TeTriwyaros raionSi. 593 dRevandeli samTavros dedaTa monastris adgilas. ukanasknel
xanebSi Catarebulma arqeologiurma gamokvlevebma daadastures iq
IV saukunis dasawyisis bazilikis arseboba.
594 ‘naTeliRo wylisa da miwisgan” _ miwiT naTlisRebaSi igulisxmeba
uflis daflva da sami dRis Semdeg misi aRdgoma (ix. n. nikoloziSvili,
‘naTel-iRo wylisa da miwisagan”, literatura da xelovneba, Tb.,
1991, #3).
595 ‘smeniT viciT im alvis xis ambavi” _ igulisxmeba samoTxis xe.
596 sajvare xis mokveTa moxda 326 wels, rodesac 25 marti iyo
paraskevi dRe.
597 anu pirvel maisamde.
598 ram gamoiwvia sajvare xis moWra 25 marts da ratom damzadda misgan
jvrebi 1 maiss? ratom inaxeboda xe eklesiis samxreT karTan 37 dRis
ganmavlobaSi? ra rituali iyo es zogadad? gamoTqmulia mosazrebebi,
rom mcxeTaSi sajvare xis moWris rituali ukavSirdeba warmarTuli
qarTlis rwmena-warmodgenebs: n. xazaraZem da T. cagareiSvilma
ivaraudes, rom es rituali unda ukavSirdebodes xeTuri miTologiis
momakvdav da aRorZinebad RvTaebas _ Telefinus; Cemi azriT, sworia
r. siraZis mier gamoTqmuli mosazreba, romelic am faqts frigiul
kibela-atisis kultTan akavSirebs. zemoT ukve visaubreT imis Sesaxeb,
rom gacisa da gas kulti unda yofiliyo kibela-atisis msgavsi kulti.
III s-is qristiani apologetebis, arnobiusisa da firmikus maternusis
cnobebiT, am kultis mimdevrebi yovelwliurad, 22 marts Wridnen
wiwvovan (fiWvis) xes, misi tanis SuaSi miamagrebdnen ymawvili atisis
gamosaxulebas da Seitandnen ‘wmidaTa-wmidaSi”, erTgvar akldamaSi,
romelic kibela-atisis taZrebis nawili iyo. am ritualiT xdeboda
atisis ritualuri dasaflaveba. gansazRvrul Rames, qandakeba saxiT
zemoT ideboda sarecelze, romelsac glovobdnen Sesabralisi
galobiT. garkveuli xnis Semdeg, gamoqvabulSi SehqondaT sinaTle da
qurumi warmoTqvamda sityvebs: ‘gamxnevdiT suliT, mistebo _ RmerTi xsnilia!”, ris Semdegac ‘mkvdreTiT aRmdgar” kerps amoasvenebdnen
260
saflavidan da gamoitandnen gareT. firmikus maternusis cnobiT,
momakvdav da aRdgomad RvTaebas dastirodnen 40 dRis ganmavlobaSi.
