1

SILIUS ITALICUS PUNICA (12204 vers)

P_1 v.1 Ordior arma, quibus caelo se gloria tollit

2 Aeneadum, patiturque ferox Oenotria jura

3 Carthago. Da, Musa, decus memorare laborum

4 antiquae Hesperiae, quantosque ad bella crearit

5 et quot Roma viros, sacri cum perfida pacti

6 gens Cadmea super regno certamina movit ;

7 quaesitumque diu, qua tandem poneret arce

8 terrarum Fortuna caput. Ter Marte sinistro

9 juratumque Jovi foedus conventaque patrum

10 Sidonii fregere duces, atque impius ensis

11 ter placitam suasit temerando rumpere pacem.

12 Sed medio finem bello excidiumque vicissim

13 molitae gentes, propiusque fuere periclo,

14 quis superare datum : reseravit Dardanus arces

15 ductor Agenoreas, obsessa Palatia vallo

16 Poenorum ac muris defendit Roma salutem.

17 Tantarum causas irarum odiumque perenni

18 servatum studio et mandata nepotibus arma

19 fas aperire mihi superasque recludere mentes.

20 Jamque adeo magni repetam primordia motus.

21 Pygmalioneis quondam per caerula terris

22 pollutum fugiens fraterno crimine regnum

23 fatali Dido Libyes appellitur orae.

24 Tum pretio mercata locos nova moenia ponit,

25 cingere qua secto permissum litora tauro.

26 Hic Juno ante Argos (sic credidit alta vetustas),

27 ante Agamemnoniam, gratissima tecta, Mycenen

28 optavit profugis aeternam condere gentem.

29 Verum ubi magnanimis Romam caput urbibus alte

30 exerere ac missas etiam trans aequora classes

31 totum signa videt victricia ferre per orbem,

32 jam propius metuens bellandi corda furore

33 Phoenicum exstimulat. Sed enim conamine primae

34 contuso pugnae fractisque in gurgite coeptis

35 Sicanio Libycis, iterum instaurata capessens

36 arma remolitur ; dux agmina sufficit unus

37 turbanti terras pontumque movere paranti.

38 Jamque deae cunctas sibi belliger induit iras

39 Hannibal ; hunc audet solum componere fatis.

40 Sanguineo tum laeta viro atque in regna Latini

41 turbine mox saevo venientum haud inscia cladum :

42 "Intulerit Latio, spreta me, Troius", inquit,

43 "exul Dardaniam et bis numina capta penates

44 sceptraque fundarit victor Lavinia Teucris,

45 dum Romana tuae, Ticine, cadavera ripae

46 non capiant, famulusque mihi per Celtica rura

47 sanguine Pergameo Trebia et stipantibus armis

48 corporibusque virum retro fluat, ac sua largo

2

49 stagna reformidet Trasimennus turbida tabo ;

50 dum Cannas tumulum Hesperiae campumque cruore

51 Ausonio mersum sublimis Iapyga cernam

52 teque vadi dubium coeuntibus, Aufide, ripis

53 per clipeos galeasque virum caesosque per artus

54 vix iter Hadriaci rumpentem ad litora ponti."

55 Haec ait ac juvenem facta ad Mavortia flammat.

56 Ingenio motus avidus fideique sinister

57 is fuit, exuperans astu, sed devius aequi.

58 Armato nullus divum pudor ; improba virtus

59 et pacis despectus honos ; penitusque medullis

60 sanguinis humani flagrat sitis ; his super, aevi

61 flore virens avet Aegatis abolere, parentum

62 dedecus, ac Siculo demergere foedera ponto.

63 Dat mentem Juno ac laudum spe corda fatigat.

64 Jamque aut nocturno penetrat Capitolia visu

65 aut rapidis fertur per summas passibus Alpis.

66 Saepe etiam famuli turbato ad limina somno

67 expavere trucem per vasta silentia vocem

68 ac largo sudore virum invenere futuras

69 miscentem pugnas et inania bella gerentem.

70 Hanc rabiem in finis Italum Saturniaque arva

71 addiderat jam tum puero patrius furor. Ortus

72 Sarrana prisci Barcae de gente vetustos

73 a Belo numerabat avos. Namque orba marito

74 cum fugeret Dido famulam Tyron, impia diri

75 Belides juvenis vitaverat arma tyranni

76 et se participem casus sociarat in omnis.

77 Nobilis hoc ortu et dextra spectatus Hamilcar,

78 ut fari primamque datum distinguere lingua

79 Hannibali vocem, sollers nutrire furores,

80 Romanum sevit puerili in pectore bellum.

81 Urbe fuit media sacrum genetricis Elissae

82 manibus et patria Tyriis formidine cultum,

83 quod taxi circum et piceae squalentibus umbris

84 abdiderant caelique arcebant lumine, templum.

85 Hoc sese, ut perhibent, curis mortalibus olim

86 exuerat regina loco. Stant marmore maesto

87 effigies, Belusque parens omnisque nepotum

88 a Belo series ; stat gloria gentis Agenor,

89 et qui longa dedit terris cognomina Phoenix.

90 Ipsa sedet tandem aeternum conjuncta Sychaeo ;

91 ante pedes ensis Phrygius jacet ; ordine centum

92 stant arae caelique deis Ereboque potenti.

93 Hic, crine effuso, atque Hennaeae numina divae

94 atque Acheronta vocat Stygia cum veste sacerdos.

95 Immugit tellus rumpitque horrenda per umbras

96 sibila ; inaccensi flagrant altaribus ignes.

97 Tum magico volitant cantu per inania manes

98 exciti, vultusque in marmore sudat Elissae.

99 Hannibal haec patrio jussu ad penetralia fertur ;

100 ingressique habitus atque ora explorat Hamilcar.

101 Non ille euhantis Massylae palluit iras,

102 non diros templi ritus aspersaque tabo

103 limina et audito surgentis carmine flammas.

104 Olli permulcens genitor caput oscula libat

105 attollitque animos hortando et talibus implet :

106 "Gens recidiva Phrygum Cadmeae stirpis alumnos

3

107 foederibus non aequa premit ; si fata negarint

108 dedecus id patriae nostra depellere dextra,

109 haec tua sit laus, nate, velis ; age, concipe bella

110 latura exitium Laurentibus ; horreat ortus

111 jam pubes Tyrrhena tuos, partusque recusent,

112 te surgente, puer, Latiae producere matres."

113 His acuit stimulis subicitque haud mollia dictu :

114 "Romanos terra atque undis, ubi competet aetas,

115 ferro ignique sequar Rhoeteaque fata revolvam.

116 Non superi mihi, non Martem cohibentia pacta,

117 non celsae obstiterint Alpes Tarpeiaque saxa.

118 Hanc mentem juro nostri per numina Martis,

119 per manes, regina, tuos." Tum nigra triformi

120 hostia mactatur divae, raptimque recludit

121 spirantis artus poscens responsa sacerdos

122 ac fugientem animam properatis consulit extis.

123 Ast ubi quaesitas artis de more vetustae

124 intravit mentes superum, sic deinde profatur :

125 "Aetolos late consterni milite campos

126 Idaeoque lacus flagrantis sanguine cerno.

127 Quanta procul moles scopulis ad sidera tendit,

128 cujus in aerio pendent tua vertice castra !

129 Jamque jugis agmen rapitur ; trepidantia fumant

130 moenia, et Hesperio tellus porrecta sub axe

131 Sidoniis lucet flammis. Fluit ecce cruentus

132 Eridanus. Jacet ore truci super arma virosque,

133 tertia qui tulerit sublimis opima Tonanti.

134 Heu quaenam subitis horrescit turbida nimbis

135 tempestas, ruptoque polo micat igneus aether !

136 Magna parant superi. Tonat alti regia caeli,

137 bellantemque Jovem cerno." Venientia fata

138 scire ultra vetuit Juno, fibraeque repente

139 conticuere : latent casus longique labores.

140 Sic clausum linquens arcano pectore bellum

141 atque hominum finem Gadis Calpenque secutus,

142 dum fert Herculeis Garamantica signa columnis,

143 occubuit saevo Tyrius certamine ductor.

144 Interea rerum Hasdrubali traduntur habenae,

145 occidui qui solis opes et vulgus Hiberum

146 Baeticolasque viros furiis agitabat iniquis.

147 Tristia corda ducis, simul immedicabilis ira,

148 et fructus regni feritas erat ; asper amore

149 sanguinis, et metui demens credebat honorem,

150 nec nota docilis poena satiare furores.

151 Ore excellentem et spectatum fortibus ausis

152 antiqua de stirpe Tagum, superumque hominumque

153 immemor, erecto suffixum robore maestis

154 ostentabat ovans populis sine funere regem.

155 Auriferi Tagus ascito cognomine fontis

156 perque antra et ripas nymphis ululatur Hiberis,

157 Maeonium non ille vadum, non Lydia mallet

158 stagna sibi, nec qui riguo perfunditur auro

159 campum atque inlatis Hermi flavescit harenis.

160 Primus inire manu, postremus ponere Martem ;

161 cum rapidum effusis ageret sublimis habenis

162 quadrupedem, non ense virum, non eminus hasta

163 sistere erat ; volitabat ovans aciesque per ambas

164 jam Tagus auratis agnoscebatur in armis.

4

165 Quem postquam diro suspensum robore vidit

166 deformem leti famulus, clam corripit ensem

167 dilectum domino pernixque inrumpit in aulam

168 atque immite ferit geminato vulnere pectus.

169 At Poeni, succensa ira turbataque luctu

170 et saevis gens laeta, ruunt tormentaque portant.

171 Non ignes candensque chalybs, non verbera passim

172 ictibus innumeris lacerum scindentia corpus,

173 carnificaeve manus penitusve infusa medullis

174 pestis et in medio lucentes vulnere flammae

175 cessavere ; ferum visu dictuque, per artem

176 saevitiae extenti, quantum tormenta jubebant,

177 creverunt artus, atque, omni sanguine rapto,

178 ossa liquefactis fumarunt fervida membris.

179 Mens intacta manet ; superat ridetque dolores,

180 spectanti similis, fessosque labore ministros

181 increpitat dominique crucem clamore reposcit.

182 Haec inter spretae miseranda piacula poenae

183 erepto trepidus ductore exercitus una

184 Hannibalem voce atque alacri certamine poscit.

185 Hinc studia accendit patriae virtutis imago,

186 hinc fama in populos jurati didita belli,

187 hinc virides ausis anni fervorque decorus

188 atque armata dolis mens et vis insita fandi.

189 Primi ductorem Libyes clamore salutant,

190 mox et Pyrenes populi et bellator Hiberus.

191 Continuoque ferox oritur fiducia menti,

192 cessisse imperio tantum terraeque marisque.

193 Aeoliis candens Austris et lampade Phoebi

194 aestifero Libye torretur subdita Cancro,

195 aut ingens Asiae latus, aut pars tertia terris.

196 Terminus huic roseos amnis Lageus ad ortus

197 septeno impellens tumefactum gurgite pontum ;

198 at qua diversas clementior aspicit Arctos,

199 Herculeo dirimente freto, diducta propinquis

200 Europes videt arva jugis ; ultra obsidet aequor,

201 nec patitur nomen proferri longius Atlas,

202 Atlas subducto tracturus vertice caelum.

203 Sidera nubiferum fulcit caput, aetheriasque

204 erigit aeternum compages ardua cervix.

205 Canet barba gelu, frontemque immanibus umbris

206 pinea silva premit ; vastant cava tempora venti,

207 nimbosoque ruunt spumantia flumina rictu.

208 Tum geminas laterum cautes maria alta fatigant,

209 atque ubi fessus equos Titan immersit anhelos,

210 flammiferum condunt fumanti gurgite currum.

211 Sed qua se campis squalentibus Africa tendit,

212 serpentum largo coquitur fecunda veneno,

213 felix qua pinguis mitis plaga temperat agros,

214 nec Cerere Hennaea Phario nec victa colono.

215 Hic passim exultant Nomades, gens inscia freni,

216 quis inter geminas per ludum mobilis aures

217 quadrupedem flectit non cedens virga lupatis.

218 Altrix bellorum bellatorumque virorum

219 tellus nec fidens nudo sine fraudibus ensi.

220 Altera complebant Hispanae castra cohortes,

221 auxilia Europae genitoris parta tropaeis.

222 Martius hinc campos sonipes hinnitibus implet,

5

223 hinc juga cornipedes erecti bellica raptant ;

224 non Eleus eat campo ferventior axis.

225 Prodiga gens animae et properare facillima mortem.

226 Namque ubi transcendit florentis viribus annos,

227 impatiens aevi spernit novisse senectam,

228 et fati modus in dextra est. Hic omne metallum :

229 electri gemino pallent de semine venae,

230 atque atros chalybis fetus humus horrida nutrit.

231 Sed scelerum causas operit deus. Astur avarus

232 visceribus lacerae telluris mergitur imis

233 et redit infelix effosso concolor auro.

234 Hic certant, Pactole, tibi Duriusque Tagusque,

235 quique super Gravios lucentis volvit harenas

236 infernae populis referens oblivia Lethes.

237 Nec Cereri terra indocilis nec inhospita Baccho,

238 nullaque Palladia sese magis arbore tollit.

239 Hae postquam Tyrio gentes cessere tyranno,

240 utque dati rerum freni, tunc arte paterna

241 conciliare viros, armis consulta senatus

242 vertere nunc donis. Primus sumpsisse laborem,

243 primus iter carpsisse pedes partemque subire,

244 si valli festinet opus. Nec cetera segnis

245 quaecumque ad laudem stimulant ; somnumque negabat

246 naturae noctemque vigil ducebat in armis ;

247 interdum projectus humi turbaeque Libyssae

248 insignis sagulo duris certare maniplis ;

249 celsus et in magno praecedens agmine ductor

250 imperium perferre suum ; tum vertice nudo

251 excipere insanos imbris caelique ruinam.

252 Spectarunt Poeni, tremuitque exterritus Astur,

253 torquentem cum tela Jovem permixtaque nimbis

254 fulmina et excussos ventorum flatibus ignes

255 turbato transiret equo ; nec pulvere fessum

256 agminis ardenti labefecit Sirius astro.

257 Flammiferis tellus radiis cum exusta dehiscit,

258 candentique globo medius coquit aethera fervor,

259 femineum putat umenti jacuisse sub umbra

260 exercetque sitim et spectato fonte recedit.

261 Idem correptis sternacem ad proelia frenis

262 frangere ecum et famam letalis amare lacerti

263 ignotique amnis tranare sonantia saxa

264 atque e diversa socios accersere ripa.

265 Idem expugnati primus stetit aggere muri,

266 et quotiens campo rapidus fera proelia miscet,

267 qua sparsit ferrum, latus rubet aequore limes.

268 Ergo instat fatis, et rumpere foedera certus,

269 quo datur, interea Romam comprendere bello

270 gaudet et extremis pulsat Capitolia terris.

271 Prima Saguntinas turbarunt classica portas,

272 bellaque sumpta viro belli majoris amore.

273 Haud procul Herculei tollunt se litore muri,

274 clementer crescente jugo, quis nobile nomen

275 conditus excelso sacravit colle Zacynthos.

276 Hic comes Alcidae remeabat in agmine Thebas

277 Geryone extincto caeloque ea facta ferebat.

278 Tris animas namque id monstrum, tris corpore dextras

279 armarat ternaque caput cervice gerebat.

280 Haud alium vidit tellus, cui ponere finem

6

281 non posset mors una viro, duraeque sorores

282 tertia bis rupto torquerent stamina filo.

283 Hinc spolia ostentabat ovans captivaque victor

284 armenta ad fontis medio fervore vocabat,

285 cum tumidas fauces accensis sole venenis

286 calcatus rupit letali vulnere serpens

287 Inachiumque virum terris prostravit Hiberis.

288 Mox profugi ducente Noto advertere coloni,

289 insula quos genuit Graio circumflua ponto

290 atque auxit quondam Laertia regna Zacynthos.

291 Firmavit tenues ortus mox Daunia pubes,

292 sedis inops, misit largo quam dives alumno,

293 magnanimis regnata viris, nunc Ardea nomen.

294 Libertas populis pacto servata decusque

295 majorum, et Poenis urbi imperitare negatum.

296 Admovet abrupto flagrantia foedere ductor

297 Sidonius castra et latos quatit agmine campos.

298 Ipse caput quassans circumlustravit anhelo

299 muros saevus equo, mensusque paventia tecta,

300 pandere jamdudum portas et cedere vallo

301 imperat et longe clausis sua foedera, longe

302 Ausoniam fore, nec veniae spem Marte subactis ;

303 scita patrum et leges et jura fidemque deosque

304 in dextra nunc esse sua. Verba ocius acer

305 intorto sancit jaculo figitque per arma

306 stantem pro muro et minitantem vana Caicum.

307 Concidit exacti medius per viscera teli,

308 effusisque simul praerupto ex aggere membris,

309 victori moriens tepefactam rettulit hastam.

310 At multo ducis exemplum clamore secuti

311 involvunt atra telorum moenia nube.

312 Clara nec in numero virtus latet ; obvia quisque

313 ora duci portans, ceu solus bella capessit.

314 Hic crebram fundit Baliari verbere glandem

315 terque levi ducta circum caput altus habena

316 permissum ventis abscondit in aera telum,

317 hic valido librat stridentia saxa lacerto,

318 huic impulsa levi torquetur lancea nodo.

319 Ante omnis ductor, patriis insignis in armis,

320 nunc picea jactat fumantem lampada flamma,

321 nunc sude, nunc jaculo, nunc saxis impiger instat

322 aut hydro imbutas, bis noxia tela, sagittas

323 contendit nervo atque insultat fraude pharetrae :

324 Dacus ut armiferis Geticae telluris in oris,

325 spicula quae patrio gaudens acuisse veneno

326 fundit apud ripas inopina binominis Histri.

327 Cura subit, collem turrita cingere fronte

328 castelloque urbem circumvallare frequenti.

329 Heu priscis numen populis, at nomine solo

330 in terris jam nota Fides ! Stat dura juventus,

331 ereptamque fugam et claudi videt aggere muros,

332 sed dignam Ausonia mortem putat esse Sagunto

333 servata cecidisse fide. Jamque acrius omnis

334 intendunt vires : adductis stridula nervis

335 Phocais effundit vastos balista molaris ;

336 atque eadem, ingentis mutato pondere teli,

337 ferratam excutiens ornum media agmina rumpit.

338 Alternus resonat clangor. Certamine tanto

7

339 conseruere acies, veluti circumdata vallo

340 Roma foret ; clamantque super : "Tot milia, gentes

341 inter tela satae, jam capto stamus in hoste ?

342 anne pudet coepti ? pudet ominis ? en bona virtus

343 primitiaeque ducis ! Taline implere paramus

344 Italiam fama ? talis praemittere pugnas ? "

345 Accensae exultant mentes, haustusque medullis

346 Hannibal exagitat, stimulantque sequentia bella.

347 Invadunt manibus vallum caesasque relinquunt

348 dejecti muris dextras. Subit arduus agger

349 imponitque globos pugnantum desuper urbi.

350 Armavit clausos ac portis arcuit hostem

351 librari multa consueta phalarica dextra,

352 horrendum visu robur celsisque nivosae

353 Pyrenes trabs lecta jugis, cui plurima cuspis -

354 vix muris toleranda lues - sed cetera pingui

355 uncta pice atque atro circumlita sulphure fumant.

356 Fulminis haec ritu summis e moenibus arcis

357 incita, sulcatum tremula secat aera flamma,

358 qualis sanguineo praestringit lumina crine

359 ad terram caelo decurrens ignea lampas.

360 Haec ictu rapido pugnantum saepe per auras,

361 attonito ductore, tulit fumantia membra ;

362 haec vastae lateri turris cum turbine fixa,

363 dum penitus pluteis Vulcanum exercet adesis,

364 arma virosque simul pressit flagrante ruina.

365 Tandem condensis artae testudinis armis

366 subducti Poeni vallo caecaque latebra

367 pandunt prolapsam suffossis moenibus urbem.

368 Terribilem in sonitum procumbens aggere victo

369 Herculeus labor atque immania saxa resolvens

370 mugitum ingentem caeli dedit. Alpibus altis

371 aeriae rupes scopulorum mole revulsa

372 haud aliter scindunt resonanti fragmine montem.

373 Surgebat cumulis etiam tum prorutus agger,

374 obstabatque jacens vallum, ni protinus instent

375 hinc atque hinc acies media pugnare ruina.

376 Emicat ante omnis primaevo flore juventae

377 insignis Rutulo Murrus de sanguine ; at idem

378 matre Saguntina Graius geminoque parente

379 Dulichios Italis miscebat prole nepotes.

380 Hic magno socios Aradum clamore vocantem,

381 qua corpus loricam inter galeamque patescit,

382 conantis motus speculatus, cuspide sistit ;

383 prostratumque premens telo, voce insuper urget :

384 "Fallax Poene, jaces ; certe Capitolia primus

385 scandebas victor. Quae tanta licentia voti ?

386 Nunc Stygio fer bella Jovi ! " Tum fervidus hastam

387 adversi torquens defigit in inguine Hiberi ;

388 oraque dum calcat jam singultantia leto :

389 "Hac iter est", inquit, "vobis ad moenia Romae,

390 o metuenda manus ! Sic, quo properatis, eundum."

391 Mox instaurantis pugnam circumsilit arma

392 et rapto nudum clipeo latus haurit Hiberi.

393 Dives agri, dives pecoris famaeque negatus

394 bella feris arcu jaculoque agitabat Hiberus,

395 felix heu nemorum et vitae laudandus opacae,

396 si sua per patrios tenuisset spicula saltus.

8

397 Hunc miseratus adest infesto vulnere Ladmus.

398 Cui saevum adridens : "Narrabis Hamilcaris umbris

399 hanc", inquit, "dextram, quae jam post funera vulgi

400 Hannibalem vobis dederit comitem ! " et ferit alte

401 insurgens gladio cristatae cassidis aera

402 perque ipsum tegimen crepitantia dissipat ossa.

403 Tum frontem Chremes intonsam umbrante capillo

404 saeptus et horrentis effingens crine galeros ;

405 tum Masulis crudaque virens ad bella senecta

406 Kartalo, non pavidus fetas mulcere leaenas,

407 flumineaque urna caelatus Bagrada parmam

408 et vastae Nasamon Syrtis populator Hiempsal,

409 audax in fluctu laceras captare carinas,

410 una omnes dextraque cadunt iraque perempti ;

411 nec non serpentem diro exarmare veneno

412 doctus Athyr tactuque gravis sopire chelydros

413 ac dubiam admoto subolem explorare ceraste.

414 Tu quoque fatidicis Garamanticus accola lucis

415 insignis flexo galeam per tempora cornu

416 heu frustra reditum sortes tibi saepe locutas

417 mentitumque Jovem increpitans, occumbis, Hiarba.

418 Et jam corporibus cumulatus creverat agger,

419 perfusaeque atra fumabant caede ruinae,

420 tum ductorem avido clamore in proelia poscit.

421 At parte ex alia, qua se insperata juventus

422 extulerat portis, ceu spicula nulla manusque

423 vim ferre exitiumve queant, permixtus utrisque

424 Hannibal agminibus passim furit et quatit ensem,

425 cantato nuper senior quem fecerat igni

426 litore ab Hesperidum Temisus, qui carmine pollens

427 fidebat magica ferrum crudescere lingua,

428 quantus Bistoniis late Gradivus in oris

429 belligero rapitur curru telumque coruscans,

430 Titanum quo pulsa cohors, flagrantia bella

431 cornipedum adflatu domat et stridoribus axis.

432 Jamque Hostum Rutulumque Pholum ingentemque Metiscum,

433 jam Lygdum Duriumque simul flavumque Galaesum

434 et geminos, Chromin atque Gyan, demiserat umbris ;

435 Daunum etiam, grata quo non spectatior alter

436 voce movere fora atque orando fingere mentes

437 nec legum custos sollertior, aspera telis

438 dicta admiscentem : "Quaenam te, Poene, paternae

439 huc adigunt Furiae ? Non haec Sidonia tecta

440 feminea fabricata manu pretiove parata,

441 exulibusve datum dimensis litus harenis.

442 Fundamenta deum Romanaque foedera cernis."

443 Ast illum toto, jactantem talia campo,

444 ingenti raptum nisu medioque virorum

445 avulsum inter tela globo et post terga revinctum

446 Hannibal ad poenam lentae mandaverat irae ;

447 increpitansque suos inferri signa jubebat

448 perque ipsos caedis cumulos stragemque jacentum

449 monstrabat furibundus iter cunctosque ciebat

450 nomine et in praedas stantem dabat improbus urbem.

451 Sed postquam a trepidis allatum fervere partem

452 diversam Marte infausto, Murroque secundos

453 hunc superos tribuisse diem, ruit ocius amens

454 lymphato cursu atque ingentis deserit actus.

9

455 Letiferum nutant fulgentes vertice cristae,

456 crine ut flammifero terret fera regna cometes,

457 sanguineum spargens ignem : vomit atra rubentis

458 fax caelo radios, ac saeva luce coruscum

459 scintillat sidus terrisque extrema minatur.

460 Praecipiti dant tela viam, dant signa virique,

461 atque ambae trepidant acies. Jacit igneus hastae

462 dirum lumen apex, ac late fulgurat umbo.

463 Talis ubi Aegaeo surgente ad sidera ponto

464 per longum vasto Cori cum murmure fluctus

465 suspensum in terras portat mare, frigida nautis

466 corda tremunt ; sonat ille procul flatuque tumescens

467 curvatis pavidas tramittit Cycladas undis.

468 Non cuncta e muris unum incessentia tela

469 fumantesque ante ora faces, non saxa per artem

470 tormentis excussa tenent, ut tegmina primum

471 fulgentis galeae conspexit et arma cruento

472 inter solem auro rutilantia, turbidus infit :

473 "En, qui res Libycas inceptaque tanta retardet,

474 Romani Murrus belli mora. Foedera, faxo,

475 jam noscas, quid vana queant et vester Hiberus.

476 Fer tecum castamque fidem servataque jura,

477 deceptos mihi linque deos." Cui talia Murrus :

478 "Exoptatus ades. Mens olim proelia poscit

479 speque tui flagrat capitis ; fer debita fraudum

480 praemia et Italiam tellure inquire sub ima.

481 Longum in Dardanios finis iter, atque nivalem

482 Pyrenen Alpesque tibi mea dextera donat."

483 Haec inter cernens subeuntem comminus hostem

484 praeruptumque loci fidum sibi, corripit ingens

485 aggere convulso saxum et nitentis in ora

486 devolvit, pronoque silex ruit incitus ictu.

487 Subsedit duro concussus fragmine muri.

488 Tum pudor accendit mentem, nec conscia fallit

489 virtus pressa loco ; frendens luctatur et aegro

490 scandit in adversum per saxa vetantia nisu.

491 Sed postquam propior vicino lumine fulsit

492 et tota se mole tulit, velut incita clausum

493 agmina Poenorum cingant, et cuncta paventem

494 castra premant, lato Murrus caligat in hoste.

495 Mille simul dextrae densusque micare videtur

496 ensis et innumerae nutare in casside cristae.

497 Conclamant utrimque acies, ceu tota Saguntos

498 igne micet ; trahit instanti languentia leto

499 membra pavens Murrus supremaque vota capessit :

500 "Conditor Alcide, cujus vestigia sacra

501 incolimus terra, minitantem averte procellam,

502 si tua non segni defenso moenia dextra."

503 Dumque orat caeloque attollit lumina supplex :

504 "Cerne", ait ,"an nostris longe Tirynthius ausis

505 justius adfuerit, ni displicet aemula virtus,

506 haud me dissimilem, Alcide, primoribus annis

507 agnosces, invicte, tuis ; fer numen amicum

508 et, Trojae quondam primis memorate ruinis,

509 dexter ades Phrygiae delenti stirpis alumnos."

510 Sic Poenus pressumque ira simul exigit ensem,

511 qua capuli statuere morae, teloque relato

512 horrida labentis perfunditur arma cruore.

10

513 Ilicet ingenti casu turbata juventus

514 procurrit, nota arma viri corpusque superbo

515 victori spoliare negant. Coit aucta vicissim

516 hortando manus, et glomerata mole feruntur.

517 Hinc saxis galea, hinc clipeus sonat aereus hastis ;

518 incessunt sudibus librataque pondera plumbi

519 certatim jaciunt. Decisae vertice cristae,

520 direptumque decus nutantum in caede jubarum.

521 Jamque agitur largus per membra fluentia sudor,

522 et stant loricae squamis horrentia tela.

523 Nec requies tegimenve datur mutare sub ictu.

524 Genua labant, fessique umeri gestamina laxant.

525 Tum creber penitusque trahens suspiria sicco

526 fumat ab ore vapor, nisuque elisus anhelo

527 auditur gemitus fractumque in casside murmur.

528 Fulmineus ceu Spartanis latratibus actus

529 cum silvam occursu venantum perdidit, hirto

530 horrescit saetis dorso et postrema capessit

531 proelia, canentem mandens aper ore cruorem,

532 jamque gemens geminat contra venabula dentem.

533 Mente adversa domat gaudetque nitescere duris

534 virtutem et decoris pretio discrimina pensat.

535 Hic subitus scisso densa inter nubila caelo

536 erupit quatiens terram fragor, et super ipsas

537 bis pater intonuit geminato fulmine pugnas.

538 Inde inter nubes ventorum turbine caeco

539 ultrix injusti vibravit lancea belli

540 ac femine adverso librata cuspide sedit.

541 Tarpeiae rupes superisque habitabile saxum

542 et vos, virginea lucentes semper in ara

543 Laomedonteae, Trojana altaria, flammae,

544 heu quantum vobis fallacis imagine teli

545 promisere dei ! Propius si pressa furenti

546 hasta foret, clausae starent mortalibus Alpes,

547 nec, Trasimenne, tuis nunc Allia cederet undis.

548 Sed Juno, aspectans Pyrenes vertice celsae

549 nava rudimenta et primos in Marte calores,

550 ut videt impressum conjecta cuspide vulnus,

551 advolat, obscura circumdata nube, per auras

552 et validam duris evellit ab ossibus hastam.

553 Ille tegit clipeo fusum per membra cruorem,

554 tardaque paulatim et dubio vestigia nisu

555 alternata trahens, aversus ab aggere cedit.

556 Nox tandem optatis terras pontumque tenebris

557 condidit et pugnas erepta luce diremit.

558 At durae invigilant mentes molemque reponunt,

559 noctis opus. Clausos acuunt extrema pericli

560 et fractis rebus violentior ultima virtus.

561 Hinc puer invalidique senes, hinc femina ferre

562 certat opem in dubiis miserando nava labori,

563 saxaque mananti subvectat vulnere miles.

564 Jam patribus clarisque senum sua munia curae.

565 Concurrunt lectosque viros hortantur et orant,

566 defessis subeant rebus revocentque salutem

567 et Latia extremis implorent casibus arma.

568 "Ite citi, remis velisque impellite puppim,

569 saucia dum castris clausa est fera ; tempore Martis

570 utendum est rupto et grassandum ad clara periclis.

11

571 Ite citi, deflete fidem murosque ruentis

572 antiquaque domo meliora accersite fata.

573 Mandati summa est : dum stat, remeate, Saguntos."

574 Ast illi celerant, qua proxima litora, gressum

575 et fugiunt tumido per spumea caerula velo.

576 Pellebat somnos Tithoni roscida conjunx,

577 ac rutilus primis sonipes hinnitibus altos

578 adflarat montis roseasque movebat habenas.

579 Jam celsa e muris extructa mole juventus

580 clausam nocturnis ostentat turribus urbem.

581 Rerum omnes pendent actus, et milite maesto

582 laxata obsidio, ac pugnandi substitit ardor,

583 inque ducem versae tanto discrimine curae.

584 Interea Rutulis longinqua per aequora vectis

585 Herculei ponto coepere existere colles,

586 et nebulosa jugis attollere saxa Monoeci.

587 Thracius hos Boreas scopulos immitia regna

588 solus habet semperque rigens nunc litora pulsat,

589 nunc ipsas alis plangit stridentibus Alpes ;

590 atque ubi se terris glaciali fundit ab Arcto,

591 haud ulli contra fiducia surgere vento.

592 Verticibus torquet rapidis mare, fractaque anhelant

593 aequora, et injecto conduntur gurgite montes ;

594 jamque volans Rhenum Rhodanumque in nubila tollit.

595 Hunc postquam Boreae dirum evasere furorem,

596 alternos maesti casus bellique marisque

597 et dubium rerum eventum sermone volutant.

598 "O patria, o Fidei domus inclita, quo tua nunc sunt

599 fata loco ? Sacraene manent in collibus arces ?

600 An cinis, heu superi ! Tanto de nomine restat ?

601 Ferte leves auras flatusque ciete secundos,

602 si nondum insultat templorum Poenicus ignis

603 culminibus, Latiaeque valent succurrere classes."

604 Talibus inlacrimant noctemque diemque querelis,

605 donec Laurentis puppis defertur ad oras,

606 qua pater, acceptis Anienis ditior undis,

607 in pontum flavo descendit gurgite Thybris.

608 Hinc consanguineae subeunt jam moenia Romae.

609 Concilium vocat augustum castaque beatos

610 paupertate patres ac nomina parta triumphis

611 consul et aequantem superos virtute senatum.

612 Facta animosa viros et recti sacra cupido

613 attollunt ; hirtaeque togae neglectaque mensa

614 dexteraque a curvis capulo non segnis aratris ;

615 exiguo faciles et opum non indiga corda,

616 ad parvos curru remeabant saepe penates.

617 In foribus sacris primoque in limine templi

618 captivi currus, belli decus, armaque rapta

619 pugnantum ducibus saevaeque in Marte secures,

620 perfossi clipei et servantia tela cruorem

621 claustraque portarum pendent ; hic Punica bella,

622 Aegatis cernas fusaque per aequora classe

623 exactam ponto Libyen testantia rostra.

624 Hic galeae Senonum pensatique improbus auri

625 arbiter ensis inest, Gallisque ex arce fugatis

626 arma revertentis pompa gestata Camilli ;

627 hic spolia Aeacidae, hic Epirotica signa

628 et Ligurum horrentes coni parmaeque relatae

12

629 Hispana de gente rudes Alpinaque gaesa.

630 Sed postquam clades patefecit et horrida bella

631 orantum squalor, praesens astare Sagunti

632 ante oculos visa est extrema precantis imago,

633 tum senior maesto Sicoris sic incipit ore :

634 "Sacrata gens clara fide, quam rite fatentur

635 Marte satam populi ferro parere subacti,

636 ne crede emensum levia ob discrimina pontum.

637 Vidimus obsessam patriam murosque trementis ;

638 et, quem insana freta aut coetus genuere ferarum,

639 vidimus Hannibalem. Procul his a moenibus, oro,

640 arcete, o superi, nostroque in Marte tenete

641 fatiferae juvenem dextrae ! Qua mole sonantis

642 exigit ille trabes ! Et quantus crescit in armis !

643 Trans juga Pyrenes, medium indignatus Hiberum,

644 excivit Calpen et mersos Syrtis harenis

645 molitur populos majoraque moenia quaerit.

646 Spumeus hic, medio qui surgit ab aequore, fluctus,

647 si prohibere piget, vestras effringet in urbes.

648 At tanti pretium motus ruptique per enses

649 foederis hoc juveni jurata in bella ruenti

650 creditis, ut statuat superatae jura Sagunto ?

651 ocius ite, viri, et nascentem exstinguite flammam,

652 ne serae redeant post aucta pericula curae.

653 Quamquam o, si nullus terror, non obruta jam nunc

654 semina fumarent belli, vestraene Sagunto

655 spernendum consanguineam protendere dextram ?

656 Omnis Hiber, omnis rapidis fera Gallia turmis,

657 omnis ab aestifero sitiens Libys imminet axe.

658 Per vos culta diu Rutulae primordia gentis

659 Laurentemque larem et genetricis pignora Trojae,

660 conservate pios, qui permutare coacti

661 Acrisioneis Tirynthia culmina muris.

662 Vos etiam Zanclen Siculi contra arma tyranni

663 juvisse egregium ; vos et Campana tueri

664 moenia, depulso Samnitum robore, dignum

665 Sigeis duxistis avis. Vetus incola Dauni,

666 testor vos, fontes et stagna arcana Numici,

667 cum felix nimium dimitteret Ardea pubem,

668 sacra domumque ferens et avi penetralia Turni,

669 ultra Pyrenen Laurentia nomina duxi.

670 Cur ut decisa atque avulsa a corpore membra

671 despiciar, nosterque luat cur foedera sanguis ? "

672 Tandem, ut finitae voces, (miserabile visu)

673 summissi palmas, lacerato tegmine vestis,

674 adfigunt proni squalentia corpora terrae.

675 Inde agitant consulta patres curasque fatigant.

676 Lentulus, ut cernens accensae tecta Sagunti,

677 poscendum poenae juvenem celerique negantis

678 exuri bello Carthaginis arva jubebat.

679 At Fabius, cauta speculator mente futuri

680 nec laetus dubiis parcusque lacessere Martem

681 et melior clauso bellum producere ferro :

682 prima super tantis rebus pensanda, ducisne

683 ceperit arma furor, patres an signa moveri

684 censuerint ; mittique viros, qui exacta reportent.

685 Providus haec, ritu vatis, fundebat ab alto

686 pectore praemeditans Fabius surgentia bella.

13

687 Ut saepe e celsa grandaevus puppe magister,

688 prospiciens signis venturum in carbasa Corum,

689 summo jam dudum substringit lintea malo.

690 Sed lacrimae atque ira mixtus dolor impulit omnis

691 praecipitare latens fatum. Lectique senatu,

692 qui ductorem adeant ; si perstet surdus in armis

693 pactorum, vertant inde ad Carthaginis arces

694 nec divum oblitis indicere bella morentur.

P_2 v.1 Caeruleis provecta vadis jam Dardana puppis

2 tristia magnanimi portabat jussa senatus

3 primoresque patrum. Fabius, Tirynthia proles,

4 ter centum memorabat avos, quos turbine Martis

5 abstulit una dies, cum Fors non aequa labori

6 patricio Cremerae maculavit sanguine ripas.

7 Huic comes aequato sociavit munere curas

8 Publicola, ingentis Volesi Spartana propago.

9 Is, cultam referens insigni nomine plebem,

10 Ausonios atavo ducebat consule fastus.

11 Hos ut depositis portum contingere velis

12 allatum Hannibali consultaque ferre senatus

13 jam medio seram bello poscentia pacem

14 ductorisque simul conceptas foedere poenas,

15 ocius armatas passim per litora turmas

16 ostentare jubet minitantia signa recensque

17 perfusos clipeos et tela rubentia caede.

18 Haud dictis nunc esse locum ; strepere omnia clamat

19 Tyrrhenae clangore tubae gemituque cadentum.

20 Dum detur, relegant pontum neu se addere clausis

21 festinent : notum quid caede calentibus armis,

22 quantum irae liceat, motusve quid audeat ensis.

23 Sic ducis adfatu per inhospita litora pulsi

24 converso Tyrios petierunt remige patres.

25 Hic alto Poenus fundentem vela carinam

26 incessens dextra "Nostrum, pro Juppiter ! " inquit,

27 "nostrum ferre caput parat illa per aequora puppis.

28 Heu caecae mentes tumefactaque corda secundis !

29 Armatum Hannibalem poenae petit impia tellus !

30 Ne deposce, adero ; dabitur tibi copia nostri

31 ante expectatum, portisque focisque timebis,

32 quae nunc externos defendis, Roma, penatis.

33 Tarpeios iterum scopulos praeruptaque saxa

34 scandatis licet et celsam migretis in arcem :

35 nullo jam capti vitam pensabitis auro."

36 Incensi dictis animi, et furor additus armis.

37 Conditur extemplo telorum nubibus aether,

38 et densa resonant saxorum grandine turres.

39 Ardor agit, provecta queat dum cernere muros,

40 inque oculis profugae Martem exercere carinae.

41 Ipse autem incensas promissa piacula turmas

42 flagitat, insignis nudato vulnere, ductor

43 ac repetens questus furibundo personat ore :

44 "Poscimur, o socii, Fabiusque e puppe catenas

45 ostentat, dominique vocat nos ira senatus.

46 Si taedet coepti culpandave movimus arma,

14

47 Ausoniam ponto propere revocate carinam.

48 Nil moror, evincta lacerandum tradite dextra.

49 Nam cur, Eoi deductus origine Beli,

50 tot Libyae populis, tot circumfusus Hiberis,

51 servitium perferre negem ? Rhoeteius immo

52 aeternum imperitet populis saeclisque propaget

53 regna ferox ; nos jussa virum nutusque tremamus."

54 Effundunt gemitus atque omina tristia vertunt

55 in stirpem Aeneadum ac stimulant clamoribus iras.

56 Discinctos inter Libyas populosque bilinguis

57 Marmaricis audax in bella Oenotria signis

58 venerat Asbyte, proles Garamantis Hiarbae.

59 Hammone hic genitus, Phorcynidos antra Medusae

60 Cinyphiumque Macen et iniquo e sole calentis

61 Battiadas late imperio sceptrisque regebat ;

62 cui patrius Nasamon aeternumque arida Barce,

63 cui nemora Autololum atque infidae litora Syrtis

64 parebant nullaque levis Gaetulus habena.

65 Atque is fundarat thalamos Tritonide nympha,

66 unde genus proavumque Jovem regina ferebat

67 et sua fatidico repetebat nomina luco.

68 Haec, ignara viri vacuoque adsueta cubili,

69 venatu et silvis primos defenderat annos ;

70 non calathis mollita manus operatave fuso,

71 Dictynnam et saltus et anhelum impellere planta

72 cornipedem ac stravisse feras immitis amabat.