Sesabamisad, 22 martidan me-40-e dRe modis 1 maissze. rac Seexeba
imas, Tu ratom moWres qristianebma xe 25 marts da ara 22 marts, es
SeiZleba ori mizeziT avxsnaT: erTi mxriv es SeiZleboda yofiliyo
qristianTa dagvianebuli reaqcia mcxeTel warmarTTa ritualze,
xolo meore mxriv, SesaZloa, es yofiliyo qristes jvarcmis TariRze
simbolurad misadagebuli qmedeba (Zveli tradiciiT, macxovris
jvarcma moxda 25 marts). am SemTxvevaSic es iqneboda ara raime
uZvelesi qristianuli tradiciuli ritualis Sesruleba, aramed
mxolod da mxolod simboluri aqti, mcxeTaSi arsebuli konkretuli
viTarebidan gamowveuli spontanuri, magram simbolurad gaazrebuli,
erTjeradi qmedeba (n. nikoloziSvili, qarTli elinizmisa da
qristianobis saTaveebTan, 2006). sruliad gansxvavebuli ganmarteba
aqvs e. WeliZes, romelic miuTiTebs: ‘nonsensia 25 marts sajvre
xis moWris dakavSireba raime saxis warmarTul ritualTan Tu
kultmsaxurebasTan. erTaderTi axsna zemore movlenas mxolod is
SeiZleba hqondes, rom sajvre xe iWreba xareba dRes, rac aris swored
25 marti, xolo radgan xarebis dResaswauli dasabamia axali aRTqmis
Jamisa, Zlevamosili jvris epoqisa, im jvris epoqisa, romliTac saTave
daedo kacobriobis gamoxsnas codvisa da warwymedilobis bneleTisgan
(am mizeziT Zvelad saeklesio liturgikuli weliwadi sakuTriv
xarebidan, 25 martidan iwyeboda), sajvre xec iWreba 25 marts, riTac
exareba da winaeuwyeba sruliad qarTls axali epoqis dadgoma, axali
Jamis mowevna, sulieri ganaxlebisken Semoqceva qveynisa da erisa”(e.
WeliZe, mcxeTa \ sulieri ierusalimi, gamouqveyneli gamokvleva).
599 Svid maiss mcxeTaSi jvrebis aRmarTvis istoriul faqts kavSiri
ar unda hqondes ierusalimSi jvris gamoCenis dResaswaulTan da
es ubralo damTxvevad unda miviCnioT. gansxvavebuli azri aqvs e.
WeliZes, romelic miiCnevs: ‘mcxeTis jvari arsobrivad ierusalimis
jvaria, rac Tavis mxriv mcxeTis meore ierusalimad gardaqmnis
dasaZirkvlebas moaswavebs” (e. WeliZe, mcxeTa \ sulieri ierusalimi,
gamouqveyneli gamokvleva).
600 326 wels maisis pirveli paraskevi da SabaTi modioda 6-7 maisze.
601 ‘qvabTaTavi” _ unda ukavSirdebodes qvabTaxevis monasters, kavTuras xeobaSi, kaspis r-ni.
602 wm. ninos gadawyvetileba, rom meore jvari aRmarTuliyo ara bodSi,
aramed ujarmaSi, gamowveuli iyo erTi mxriv praqtikuli miznebidan
gamomdinare (samefo, xalxmravali qalaqi) da meore mxriv, saRvTo
gangebulebiT, romlis mixedviTac wminda ninos unda moeqcia bodi da
261
iqve unda gardacvliliyo, ris Semdegac manamde es umniSvnelo daba
gaxdeboda qristianebis erT-erTi siwminde.
603 rogorc Cans, episkoposma Seasrula jvris aRsamarTi adgilis
specialuri kurTxevis wesi.
604 ‘aRvsebis zatiki” _ sityva _ ‘aRvseba” Zvel qarTulSi aRniSnavda
rogorc uSualod aRdgomis dResaswauls, aseve _ drois Sualeds
aRdgomidan sulTmofenobamde. am SemTxvevaSi ‘aRvsebis zatiki”
niSnavs aRdgomis dResaswaulis cikls sulTmofenobamde da saubaria
am SualedSi erT-erT kvira dReze.
605 326 wels aRdgoma modioda 10 aprils, Sesabamisad, martviliis, anu
sulTmofenobis wina oTxSabaTi uwevda 25 maiss.
606 mecnierebis varaudiT, saubari unda iyos mcxeTis jvris monastris
mcire eklesiaze.
607 ix. Sen. 414-422.
608 ‘wobeni” _ istoriul-geografiuli punqti axl. duSeTis r-nSi,
md. aragvis marcxena napirze, daba Jinvalsa da sof. CinTs Soris.
adrindel Sua saukuneebSi wobeni erqva aseve aragvis marcxena napirze
saguramo-xerkis CrdiloeTiT Jinvalamde mosaxle Tems.