73 Quales Threiciae Rhodopen Pangaeaque lustrant

74 saxosis nemora alta jugis cursuque fatigant

75 Hebrum innupta manus : spreti Ciconesque Getaeque

76 et Rhesi domus et lunatis Bistones armis.

77 Ergo habitu insignis patrio, religata fluentem

78 Hesperidum nodo crinem dextrumque feroci

79 nuda latus Marti ac fulgentem tegmine laevam

80 Thermodontiaca munita in proelia pelta,

81 fumantem rapidis quatiebat cursibus axem.

82 Pars comitum bijugo curru, pars cetera dorso

83 fertur equi ; nec non Veneris jam foedera passae

84 reginam cingunt, sed virgine densior ala est.

85 Ipsa autem gregibus per longa mapalia lectos

86 ante aciem ostentabat equos ; tumuloque propinquo

87 dum sequitur gyris campum, vibrata per auras

88 spicula contorquens summa ponebat in arce.

89 Hanc hasta totiens intrantem moenia Mopsus

90 non tulit et celsis senior Gortynia muris

91 tela sonante fugat nervo liquidasque per auras

92 derigit aligero letalia vulnera ferro.

93 Cres erat, aerisonis Curetum advectus ab antris,

94 Dictaeos agitare puer levioribus armis

95 pennata saltus adsuetus harundine Mopsus.

96 Ille vagam caelo demisit saepe volucrem ;

97 ille procul campo linquentem retia cervum

98 vulnere sistebat ; rueretque inopina sub ictu

99 ante fera incauto, quam sibila poneret arcus.

100 Nec se tum pharetra jactavit justius ulla,

101 Eois quamquam certet Gortyna sagittis.

102 Verum ut, opum levior, venatu extendere vitam

103 abnuit, atque artae res exegere per aequor,

104 conjuge cum Meroe natisque inglorius hospes

15

105 intrarat miseram fato ducente Saguntum.

106 Coryti fratrum ex umeris calamique paterni

107 pendebant volucerque chalybs, Minoia tela.

108 Hic medius juvenum, Massylae gentis in agmen

109 crebra Cydoneo fundebat spicula cornu.

110 Jam Garamum audacemque Thyrum pariterque ruentis

111 Gisgonem levemque Bagam indignumque sagittae,

112 impubem malas, tam certae occurrere Lixum

113 fuderat et plena tractabat bella pharetra.

114 Tum, vultum intendens telumque in virginis ora,

115 desertum non grata Jovem per vota vocabat.

116 Namque ut fatiferos converti prospicit arcus,

117 opposito procul insidiis Nasamonias Harpe

118 corpore praeripuit letum calamumque volantem,

119 dum clamat, patulo excipiens tramisit hiatu,

120 et primae ferrum a tergo videre sorores.

121 At comitis frendens casu labentia virgo

122 membra levat parvaque oculos jam luce natantis

123 inrorat lacrimis totisque adnisa doloris

124 viribus intorquet letalem in moenia cornum.

125 Illa volans umerum rapido transverberat ictu

126 conantis Dorylae, junctis jam cornibus arcus,

127 et ducti spatium nervi complente sagitta,

128 excutere in ventos resoluto pollice ferrum.

129 Tum subitum in vulnus praeceps devolvitur altis

130 aggeribus muri, juxtaque cadentia membra

131 effusi versa calami fluxere pharetra.

132 Exclamat paribus frater vicinus in armis

133 Icarus ulciscique parat lacrimabile fatum.

134 Atque illum raptim promentem in proelia telum

135 Hannibal excussi praevertit turbine saxi.

136 Labuntur gelido torpentia frigore membra,

137 deficiensque manus pharetrae sua tela remisit.

138 At pater in gemino natorum funere Mopsus

139 correptos arcus ter maesta movit ab ira,

140 ter cecidit dextra, et notas dolor abstulit artis.

141 Paenitet heu sero dulcis liquisse penatis,

142 adreptoque avide, quo concidis, Icare, saxo,

143 postquam aevum senior percussaque pectora frustra

144 sentit et, ut tantos compescat morte dolores,

145 nil opis in dextra, vastae se culmine turris

146 praecipitem jacit et delapsus pondere prono

147 membra super nati moribundos explicat artus.

148 Dum cadit externo Gortynius advena bello,

149 jam nova molitus stimulato milite Theron,

150 Alcidae templi custos araeque sacerdos,

151 non expectatum Tyriis effuderat agmen

152 et fera miscebat reserata proelia porta.

153 Atque illi non hasta manu, non vertice cassis,

154 sed fisus latis umeris et mole juventae

155 agmina vastabat clava, nihil indigus ensis.

156 Exuviae capiti impositae tegimenque leonis

157 terribilem attollunt excelso vertice rictum.

158 Centum angues idem Lernaeaque monstra gerebat

159 in clipeo et sectis geminam serpentibus hydram.

160 Ille Jubam Thapsumque patrem clarumque Micipsam

161 nomine avi Maurumque Sacen, a moenibus actos

162 palantisque fuga, praeceps ad litora cursu

16

163 egerat, atque una spumabant aequora dextra.

164 Nec contentus Idi leto letoque Cothonis

165 Marmaridae nec caede Rothi nec caede Jugurthae,

166 Asbytes currum et radiantis tegmina laevae

167 poscebat votis gemmataque lumina peltae

168 atque in belligera versabat virgine mentem.

169 Quem ruere ut telo vidit regina cruento,

170 obliquos detorquet equos laevumque per orbem

171 fallaci gyro campum secat ac velut ales

172 averso rapitur sinuata per aequora curru.

173 Dumque ea se ex oculis aufert, atque ocior Euro

174 incita pulveream campo trahit ungula nubem,

175 adversum late stridens rota proterit agmen,

176 ingerit et crebras virgo trepidantibus hastas.

177 Hic cecidere Lycus Thamyrisque et nobile nomen

178 Eurydamas, clari deductum stirpe parentis ;

179 qui thalamos ausus quondam sperare superbos,

180 heu demens ! Ithacique torum ; sed enim arte pudica

181 fallacis totiens revoluto stamine telae

182 deceptus, mersum pelago jactarat Ulixen.

183 Ast Ithacus vero ficta pro morte loquacem

184 adfecit leto, taedaeque ad funera versae.

185 Gens extrema viri campis deletur Hiberis

186 Eurydamas Nomados dextra : superinstrepit ater

187 et servat cursum perfractis ossibus axis.

188 Jamque aderat remeans virgo, inter proelia postquam

189 distringi Therona videt, saevamque bipennem

190 perlibrans mediae fronti, spolium inde superbum

191 Herculeasque tibi exuvias, Dictynna, vovebat.

192 Nec segnis Theron tantae spe laudis in ipsos

193 adversus consurgit equos villosaque fulvi

194 ingerit objectans trepidantibus ora leonis.

195 Attoniti terrore novo rictuque minaci

196 quadrupedes jactant resupino pondere currum.

197 Tum saltu Asbyten conantem linquere pugnas

198 occupat, incussa gemina inter tempora clava,

199 ferventisque rotas turbataque frena pavore

200 disjecto spargit conlisa per ossa cerebro ;

201 ac rapta properans caedem ostentare bipenni,

202 amputat e curru revolutae virginis ora.

203 Necdum irae positae ; celsa nam figitur hasta

204 spectandum caput ; id gestent ante agmina Poenum

205 imperat, et propere currus ad moenia vertant.

206 Haec caecus fati divumque abeunte favore

207 vicino Theron edebat proelia leto.

208 Namque aderat toto ore ferens iramque minasque

209 Hannibal et caesam Asbyten fixique trophaeum

210 infandum capitis furiata mente dolebat.

211 Ac simul aerati radiavit luminis umbo,

212 et concussa procul membris velocibus arma

213 letiferum intonuere, fugam perculsa repente

214 ad muros trepido convertunt agmina cursu.

215 Sicut agit levibus per sera crepuscula pennis

216 e pastu volucres ad nota cubilia vesper ;

217 aut, ubi Cecropius formidine nubis aquosae

218 sparsa super flores examina tollit Hymettos,

219 ad dulcis ceras et odori corticis antra

220 mellis apes gravidae properant densoque volatu

17

221 raucum conexae glomerant ad limina murmur.

222 Praecipitat metus attonitos, caecique feruntur.

223 Heu blandum caeli lumen ! tantone cavetur

224 mors reditura metu nascentique addita fata ?

225 Consilium damnant portisque atque aggere tuto

226 erupisse gemunt ; retinet vix agmina Theron

227 interdumque manu, interdum clamore minisque :

228 "State, viri ; meus ille hostis ; mihi gloria magnae,

229 state, venit pugnae. Muro tectisque Sagunti

230 hac abigam Poenos dextra ; spectacula tantum

231 ferte, viri ; vel, si cunctos metus acer in urbem,

232 heu deforme ! rapit, soli mihi claudite portas."

233 At Poenus rapido praeceps ad moenia cursu,

234 dum pavitant trepidi rerum fessique salutis,

235 tendebat ; stat primam urbem murosque patentis

236 postposita caede et dilata invadere pugna.

237 Id postquam Herculeae custos videt impiger arae,

238 emicat et velox formidine praevenit hostem.

239 Gliscit Elissaeo violentior ira tyranno :

240 "Tu solve interea nobis, bone janitor urbis,

241 supplicium, ut pandas", inquit, "tua moenia leto."

242 Nec plura effari sinit ira, rotatque coruscum

243 mucronem ; sed contortum prior impete vasto

244 Daunius huic robur juvenis jacit ; arma fragore

245 icta gravi raucum gemuere, alteque resultant

246 aere inlisa cavo nodosae pondera clavae.

247 At viduus teli et frustrato proditus ictu,

248 pernici velox cursu rapit incita membra,

249 et celeri fugiens perlustrat moenia planta.

250 Instat atrox terga increpitans fugientia victor.

251 Conclamant matres, celsoque e culmine muri

252 lamentis vox mixta sonat ; nunc nomine noto

253 appellant, seras fesso nunc pandere portas

254 posse volunt ; quatit hortantum praecordia terror,

255 ne simul accipiant ingentem moenibus hostem.

256 Incutit umbonem fesso adsultatque ruenti

257 Poenus et ostentans spectantem e moenibus urbem :

258 "I, miseram Asbyten leto solare propinquo".

259 Haec dicens, jugulo optantis dimittere vitam

260 infestum condit mucronem ac regia laetus

261 quadrupedes spolia abreptos a moenibus ipsis,

262 quis aditum portae trepidantum saepserat agmen,

263 victor agit curruque volat per ovantia castra.

264 At Nomadum furibunda cohors miserabile humandi

265 deproperat munus tumulique adjungit honorem

266 et rapto cineres ter circum corpore lustrat.

267 Hinc letale viri robur tegimenque tremendum

268 in flammas jaciunt ; ambustoque ore genisque

269 deforme alitibus liquere cadaver Hiberis.

270 Poenorum interea quis rerum summa potestas,

271 consultant bello super, et quae dicta ferantur

272 Ausoniae populis, oratorumque minaci

273 adventu trepidant ; movet hinc foedusque fidesque

274 et testes superi jurataque pacta parentum,

275 hinc popularis amor coeptantis magna juventae,

276 et sperare juvat belli meliora ; sed, olim

277 ductorem infestans odiis gentilibus, Hannon

278 sic adeo increpitat studia incautumque favorem :

18

279 "Cuncta quidem, patres, (neque enim cohibere minantum

280 irae se valuere) premunt formidine vocem.

281 Haud tamen abstiterim, mortem licet arma propinquent.

282 Testabor superos et caelo nota relinquam,

283 quae postrema salus rerum patriaeque reposcit.

284 Nec nunc obsessa demum et fumante Sagunto

285 haec serus vates Hannon canit ; anxia rupi

286 pectora ne castris innutriretur et armis

287 exitiale caput, monui et, dum vita, monebo,

288 ingenitum noscens virus flatusque paternos.

289 Ut, qui stelligero speculatur sidera caelo,

290 venturam pelagi rabiem Caurique futura

291 praedicit miseris haud vanus flamina nautis.

292 Consedit solio rerumque invasit habenas ;

293 ergo armis foedus fasque omne abrumpitur armis,

294 oppida quassantur, longeque in moenia nostra

295 Aeneadum arrectae mentes, disjectaque pax est.

296 Exagitant manes juvenem furiaeque paternae

297 ac funesta sacra et conversi foedere rupto

298 in caput infidum superi Massylaque vates.

299 An nunc ille novi caecus caligine regni

300 externas arces quatit ? haud Tirynthia tecta -

301 sic propria luat hoc poena nec misceat urbis

302 fata suis - nunc hoc, hoc inquam, tempore muros

303 oppugnat, Carthago, tuos teque obsidet armis.

304 Lavimus Hennaeas animoso sanguine vallis

305 et vix conducto produximus arma Lacone.

306 Nos ratibus laceris Scyllaea replevimus antra

307 classibus et refluo spectavimus aequore raptis

308 contorta e fundo revomentem transtra Charybdin.

309 Respice, pro demens ! pro pectus inane deorum !

310 Aegatis Libyaeque procul fluitantia membra.

311 Quo ruis ? et patriae exitio tibi nomina quaeris ?

312 Scilicet immensae, visis juvenalibus armis,

313 subsident Alpes, subsidet mole nivali

314 Alpibus aequatum attollens caput Apenninus.

315 Sed campos fac, vane, dari ; num gentibus istis

316 mortales animi ? aut ferro flammave fatiscunt ?

317 Haud tibi Neritia cernes cum prole laborem.

318 Pubescit castris miles galeaque teruntur

319 nondum signatae flava lanugine malae.

320 Nec requies aevi nota, exanguesque merendo

321 stant prima inter signa senes letumque lacessunt.

322 Ipse ego Romanas perfosso corpore turmas

323 tela intorquentis correpta e vulnere vidi ;

324 vidi animos mortesque virum decorisque furorem.

325 Si bello absistis nec te victoribus offers,

326 quantum heu, Carthago, donat tibi sanguinis Hannon ! "

327 Gestar ad haec (namque impatiens asperque coquebat

328 jamdudum immites iras mediamque loquentis

329 bis conatus erat turbando abrumpere vocem) :

330 "Concilione", inquit, "Libyae Tyrioque senatu,

331 pro superi ! Ausonius miles sedet ? armaque tantum

332 haud dum sumpta viro ? nam cetera non latet hostis.

333 Nunc geminas Alpes Apenninumque minatur,

334 nunc freta Sicaniae et Scyllaei litoris undas ;

335 nec procul est, quin jam manes umbrasque pavescat

336 Dardanias ; tanta accumulat praeconia leto

19

337 vulneribusque virum ac tollit sub sidera gentem.

338 Mortalem, mihi crede, licet formidine turpi

339 frigida corda tremant, mortalem sumimus hostem.

340 Vidi ego, cum, geminas artis post terga catenis

341 evinctus palmas, vulgo traheretur ovante

342 carceris in tenebras spes et fiducia gentis

343 Regulus Hectoreae ; vidi, cum robore pendens

344 Hesperiam cruce sublimis spectaret ab alta.

345 Nec vero terrent puerilia protinus ora

346 sub galea et pressae properata casside malae.

347 Indole non adeo segni sumus ; aspice, turmae

348 quot Libycae certant annos anteire labore

349 et nudis bellantur equis. Ipse, aspice, ductor,

350 cum primam tenero vocem proferret ab ore,

351 jam bella et lituos ac flammis urere gentem

352 jurabat Phrygiam atque animo patria arma movebat.

353 Proinde polo crescant Alpes, astrisque coruscos

354 Apenninus agat scopulos : per saxa nivesque

355 (dicam etenim, ut stimulent atram vel inania mentem),

356 per caelum est qui pandat iter. Pudet Hercule tritas

357 desperare vias laudemque timere secundam.

358 Sed Libyae clades et primi incendia belli

359 aggerat atque iterum pro libertate labores

360 Hannon ferre vetat. Ponat formidinis aestus

361 parietibusque domus imbellis femina servet

362 singultantem animam ; nos, nos contra ibimus hostem,

363 quis procul a Tyria dominos depellere Byrsa,

364 vel Jove non aequo, fixum est ; sin fata repugnant,

365 et jam damnata cessit Carthagine Mavors,

366 occumbam potius nec te, patria inclita, dedam

367 aeternum famulam liberque Acheronta videbo.

368 Nam quae, pro superi ! Fabius jubet ? ocius arma

369 exuite et capta descendite ab arce Sagunti.

370 Tum delecta manus scutorum incendat acervos,

371 uranturque rates, ac toto absistite ponto.

372 Di, procul o, merita est numquam si talia plecti

373 Carthago, prohibete nefas nostrique solutas

374 ductoris servate manus ! " Ut deinde resedit,

375 factaque censendi patrum de more potestas,

376 hic Hannon reddi propere certamine rapta

377 instat et auctorem violati foederis addit ;

378 tum vero attoniti, ceu templo inrumperet hostis,

379 exiluere patres, Latioque id verteret omen

380 oravere deum. At postquam discordia sensit

381 pectora et infidas ad Martem vergere mentes,

382 non ultra patiens Fabius rexisse dolorem,

383 concilium propere exposcit, patribusque vocatis,

384 bellum se gestare sinu pacemque profatus,

385 quid sedeat, legere ambiguis neu fallere dictis

386 imperat ac, saevo neutrum renuente senatu,

387 ceu clausas acies gremioque effunderet arma :

388 "Accipite infaustum Libyae eventuque priori

389 par", inquit, "bellum", et laxos effundit amictus.

390 Tum patrias repetit pugnandi nuntius arces.

391 Atque ea dum profugae regnis agitantur Elissae,

392 accisis velox populis, quis aegra lababat

393 ambiguo sub Marte fides, praedaque gravatus

394 ad muros Poenus revocaverat arma Sagunti.

20

395 Ecce autem clipeum saevo fulgore micantem

396 Oceani gentes ductori dona ferebant,

397 Callaicae telluris opus, galeamque coruscis

398 subnexam cristis, vibrant quae vertice coni

399 albentis niveae tremulo nutamine pennae,

400 ensem, unam ac multis fatalem milibus hastam ;

401 praeterea textam nodis auroque trilicem

402 loricam, nulli tegimen penetrabile telo.

403 Haec, aere et duri chalybis perfecta metallo

404 atque opibus perfusa Tagi, per singula laetis

405 lustrat ovans oculis et gaudet origine regni.

406 Condebat primae Dido Carthaginis arces,

407 instabatque operi subducta classe juventus.

408 Molibus hi claudunt portus, his tecta domosque

409 partiris, justae Bitia venerande senectae.

410 Ostentant caput effossa tellure repertum

411 bellatoris equi atque omen clamore salutant.

412 Has inter species orbatum classe suisque

413 Aenean pulsum pelago dextraque precantem

414 cernere erat. Fronte hunc avide regina serena

415 infelix ac jam vultu spectabat amico.

416 Hinc et speluncam furtivaque foedera amantum

417 Callaicae fecere manus ; it clamor ad auras

418 latratusque canum, subitoque exterrita nimbo

419 occultant alae venantum corpora silvis.

420 Nec procul Aeneadum vacuo jam litore classis

421 aequora nequicquam revocante petebat Elissa.

422 Ipsa, pyram super ingentem stans, saucia Dido

423 mandabat Tyriis ultricia bella futuris ;

424 ardentemque rogum media spectabat ab unda

425 Dardanus et magnis pandebat carbasa fatis.

426 Parte alia supplex infernis Hannibal aris

427 arcanum Stygia libat cum vate cruorem,

428 et primo bella Aeneadum jurabat ab aevo.

429 At senior Siculis exultat Hamilcar in arvis -

430 spirantem credas certamina anhela movere,

431 ardor inest oculis, torvumque minatur imago.

432 Necnon et laevum clipei latus aspera signis

433 implebat Spartana cohors ; hanc ducit ovantem

434 Ledaeis veniens victor Xanthippus Amyclis.

435 Juxta triste decus pendet sub imagine poenae

436 Regulus et fidei dat magna exempla Sagunto.

437 Laetior at circa facies : agitata ferarum

438 agmina venatu et caelata mapalia fulgent.

439 Nec procul usta cutem nigri soror horrida Mauri

440 adsuetas mulcet patrio sermone leaenas.

441 It liber campi pastor, cui fine sine ullo

442 invetitum saltus penetrat pecus ; omnia Poenum

443 armenti vigilem patrio de more secuntur ;

444 gaesaque latratorque Cydon tectumque focique

445 in silicis venis et fistula nota juvencis.

446 Eminet excelso consurgens colle Saguntos,

447 quam circa immensi populi condensaque cingunt

448 agmina certantum pulsantque trementibus hastis.

449 Extrema clipei stagnabat Hiberus in ora,

450 curvatis claudens ingentem flexibus orbem.

451 Hannibal, abrupto transgressus foedere ripas,

452 Poenorum populos Romana in bella vocabat.

21

453 Tali sublimis dono, nova tegmina latis

454 aptat concutiens umeris celsusque profatur :

455 "Heu quantum Ausonio sudabitis, arma, cruore !

456 Quas, belli vindex, poenas mihi, Curia, pendes ! "

457 Jamque senescebat vallatus moenibus hostis,

458 carpebatque dies urbem, dum signa manusque

459 expectant fessi socias. Tandem aequore vano

460 avertunt oculos frustrataque litora ponunt,

461 et propius suprema vident ; sedet acta medullis

462 jamdudum atque inopes penitus coquit intima pestis.

463 Est furtim lento misere durantia tabo

464 viscera et exurit siccatas sanguine venas

465 per longum celata fames. Jam lumina retro

466 exesis fugere genis, jam lurida sola

467 tecta cute et venis male juncta trementibus ossa

468 extant consumptis visu deformia membris.

469 Umentis rores noctis terramque madentem

470 solamen fecere mali, cassoque labore

471 e sicco frustra presserunt robore sucos.

472 Nil temerare piget ; rabidi jejunia ventris

473 insolitis adigunt vesci ; resolutaque, nudos

474 linquentes clipeos, armorum tegmina mandunt.

475 Desuper haec caelo spectans Tirynthius alto

476 inlacrimat fractae nequiquam casibus urbis.

477 Namque metus magnique tenent praecepta parentis,

478 ne saevae tendat contra decreta novercae.

479 Sic igitur coepta occultans ad limina sanctae

480 contendit Fidei secretaque pectora temptat.

481 Arcanis dea laeta polo tum forte remoto

482 caelicolum magnas volvebat conscia curas ;

483 quam tali adloquitur Nemeae pacator honore :

484 "Ante Jovem generata, decus divumque hominumque,

485 qua sine non tellus pacem, non aequora norunt,

486 justitiae consors tacitumque in pectore numen,

487 exitiumne tuae dirum spectare Sagunti

488 et tot pendentem pro te, dea, cernere poenas

489 urbem lenta potes ? Moritur tibi vulgus, et unam

490 te matres vincente fame, te maesta virorum

491 ora vocant, primaque sonant te voce minores.

492 Fer caelo auxilium et fessis da surgere rebus."

493 Haec satus Alcmena ; contra cui talia virgo :

494 "Cerno equidem, nec pro nihilo est mihi foedera rumpi ;

495 statque dies, ausis olim tam tristibus ultor.

496 Sed me pollutas properantem linquere terras,

497 sedibus his tectisque novis succedere adegit

498 fecundum in fraudes hominum genus ; impia liqui

499 et, quantum terrent, tantum metuentia regna,

500 ac furias auri nec vilia praemia fraudum

501 et super haec ritu horrificos ac more ferarum

502 viventis rapto populos luxuque solutum

503 omne decus multaque oppressum nocte pudorem.

504 Vis colitur, jurisque locum sibi vindicat ensis,

505 et probris cessit virtus. En, aspice gentes :

506 nemo insons : pacem servant commercia culpae.

507 Sed, si cura tua fundata ut moenia dextra

508 dignum te servent memorando fine vigorem,

509 dedita nec fessi tramittant corpora Poeno -

510 quod solum nunc fata sinunt seriesque futuri -

22

511 extendam leti decus atque in saecula mittam,

512 ipsaque laudatas ad manes prosequar umbras."

513 Inde severa levi decurrens aethere virgo

514 luctantem fatis petit inflammata Saguntum ;

515 invadit mentes et pectora nota pererrat

516 immittitque animis numen. Tum, fusa medullis,

517 implicat atque sui flagrantem inspirat amorem.

518 Arma volunt temptantque aegros ad proelia nisus.

519 Insperatus adest vigor, interiusque recursat

520 dulcis honor divae et sacrum pro virgine letum.

521 It tacitus fessis per ovantia pectora sensus,

522 vel leto graviora pati saevasque ferarum

523 attemptare dapes et mensis addere crimen.

524 Sed prohibet culpa pollutam extendere lucem

525 casta Fides paribusque famem compescere membris.

526 Quam simul invisae gentis conspexit in arce,

527 forte ferens sese Libycis Saturnia castris,

528 virgineum increpitat miscentem bella furorem

529 atque, ira turbata gradum, ciet ocius atram

530 Tisiphonen imos agitantem verbere manes,

531 et palmas tendens : "Hos", inquit, "noctis alumna,

532 hos muros impelle manu populumque ferocem

533 dextris sterne suis ; Juno jubet, ipsa propinqua

534 effectus studiumque tuum de nube videbo.

535 Illa deos summumque Jovem turbantia tela,

536 quis Acheronta moves, flammam immanesque chelydros,

537 stridoremque tuum, quo territa comprimit ora

538 Cerberus, ac, mixto quae spumant felle, venena

539 et quicquid scelerum, poenarum quicquid et irae

540 pectore fecundo coquitur tibi, congere praeceps

541 in Rutulos totamque Erebo demitte Saguntum.

542 Hac mercede Fides constet delapsa per auras."

543 Sic voce instimulans dextra dea concita saevam

544 Eumenida incussit muris ; tremuitque repente

545 mons circum, et gravior sonuit per litora fluctus.

546 Sibilat insurgens capiti et turgentia circa

547 multus colla micat squalenti tergore serpens.

548 Mors graditur vasto cava pandens guttura rictu,

549 casuroque inhiat populo : tunc Luctus et atri

550 pectora circumstant Planctus Maerorque Dolorque,

551 atque omnes adsunt Poenae, formaque trifauci

552 personat insomnis lacrimosae Janitor aulae.

553 Protinus adsimulat faciem mutabile monstrum

554 Tiburnae gressumque simul sonitumque loquentis.

555 Haec bello vacuos et saevi turbine Martis

556 lugebat thalamos, Murro spoliata marito,

557 clara genus Daunique trahens a sanguine nomen.

558 Cui vultus induta pares disjectaque crinem,

559 Eumenis in medios inrumpit turbida coetus

560 et maestas lacerata genas : "Quis terminus ? ", inquit,

561 "Sat Fidei proavisque datum ! vidi ipsa cruentum,

562 ipsa meum vidi lacerato vulnere nostras

563 terrentem Murrum noctes et dira sonantem :

564 "Eripe te, conjunx, miserandae casibus urbis

565 et fuge, si terras adimit victoria Poeni,

566 ad manes, Tiburna, meos ; cecidere penates,

567 occidimus Rutuli, tenet omnia Punicus ensis."

568 Mens horret, nec adhuc oculis absistit imago.

23

569 Nullane jam posthac tua tecta, Sagunte, videbo ?

570 Felix, Murre, necis patriaque superstite felix !

571 At nos, Sidoniis famulatum matribus actas,

572 post belli casus vastique pericula ponti

573 Carthago aspiciet victrix ; tandemque suprema

574 nocte obita, Libyae gremio captiva jacebo.

575 Sed vos, o juvenes, vetuit quos conscia virtus

576 posse capi, quis telum ingens contra aspera mors est,

577 vestris servitio manibus subducite matres.

578 Ardua virtutem profert via. Pergite primi

579 nec facilem populis nec notam invadere laudem."

580 His ubi turbatas hortatibus impulit aures,

581 inde petit tumulum, summo quem vertice montis

582 Amphitryoniades spectandum ex aequore nautis

583 struxerat et grato cineres decorarat honore.

584 Excitus sede, horrendum ! prorumpit ab ima

585 caeruleus maculis auro squalentibus anguis ;

586 ignea sanguinea radiabant lumina flamma,

587 oraque vibranti stridebant sibila lingua ;

588 isque inter trepidos coetus mediamque per urbem

589 volvitur et muris propere delabitur altis

590 ac similis profugo vicina ad litora tendit

591 spumantisque freti praeceps immergitur undis.

592 Tum vero excussae mentes, ceu prodita tecta

593 expulsi fugiant manes, umbraeque recusent

594 captivo jacuisse solo. Sperare salutem

595 pertaesum, damnantque cibos, agit abdita Erinys.

596 Haud gravior duris divum inclementia rebus,

597 quam leti perferre moras ; abrumpere vitam

598 ocius attoniti quaerunt lucemque gravantur.

599 Certatim structus subrectae molis ad astra,

600 in media stetit urbe rogus ; portantque trahuntque

601 longae pacis opes quaesitaque praemia dextris,

602 Callaico vestes distinctas matribus auro

603 armaque Dulichia proavis portata Zacyntho,

604 et prisca advectos Rutulorum ex urbe penates ;

605 huc, quicquid superest captis, clipeosque simulque

606 infaustos jaciunt enses et condita bello

607 effodiunt penitus terra gaudentque superbi

608 victoris praedam flammis donare supremis.

609 Quae postquam congesta videt feralis Erinys,

610 lampada flammiferis tinctam Phlegethontis in undis

611 quassat et inferna superos caligine condit.

612 Inde opus aggressi toto quod nobile mundo

613 aeternum invictis infelix gloria servat.

614 Princeps Tisiphone, lentum indignata parentem,

615 pressit ovans capulum cunctantemque impulit ensem,

616 et dirum insonuit Stygio bis terque flagello.

617 Invitas maculant cognato sanguine dextras

618 miranturque nefas aversa mente peractum

619 et facto sceleri inlacrimant. Hic, turbidus ira

620 et rabie cladum perpessaeque ultima vitae,

621 obliquos versat materna per ubera visus ;

622 hic, raptam librans dilectae in colla securim

623 conjugis, increpitat sese mediumque furorem

624 projecta damnat stupefactus membra bipenni.

625 Nec tamen evasisse datur ; nam verbera Erinys

626 incutit atque atros insibilat ore tumores.

24

627 Sic thalami fugit omnis amor, dulcesque marito

628 effluxere tori, et subiere oblivia taedae.

629 Ille jacit, totis conisus viribus, aegrum

630 in flammas corpus, densum qua turbine nigro

631 exundat fumans piceus caligine vertex.

632 At medios inter coetus pietate sinistra,

633 infelix Tymbrene, furis, Poenoque parentis

634 dum properas auferre necem, reddentia formam

635 ora tuam laceras temerasque simillima membra.

636 Vos etiam primo gemini cecidistis in aevo,

637 Eurymedon fratrem et fratrem mentite Lycorma,

638 cuncta pares ; dulcisque labor sua nomina natis

639 reddere et in vultu genetrici stare suorum.

640 Jam fixus jugulo culpa te solverat ensis,

641 Eurymedon, inter miserae lamenta senectae,

642 dumque malis turbata parens deceptaque visis :

643 "Quo ruis ? huc ferrum", clamat, "converte, Lycorma ! "

644 Ecce simul jugulum perfoderat ense Lycormas.

645 Sed magno : "Quinam, Eurymedon, furor iste ? " sonabat

646 cum planctu geminaeque notis decepta figurae,

647 funera mutato revocabat nomine mater,

648 donec, transacto tremebunda per ubera ferro,

649 tunc etiam ambiguos cecidit super inscia natos.

650 Quis diros urbis casus laudandaque monstra

651 et Fidei poenas ac tristia fata piorum

652 imperet evolvens lacrimis ? Vix Punica fletu

653 cessassent castra ac miserescere nescius hostis.

654 Urbs, habitata diu Fidei caeloque parentem

655 murorum repetens, ruit inter perfida gentis

656 Sidoniae tela atque immania facta suorum

657 injustis neglecta deis ; furit ensis et ignis,

658 quique caret flamma, scelerum est locus. Erigit atro

659 nigrantem fumo rogus alta ad sidera nubem.

660 Ardet in excelso proceri vertice montis

661 arx, intacta prius bellis (hinc Punica castra

662 litoraque et totam soliti spectare Saguntum)

663 ardent tecta deum. Resplendet imagine flammae

664 aequor, et in tremulo vibrant incendia ponto.

665 Ecce inter medios caedum Tiburna furores

666 fulgenti dextram mucrone armata mariti

667 et laeva infelix ardentem lampada quassans

668 squalentemque erecta comam ac liventia planctu

669 pectora nudatis ostendens saeva lacertis

670 ad tumulum Murri super ipsa cadavera fertur.

671 Qualis, ubi inferni dirum tonat aula parentis,

672 iraque turbatos exercet regia manes,

673 Alecto solium ante dei sedemque tremendam

674 Tartareo est operata Jovi poenasque ministrat ;

675 arma viri multo nuper defensa cruore,

676 imponit tumulo inlacrimans ; manesque precata,

677 acciperent sese, flagrantem lampada subdit.

678 Tunc rapiens letum : "Tibi ego haec", ait, "optime conjunx,

679 ad manes, en, ipsa fero." Sic ense recepto

680 arma super ruit et flammas invadit hiatu.

681 Semiambusta jacet nullo discrimine passim

682 infelix obitus, permixto funere, turba.

683 Ceu, stimulante fame, cum victor ovilia tandem

684 faucibus invasit siccis leo, mandit hianti

25

685 ore fremens imbelle pecus, patuloque redundat

686 gutture ructatus large cruor ; incubat atris

687 semesae stragis cumulis, aut, murmure anhelo

688 infrendens laceros inter spatiatur acervos.

689 Late fusa jacent pecudes custosque Molossus

690 pastorumque cohors stabulique gregisque magister,

691 totaque vastatis disjecta mapalia tectis.

692 Inrumpunt vacuam Poeni tot cladibus arcem.

693 Tum demum ad manis, perfecto munere, Erinys

694 Junoni laudata redit magnamque superba

695 exultat rapiens secum sub Tartara turbam.

696 At vos, sidereae, quas nulla aequaverit aetas,

697 ite, decus terrarum, animae, venerabile vulgus,

698 Elysium et castas sedes decorate piorum.

699 Cui vero non aequa dedit victoria nomen -

700 audite, o gentes, neu rumpite foedera pacis

701 nec regnis postferte fidem ! - vagus exul in orbe

702 errabit toto patriis projectus ab oris,

703 tergaque vertentem trepidans Carthago videbit.

704 Saepe Saguntinis somnos exterritus umbris

705 optabit cecidisse manu ; ferroque negato,

706 invictus quondam Stygias bellator ad undas

707 deformata feret liventi membra veneno.

P_3 v.1 Postquam rupta fides Tyriis et moenia castae,

2 non aequo superum genitore, eversa Sagunti,

3 extemplo positos finiti cardine mundi

4 victor adit populos cognataque limina Gades.

5 Nec vatum mentes agitare et praescia corda

6 cessatum super imperio : citus aequore Bostar

7 vela dare et rerum praenoscere fata jubetur.

8 Prisca fides adytis longo servatur ab aevo,

9 qua sublime sedens, Cirrhaeis aemulus antris,

10 inter anhelantis Garamantas corniger Hammon

11 fatidico pandit venientia saecula luco.

12 Hinc omen coeptis et casus scire futuros

13 ante diem bellique vices novisse petebat.

14 Exin clavigeri veneratus numinis aras

15 captivis onerat donis, quae nuper ab arce

16 victor fumantis rapuit semusta Sagunti.

17 Vulgatum, nec cassa fides, ab origine fani

18 impositas durare trabes solasque per aevum

19 condentum novisse manus. Hinc credere gaudent

20 consedisse deum seniumque repellere templis.

21 Tum, quis fas et honos adyti penetralia nosse,

22 femineos prohibent gressus ac limine curant

23 saetigeros arcere sues ; nec discolor ulli

24 ante aras cultus ; velantur corpora lino,

25 et Pelusiaco praefulget stamine vertex.

26 Discinctis mos tura dare atque e lege parentum

27 sacrificam lato vestem distinguere clavo.

28 Pes nudus tonsaeque comae castumque cubile ;

29 Irrestincta focis servant altaria flammae,

30 sed nulla effigies simulacrave nota deorum

31 majestate locum et sacro implevere timore.

26

32 In foribus labor Alcidae : Lernaea recisis

33 anguibus hydra jacet, nexuque elisa leonis

34 ora Cleonaei patulo caelantur hiatu.

35 At Stygius, saevis terrens latratibus umbras,

36 janitor, aeterno tum primum tractus ab antro,

37 vincla indignatur, metuitque Megaera catenas.

38 Juxta Thraces equi pestisque Erymanthia et altos

39 aeripedis ramos superantia cornua cervi.

40 Nec levior vinci Libycae telluris alumnus

41 matre super stratique genus deforme bimembres

42 Centauri frontemque minor nunc amnis Acarnan.

43 Inter quae fulget sacratis ignibus Oete,

44 ingentemque animam rapiunt ad sidera flammae.

45 Postquam oculos varia implevit virtutis imago,

46 mira dehinc cernit : surgentis mole profundi

47 invectum terris subitum mare nullaque circa

48 litora et infuso stagnantis aequore campos.

49 Nam qua caeruleis Nereus evolvitur antris

50 atque imo freta contorquet Neptunia fundo,

51 proruptum exundat pelagus, caecosque relaxans

52 Oceanus fontis torrentibus ingruit undis.

53 Tum vada, ceu saevo penitus permota tridenti,

54 luctantur terris tumefactum imponere pontum.

55 Mox remeat gurges tractoque relabitur aestu,

56 ac ratis erepto campis deserta profundo,

57 et fusi transtris expectant aequora nautae.

58 Cymothoes ea regna vagae pelagique labores

59 Luna movet, Luna, immissis per caerula bigis,

60 fertque refertque fretum, sequiturque reciproca Tethys.

61 Haec propere spectata duci ; nam multa fatigant.

62 Curarum prima exercet, subducere bello

63 consortem thalami parvumque sub ubere natum.

64 Virgineis juvenem taedis primoque Hymenaeo

65 imbuerat conjunx memorique tenebat amore.

66 At puer, obsessae generatus in ore Sagunti,

67 bissenos Lunae nondum compleverat orbes.

68 Quos ut seponi stetit et secernere ab armis,

69 adfatur ductor : "Spes o Carthaginis altae,

70 nate, nec Aeneadum levior metus, amplior, oro,

71 sis patrio decore et factis tibi nomina condas,

72 quis superes bellator avum ; jamque aegra timoris

73 Roma tuos numerat lacrimandos matribus annos.

74 Ni praesaga meos ludunt praecordia sensus,

75 ingens hic terris crescit labor ; ora parentis

76 agnosco torvaque oculos sub fronte minacis

77 vagitumque gravem atque irarum elementa mearum.

78 Si quis forte deum tantos inciderit actus

79 ut nostro abrumpat leto primordia rerum,

80 hoc pignus belli, conjunx, servare labora.

81 Cumque datum fari, duc per cunabula nostra ;

82 tangat Elissaeas palmis puerilibus aras

83 et cineri juret patrio Laurentia bella.

84 Inde ubi flore novo pubescet firmior aetas,

85 emicet in Martem et, calcato foedere, victor

86 in Capitolina tumulum mihi vindicet arce.

87 Tu vero, tanti felix quam gloria partus

88 exspectat, veneranda fide, discede periclis

89 incerti Martis durosque relinque labores ;

27

90 nos clausae nivibus rupes suppostaque caelo

91 saxa manent ; nos Alcidae mirante noverca,

92 sudatus labor et, bellis labor acrior, Alpes.

93 Quod si promissum vertat Fortuna favorem

94 laevaque sit coeptis, te longa stare senecta

95 aevumque extendisse velim ; tua justior aetas,

96 ultra me improperae ducant cui fila sorores."

97 Sic ille. At contra Cirrhaei sanguis Imilce

98 Castalii, cui materno de nomine dicta

99 Castulo Phoebei servat cognomina vatis,

100 aeque ex sacrata repetebat stirpe parentes ;

101 tempore quo Bacchus populos domitabat Hiberos,

102 concutiens thyrso atque armata Maenade Calpen,

103 lascivo genitus Satyro nymphaque Myrice,

104 Milichus indigenis late regnarat in oris,

105 cornigeram attollens genitoris imagine frontem.

106 Hinc patriam clarumque genus referebat Imilce,

107 barbarica paulum vitiato nomine lingua.

108 Quae tunc sic lacrimis sensim manantibus infit :

109 "Mene, oblite tua nostram pendere salute,

110 abnuis inceptis comitem ? Sic foedera nota

111 primitiaeque tori, gelidos ut scandere tecum

112 deficiam montis conjunx tua ? Crede vigori

113 femineo ; castum haud superat labor ullus amorem.

114 Sin solo aspicimur sexu, fixumque relinqui,

115 cedo equidem nec fata moror ; deus annuat, oro :

116 i felix, i numinibus votisque secundis

117 atque acies inter flagrantiaque arma relictae

118 conjugis et nati curam servare memento.

119 Quippe nec Ausonios tantum nec tela nec ignes,

120 quantum te, metuo ; ruis ipsos acer in enses

121 objectasque caput telis ; nec te ulla secundo

122 eventu satiat virtus, tibi gloria soli

123 fine caret, credisque viris ignobile letum

124 belligeris in pace mori. Tremor implicat artus,

125 nec quemquam horresco, qui se tibi conferat unus.

126 Sed tu, bellorum genitor, miserere nefasque

127 averte et serva caput inviolabile Teucris."