609 ‘WarTali” _ WarTalis xevi aris aragvis marjvena Senakadi, duSeTis
r-ni.
610 ‘fxoelebi” _ fxovi fSav-xevsureTis Zveli saxelwodebaa.
611 ‘wilkani” _ dR. mcxeTis r-ni.
612 ‘gudamayari” _ mTiuleTis nawili, Savi aragvis auzi fasanaurs
zemoT, duSeTis r-ni.
613 Sdr. ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”: ‘da vitarca ese tkua, Âariçvana
IaÖob mÌdeli, Saberýnetit mosruli, da eris-tavi erti, Âarvida
da dadga ¦obens. da mouÂoda mteulta, Åartalelta da pxoelta,
da ÂilÖanelta da ukadaga sarÂmunovebay KrisïÉsi. xolo mat
ganuçares tavi da eris-tavman mcired Âarhmarta maxwli da êiêit
moscnes Öeråni matni daleÂad. da gardavida ErÂud da dadga
¼alets, dabasa Edems, da natel-sca erÂu-tianelta. da çuarelta
esma ese da gardaÖrbes Toêeta, romelni uÖuanaysÖnel iåovnes,
Trdaï mepeman moiçvanna da monatlna”.
614 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s mixedviT, wm. ninom moiara kuxeTi (kxoeTi)
da gadavida kaxeTSic, sadac dasneulebula da wamosula ukan,
mcxeTisken da moaRwia bodamde (dRev. sof. ninowminda, sagarejos
r-ni): ‘da Nino êtavida ±xoeta da dadga ±aÂarets da monatlna
Öxoelni da soþni eriturt matit. da gardavida ±axeta da dadga
kcel-dabas. da moiçvanna Öaxni mtavarni da monatlna. da dasneulda
da Âarmoemarta Mcxetad. da vitarca moiÂia ±xoetas, dabasa,
262
romelsa hrkwan Bodini, verÌara eýlo slvad”.
615 rodesac mecnierebi saubrobdnen qarTlSi qristianobis gavrcelebis
Taobaze, es fraza iyo ZiriTadi, romelsac iyenebdnen saqarTveloSi
andria mociqulis qadagebis Sesaxeb cnobebis sawinaaRmdegod. saqme
isaa, rom, am cnobebis Tanaxmad, andria mociqulma iqadaga megrelebSi,
samcxe-aWaraSi da egris-svaneTSi, xolo mcxeTaSi da mis aRmosavleTiT
(ZiriTadi qarTli da kaxeT-kuxeTi) mas ar uqadagia. swored amazea
qarTul wyaroebSi saubari.
616 saubaria pirvel qal wmindanebze.
617 ‘Cemi dedis ZiliT” _ Cemi azriT, laparakia RvTismSoblis
miZinebaze.
618 igulisxmeba wminda nino.
619 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s Satberduli versiis mixedviT: ‘da êehvedra
suli twsi qelta Ìmrtisata Kartlad moslvitgan meatxutmeïesa
Âelsa da Krisïes aÌmaÌlebitgan ïlÉ” (338) Âelsa, dasabamitgan ÅçlÉ” (5838) Âelsa”. WeliSuri versiis mixedviT: ‘da êehvedra suli twsi qelta
uplis[a]ta da miiýina ýili igi sanaïreli (da a meox ars Äuentws
Âinaêe Ìmrtisa) Kartls moslvitgan misit oc da me[a]txutmeï[e]sa
Âelsa da Krisïes amaÌlebitg[a]n sam[a]s oc da aturameïsa Âelsa,
dasabamitgan xuti atas rvaas ocda meaturameï<e>sa Âelsa”. aq bevri
qronologiuri aRrevaa, magram ufro sarwmuno unda iyos Satberduli
versiis qarTlSi mosvlidan me-15-e weli da ‘qarTlis cxovrebis”
qarTlSi mosvlidan me-14-e weli. amis mixedviT, wm. nino gardacvlila
daaxl. 330/331 wels, radgan, rogorc zemoT vivaraudeT, igi qarTlSi
Semovida 317 wlis ivnisSi (ix. Sen. 463).