128 Jamque adeo egressi steterant in litore primo,

129 et promota ratis, pendentibus arbore nautis,

130 aptabat sensim pulsanti carbasa vento,

131 cum, lenire metus properans aegramque levare

132 attonitis mentem curis, sic Hannibal orsus :

133 "Ominibus parce et lacrimis, fidissima conjunx.

134 Et pace et bello cunctis stat terminus aevi,

135 extremumque diem primus tulit ; ire per ora

136 nomen in aeternum paucis mens ignea donat,

137 quos pater aetheriis caelestum destinat oris.

138 An Romana juga et famulas Carthaginis arces

139 perpetiar ? Stimulant manes noctisque per umbras

140 increpitans genitor ; stant arae atque horrida sacra

141 ante oculos, brevitasque vetat mutabilis horae

142 prolatare diem. Sedeamne, ut noverit una

143 me tantum Carthago Et, qui sim, nesciat omnis

144 gens hominum ? Letique metu decora alta relinquam ?

145 Quantum etenim distant a morte silentia vitae ?

146 Nec tamen incautos laudum exhorresce furores ;

147 et nobis est lucis honos, gaudetque senecta

28

148 gloria, cum longo titulis celebratur in aevo.

149 Te quoque magna manent suscepti praemia belli ;

150 dent modo se superi, Thybris tibi serviet omnis

151 Iliacaeque nurus et dives Dardanus auri."

152 Dumque ea permixtis inter se fletibus orant,

153 confisus pelago celsa de puppe magister

154 cunctantem ciet. Abripitur divulsa marito.

155 Haerent intenti vultus et litora servant,

156 donec, iter liquidum volucri rapiente carina,

157 consumpsit visus pontus tellusque recessit.

158 At Poenus belli curis avertere amorem

159 apparat et repetit properato moenia gressu.

160 Quae dum perlustrat crebroque obit omnia visu,

161 tandem sollicito cessit vis dura labori,

162 belligeramque datur somno componere mentem.

163 Tum pater omnipotens, gentem exercere periclis

164 Dardaniam et fama saevorum tollere ad astra

165 bellorum meditans priscosque referre labores,

166 praecipitat consulta viri segnemque quietem

167 terret et immissa rumpit formidine somnos.

168 Jamque per umentem noctis Cyllenius umbram

169 aligero lapsu portabat jussa parentis.

170 Nec mora ; mulcentem securo membra sopore

171 adgreditur juvenem ac monitis incessit amaris :

172 "Turpe duci totam somno consumere noctem,

173 o rector Libyae ! Vigili stant bella magistro.

174 Jam maria effusas cernes turbare carinas

175 et Latiam toto pubem volitare profundo,

176 dum lentus coepti terra cunctaris Hibera.

177 Scilicet id satis est decoris memorandaque virtus,

178 quod tanto cecidit molimine Graia Saguntos ?

179 En age, si quid inest animo par fortibus ausis,

180 fer gressus agiles mecum et comitare vocantem ;

181 respexisse veto - monet hoc pater ille deorum -

182 victorem ante altae statuam te moenia Romae."

183 Jamque videbatur dextram injectare graduque

184 laetantem trahere in Saturnia regna citato,

185 cum subitus circa fragor et vibrata per auras

186 exterrent saevis a tergo sibila linguis ;

187 ingentique metu divum praecepta paventi

188 effluxere viro, et turbatus lumina flectit.

189 Ecce jugis rapiens silvas ac robora vasto

190 contorta amplexu tractasque per invia rupes,

191 ater letifero stridebat turbine serpens.

192 Quantus non aequas perlustrat flexibus Arctos,

193 et geminum lapsu sidus circumligat Anguis,

194 immani tantus fauces diducit hiatu

195 attollensque caput nimbosis montibus aequat.

196 Congeminat sonitus rupti violentia caeli

197 imbriferamque hiemem permixta grandine torquet.

198 Hoc trepidus monstro (neque enim sopor ille nec altae

199 vis aderat noctis, virgaque fugante tenebras

200 miscuerat lucem somno deus) ardua quae sit,

201 scitatur, pestis terrasque urgentia membra

202 quo ferat et quosnam populos deposcat hiatu.

203 Cui gelidis almae Cyllenes editus antris :

204 "Bella vides optata tibi. Te maxima bella,

205 te strages nemorum, te moto turbida caelo

29

206 tempestas caedesque virum magnaeque ruinae

207 Idaei generis lacrimosaque fata sequentur.

208 Quantus per campos populatis montibus actas

209 contorquet silvas squalenti tergore serpens

210 et late umectat terras spumante veneno,

211 tantus, perdomitis decurrens Alpibus, atro

212 involves bello Italiam tantoque fragore

213 eruta convulsis prosternes oppida muris."

214 His aegrum stimulis liquere deusque soporque.

215 It membris gelidus sudor, laetoque pavore

216 promissa evolvit somni noctemque retractat.

217 Jamque deum regi Martique sub omine fausto

218 instauratus honos, niveoque ante omnia tauro

219 placatus meritis monitor Cyllenius aris.

220 Extemplo edicit convellere signa, repensque

221 castra quatit clamor permixtis dissona linguis.

222 Prodite, Calliope, famae, quos horrida coepta

223 excierint populos tulerintque in regna Latini,

224 et quas indomitis urbes armarit Hiberis

225 quasque Paraetonio glomerarit litore turmas

226 ausa sibi Libye rerum deposcere frenos

227 et terris mutare jugum. Non ulla nec umquam

228 saevior it trucibus tempestas acta procellis ;

229 nec bellum ruptis tam dirum mille carinis

230 acrius infremuit trepidumque exterruit orbem.

231 Princeps signa tulit Tyria Carthagine pubes,

232 membra levis celsique decus fraudata superbum

233 corporis, at docilis fallendi et nectere tectos

234 numquam tarda dolos. Rudis his tum parma, brevique

235 bellabant ense ; at vestigia nuda, sinusque

236 cingere inadsuetum, et rubrae velamine vestis

237 ars erat in pugna fusum occuluisse cruorem.

238 His rector fulgens ostro super altior omnis

239 germanus nitet Hannibalis gratoque tumultu

240 Mago quatit currus et fratrem spirat in armis.

241 Proxima Sidoniis Utica est effusa maniplis,

242 prisca situ veterisque ante arces condita Byrsae.

243 Tunc, quae Sicanio praecinxit litora muro,

244 in clipei speciem curvatis turribus, Aspis.

245 Sed dux in sese converterat ora Sychaeus,

246 Hasdrubalis proles, cui vano corda tumore

247 maternum implebat genus, et resonare superbo

248 Hannibal haud umquam cessabat avunculus ore.

249 Adfuit undosa cretus Berenicide miles,

250 nec, tereti dextras in pugnam armata dolone,

251 destituit Barce sitientibus arida venis.

252 Nec non Cyrene Pelopei stirpe nepotis

253 Battiadas pravos fidei stimulavit in arma.

254 Quos trahit, antiquo laudatus Hamilcare quondam,

255 consilio viridis, sed belli serus, Ilertes.

256 Sabratha tum Tyrium vulgus Sarranaque Leptis

257 Oeaque Trinacrios Afris permixta colonos

258 et Tingim rapido mittebat ab aequore Lixus.

259 Tum Vaga et antiquis dilectus regibus Hippo,

260 quaeque procul cavit non aequos Ruspina fluctus,

261 et Zama et uberior Rutulo nunc sanguine Thapsus.

262 Ducit tot populos, ingens et corpore et armis,

263 Herculeam factis servans ac nomine famam,

30

264 Antaeus celsumque caput super agmina tollit.

265 Venere Aethiopes, gens haud incognita Nilo,

266 qui magneta secant ; solis honor ille, metalli

267 intactum chalybem vicino ducere saxo.

268 His simul, immitem testantes corpore solem,

269 exusti venere Nubae. Non aerea cassis

270 nec lorica riget ferro, non tenditur arcus,

271 tempora multiplici mos est defendere lino

272 et lino munire latus scelerataque sucis

273 spicula derigere et ferrum infamare veneno.

274 Tum primum castris Phoenicum tendere ritu

275 Cinyphii didicere Macae. Squalentia barba

276 ora viris, umerosque tegunt velamine capri

277 saetigero ; panda manus est armata cateia.

278 Versicolor contra caetra et falcatus ab arte

279 ensis Adyrmachidis ac laevo tegmina crure.

280 Sed mensis asper populus victuque maligno ;

281 nam calida tristes epulae torrentur harena.

282 Quin et Massyli fulgentia signa tulere,

283 Hesperidum veniens lucis domus ultima terrae.

284 Praefuit, intortos demissus vertice crinis,

285 Bocchus atrox, qui sacratas in litore silvas

286 atque inter frondes revirescere viderat aurum.

287 Vos quoque desertis in castra mapalibus itis,

288 misceri gregibus Gaetulia sueta ferarum

289 indomitisque loqui et sedare leonibus iras.

290 Nulla domus ; plaustris habitant ; migrare per arva

291 mos atque errantes circumvectare penates.

292 Hinc mille alipedes turmae (velocior Euris

293 et doctus virgae sonipes) in castra ruebant.

294 Ceu pernix cum densa vagis latratibus implet

295 venator dumeta Lacon, aut exigit Umber

296 nare sagax e calle feras, perterrita late

297 agmina praecipitant volucres formidine cervi.

298 Hos agit haud laeto vultu nec fronte serena,

299 Asbytes nuper caesae germanus Acherras.

300 Marmaridae, medicum vulgus, strepuere catervis,

301 ad quorum cantus serpens oblita veneni,

302 ad quorum tactum mites jacuere cerastae.

303 Tum, chalybis pauper, Banjurae cruda juventus,

304 contenti parca durasse hastilia flamma,

305 miscebant avidi trucibus fera murmura linguis.

306 Necnon Autololes, levibus gens ignea plantis ;

307 cui sonipes cursu, cui cesserit incitus amnis,

308 tanta fuga est ; certant pennae, campumque volatu

309 cum rapuere, pedum frustra vestigia quaeras.

310 Spectati castris, quos suco nobilis arbor

311 et dulci pascit lotos nimis hospita baca.

312 Quique atro rabidas effervescente veneno

313 dipsadas immensis horrent Garamantes harenis.

314 Fama docet, caesae rapuit cum Gorgonis ora

315 Perseus, in Libyam dirum fluxisse cruorem ;

316 inde Medusaeis terram exundasse chelydris.

317 Milibus his ductor spectatus Marte Choaspes,

318 Neritia Meninge satus, cui tragula semper

319 fulmineam armabat, celebratum missile, dextram.

320 Huc coit aequoreus Nasamon, invadere fluctu

321 audax naufragia et praedas avellere ponto ;

31

322 huc, qui stagna colunt Tritonidos alta paludis,

323 qua virgo, ut fama est, bellatrix edita lympha

324 invento primam Libyen perfudit olivo.

325 Necnon totus adest Vesper populique reposti.

326 Cantaber ante omnis, hiemisque aestusque famisque

327 invictus palmamque ex omni ferre labore.

328 Mirus amor populo, cum pigra incanuit aetas,

329 imbelles jam dudum annos praevertere fato

330 nec vitam sine Marte pati. Quippe omnis in armis

331 lucis causa sita, et damnatum vivere paci.

332 Venit et Aurorae lacrimis perfusus, in orbem

333 diversum patrias fugit cum devius oras,

334 armiger Eoi non felix Memnonis Astyr.

335 His parvus sonipes nec Marti natus ; at idem

336 aut inconcusso glomerat vestigia dorso,

337 aut molli pacata celer rapit esseda collo.

338 Cydnus agit, juga Pyrenes venatibus acer

339 metiri jaculove extendere proelia Mauro.

340 Venere et Celtae sociati nomen Hiberis.

341 His pugna cecidisse decus, corpusque cremari

342 tale nefas : caelo credunt superisque referri,

343 impastus carpat si membra jacentia vultur.

344 Fibrarum et pennae divinarumque sagacem

345 flammarum misit dives Callaecia pubem,

346 barbara nunc patriis ululantem carmina linguis,

347 nunc, pedis alterno percussa verbere terra,

348 ad numerum resonas gaudentem plaudere caetras.

349 Haec requies ludusque viris, ea sacra voluptas.

350 Cetera femineus peragit labor : addere sulco

351 semina et impresso tellurem vertere aratro,

352 segne viris. Quicquid duro sine Marte gerundum,

353 Callaici conjunx obit inrequieta mariti.

354 Hos Viriathus agit Lusitanumque remotis

355 extractum lustris, primo Viriathus in aevo,

356 nomen Romanis factum mox nobile damnis.

357 Nec Cerretani, quondam Tirynthia castra,

358 aut Vasco, insuetus galeae, ferre arma morati.

359 Non, quae Dardanios post vidit, Ilerda, furores,

360 nec qui Massageten monstrans feritate parentem

361 cornipedis fusa satiaris, Concane, vena.

362 Jamque Ebusus Phoenissa movet, movet Arbacus arma

363 aclyde vel tenui pugnax instare vetusto,

364 jam cui Tlepolemus sator et cui Lindus origo,

365 funda bella ferens Baliaris et alite plumbo,

366 et quos nunc Gravios violato nomine Graium

367 Oeneae misere domus Aetolaque Tyde.

368 Dat Carthago viros, Teucro fundata vetusto,

369 Phocaicae dant Emporiae, dat Tarraco pubem

370 vitifera et Latio tantum cessura Lyaeo.

371 Hos inter clara thoracis luce nitebat

372 Sedetana cohors, quam Sucro rigentibus undis

373 atque altrix celsa mittebat Saetabis arce,

374 Saetabis et telas Arabum sprevisse superba

375 et Pelusiaco filum componere lino.

376 Mandonius populis domitorque insignis equorum

377 imperitat Caeso, et socio stant castra labore.

378 At Vettonum alas Balarus probat aequore aperto.

379 Hic adeo, cum ver placidum flatusque tepescit,

32

380 concubitus servans tacitos grex perstat equarum

381 et Venerem occultam genitali concipit aura.

382 Sed non multa dies generi, properatque senectus,

383 septimaque his stabulis longissima ducitur aestas.

384 At non Sarmaticos attollens Uxama muros

385 tam levibus persultat equis ; hinc venit in arma

386 haud aevi fragilis sonipes crudoque vigore

387 asper frena pati aut jussis parere magistris.

388 Rhyndacus his ductor, telum sparus ; ore ferarum

389 et rictu horrificant galeas ; venatibus aevum

390 transigitur, vel more patrum vis raptaque pascunt.

391 Fulget praecipuis Parnasia Castulo signis

392 et celebre Oceano atque alternis aestibus Hispal

393 ac Nebrissa dei Nysaeis conscia thyrsis,

394 quam Satyri coluere leves redimitaque sacra

395 nebride et arcano Maenas nocturna Lyaeo.

396 Arganthoniacos armat Carteia nepotes.

397 Rex proavis fuit humani ditissimus aevi,

398 ter denos decies emensus belliger annos.

399 Armat Tartessos stabulanti conscia Phoebo

400 et Munda Emathios Italis paritura labores.

401 Nec decus auriferae cessavit Corduba terrae.

402 Hos duxere viros flaventi vertice Phorcys

403 spiciferisque gravis bellator Arauricus oris,

404 aequales aevi ; genuit quos ubere ripa

405 Palladio Baetis umbratus cornua ramo.

406 Talia Sidonius per campos agmina ductor,

407 pulvere nigrantis raptat lustransque sub armis,

408 qua visu comprendere erat, fulgentia signa

409 ibat ovans longaque umbram tellure trahebat.

410 Non aliter, quotiens perlabitur aequora curru

411 extremamque petit, Phoebea cubilia, Tethyn

412 frenatis Neptunus equis, fluit omnis ab antris

413 Nereidum chorus et sueto certamine nandi

414 candida perspicuo convertunt brachia ponto.

415 At Pyrenaei frondosa cacumina montis

416 turbata Poenus terrarum pace petebat.

417 Pyrene celsa nimbosi verticis arce

418 divisos Celtis late prospectat Hiberos

419 atque aeterna tenet magnis divortia terris.

420 Nomen Bebrycia duxere a virgine colles,

421 hospitis Alcidae crimen, qui, sorte laborum

422 Geryonae peteret cum longa tricorporis arva,

423 possessus Baccho saeva Bebrycis in aula

424 lugendam formae sine virginitate reliquit

425 Pyrenen, letique deus, si credere fas est,

426 causa fuit leti miserae deus. Edidit alvo

427 namque ut serpentem patriasque exhorruit iras,

428 confestim dulcis liquit turbata penates.

429 Tum noctem Alcidae solis plangebat in antris

430 et promissa viri silvis narrabat opacis,

431 donec maerentem ingratos raptoris amores

432 tendentemque manus atque hospitis arma vocantem

433 diripuere ferae. Laceros Tirynthius artus,

434 dum remeat victor, lacrimis perfudit et amens

435 palluit invento dilectae virginis ore.

436 At voce Herculea percussa cacumina montis

437 intremuere jugis ; maesto clamore ciebat

33

438 Pyrenen, scopulique omnes ac lustra ferarum

439 Pyrenen resonant. Tumulo tum membra reponit

440 supremum inlacrimans, nec honos intercidit aevo,

441 defletumque tenent montes per saecula nomen.

442 Jamque per et collis et densos abiete lucos

443 Bebryciae Poenus fines transcenderat aulae.

444 Inde ferox quaesitum armis per inhospita rura

445 Volcarum populatur iter tumidique minaces

446 accedit Rhodani festino milite ripas.

447 Aggeribus caput Alpinis et rupe nivali

448 proserit in Celtas ingentemque extrahit amnem

449 spumanti Rhodanus proscindens gurgite campos

450 ac propere in pontem lato ruit incitus alveo.

451 Auget opes stanti similis tacitoque liquore

452 mixtus Arar, quem gurgitibus complexus anhelis

453 cunctantem immergit pelago raptumque per arva

454 ferre vetat patrium vicina ad litora nomen.

455 Invadunt alacres inimicum pontibus amnem ;

456 nunc celso capite et cervicibus arma tuentur,

457 nunc validis gurges certatim frangitur ulnis.

458 Fluminea sonipes religatus ducitur alno,

459 belua nec retinet tardante Libyssa timore ;

460 nam trabibus vada et injecta tellure repertum

461 conexas operire trabes ac ducere in altum

462 paulatim ripae resolutis aggere vinclis.

463 At gregis inlapsu fremebundo territus acris

464 expavit moles Rhodanus stagnisque refusis

465 torsit harenoso minitantia murmura fundo.

466 Jamque Tricastinis incedit finibus agmen,

467 jam facilis campos, jam rura Vocontia carpit.

468 Turbidus hic truncis saxisque Druentia laetum

469 ductoris vastavit iter. Namque Alpibus ortus,

470 avulsas ornos et adesi fragmina montis

471 cum sonitu volvens, fertur latrantibus undis

472 ac vada translato mutat fallacia cursu,

473 non pediti fidus, patulis non puppibus aequus ;

474 et tunc, imbre recens fuso, correpta sub armis

475 corpora multa virum spumanti vertice torquens

476 immersit fundo laceris deformia membris.

477 Sed jam praeteritos ultra meminisse labores

478 conspectae propius dempsere paventibus Alpes :

479 cuncta gelu canaque aeternum grandine tecta

480 atque aevi glacie cohibent ; riget ardua montis

481 aetherii facies surgentique obvia Phoebo

482 duratas nescit flammis mollire pruinas.

483 Quantum Tartareus regni pallentis hiatus

484 ad manis imos atque atrae stagna paludis

485 a supera tellure patet, tam longa per auras

486 erigitur tellus et caelum intercipit umbra.

487 Nullum ver usquam nullique aestatis honores,

488 sola jugis habitat diris sedesque tuetur

489 perpetuas deformis hiems ; illa undique nubes

490 huc atras agit et mixtos cum grandine nimbos.

491 Jam cuncti flatus ventique furentia regna

492 Alpina posuere domo. Caligat in altis

493 obtutus saxis, abeuntque in nubila montes.

494 Mixtus Athos Tauro Rhodopeque adjuncta Mimanti

495 Ossaque cum Pelio cumque Haemo cesserit Othrys.

34

496 Primus inexpertas adiit Tirynthius arces :

497 scindentem nubes frangentemque ardua montis

498 spectarunt superi longisque ab origine saeclis

499 intemerata gradu magna vi saxa domantem.

500 At miles dubio tardat vestigia gressu,

501 impia ceu sacros in finis arma per orbem,

502 Natura prohibente, ferant divisque repugnent.

503 Contra quae ductor - non Alpibus ille nec ullo

504 turbatus terrore loci, sed languida maestis

505 corda virum fovet hortando revocatque vigorem - :

506 "Non pudet obsequio superum fessosque secundis,

507 post belli decus atque acies, dare terga nivosis

508 montibus et segnes summittere rupibus arma ?

509 Nunc, o nunc, socii, dominantis moenia Romae

510 credite vos summumque Jovis conscendere culmen.

511 Hic labor Ausoniam et dabit hic in vincula Thybrim."

512 Nec mora, commotum promissis ditibus agmen

513 erigit in collem et vestigia linquere nota

514 Herculis edicit magni crudisque locorum

515 ferre pedem ac proprio turmas evadere calle.

516 Rumpit inaccessos aditus atque ardua primus

517 exsuperat summaque vocat de rupe cohortes.

518 Tum, qua durati concreto frigore collis

519 lubrica frustratur canenti semita clivo,

520 luctantem ferro glaciem premit. Haurit hiatu

521 nix resoluta viros altoque e culmine praeceps

522 humenti turmas operit delapsa ruina.

523 Interdum adverso glomeratas turbine Corus

524 in media ora nives fuscis agit horridus alis ;

525 aut rursum immani stridens avulsa procella

526 nudatis rapit arma viris volvensque per orbem

527 contorto rotat in nubes sublimia flatu.

528 Quoque magis subiere jugo atque evadere nisi

529 erexere gradum, crescit labor. Ardua supra

530 sese aperit fessis et nascitur altera moles,

531 unde nec edomitos exsudatosque labores

532 respexisse libet : tanta formidine plana

533 exterrent repetita oculis atque una pruinae

534 canentis, quocumque datur permittere visus,

535 ingeritur facies. Medio sic navita ponto,

536 cum dulcis liquit terras et inania nullos

537 inveniunt ventos securo carbasa malo,

538 immensas prospectat aquas ac victa profundis

539 aequoribus, fessus renovat sua lumina caelo.

540 Jamque super clades atque importuna locorum

541 inluvie rigidaeque comae squalore perenni

542 horrida semiferi promunt e rupibus ora,

543 atque effusa cavis exesi pumicis antris

544 Alpina invadit manus adsuetoque vigore

545 per dumos notasque nives atque invia pernix

546 clausum montivagis infestat cursibus hostem.

547 Mutatur jam forma locis : hic sanguine multo

548 infectae rubuere nives, hic nescia vinci

549 paulatim glacies cedit tepefacta cruore ;

550 dumque premit sonipes duro vestigia cornu,

551 ungula perfossis haesit compressa pruinis.

552 Nec pestis lapsus simplex ; abscisa relinquunt

553 membra gelu, fractosque asper rigor amputat artus.

35

554 Bis senos soles, totidem per vulnera saevas

555 emensi noctes optato vertice sidunt

556 castraque praeruptis suspendunt ardua saxis.

557 At Venus, ancipiti mentem labefacta timore,

558 adfatur genitorem et rumpit maesta querelas :

559 "Quis poenae modus aut pereundi terminus, oro,

560 Aeneadis erit ? Et quando terrasque fretumque

561 emensis sedisse dabis ? Cur pellere nostros

562 a te concessa Poenus parat urbe nepotes ?

563 Alpibus imposuit Libyam finemque minatur

564 imperio. Casus metuit jam Roma Sagunti.

565 Quo Trojae extremos cineres sacramque ruinam

566 Assaracique larem et Vestae secreta feramus ?

567 Da sedem, genitor, tutisque jacere. Parumne est,

568 exilia errantis totum quaesisse per orbem ?

569 Anne iterum capta repetentur Pergama Roma ? "

570 His Venus ; et contra genitor sic deinde profatur :

571 "Pelle metus, neu te Tyriae conamina gentis

572 turbarint, Cytherea ; tenet longumque tenebit

573 Tarpeias arces sanguis tuus. Hac ego Martis

574 mole viros spectare paro atque expendere bello.

575 Gens ferri patiens ac laeta domare labores

576 paulatim antiquo patrum desuescit honori ;

577 atque ille, haud umquam parcus pro laude cruoris

578 et semper famae sitiens, obscura sedendo

579 tempora agit, mutum volvens inglorius aevum,

580 sanguine de nostro populus, blandoque veneno

581 desidiae virtus paulatim evicta senescit.

582 Magnae molis opus multoque labore parandum,

583 tot populos inter soli sibi poscere regna.

584 Jamque tibi veniet tempus quo maxima rerum

585 nobilior sit Roma malis. Hinc nomina nostro

586 non indigna polo referet labor ; hinc tibi Paulus,

587 hinc Fabius gratusque mihi Marcellus opimis.

588 Hi tantum parient Latio per vulnera regnum,

589 quod luxu et multum mutata mente nepotes

590 non tamen evertisse queant. Jamque ipse creatus,

591 qui Poenum revocet patriae Latioque repulsum

592 ante suae muros Carthaginis exuat armis.

593 Hinc, Cytherea, tuis longo regnabitur aevo.

594 Exin se Curibus virtus caelestis ad astra

595 efferet, et sacris augebit nomen Iulis

596 bellatrix gens bacifero nutrita Sabino.

597 Hinc pater ignotam donabit vincere Thylen

598 inque Caledonios primus trahet agmina lucos ;

599 compescet ripis Rhenum, reget impiger Afros

600 palmiferamque senex bello domitabit Idymen.

601 Nec Stygis ille lacus viduataque lumine regna,

602 sed superum sedem nostrosque tenebit honores.

603 Tum juvenis, magno praecellens robore mentis,

604 excipiet patriam molem celsusque feretur,

605 aequatum imperio tollens caput. Hic fera gentis

606 bella Palaestinae primo delebit in aevo.

607 At tu transcendes, Germanice, facta tuorum,

608 jam puer auricomo praeformidate Batavo.

609 Nec te terruerint Tarpei culminis ignes,

610 sacrilegas inter flammas servabere terris.

611 Nam te longa manent nostri consortia mundi.

36

612 Huic laxos arcus olim Gangetica pubes

613 summittet, vacuasque ostendent Bactra pharetras.

614 Hic et ab Arctoo currus aget axe per urbem,

615 ducet et Eoos, Baccho cedente, triumphos.

616 Idem, indignantem tramittere Dardana signa,

617 Sarmaticis victor compescet sedibus Histrum.

618 Quin et Romuleos superabit voce nepotes,

619 quis erit eloquio partum decus. Huic sua Musae

620 sacra ferent, meliorque lyra, cui substitit Hebrus

621 et venit Rhodope, Phoebo miranda loquetur.

622 Ille etiam, qua prisca, vides, stat regia nobis,

623 aurea Tarpeia ponet Capitolia rupe

624 et junget nostro templorum culmina caelo.

625 Tunc, o nate deum divosque dature, beatas

626 imperio terras patrio rege. Tarda senectam

627 hospitia excipient caeli, solioque Quirinus

628 concedet, mediumque parens fraterque locabunt :

629 siderei juxta radiabunt tempora nati."

630 Dum pandit seriem venturi Juppiter aevi,

631 ductor Agenoreus, tumulis delatus iniquis,

632 lapsantem dubio devexa per invia nisu

633 firmabat gressum atque umentia saxa premebat.

634 Non acies hostisve tenet, sed prona minaci

635 praerupto turbant et cautibus obvia rupes.

636 Stant clausi maerentque moras et dura viarum,

637 nec refovere datur torpentia membra quiete ;

638 noctem operi jungunt et robora ferre coactis

639 approperant umeris ac raptas collibus ornos.

640 Jamque ubi nudarunt silva densissima montis,

641 aggessere trabes, rapidisque accensus in orbem

642 excoquitur flammis scopulus. Mox proruta ferro

643 dat gemitum putris resoluto pondere moles

644 atque aperit fessis antiqui regna Latini.

645 His tandem ignotas transgressus casibus Alpes,

646 Taurinis ductor statuit tentoria campis.

647 Interea voces Jovis atque oracula portans,

648 emensis aderat Garamantum laetus harenis

649 Bostar et ut viso stimulabat corda Tonante :

650 "Maxime Belide, patriis qui moenibus arces

651 servitium dextra, Libycas penetravimus aras.

652 Nos tulit ad superos perfundens sidera Syrtis,

653 nos paene aequoribus tellus violentior hausit.

654 Ad finem caeli medio tenduntur ab orbe

655 squalentes campi. Tumulum natura negavit

656 immensis spatiis, nisi quem cava nubila torquens

657 construxit turbo, impacta glomeratus harena,

658 vel si, perfracto populatus carcere terras,

659 Africus aut, pontum spargens super aera, Corus

660 invasere truces capientem proelia campum

661 inque vicem ingesto cumularunt pulvere montis.

662 Has observatis valles enavimus astris ;

663 namque dies confundit iter, peditemque profundo

664 errantem campo et semper media arva videntem

665 Sidoniis Cynosura regit fidissima nautis.

666 Verum ubi defessi lucos nemorosaque regna

667 cornigeri Jovis et fulgentia templa subimus,

668 exceptos hospes tectis inducit Arisbas.

669 Stat fano vicina, novum et memorabile, lympha,

37

670 quae nascente die, quae deficiente tepescit

671 quaeque riget, medius cum sol accendit Olympum,

672 atque eadem rursum nocturnis fervet in umbris.

673 Tum loca plena deo, dites sine vomere glaebas

674 ostentat senior laetaque ita mente profatur :

675 "Has umbras nemorum et conexa cacumina caelo

676 calcatosque Jovi lucos prece, Bostar, adora.

677 Nam cui dona Jovis non divulgata per orbem,

678 in gremio Thebes geminas sedisse columbas ?

679 Quarum, Chaonias pennis quae contigit oras,

680 implet fatidico Dodonida murmure quercum.

681 At, quae Carpathium super aequor vecta, per auras

682 in Libyen niveis tranavit concolor alis,

683 hanc sedem templo Cythereia condidit ales ;

684 hic, ubi nunc aram lucosque videtis opacos,

685 ductore electo gregis, admirabile dictu,

686 lanigeri capitis media inter cornua perstans,

687 Marmaricis ales populis responsa canebat.

688 Mox subitum nemus atque annoso robore lucus

689 exiluit ; qualesque premunt nunc sidera quercus,

690 a prima venere die ; prisco inde pavore

691 arbor numen habet coliturque tepentibus aris."

692 Dumque ea miramur, subito stridore tremendum

693 impulsae patuere fores, majorque repente

694 lux oculos ferit. Ante aras stat veste sacerdos

695 effulgens nivea, et populi concurrere certant.

696 Inde ubi mandatas effudi pectore voces,

697 ecce intrat subitus vatem deus. Alta sonoro,

698 conlisis trabibus volvuntur murmura luco,

699 ac major nota jam vox prorumpit in auras :

700 "Tenditis in Latium belloque agitare paratis

701 Assaraci prolem, Libyes. Coepta aspera cerno

702 Gradivumque trucem currus jam scandere et atram

703 in latus Hesperium flammam expirare furentis

704 cornipedes multoque fluentia sanguine lora.

705 Tu, qui pugnarum eventus extremaque fati

706 deposcis claroque ferox das vela labori,

707 invade Aetoli ductoris Iapyga campum ;

708 Sidonios augebis avos nullique relinques

709 altius Ausoniae penetrare in viscera gentis,

710 donec victa tibi trepidabunt Dardana regna.

711 Nec ponet pubes umquam Saturnia curam,

712 dum carpet superas in terris Hannibal auras."

713 Talia portabat laetis oracula Bostar

714 impleratque viros pugnae propioris amore.

P_4 v.1 Fama per Ausoniae turbatas spargitur urbes

2 nubiferos montes et saxa minantia caelo

3 accepisse jugum, Poenosque per invia vectos,

4 aemulaque Herculei jactantem facta laboris

5 descendisse ducem. Diros canit improba motus

6 et gliscit gressu volucrique citatior Euro

7 terrificis quatit attonitas rumoribus arces.

8 Adstruit auditis, docilis per inania rerum

9 pascere rumorem vulgi pavor ; itur in acris

38

10 bellorum raptim curas, subitusque per omnem

11 Ausoniam Mavors strepit et ciet arma virosque.

12 Pila novant, ac detersa rubigine saevus

13 induitur ferro splendor, niveumque repostae

14 instaurant galeae coni decus ; hasta juvatur

15 ammento, revocantque nova fornace bipennis.

16 Conseritur tegimen laterum impenetrabile, multas

17 passurus dextras atque inrita vulnera, thorax.

18 Pars arcu invigilant, domitat pars verbere anhelum

19 cornipedem in gyros saxoque exasperat ensem.

20 Nec vero muris, quibus est luctata vetustas,

21 ferre morantur opem ; subvectant saxa cavasque

22 retractant turris, edit quas longior aetas.

23 Hinc tela accipiunt arces, ac robora portis

24 et fidos certant obices accersere silva ;

25 circumdant fossas. Haud segnis cuncta magister

26 praecipitat timor, ac vastis trepidatur in agris.

27 Deseruere larem ; portant cervicibus aegras

28 attoniti matres ducentisque ultima fila

29 grandaevos rapuere senes ; tum crine soluto

30 ante agitur conjunx, dextra laevaque trahuntur

31 parvi, non aequo comitantes ordine, nati.

32 Sic vulgus ; traduntque metus, nec poscitur auctor.

33 At patres, quamquam exterrent immania coepta

34 inque sinu bellum, atque Alpes et pervia saxa

35 decepere, tamen crudam contra aspera mentem

36 et magnos tollunt animos. Juvat ire periclis

37 ad decus et dextra memorandum condere nomen,

38 quale dedit numquam rebus Fortuna secundis.

39 Sed Libyae ductor tuto fovet agmina vallo,

40 fessa gradum multoque gelu torpentia nervos ;

41 solandique genus, laetis ostentat ad urbem

42 per campos superesse viam, Romamque sub ictu.

43 At non et rerum curas consultaque belli

44 stare probat solusque nequit perferre quietem.

45 Armiferae quondam prisca inter tempora gentes

46 Ausonium invasere latus sedesque beatas

47 et metui peperere manu. Mox impia bella

48 Tarpeius pater et capti sensere Quirites.

49 Hic dum sollicitat donis et inania corda

50 ac fluxam morum gentem fovet armaque jungit.

51 Jam consul, volucri praevectus litora classe,

52 Scipio Phocaicis sese referebat ab oris ;

53 ingentisque duces, pelagi terraeque laborem

54 diversum emensos, propiora pericula vallo

55 jungebant, magnaeque aderant primordia cladis.

56 Namque ut, conlatis admoto consule castris,

57 sustulerat Fortuna moras, signumque furoris

58 accensae viso poscebant hoste cohortes :

59 "Debellata procul, quaecumque vocantur Hiberis,

60 ingenti Tyrius numerosa per agmina ductor

61 voce sonat ; non Pyrenen Rhodanumve ferocem

62 jussa aspernatos, Rutulam fumasse Saguntum,

63 raptum per Celtas iter, et, qua ponere gressum

64 Amphitryoniadae fuerit labor, isse sub armis

65 Poenorum turmas, equitemque per ardua vectum

66 insultasse jugo, et fremuisse hinnitibus Alpes."

67 Contra pulchra suos vocat ad discrimina consul :

39

68 "Hostem, miles, habes fractum ambustumque nivosis

69 cautibus atque aegre torpentia membra trahentem.

70 En age, qui sacros montis rupesque profundas

71 transiluit, discat quanto stet celsius arce

72 Herculea vallum, et majus sit scandere collis

73 an vestros rupisse globos. Det inania famae,

74 dum magna fuso pugna retroque ruenti,

75 qua ventum est, obstent Alpes. Super ardua ductum

76 huc egere dei, Latios ut sanguine finis

77 imbueret, tellusque hostilis conderet ossa.

78 Scire libet, nova nunc nobis atque altera bellum

79 Carthago, anne eadem mittat, quae, mersa sub aequor,

80 Aegatis inter vasto jacet obruta ponto."

81 Haec ait atque agmen Ticini flectit ad undas.

82 Caeruleas Ticinus aquas et stagna vadoso

83 perspicuus servat turbari nescia fundo

84 ac nitidum viridi lente trahit amne liquorem.

85 Vix credas labi ; ripis tam mitis opacis,

86 argutos inter volucrum certamine cantus,

87 somniferam ducit lucenti gurgite lympham.

88 Jamque sub extremum noctis fugientibus umbris

89 lux aderat, Somnusque suas confecerat horas.

90 Explorare locos consul collisque propinqui

91 ingenium, et campis quae sit natura, parabat.

92 Par studium Poeno similesque in pectore curae.

93 Ergo aderant, rapidis equitum comitantibus alis.

94 Verum ubi commoto docuerunt pulvere nubes

95 hostem ferre gradum, et propius propiusque sonoro

96 quadrupedum cornu tellus gemit, ac simul acer

97 vincentum lituos hinnitus saevit equorum :

98 "Arma, viri, rapite arma, viri", dux instat uterque.

99 Ambobus velox virtus geminusque cupido

100 laudis et ad pugnas Martemque insania concors.

101 Haud mora, jam tantum campi dirimebat ab ictu,

102 quantum impulsa valet comprendere lancea nodo,

103 cum subitum liquida, non ullis nubibus, aethra

104 augurium mentes oculosque ad sidera vertit.

105 Accipiter medio tendens a limite solis,

106 dilectas Veneri notasque ab honore Diones

107 turbabat violentus aves atque unguibus idem,

108 idem nunc rostro, duris nunc ictibus alae,

109 ter quinas dederat saeva inter vulnera leto ;

110 Nec finis satiesve, novi sed sanguinis ardor

111 gliscere, et urgebat trepidam jam caede priorum

112 incertamque fugae, pluma labente, columbam,

113 donec Phoebeo veniens Jovis ales ab ortu

114 in tenuis tandem nubis dare terga coegit.

115 Tum victrix laetos signa ad Romana volatus

116 convertit, prolesque ducis qua parte decora

117 Scipio quassabat puerilibus arma lacertis,

118 clangorem bis terque dedit, rostroque coruscae

119 perstringens conum galeae, se reddidit astris.

120 Exclamat Liger (huic superos sentire monentis

121 ars fuit ac penna monstrare futura magistra) :

122 "Poene, bis octonos Italis in finibus annos,

123 audaci similis volucri, sectabere pubem

124 Ausoniam multamque feres cum sanguine praedam.

125 Sed compesce minas : renuit tibi Daunia regna

40

126 armiger ecce Jovis. Nosco te, summe deorum :

127 adsis o firmesque tuae, pater, alitis omen.

128 Nam tibi servantur - ni vano cassa volatu

129 mentitur superos praepes - postrema subactae

130 fata, puer, Libyae et majus Carthagine nomen."

131 Contra laeta Bogus Tyrio canit omina regi,

132 et faustum accipitrem caesasque in nube volucres

133 Aeneadis cladem et Veneris portendere genti.

134 Tum dictis comitem contorquet primus in hostis,

135 ceu suadente deo et fatorum conscius, hastam.

136 Illa volans patuli longe per inania campi

137 ictum perdiderat spatio, ni, fusus habenas,

138 dum primae decus adfectat decerpere pugnae,

139 obvia quadrupedis praeceps Catus ora tulisset.

140 Sic elanguescens ac jam casura petitum

141 invenit vulnus caedemque accepit ab hoste

142 cornus et oblatae stetit inter tempora frontis.

143 Incurrunt acies, magnoque fragore per aequor

144 suspendunt cuncti frenis sublime reductos

145 cornipedes ultroque ferunt. Erectus in auras

146 it sonipes, rapidaque volans per aperta procella,

147 tenuia vix summo vestigia pulvere signat.

148 Boiorum ante alias Crixo duce mobilis ala

149 arietat in primos obicitque immania membra.

150 Ipse, tumens atavis, Brenni se stirpe ferebat

151 Crixus et in titulos Capitolia capta trahebat.

152 Tarpeioque jugo demens et vertice sacro

153 pensantes aurum Celtas umbone gerebat.

154 Colla viri fulvo radiabant lactea torque,

155 auro virgatae vestes, manicaeque rigebant

156 ex auro, et simili vibrabat crista metallo.

157 Sternitur impulsu vasto perculsa Camertum

158 prima phalanx, spissaeque ruunt conferta per arma

159 undae Boiorum : sociata examina densent

160 infandi Senones ; collisaque quadrupedantum

161 pectoribus toto volvuntur corpora campo.

162 Arva natant, altusque virum cruor, altus equorum

163 lubrica belligerae sorbet vestigia turmae.

164 Seminecum letum peragit gravis ungula pulsu

165 et circumvolitans taetros e sanguine rores

166 spargit humo miserisque suo lavit arma cruore.

167 Spicula prima, puer, tumidi, Tyrrhene, Pelori

168 purpureo moriens victricia sanguine tinguis.

169 Nam tibi, dum stimulas cornu atque in proelia mentes

170 accendis renovasque viros ad vulnera cantu,

171 haesit barbaricum sub anhelo gutture telum

172 et clausit raucum letali vulnere murmur.

173 At sonus, extremo morientis fusus ab ore,

174 flexa pererravit mutis jam cornua labris.

175 Crixus Picentem Laurumque, nec eminus ambo,

176 sed gladio Laurum Picenti rasilis hasta,

177 ripis lecta Padi, letum tulit. Avia namque

178 dum petit ac laevo meditatur fallere gyro,

179 hasta viri femur et pariter per anhela volantis

180 ilia sedit equi et geminam dedit horrida mortem.

181 Idem, sanguinea Venuli cervice revellens,

182 sternit praecipitem tepido te, Farfare, telo

183 et te sub gelido nutritum, Tulle, Velino,

41

184 egregium Ausoniae decus ac memorabile nomen,

185 si dent fata moras aut servent foedera Poeni.

186 Tum Remulum atque, olim celeberrima nomina bello,

187 Tiburtis Magios Hispellatemque Metaurum

188 et Clanium dubia meditantem cuspide vulnus.

189 Nec locus est Tyriis belli pugnaeve, sed omnem

190 Celticus implevit campum furor ; inrita nulli

191 spicula torquentur, statque omne in corpore ferrum.

192 Hic inter trepidos immane Quirinius audens,

193 cui fugere ignotum atque invicta mente placebat

194 rebus in adversis exceptum pectore letum,

195 cuspide flammat equum ac dispergit gaesa lacerto,

196 si reserare viam atque ad regem rumpere ferro

197 detur iter ; certusque necis petit omnibus ausis,

198 quod nequeat sentire, decus. Cadit inguine fosso

199 Teutalus, et vasto quatitur sub pondere tellus.

200 Occumbit Sarmens, flavam qui ponere victor

201 caesariem crinemque tibi, Gradive, vovebat

202 auro certantem et rutilum sub vertice nodum.

203 Sed Parcae intonsa non exaudita voventem

204 ad manes traxere coma ; per candida membra

205 it fumans cruor, et tellus perfusa rubescit.

206 At non tardatus jaculo occurrente Ligaunus

207 inruit adversumque viro rotat obvius ensem

208 et ferit insurgens, umero qua brachia lenti

209 adnectunt nervi, decisaque vulnere dextra

210 laxatis paulum moribunda pependit habenis ;

211 dumque micans tremulo conatu lora retemptat,

212 flectentem adsuetos imitatur nescia frenos.

213 Demetit aversi Vosegus tum colla, jubaque

214 suspensam portans galeam atque inclusa perempti

215 ora viri, patrio divos clamore salutat.

216 Dumque ea Gallorum populi dant funera campo,

217 accitas propere castris in proelia consul

218 raptabat turmas primusque ruebat in hostem,

219 candenti sublimis equo. Trahit undique lectum

220 divitis Ausoniae juvenem, Marsosque Coramque

221 Laurentumque decus jaculatoremque Sabellum

222 et Gradivicolam celso de colle Tudertem

223 indutosque simul gentilia lina Faliscos,

224 quosque sub Herculeis taciturno flumine muris

225 pomifera arva creant Anienicolae Catilli,

226 quosque in praegelidis duratos Hernica rivis

227 mittebant saxa et nebulosi rura Casini.

228 Ibant in Martem terrae dominantis alumni

229 damnati superis nec jam reditura juventus.

230 Scipio qua medius pugnae vorat agmina vertex,

231 infert cornipedem atque, instinctus strage suorum,

232 inferias caesis mactat Labarumque Padumque

233 et Caunum et multo vix fusum vulnere Breucum

234 Gorgoneoque Larum torquentem lumina vultu.

235 Occidis et tristi, pugnax Lepontice, fato ;

236 nam dum frena ferox objecto corpore prensat

237 atque aequat celsus residentis consulis ora

238 ipse pedes, frontem in mediam gravis incidit ensis,

239 et divisum umeris jacuit caput. At Batus, amens

240 qui luctatur equo parmaque incursibus obstat,

241 ictu quadrupedis fulva porrectus harena

42

242 elisa incussis amisit calcibus ora.

243 Perfurit Ausonius turbata per aequora ductor,

244 ceu Geticus Boreas, totum cum sustulit imo

245 Icarium fundo victor mare : navita vasto

246 jactatur sparsus, lacerata classe, profundo,

247 cunctaque canenti perfunditur aequore Cyclas.

248 Crixus, ut in tenui spes exiguumque salutis,

249 armat contemptu mentem necis. Horrida barba

250 sanguinea rutilat spuma, rictusque furentis

251 albet, et adfuso squalent a pulvere crines.

252 Invadit Tarium vicino consule pugnas

253 miscentem saevisque virum circumtonat armis.

254 Volvitur ille solo ; nam pronum effundit in armos

255 fata extrema ferens abies, rapiturque pavore

256 tractus equi, vinctis conexa ad cingula membris.

257 Longa cruor sparso linquit vestigia campo,

258 et tremulos cuspis ductus in pulvere signat.

259 Laudabat leti juvenem egregiosque parabat

260 ulcisci consul manis, cum dira per auris

261 vox venit, et Crixum ferri clamoribus audit,

262 haud notum vultu. Surgit violentior ira

263 comminus atque oculos optato in corpore figit.

264 Tum, stimulans grato plausae cervicis honore,

265 cornipedem adloquitur : "Vulgum Martemque minorem

266 mox, Gargane ; vocant superi ad majora. Videsne,

267 quantus eat Crixus ? Jam nunc tibi praemia pono

268 illum Sidonio fulgentem ardore tapeta,

269 barbaricum decus, et fulvis donabere frenis."

270 Sic fatus, magno Crixum clamore ciebat

271 in pugnam ac vacuo poscebat proelia campo.

272 Nec detractantem par ira accenderat hostem.

273 Ut jussae cessere retro spatiumque dederunt

274 hinc atque hinc alae et medio stetit aequore pugna :

275 quantus Phlegraeis Telluris alumnus in arvis

276 movit signa Mimas caelumque exterruit armis,

277 tantus semifero Crixus sub pectore murmur

278 torquet et horrisonis ululatibus erigit iras :

279 "Nemone incensae captaeque superfuit urbi,

280 ut tibi, quas Brenni populus ferremus in arma,

281 narraret, dextras ? Disce en nunc", inquit et una

282 contorquet nodis et obusto robore diram

283 vel portas quassare trabem. Sonat illa tremendum

284 at nimio jactu servasse improvida campi

285 distantis spatium, propiorem transvolat hostem.

286 Cui consul : "Ferre haec umbris proavoque memento,

287 quam procul occumbas Tarpeia sede, tibique

288 haud licitum sacri Capitolia cernere montis."

289 Tum nodo cursuque levi simul adjuvat hastam,

290 dignum mole viri nisus. Fugit illa per oras

291 multiplicis lini subtextaque tegmina nervis

292 atque altum tota metitur cuspide pectus.

293 Procumbit lata porrectus in arva ruina,

294 et percussa gemit tellus ingentibus armis.

295 Haud aliter structo Tyrrhena ad litora saxo

296 pugnatura fretis subter caecisque procellis,

297 pila immane sonans impingitur ardua ponto.

298 Immugit Nereus, divisaque caerula pulsu

299 inlisum accipiunt irata sub aequora montem.

43

300 Ductore amisso pedibus se credere Celtae ;

301 una spes anima tantusque pependerat ardor.

302 Ac veluti summo venator densa Picano

303 cum lustra exagitat spissisque cubilibus atram

304 immittit passim dumosa per invia pestem,

305 dum tacitas vires et flammam colligit ignis,

306 nigranti piceus sensim caligine vertex

307 volvitur et pingui contorquet nubila fumo ;

308 mox subita in toto lucent incendia monte,

309 fit sonitus, fugere ferae, fugere volucres,

310 atque ima longe trepidant in valle juvencae.

311 At Mago, ut vertisse globos primumque laborem,

312 qui solus genti est, cassum videt, arma suorum

313 ac patrium in pugnas equitem vocat. Undique nudi

314 adsiliunt frenis infrenatique manipli.

315 Nunc Itali in tergum versis referuntur habenis,

316 nunc rursus Tyrias retro pavor avehit alas ;

317 aut illi dextros lunatis flexibus orbes,

318 aut illi laevos sinuant in cornua gyros ;

319 texunt alterno glomerata volumina cursu

320 atque eadem refuga cedentes arte resolvunt.

321 Hac pontum vice, ubi exercet discordia ventos,

322 fert Boreas Eurusque refert molemque profundi

323 nunc huc alterno, nunc illuc, flamine gestant.

324 Advolat aurato praefulgens murice ductor

325 Sidonius, circaque Metus Terrorque Furorque.

326 Isque ubi Callaici radiantem tegminis orbem

327 extulit et magno percussit lumine campos,

328 spes virtusque cadunt, trepidaque a mente recedit

329 vertere terga pudor, nec leti cura decori,

330 sed fugere infixum est, terraeque optantur hiatus.

331 Sic, ubi Caucaseis tigris se protulit antris,

332 linquuntur campi, et tutas petit omne latebras

333 turbatum insano vultu pecus ; illa pererrat

334 desertas victrix vallis, jamque ora reducto

335 paulatim nudat rictu, ut praesentia mandens

336 corpora, et immani stragem meditatur hiatu.

337 Non illum Metabus, non illum celsior Ufens

338 evasere tamen, quamvis hic alite planta,

339 hic ope cornipedis totis ferretur habenis.

340 Nam Metabum ad manis demisit cuspide fulgens

341 fraxinus, Ufentem collapsum poplite caeso

342 ensis obit laudemque pedum cum sanguine ademit.

343 Jamque dedit leto Sthenium Laurumque domoque

344 Collinum gelida, viridi quem Fucinus antro

345 nutrierat dederatque lacum tramittere nando.

346 Fit socius leti conjecta Massicus hasta,

347 vitiferi sacro generatus vertice montis

348 et Liris nutritus aquis, qui fronte quieto

349 dissimulat cursum ac nullo mutabilis imbri

350 perstringit tacitas gemmanti gurgite ripas.

351 Exoritur rabies caedum, ac vix tela furori

352 sufficiunt. Teritur junctis umbonibus umbo,

353 pesque pedem premit, et nutantes casside cristae

354 hostilem tremulo pulsant conamine frontem.

355 Tergemini primam ante aciem fera proelia fratres

356 miscebant, quos Ledaeo Sidonia Barce

357 Xanthippo felix uteri inter bella crearat.

44

358 Res Graiae ductorque parens ac nobile Amyclae

359 nomen et injectus Spartanis colla catenis

360 Regulus inflabant veteri praecordia fama.

361 Marte probare genus factisque Lacona parentem

362 ardebant gelidosque dehinc invisere montis

363 Taygeta et tandem bellis innare subactis

364 Eurotan patrium ritusque videre Lycurgi.

365 Sed Spartam penetrare deus fratresque negarunt

366 Ausonii, totidem numero, quos miserat altis

367 Egeriae genitos immitis Aricia lucis,

368 aetatis mentisque pares ; at non dabat ultra

369 Clotho dura lacus aramque videre Dianae.

370 Namque ut in adversos impacti turbine pugnae

371 Eumachus et Critias et laetus nomine patris

372 Xanthippus junxere gradus, ceu bella leones

373 inter se furibunda movent et murmure anhelo

374 squalentis campos ac longa mapalia complent,

375 omnis in occultas rupis atque avia pernix

376 Maurus saxa fugit, conjunxque Libyssa profuso,

377 vagitum cohibens suspendit ab ubere natos ;

378 illi dira fremunt, perfractaque in ore cruento

379 ossa sonant, pugnantque feris sub dentibus artus ;

380 haud secus Egeriae pubes, hinc Virbius acer,

381 hinc Capys, adsiliunt paribusque Albanus in armis.

382 Subsidens paulum perfossa proruit alvo

383 Albanum Critias - ast illi cuncta repente

384 implerunt clipeum miserando viscera lapsu -

385 Eumachus inde Capyn ; sed tota mole tenebat

386 ceu fixum membris tegimen ; tamen improbus ensis

387 adnexam parmae decidit vulnere laevam,

388 inque suo pressa est non reddens tegmina nisu

389 infelix manus atque haesit labentibus armis.

390 Ultima restabat fusis jam palma duobus

391 Virbius. Huic trepidos simulanti ducere gressus

392 Xanthippus gladio, rigida cadit Eumachus hasta,

393 et tandem aequatae geminato funere pugnae.

394 Inde alterna viris transegit pectora mucro,

395 inque vicem erepta posuerunt proelia vita.

396 Felices leti, pietas quos addidit umbris !

397 Optabunt similes venientia saecula fratres,

398 aeternumque decus memori celebrabitur aevo,

399 si modo ferre diem serosque videre nepotes

400 carmina nostra valent, nec famam invidit Apollo.

401 At consul toto palantis aequore turmas

402 voce tenet, dum voce viget : "Quo signa refertis ?

403 Quis vos heu vobis pavor abstulit ? Horrida primi

404 si sors visa loci pugnaeque lacessere frontem,

405 post me state viri et pulsa formidine tantum

406 aspicite ! Has dextras capti genuere parentes.

407 Quas fugitis. Quae spes victis ? Alpesne petemus ?

408 Ipsam turrigero portantem vertice muros

409 credite summissas Romam nunc tendere palmas.

410 Natorum passim raptus caedemque parentum

411 Vestalisque focos extingui sanguine cerno.

412 Hoc arcete nefas ! " Postquam inter talia crebro

413 clamore obtusae crassoque a pulvere fauces,

414 hinc laeva frenos, hinc dextra corripit arma

415 et latum objectat pectus strictumque minatur

45

416 nunc sibi, nunc trepidis, ni restent, comminus ensem.

417 Quas acies alto genitor dum spectat Olympo,

418 consulis egregii movere pericula mentem.

419 Gradivum vocat et patrio sic ore profatur :

420 "Magnanimi me, nate, viri, ni bella capessis

421 haud dubie extremus, terret labor ; eripe pugnae

422 ardentem, oblitumque sui dulcedine caedum.

423 Siste ducem Libyae ; nam plus petit improbus uno

424 consulis exitio tota quam strage cadentum.

425 Praeterea, cernis, tenerae qui proelia dextrae

426 jam credit puer atque annos transcendere factis

427 molitur longumque putat pubescere bello,

428 te duce primitias pugnae, te magna magistro

429 audeat et primum hoc vincat, servasse parentem."

430 Haec rerum sator. At Mavors in proelia currus

431 Odrysia tellure vocat ; tum fulminis atri

432 spargentem flammas clipeum galeamque deorum

433 haud ulli facilem multoque labore Cyclopum

434 sudatum thoraca capit quassatque per auras

435 Titanum bello satiatam sanguinis hastam

436 atque implet curru campos. Exercitus una

437 Irarum Eumenidesque simul Letique cruenti

438 innumerae facies, frenisque operata regendis

439 quadrijugos atro stimulat Bellona flagello.

440 Fertur ab immenso tempestas horrida caelo

441 nigrantisque globos et turbida nubila torquens

442 involvit terras ; quatitur Saturnia sedes

443 ingressu tremefacta dei, ripasque relinquit,

444 audito curru fontique relabitur amnis.

445 Ductorem Ausonium telis Garamantica pubes

446 cinxerat et Tyrio regi nova dona parabat,

447 armorum spolium ac rorantia consulis ora.

448 Stabat Fortunae non cedere certus et acri

449 mole retorquebat, crudescens caedibus, hastas,

450 jamque suo, jamque hostili perfusa cruore

451 membra madent, cecidere jubae, gyroque per orbem

452 artato Garamas jaculis propioribus instat

453 et librat saeva conjectum cuspide ferrum.

454 Hic puer ut patrio defixum corpore telum

455 conspexit, maduere genae, subitoque trementem

456 corripuit pallor, gemitumque ad sidera rupit.

457 Bis conatus erat praecurrere fata parentis,

458 conversa in semet dextra ; bis transtulit iras

459 in Poenos Mavors. Fertur per tela, per hostis

460 intrepidus puer et Gradivum passibus aequat.

461 Continuo cessere globi, latusque repente

462 apparet campo limes. Metit agmina tectus

463 caelesti clipeo et sternit super arma jacentum

464 corporaque auctorem teli multasque paternos

465 ante oculos animas, optata piacula, mactat.

466 Tunc, rapta propere duris ex ossibus hasta,

467 innixum cervice ferens umeroque parentem,

468 emicat. Attonitae tanta ad spectacula turmae

469 tela tenent, ceditque loco Libys asper, et omnis

470 late cedit Hiber ; pietasque insignis et aetas

471 belligeris fecit miranda silentia campis.

472 Tum celso e curru Mavors : "Carthaginis arces

473 exscindes", inquit, "Tyriosque ad foedera coges.

46

474 Nulla tamen longo tanta exorietur in aevo

475 lux tibi, care puer. Macte, o macte indole sacra,

476 vera Jovis proles ; et adhuc majora supersunt ;

477 sed nequeunt meliora dari." Tum nubila Mavors

478 aetheraque, emenso terras jam sole, capessit ;

479 et fessas acies castris clausere tenebrae.

480 Condebat noctem devexo Cynthia curru

481 fraternis adflata rotis, et ab aequore Eoo

482 surgebant roseae media inter caerula flammae.

483 At consul tristis campos Poenisque secundam

484 planitiem metuens, Trebiam collisque petebat.

485 Jamque dies rapti cursu navoque labore,

486 et medio abruptus fluitabat in amne solutis

487 pons vinclis, qui Dardanium travexerat agmen,

488 Eridani rapidas aderat cum Poenus ad undas.

489 Dumque vada et mollis aditus per devia flexo

490 circuitu petit et stagni languentia quaerit,

491 interdum rapta vicinis saltibus alno

492 flumineam texit, qua travehat agmina, classem :

493 ecce aderat Trebiaeque simul vicina tenebat,

494 Trinacrio accitus per caerula longa Peloro,

495 Gracchorum proles, consul. Gens inclita magno

496 atque animosa viro, multusque in imagine claris

497 praefulgebat avus titulis bellique domique.

498 Nec Poeni positis trans amnem in gramine castris,

499 deerant ; namque animos stimulabant prospera rerum

500 increpitansque super ductor : "Quis tertius urbi

501 jam superest consul ? Quaenam altera restat in armis

502 Sicania ? En omnes Latiae Daunique nepotum

503 convenere manus. Feriant nunc foedera mecum

504 ductores Italum ac leges et pacta reposcant.

505 At tu, donata tela inter Martia luce,

506 infelix animae, sic, sic vivasque tuoque

507 des iterum hanc laudem nato ; nec fine sub aevi

508 oppetere in bello detur, cum fata vocabunt :

509 pugnantem cecidisse meum est." Haec personat ardens.

510 Inde levi jaculo Massylumque impiger alis

511 castra sub ipsa datis inritat et elicit hostem.

512 Nec Latius vallo miles debere salutem

513 fas putat aut clausas pulsari cuspide portas.

514 Erumpunt, cunctisque prior volat aggere aperto

515 degener haud Gracchis consul. Quatit aura comantis

516 cassidis Auruncae cristas, umeroque refulget

517 sanguinei patrium saguli decus. Agmina magno

518 respectans clamore vocat, quaque obvia densos

519 artat turba globos rumpens iter aequore fertur.

520 Ut torrens celsi praeceps e vertice Pindi

521 cum sonitu ruit in campos magnoque fragore

522 avulsum montis voluit latus ; obvia passim

523 armenta immanesque ferae silvaeque trahuntur ;

524 spumea saxosis clamat convallibus unda.

525 Non, mihi Maeoniae redeat si gloria linguae,

526 centenasque pater det Phoebus fundere voces,

527 tot caedes proferre queam, quot dextera magni

528 consulis aut contra Tyriae furor edidit irae.

529 Murranum ductor Libyae, ductorque Phalantum

530 Ausonius, gnaros belli veteresque laborum,

531 alter in alterius fuderunt comminus ore.

47

532 Monte procelloso Murranum miserat Anxur,

533 Tritonis niveo te sacra, Phalante, profundo.

534 Ut primum insigni fulsit velamine consul,

535 quamquam orbus partem visus unoque Cupencus

536 lumine sufficiens bellis citat improbus hastam

537 et summae figit tremebundam margine parmae.

538 Cui consul, namque ira coquit : "Pone, improbe, quicquid

539 restat in ore fero et truncata fronte relucet."

540 Sic ait intorquens derecto turbine robur,

541 et dirum tota tramittit cuspide lumen.

542 Nec levior dextra generatus Hamilcare saevit ;

543 huic cadit infelix niveis Varenus in armis,

544 Mevanas Varenus, arat cui divitis uber

545 campi Fulginia et patulis Clitumnus in arvis

546 candentis gelido perfundit flumine tauros.

547 Sed tristes superi, atque ingrata maxima cura

548 victima Tarpeio frustra nutrita Tonanti.

549 Instat Hiber levis et levior discurrere Maurus.

550 Hinc pila, hinc Libycae certant subtexere cornus

551 densa nube polum ; quantumque interjacet aequi

552 ad ripas campi, tantum vibrantia condunt

553 tela ; nec artatis locus est in morte cadendi.

554 Allius, Argyripa Daunique profectus ab arvis

555 venator, rudibus jaculis et Iapyge campum

556 persultabat equo, mediosque invectus in hostis,

557 Apula non vana torquebat spicula dextra.

558 Huic horret thorax Samnitis pellibus ursae,

559 et galea annosi vallatur dentibus apri.

560 Verum ubi turbantem, solo ceu lustra pererret

561 in nemore aut agitet Gargano terga ferarum,

562 hinc Mago, hinc saevus pariter videre Maharbal,

563 ut subigente fame diversis rupibus ursi

564 invadunt trepidum gemina inter proelia taurum,

565 nec partem praedae patitur furor - haud secus acer

566 hinc atque hinc jaculo devolvitur Allius acto.

567 It stridens per utrumque latus Maurusia taxus ;

568 obvia tum medio sonuerunt spicula corde,

569 incertumque fuit, letum cui cederet hastae.

570 Et jam, dispersis Romana per agmina signis,

571 palantis agit ad ripas, miserabile, Poenus

572 impellens trepidos fluvioque immergere certat.

573 Tum Trebia infausto nova proelia gurgite fessis

574 incohat ac precibus Junonis suscitat undas.

575 Haurit subsidens fugientum corpora tellus

576 infidaque soli frustrata voragine sorbet ;

577 nec niti lentoque datur convellere limo

578 mersa pedum penitus vestigia ; labe tenaci

579 haerent devincti gressus, resolutaque ripa

580 implicat aut caeca prosternit fraude paludis.

581 Jamque alius super atque alius per lubrica surgens

582 dum sibi quisque viam per inextricabile litus

583 praeripit et putri luctatur caespite, lapsi

584 occumbunt seseque sua pressere ruina.

585 Ille, celer, nandi jamjamque adprendere tuta

586 dum parat et celso conisus corpore prensat

587 gramina summa manu liquidisque emergit ab undis,

588 contorta ripae pendens adfigitur hasta.

589 Hic hostem, orbatus telo, complectitur ulnis

48

590 luctantemque vado permixta morte coercet.

591 Mille simul leti facies. Ligus occidit arvis ;

592 sed projecta viri lymphis fluvialibus ora

593 sanguineum hauserunt longis singultibus amnem.

594 Enabat tandem medio vix gurgite pulcher

595 Irpinus sociumque manus clamore vocabat,

596 cum rapidis inlatus aquis et vulnere multo

597 impulit asper equus fessumque sub aequora mersit.

598 Accumulat clades subito conspecta per undas

599 vis elephantorum turrito concita dorso.

600 Namque vadis rapitur praeceps, ceu proruta cautes

601 avulsi montis, Trebiamque insueta timentem

602 prae se pectore agit spumantique incubat alveo.

603 Explorant adversa viros, perque aspera duro

604 nititur ad laudem virtus interrita clivo.

605 Namque inhonoratam Fibrenus perdere mortem

606 et famae nudam impatiens : "Spectabimur," inquit,

607 "nec, Fortuna, meum condes sub gurgite letum.

608 Experiar sitne in terris domitare quod ensis

609 non queat Ausonius Tyrrhenave permeet hasta."

610 Tum jacit adsurgens dextroque in lumine sistit

611 spicula saeva ferae telumque in vulnere linquit.

612 Stridore horrisono penetrantem cuspidis ictum

613 belua prosequitur laceramque cruore profuso

614 attollit frontem ac lapso dat terga magistro.

615 Tum vero invadunt jaculis crebraque sagitta,

616 ausi jam sperare necem, immensosque per armos

617 et laterum extentus venit atra cuspide vulnus.

618 Stat multa in tergo et nigranti lancea dorso,

619 ac silvam ingentem concusso corpore vibrat,

620 donec, consumptis longo certamine telis,

621 concidit et clausit magna vada pressa ruina.

622 Ecce per adversum, quamquam tardata morantur

623 vulnere membra virum, subit implacabilis amnem

624 Scipio et innumeris infestat caedibus hostem.

625 Corporibus clipeisque simul galeisque cadentum

626 contegitur Trebia, et vix cernere linquitur undas.

627 Mazaeus jaculo, Gestar prosternitur ense ;

628 tum Pelopeus avis Cyrenes incola Thelgon.

629 Huic torquet rapido correptum e gurgite pilum

630 et quantum longo ferri tenuata rigore

631 procedit cuspis per hiantia transigit ora.

632 Pulsati ligno sonuere in vulnere dentes.

633 Nec leto quaesita quies : turgentia membra

634 Eridano Trebia, Eridanus dedit aequoris undis.

635 Tu quoque, Thapse, cadis, tumulo post fata negato.

636 Quid domus Hesperidum aut luci juvere dearum,

637 fulvos aurifera servantes arbore ramos ?

638 Intumuit Trebia et stagnis se sustulit imis

639 jamque ferox totum propellit gurgite fontem

640 atque omnis torquet vires ; furit unda sonoris

641 verticibus, sequiturque novus cum murmure torrens.

642 Sensit et accensa ductor violentius ira :

643 "Magnas, o Trebia, et meritas mihi, perfide, poenas

644 exsolves.", inquit, "Lacerum per Gallica rivis

645 dispergam rura atque amnis tibi nomina demam ;

646 quoque aperis te fonte, premam ; nec tangere ripas

647 illabique Pado dabitur. Quaenam ista repente

49

648 Sidonium, infelix, rabies te reddidit amnem ? "

649 Talia jactantem consurgens agger aquarum

650 impulit atque umeros curvato gurgite pressit.

651 Arduus adversa mole incurrentibus undis

652 stat ductor clipeoque ruentem sustulit amnem.

653 Necnon a tergo fluctus stridente procella

654 spumeus inrorat summas aspergine cristas.

655 Ire vadis stabilemque vetat defigere gressum

656 subducta tellure deus, percussaque longe

657 raucum saxa sonant ; undaeque ad bella parentis

658 excitae pugnant, et ripas perdidit amnis.

659 Tum madidos crinis et glauca fronde revinctum

660 attollit cum voce caput : "Poenasne superbas

661 insuper et nomen Trebiae delere minaris,

662 o regnis inimice meis ? Quot corpora porto

663 dextra fusa tua ! Clipeis galeisque virorum,

664 quos mactas, artatus iter cursumque reliqui.

665 Caede, vides, stagna alta rubent retroque feruntur.

666 Adde modum dextrae aut campis incumbe propinquis."

667 Haec, Venere adjuncta, tumulo spectabat ab alto

668 Mulciber, obscurae tectus caligine nubis.

669 Ingravat ad caelum sublatis Scipio palmis :

670 "Di patrii, quorum auspiciis stat Dardana Roma,

671 talin me leto tanta inter proelia nuper

672 servastis ? Fortine animam hanc excindere dextra

673 indignum est visum ? Redde o me, nate, periclis,

674 redde hosti ! Liceat bellanti accersere mortem

675 quam patriae fratrique probem." Tum percita dictis

676 ingemuit Venus et rapidas derexit in amnem

677 conjugis invicti vires. Agit undique flammas

678 dispersus ripis ignis multosque per annos

679 nutritas fluvio populatur fervidus umbras.

680 Uritur omne nemus, lucosque effusus in altos

681 immissis crepitat victor Vulcanus habenis.

682 Jamque ambusta comas abies, jam pinus et alni ;

683 jam solo restans trunco dimisit in altum

684 populus adsuetas ramis habitare volucres.

685 Flamma vorax imo penitus de gurgite tractos

686 absorbet latices, saevoque urgente vapore

687 siccus inarescit ripis cruor. Horrida late

688 scinditur in rimas et hiatu rupta dehiscit

689 tellus, ac stagnis altae sedere favillae.

690 Miratur pater aeternos cessare repente

691 Eridanus cursus ; Nympharumque intima maestus

692 implevit chorus attonitis ululatibus antra.

693 Ter caput ambustum conantem attollere jacta

694 lampade Vulcanus mersit fumantibus undis,

695 ter correpta dei crines nudavit harundo.

696 Tum demum admissae voces et vota precantis,

697 orantique datum ripas servare prioris.

698 Ac tandem a Trebia revocavit Scipio fessas

699 munitum in collem, Graccho comitante cohortes.

700 At Poenus, multo fluvium veneratus honore,

701 gramineas undis statuit socialibus aras,

702 nescius heu, quanto superi majora moverent,

703 et quos Ausoniae luctus, Trasimenne, parares.

704 Boiorum nuper populos turbaverat armis

705 Flaminius, facilisque viro tum gloria belli,

50

706 corde levem atque astus inopem contundere gentem.

707 Sed labor haud idem Tyrio certasse tyranno.

708 Hunc, laevis urbi genitum ad fatalia damna

709 ominibus, parat imperio Saturnia fesso

710 ductorem dignumque virum veniente ruina.

711 Inde ubi prima dies juris, clavumque regendae

712 invasit patriae, ac sub nutu castra fuere,

713 ut pelagi rudis et pontum tractare per artem

714 nescius, accepit miserae si jura carinae,

715 ventorum tenet ipse vicem cunctisque procellis

716 dat jactare ratem : fertur vaga gurgite puppis,

717 ipsius in scopulos dextra impellente magistri.

718 Ergo agitur raptis praeceps exercitus armis

719 Lydorum in populos sedemque ab origine prisci

720 sacratam Corythi junctosque a sanguine avorum

721 Maeonios Italis permixta stirpe colonos.

722 Nec regem Afrorum noscenda ad coepta moratur

723 laude super tanta monitor deus. Omnia somni

724 condiderant aegrisque dabant oblivia curis,

725 cum Juno, in stagni numen conversa propinqui

726 et madidae frontis crinis circumdata fronde

727 populea, stimulat subitis praecordia curis,

728 ac rumpit ducis haud spernenda voce quietem :

729 "O felix famae et Latio lacrimabile nomen

730 Hannibal, Ausoniae si te Fortuna creasset,

731 ad magnos venture deos ! Cur fata tenemus ?

732 Pelle moras. Brevis est magni Fortuna favoris.

733 Quantum vovisti, cum Dardana bella parenti

734 jurares, fluet Ausonio tibi corpore tantum

735 sanguinis, et patrias satiabis caedibus umbras.

736 Nobis persolves meritos securus honores.

737 Namque ego sum celsis quem cinctum montibus ambit

738 Tmolo missa manus, stagnis Trasimennus opacis."

739 His agitur monitis et laetam numine pubem

740 protinus aerii praeceps rapit aggere montis.

741 Horrebat glacie saxa inter lubrica, summo

742 piniferum caelo miscens caput, Apenninus.

743 Condiderat nix alta trabes, et vertice celso

744 canus apex stricta surgebat ad astra pruina.

745 Ire jubet. Prior extingui labique videtur

746 gloria, post Alpes si stetur montibus ullis.

747 Scandunt praerupti nimbosa cacumina saxi,

748 nec superasse jugum finit mulcetve laborem.

749 Plana natant, putrique gelu liquentibus undis

750 invia limosa restagnant arva palude.

751 Jamque ducis nudus tanta inter inhospita vertex

752 saevitia quatitur caeli, manante per ora

753 perque genas oculo. Facilis sprevisse medentis,

754 optatum bene credit emi quocumque periclo

755 bellandi tempus. Non frontis parcit honori,

756 dum ne perdat iter ; non cetera membra moratur

757 in pretium belli dare, si victoria poscat ;

758 satque putat lucis, Capitolia cernere victor

759 qua petat atque Italum feriat qua comminus hostem.

760 Talia perpessi tandem inter saeva locorum

761 optatos venere lacus, ubi deinde per arma

762 sumeret amissi numerosa piacula visus.

763 Ecce autem patres aderant Carthagine missi ;

51

764 causa viae non parva viris, nec laeta ferebant.

765 Mos fuit in populis, quos condidit advena Dido,

766 poscere caede deos veniam ac flagrantibus aris,

767 infandum dictu ! parvos imponere natos.

768 Urna reducebat miserandos annua casus

769 sacra Thoanteae ritusque imitata Dianae.

770 Cui fato sortique deum de more petebat

771 Hannibalis prolem discors antiquitus Hannon.

772 Sed propior metus armati ductoris ab ira

773 et magna ante oculos stabat redeuntis imago.

774 Asperat haec, foedata genas lacerataque crinis,

775 atque urbem complet maesti clamoris Imilce.

776 Edonis ut Pangaea super trieteride mota

777 it juga et inclusum suspirat pectore Bacchum.

778 Ergo inter Tyrias, facibus ceu subdita, matres

779 clamat : "Io conjunx, quocumque in cardine mundi

780 bella moves, huc signa refer. Violentior hic est,

781 hic hostis propior. Tu nunc fortasse sub ipsis

782 urbis Dardaniae muris vibrantia tela

783 excipis intrepidus clipeo saevamque coruscans

784 lampada Tarpeis infers incendia tectis.

785 Interea tibi prima domus atque unica proles

786 heu gremio in patriae Stygias raptatur ad aras !

787 I nunc, Ausonios ferro populare penates

788 et vetitas molire vias. I, pacta resigna

789 per cunctos jurata deos. Sic praemia reddit

790 Carthago et talis jam nunc tibi solvit honores !

791 Quae porro haec pietas delubra aspergere tabo ?

792 Heu primae scelerum causae mortalibus aegris,

793 naturam nescire deum ! Justa ite precari

794 ture pio caedumque feros avertite ritus.

795 Mite et cognatum est homini deus. Hactenus, oro,

796 sit satis ante aras caesos vidisse juvencos ;

797 aut si velle nefas superos fixumque sedetque,

798 me, me, quae genui, vestris absumite votis.

799 Cur spoliare juvat Libycas hac indole terras ?

800 An flendae magis Aegates et mersa profundo

801 Punica regna forent, olim si sorte cruenta

802 esset tanta mei virtus praerepta mariti ? "

803 Haec dubios vario divumque hominisque timore

804 ad cauta inlexere patres ; ipsique relictum,

805 abnueret sortem an superum pareret honori.

806 Tum vero trepidare metu vix compos Imilce,

807 magnanimi metuens immitia corda mariti.

808 His avide auditis ductor sic deinde profatur :

809 "Quid tibi pro tanto non impar munere solvat

810 Hannibal aequatus superis ? Quae praemia digna

811 inveniam, Carthago parens ? Noctemque diemque

812 arma feram ; templisque tuis hinc plurima faxo

813 hostia ab Ausonio veniat generosa Quirino.

814 At puer armorum et belli servabitur heres.

815 Spes, o nate, meae Tyriarumque unica rerum,

816 Hesperia minitante, salus, terraque fretoque

817 certare Aeneadis, dum stabit vita, memento.

818 Perge (patent Alpes) nostroque incumbe labori.

819 Vos quoque, di patrii, quorum delubra piantur

820 caedibus atque coli gaudent formidine matrum,

821 huc laetos vultus totasque advertite mentes.

52

822 Namque paro sacra et majoris molior aras.

823 Tu, Mago, adversi conside in vertice montis,

824 tu laevos propior collis accede, Choaspe,

825 ad claustra et fauces ducat per opaca Sychaeus.

826 Ast ego te, Trasimenne, vago cum milite praeceps

827 lustrabo et superis quaeram libamina belli.

828 Namque haud parva deus promissis spondet apertis,

829 quae spectata, viri, patriam referatis in urbem."

P_5 v.1 Ceperat Etruscos occulto milite colles

2 Sidonius ductor perque alta silentia noctis

3 silvarum anfractus caecis insederat armis.

4 At parte e laeva restagnans gurgite vasto,

5 effigiem in pelagi lacus umectabat inertis

6 et late multo foedabat proxima limo ;

7 quae vada, Faunigenae regnata antiquitus Arno,

8 nunc volvente die Trasimenni nomina servant.

9 Lydius huic genitor, Tmoli decus, aequore longo

10 Maeoniam quondam in Latias advexerat oras

11 Tyrrhenus pubem dederatque vocabula terris.

12 Isque insueta tubae monstravit murmura primus

13 gentibus et bellis ignava silentia rupit.

14 Nec modicus voti natum ad majora fovebat.

15 Verum ardens puero castumque exuta pudorem,

16 (nam forma certare deis, Trasimenne, valeres)

17 litore correptum stagnis demisit Agylle,

18 flore capi juvenem primaevo lubrica mentem

19 nympha nec Idalia lenta incaluisse sagitta.

20 Solatae viridi penitus fovere sub antro

21 Naides amplexus undosaque regna trementem.

22 Hinc dotale lacus nomen, lateque Hymenaeo

23 conscia lascivo Trasimennus dicitur unda.

24 Et jam curriculo nigram nox roscida metam

25 stringebat, nec se thalamis Tithonia conjunx

26 protulerat stabatque nitens in limine primo,

27 cum minus abnuerit noctem desisse viator

28 quam coepisse diem : consul carpebat iniquas,

29 praegrediens signa ipsa, vias, omnisque ruebat

30 mixtus eques ; nec discretis levia arma maniplis

31 insertique globo pedites, et inutile Marti

32 lixarum vulgus praesago cuncta tumultu

33 implere et pugnam fugientum more petebant.

34 Tum super ipse lacus densam caligine caeca

35 exhalans nebulam, late corruperat omnem

36 prospectum miseris, atque atrae noctis amictu

37 squalebat pressum picea inter nubila caelum.

38 Nec Poenum liquere doli : sedet ense reposto

39 abditus et nullis properantem occursibus arcet :

40 ire datur, longeque patet, ceu pace quieta,

41 incustoditum, mox inremeabile, litus.

42 Namque sub angustas artato limite fauces

43 in fraudem ducebat iter, geminumque receptis

44 exitium, hinc rupes, hinc undae claustra premebant.

45 At cura umbroso servabat vertice montis

46 hostilem ingressum, refugos habitura sub ictu :

53

47 haud secus ac vitreas sollers piscator ad undas,

48 ore levem patulo texens de vimine nassam,

49 cautius interiora ligat mediamque per alvum,

50 sensim fastigans compressa cacumina nectit

51 ac fraude artati remeare foraminis arcet

52 introitu facilem quem traxit ab aequore piscem.

53 Ocius interea propelli signa jubebat

54 excussus consul fatorum turbine mentem,

55 donec flammiferum tollentes aequore currum

56 solis equi sparsere diem. Jamque orbe renato

57 diluerat nebulas Titan, sensimque fluebat

58 caligo in terras nitido resoluta sereno.

59 Tunc ales, priscum populis de more Latinis

60 auspicium, cum bella parant mentesque deorum

61 explorant super eventu, ceu praescia luctus

62 damnavit vesci planctuque alimenta refugit.

63 Nec rauco taurus cessavit flebile ad aras

64 immugire sono pressamque ad colla bipennem

65 incerta cervice ferens altaria liquit.

66 Signa etiam effusa certant dum vellere mole,

67 taeter humo lacera nitentum erupit in ora

68 exultans cruor, et caedis documenta futurae

69 ipsa parens miseris gremio dedit atra cruento.

70 Ac super haec divum genitor terrasque fretumque

71 concutiens tonitru, Cyclopum rapta caminis

72 fulmina Tyrrhenas Trasimenni torsit in undas

73 ictusque aetheria per stagna patentia flamma

74 fumavit lacus, atque arserunt fluctibus ignes.

75 Heu vani monitus frustraque morantia Parcas

76 prodigia ! Heu fatis superi certare minores !

77 Atque hic, egregius linguae nomenque superbum,

78 Corvinus, Phoebea sedet cui casside fulva

79 ostentans ales proavitae insignia pugnae,

80 plenus et ipse deum et socium terrente pavore,

81 immiscet precibus monita atque his vocibus infit :

82 "Iliacas per te flammas Tarpeiaque saxa,

83 per patrios, consul, muros suspensaque nostrae

84 eventu pugnae natorum pignora, cedas,

85 oramus superis tempusque ad proelia dextrum

86 opperiare : dabunt idem camposque diemque

87 pugnandi ; tantum ne dedignare secundos

88 expectare deos. Cum fulserit hora, cruentam

89 quae stragem Libyae portet, tum signa sequentur

90 nulla vulsa manu, vescique interritus ales

91 gaudebit, nullosque vomet pia terra cruores.

92 An te praestantem belli fugit, improba quantum

93 hoc possit Fortuna loco ? Sedet obvius hostis

94 adversa fronte ; at circa nemorosa minantur

95 insidias juga, nec laeva stagnantibus undis

96 effugium patet, et tenui stant tramite fauces.

97 Si certare dolis et bellum ducere cordi est,

98 interea rapidis aderit Servilius armis,

99 cui par imperium et vires legionibus aequae.

100 Bellandum est astu : levior laus in duce dextrae."

101 Talia Corvinus, primoresque addere passim

102 orantum verba, et divisus quisque timoris

103 nunc superos, ne Flaminio, nunc deinde precari

104 Flaminium, ne caelicolis contendere perstet.

54

105 Acrius hoc accensa ducis surrexerat ira,

106 auditoque furens socias non defore vires :

107 "Sicine nos", inquit, "Boiorum in bella ruentis

108 spectastis, cum tanta lues vulgusque tremendum

109 ingrueret, rupesque iterum Tarpeia paveret ?