620 baqaris mcxeTaSi dabruneba, savaraudod, unda momxdariyo 332-333
wlebSi, sanam dasruldeboda zemo eklesiis mSenebloba.
621 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s Satberduli versiis mixedviT zemo eklesiis
mSenebloba dasrulda wm. ninos gardacvalebidan me-4-e wels: ‘da
Âarvida Mirean mepÉ da çoveli eri, rametu ikmodes zemosa eÖlesiasa
kvita. da ganiêores meotxesa Âelsa”. ar unda iyos swori WeliSuri
redaqciis cnoba, romlis mixedviTac mSenebloba dasrulebula
wm. ninos gardacvalebidan me-20-e wels: ‘da Âarvida mepe Mirian
da çoveli eri, rametu ikmodes eÖlesiasa zemosa. da ganasrules
meocesa Âelsa. da meocdaertesa Âelsa moÖ[u]da Mirian mepe”.
622 ‘satfureba” _ ganaxlebasa saqmisasa ityvis wliTi wlad (saba);
enkenioba (i. abulaZe); ganaxlebis dResaswauli (z. sarjvelaZe).
623 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s Satberduli versiis Tanaxmad, ‘ocdamesamesa
Âelsa aÌmartebitgan åaïiosnisa þuarisa êeukmna Öubay Rev da
êeikmna saplavi kuemosa eÖlesiasa. da moÖud[a] Rev da daemarxa
263
coliturt”, anu 349 wels. WeliSuri versiis Tanaxmad ki: ‘mesamesa
Âelsa aÌmartebitgan åaïiosnisa þuarisa êekmna Öuboy Rev, moÖ[u]
da da daem[a]rxa coliturt kuemosa eÖlesiasa”. ufro sando unda
iyos Satberduli versia.
624 amis mixedviT, miriani unda gardacvliliyo 349 wels, iseve,
rogorc revi, rac yovelgvar qronologias ewinaaRmdegeba. ufro
sandoa ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s Satberduli redaqciis cnoba. garda
amisa, ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s samive redaqciis Tanaxmad, sikvdilis
win mirianma anderZi dautova dedofal nanas da revs. ‘qarTlis
cxovrebis” redaqtoris ‘Sesworebuli” versiiT ki _ dedofal nanas
da baqars.
625 sasufevelSi uflis marjvniv marTalni imkvidreben adgils.
626 aqedan moyolebuli ‘qarTlis cxovrebis” mefeTa qronologia da
Camomavloba mniSvnelovnad gansxvavdeba ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s
cnobebisgan.
627 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s Satberduli da WeliSuri versiebis
Tanaxmad (sinuri am adgilas naklulia) mirianis Semdeg mefobda revis
Ze baqari: ‘da daþda meped BaÖur, ýÉ Revisi”. sakiTxi damatebiT
kvlevas moiTxovs.
628 rogorc Cans, baqarma, sparselebis mxardaWeris sanacvlod, teritoria
xunanidan bardavamde, anu rani dauTmo sparselTa mier dasmul sxva
mmarTvels. garda amisa, ferozisTvis samSvildidan abocis Tavamde
teritoriebis micemiT, gaimyara sakuTari poziciebi qarTlSi da somxebis
mosalodneli Tavdasxmisgan gaamtkica samefos samxreT sazRvrebi.
629 es garigeba sruliad realuri istoriuli garigeba unda yofiliyo
da araviTari safuZveli ar gvaqvs mis istoriulobaSi eWvi SevitanoT,
Tumca Semdgom dakvirvebas moiTxovs misi qronologia.
630 ‘wilknis eklesia” _ baqaris aSenebuli eklesiis adgilze vaxtang
gorgaslis dros (V s.) aaSenes sameklesiani bazilika, romelic VII s-Si
gadaakeTes gumbaTovan taZrad.. iyo wilknis saepiskoposos centri.
631 baqari unda gardacvliliyo mcxeTis jvris aRmarTebidan 35-e
wels, anu 360/361 wels. ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si vkiTxulobT:
‘da êemdgomad misa, meatesa Âelsa, aman BaÖur daiÂço ¦ilÖnisa
eÖlesiasa da ganeêora ocdameatxutmeïesa Âelsa. da moÖuda da
daepla kuemosa eÖlesiasa”.
632 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s Satberduli da WeliSuri versiebis Tanaxmad
(sinuri am adgilas naklulia), bakuris Semdeg gamefda misi Zma
Trdati. sakiTxi Semdgom kvlevas moiTxovs. ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-
Si am mefes miewereba rusTavis rus gamoReba da nekresis eklesiis
mSenebloba. Cemi azriT, es unda iyos amianus marcelinusTan 361
264
wlis ambebTan moxseniebuli qarTlis mefe ‘meribani”.
633 ‘Tuxarisis cixe” _ cixe Woroxis marjvena napirze olTisiswylis
SesarTavs qvemoT, dR. TurqeTSi.
634 ‘nerse kaTalikosi” _ somxeTis kaTalikosi nerse (daaxl. 353-373).
esec adasturebs Cems mosazrebas, rom es mirdati unda iyos amianus
marcelinusTan 361 wlis ambebTan dakavSirebiT moxseniebuli
meribani (ix. Sen. 633).
635 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si varaz=baqaris uSualo winapris vinaoba
dasaxelebuli ar aris. es varaz-baqari unda iyos amianus marcelinusTan
361 wlis ambebTan dakavSirebuli asfaguri.
636 ‘gadajda igi kaxeTis xevSi da aaSena cixe xidarSi” _ gaurkvevelia
zustad romeli adgili igulisxmeba kaxeTSi.
637 amianus marcelinusis mixedviT, am periodis istoria ase aRdgeba: VI
s-is 60-iani wlebis bolosa da 70-iani wlebis dasawyisSi qarTlSic
da somxeTSic msgavsi politikuri movlenebi viTardeba. sparseTis
mefem, Sabur II-m 368 wels daarRvia romTan 363 wels dadebuli
sazavo xelSekruleba, somxeTSi SeiWra da mefe arSaki daatyveva. amis
Semdeg, Saburi SeiWra qarTlSi, gaaZeva iqidan savromaki, romelic
romis daxmarebiT ganagebda qveyanas da mefed dasva vinme asfaguri,
romelic, samarTlianadaa gaigivebuli ‘qarTlis cxovrebis” varaz-
baqarTan da ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s varaz-bakurTan. somxeTis
mefis, arSakis Ze papi da qarTlidan gaZevebuli savromaki xvdebian
imperator valentis karze, saidanac miiReben samxedro daxmarebas,
raTa daibrunon TavianT qveynebSi mefoba da aRadginon somxeTsa da
qarTlze romis suzereniteti. papi daibrunebs somxeTis samefo taxts,
rac gaxdeba somxebsa da sparselebs Soris ramdenime seriozuli
brZolis mizezi. rac Seexeba savromaks, rodesac igi romaelTa 12
legioniT miadga mdinare mtkvars, asfaguri Seevedra mas, rogorc
naTesavebma erTad vimefoTo. romaelebi daTanxmdnen asfaguris
winadadebas da qveyana orad gayves: sazRvrad mdinare mtkvari dades
ise, rom savromaks armeniisa da lazebis mosazRvre mxare ergo, xolo
asfagurs _ albaniisa da sparselebis momijnave
638 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s mixedviT, varaz-bakuris Semdeg mefobda
bakuri, Trdatis, revis meore Zis Ze.