110 Quas ego tunc animas dextra, quae corpora fudi,

111 irata tellure sata et vix vulnere vitam

112 reddentis uno ! Jacuere ingentia membra

113 per campos magnisque premunt nunc ossibus arva.

114 Scilicet has sera ad laudes Servilius arma

115 adjungat, nisi diviso vicisse triumpho

116 ut nequeam et decoris contentus parte quiescam ?

117 Quippe monent superi : similes ne fingite vobis,

118 classica qui tremitis, divos ; sat magnus in hostem

119 augur adest ensis, pulchrumque et milite dignum

120 auspicium Latio quod in armis dextera praestat.

121 An, Corvine, sedet clausum se consul inerti

122 ut teneat vallo ? Poenus nunc occupet altos

123 Arreti muros, Corythi nunc diruat arcem ?

124 Hinc Clusina petat ? Postremo ad moenia Romae

125 illaesus contendat iter ? Deforme sub armis

126 vana superstitio est ! Dea sola in pectore Virtus

127 bellantum viget. Umbrarum me noctibus atris

128 agmina circumstant, Trebiae qui gurgite quique

129 Eridani volvuntur aquis, inhumata juventus."

130 Nec mora. Jam medio coetu signisque sub ipsis

131 postrema aptabat nulli exorabilis arma :

132 aere atque aequorei tergo flavente juvenci

133 cassis erat munita viro ; cui vertice surgens

134 triplex crista jubas effundit crine Suebo ;

135 Scylla super fracti contorquens pondera remi

136 instabat saevosque canum pandebat hiatus,

137 nobile Gargeni spolium, quod rege superbus

138 Boiorum caeso capiti inlacerabile victor

139 aptarat pugnasque decus portabat in omnis.

140 Loricam induitur ; tortos huic nexilis hamos

141 ferro squama rudi permixtoque asperat auro.

142 Tum clipeum capit, aspersum quem caedibus olim

143 Celticus ornarat cruor ; humentique sub antro,

144 ceu fetum, lupa permulcens puerilia membra

145 ingentem Assaraci caelo nutribat alumnum.

146 Hinc ensem lateri dextraeque accommodat hastam.

147 Stat sonipes vexatque ferox umentia frena,

148 Caucasiam instratus virgato corpore tigrim.

149 Inde exceptus equo, qua dant angusta viarum,

150 nunc hos, nunc illos adit atque hortatibus implet :

151 "Vestrum opus est vestrumque decus suffixa per urbem

152 Poeni ferre ducis spectanda parentibus ora.

153 Unum hoc pro cunctis sat erit caput. Aspera quisque

154 hortamenta sibi referat : meus, heu ! meus atris

155 Ticini frater ripis jacet, at meus alta

156 metitur stagna Eridani sine funere natus.

157 Haec sibi quisque ; sed est vestrum, cui nulla doloris

158 privati rabies, is vero ingentia sumat

159 e medio, fodiant quae magnas pectus in iras,

160 perfractas Alpes passamque infanda Saguntum,

161 quosque nefas vetiti transcendere nomen Hiberi,

162 tangere jam Thybrim. Nam dum nos augur et extis

55

163 quaesitae fibrae vanusque moratur haruspex,

164 solum jam superest Tarpeio imponere castra."

165 Turbidus haec, visoque artis in milibus atras

166 bellatore jubas aptante : "Est, Orphite, munus,

167 est", ait, "hoc certare tuum : quis opima volenti

168 dona Jovi portet feretro suspensa cruento ?

169 Nam cur haec alia pariatur gloria dextra ? "

170 Hinc praevectus equo, postquam inter proelia notam

171 accepit vocem : "Procul hinc te Martius," inquit,

172 "Murrane, ostendit clamor, videoque furentem

173 jam Tyria te caede. Venit laus quanta ! Sed, oro,

174 haec angusta loci ferro patefacta relaxa."

175 Tum Soracte satum, praestantem corpore et armis,

176 Aequanum noscens, patrio cui ritus in arvo,

177 cum pius Arcitenens accensis gaudet acervis,

178 exta ter innocuos laetum portare per ignes :

179 "Sic in Apollinea semper vestigia pruna

180 inviolata teras victorque vaporis ad aras

181 dona serenato referas sollemnia Phoebo :

182 concipe", ait, "dignum factis, Aequane, furorem

183 vulneribusque tuis ! Socio te caedis et irae

184 non ego Marmaridum mediam penetrare phalangem

185 Cinyphiaeque globos dubitarim inrumpere turmae."

186 Nec jam ultra monitus et verba morantia Martem

187 ferre valet, longo Aeneadis quod flebitur aevo.

188 Increpuere simul feralia classica signum,

189 ac tuba terrificis fregit stridoribus auras.

190 Heu dolor, heu lacrimae, nec post tot saecula serae !

191 Horresco ut pendente malo, ceu ductor ad arma

192 exciret Tyrius. Latebrosis collibus Astur

193 et Libys et torta Baliaris saevus habena

194 erumpunt multusque Maces Garamasque Nomasque,

195 tum, quo non alius venalem in proelia dextram

196 ocior attulerit conductaque bella probarit,

197 Cantaber et galeae contempto tegmine Vasco.

198 Hinc pariter rupes, lacus hinc, hinc arma simulque

199 consona vox urget, signum clamore vicissim

200 per collis Tyria circumfundente corona.

201 Avertere dei vultus fatoque dederunt

202 majori non sponte locum ; stupet ipse tyranni

203 fortunam Libyci Mavors, disjectaque crinem

204 illacrimat Venus, et Delum pervectus Apollo

205 tristem maerenti solatur pectine luctum.

206 Sola, Apennini residens in vertice, diras

207 expectat caedes immiti pectore Juno.

208 Primae Picentum, rupto ceu turbine fusa

209 agmina et Hannibalem ruere ut videre, cohortes

210 invadunt ultro et poenas pro morte futura,

211 turbato victore, petunt accensa juventus ;

212 et, velut erepto metuendi libera caelo,

213 manibus ipsa suis praesumpta piacula mittit.

214 Funditur unanimo nisu et concordibus ausis

215 pilorum in Poenos nimbus, fixosque repulsi

216 summittunt clipeos curvato pondere teli.

217 Acrius hoc rursum Libys, et praesentia saevi

218 exstimulat ducis, hortantes se quisque vicissim

219 incumbunt pressoque impellunt pectore pectus.

220 Ipsa, facem quatiens ac flavam sanguine multo

56

221 sparsa comam, medias acies Bellona pererrat.

222 Stridit Tartareae nigro sub pectore divae

223 letiferum murmur, feralique horrida cantu

224 bucina lymphatas agit in certamina mentes.

225 His iras adversa fovent crudusque ruente

226 fortuna stimulus spem projecisse salutis ;

227 hos dexter deus et laeto Victoria vultu

228 adridens acuit, Martisque favore fruuntur.

229 Abreptus pulchro caedum Lateranus amore,

230 dum sequitur dextram, in medios penetraverat hostis.

231 Quem postquam florens aequali Lentulus aevo

232 conspexit, nimium pugnae nimiumque cruoris

233 infestas inter non aequo Marte catervas

234 fata inritantem, nisu se concitat acri

235 immitemque Bagam, qui jam vicina ferebat

236 vulnera pugnantis tergo, velocior hasta

237 occupat et socium duris se casibus addit.

238 Tunc alacres arma adglomerant geminaque corusci

239 fronte micant, paribus fulgent capita ardua cristis.

240 Actus in adversos casu (namque obvia ferre

241 arma quis auderet, nisi quem deus ima colentum

242 damnasset Stygiae nocti ? ) praefracta gerebat

243 Syrticus excelso decurrens robora monte

244 et, quatiens acer nodosi pondera rami,

245 flagrabat geminae nequiquam caedis amore :

246 "Non hic Aegates infidaque litora nautis,

247 o juvenes, motumque novis sine Marte procellis

248 fortunam bello pelagus dabit. Aequoris olim

249 victores, media sit qualis, discite, terra

250 bellator Libys, et meliori cedite regnis."

251 Ac simul infesto Lateranum pondere truncae

252 arboris urgebat, jungens convicia pugnae.

253 Lentulus huic frendens ira : "Trasimennus in altos

254 ascendet citius collis, quam sanguine roret

255 iste pio ramus." Subsidensque ilia nisu

256 conantis suspensa fodit. Tum fervidus atro

257 pulmone exundat per hiantia viscera sanguis.

258 Nec minus accensis in mutua funera dextris

259 parte alia campi saevit furor. Altus Iertes

260 obtruncat Nerium. Rullo ditissimus arvi

261 occumbis, generose Volunx, nec clausa repostis

262 pondera thesauris patrio nec regia quondam

263 praefulgens ebore et possessa mapalia soli

264 profuerunt. Quid rapta juvant ? Quid gentibus auri

265 numquam extincta sitis ? Modo quem Fortuna fovendo

266 congestis opibus donisque refersit opimis,

267 nudum Tartarea portabit navita cumba.

268 Juxta bellator juvenilibus Appius ausis

269 pandebat campum caede atque, ubi plurima virtus

270 nullique aspirare vigor, decus inde petebat.

271 Obvius huic Atlans, Atlans a litore Hibero,

272 nequiquam extremae longinquus cultor harenae,

273 impetit os hasta, leviterque e corpore summo

274 degustat cuspis generosum extrema cruorem.

275 Intonuere minae, violentaque lumina flammis

276 exarsere novis. Furit et diffulminat omnem

277 obstantum turbam ; clausum sub casside vulnus

278 Martia commendat mananti sanguine membra.

57

279 Tum vero aspiceres pavitantem et condere semet

280 nitentem sociis juvenem, ceu tigride cerva

281 Hyrcana cum pressa tremit, vel territa pennas

282 colligit accipitrem cernens in nube columba,

283 aut dumis subit, albenti si sensit in aethra

284 librantem nisus aquilam, lepus. Ora citato

285 ense ferit, tum colla viri dextramque micantem

286 demetit ac mutat successu saevior hostem.

287 Stabat fulgentem portans in bella bipennem

288 Cinyphius socerique miser Magonis inire

289 optabat pugnam ante oculos spe laudis Isalces

290 Sidonia tumidus sponsa vanoque superbus

291 foedere promissae post Dardana proelia taedae.

292 Huic immittit atrox violentas Appius iras

293 conantique gravem fronti librare securim

294 altior insurgens galeam super exigit ictum.

295 At fragilis valido conamine solvitur ensis

296 aere in Cinyphio, nec dispar sortis Isalces

297 umbonem incerto detersit futtilis ictu.

298 Tum quod humo haud umquam valuisset vellere saxum,

299 ni vires trux ira daret, contorquet anhelans

300 Appius et lapsu resupino in terga cadentem

301 mole premit scopuli perfractisque ossibus urget.

302 Vidit conjuncto miscens certamina campo

303 labentem socer, et lacrimae sub casside fusae

304 cum gemitu, rapidusque ruit ; data foedera nuper

305 accendunt animos expectatique nepotes.

306 Jamque aderat clipeumque viri atque immania membra

307 lustrabat visu, propiorque a fronte coruscae

308 lux galeae saevas paulum tardaverat iras.

309 Haud secus, e specula praeceps delatus opaca,

310 subsidens campo summissos contrahit artus,

311 cum vicina trucis conspexit cornua tauri,

312 quamvis longa fames stimulet, leo ; nunc ferus alta

313 surgentis cervice toros, nunc torva sub hirta

314 lumina miratur fronte ac jam signa moventem

315 et sparsa pugnas meditantem spectat harena.

316 Hic prior intorquens telum sic Appius infit :

317 "Si qua tibi pietas, ictum ne desere foedus

318 et generum comitare socer." Per tegmina velox

319 tunc aerisque moras laevo stetit hasta lacerto.

320 At contra non dicta Libys, sed fervidus hastam

321 perlibrat, magni donum memorabile fratris,

322 caeso quam victor sub moenibus ille Sagunti

323 abstulerat Durio ac spectatae nobile pugnae

324 germano dederat portare in proelia pignus.

325 Telum ingens perque arma viri perque ora, doloris

326 adjutum nisu, letalem pertulit ictum ;

327 exanguesque viri conantis vellere ferrum

328 in vulnus cecidere manus. Jacet aequore nomen

329 clarum Maeonio atque Italae pars magna ruinae

330 Appius. Intremuere lacus, corpusque refugit

331 contractis Trasimennus aquis : telum ore cruento

332 expirans premit atque admorsae immurmurat hastae.

333 Nec fati melior Mamercus corpore toto

334 exsolvit poenas, nulli non saucius hosti.

335 Namque per adversos, qua Lusitana ciebat

336 pugnas dira manus, raptum cum sanguine caesi

58

337 signiferi magna vexillum mole ferebat

338 et trepida infelix revocabat signa suorum.

339 Sed furiata cohors ausisque accensa superbis,

340 quodcumque ipsa manu gestabat missile, quicquid

341 praebebat tellus, sparsis vix pervia telis,

342 injecit pariter, pluresque in corpore nullum

343 invenere locum perfossis ossibus hastae.

344 Advolat interea fraterni vulneris ira

345 turbatus, Libyae ductor visoque cruore,

346 num lateri cuspis, num toto pondere telum

347 sedisset, fratremque amens sociosque rogabat.

348 Utque metum leti procul et leviora pavore

349 cognovit, proprio tectum gestamine praeceps

350 ex acie rapit et tutis a turbine pugnae

351 constituit castris. Medicas hinc ocius artes

352 et senioris opem Synhali vocat. Unguere vulnus

353 herbarum hic sucis ferrumque e corpore cantu

354 exigere et somnum tacto misisse chelydro

355 anteibat cunctos, nomenque erat inde per urbes

356 perque Paraetoniae celebratum litora Syrtis.

357 Ipse olim antiquo primum Garamanticus Hammon

358 scire pater dederat Synhalo morsusque ferarum

359 telorumque gravis ictus sedare medendo.

360 Atque is deinde suo moriens caelestia dona

361 monstravit nato, natusque heredis honori

362 tramisit patrias artis. Quem deinde secutus

363 haud melior fama Synhalus Garamantica sollers

364 monstrata augebat studio multaque vetustum

365 Hammonis comitem numerabat imagine patrem.

366 Tum proavita ferens leni medicamina dextra

367 ocius, intortos de more astrictus amictus,

368 mulcebat lympha purgatum sanguine vulnus.

369 At Mago, exuvias secum caesique volutans

370 hostis mente necem, fraternas pectore curas

371 pellebat dictis et casum laude levabat :

372 "Parce metu, germane. Meis medicamina nulla

373 adversis majora feres : jacet Appius hasta

374 ad manis pulsus nostra. Si vita relinquat,

375 sat nobis actum est, sequar hostem laetus ad umbras."

376 Quae dum turbatos avertunt aequore campi

377 ductores valloque tenent, ex agmine Poenum

378 cedentem consul tumulo speculatus ab alto

379 atque atram belli castris se condere nubem,

380 turbidus extemplo trepidantis milite maesto

381 invadit cuneos subitoque pavore relaxat

382 jam rarescentis acies. Tum voce feroci

383 poscit ecum ac mediae ruit in certamina vallis.

384 Sic ubi torrentem crepitanti grandine nimbum

385 inlidit terris molitus Jupiter altas

386 fulmine nunc Alpes, nunc mixta Ceraunia caelo ;

387 intremuere simul tellus et pontus et aether,

388 ipsaque commoto quatiuntur Tartara mundo.

389 Incidit attonitis inopino turbine Poenis

390 haud secus improvisa lues, gelidusque sub ossa

391 pervasit miseris conspecti consulis horror.

392 It medius ferroque ruens densissima latum

393 pandit iter. Clamor vario discrimine vocum

394 fert belli rabiem ad superos et sidera pulsat,

59

395 ceu pater Oceanus cum saeva cuspide Calpen

396 Herculeam ferit atque exesa in viscera montis

397 contortum pelagus latrantibus ingerit undis :

398 dant gemitum scopuli, fractasque in rupibus undas

399 audit Tartessos latis distermina terris,

400 audit non parvo divisus gurgite Lixus.

401 Ante omnis jaculo tacitas fallente per auras

402 occumbit Bogus, infaustum qui primus ad amnem

403 Ticini rapidam in Rutulos contorserat hastam.

404 Ille sibi longam Clotho turbamque nepotum

405 crediderat, vanis deceptus in alite signis.

406 Sed non augurio Parcarum impellere metas

407 concessum cuiquam : ruit inter tela cruentis

408 suspiciens oculis caelum superosque reposcit

409 tempora promissae media jam morte senectae.

410 Nec Bagaso exsultare datum aut impune relictum,

411 consulis ante oculos vita spoliasse Libonem.

412 Laurigeris decus illud avis navaque juventa

413 florebat, sed Massylus succiderat ensis

414 pubescente caput mala, properoque virentis

415 delerat leto bellator barbarus annos.

416 Flaminium implorasse tamen jam morte suprema

417 haud frustra fuit : avulsa est nam protinus hosti

418 ore simul cervix ; juvit punire feroci

419 victorem exemplo et monstratum reddere letum.

420 Quis deus, o Musae, paribus tot funera verbis

421 evolvat? Tantisque umbris in carmine digna

422 quis lamenta ferat ? Certantis laude cadendi

423 primaevos juvenes mortisque in limine cruda

424 facta virum et fixis rabiem sub pectore telis !

425 Sternitur alternus vastis concursibus hostis,

426 nec spoliare vacat praedaeque advertere mentem.

427 Urget amor caedum, clausis dum detinet hostem

428 fraternum castris vulnus, funditque ruitque

429 nunc jaculis, nunc ense, modo inter milia consul

430 bellantum conspectus equo, modo Marte feroci

431 ante aquilas et signa pedes : fluit impia rivis

432 saguineis vallis, tumulique et concava saxa

433 armorum sonitus flatusque imitantur equorum.

434 Miscebat campum, membrorum in proelia portans

435 celsius humano robur, visaque paventis

436 mole gigantei vertebat corporis alas

437 Othrys Marmarides ; lati super agmen utrumque

438 ingens tollebant umeri caput, hirtaque torvae

439 frontis caesaries et crinibus aemula barba

440 umbrabat rictus ; squalore hinc hispida diro

441 et villosa feris horrebant pectora saetis.

442 Aspirare viro propioremque addere Martem

443 haud ausum cuiquam. Laxo ceu belua campo

444 incessebatur tutis ex agmine telis.

445 Tandem vesanos palantum in terga ferenti

446 cum fremitu vultus tacita per nubila penna

447 intravit torvum Gortynia lumen harundo

448 avertitque virum. Fugientis ad agmina consul

449 intorquet tergo jaculum, quod tegmine nudas

450 irrupit costas hirtoque a pectore primum

451 mucronem ostendit. Rapidus convellere temptat

452 qua nasci ferrum fulgenti cuspide cernit,

60

453 donec abundanter defuso sanguine late

454 procubuit moriens et telum vulnere pressit.

455 Spiritus exundans vicinum pulvere moto

456 perflavit campum et nubem dispersit in auras.

457 Nec minor interea tumulis silvisque fremebat

458 diversis Mavors, variaque per ardua pugna

459 et saxa et dumi rorantes caede nitebant.

460 Exitium trepidis letique et stragis acerbae

461 causa Sychaeus erat. Murranum ille eminus hasta

462 perculerat, quo non alius, cum bella silerent,

463 dulcius Oeagrios pulsabat pectine nervos.

464 Occubuit silva in magna patriosque sub ipso

465 quaesivit montis leto ac felicia Baccho

466 Aequana et Zephyro Surrentum molle salubri.

467 Addiderat misero comitem pugnaeque ferocis

468 gaudebat tristi victor novitate Sychaeus.

469 Palantis nam dum sequitur, pervaserat altam

470 in silvam et priscae reclinis ab ictibus ulmi

471 terga tuebatur trunco frustraque relictos

472 Tauranus comites suprema voce ciebat.

473 Transegit juvenem ac perfossis incita membris

474 haesit in opposito cuspis Sidonia ligno.

475 Quid vobis ? Quaenam ira deum, vel mente sinistra

476 quae sedit formido, viri ? Qui, Marte relicto,

477 ramorum quaesistis opem. Non aequus in artis

478 nimirum rebus suasor metus. Arguit asper

479 exitus eventu pravi consulta timoris.

480 Annosa excelsos tendebat in aethera ramos

481 aesculus, umbrosum magnas super ardua silvas

482 nubibus insertans altis caput, instar, aperto

483 si staret campo), nemoris lateque tenebat

484 frondosi nigra tellurem roboris umbra.

485 Par juxta quercus, longum molita per aevum

486 vertice canenti proferre sub astra cacumen

487 diffusas patulo laxabat stipite frondes

488 umbrabatque coma summi fastigia montis.

489 Huc Hennaea cohors, Triquetris quam miserat oris

490 rex, Arethusa, tuus, defendere nescia morti

491 dedecus et mentem nimio mutata pavore

492 certatim sese tulit ascendensque vicissim

493 pressit nutantis incerto pondere ramos.

494 Mox alius super atque alius consistere tuto

495 dum certant, pars excussi, nam fragmine putri

496 ramorum et senio male fida fefellerat arbor,

497 pars trepidi celso inter tela cacumine pendent.

498 Turbatos una properans consumere peste

499 corripit aeratam jam dudum in bella bipennem,

500 deposito clipeo mutatus tela, Sychaeus.

501 Incumbunt sociae dextrae, magnoque fragore

502 pulsa gemit, crebris succumbens ictibus arbos.

503 Fluctuat infelix concusso stipite turba,

504 ceu Zephyrus quatit antiquos ubi flamine lucos,

505 fronde super tremuli vix tota cacuminis haerens

506 jactatur, nido pariter nutante volucris.

507 Procubuit tandem multa devicta securi

508 suffugium infelix miseris et inhospita quercus

509 elisitque virum spatiosa membra ruina.

510 Inde aliae cladum facies. Contermina taedis

61

511 conlucet rapidoque involvitur aesculus igni.

512 Jamque inter frondes arenti robore gliscens

513 verticibus saevis, torquet Vulcanus anhelos

514 cum fervore globos flammarum et culmina torret.

515 Nec tela interea cessant. Semusta gementum

516 atque amplexa cadunt ardentis corpora ramos.

517 Haec inter miseranda virum certamina consul

518 ecce aderat, volvens iram exitiumque Sychaeo.

519 At juvenis dubio tantae discrimine pugnae

520 occupat eventum telo temptare priorem ;

521 cui medio leviter clipeo stetit aeris in ora

522 cuspis et oppositas vetita est tramittere crates.

523 Sed non et consul misso concredere telo

524 fortunam optatae caedis parat ac latus ense

525 haurit ; nec crudae tardarunt tegmina parmae.

526 Labitur infelix atque adpetit ore cruento

527 tellurem expirans. Tum diffundente per artus

528 frigore se Stygio manantem in viscera mortem

529 accipit et longo componit lumina somno.

530 Atque ea dum variis permixtus tristia Mavors

531 casibus alternat, jam castris Mago relictis,

532 jam Libyae ductor properantia signa citato

533 raptabant cursu et cessata reponere havebant

534 tempora caede virum ac multo pensare cruore.

535 It globus intorquens nigranti turbine nubem

536 pulveris, et surgit sublatis campus harenis,

537 quaque ferens gressum flectit vestigia ductor,

538 undanti circum tempestas acta procella

539 volvitur atque altos operit caligine montis.

540 Occubuere femur Fontanus, Buta canorum

541 transfixi guttur, pressoque e vulnere cuspis

542 prospexit terga. Hunc tristes luxere Fregellae

543 multiplicem proavis, hunc mater Anagnia flevit.

544 Haud dispar fortuna tibi, Laevine, sed auso

545 non eadem. Neque enim Tyrio concurrere regi

546 temptas, sed lectus par ad certamen Ithemon,

547 Autololum moderator, erat ; quem poplite caeso

548 dum spoliat, gravis immiti cum turbine costas

549 fraxinus irrupit, conlapsaque membra sub ictu

550 hoste super fuso subita cecidere ruina.

551 Nec Sidicina cohors defit. Viriasius armat

552 mille viros, nulli victus vel ponere castra,

553 vel junxisse ratem duroque resolvere muros

554 ariete et in turrim subitos immittere pontis.

555 Quem postquam Libyae ductor virtute feroci

556 exultare videt (namque illi vulnere praeceps

557 terga dabat levibus diffisus Arauricus armis),

558 acrius hoc, pulchro Mavorte accensus in iram

559 et dignum sese ratus in certamina saevo

560 comminus ire viro, referenti e corpore telum

561 advolat et fodiens pectus : "Laudande laborum,

562 quisquis es, haud alia decuit te occumbere dextra.

563 Ad manis leti perfer decus : Itala gentis

564 ni tibi origo foret, vita donatus abires."

565 Hinc Fadum petit et veterem bellare Labicum,

566 cui Siculis quondam terris congressus Hamilcar

567 clarum spectato dederat certamine nomen.

568 Immemor annorum seniumque oblitus in arma

62

569 ille quidem cruda mente et viridissimus irae

570 ibat, sed vani frigentem in Marte senectam

571 prodebant ictus ; stipula crepitabat inani

572 ignis iners cassamque dabat sine robore flammam.

573 Quem postquam accepit patrio monstrante superbum

574 armigero Poenum ductor : "Certamina primae

575 hic lue nunc", inquit, "pugnae ; te notus Hamilcar

576 hac trahit ad manis dextra." Tum librat ab aure

577 intorquens jaculum et versantem in vulnere sese

578 transigit. Extracta foedavit cuspide sanguis

579 canitiem et longos finivit morte labores.

580 Nec minus Herminium primis obtruncat in armis,

581 assuetum, Trasimenne, tuos praedantibus hamis

582 exhaurire lacus patriaeque alimenta senectae

583 ducere suspenso per stagna jacentia lino.

584 Interea exanimem maesti super arma Sychaeum

585 portabant Poeni corpusque in castra ferebant.

586 Quos ubi conspexit tristi clamore ruentis

587 ductor, praesago percussus pectora luctu :

588 "Quinam", inquit, "dolor, o socii, quemve ira deorum

589 eripuit nobis ? Num te, dulcedine laudis

590 flagrantem et nimio primi Mavortis amore

591 atra, Sychaee, dies properato funere carpsit ? "

592 Utque dato gemitu lacrimae adsensere ferentum,

593 et dictus pariter caedis maerentibus auctor :

594 "Cerno", ait, "adverso pulchrum sub pectore vulnus

595 cuspidis Iliacae. Dignus Carthagine, dignus

596 Hasdrubale ad manis ibis ; nec te optima mater

597 dissimilem lugebit avis, Stygiave sub umbra

598 degenerem cernens noster vitabit Hamilcar.

599 At mihi Flaminius, tam maesti causa doloris,

600 morte sua minuat luctus. Haec pompa sequetur

601 exequias, seroque emptum volet impia Roma,

602 non violasse mei corpus mucrone Sychaei."

603 Sic memorans torquet fumantem ex ore vaporem,

604 iraque anhelatum proturbat pectore murmur ;

605 ut multo accensis fervore exuberat undis,

606 clausus ubi exusto liquor indignatur aeno.

607 Tum praeceps ruit in medios solumque fatigat

608 Flaminium incessens. Nec dicto segnius ille

609 bella capessebat, propiorque insurgere Mavors

610 coeperat, et campo junctus jam stabat uterque,

611 cum subitus per saxa fragor, motique repente

612 (horrendum !) colles et summa cacumina totis

613 intremuere jugis ; nutant in vertice silvae

614 pinifero fractaeque ruunt super agmina rupes.

615 Immugit penitus convulsis ima cavernis

616 dissiliens tellus nec parvos rumpit hiatus ;

617 atque umbras late Stygias immensa vorago

618 faucibus ostendit patulis, manesque profundi

619 antiquum expavere diem. Lacus ater in altos

620 sublatus montis et sede excussus avita,

621 lavit Tyrrhenas ignota aspergine silvas.

622 Jamque eadem populos magnorumque oppida regum

623 tempestas et dira lues stravitque tulitque.

624 Ac super haec reflui pugnarunt montibus amnes,

625 et retro fluctus torsit mare. Monte relicto

626 Appenninicolae fugere ad litora Fauni.

63

627 Pugnabat tamen, heu belli vecordia !, miles,

628 jactatus titubante solo, tremebundaque tela,

629 subducta tellure ruens, torquebat in hostem,

630 donec pulsa vagos cursus ad litora vertit

631 mentis inops stagnisque inlata est Daunia pubes.

632 Quis consul terga increpitans (nam turbine motae

633 ablatus terrae inciderat) : "Quid deinde, quid, oro,

634 restat, io, profugis ? Vos en ad moenia Romae

635 ducitis Hannibalem, vos in Tarpeia Tonantis

636 tecta faces ferrumque datis. Sta, miles, et acris

637 disce ex me pugnas ; vel, si pugnare negatum,

638 disce mori. Dabit exemplum non vile futuris

639 Flaminius. Ne terga Libys, ne Cantaber umquam

640 consulis aspiciat ; solus, si tanta libido

641 est vobis rabiesque fugae, tela omnia solus

642 pectore consumo et moriens, fugiente per auras

643 hac anima vestras, revocabo ad proelia dextras."

644 Dumque ea commemorat densosque obit obvius hostis,

645 advolat ora ferus mentemque Ducarius. Acri

646 nomen erat gentile viro, fusisque catervis

647 Boiorum quondam patriis antiqua gerebat

648 vulnera barbaricae mentis ; noscensque superbi

649 victoris vultus : "Tune", inquit, "maximus ille

650 Boiorum terror ? Libet hoc cognoscere telo,

651 corporis an tanti manet de vulnere sanguis.

652 Nec vos paeniteat, populares, fortibus umbris

653 hoc mactare caput : nostros hic curribus egit

654 insistens victos alta ad Capitolia patres.

655 Ultrix hora vocat." Pariter tunc undique fusis

656 obruitur telis, nimboque ruente per auras

657 contectus, nulli dextra jactare relinquit

658 Flaminium cecidisse sua. Nec pugna perempto

659 ulterior ductore fuit. Namque agmine denso

660 primores juvenum, laeva ob discrimina Martis

661 infensi superis dextrisque et cernere Poenum

662 victorem plus morte rati, super ocius omnes

663 membra ducis stratosque artus certamine magno

664 telaque corporaque et non fausto Marte cruentas

665 injecere manus. Sic densi caedis acervo,

666 ceu tumulo, texere virum. Tum, strage per undas

667 per silvas sparsa perque altam sanguine vallem,

668 in medias fratre invectus comitante catervas

669 caesorum juvenum Poenus : "Quae vulnera cernis,

670 quas mortes ! ", inquit, "premit omnis dextera ferrum,

671 armatusque jacet servans certamina miles.

672 Hos, en, hos obitus nostrae spectate cohortes !

673 Fronte minae durant, et stant in vultibus irae.

674 Et vereor ne, quae tanta creat indole tellus

675 magnanimos fecunda viros, huic fata dicarint

676 imperium, atque ipsis devincat cladibus orbem."

677 Sic fatus cessit nocti ; finemque dedere

678 caedibus infusae, subducto sole, tenebrae.

P_6 v.1 Jam, Tartessiaco quos solverat aequore Titan

64

2 in noctem diffusus, equos jungebat Eois

3 litoribus, primique novo Phaethonte retecti

4 Seres lanigeris repetebant vellera lucis

5 et foeda ante oculos strages, propiusque patebat

6 insani Mavortis opus : simul arma virique

7 ac mixtus sonipes dextraeque in vulnere caesi

8 haerentes hostis, passim clipeique jubaeque

9 atque artus trunci capitum fractusque jacebat

10 ossibus in duris ensis ; nec cernere deerat

11 frustra seminecum quaerentia lumina caelum.

12 Tum spumans sanie lacus et fluitantia summo

13 aeternum tumulis orbata cadavera ponto.

14 Nec tamen adversis ruerat tota Itala virtus.

15 Bruttius ingenti miserandae caedis acervo,

16 non aequum ostentans confosso corpore Martem,

17 extulerat vix triste caput truncosque trahebat

18 per stragem, nervis interlabentibus, artus ;

19 tenuis opum, non patre nitens linguave, sed asper

20 ense ; nec e Volsca quisquam vir gente redemit

21 plus aevi nece magnanima. Puer addere sese

22 pubescente gena castris optarat et acri

23 Flaminio spectatus erat, cum Celtica victor

24 obrueret bello divis melioribus arma.

25 Inde honor ac sacrae custodia Marte sub omni

26 alitis ; hinc causam nutrivit gloria leti.

27 Namque necis certus, captae prohibere nequiret

28 cum Poenos aquilae, postquam subsidere fata

29 viderat et magna pugnam inclinare ruina,

30 occulere interdum et terrae mandare parabat.

31 Sed, subitis victus telis, labentia membra

32 prostravit super ac mentita morte tegebat.

33 Verum ubi lux nocte e Stygia miseroque sopore

34 reddita, vicini de strage cadaveris hasta

35 erigitur, soloque vigens conamine, late

36 stagnantem caede et facilem discedere terram

37 ense fodit, clausamque aquilae infelicis adorans

38 effigiem, palmis languentibus aequat harenas.

39 Supremus fessi tenuis tum cessit in auras

40 halitus et magnam misit sub Tartara mentem.

41 Juxta cernere erat meritae sibi poscere carmen

42 virtutis sacram rabiem. Laevinus, ab alto

43 Priverno, vitis Latiae praesignis honore,

44 exanimum Nasamona Tyren super ipse jacebat

45 exanimis ; non hasta viro, non ensis ; in artis

46 abstulerat Fors arma. Tamen certamine nudo

47 invenit Marti telum dolor. Ore cruento

48 pugnatum, ferrique vicem dens praebuit irae.

49 Jam lacerae nares foedataque lumina morsu,

50 jam truncum raptis caput auribus, ipsaque diris

51 frons depasta modis, et sanguine abundat hiatus ;

52 nec satias, donec mandentia linqueret ora

53 spiritus et plenos rictus mors atra teneret.

54 Talia dum praebet tristis miracula virtus,

55 diverso interea fugientes saucia turba

56 jactantur casu silvisque per avia caecis

57 ablati furtim multo cum vulnere solos

58 per noctem metantur agros. Sonus omnis et aura

59 exterrent pennaque levi commota volucris.

65

60 Non sopor aut menti requies : agit asper acerba

61 nunc Mago attonitos, nunc arduus Hannibal hasta.

62 Serranus, clarum nomen, tua, Regule, proles,

63 qui, longum semper fama gliscente per aevum,

64 infidis servasse fidem memorabere Poenis,

65 flore nitens primo, patriis, heu ! Punica bella

66 auspiciis ingressus erat ; miseramque parentem

67 et dulcis tristi repetebat sorte penates

68 saucius. Haud illi comitum super ullus, et atris

69 vulneribus qui ferret opem ; per devia, fractae

70 innitens hastae furtoque ereptus opacae

71 noctis, iter tacitum Perusina ferebat in arva

72 ac fessus parvi, quaecumque ibi fata darentur,

73 limina pulsabat tecti, cum membra cubili

74 evolvens non tarda Marus (vetus ille parentis

75 miles et haud surda tractarat proelia fama)

76 procedit, renovata focis et paupere Vesta

77 lumina praetendens. Utque ora agnovit et aegrum

78 vulneribus diris ac, lamentabile visu,

79 lapsantis fultum truncata cuspide gressus,

80 funesti rumore mali jam saucius aures :

81 "Quod scelus, o nimius vitae nimiumque ferendis

82 adversis genitus, cerno ? Te, maxime, vidi,

83 ductorum, cum captivo Carthaginis arcem

84 terreres vultu, crimen culpamque Tonantis,

85 occidere atque hausi, quem non Sidonia tecta

86 expulerint eversa meo de corde, dolorem.

87 Estis ubi en iterum, superi ? Dat pectora ferro

88 Regulus, ac stirpem tantae perjura recidit

89 surgentem Carthago domus." Inde aegra reponit

90 membra toro ; nec ferre rudis medicamina (quippe

91 callebat bellis) nunc purgat vulnera lympha,

92 nunc mulcet sucis ; ligat inde ac vellera molli

93 circumdat tactu et torpentis mitigat artus.

94 Exin cura seni tristem depellere fesso

95 ore sitim et parca vires accersere mensa.

96 Quae postquam properata, sopor sua munera tandem

97 applicat et mitem fundit per membra quietem.

98 Necdum exorta dies, Marus instat vulneris aestus

99 expertis medicare modis gratumque teporem,

100 exutus senium, trepida pietate ministrat.

101 Hic juvenis, maestos tollens ad sidera vultus,

102 cum gemitu lacrimisque simul : "Si culmina nondum

103 Tarpeia exosus damnasti sceptra Quirini,

104 extremas Italum res Ausoniamque ruentem

105 aspice", ait, "genitor ; tandemque adverte procellis

106 aequos Iliacis oculos. Amisimus Alpes,

107 nec deinde adversis modus est : Ticinus et ater

108 stragibus Eridanus, tuque insignite tropaeis

109 Sidoniis Trebia et tellus lacrimabilis Arni.

110 Sed quid ego haec ? Gravior quanto vis ecce malorum !

111 Vidi crescentis Trasimenni caedibus undas

112 prostrataque virum mole ; inter tela cadentem

113 vidi Flaminium. Testor, mea numina, manes

114 dignam me poenae tum nobilitate paternae

115 strage hostis quaesisse necem, ni tristia letum,

116 ut quondam patri, nobis quoque fata negassent."

117 Cetera acervantem questu lenire laborans

66

118 effatur senior : "Patrio, fortissime, ritu

119 quicquid adest duri et rerum inclinata feramus.

120 Talis lege deum clivoso tramite vitae

121 per varios praeceps casus rota volvitur aevi.

122 Sat tibi, sat magna et totum vulgata per orbem

123 stant documenta domus : sacer ille et numine nullo

124 inferior, tuus ille parens decora alta paravit

125 restando adversis nec virtutem exuit ullam

126 ante reluctantis liquit quam spiritus artus.

127 Vix puerile mihi tempus confecerat aetas,

128 cum primo malas signabat Regulus aevo.

129 Accessi comes, atque omnis sociavimus annos,

130 donec dis Italae visum est extinguere lumen

131 gentis, in egregio cujus sibi pectore sedem

132 ceperat alma Fides mentemque amplexa tenebat.

133 Ille ensem nobis magnorum hunc instar honorum

134 virtutisque ergo dedit et, sordentia fumo

135 quae cernis nunc, frena, sed est argenteus ollis

136 fulgor ; nec cuiquam Marus est post talia dona

137 non praelatus eques. Verum superavit honores

138 omnis hasta meos. Cui me libare Lyaei

139 quod cernis latices, dignum cognoscere causam.

140 Turbidus arentis lento pede sulcat harenas

141 Bagrada, non ullo Libycis in finibus amne

142 victus limosas extendere latius undas

143 et stagnante vado patulos involvere campos.

144 Hic studio laticum, quorum est haud prodiga tellus,

145 per ripas laeti saevis consedimus arvis.

146 Lucus iners juxta Stygium pallentibus umbris

147 servabat sine sole nemus, crassusque per auras

148 halitus erumpens taetrum expirabat odorem.

149 Intus dira domus curvoque immanis in antro

150 sub terra specus et tristes sine luce tenebrae.

151 Horror mente redit. Monstrum exitiabile et ira

152 telluris genitum, cui par vix viderit aetas

153 ulla virum, serpens centum porrectus in ulnas

154 letalem ripam et lucos habitabat Avernos.

155 Ingluviem immensi ventris gravidamque venenis

156 alvum deprensi satiabant fonte leones

157 aut acta ad fluvium torrenti lampade solis

158 armenta et tractae foeda gravitate per auras

159 ac tabe adflatus volucres. Semesa jacebant

160 ossa solo informi dape quae repletus et asper

161 vastatis gregibus nigro ructarat in antro.

162 Isque ubi ferventi concepta incendia pastu

163 gurgite mulcebat rapido et spumantibus undis,

164 nondum etiam toto demersus corpore in amnem

165 jam caput adversae ponebat margine ripae.

166 Imprudens tantae pestis gradiebar, Aquino

167 Appenninicola atque Umbro comitatus Avente ;

168 scire nemus faciemque loci explorare libebat.

169 Jamque propinquantum tacitus penetravit in artus

170 horror et occulto riguerunt frigore membra.

171 Intramus tamen et Nymphas numenque precamur

172 gurgitis ignoti trepidosque et multa paventes

173 arcano gressus audemus credere luco.

174 Ecce e vestibulo primisque e faucibus antri

175 Tartareus turbo atque insano saevior Euro

67

176 spiritus erumpit, vastoque e gurgite fusa

177 tempestas oritur, mixtam stridore procellam

178 Cerbereo torquens. Pavefacti clade vicissim

179 aspicimus : resonare solum, tellusque moveri,

180 atque antrum ruere, et visi procedere manes.

181 Quantis armati caelum petiere Gigantes

182 anguibus, aut quantus Lernae lassavit in undis

183 Amphitryoniaden serpens, qualisque comantes

184 auro servavit ramos Junonius anguis,

185 tantus disjecta tellure sub astra coruscum

186 extulit adsurgens caput atque in nubila primam

187 dispersit saniem et caelum foedavit hiatu.

188 Diffugimus tenuemque metu conamur anheli

189 tollere clamorem frustra ; nam sibila totum

190 implebant nemus. Ac subita formidine caecus

191 et facti damnandus Avens (sed fata trahebant)

192 antiquae quercus ingenti robore sese

193 occulit, infandum si posset fallere monstrum.

194 Vix egomet credo : spiris cingentibus arte

195 arboris abstraxit molem penitusque revulsam

196 evertit fundo et radicibus eruit imis.