639 Sdr. ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”, sadac es qmedeba mirianis Semdeg mesame
mefes ekuTvnis: ‘da daþda meped BaÖur, ýÉ Revisi... aman BaÖur
daiÂço ¦ilÖnisa eÖlesiasa da ganeêora ocdameatxutmeïesa Âelsa.
da moÖuda da daepla kuemosa eÖlesiasa. da daþda meped ýmay
misi Trdaï. da mtavarebisÖoåosi iço Nerse somexta ÖataliÖozisa
diaÖoni Iob. da mepeman Ruystvisa ruy gamoiÌo da eÖlesiisa
265
sapuýveli dadva. da mis ze-ve NeÖress ±axetisasa eÖlesiay aÌiêena
gansrulebit”.
640 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-s mixedviT farsmani iyo ‘diswuli
Trdatisi”, anu mirian mefis asulis Ze.
641 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si mirdatis uSualo winapris vinaoba
dasaxelebuli ar aris.
642 ‘moqcevaÁ qarTlisaÁ”-Si am erisTavs ewodeba ‘åiïiaxê Varaê”.
aq drois aTvla xdeba murvan yrus Semosevidan e.i. 735 + 50 = 643
785 weli – WiWnaumis mosvlis TariRi. xolo qarTlis cxovrebis
somxuri Targmanis Tanaxmad, WiWnaumi movida 748 wels, radgan masSi
ormocdaaTis nacvlad Tormeti weli weria (ix. qarTlis cxovrebis Zv.
somxuri Targmani, i. abulaZis gamoc., Tb. 1953 w., gv. 204). samecniero
sazogadoebaSi arCilis wamebis TariRis Sesaxeb gansxvavebuli
mosazrebebia gamoTqmli. dasaxelebulia 787 w., 761 w. da sxv.
vin aris WiWnaum asimi? qarTvel mecnierTa didi nawilis azriT 644
igi aris (an SesaZloa iyos) arabTa sardali xuzaima ibn xazimi
(m. lorTqifaniZis varaudiT qarTlis cxovrebaSi moxseniebuli asimi
SesaZloa iyos xazimis damaxinjebuli forma); k. kekeliZe: `arabTa
mxedarTmTavari WiWnaumi, romelsac asimi ewodeba, aris hazim xuzaima,
romelc al-raSidma daniSna merve-mecxre saukuneTa mijnaze~ (k.
kekeliZe, Zv. qarT. lit. ist., t. I, Tb. 1960 w., gv. 243); WiWnaumi
= Chusaima b. Chazim (ix. qarTlis cxovrebis simfonia-leqsikoni, t.
I); d. musxeliSvilis azriT ki WiWnaumi aris asim ibn-abdulahi,
romelic murvan yrum datova aq.
`mohamedis Ze~ aq aRniSnavs WiWnaumis warmomavlobas, rom igi iyo 645
arabi, ese igi muhamedis eris Svili. an asec SeiZleba gavigoT, rogorc
muhamedis sulieri Svili.
mefeebi aq pirdapiri mniSvnelobiT ar unda gavigoT. am dros 646
qarTls erismTavrebi ganagebdnen.
aq Zvel qarTulSi sityva `patiJi~ weria, rac am SemTxvevaSi 647
qristianobisaTvis dasjas, anu qristianobisagan gandgomis iZulebas
gulisxmobs.
Zvel qarTulSia `sikeTe~. 648
Zvel qarTulSi aris `awvevda~.649
sarkinozad gadaqceva gulisxmobs sarwmunoebiT gaarabebas e.i. 650
gamuslimebas.
vin arian wanarebi? rogorc Cans es eTnikuri kuTvnilebis aRmniSvneli 651
saxelia. arCilis martvilobis rusul TargmanSi weria `цанари~. aq saubaria qarTlis erismTavar adarnaseze. adarnase vipatosi 652
iyo da ara mefe, amitom `mefe~ am SemTxvevaSic pirdapiri gagebiT
266
ar unda miviRoT. adarnase erismTavris bareliefuri gamosaxuleba
Semogvinaxa mcxeTis jvris taZarma.
saubaria qarTlis erismTavar stefanoz meoreze. swored im 653
stefanozze, romelmac arabTa sardal habib ibn-maslamas dazaveba
SesTavaza da miRo kidec dacvis sigeli.
didi vaxtangi, anu wmida mefe vaxtang gorgasali. aq saubaria 654
imis Sesaxeb, rom arCilis winapari iyo vaxtang gorgasali. wmida
mowame arCili da misi Zma analogiurad moixseniebian wmida daviT da
kostantines martvilobaSic.
mirian qasres Ze, anu mociqulaswori wmida mefe miriani, romelic 655
moaqcia wmida ninom. qarTlis cxovrebis Tanaxmad igi iyo sparseTis
Sahis Ze.
saubaria bizantiis imperator herakleze (610-641 ww.). rogorc 656
cnobilia, man ilaSqra saqarTveloSi 627 wels. swored am dros
momxdar ambavs auwyebs gardabneli mTavari WiWnaums – herakle
keisars Tavisi saganZuri saqarTveloSi dauflavs.
xosroiani e.i. sparseTis Sahebis monaTesave da STamomavali. 657
berZeni aq bizantiels aRniSnavs anu saubaria bizantiis imperatorebis 658
saganZurze. aSkarad gazviadebuli unda iyos. Zneli dasajerebelia,
rom herakle keisars mTeli Tavisi saganZuri Tan etarebina. rogorc
Cans `saganZurSi~ igulisxmeba samxedro eqspediciis CatarebisaTvis
gankuTvnili saganZuri da aseve brZolebSi mopovebuli nadavli,
romlis Tan tarebac garkveuli mosazrebebis gamo mizanSewonili ar
yofila da herakle keisars qarTlSi gadaumalavs.
isev saubaria saqarTveloSi murvan yrus Semosevaze.659
gansxvavebul cnobas gvawvdis arCilis wamebis Sesaxeb somexi 660
meistorie levondi. igi gvauwyebs, rom wmida arCili Suaze gaglijes.
arabi istorikosi iakunTi gvauwyebs, rom im xanebSi arabTa sardalma
xuzaima ibn xazimma mravali qarTveli dasaja sikvdiliT.
rusul TargmanSi asea: `661 Годерзиани из Тбети ~. 662 Zvel qarTulSia ̀ aznaurni mameanni~. ̀ mameanni~ somxurSic da rusul
TargmanSic gadasulia sakuTari saxelis saxiT.
Semurva nelsacxeblis cxebas niSnavs. Sdr. sulxan-sabas leqsikoni: 663
micvalebuls Tu am nelsacxebels scxebdnen erT wlamde ar
gaixrwneboda.
aq saubaria wmida mefe revze.664
267
Sinaarsi
leonti mroveli
mefeTa cxovreba. daviwyeb qarTvelTa mefeebisa da
adrindeli winaprebisa da Camomavlebis
cxovrebis Txrobas ................................................................................... 3
leonti mroveli
mirian mefis moqceva da masTan erTad mTeli
qarTlisa wminda da netari Cveni
dedis nino mociqulis mier ................................................................. 62
juanSeri
vaxtang gorgaslis cxovreba .............................................................. 109
leonti mroveli
wameba wmida da didebuli mowame
arCil qarTlis mefisa........................................................................... 191
SeniSvnebi .................................................................................................. 195
amave seriis `mamuli, ena sarwmunoeba”
2 tomSi gamosacemad mzaddeba
qarTlis cxovrebis wigni
`matiane qarTlisa”
da
`cxovreba wmida mefe daviT aRmaSenebelisa”