197 Tum trepidum ac socios extrema voce cientem

198 corripit atque haustu sorbens et faucibus atris

199 (vidi respiciens) obscaena condidit alvo.

200 Infelix fluvio sese et torrentibus undis

201 crediderat celerique fuga jam nabat Aquinus.

202 Hunc medio invasit fluctu ripaeque relatos

203 (heu genus infandum leti ! ) depascitur artus.

204 Sic dirum nobis et lamentabile monstrum

205 effugisse datur. Quantum mens aegra sinebat,

206 adpropero gressum et ductori singula pando.

207 Ingemuit casus juvenum miseratus acerbos.

208 Utque erat in pugnas et Martem et proelia et hostem

209 igneus et magna audendi flagrabat amore,

210 ocius arma rapi et spectatum Marte sub omni

211 ire jubet campis equitem. Ruit ipse, citatum

212 quadrupedem planta fodiens, scutataque raptim

213 consequitur jusso manus et muralia portat

214 ballistas tormenta gravis suetamque movere

215 excelsas turris immensae cuspidis hastam.

216 Jamque ubi feralem strepitu circumtonat aulam

217 cornea gramineum persultans ungula campum,

218 percitus hinnitu serpens evolvitur antro

219 et Stygios aestus fumanti exsibilat ore.

220 Terribilis gemino de lumine fulgurat ignis ;

221 at nemus arrectae et procera cacumina saltus

222 exuperant cristae ; trifido vibrata per auras

223 lingua micat motu atque adsultans aethera lambit.

224 Ut vero strepuere tubae, conterritus alte

225 immensum attollit corpus tergoque residens

226 cetera sumatis glomerat sub pectore gyris.

227 Dira dehinc in bella ruit rapideque resolvens

228 contortos orbes derecto corpore totam

229 extendit molem subitoque propinquus in ora

230 lato distantum spatio venit. Omnis anhelat

231 attonitus serpentis equus, frenoque teneri

232 impatiens crebros expirat naribus ignes.

233 Arduus ille super tumidis cervicibus altum

68

234 nutat utroque caput. Trepidos inde incitus ira

235 nunc sublime rapit, nunc vasto pondere gaudet

236 elisisse premens. Tunc fractis ossibus atram

237 absorbet saniem et, tabo manante per ora,

238 mutat hians hostem semesaque membra relinquit.

239 Cedebant jam signa retro, victorque catervas

240 longius avectas adflatus peste premebat,

241 cum ductor, propere revocatam in proelia turmam

242 vocibus impellens : "Serpentine Itala pubes

243 terga damus Libycisque parem non esse fatemur

244 anguibus Ausoniam ? Si debellavit inertis

245 halitus, ac viso mens aegra effluxit hiatu,

246 ibo alacer solusque manus componere monstro

247 sufficiam." Clamans haec atque interritus hastam

248 fulmineo volucrem torquet per inane lacerto.

249 Venit in adversam non vano turbine frontem

250 cuspis et haud paulum vires adjuta ruentis

251 contra ardore ferae, capiti tremebunda resedit.

252 Clamor ad astra datur, vocesque repente profusae

253 aetherias adiere domos. Furit ilicet ira

254 terrigena, impatiens dare terga novusque dolori

255 et chalybem longo tum primum passus in aevo.

256 Nec frustra rapidi stimulante dolore fuisset

257 impetus, ablato ni Regulus arte regendi

258 instantem elusisset equo rursusque secutum

259 cornipedis gyros flexi curvamine tergi

260 detortis laeva celer effugisset habenis.

261 At non spectator Marus inter talia segni

262 torpebat dextra. Mea tanto in corpore monstri

263 hasta secunda fuit. Jam jamque extrema trisulca

264 lambebat lingua fessi certamine terga

265 quadrupedis ; torsi telum atque urgentia velox

266 in memet saevi serpentis proelia verto.

267 Hinc imitata cohors certatim spicula dextris

268 congerit alternasque ferum diducit in iras,

269 donec murali ballista coercuit ictu.

270 Tum fractus demum vires ; nec jam amplius aegra

271 consuetum ad nisus spina praestante rigorem

272 et solitum in nubes tolli caput. Acrius instant,

273 jamque alvo penitus demersa phalarica sedit

274 et geminum volucres lumen rapuere sagittae.

275 Jam patulis vasto sub vulnere faucibus ater

276 tabificam expirat saniem specus ; ultima jamque

277 ingestis cauda et jaculis et pondere conti

278 haeret humi, lassoque tamen minitatur hiatu,

279 donec tormentis stridens magnoque fragore

280 discussit trabs acta caput, longoque resolvens

281 aggere se ripae tandem exhalavit in auras

282 liventem nebulam fugientis ab ore veneni.

283 Erupit tristi fluvio mugitus et imis

284 murmura fusa vadis ; subitoque et lucus et antrum

285 et resonae silvis ulularunt flebile ripae.

286 Heu quantis luimus mox tristia proelia damnis !

287 Quantaque supplicia et qualis exhausimus iras !

288 Nec tacuere pii vates famulumque sororum

289 Naiadum, tepida quas Bagrada nutrit in unda,

290 nos violasse manu seris monuere periclis.

291 Haec tunc hasta decus nobis pretiumque secundi

69

292 vulneris a vestro, Serrane, tributa parente,

293 princeps quae sacro bibit e serpente cruorem."

294 Jamdudum vultus lacrimis atque ora rigabat

295 Serranus medioque viri sermone profatur :

296 "Huic si vita duci nostrum durasset in aevum,

297 non Trebia infaustas superasset sanguine ripas,

298 nec, Trasimenne, tuus premeret tot nomina gurges."

299 Tum senior : "Magnas", inquit, "de sanguine poenas

300 percepit Tyrio et praesumpta piacula mortis.

301 Nam, defecta viris et opes attrita, supinas

302 Africa tendebat palmas, cum sidere diro

303 misit Agenoreis ductorem animosa Therapne.

304 Nulla viro species decorisque et frontis egenum

305 corpus ; in exiguis vigor - admirabile ! - membris

306 vividus et nisu magnos qui vinceret artus.

307 Jam Martem regere atque astus adjungere ferro

308 et duris facilem per inhospita ducere vitam

309 haud isti, quem nunc penes est sollertia belli,

310 cederet Hannibali. Vellem hunc, o tristia nobis

311 Taygeta, hunc unum non durassetis opacis

312 Eurotae ripis ! Vidissem moenia flammis

313 Phoenissae ruere, aut certe non horrida fata

314 flevissem ducis et, nulla quos morte nec igni

315 exutos servans portabo in Tartara, luctus.

316 Consertae campis acies, multusque per arva

317 fervebat Mavors, nec mens erat ulla sine ira.

318 Hic inter medios memorandis Regulus ausis

319 laxabat ferro campum inque pericla ruebat

320 nec repetenda dabat letali vulnera dextra.

321 Sic ubi nigrantem torquens stridentibus Austris

322 portat turbo globum piceaque e nube ruinam

323 pendentem terris pariter pontoque minatur,

324 omnis et agricola et nemoroso vertice pastor

325 et pelago trepidat subductis navita velis.

326 At fraudem nectens, socios ubi concava saxa

327 claudebant, vertit subito certamina Graius

328 et dat terga celer ficta formidine ductor ;

329 haud secus ac stabulis procurans otia pastor

330 in foveam parco tectam velamine frondis

331 ducit nocte lupos positae balatibus agnae.

332 Abripuit traxitque virum fax mentis honestae,

333 gloria et incerti fallax fiducia Martis.

334 Non socios comitumve manus, non arma sequentum

335 respicere, insano pugnae tendebat amore

336 jam solus, nubes subito cum densa Laconum

337 saxosis latebris intento ad proelia circum

338 funditur, et pone insurgit vis saeva virorum.

339 O diram Latio lucem fastisque notandum !

340 Dedecus o, Gradive, tuum ! tibi dextera et urbi

341 nata tuae tristi damnatur sorte catenae.

342 Haud umquam absistam gemitu. Te, Regule, vidit

343 Sidonius carcer ! Tuque huic sat magna triumpho

344 visa es, Carthago, superis ! Quae poena sequetur

345 digna satis tali pollutos Marte Laconas ?

346 At nova Elissaei jurato foedera patres

347 consultant mandare duci pacisque sequestrem

348 mittere poscentis vinctam inter proelia pubem

349 captivamque manum ductore rependere nostro.

70

350 Nec mora, jam stabat primis in litoris undis

351 navali propulsa ratis, jam nautica pubes

352 aut silvis stringunt ramos, aut abiete secta

353 transtra novant. His intortos aptare rudentis,

354 his studium erecto componere carbasa malo.

355 Unca locant prora curvati pondera ferri.

356 Ante omnis doctus pelagi rectorque carinae

357 puppim aptat clavumque Cothon. Micat aereus alta

358 fulgor aqua trifidi splendentis in aequore rostri.

359 Tela simul variamque ferunt contra aspera ponti

360 rerum ad tempus opem. Mediae stat margine puppis

361 qui voce alternos nautarum temperet ictus

362 et remis dictet sonitum pariterque relatis

363 ad numerum plaudat resonantia caerula tonsis.

364 Postquam confectum nautis opus horaque cursus

365 atque armata ratis ventique dedere profundum,

366 omnis turba ruit, matres puerique senesque.

367 Per medios coetus trahit atque inimica per ora

368 spectandum Fortuna ducem. Fert lumina contra

369 pacatus frontem, qualis cum litora primum

370 attigit appulsa rector Sidonia classe.

371 Accessi comes, haud ipso renuente, ratique

372 impositus maestis socium me casibus addo.

373 Inluviem atque inopes mensas durumque cubile

374 et certare malis urgentibus hoste putabat

375 devicto majus, nec tam fugisse cavendo

376 adversa egregium, quam perdomuisse ferendo.

377 Spes tamen una mihi - quamquam bene cognita et olim

378 atrox illa fides - Urbem murosque domumque

379 tangere si miseris licuisset, corda moveri

380 posse viri et vestro certe mitescere fletu.

381 Claudebam sub corde metus lacrimasque putabam

382 esse viro et nostrae similem inter tristia mentem.

383 Cum tandem patriae Tiberino adlabimur amni,

384 servabam vultus ducis ac prodentia sensum

385 lumina et obtutu perstabam intentus eodem.

386 Si qua fides, unum, puer, inter mille labores,

387 unum etiam in patria saevaque in Agenoris urbe

388 atque unum vidi poenae quoque tempore vultum.

389 Obvia captivo cunctis simul urbibus ibat

390 Ausonia, et, campum turba vincente, propinqui

391 implentur colles ; strepit altis Albula ripis.

392 Ipsi Poenorum proceres immitia corda

393 ad patrios certant cultus revocare, togaeque

394 addebatur honos. Stetit, inlacrimante senatu

395 et matrum turba juvenumque dolore profuso,

396 inter tot gemitus immobilis. Aggere consul

397 tendebat dextram et patria vestigia primus

398 ponentem terra occursu celebrabat amico.

399 Collegit gressum ; monitusque recedere consul

400 nec summum violare decus. Cingente superba

401 Poenorum turba captivoque agmine saeptus

402 ibat et invidiam caelo divisque ferebat.

403 Ecce trahens geminum natorum Marcia pignus,

404 infelix nimia magni virtute mariti,

405 squalentem crinem et tristis lacerabat amictus -

406 agnoscisne diem ? an teneris non haesit in annis ? -

407 atque ea, postquam habitu juxta et velamine Poeno

71

408 deformem aspexit, fusis ululatibus aegra

409 labitur, et gelidos mortis color occupat artus.

410 Si qua deis pietas, tales, Carthago, videre

411 dent tibi Sidonias matres. Me voce quieta

412 affatus, jubet et vestros et conjugis una

413 arcere amplexus ; patet impenetrabilis ille

414 luctibus et numquam summissus colla dolori."

415 Hic alto juvenis gemitu lacrimisque coortis :

416 "Magne parens", inquit, "quo majus numine nobis

417 Tarpeia nec in arce sedet, si jura querelis

418 sunt concessa piis, cur hoc matrique mihique

419 solamen, vel cur decus hoc, o dure, negasti,

420 tangere sacratos vultus atque oscula ab ore

421 libavisse tuo ? Dextram mihi prendere dextra

422 non licitum ? Leviora forent haec vulnera quantum,

423 si ferre ad manes infixos mente daretur

424 amplexus, venerande, tuos. Sed vana recordor

425 ni, Mare, (nam primo tunc haerebamus in aevo)

426 humana major species erat. Horrida cano

427 vertice descendens ingentia colla tegebat

428 caesaries, frontique coma squalente sedebat

429 terribilis decor atque animi venerabile pondus.

430 Nil posthac oculis simile incidit." Excipit inde

431 jam Marus atque, inhibens convellere vulnera questu :

432 "Quid, cum praeteritis invisa penatibus", inquit,

433 "hospitia et sedes Poenorum intravit acerbas !

434 Adfixi clipei currusque et spicula nota

435 aedibus in parvis, magni monumenta triumphi,

436 pulsabant oculos, conjunxque in limine primo

437 clamabat : "Quo fers gressus ? Non Punicus hic est,

438 Regule, quem fugias, carcer. Vestigia nostri

439 casta tori domus et patrium sine crimine servat

440 inviolata larem. Semel hic iterumque (quid, oro,

441 pollutum est nobis ? ) prolem, gratante senatu

442 et patria, sum enixa tibi. Tua, respice, sedes

443 haec est, unde ingens umeris fulgentibus ostro

444 vidisti Latios consul procedere fasces ;

445 unde ire in Martem, quo capta referre solebas

446 et victor mecum suspendere postibus arma.

447 Non ego complexus et sanctae foedera taedae

448 conjugiumve peto : patrios damnare penatis

449 absiste ac natis fas duc concedere noctem."

450 Hos inter fletus junctus vestigia Poenis

451 limine se clusit Tyrio questusque reliquit.

452 Vixdum clara dies summa lustrabat in Oeta

453 Herculei monumenta rogi, cum consul adire

454 accirique jubet Libyas. Tum limina templi

455 vidimus intrantem. Quae consultata senatus,

456 quasve viri voces extremum curia maerens

457 audierit, placido nobis ipse edidit ore.

458 Intulit ut gressus, certatim voce manuque

459 ad solitam sedem et vestigia nota vocabant.

460 Abnuit antiquumque loci aspernatus honorem.

461 At circumfusi non setius undique dextram

462 prensare ac, patriae ductorem nomine tanto

463 redderet, orabant ; captiva posse redemptum

464 pensari turba, ac Tyrias tum justius arces

465 arsuras dextra, fuerit quae vincta catenis.

72

466 Tum palmas simul attollens ac lumina caelo :

467 "Justitiae rectique dator, qui cuncta gubernas,

468 nec levior mihi diva Fides Sarranaque Juno,

469 quos reditus testes jurata mente vocavi,

470 sit mihi fas me digna loqui Latiosque tueri

471 voce focos, ibo ad Tyrios non segnior", inquit,

472 "stante fide reditus et salvo foedere poenae.

473 Sic nobis rerum exitio desistite honorem

474 tendere. Tot bellis totque annis fregimus aevum.

475 Nunc etiam vinclis et longo carcere torpent

476 captivo in senio vires. Fuit ille nec umquam,

477 dum fuit, a duro cessavit munere Martis

478 Regulus : exangui spectatis corpore nomen.

479 At non Carthago, fraudum domus, inscia quantum

480 e nobis restet, juvenes parat, aspera ferro

481 pectora, captivos nostra pensare senecta.

482 Ite dolos contra, gensque astu fallere laeta

483 discat, me capto quantum tibi, Roma, supersit.

484 Nec vero placeat, nisi quae de more parentum,

485 pax erit. Exposcunt Libyes nobisque dedere

486 haec referenda, pari libeat si pendere bellum

487 foedere et ex aequo geminas conscribere leges.

488 Sed mihi sit Stygios ante intravisse penates,

489 talia quam videam ferientis pacta Latinos."

490 Haec fatus Tyriae sese jam reddidit irae,

491 nec monitus spernente gravis fidosque senatu,

492 Poenorum dimissa cohors, quae maesta repulsa

493 ac minitans capto patrias properabat ad oras.

494 Prosequitur vulgus patres, ac planctibus ingens

495 personat et luctu campus. Revocare libebat

496 interdum et justo raptum retinere dolore.

497 At trepida et subito ceu stans in funere conjunx,

498 ut vidit puppi properantem intrare, tremendum

499 vociferans, celerem gressum referebat ad undas :

500 "Tollite me, Libyes, comitem poenaeque necisque.

501 Hoc unum, conjunx, uteri per pignora nostri

502 unum oro : liceat tecum quoscumque ferentem

503 terrarum pelagique pati caelique labores.

504 Non ego Amyclaeum ductorem in proelia misi,

505 nec nostris tua sunt circumdata colla catenis.

506 Cur usque ad Poenos miseram fugis ? Accipe mecum

507 hanc prolem. Forsan duras Carthaginis iras

508 flectemus lacrimis, aut, si praecluserit aures

509 urbs inimica suas, eadem tunc hora manebit

510 teque tuosque simul ; vel, si stat rumpere vitam,

511 in patria moriamur. Adest comes ultima fati."

512 Has inter voces vinclis resoluta moveri

513 paulatim et ripa coepit decedere puppis.

514 Tum vero infelix, mentem furiata dolore,

515 exclamat fessas tendens ad litora palmas :

516 "En, qui se jactat Libyae populisque nefandis

517 atque hosti servare fidem. Data foedera nobis

518 ac promissa fides thalamis ubi, perfide, nunc est ? "

519 Ultima vox duras haec tunc penetravit ad aures ;

520 cetera percussi vetuerunt noscere remi.

521 Tum fluvio raptim ad pelagi devolvimur oras

522 ac legimus pontum pinuque immane cavata

523 aequor et immensas curva trabe findimus undas.

73

524 Ludibrium necis horrescens, vis aspera ponti

525 obrueret scopulisque ratem furor improbus Euri

526 frangeret, optabam ; letum id commune fuisset.

527 Sed nos ad poenam moderato flamine lenes

528 vexerunt Zephyri Tyrioque dedere furori.

529 Infelix vidi patriamque remissus in urbem

530 narrator poenae dura mercede reverti.

531 Nec tibi nunc ritus imitantem irasque ferarum

532 Pygmalioneam temptarem expromere gentem,

533 si majus quicquam toto vidisset in orbe

534 gens hominum, quam quod vestri veneranda parentis

535 edidit exemplum virtus : pudet addere questus

536 suppliciis, quae spectavi placido ore ferentem.

537 Tu quoque, care puer, dignum te sanguine tanto

538 fingere ne cessa atque orientis comprime fletus.

539 Praefixo paribus ligno mucronibus omnes

540 armantur laterum crates, densumque per artem

541 texitur erecti stantisque ex ordine ferri

542 infelix stimulus, somnisque hac fraude negatis

543 quocumque inflexum producto tempore torpor

544 inclinavit iners, fodiunt ad viscera corpus.

545 Absiste, o juvenis, lacrimis : patientia cunctos

546 haec superat currus. Longo revirescet in aevo

547 gloria, dum caeli sedem terrasque tenebit

548 casta Fides, dum virtutis venerabile nomen

549 vivet, eritque dies, tua quo, dux inclite, fata

550 audire horrebunt a te calcata minores."

551 Haec Marus et maesta refovebat vulnera cura.

552 Interea, rapidas perfusa cruoribus alas,

553 sicut sanguinea Trasimenni tinxerat unda,

554 vera ac ficta simul spargebat Fama per Urbem.

555 Allia et infandi Senones captaeque recursat

556 attonitis arcis facies. Excussit habenas

557 luctificus Pavor, et tempestas aucta timendo.

558 Hic raptim ruit in muros : vox horrida fertur

559 "Hostis adest ! ", rapiuntque sudes et inania tela.

560 Ast aliae, laceris canentes crinibus, alta

561 verrunt tecta deum et seris post fata suorum

562 sollicitant precibus. Requiem tenebraeque diesque

563 amisere ; jacent portis ululante dolore

564 dispersum vulgus, remeantumque ordine longo

565 servat turba gradus. Pendent ex ore loquentum,

566 nec laetis sat certa fides, iterumque morantur

567 orando et, vultu interdum sine voce precati,

568 quod rogitant, audire pavent. Hinc fletus, ubi aures

569 percussae graviore malo ; metus inde, negatum

570 si scire, et dubius responsi nuntius haesit.

571 Jamque ubi conspectu redeuntum visa propinquo

572 corpora, sollicite laeti funduntur et ipsis

573 oscula vulneribus figunt superosque fatigant.

574 Hic inter trepidos, curae venerandus, agebat

575 Serranum Marus ; atque olim post fata mariti

576 non egressa domum vitato Marcia coetu

577 et lucem causa natorum passa ruebat

578 in luctum similem antiquo. Turbata repente

579 agnoscensque Marum : "Fidei comes inclite magnae,

580 hunc certe mihi reddis", ait. "Leve vulnus ? An alte

581 usque ad nostra ferus penetravit viscera mucro ?

74

582 Quicquid id est, dum non vinctum Carthago catenis

583 abripiat poenaeque instauret monstra paternae,

584 gratum est, o superi. Quotiens heu, nate, petebam,

585 ne patrias iras animosque in proelia ferres

586 neu te belligeri stimularet in arma parentis

587 triste decus. Nimium vivacis dura senectae

588 supplicia expendi. Quaeso, jam parcite, si qua

589 numina pugnastis nobis." At cladis acerbae

590 discussa ceu nube, patres conquirere fessis

591 jam rebus meditantur opem, atque ad munera belli

592 certatur, pulsusque timor graviore periclo.

593 Maxima curarum, rectorem ponere castris,

594 cui Latium et moles rerum quassata recumbat,

595 spectante occasum patria. Jovis illa ruenti

596 Ausoniae atque Italis tempus protendere regnis

597 cura fuit ; nam Tyrrhenos Poenumque secundis

598 Albana surgens respexerat arce tumentem,

599 qui ferre in muros victricia signa parabat.

600 Tum quassans caput : "Haud umquam tibi Juppiter", inquit,

601 "o juvenis, dederit portas transcendere Romae

602 atque inferre pedem. Tyrrhenas sternere valles

603 caedibus, et ripas fluviorum exire Latino

604 sanguine fas fuerit : Tarpeium accedere collem

605 murisque aspirare veto." Quater inde coruscum

606 contorsit dextra fulmen, quo tota reluxit

607 Maeonidum tellus, atramque per aethera volvens

608 abrupto fregit caelo super agmina nubem.

609 Nec Poenum avertisse satis ; dat numine magno

610 Aeneadis mentem gremio deponere tuto

611 Romuleam laudem Fabioque salutis habenas

612 credere ductori. Cui postquam tradita belli

613 jura videt : "Non hunc", inquit, "superaverit unquam

614 invidia aut blando popularis gloria fuco ;

615 non astus fallax, non praeda aliusve cupido.

616 Bellandi vetus ac laudum cladumque quieta

617 mente capax ; par ingenium castrisque togaeque."

618 Sic genitor divum recipitque ad sidera gressum.

619 Hic, circumspectis nulli deprensus in armis

620 laudatusque Jovi, Fabius mirabile quantum

621 gaudebat reducem patriae adnumerare reversus,

622 duxerat egrediens quam secum in proelia, pubem.

623 Nec membris quisquam natove pepercit amato

624 acrius aut vidit socium per bella cruorem

625 tristior. Atque idem, perfusus sanguine victor

626 hostili, plenis repetebat moenia castris.

627 Stirpe genus clarum caeloque affinis origo.

628 Nam remeans longis olim Tirynthius oris

629 et triplicis monstri famam et spectacula captas

630 mira boves hac, qua fulgent nunc moenia Romae,

631 egit ovans. Tunc Arcadius (sic fama) locabat

632 inter desertos fundata Palatia dumos

633 paupere sub populo ductor, cum regia virgo

634 hospite victa sacro, Fabium de crimine laeto

635 procreat et magni commiscet seminis ortus

636 Arcas in Herculeos mater ventura nepotes.

637 Ter centum domus haec Fabios armavit in hostem,

638 limine progressos uno ; pulcherrima quorum

639 cunctando Fabius superavit facta ducemque

75

640 Hannibalem aequando. Tantus tunc, Poene, fuisti.

641 Dum se perculsi renovant in bella Latini,

642 turbatus Jove et exuta spe moenia Romae

643 pulsandi, collis Umbros atque arva petebat

644 Hannibal, excelso summi qua vertice montis

645 devexum lateri pendet Tuder, atque ubi latis

646 projecta in campis nebulas exhalat inertis

647 et sedet ingentem pascens Mevania taurum,

648 dona Jovi. Tum Palladios se fundit in agros

649 Picenum dives praedae atque errantibus armis,

650 quo spolia invitant, transfert populantia signa ;

651 donec pestiferos mitis Campania cursus

652 tardavit bellumque sinu indefensa recepit.

653 Hic dum stagnosi spectat templumque domosque

654 Literni ductor, varia splendentia cernit

655 pictura belli patribus monumenta prioris

656 exhausti - nam porticibus signata manebant -

657 quis inerat longus rerum et spectabilis ordo.

658 Primus bella truci suadebat Regulus ore,

659 bella neganda, viro si noscere fata daretur.

660 At princeps Poenis indicta more parentum

661 Appius astabat pugna lauroque revinctus

662 justum Sarrana ducebat caede triumphum.

663 Aequoreum juxta decus et navale tropaeum,

664 rostra gerens nivea surgebat mole columna ;

665 exuvias Marti donumque Duilius, alto

666 ante omnis mersa Poenorum classe, dicabat.

667 Cui, nocturnus honos, funalia clara sacerque

668 post epulas tibicen adest ; castosque penatis

669 insignis laeti repetebat murmure cantus.

670 Cernit et extremos defuncti civis honores :

671 Scipio ductoris celebrabat funera Poeni,

672 Sardoa victor terra. Videt inde ruentem

673 litoribus Libycis dispersa per agmina pubem ;

674 instabat crista fulgens et terga premebat

675 Regulus : Autololes Nomadesque et Maurus et Hammon

676 et Garamas positis dedebant oppida telis.

677 Lentus harenoso spumabat Bagrada campo

678 viperea sanie, turmisque minantibus ultro

679 pugnabat serpens et cum duce bella gerebat.

680 Necnon projectum puppi frustraque vocantem

681 numina Amyclaeum mergebat perfida ponto

682 rectorem manus, et seras tibi, Regule, poenas

683 Xanthippus digni pendebat in aequore leti.

684 Addiderant geminas medio consurgere fluctu

685 Aegatis ; lacerae circum fragmenta videres

686 classis et effusos fluitare in gurgite Poenos.

687 Possessor pelagi pronaque Lutatius aura

688 captivas puppis ad litora victor agebat.

689 Haec inter juncto religatus in ordine Hamilcar,

690 ductoris genitor, cunctarum ab imagine rerum

691 totius in sese vulgi converterat ora.

692 Sed Pacis faciem et pollutas foederis aras

693 deceptumque Jovem ac dictantis jura Latinos

694 cernere erat. Strictas trepida cervice secures

695 horrebat Libys, ac summissis ordine palmis

696 orantes veniam jurabant irrita pacta.

697 Haec Eryce e summo spectabat laeta Dione.

76

698 Quae postquam infesto percensuit omnia vultu

699 adridens Poenus, lenta proclamat ab ira :

700 "Non leviora dabis nostris inscribere tectis

701 acta meae dextrae : captam, Carthago, Saguntum

702 da spectare, simul flamma ferroque ruentem ;

703 perfodiant patres natorum membra. Nec Alpes

704 exiguus domitas capiet locus ; ardua celsis

705 persultet juga victor equis Garamasque Nomasque.

706 Addes Ticini spumantis sanguine ripas

707 et nostrum Trebiam et Trasimenni litora Tusci

708 clausa cadaveribus. Ruat ingens corpore et armis

709 Flaminius ; fugiat consul manante cruore

710 Scipio et ad socios nati cervice vehatur.

711 Haec mitte in populos, et adhuc majora dabuntur :

712 flagrantem effinges facibus, Carthago, Libyssis

713 Romam et dejectum Tarpeia rupe Tonantem.

714 Interea vos, ut dignum est, ista ,ocius ite,

715 o juvenes, quorum dextris mihi tanta geruntur,

716 in cineres monumenta date atque involvite flammis ! "

P_7 v.1 Interea trepidis Fabius spes unica rebus.

2 Ille quidem socios atque aegram vulnere praeceps

3 Ausoniam armabat viridique ad dura laborum

4 bellator senio jam castra movebat in hostem,

5 sed mens humana major non tela nec enses

6 nec fortis spectabat equos : tot milia contra

7 Poenorum invictumque ducem, tot in agmina solus

8 ibat et in sese cuncta arma virosque gerebat.

9 Ac ni sacra seni vis impressumque fuisset

10 sistere Fortunam cunctando adversa foventem,

11 ultima Dardanii transisset nominis aetas.

12 Ille modum superis in Punica castra favoris

13 addidit et Libyae finem inter prospera bella

14 vincendi statuit. Tumefactum cladibus ille

15 Hesperiis lento Poenum moderamine lusit.

16 Summe ducum, qui regna iterum labentia Trojae

17 et fluxas Latii res majorumque labores,

18 qui Carmentis opes et regna Evandria servas,

19 surge, age et emerito sacrum caput insere caelo.

20 At Libyae ductor, postquam nova nomina lecto

21 dictatore vigent, raptim mutata Latinis

22 imperia haud frustra reputans, cognoscere avebat,

23 quae fortuna viro, quodnam decus, ultima fessis

24 ancora cur Fabius, quem post tot Roma procellas

25 Hannibali putet esse parem. Fervore carentes

26 angebant anni fraudique inaperta senectus.

27 Ocius accitum captivo ex agmine poscit

28 progeniem ritusque ducis dextraeque labores.

29 Cilnius, Arreti Tyrrhenis ortus in oris,

30 clarum nomen erat. Sed laeva adduxerat hora

31 Ticini juvenem ripis, fususque ruentis

32 vulnere equi Libycis praebebat colla catenis.

33 Hic ardens exire malis et rumpere vitam :

34 "Non cum Flaminio tibi res, nec fervida Gracchi

35 in manibus consulta", inquit, "Tirynthia gens est ;

77

36 quam si fata tuis genuissent, Hannibal, oris,

37 terrarum imperium Carthaginis arce videres.

38 Non ego te longa serie per singula ducam.

39 Hoc sat erit, nosces Fabios certamine ab uno :

40 Veientum populi violata pace negabant

41 acceptare jugum, ac vicino Marte furebat

42 ad portas bellum, consulque ciebat ad arma.

43 Dilectus vetiti, privataque castra penates

44 Herculei implevere ; domo (mirabile !) ab una

45 patricius junctis exercitus ibat in armis.

46 Ter centum exiluere duces ; quocumque liberet,

47 uno non pavidus rexisses bella magistro.

48 Sed (dirum egressis) omen : Scelerata minaci

49 stridentis sonitu tremuerunt limina portae,

50 maximaque Herculei mugivit numinis ara.

51 Invasere hostem, numerarique aspera virtus

52 haud est passa viros, et plures milite caedes.

53 Saepe globo densi, saepe et per devia passim

54 dispersi subiere vices meritique labore

55 aequato nulli quisquam virtute secundus.

56 Ducere ter centum Tarpeia ad templa triumphos,

57 spes heu ! fallaces oblitaque corda caducum

58 mortali quodcumque datur ! Grex ille virorum,

59 qui Fabia gente incolumi deforme putabat

60 publica bella geri, pariter cecidere deorum

61 invidia, subitis circumvenientibus armis.

62 Nec tamen occisos est cur laetere. Supersunt

63 quot tibi sint Libyaeque satis ; certaverit unus

64 ter centum dextris. Tam vivida membra laborque

65 providus et cauta sollertia tecta quiete.

66 Nec vero, calidi, nunc tu, cui sanguinis aetas,

67 foderis in pugna velocius ilia planta

68 bellatoris equi frenisque momorderis ora."

69 Quem cernens avidum leti post talia Poenus :

70 "Nequiquam nostras, demens", ait, "elicis iras

71 et captiva paras moriendo evadere vincla.

72 Vivendum est ; arta serventur colla catena."

73 Haec juvenis, divisque tumens ausisque secundis.

74 At patres Latiasque nurus raptabat ad aras

75 cura deum. Maesto suffusae lumina vultu

76 femineus matres graditur chorus ; ordine longo

77 Junoni pallam conceptaque vota dicabant :

78 "Huc ades, o regina deum, gens casta precamur

79 et ferimus, digno quaecumque est nomine, turba

80 Ausonidum pulchrumque et, acu et subtemine fulvo

81 quod nostrae nevere manus, venerabile donum.

82 Ac dum decrescit matrum metus, hoc tibi, diva,

83 interea velamen erit. Si pellere nostris

84 Marmaricam terris nubem dabis, omnis in auro

85 pressa tibi varia fulgebit gemma corona."

86 Necnon et proprio venerantur Pallada dono

87 Phoebumque armigerumque deum primamque Dionen.

88 Tanta adeo, cum res trepidae, reverentia divum

89 nascitur ; at rarae fumant felicibus arae.

90 Dum Roma antiquos templis indicit honores,

91 jam Fabius, tacito procedens agmine et arte

92 bellandi lento similis, praecluserat omnis

93 fortunaeque hostique vias. Discedere signis

78

94 haud licitum, summumque decus, quo tollis ad astra

95 imperii, Romane, caput, parere docebat.

96 Verum ubi prima satis conspecta in montibus altis

97 signa procul fulsitque novis exercitus armis,

98 arrectae spes Sidonii, fervetque secundis

99 fortunae juvenis. Vincendi sola videtur,

100 quod nondum steterint acies, mora : "Pergite", clamat,

101 "ite citi, ruite ad portas, propellite vallum

102 pectoribus. Quantum campi distamus, ad umbras

103 tantum hosti superest. Resides ad bella vocantur,

104 quis pudeat certare, senes. Quodcumque videtis,

105 hoc reliquum est, primo damnatum ut inutile bello.

106 En, ubi nunc Gracchi atque ubi nunc sunt fulmina gentis

107 Scipiadae ? Pulsi Ausonia non ante paventem

108 dimisere fugam, quam terror ad ultima mundi

109 Oceanumque tulit ; profugus nunc errat uterque,

110 nomina nostra tremens et ripas servat Hiberi.

111 Est etiam, cur Flaminio mihi gloria caeso

112 creverit, et titulis libeat cur figere nostris

113 crudum Marte viri nomen. Quot demere noster

114 huic annos Fabio gladius valet ! At tamen audet.

115 Audeat. Haud ultra faxo spectetur in armis."

116 Talia vociferans volucri rapit agmina cursu

117 ac, praevectus equo, nunc dextra provocat hostem,

118 nunc voce increpitat, missa nunc eminus hasta

119 fertur ovans pugnaeque agitat simulacra futurae :

120 ut Thetidis proles Phrygiis Vulcania campis

121 arma tulit, clipeo amplexus terramque polumque

122 maternumque fretum totumque in imagine mundum.

123 Cassarum sedet irarum spectator et alti

124 celsus colle jugi domat exultantia corda

125 infractasque minas dilato Marte fatigat

126 sollers cunctandi Fabius : ceu nocte sub atra

127 munitis pastor stabulis per ovilia clausum

128 impavidus somni servat pecus ; effera saevit

129 atque impasta truces ululatus turba luporum

130 exercet morsuque quatit restantia claustra.

131 Irritus incepti movet inde atque Apula tardo

132 arva Libys passu legit ac nunc valle residit

133 conditus occulta, si praecipitare sequentem

134 atque inopinata detur circumdare fraude ;

135 nunc nocturna parat caecae celantibus umbris

136 furta viae retroque abitum fictosque timores

137 adsimulat ; tum castra citus deserta relicta

138 ostentat praeda atque invitat prodigus hostem :

139 qualis Maeonia passim Maeandrus in ora,

140 cum sibi gurgitibus flexis revolutus oberrat.

141 Nulla vacant incepta dolis ; simul omnia versat

142 miscetque exacuens varia ad conamina mentem.

143 Sicut aquae splendor, radiatus lampade solis,

144 dissultat per tecta, vaga sub imagine vibrans

145 luminis, et tremula laquearia verberat umbra.

146 Jamque dolore furens ita secum immurmurat irae :

147 "Obvia si primus nobis hic tela tulisset,

148 nullane nunc Trebiae et Trasimenni nomina ? Nulli

149 lugerent Itali ? Numquam Phaethontius amnis

150 sanguinea pontum turbasset decolor unda ?

151 Inventum, dum se cohibet terimurque sedendo,

79

152 vincendi genus. En quotiens, velut obvius iret,

153 discinxit ratione dolos fraudesque resolvit !"

154 Haec secum, medio somni cum bucina noctem

155 divideret, jamque excubias sortitus iniquas,

156 tertius abrupta vigil iret ad arma quiete.

157 Vertit iter Daunique retro tellure relicta

158 Campanas remeat notus populator in oras.

159 Hic vero, intravit postquam uberis arva Falerni -

160 dives ea et numquam tellus mentita colono -

161 addunt frugiferis inimica incendia ramis.

162 Haud fas, Bacche, tuos tacitum tramittere honores,

163 quamquam magna incepta vocent. Memorabere, sacri

164 largitor laticis, gravidae cui nectare vites

165 nulli dant prelis nomen praeferre Falernis.

166 Massica sulcabat meliore Falernus in aevo,

167 ensibus ignotis, senior juga. Pampinus umbras

168 nondum uva viridis nudo texebat in arvo,

169 pocula nec norant sucis mulcere Lyaei.

170 Fonte sitim et pura soliti defendere lympha.

171 Attulit hospitio pergentem ad litora Calpes

172 extremumque diem pes dexter et hora Lyaeum,

173 nec pigitum parvosque lares humilisque subire

174 limina caelicolam tecti. Cepere volentem

175 fumosi postes et ritu pauperis aevi

176 ante focos mensae ; laetus nec senserat hospes

177 advenisse deum ; sed enim de more parentum

178 grato cursabat studio instabatque senectae,

179 donec opes festas puris nunc poma canistris

180 composuit, nunc inriguis citus extulit hortis

181 rorantes umore dapes. Tum lacte favisque

182 distinxit dulcis epulas nulloque cruore

183 polluta castus mensa Cerealia dona

184 attulit ac primum Vestae decerpsit honorem

185 undique et in mediam jecit libamina flammam.

186 Deesse tuos latices, hac sedulitate senili

187 captus, Iacche, vetas. Subito, mirabile dictu,

188 fagina pampineo spumarunt pocula suco,

189 pauperis hospitii pretium ; vilisque rubenti

190 fluxit mulctra mero, et quercu in cratera cavata

191 dulcis odoratis umor sudavit ab uvis.

192 "En cape", Bacchus ait, "nondum tibi nota, sed olim

193 viticolae nomen pervulgatura Falerni

194 munera" - et haud ultra latuit deus. Inde nitentem

195 lumine purpureo frontem cinxere corymbi,

196 et fusae per colla comae, dextraque pependit

197 cantharus, ac vitis, thyrso delapsa virenti,

198 festas Nysaeo redimivit palmite mensas.

199 Nec facilis laeto certasse, Falerne, sapori,

200 postquam iterata tibi sunt pocula, jam pede risum,

201 jam lingua titubante moves, patrioque Lyaeo

202 tempora quassatus, grates et praemia digna

203 vix intellectis conaris reddere verbis,

204 donec composuit luctantia lumina Somnus,

205 Somnus, Bacche, tibi comes additus. Hinc ubi primo

206 ungula dispersit rores Phaethontia Phoebo,

207 uviferis late florebat Massicus arvis,

208 miratus nemora et lucentis sole racemos.

209 It monti decus, atque ex illo tempore dives

80

210 Tmolus et ambrosiis Ariusia pocula sucis

211 ac Methymna ferox lacibus cessere Falernis.

212 Haec tum vasta dabat terrisque infestus agebat

213 Hannibal, et sicci stimulabant sanguinis enses,

214 ludificante ducem Fabio. Jamque improba castris

215 Ausoniis vota et pugnandi prava libido

216 gliscebat ; proni decurrere monte parabant.

217 Da famae, da, Musa, virum, cui vincere bina

218 concessum castra et geminos domitare furores.

219 "Fervida si nobis corda abruptumque putassent

220 ingenium patres et si clamoribus", inquit,

221 "turbari facilem mentem, non ultima rerum

222 et deplorati mandassent Martis habenas.

223 Stat pensata diu belli sententia : vincam

224 servare invitos urgentisque ultima fata.

225 Nulli per Fabium e vobis cecidisse licebit.

226 Si lucis piget et supremis esse cupido est

227 nominis Ausonii taedetque in tempore tali

228 nullum clade nova claraeque fragore ruinae

229 insignem fecisse locum, revocandus ab atris

230 Flaminius vobis est sedibus. Ille ruendi

231 jam dudum properans signum auspiciumque dedisset.

232 An nondum praeceps vicinaque fata videtis ?

233 Una, ut debellet, satis est victoria Poeno.

234 State, viri, et sentite ducem. Cum optabile tempus

235 deposcet dextras, tunc ista ferocia dicta

236 aequentur factis. Non est, mihi credite, non est

237 arduus in pugnas ferri labor ! Una reclusis

238 omnes jam portis in campum effuderit hora.

239 Magnum illud solisque datum, quos mitis euntes

240 Juppiter aspexit, magnum est ex hoste reverti.

241 Fortunae Libys incumbit flatuque secundo

242 fidit agens puppim. Dum desinat aura sinusque

243 destituat tumidos subducto flamine ventus,

244 in rem cunctari fuerit. Non ulla perenni

245 amplexu Fortuna fovet. Jam copia quanto

246 artior, et nullo Tyriis certamine, quantum

247 detritum est famae ! Quin inter cetera nostra

248 haud laude afuerit, modo qui - sed parcere dictis

249 sit melius. Jam vos acies et proelia et hostem

250 poscitis ? O maneat, superi, fiducia talis !

251 Interea exclusa majoris sorte pericli

252 me solum, quaeso, toti me opponite bello."

253 His dictis fractus furor, et rabida arma quierunt :

254 ut cum turbatis placidum caput extulit undis

255 Neptunus totumque videt totique videtur

256 regnator ponto, saevi fera murmura venti

257 dimittunt nullasque movent in frontibus alas ;

258 tum, sensim infusa tranquilla per aequora pace,

259 languentes tacito lucent in litore fluctus.

260 Sensit cura sagax Poeni fraudisque veneno

261 adgreditur mentes. Pauca atque haec ruris aviti

262 jugera nec multis Fabius vertebat aratris ;

263 Massicus uviferis addebat nomina glaebis.

264 Hinc pestem placitum moliri et spargere causas

265 in castra ambiguas. Ferro flammisque pepercit

266 suspectamque loco pacem dedit arte maligna

267 ceu clandestino traheretur foedere bellum.

81

268 Intellectus erat Fabio, Tyriosque videbat

269 dictator saevire dolos. Sed non vacat aegre

270 invidiam gladios inter lituosque timere

271 et dubia morsus famae depellere pugna ;

272 donec reptantem et nequiquam saepe trahendo

273 huc illuc castra ac scrutantem proelia Poenum,

274 qua nemorosa juga et scopulosi vertice colles

275 exsurgunt, clausit sparsa ad divortia turma.

276 Hinc Laestrygoniae saxoso monte premebant

277 a tergo rupes, undosis squalida terris

278 hinc Literna palus, nec ferri aut militis usum

279 poscebat regio. Saeptos sed fraude locorum

280 arta fames, poenas miserae exactura Sagunti,

281 urgebat, finisque aderat Carthaginis armis.

282 Cuncta per et terras et lati stagna profundi

283 condiderat somnus, positoque labore dierum

284 pacem nocte datam mortalibus orbis agebat.

285 At non Sidonium curis flagrantia corda

286 ductorem vigilesque metus haurire sinebant

287 dona soporiferae noctis. Nam membra cubili

288 erigit et fulvi circumdat pelle leonis,

289 qua super instratos projectus gramine campi

290 presserat ante toros. Tunc ad tentoria fratris

291 fert gressus vicina citos. Nec degener ille

292 belligeri ritus taurino membra jacebat

293 effultus tergo et mulcebat tristia somno.

294 Haud procul hasta viri terrae defixa propinquae,

295 et dira e summa pendebat cuspide cassis ;

296 at clipeus circa loricaque et ensis et arcus

297 et telum Baliare simul tellure quiescunt.

298 Juxta lecta manus, juvenes in Marte probati ;

299 et sonipes strato carpebat gramina dorso.

300 Ut pepulere levem intrantis vestigia somnum :

301 "Heus ! " inquit pariterque manus ad tela ferebat,

302 "quae te cura vigil fessum, germane, fatigat ? "

303 Ac jam constiterat sociosque in caespite fusos

304 incussa revocat castrorum ad munera planta,

305 cum Libyae ductor : "Fabius me noctibus aegris,

306 in curas Fabius nos excitat ; illa senectus

307 heu, fatis quae sola meis currentibus obstat !

308 Cernis ut armata circumfundare corona,

309 et vallet clausos collectus miles in orbe.

310 Verum, age, nunc quoniam res artae, percipe porro

311 quae meditata mihi. Latos correpta per agros

312 armenta adsueto belli de more secuntur.

313 Cornibus arentes edicam innectere ramos

314 sarmentique levis fronti religare maniplos ;

315 admotus cum fervorem disperserit ignis,

316 ut passim exultent stimulante dolore juvenci

317 et vaga per collis cervice incendia jactent.

318 Tum terrore novo trepidus laxabit iniquas

319 custos excubias majoraque nocte timebit.

320 Si cordi consulta (moras extrema recusant),

321 accingamur", ait. Gemino tentoria gressu

322 inde petunt. Ingens clipeo cervice reposta

323 inter equos interque viros interque jacebat

324 capta manu spolia et rorantia caede Maraxes

325 ac dirum, in somno ceu bella capesseret, amens

82

326 clamorem tum forte dabat dextraque tremente

327 arma toro et notum quaerebat fervidus ensem.

328 Huic Mago, inversa quatiens ut dispulit hasta

329 bellantem somnum : "Tenebris, fortissime ductor,

330 iras compesce atque in lucem proelia differ.

331 Ad fraudem occultamque fugam tutosque receptus

332 nunc nocte utendum est. Arentes nectere frondes

333 cornibus et latis accensa immittere silvis

334 armenta, oppositi reserent quo claustra manipli,

335 germanus parat atque obsessa evellere castra.

336 Emergamus, et hic Fabio persuadeat astus,

337 non certare dolis." Nihil hinc cunctante, sed acris

338 incepti laeto juvene, ad tentoria Acherrae

339 festinant ; cui parca quies minimumque soporis,

340 nec notum somno noctes aequare ; feroci

341 pervigil inservibat equo fessumque levabat

342 tractando et frenis ora exagitata fovebat.

343 At socii renovant tela arentemque cruorem

344 ferro detergent et dant mucronibus iras.

345 Quid fortuna loci poscat, quid tempus, et ipsi

346 quaenam agitent, pandunt et coeptis ire ministrum

347 haud segnem hortantur. Discurrit tessera castris

348 intentique docent quae sint properanda, monentque

349 quisque suos ; instat trepidis stimulatque ruentes

350 navus abire timor, dum caeca silentia dumque

351 majores umbrae. Rapida jam subdita peste

352 virgulta atque altis surgunt e cornibus ignes.

353 Hic vero ut, gliscente malo et quassantibus aegra

354 armentis capita, adjutae pinguescere flammae

355 coepere, et vincens fumos erumpere vertex,

356 per colles dumosque lues agit atra, per altos

357 saxosi scopulos montis lymphata feruntur

358 corpora anhela boum, atque obsessis naribus igni

359 luctantur frustra rabidi mugire juvenci.

360 Per juga, per vallis errat Vulcania pestis,

361 nusquam stante malo vicinaque litora fulgent :

362 quam multa, affixus caelo sub nocte serena,

363 fluctibus e mediis sulcator navita ponti

364 astra videt, quam multa videt, fervoribus atris

365 cum Calabros urunt ad pinguia pabula saltus,

366 vertice Gargani residens incendia pastor.

367 At facie subita volitantum montibus altis

368 flammarum, quis tunc cecidit custodia sorti,

369 horrere atque ipsos nullo spargente, vagari

370 credere et indomitos pasci sub collibus ignes.

371 Caelone exciderint, et magna fulmina dextra

372 torserit Omnipotens, an caecis rupta cavernis

373 fuderit egestas accenso sulphure flammas

374 infelix tellus, media in formidine quaerunt.

375 Jamque abeunt ; faucesque viae citus occupat armis

376 Poenus et in patulos exultans emicat agros.

377 Huc tamen usque vigil processerat arte regendi

378 dictator Trebiam et Tusci post stagna profundi,

379 esset ut Hannibali Fabium Romanaque tela

380 evasisse satis. Quin et vestigia pulsi

381 et gressus premeret castris, ni sacra vocarent

382 ad patrios veneranda deos. Tum versus ad Urbem

383 adloquitur juvenem, cui mos tramittere signa

83

384 et belli summam primasque jubebat habenas,

385 atque his praeformat dictis fingitque monendo :

386 "Si factis nondum, Minuci, te cauta probare

387 erudiit Fortuna meis, nec ducere verba

388 ad verum decus ac pravis arcere valebunt.

389 Vidisti clausum Hannibalem. Nil miles et alae

390 juvere aut densis legio conferta maniplis.

391 Testor te, solus clausi, nec deinde morabor.

392 Dis sine me libare dapem et sollemnia ferre.

393 Hunc iterum atque iterum vinctum vel montibus altis

394 amnibus aut rapidis (modo pugna absistite) tradam.

395 Interea (crede experto, non fallimus) aegris

396 nil movisse salus rebus. Sit gloria multis

397 et placeat, quippe egregium, prosternere ferro

398 hostem, sed Fabio sit vos servasse triumphus.

399 Plena tibi castra atque intactus vulnere miles

400 creditur ; hos nobis (erit haec tibi gloria) redde.

401 Jam cernes Libycum huic vallo adsultare leonem,

402 jam praedas offerre tibi, jam vertere terga,

403 respectantem adeo atque iras cum fraude coquentem.

404 Claude, oro, castra et cunctas spes eripe pugnae.

405 Haec monuisse satis. Sed si compescere corda

406 non datur oranti, magno te jure pioque

407 dictator capere arma veto." Sic castra relinquens

408 vallarat monitis ac se referebat ad Urbem.

409 Ecce autem flatu classis Phoenissa secundo

410 litora Caietae Laestrygoniosque recessus

411 sulcabat rostris portusque intrarat apertos,

412 ac totus multo spumabat remige pontus,

413 cum trepidae fremitu vitreis e sedibus antri

414 aequoreae pelago simul emersere sorores

415 ac possessa vident infestis litora proris.

416 Tum magno perculsa metu Nereia turba

417 attonitae propere refluunt ad limina nota,

418 Teleboum medio surgunt qua regna profundo

419 pumiceaeque procul sedes. Immanis in antro

420 conditur abrupto Proteus ac spumea late

421 cautibus objectis rejectat caerula vates.

422 Is postquam (sat gnarus enim rerumque metusque)

423 per varias lusit formas et terruit atri

424 serpentis squamis horrendaque sibila torsit,

425 aut fremuit torvo mutatus membra leone :

426 "Dicite", ait, "quae causa viae ? Quisue ora repente

427 pervasit pallor ? Cur scire futura libido ? "

428 Ad quae Cymodoce, Nympharum maxima natu

429 Italidum : "Nosti nostros, praesage, timores.

430 Quid Tyriae classes ereptaque litora nobis

431 portendunt ? Num migrantur Rhoeteia regna

432 in Libyam superis ? Aut hos Sarranus habebit

433 navita jam portus ? Patria num sede fugatae

434 Atlantem et Calpen extrema habitabimus antra ? "

435 Tunc sic evolvens repetita exordia retro

436 incipit ambiguus vates reseratque futura :

437 "Laomedonteus Phrygia cum sedit in Ida

438 pastor et errantis dumosa per avia tauros

439 arguta revocans ad roscida pascua canna

440 audivit sacrae lentus certamina formae,

441 tum matris currus niveos agitabat olores,

84

442 tempora sollicitus litis servasse, Cupido.

443 Parvulus ex umero corytos et aureus arcus

444 fulgebat, nutuque vetans trepidare parentem,

445 monstrabat gravidam telis se ferre pharetram.

446 Ast alius nivea comebat fronte capillos,

447 purpureos alius vestis religabat amictus,

448 cum sic suspirans roseo Venus ore decoros

449 adloquitur natos : "Testis certissima vestrae

450 ecce dies pietatis adest. Quis credere salvis

451 hoc ausit vobis ? De forma atque ore (quid ultra

452 jam superest rerum ? ) certat Venus ! Omnia parvis

453 si mea tela dedi blando medicata veneno,

454 si vester, caelo ac terris qui foedera sancit,

455 stat supplex, cum vultis, avus ; victoria nostra

456 Cypron Idymaeas referat de Pallade palmas,

457 de Junone Paphos centum mihi fumet in aris."

458 Dumque haec aligeris instat Cytherea, sonabat

459 omne nemus gradiente dea. Nam bellica virgo,

460 aegide deposita et qua adsuetum casside crinem

461 involvi tunc compta tamen pacemque serenis

462 condiscens oculis, ibat lucoque ferebat

463 praedicto sacrae vestigia concita plantae.

464 Parte alia intrabat jussis Saturnia silvis,

465 judicium Phrygis et fastus pastoris et Iden

466 post fratris latura toros. Postrema nitenti

467 adfulsit vultu ridens Venus. Omnia circa

468 et nemora et penitus frondosis rupibus antra

469 spirantem sacro traxerunt vertice odorem.

470 Nec judex sedisse valet ; fessique nitoris

471 luce cadunt oculi, ac metuit dubitasse videri.

472 Sed victae fera bella deae vexere per aequor,

473 atque excisa suo pariter cum judice Troja.

474 Tum pius Aeneas terris jactatus et undis,

475 Dardanios Itala posuit tellure penatis.

476 Dum cete ponto innabunt, dum sidera caelo

477 lucebunt, dum sol Indo se litore tollet,

478 hic regna et nullae regnis per saecula metae.

479 At vos, o natae, currit dum immobile filum,

480 Hadriaci fugite infaustas Sasonis harenas.

481 Sanguineis tumidus ponto miscebitur undis

482 Aufidus et rubros impellet in aequora fluctus ;

483 damnatoque deum quondam per carmina campo

484 Aetolae rursus Teucris pugnabitis umbrae.

485 Punica Romuleos quatient mox spicula muros,

486 multaque Hasdrubalis fulgebit strage Metaurus.

487 Hinc ille in furto genitus patruique piabit

488 idem ultor patrisque necem ; tum litus Elissae

489 implebit flammis avelletque Itala Poenum

490 viscera torrentem et propriis superabit in oris.

491 Huic Carthago armis, huic Africa nomine cedet.

492 Hic dabit ex sese qui tertia bella fatiget

493 et cinerem Libyae ferat in Capitolia victor."

494 Quae dum arcana deum vates evolvit in antro,

495 jam monita et Fabium bellique equitumque magister

496 exuerat mente ac praeceps tendebat in hostem.

497 Pascere nec Poenus pravum ac nutrire furorem

498 deerat et, ut parvo majora ad proelia damno

499 eliceret, dabat interdum simulantia terga :

85

500 non aliter, quam qui sparsa per stagna profundi

501 evocat e liquidis piscem penetralibus esca,

502 cumque levem summa vidit jam nare sub unda,

503 ducit sinuato captivum ad litora lino.

504 Fama furit versos hostes, Poenumque salutem

505 invenisse fuga ; liceat si vincere, finem

506 promitti cladum ; sed enim dicione carere

507 virtutem, et poenas vincentibus esse repostas.

508 Clausurum jam castra ducem rursusque referri

509 vaginae jussurum enses, reddatur in armis

510 ut ratio, et purget miles, cur vicerit hostem.

511 Haec vulgus. Necnon patrum Saturnia mentes

512 invidiae stimulo fodit et popularibus auris.

513 Tunc indigna fide censent optandaque Poeno,

514 quae mox haud parvo luerent damnata periclo.

515 Dividitur miles, Fabioque equitumque magistro

516 imperia aequantur. Penitus cernebat, et expers

517 irarum senior, magnas ne penderet alti

518 erroris poenas patria inconsulta, timebat.

519 Ac tum, multa putans secum, ut remeavit ab Urbe,

520 partitus socias vires, vicina propinquis

521 signa jugis locat et specula sublimis ab alta

522 non Romana minus servat quam Punica castra.

523 Nec mora ; disjecto Minuci vecordia vallo

524 perdendi simul et pereundi ardebat amore.

525 Quem postquam rapidum vidit procedere castris

526 hinc Libys, hinc Fabius, simul accendere sagaces

527 in subitum curas. Propere capere arma maniplis

528 edicit vallique tenet munimine turmas

529 Ausonius ; torquet totas in proelia vires

530 Poenorum ductor propellitque agmina voce :

531 "Dum dictator abest, rape, miles, tempora pugnae.

532 Non sperata diu plano certamina campo

533 offert ecce deus. Quando data copia, longum

534 detergete situm ferro multoque cruore

535 exsatiate, viri, plenos rubiginis enses."

536 Atque ea Cunctator pensabat ab aggere valli,

537 perlustrans campos oculis, tantoque periclo

538 discere quinam esset Fabius, te, Roma, dolebat.

539 Cui natus juncta arma ferens : "Dabit improbus", inquit,

540 "quas dignum est, poenas; qui per suffragia caeca

541 invasit nostros haec ad discrimina fasces.

542 Insanae spectate tribus ! Pro lubrica rostra

543 et vanis fora laeta viris ! Nunc munera Martis

544 aequent imperio et solem concedere nocti

545 sciscant imbelles. Magna mercede piabunt

546 erroris rabiem et nostrum violasse parentem."

547 Tum senior, quatiens hastam lacrimisque coortis :

548 "Sanguine Poenorum, juvenis, tam tristia dicta

549 sunt abolenda tibi. Patiarne ante ora manusque

550 civem deleri nostras, aut vincere Poenum,

551 me spectante, sinam ? Non aequavisse minorem

552 solvetur culpa si sunt mihi talia corda ?

553 Jamque hoc, ne dubites, longaevi, nate, parentis

554 accipe et aeterno fixum sub pectore serva :

555 succensere nefas patriae, nec foedior ulla

556 culpa sub extremas fertur mortalibus umbras.

557 Sic docuere senes. Quantus qualisque fuisti,

86

558 cum pulsus lare et extorris Capitolia curru

559 intrares exul ! Tibi corpora caesa, Camille,

560 damnata quot sunt dextra ! Pacata fuissent

561 ni consulta viro mensque impenetrabilis irae,

562 mutassentque solum sceptris Aeneia regna,

563 nullaque nunc stares terrarum vertice, Roma.

564 Pone iras, o nate, meas. Socia arma feramus

565 et celeremus opem." Jamque intermixta sonabant

566 classica, procursusque viros conliserat acer.

567 Primus claustra manu portae dictator et altos

568 disjecit postis rupitque in proelia cursum.

569 Non graviore movent venti certamina mole

570 Odrysius Boreas et Syrtim tollere pollens

571 Africus : obnixi cum bella furentia torquent,

572 distraxere fretum ac diversa ad litora volvunt

573 aequor quisque suum ; sequitur stridente procella

574 nunc huc, nunc illuc, raptum mare et intonat undis.

575 Haud prorsus daret ullus honos tellusque subacta

576 Phoenicum et Carthago ruens, injuria quantum

577 orta ex invidia decoris tulit ; omnia namque

578 dura simul devicta viro, metus, Hannibal, irae,

579 invidia, atque una fama et fortuna subactae.

580 Poenus ab excelso rapidos decurrere vallo

581 ut vidit, tremuere irae, ceciditque repente

582 cum gemitu spes haud dubiae praesumpta ruinae.

583 Quippe aciem denso circumvallaverat orbe,

584 hausurus clausos conjectis undique telis.

585 Atque hic Dardanius pravo certamine ductor

586 jam Styga et aeternas intrarat mente tenebras

587 (nam Fabium auxiliumque viri sperare pudebat)

588 cum senior gemino, complexus proelia cornu,

589 ulteriore ligat Poenorum terga corona

590 et modo claudentis aciem nunc, extima cingens,

591 clausos ipse tenet. Majorem surgere in arma

592 majoremque dedit cerni Tirynthius : altae

593 scintillant cristae et (mirum !) velocibus ingens

594 per subitum membris venit vigor ; ingerit hastas

595 aversumque premit telorum nubibus hostem :

596 qualis post juvenem, nondum subeunte senecta,

597 rector erat Pylius bellis aetate secunda.

598 Inde ruens Thurin et Buten et Narin et Arsen

599 dat leto fisumque manus conferre Mahalcen,

600 cui decus insigne et quaesitum cuspide nomen.

601 Tum Garadum largumque comae prosternit Adherben

602 et geminas acies superantem vertice Thulin,

603 qui summas alto prensabat in aggere pinnas.

604 Eminus hos ; gladio Sapharum gladioque Monaesum

605 et Morinum pugnas aeris stridore cientem,

606 dexteriore gena cum sedit letifer ictus,

607 perque tubam fixae decurrens vulnere malae,

608 extremo fluxit propulsus murmure sanguis.

609 Proximus huic jaculo Nasamonius occidit Idmon.

610 Namque super tepido lapsantem sanguine et aegra

611 lubrica nitentem nequiquam evadere planta

612 impacto prosternit equo trepideque levantem

613 membra adflicta solo pressa violentius hasta

614 implicuit terrae telumque in caede reliquit.

615 Haeret humi cornus motu tremefacta jacentis

87

616 et campo servat mandatum adfixa cadaver.

617 Necnon exemplo laudis furiata juventus,

618 Sullaeque Crassique simul junctusque Metello

619 Furnius ac melior dextrae Torquatus, inibant

620 proelia et unanimi vel morte emisse volebant

621 spectari Fabio. Miser hic vestigia retro

622 dum rapit et molem subducto corpore vitat

623 intorti Bibulus saxi atque in terga refertur,

624 strage super lapsus socium, qua fibula morsus

625 loricae crebro laxata resolverat ictu,

626 accepit lateri penitusque in viscera adegit,

627 extabat fixo quod forte cadavere ferrum.

628 Heu sortem necis ! Evasit Garamantica tela

629 Marmaridumque manus, ut inerti cuspide fusus

630 occideret, telo non in sua vulnera misso.

631 Volvitur exanimis, turpatque decora juventa

632 ora novus pallor ; membris dimissa solutis

633 arma fluunt, erratque niger per lumina somnus.

634 Venerat ad bellum Tyria Sidone, nepotum

635 excitus prece, et auxilio socia arma ferebat,

636 Eoa tumidus pharetrati militis ala,

637 gens Cadmi, Cleadas ; fulva cui plurima passim

638 casside et aurato fulgebat gemma monili :

639 qualis ubi Oceani renovatus Lucifer unda

640 laudatur Veneri et certat majoribus astris.

641 Ostro ipse ac sonipes ostro totumque per agmen

642 purpura Agenoreis saturata micabat aenis.

643 Hic avidum pugnae et tam clarum excidere nomen

644 Brutum exoptantem, varie nunc laevus in orbem,

645 nunc dexter levibus flexo per devia gyris

646 ludificatus equo, volucrem post terga sagittam

647 fundit Achaemenio detractans proelia ritu.

648 Nec damnata manus, medio sed, flebile, mento

649 armigeri Cascae penetrabilis haesit harundo,

650 obliquumque secans subrecta cuspide vulnus

651 umenti ferrum admovit tepefacta palato.

652 At Brutus, diro casu turbatus amici,

653 ausum multa virum et spargentem in vulnera saevos

654 fraude fugae calamos, jam nullis cursibus instat

655 prendere cornipedis, sed totam pectoris iram

656 mandat atrox hastae telumque volatile nodo

657 excutit, et summum, qua laxa monilia crebro

658 nudabant versu, tramittit cuspide pectus.

659 Labitur intento cornu transfossus, et una

660 arcum laeva cadens, dimisit dextra sagittam.

661 At non tam tristi sortitus proelia Marte

662 Phoebei Soractis honor Carmelus agebat ;

663 sanguine quippe suo jam Bagrada tinxerat ensem,

664 dux rectorque Nubae populi ; jam fusus eidem

665 Zeusis Amyclaei stirps impacata Phalanti,

666 quem tulerat mater claro Phoenissa Laconi.

667 Talia dum metuit, nec pugnae fisus in hoste

668 tam rapido nec deinde fugae, suadente pavore,

669 per dumos miser in vicina cacumina quercus

670 repserat atque alta sese occultabat in umbra

671 Hampsicus, insistens tremulis sub pondere ramis.

672 Hunc longa, multa orantem Carmelus et altos

673 mutantem saltu ramos, transverberat hasta ;

88

674 ut, qui viscata populatur harundine lucos,

675 dum nemoris celsi procera cacumina sensim

676 substructa certat tacitus contingere meta,

677 sublimem calamo sequitur crescente volucrem.

678 Effudit vitam, atque alte manante cruore

679 membra pependerunt curvato exanguia ramo.

680 Jamque in palantes ac versos terga feroces

681 pugnabant Itali, subitus cum mole pavenda

682 terrificis Maurus prorumpit Tunger in armis.

683 Nigra viro membra, et furvi juga celsa trahebant

684 cornipedes, totusque novae formidinis arte

685 concolor aequabat liventia currus equorum

686 terga ; nec erectis similes imponere cristis

687 cessarat pennas, aterque tegebat amictus :

688 ceu quondam aeternae regnator noctis, ad imos

689 cum fugeret thalamos, Hennaea virgine rapta,

690 egit nigrantem Stygia caligine currum.

691 At Cato, tum prima sparsus lanugine malas,

692 quod peperere decus Circaeo Tuscula dorso

693 moenia, Laertae quondam regnata nepoti,

694 quamquam tardatos turbata fronte Latinos

695 collegisse gradum videt, imperterritus ipse

696 ferrata calce atque effusa largus habena

697 cunctantem impellebat equum. Negat obvius ire

698 et trepidat cassa sonipes exterritus umbra.

699 Tum celer in pugnam dorso delatus ab alto

700 alipedem planta currum premit atque volanti

701 adsilit a tergo. Cecidere et lora repente

702 et stimuli, ferrumque super cervice tremiscens

703 palluit infelix subducto sanguine Maurus.

704 Ora rapit gladio praefixaque cuspide portat.

705 At saevo Mavorte ferox perrumpit anhelum

706 dictator cum caede globum. Miserabile visu,

707 vulneribus fessum ac multo labente cruore

708 ductorem cernit suprema ac foeda precantem.

709 Manavere genis lacrimae, clipeoque paventem

710 protegit et natum stimulans : "Fortissime, labem

711 hanc pellamus", ait, "Poenoque ob mitia facta,

712 quod nullos nostris ignis disperserit arvis,

713 dignum expendamus pretium." Tunc, arte paterna

714 ac stimulis gaudens, juvenis circumdata Poenum

715 agmina deturbat gladio campumque relaxat,

716 donec Sidonius decederet aequore ductor :

717 ceu, stimulante fame, rapuit cum Martius agnum

718 averso pastore lupus fetumque trementem

719 ore tenet presso ; tum, si vestigia cursu

720 auditis celeret balatibus obvia pastor,

721 jam sibimet metuens, spirantem dentibus imis

722 rejectat praedam et vacuo fugit aeger hiatu.

723 Tum demum, Tyrium quas circumfuderat atra

724 tempestas, Stygiae tandem fugere tenebrae.

725 Torpebant dextrae, et sese meruisse negabant

726 servari, subitisque bonis mens aegra natabat :

727 ut, qui conlapsa pressi jacuere ruina,

728 eruta cum subito membra et nox atra recessit,

729 conivent solemque pavent agnoscere visu.

730 Quis actis, senior, numerato milite laetus,

731 colles et tuto repetebat in aggere castra.

89

732 Ecce autem e media jam morte renata juventus,

733 clamorem tollens ad sidera et ordine longo

734 ibat ovans Fabiumque decus Fabiumque salutem

735 certatim et magna memorabant voce parentem.

736 Tum, qui partitis dissederat ante maniplis :

737 "Sancte", ait, "o genitor, revocato ad lucis honorem

738 si fas vera queri, cur nobis castra virosque

739 dividere est licitum ? Patiens cur arma dedisti,

740 quae solus rexisse vales ? Hoc munere lapsi

741 aeternas multo cum sanguine vidimus umbras.

742 Ocius huc aquilas servataque signa referte.

743 Hic patria est, murique Urbis stant pectore in uno.

744 Tuque dolos, Poene, atque astus tandem exue notos ;

745 cum solo tibi jam Fabio sunt bella gerenda."

746 Haec ubi dicta dedit, mille hinc, venerabile visu,

747 caespite de viridi surgunt properantibus arae.

748 Nec prius aut epulas aut munera grata Lyaei

749 fas cuiquam tetigisse fuit quam multa precatus

750 in mensam Fabio sacrum libavit honorem.

P_8 v.1 Primus Agenoridum cedentia terga videre

2 Aeneadis dederat Fabius. Romana parentem

3 solum castra vocant, solum vocat Hannibal hostem

4 impatiensque morae fremit : ut sit copia Martis,

5 expectanda viri fata optandumque sub armis

6 Parcarum auxilium. Namque, hac spirante senecta,

7 nequiquam sese Latium sperare cruorem.

8 Jam vero concors miles signisque relatis

9 indivisus honos, iterumque et rursus eidem

10 soli obluctandum Fabio majoribus aegrum

11 angebant curis. Lentando fervida bella

12 dictator cum multa adeo, tum miles egenus

13 cunctarum ut rerum Tyrius foret, arte sedendi

14 egerat et, quamquam finis pugnaque manuque

15 hauddum partus erat, jam bello vicerat hostem.

16 Quin etiam ingenio fluxi, sed prima feroces,

17 vaniloquum Celtae genus ac mutabile mentis,

18 respectare domos ; maerebant caede sine ulla -

19 insolitum sibi - bella geri, siccasque cruore

20 inter tela siti Mavortis hebescere dextras.

21 His super internae labes et civica vulnus

22 invidia augebant ; laevus conatibus Hannon

23 ductoris non ulla domo summittere patres

24 auxilia aut ullis opibus juvisse sinebat.

25 Quis lacerum curis et rerum extrema paventem

26 ad spes armorum et furialia vota reducit

27 praescia Cannarum Juno atque elata futuris.

28 Namque hac accitam stagnis Laurentibus Annam

29 adfatur voce et blandis hortatibus implet :

30 "Sanguine cognato juvenis tibi, diva, laborat

31 Hannibal, a vestro nomen memorabile Belo.

32 Perge age, et insanos curarum comprime fluctus.

33 Excute sollicito Fabium ; sola ille Latinos

34 sub juga mittendi mora. Jam discingitur armis ;

35 cum Varrone manus et cum Varrone serenda

90

36 proelia, nec desit fatis ad signa movenda.

37 Ipsa adero : tendat jamdudum in Iapyga campum.

38 Huc Trebiae rursum et Trasimenni fata sequentur."

39 Tum diva Indigetis castis contermina lucis :

40 "Haud", inquit, "tua jus nobis praecepta morari ;

41 sit fas, sit tantum, quaeso, retinere favorem

42 antiquae patriae mandataque magna sororis,

43 quamquam inter Latios Annae stet numen honores."

44 Multa retro rerum jacet atque ambagibus aevi

45 obtegitur densa caligine mersa vetustas,

46 cur Sarrana dicent Oenotri numina templo,

47 regnisque Aeneadum germana colatur Elissae.

48 Sed pressis stringam revocatam ab origine famam

49 narrandi metis breviterque antiqua revolvam.

50 Iliaco postquam deserta est hospite Dido

51 et spes abrupta e medio, in penetralibus atram

52 festinat furibunda pyram. Tum corripit ensem

53 certa necis, profugi donum exitiale mariti.

54 Despectus taedae regnis se imponit Iarbas,

55 et tepido fugit Anna rogo. Quis rebus egenis

56 ferret opem, Nomadum late terrente tyranno ?

57 Battus Cyrenen molli tum forte fovebat

58 imperio, mitis Battus lacrimasque dedisse

59 casibus humanis facilis. Qui, supplice visa,

60 intremuit regum eventus dextramque tetendit.

61 Atque ea, dum flavas bis tondet messor aristas,

62 servata interea sedes ; nec longius uti

63 his opibus Battoque fuit. Nam ferre per aequor

64 exitium miserae jam Pygmaliona docebat.

65 Ergo agitur pelago, divis inimica sibique

66 quod se non dederit comitem in suprema sorori,

67 donec jactatam laceris, miserabile, velis

68 fatalis turbo in Laurentis expulit oras.

69 Non caeli, non illa soli, non gnara colentum

70 Sidonis in Latia trepidabat naufraga terra.

71 Ecce autem Aeneas, sacro comitatus Iulo,

72 jam regni compos, noto sese ore ferebat.

73 Qui terrae defixam oculos et multa timentem

74 ac deinde adlapsam genibus lacrimantis Iuli

75 attollit mitique manu intra limina ducit.

76 Atque ubi jam casus adversorumque pavorem

77 hospitii lenivit honos, tum discere maesta

78 exposcit cura letum infelicis Elissae.

79 Cui sic verba trahens largis cum fletibus Anna

80 incipit et blandas addit pro tempore voces :

81 "Nate dea, solus regni lucisque fuisti

82 germanae tu causa meae ; mors testis et ille

83 (heu cur non idem mihi tum ! ) rogus. Ora videre

84 postquam est ereptum miserae tua, litore sedit

85 interdum, stetit interdum. Ventosque secuta

86 infelix oculis magno clamore vocabat

87 Aenean comitemque tuae se imponere solam

88 orabat paterere rati. Mox turbida anhelum

89 rettulit in thalamos cursum subitoque tremore

90 substitit et sacrum timuit tetigisse cubile.

91 Inde amens nunc sideream fulgentis Iuli

92 effigiem fovet amplexu, nunc tota repente

93 ad vultus conversa tuos, ab imagine pendet

91

94 conqueriturque tibi et sperat responsa remitti :

95 non umquam spem ponit amor. Jam tecta domumque

96 deserit et rursus portus furibunda revisit,

97 si qui te referant converso flamine venti.

98 Ad magicas etiam fallax atque improba gentis

99 Massylae levitas descendere compulit artes.

100 Heu sacri vatum errores ! Dum numina noctis

101 eliciunt spondentque novis medicamina curis -

102 quod vidi decepta nefas ! - congessit in atram

103 cuncta tui monumenta pyram et non prospera dona."

104 Tunc sic Aeneas dulci repetitus amore :

105 "Tellurem hanc juro, vota inter nostra frequenter

106 auditam vobis ; juro caput, Anna, tibique

107 germanaeque tuae dilectum mitis Iuli,

108 respiciens aegerque animi tum regna reliqui

109 vestra nec abscessem thalamo, ni magna minatus

110 meque sua ratibus dextra imposuisset et alto

111 egisset rapidis classem Cyllenius Euris.

112 Sed cur (heu seri monitus ! ) cur tempore tali

113 incustodito saevire dedistis amori ? "

114 Contra sic infit, volvens vix murmur anhelum

115 inter singultus labrisque trementibus Anna :

116 "Nigro forte Jovi, cui tertia regna laborant,

117 atque atri sociae thalami nova sacra parabam,

118 quis aegram mentem et trepidantia corda levaret

119 infelix germana tori, furvasque trahebam

120 ipsa manu properans ad visa pianda bidentis.

121 Namque asper somno dirus me impleverat horror :

122 terque suam Dido, ter cum clamore vocarat

123 et laeta exultans ostenderat ora Sychaeus.

124 Quae dum abigo menti et, sub lucem ut visa secundent,

125 oro caelicolas ac vivo purgor in amni,

126 illa, cito passu pervecta ad litora, mutae

127 oscula, qua steteras, bis terque infixit harenae.

128 Deinde amplexa sinu late vestigia fovit,

129 ceu cinerem orbatae pressant ad pectora matres.

130 Tum rapido praeceps cursu resolutaque crinem

131 evasit propere in celsam, quam struxerat ante

132 magna mole, pyram ; cujus de sede dabatur

133 cernere cuncta freta et totam Carthaginis urbem.

134 Hic Phrygiam vestem et bacatum induta monile,

135 postquam illum infelix hausit, quo munera primum

136 sunt conspecta, diem et convivia mente reduxit

137 festasque adventu mensas teque ordine Trojae

138 narrantem longos, se pervigilante, labores,

139 in portus amens rorantia lumina flexit :

140 "Di longae noctis, quorum jam numina nobis

141 mors instans majora facit, precor", inquit, "adeste

142 et placidi victos ardore admittite manis.

143 Aeneae conjunx, Veneris nurus, ulta maritum,

144 vidi constructas nostrae Carthaginis arces.

145 Nunc ad vos magni descendet corporis umbra.

146 Me quoque fors dulci quondam vir notus amore

147 expectat, curas cupiens aequare priores."

148 Haec dicens ensem media in praecordia adegit,

149 ensem Dardanii quaesitum in pignus amoris.

150 Viderunt comites tristique per atria planctu

151 concurrunt ; magnis resonant ululatibus aedes.

92

152 Accepi infelix dirisque exterrita fatis,

153 ora manu lacerans, lymphato regia cursu

154 tecta peto celsosque gradus evadere nitor.

155 Ter diro fueram conata incumbere ferro,

156 ter cecidi exanimae membris revoluta sororis.

157 Jamque ferebatur vicina per oppida rumor.

158 Arma parant Nomadum proceres et saevus Iarbas.

159 Tum Cyrenaeam fatis agitantibus urbem

160 devenio. Hinc vestris pelagi vis adpulit oris."

161 Motus erat placidumque animum mentemque quietam

162 Troius in miseram rector susceperat Annam.

163 Jamque omnis luctus omnisque e pectore curas

164 dispulerat, Phrygiis nec jam amplius advena tectis

165 illa videbatur. Tacito nox atra sopore

166 cuncta per et terras et lati stagna profundi

167 condiderat, tristi cum Dido aegerrima vultu

168 has visa in somnis germanae effundere voces :

169 "His, soror, in tectis longae indulgere quieti,

170 heu nimium secura, potes ? Nec, quae tibi fraudes

171 tendantur, quae circumstent discrimina, cernis ?

172 At nondum nostro infaustos generique soloque

173 Laomedonteae noscis telluris alumnos ?

174 Dum caelum rapida stellas vertigine volvet,

175 lunaque fraterno lustrabit lumine terras,

176 pax nulla Aeneadas inter Tyriosque manebit.

177 Surge, age, jam tacitas suspecta Lavinia fraudes

178 molitur dirumque nefas sub corde volutat

179 praeterea - ne falsa putes haec fingere somnum -

180 haud procul hinc parvo descendens fonte Numicus

181 labitur et leni per valles volvitur amne.

182 Huc rapies, germana, viam tutosque receptus.

183 Te sacra excipient hilares in flumina Nymphae,

184 aeternumque Italis numen celebrabere in oris."

185 Sic fata in tenuem Phoenissa evanuit auram.

186 Anna novis somno excutitur perterrita visis,

187 itque timor totos gelido sudore per artus.

188 Tunc, ut erat tenui corpus velamine tecta,

189 prosiluit stratis humilique egressa fenestra

190 per patulos currit plantis pernicibus agros,

191 donec harenoso, sic fama, Numicius illam

192 suscepit gremio vitreisque abscondidit antris.

193 Orta dies totum radiis impleverat orbem,

194 cum nullam Aeneadae thalamis Sidonida nacti

195 et Rutulum magno errantes clamore per agrum,

196 vicini ad ripas fluvii manifesta secuntur

197 signa pedum, dumque inter se mirantur, ab alto

198 amnis aquas cursumque rapit. Tum sedibus imis

199 inter caeruleas visa est residere sorores

200 Sidonis et placido Teucros adfarier ore.

201 Ex illo primis anni celebrata diebus

202 per totam Ausoniam venerando numine culta est.

203 Hanc postquam in tristis Italum Saturnia pugnas

204 hortata est, celeri superum petit aethera curru,

205 optatum Latii tandem potura cruorem.

206 Diva deae parere parat magnumque Libyssae

207 ductorem gentis nulli conspecta petebat.

208 Ille, virum coetu tum forte remotus ab omni,

209 incertos rerum eventus bellique volutans,

93

210 anxia ducebat vigili suspiria voce.

211 Cui dea sic dictis curas solatur amicis :

212 "Quid tantum ulterius, rex o fortissime gentis

213 Sidoniae, ducis cura aegrescente dolorem ?

214 Omnis jam placata tibi manet ira deorum,

215 omnis Agenoridis rediit favor. Eia, age, segnis

216 rumpe moras, rape Marmaricas in proelia vires.

217 Mutati fasces. Jam bellum atque arma senatus

218 ex inconsulto posuit Tirynthius heros ;

219 cumque alio tibi Flaminio sunt bella gerenda.

220 Me tibi, ne dubites, summi matrona Tonantis

221 misit. Ego Oenotris aeternum numen in oris

222 concelebror vestri generata e sanguine Beli.

223 Haud mora sit : rapido belli rape fulmina cursu,

224 celsus Iapygios ubi se Garganus in agros

225 explicat ; haud longe tellus ; huc derige signa."

226 Dixit et in nubes humentia sustulit ora.

227 Cui dux, promissae revirescens pignore laudis :

228 "Nympha, decus generis, quo non sacratius ullum

229 numen", ait, "nobis, felix oblata secundes.

230 Ast ego te, compos pugnae Carthaginis arce

231 marmoreis sistam templis juxtaque dicabo

232 aequatam gemino simulacri munere Dido."

233 Haec fatus socios stimulat tumefactus ovantis :

234 "Pone gravis curas tormentaque lenta sedendi,

235 fatalis Latio miles ; placavimus iras

236 caelicolum ; redeunt divi ; finita maligno

237 hinc Fabio imperia et mutatos consule fasces

238 nuntio. Nunc dextras mihi quisque atque illa referto

239 quae Marte exclusus promittere magna solebas.

240 En, numen patrium spondet majora peractis.

241 Vellantur signa, ac diva ducente petamus

242 infaustum Phrygibus Diomedis nomine campum."

243 Dumque Arpos tendunt instincti pectora Poeni,

244 subnixus rapto plebei muneris ostro,

245 saevit jam rostris, Varro ingentique ruinae

246 festinans aperire locum fata admovet urbi.

247 Atque illi sine luce genus surdumque parentum

248 nomen, et immodice vibrabat in ore canoro

249 lingua procax. Hinc auctus opes largusque rapinae,

250 infima dum vulgi fovet oblatratque senatum,

251 tantum in quassata bellis caput extulit urbe,

252 momentum ut rerum et fati foret arbiter unus,

253 quo conservari Latium victore puderet.

254 Hunc Fabios inter sacrataque nomina Marti

255 Scipiadas interque Jovi spolia alta ferentem

256 Marcellum fastis labem suffragia caeca

257 addiderant, Cannasque malum exitiale fovebat

258 ambitus et Graio funestior aequore Campus.

259 Idem, ut turbarum sator atque accendere sollers

260 invidiam pravusque togae, sic debilis arte

261 belligera Martemque rudis versare nec ullo

262 spectatus ferro, lingua sperabat adire

263 ad dextrae decus atque e rostris bella ciebat.

264 Ergo alacer Fabiumque morae increpitare professus

265 ad vulgum in patres, ut ovans jam, verba ferebat :

266 "Vos, quorum imperium est, consul praecepta modumque

267 bellandi posco. Sedeone aut montibus erro,

94

268 dum mecum Garamas et adustus corpora Maurus

269 dividit Italiam ? An ferro, quo cingitis, utor ?

270 Exaudi, bone dictator, quid Martia plebes

271 imperitet : pelli Libyas Romamque levari

272 hoste jubent. Num festinant, quos plurima passos

273 tertius exurit lacrimosis casibus annus ?

274 Ite igitur, capite arma, viri ! Mora sola triumpho

275 parvum iter est. Quae prima dies ostenderit hostem,

276 et patrum regna et Poenorum bella resolvet.

277 Ite alacres, Latia devinctum colla catena

278 Hannibalem Fabio ducam spectante per urbem."

279 Haec postquam increpuit, portis arma incitus effert

280 impellitque moras, veluti cum carcere rupto

281 auriga indocilis totas effudit habenas

282 et, praeceps trepida pendens in verbera planta,

283 impar fertur equis ; fumat male concitus axis,

284 ac frena incerto fluitant discordia curru.

285 Cernebat Paulus (namque huic communia Campus

286 jura atque arma tulit) labi, mergente sinistro

287 consule, res pessumque dari ; sed mobilis ira est

288 turbati vulgi, signataque mente cicatrix

289 undantis aegro frenabat corde dolores.

290 Nam cum perdomita est armis juvenilibus olim

291 Illyris ora viri, nigro adlatraverat ore

292 victorem invidia et ventis jactarat iniquis.

293 Hinc inerat metus et durae reverentia plebis.

294 Sed genus admotum superis summumque per altos

295 attingebat avos caelum. Numerare parentem

296 Assaracum retro praestabat Amulius auctor

297 Assaracusque Jovem ; nec, qui spectasset in armis,

298 abnueret genus. Huic Fabius jam castra petenti :

299 "Si tibi cum Tyrio credis fore maxima bella

300 ductore (invitus vocem hanc e pectore rumpam)

301 frustraris, Paule. Ausonium te proelia dira

302 teque hostis castris gravior manet, aut ego multo

303 nequiquam didici casus praenoscere Marte.

304 Spondentem audivi (piget heu taedetque senectae,

305 si quas prospicio restat passura ruinas ! )

306 cum duce tam fausti Martis, qua viderit hora,

307 sumpturum pugnam. Quantum nunc, Paule, supremo

308 absumus exitio, vocem hanc si consulis ardens

309 audivit Poenus ! Jam latis obvia credo

310 stat campis acies, expectaturque sub ictu

311 alter Flaminius. Quantos, insane, ciebis

312 Varro viros, tu (pro superi ! ) tu pronus in arma,

313 Tu campum noscas ante exploresque trahendo

314 qui ritus hostis ? Tu non, quae copia rerum,

315 quae natura locis, quod sit, rimabere sollers,

316 armorum genus, et stantem super omnia tela

317 fortunam aspicies. Fer, Paule, indevia recti

318 pectora. Cur, uni patriam si adfligere fas est,

319 uni sit servare nefas ? Eget improbus arto

320 jam victu Libys, et, belli fervore retuso,

321 laxa fides socium est. Non hic domus hospita tecto

322 invitat patrio, non fidae moenibus urbes

323 excipiunt, renovatque pari se pube juventus.

324 Tertia vix superest, crudo quae venit Hibero,

325 turba virum. Persta et cauti medicamina belli

95

326 lentus ama. Si qua interea invitaverit aura

327 annueritque deus, velox accede secundis."

328 Cui breviter maesto consul sic ore vicissim :

329 "Mecum erit haec prorsus pietas, mentemque feremus

330 in Poenos, invicte, tuam. Nec me unica fallit

331 cunctandi ratio, qua te grassante senescens

332 Hannibal oppressum vidit considere bellum.

333 Sed quaenam ira deum ? Consul datus alter, opinor,

334 Ausoniae est, alter Poenis. Trahit omnia secum

335 et metuit demens alio ne consule Roma

336 concidat. E Tyrio consortem accite senatu,

337 non tam saeva volet. Nullus qui portet in hostem

338 sufficit insano sonipes ; incedere noctis,

339 quae tardent cursum, tenebras dolet ; itque superbus

340 tantum non strictis mucronibus, ulla retardet

341 ne pugnas mora, dum vagina ducitur ensis.

342 Tarpeiae rupes cognataque sanguine nobis

343 tecta Jovis, quaeque arce sua nunc stantia linquo,

344 moenia felicis patriae, quocumque vocabit

345 summa salus, testor, spreto discrimine iturum.

346 Sed si surda mihi pugnabunt castra monenti,

347 haud ego vos ultra, nati, dulcemque morabor

348 Assaraci de gente domum, similemve videbit

349 Varroni Paulum redeuntem saucia Roma."

350 Sic tum diversa turbati mente petebant

351 castra duces. At praedictis jam sederat arvis

352 Aetolos Poenus servans ad proelia campos.

353 Non alias majore virum, majore sub armis

354 agmine cornipedum concussa est Itala tellus.

355 Quippe extrema simul gentique urbique timebant,

356 nec spes certandi plus uno Marte dabatur.

357 Faunigenae socio bella invasere Sicano

358 sacra manus Rutuli, servant qui Daunia regna

359 Laurentique domo gaudent et fonte Numici ;

360 quos Castrum Phrygibusque gravis quondam Ardea misit,

361 quos, celso devexa jugo Junonia sedes,

362 Lanuvium atque altrix casti Collatia Bruti ;

363 quique immite nemus Triviae, quique ostia Tusci

364 amnis amant tepidoque fovent Almone Cybeben.

365 Hinc Tibur, Catille, tuum sacrisque dicatum

366 Fortunae Praeneste jugis Antemnaque, prisco

367 Crustumio prior, atque habiles ad aratra Labici.

368 Necnon sceptriferi qui potant Thybridis undam,

369 quique Anienis habent ripas gelidoque rigantur

370 Simbruvio rastrisque domant Aequicula rura.

371 His Scaurus monitor, tenero tunc Scaurus in aevo,

372 sed jam signa dabat nascens in saecula virtus.

373 Non illis solitum crispare hastilia campo,

374 nec mos pennigeris pharetram implevisse sagittis ;

375 pila volunt brevibusque habiles mucronibus enses ;

376 aere caput tecti surgunt super agmina cristis.

377 At, quos ipsius mensis seposta Lyaei

378 Setia et incelebri miserunt valle Velitrae,

379 quos Cora, quos spumans immiti Signia musto,

380 et quos pestifera Pomptini uligine campi,

381 qua Saturae nebulosa palus restagnat, et atro

382 liventis caeno per squalida turbidus arva

383 cogit aquas Ufens atque inficit aequora limo.

96

384 Ducit avis pollens nec dextra indignus avorum

385 Scaevola, cui dirae caelatur laudis honora

386 effigie clipeus : flagrant altaribus ignes,

387 Tyrrhenum valli medio stat Mucius ira

388 in semet versa, saevitque in imagine virtus.

389 Tanta ictus specie finire hoc bella magistro

390 cernitur effugiens ardentem Porsena dextram.

391 Quis Circaea juga et scopulosi verticis Anxur

392 Hernicaque impresso raduntur vomere saxa,

393 quis putri pinguis sulcaris Anagnia gleba,

394 Sulla Ferentinis Privernatumque maniplis

395 ducebat simul excitis ; Soraeque juventus

396 addita fulgebat telis. Hic Scaptia pubes,

397 hic Fabrateriae vulgus, nec monte nivoso

398 descendens Atina aberat detritaque bellis

399 Suessa atque a duro Frusino haud imbellis aratro.

400 At, qui Fibreno miscentem flumina Lirim

401 sulphureum tacitisque vadis ad litora lapsum

402 accolit, Arpinas, accita pube Venafro

403 ac Larinatum dextris, socia hispidus arma

404 commovet atque viris ingens exhaurit Aquinum.

405 Tullius aeratas raptabat in agmina turmas,

406 regia progenies et Tullo sanguis ab alto.

407 Indole pro quanta juvenis quantumque daturus

408 Ausoniae populis ventura in saecula civem !

409 Ille, super Gangen, super exauditus et Indos,

410 implebit terras voce et furialia bella

411 fulmine compescet linguae nec deinde relinquet

412 par decus eloquio cuiquam sperare nepotum.

413 Ecce inter primos Therapnaeo a sanguine Clausi

414 exultat rapidis Nero non imitabilis ausis.

415 Hunc Amiterna cohors et Bactris nomina ducens

416 Casperia, hunc Foruli magnaeque Reate dicatum

417 Caelicolum Matri necnon habitata pruinis

418 Nursia et a Tetrica comitantur rupe cohortes.

419 Cunctis hasta decus, clipeusque refertur in orbem,

420 conique implumes et laevo tegmina crure.

421 Ibant et laeti pars Sancum voce canebant,

422 auctorem gentis, pars laudes ore ferebat,

423 Sabe, tuas, qui de proprio cognomine primus

424 dixisti populos magna dicione Sabinos.

425 Quid, qui Picenae stimulat telluris alumnos,

426 horridus et squamis et equina Curio crista,

427 pars belli quam magna venit ! Non aequore verso

428 tam creber fractis albescit fluctus in undis,

429 nec coetu leviore, ubi mille per agmina virgo

430 lunatis acies imitatur Martia peltis,

431 perstrepit et tellus et Amazonius Thermodon.

432 Hic et, quos pascunt scopulosae rura Numanae,

433 et quis litoreae fumant altaria Cuprae,

434 quique Truentinas servant cum flumine turris,

435 cernere erat ; clipeata procul sub sole corusco

436 agmina sanguinea vibrant in nubila luce.

437 Stat fucare colus nec Sidone vilior Ancon

438 murice nec Libyco, statque humectata Vomano

439 Hadria et inclemens hirsuti signifer Ascli.

440 Hoc Picus quondam nomen memorabile ab alto

441 Saturno statuit genitor, quem carmine Circe

97

442 exutum formae volitare per aethera jussit

443 et sparsit croceum plumis fugientis honorem.

444 Ante, ut fama docet, tellus possessa Pelasgis,

445 quis Aesis regnator erat fluvioque reliquit

446 nomen et a sese populos tum dixit Asilos.

447 Sed non ruricolae firmarunt robore castra

448 deteriore, cavis venientes montibus Umbri.

449 Hos Aesis Sapisque lavant rapidasque sonanti

450 vertice contorquens undas per saxa Metaurus,

451 et lavat ingentem perfundens flumine sacro

452 Clitumnus taurum Narque albescentibus undis

453 in Thybrim properans Tiniaeque inglorius umor

454 et Clanis et Rubico et Senonum de nomine Sena.

455 Sed pater ingenti medios inlabitur amne

456 Albula et admota perstringit moenia ripa.

457 His urbes Arna et laetis Mevania pratis,

458 Hispellum et duro monti per saxa recumbens

459 Narnia et infestum nebulis umentibus olim

460 Iguvium patuloque jacens sine moenibus arvo

461 Fulginia, his populi fortes : Amerinus et armis

462 vel rastris laudande Camers, his Sassina, dives

463 lactis, et haud parci Martem coluisse Tudertes.

464 Ductor Piso viros spernaces mortis agebat,

465 ora puer pulcherque habitum, sed corde sagaci

466 aequabat senium atque astu superaverat annos.

467 Is primam ante aciem pictis radiabat in armis,

468 Arsacidum ut fulvo micat ignea gemma monili.

469 Jamque per Etruscos legio completa maniplos

470 rectorem magno spectabat nomine Galbam.

471 Huic genus orditur Minos inclusaque tauro

472 Pasiphae, clarique dehinc stant ordine patres.

473 Lectos Caere viros, lectos Cortona, superbi

474 Tarchonis domus, et veteres misere Graviscae,

475 necnon Argolico dilectum litus Halaeso

476 Alsium et obsessae campo squalente Fregenae.

477 Adfuit et, sacris interpres fulminis alis,

478 Faesula et antiquus Romanis moenibus horror

479 Clusinum vulgus, cum, Porsena magne, jubebas

480 nequiquam pulsos Romae imperitare Superbos.

481 Tunc, quos a niveis exegit Luna metallis,

482 insignis portu, quo non spatiosior alter

483 innumeras cepisse rates et claudere pontum,

484 Maeoniaeque decus quondam Vetulonia gentis.

485 Bis senos haec prima dedit praecedere fasces

486 et junxit totidem tacito terrore securis ;

487 haec altas eboris decoravit honore curulis

488 et princeps Tyrio vestem praetexuit ostro ;

489 haec eadem pugnas accendere protulit aere.

490 His mixti Nepesina cohors Aequique Falisci,

491 quique tuos, Flavina, focos, Sabatia quique

492 stagna tenent Ciminique lacum, qui Sutria tecta

493 haud procul et sacrum Phoebo Soracte frequentant.

494 Spicula bina gerunt, capiti cudone ferino

495 sat cautum, Lycios damnant hastilibus arcus.

496 Hae bellare acies norant ; at Marsica pubes

497 et bellare manu et chelydris cantare soporem

498 vipereumque herbis hebetare et carmine dentem.

499 Aeetae prolem Angitiam mala gramina primam

98

500 monstravisse ferunt tactuque domare venena

501 et lunam excussisse polo, stridoribus amnes

502 frenantem, ac silvis montes nudasse vocatis.

503 Sed populis nomen posuit metuentior hospes,

504 cum fugeret Phrygias trans aequora Marsya Crenas

505 Mygdoniam Phoebi superatus pectine loton.

506 Marruvium, veteris celebratum nomine Marri,

507 urbibus est illis caput, interiorque per udos

508 Alba sedet campos pomisque rependit aristas.

509 Cetera in obscuro famae et sine nomine vulgi,

510 sed numero castella valent. Conjungitur acer

511 Paelignus gelidoque rapit Sulmone cohortes.

512 Nec cedit studio Sidicinus sanguine miles,

513 quem genuere Cales. Non parvus conditor urbi,

514 ut fama est, Calais, Boreae quem rapta per auras

515 Orithyia vago Geticis nutrivit in antris.

516 Haud ullo levior bellis Vestina juventus

517 agmina densavit, venatu dura ferarum ;

518 quae, Fiscelle, tuas arces Pinnamque virentem

519 pascuaque haud tarde redeuntia tondet Aveiae.

520 Marrucina simul, Frentanis aemula pubes,

521 Corfini populos magnumque Teate trahebat.

522 Omnibus in pugnam fertur sparus, omnibus alto

523 assuetae volucrem caelo demittere fundae.

524 Pectora pellis obit caesi venatibus ursi.

525 Jam vero, quos dives opum, quos dives avorum

526 e toto dabat ad bellum Campania tractu,

527 ductorum adventum vicinis sedibus Osci

528 servabant : Sinuessa tepens fluctuque sonorum

529 Vulturnum, quasque evertere silentia Amyclae

530 Fundique et regnata Lamo Caieta domusque

531 Antiphatae, compressa freto, stagnisque palustre

532 Liternum et quondam fatorum conscia Cyme.

533 Illic Nuceria et Gaurus, navalibus acta

534 prole Dicarchea, multo cum milite Graia

535 illic Parthenope ac Poeno non pervia Nola,

536 Allifae et Clanio contemptae semper Acerrae.

537 Sarrastis etiam populos totasque videres

538 Sarni mitis opes ; illic, quos sulphure pingues

539 Phlegraei legere sinus, Misenus et ardens

540 ore Giganteo sedes Ithacesia Bai.

541 Non Prochyte, non ardentem sortita Typhoea

542 Inarime, non antiqui saxosa Telonis

543 insula, nec parvis aberat Calatia muris,

544 Surrentum et pauper sulci Cerealis Abella ;

545 in primis Capua, heu rebus servare serenis

546 inconsulta modum et pravo peritura tumore !

547 Laetos rectoris formabat Scipio bello.

548 Ille viris pila et ferro circumdare pectus

549 addiderat ; leviora domo de more parentum

550 gestarant tela, ambustas sine cuspide cornos ;

551 aclydis usus erat factaeque ad rura bipennis.

552 Ipse inter medios venturae ingentia laudis

553 signa dabat, vibrare sudem, tramittere saltu

554 muralis fossas, undosum frangere nando

555 indutus thoraca vadum : spectacula tanta

556 ante acies virtutis erant. Saepe alite planta

557 ilia perfossum et campi per aperta volantem,

99

558 ipse pedes, praevertit equum ; saepe arduus idem

559 castrorum spatium et saxo tramisit et hasta.

560 Martia frons facilesque comae nec pone retroque

561 caesaries brevior ; flagrabant lumina miti

562 aspectu, gratusque inerat visentibus horror.

563 Adfuit et Samnis, nondum vergente favore

564 ad Poenos, sed nec veteri purgatus ab ira.

565 Qui Batulum Nucrasque metunt, Boviania quique

566 exagitant lustra aut Caudinis faucibus haerent,

567 et quos aut Rufrae, quos aut Aesernia, quosve

568 obscura incultis Herdonia misit ab agris.

569 Bruttius, haud dispar animorum, unaque juventus

570 Lucanis excita jugis Hirpinaque pubes

571 horrebat telis et tergo hirsuta ferarum.

572 Hos venatus alit ; lustra incoluere sitimque

573 avertunt fluvio, somnique labore parantur.

574 Additur his Calaber Sallentinaeque cohortes

575 necnon Brundisium, quo desinit Itala tellus.

576 Parebat legio audaci permissa Cethego,

577 cui socias vires atque indiscreta maniplis

578 arma recensebant : nunc sese ostendere miles

579 Leucosiae e scopulis, nunc, quem Picentia Paesto

580 misit et exhaustae mox Poeno Marte Cerillae,

581 nunc Silarus quos nutrit aquis, quo gurgite tradunt

582 duritiem lapidum mersis inolescere ramis.

583 Ille et pugnacis laudavit tela Salerni

584 falcatos ensis, et, quae Buxentia pubes

585 aptabat dextris, inrasae robora clavae.

586 Ipse, humero exertus gentili more parentum,

587 difficili gaudebat equo roburque juventae

588 flexi cornipedis duro exercebat in ore.

589 Vos etiam, accisae desolataeque virorum,

590 Eridani gentes, nullo attendente deorum

591 votis tunc vestris casura ruistis in arma.

592 Certavit Mutinae quassata Placentia bello,

593 Mantua mittenda certavit pube Cremonae,

594 Mantua, Musarum domus atque ad sidera cantu

595 evecta Aonio et Smyrnaeis aemula plectris.

596 Tum Verona Athesi circumflua et undique sollers

597 arva coronantem nutrire Faventia pinum,

598 Vercellae fuscique ferax Pollentia villi

599 et quondam Teucris comes in Laurentia bella

600 Ocni prisca domus, parvique Bononia Rheni,

601 quique gravi remo limosis segniter undis,

602 lenta paludosae proscindunt stagna Ravennae.

603 Tum Trojana manus, tellure antiquitus orti

604 Euganea profugique sacris Antenoris oris.

605 Necnon cum Venetis Aquileia superfluit armis.

606 Tum pernix Ligus et sparsi per saxa Vagenni

607 in decus Hannibalis duros misere nepotes.

608 Maxima tot populis rector fiducia Brutus

609 ibat et hortando notum accendebat in hostem.

610 Laeta viro gravitas ac mentis amabile pondus

611 et sine tristitia virtus ; non ille rigoris

612 ingratas laudes nec nubem frontis amabat

613 nec famam laevo quaerebat limite vitae.

614 Addiderat ter mille viros, in Marte sagittae

615 expertos, fidus Sicula regnator ab Aetna.

100

616 Non totidem Ilva viros, sed laetos cingere ferrum

617 armarat patrio, quo nutrit bella, metallo.

618 Ignosset quamvis avido committere pugnam,

619 Varroni, quicumque simul tot tela videret.

620 Tantis agminibus Rhoeteo litore quondam

621 fervere, cum magnae Trojam invasere Mycenae,

622 mille rates vidit Leandrius Hellespontus.

623 Ut ventum ad Cannas, urbis vestigia priscae,

624 defigunt diro signa infelicia vallo.

625 Nec tanta miseris jamjam impendente ruina,

626 cessarunt superi vicinas prodere clades.

627 Per sudum attonitis pila exarsere maniplis,

628 et celsae toto ceciderunt aggere pinnae,

629 nutantique ruens prostravit vertice silvas

630 Garganus, fundoque imo mugivit anhelans

631 Aufidus, et magno late distantia ponto

632 terruerunt pavidos accensa Ceraunia nautas.

633 Quaesivit Calaber, subducta luce repente

634 immensis tenebris, et terram et litora Sipus ;

635 obseditque frequens castrorum limina bubo.

636 Nec densae trepidis apium se involvere nubes

637 cessarunt aquilis ; non unus crine corusco,

638 regnorum eversor rubuit letale cometes.

639 Castra quoque et vallum rabidae sub nocte silenti

640 inrupere ferae raptique ante ora paventum

641 adjunctos vigilis sparserunt membra per agros.

642 Ludificante etiam terroris imagine somnos,

643 Gallorum visi bustis erumpere manes ;

644 terque quaterque solo penitus tremuere revulsae

645 Tarpeiae rupes, atque atro sanguine flumen

646 manavit Jovis in templis, lacrimaeque vetusta

647 effigie patris large fluxere Quirini.

648 Major et horrificis sese extulit Allia ripis.

649 Non Alpes sedere loco, non nocte dieve

650 ingentis inter stetit Apenninus hiatus.

651 Axe super medio, Libyes a parte, coruscae

652 in Latium venere faces, ruptusque fragore

653 horrisono polus, et vultus patuere Tonantis.

654 Aetnaeos quoque contorquens e cautibus ignis

655 Vesbius intonuit, scopulisque in nubila jactis

656 Phlegraeus tetigit trepidantia sidera vertex.

657 Ecce inter medios belli praesagus, et ore

658 attonito sensuque simul, clamoribus implet

659 miles castra feris et anhelat clade futura :

660 "Parcite, crudeles superi. Jam stragis acervis

661 deficiunt campi. Video per densa volantem

662 agmina ductorem Libyae currusque citatos

663 arma virum super atque artus et signa trahentem.

664 Turbinibus furit insanis et proelia ventus

665 inque oculos inque ora rotat. Cadit immemor aevi,

666 nequiquam, Trasimenne, tuis Servilius oris

667 subductus. Quo, Varro, fugis ? Pro Juppiter ! ictu

668 procumbit saxi fessis spes ultima, Paulus.

669 Cesserit huic Trebia exitio. Pons ecce cadentum

670 corporibus struitur, ructatque cadavera fumans

671 Aufidus, ac victrix insultat belua campis.

672 Gestat Agenoreus nostro de more secures

673 consulis, et sparsos lictor fert sanguine fasces.

101

674 In Libyam Ausonii portatur pompa triumphi.

675 O dolor ! Hoc etiam, superi, vidisse jubetis ?

676 Congesto, laevae quodcumque avellitur, auro

677 metitur Latias victrix Carthago ruinas."

P_9 v.1 Turbato monstris Latio cladisque futurae

2 signa per Ausoniam prodentibus inrita divis,

3 haud secus ac si fausta forent et prospera pugnae

4 omina venturae, consul traducere noctem

5 exsomnis telumque manu vibrare per umbras

6 ac modo segnitie Paulum increpitare, modo acris

7 exercere tubas nocturnaque classica velle.

8 Nec minor in Poeno properi certaminis ardor.

9 Erumpunt vallo, fortuna urgente sinistra,

10 consertaeque manus : nam sparsi ad pabula campis

11 vicinis raptanda Macae fudere volucrem

12 telorum nubem. Ante omnis invadere bella

13 Mancinus gaudens hostilique unguere primus

14 tela cruore cadit ; cadit et numerosa juventus.

15 Nec pecudum fibras Varro et contraria Paulo

16 auspicia incusante deum compesceret arma,

17 ni sors alterni juris, quo castra reguntur,

18 arbitrium pugnae properanti in fata negasset.

19 Quae tamen haud valuit perituris milibus una

20 plus donasse die : rediere in castra, gemente

21 haud dubie Paulo, qui crastina jura videret

22 amenti cessura viro, frustraque suorum

23 servatas a caede animas. Nam turbidus ira

24 infensusque morae dilata ob proelia ductor :

25 "Sicine, sic", inquit, "grates pretiumque rependis,

26 Paule, tui capitis ? Meruerunt talia, qui te

27 legibus atque urnae dira eripuere minanti ?

28 Tradant immo hosti revocatos ilicet enses,

29 tradant arma jube, aut pugnantum deripe dextris.

30 Sed vos, quorum oculos atque ora umentia vidi,

31 vertere cum consul terga et remeare juberet,

32 ne morem et pugnae signum expectate petendae :

33 dux sibi quisque viam rapito, cum spargere primis

34 incipiet radiis Gargana cacumina Phoebus.

35 Pandam egomet propere portas : ruite ocius atque hunc

36 ereptum revocata diem." Sic turbidus aegra

37 pestifero pugnae castra incendebat amore.

38 At Paulus, jam non idem nec mente nec ore,

39 sed qualis stratis deleto milite campis

40 post pugnam stetit, ante oculos atque ora futuro

41 obversante malo ; ceu jam spe lucis adempta,

42 cum stupet exanimata parens natique tepentis

43 nequiquam fovet extremis amplexibus artus :

44 "Per totiens", inquit, "concussae moenia Romae,

45 perque has, nox Stygia quas jam circumvolat umbra,

46 insontis animas, cladi parce obvius ire.

47 Dum transit divum furor et consumitur ira

48 Fortunae, novus Hannibalis, sat, nomina ferre

49 si discit miles nec frigidus aspicit hostem.

50 Nonne vides, cum vicinis auditur in arvis,

102

51 quam subitus linquat pallentia corpora sanguis,

52 quamque fluant arma ante tubas ? Cunctator et aeger,

53 ut rere, in pugnas Fabius quotcumque sub illis

54 culpatis duxit signis, nunc arma capessunt ;

55 at quos Flaminius... sed dira avertite divi !

56 Sin nostris animus monitis precibusque repugnat,

57 aures pande deo. Cecinit Cymaea per orbem

58 haec olim vates et te praesaga tuosque

59 vulgavit terris proavorum aetate furores.

60 Jamque alter tibi, nec perplexo carmine, coram

61 fata cano vates : sistis ni crastina signa,

62 firmabis nostro Phoebeae dicta Sibyllae,

63 sanguine nec Graio posthac Diomede ferentur,

64 sed te, si perstas, insignes consule campi."

65 Haec Paulus, lacrimaeque oculis ardentibus ortae.

66 Necnon et noctem sceleratus polluit error.

67 Xanthippo captus Libycis tolerarat in oris

68 servitium Satricus, mox inter praemia regi

69 Autololum dono datus ob virtutis honorem.

70 Huic domus et gemini fuerant Sulmone relicti

71 matris in uberibus nati, Mancinus et una

72 nomine Rhoeteo Solimus. Nam Dardana origo

73 et Phrygio genus a proavo, qui sceptra secutus

74 Aeneae, claram muris fundaverat urbem

75 ex sese dictam Solimon. Celebrata colonis

76 mox Italis, paulatim attrito nomine, Sulmo.

77 At tum barbaricis Satricus cum rege catervis

78 advectus, quo non spretum, si posceret usus,

79 noscere Gaetulis Latias interprete voces.

80 Postquam posse datum Paeligna revisere tecta

81 et patrium sperare Larem, ad conamina noctem

82 advocat ac furtim castris evadit iniquis.

83 Sed fuga nuda viri. Sumpto nam prodere coepta

84 vitabat clipeo et dextra remeabat inermi.

85 Exuvias igitur prostrataque corpora campo

86 lustrat et exutis Mancini cingitur armis.

87 Jamque metus levior ; verum, cui dempta ferebat

88 exangui spolia et cujus nudaverat artus,

89 natus erat, paulo ante Mace prostratus ab hoste.

90 Ecce sub adventum noctis primumque soporem

91 alter natorum, Solimus, vestigia vallo

92 Ausonio vigil extulerat, dum sorte vicissim

93 alternat portae excubias, fratrisque petebat

94 Mancini stratum sparsa inter funera corpus,

95 furtiva cupiens miserum componere terra.

96 Nec longum celerarat iter, cum tendere in armis

97 aggere Sidonio venientem conspicit hostem.

98 Quodque dabat fors in subitis necopina, sepulcro

99 Aetoli condit membra occultata Thoantis.

100 Inde, ubi nulla sequi propius pone arma virumque

101 incomitata videt vestigia ferre per umbras,

102 prosiliens tumulo contorquet nuda parentis

103 in terga haud frustra jaculum, Tyriamque sequentum

104 Satricus esse manum et Sidonia vulnera credens,

105 auctorem caeci trepidus circumspicit ictus.

106 Verum ubi victorem juvenili robore cursus

107 attulit et notis fulsit lux tristis ab armis,

108 fraternusque procul luna prodente retexit

103

109 ante oculos sese et radiavit comminus umbo,

110 exclamat juvenis subita flammatus ab ira :

111 "Non sim equidem Sulmone satus tua, Satrice, proles

112 nec frater, Mancine, tuus fatearque nepotem

113 Pergameo indignum Solimo, si evadere detur

114 huic nostras impune manus ! Tu nobile gestes

115 germani spolium ante oculos referasque superba,

116 me spirante domus Paelignae perfidus arma ?

117 Haec tibi, cara parens Acca, ad solacia luctus

118 dona feram, nati ut figas aeterna sepulcro."

119 Talia vociferans stricto mucrone ruebat.

120 Ast illi jam tela manu jamque arma fluebant,

121 audita patria natisque et conjuge et armis,

122 ac membra et sensus gelidus stupefecerat horror.

123 Tum vox semanimi miseranda effunditur ore :

124 "Parce, precor, dextrae, non ut mihi vita supersit,

125 (quippe nefas hac velle frui), sed sanguine nostro

126 ne damnes, o nate, manus. Carthaginis ille

127 captivus, patrias nunc primum advectus in oras,

128 ille ego sum Satricus, Solimi genus. Haud tua, nate,

129 fraus ulla est : jaceres in me cum fervidus hastam,

130 Poenus eram, verum, castris elapsus acerbis,

131 ad vos et carae properabam conjugis ora.

132 Hunc rapui exanimi clipeum ; sed jam unice nobis

133 haec fratris tumulis arma excusata reporta.

134 Curarum tibi prima tamen sit, nate, referre

135 ductori monitus Paulo, producere bellum

136 nitatur Poenoque neget certamina Martis.

137 Augurio exultat divum immensamque propinqua

138 stragem acie sperat. Quaeso, cohibete furentem

139 Varronem, namque hunc fama est impellere signa.

140 Sat magnum hoc miserae fuerit mihi cardine vitae

141 solamen cavisse meis. Nunc ultima, nate,

142 invento simul atque amisso redde parenti

143 oscula." Sic fatus galeam exuit atque rigentis

144 invadit nati tremebundis colla lacertis,

145 attonito mentis verbis sanare pudorem

146 vulneris impressi, telum excusare laborat :

147 "Quis testis nostris, quis conscius adfuit actis ?

148 Non nox errorem nigranti condidit umbra ?

149 Cur trepidas ? Da, nate, magis, da jungere pectus.

150 Absolvo pater ipse manum, atque in fine laborum

151 hac condas oculos dextra, precor." At miser, imo

152 pectore suspirans, juvenis non verba vicesque

153 adloquio vocemve refert, sed sanguinis atri

154 sistere festinat cursum laceroque ligare

155 ocius illacrimans altum velamine vulnus.

156 Tandem inter gemitus miserae erupere querelae :

157 "Sicine te nobis, genitor, Fortuna reducit

158 in patriam, sic te nato natumque parenti

159 impia restituit ? Felix o terque quaterque

160 frater, cui fatis genitorem agnoscere ademptum !

161 Ast ego, Sidoniis imperditus, ecce parentem

162 vulnere cognosco. Saltem hoc, Fortuna, fuisset

163 solamen culpae, dubia ut mihi signa dedisses

164 infausti generis ! Verum linquetur iniquis

165 non ultra superis nostros scelerare labores."

166 Haec dum amens queritur, jam deficiente cruore,

104

167 in vacuas senior vitam disperserat auras.

168 Tum juvenis, maestum attollens ad sidera vultum :

169 "Pollutae dextrae et facti Titania testis

170 infandi, quae nocturno mea lumine tela

171 derigis in patrium corpus, non amplius", inquit,

172 "his oculis et damnato violabere visu."

173 Haec memorat, simul ense fodit praecordia et, atrum

174 sustentans vulnus, mananti sanguine signat

175 in clipeo mandata patris : "Fuge proelia, Varro".

176 Ac summi tegimen suspendit cuspide teli

177 defletumque super prosternit membra parentem.

178 Talia venturae mittebant omina pugnae

179 Ausoniis superi, sensimque abeuntibus umbris

180 conscia nox sceleris roseo cedebat Eoo.

181 Ductor in arma suos Libys et Romanus in arma

182 excibant de more suos, Poenisque redibat

183 qualis nulla dies omni surrexerit aevo :

184 "Non verborum", inquit, "stimulantum, Poenus, egetis,

185 Herculeis iter a metis ad Iapygis agros

186 vincendo emensi : nusquam est animosa Saguntos ;

187 concessere Alpes, pater ipse superbus aquarum

188 Ausonidum Eridanus captivo defluit alveo.

189 Strage virum mersus Trebia est, atque ora sepulcro

190 Lydia Flaminio premitur, lateque refulgent

191 ossibus ac nullo sulcantur vomere campi.

192 Clarior his titulus plusque adlatura cruoris

193 lux oritur. Mihi magna satis, sat vero superque

194 bellandi merces sit gloria ! Cetera vobis

195 vincantur ! Quicquid diti devexit Hibero,

196 quicquid in Aetnaeis jactavit Roma triumphis,

197 quin etiam Libyco si quid de litore raptum

198 condidit, in vestros veniet sine sortibus enses.

199 Ferte domos quod dextra dabit : nil ductor honoris

200 ex opibus posco. Raptor per saecula longa

201 Dardanus edomitum vobis spoliaverit orbem :

202 qui Tyria ducis Sarranum ab origine nomen,

203 seu Laurens tibi, Sigeo sulcata colono,

204 adridet tellus, seu sunt Byzacia cordi

205 rura magis, centum Cereri fruticantia culmis,

206 electos optare dabo inter praemia campos.

207 Addam etiam, flava Thybris quas inrigat unda,

208 captivis late gregibus depascere ripas.

209 Qui vero externo socius mihi sanguine Byrsae

210 signa moves, dextram Ausonia si caede cruentam

211 attolles, hinc jam civis Carthaginis esto.

212 Neu vos Garganus Daunique fefellerit ora,

213 ad muros statis Romae : licet avia longe

214 urbs agat et nostro procul a certamine distet,

215 hic hodie ruit, atque ultra te ad proelia miles

216 nulla voco ; ex acie tende in Capitolia cursum."

217 Haec memorat. Tum propulso munimine valli ;

218 fossarum rapuere moras, aciemque locorum

219 consilio curvis accommodat ordine ripis.

220 Barbaricus laevo stetit ad certamina cornu

221 bellator Nasamon unaque immanior artus

222 Marmarides, tum Maurus atrox Garamasque Macesque

223 et Massylae acies et ferro vivere laetum

224 vulgus Adyrmachidae pariter, gens accola Nili,

105

225 corpora ab immodico servans nigrantia Phoebo :

226 quis positum agminibus caput imperiumque Nealces.

227 At parte in dextra, sinuat qua flexibus undam

228 Aufidus et curvo circum errat gurgite ripas,

229 Mago regit : subiere leves, quos horrida misit

230 Pyrene, populi et vario cinxere tumultu

231 flumineum latus : effulget caetrata juventus,

232 Cantaber ante alios nec tectus tempora Vasco

233 ac torto miscens Baliaris proelia plumbo

234 Baetigenaeque viri. Celsus media ipse coercet

235 agmina, quae patrio firmavit milite quaeque

236 Celtarum Eridano perfusis saepe catervis.

237 Sed qua se fluvius retro labentibus undis

238 eripit et nullo cuneos munimine vallat,

239 turritas moles ac propugnacula dorso

240 belua nigranti gestans, ceu mobilis agger,

241 nutat et erectos attollit ad aethera muros.

242 Cetera jam Numidis circumvolitare vagosque

243 ferre datur cursus et toto fervere campo.

244 Dum Libys incenso dispensat milite vires

245 hortandoque iterum atque iterum insatiabilis urget

246 factis quemque suis et se cognoscere jactat

247 qua dextra veniant stridentis sibila teli,

248 promittitque viris nulli se defore testem,

249 jam Varro, exacta vallo legione, movebat

250 cladum principia, ac pallenti laetus in unda

251 laxabat sedem venturis portitor umbris.

252 Stant primi, quos sanguineae pendente vetabant

253 ire notae clipeo, defixique omine torpent.

254 Juxta terribilis facies : miseranda jacebant

255 corpora in amplexu, natusque in pectore patris

256 imposita vulnus dextra letale tegebat.

257 Effusae lacrimae, Mancinique inde reversus

258 fraterna sub morte dolor. Tum triste movebat

259 augurium et similes defuncto in corpore vultus.

260 Ocius erroris culpam deflendaque facta

261 ductori pandunt atque arma vetantia pugnam.

262 Ille, ardens animi : "Ferte haec", ait, "omnia Paulo :

263 namque illum, cui femineo stant corde timores,

264 moverit ista manus, quae, caede imbuta nefanda,

265 cum Furiae expeterent poenas, fortasse paterno

266 signavit moriens sceleratum sanguine carmen."

267 Tum minitans propere discribit munera pugnae,

268 quaque feras saevus gentes aciemque Nealces

269 temperat, hac sese Marso cum milite cumque

270 Samnitum opponit signis et Iapyge alumno.

271 At campi medio, namque hac in parte videbat

272 stare ducem Libyae, Servilius obvia adire

273 arma et Picentes Umbrosque inferre jubetur.

274 Cetera Paulus habet dextro certamina cornu.

275 His super insidias contra Nomadumque volucrem

276 Scipiadae datur ire manum, quaeque arte dolisque

277 scindent se turmae, praedicit spargere bellum.

278 Jamque propinquabant acies, agilique virorum

279 discursu mixtoque simul calefacta per ora

280 cornipedum hinnitu et multum strepitantibus armis

281 errabat caecum turbata per agmina murmur.

282 Sic, ubi prima movent pelago certamina venti,

106

283 inclusam rabiem ac sparsuras astra procellas

284 parturit unda freti fundoque emota minacis

285 expirat per saxa sonos atque acta cavernis

286 torquet anhelantem spumanti vertice pontum.

287 Nec vero, fati tam saevo in turbine, solum

288 terrarum fuit ille labor. Discordia demens

289 intravit caelo superosque ad bella coegit.

290 Hinc Mavors, hinc Gradivum comitatus Apollo

291 et domitor tumidi pugnat maris, hinc Venus amens,

292 hinc Vesta et, captae stimulatus caede Sagunti,

293 Amphitryoniades, pariter veneranda Cybele

294 Indigetesque dei Faunusque satorque Quirinus

295 alternusque animae mutato Castore Pollux.

296 Contra cincta latus ferro Saturnia Juno

297 et Pallas, Libycis Tritonidos edita lymphis,

298 ac patrius flexis per tempora cornibus Hammon

299 multaque praeterea divorum turba minorum.

300 Quorum ubi mole simul venientum et gressibus alma

301 intremuit tellus, pars implevere propinquos

302 divisi montes, pars sedem nube sub alta

303 ceperunt ; vacuo descensum ad proelia caelo.

304 Tollitur immensus deserta ad sidera clamor,

305 Phlegraeis quantas effudit ad aethera voces

306 terrigena in campis exercitus, aut sator aevi

307 quanta Cyclopas nova fulmina voce poposcit

308 Juppiter, extructis vidit cum montibus ire

309 magnanimos raptum caelestia regna Gigantes.

310 Nec vero prima in tantis concursibus hasta

311 ulla fuit : stridens nimbus certante furore

312 telorum simul effusus, cupidaeque cruoris

313 hinc atque hinc animae gemina cecidere procella.

314 Acrius insanus dextra quam ducitur ensis,

315 bellantum pars magna jacet. Super ipsa suorum

316 corpora consistunt avidi calcantque gementis.

317 Nec magis aut Libyco protrudi Dardana nisu

318 avertive potest pubes, aut ordine pelli

319 fixa suo Sarrana manus, quam vellere sede

320 si coeptet Calpen impacto gurgite pontus.

321 Amisere ictus spatium, nec morte peracta

322 artatis cecidisse licet. Galea horrida flictu

323 adversae ardescit galeae, clipeusque fatiscit

324 impulsu clipei, atque ensis contunditur ense.

325 Pes pede, virque viro teritur, tellusque videri

326 sanguine operta nequit, caelumque et sidera pendens

327 abstulit ingestis nox densa sub aethere telis.

328 Quis astare loco dederat Fortuna secundo,

329 contorum longo et procerae cuspidis ictu,

330 ceu primas agitent acies, certamina miscent.

331 At, quos deinde tenet retrorsum inglorius ordo,

332 missilibus certant pugnas aequare priorum.

333 Ultra clamor agit bellum milesque, cupiti

334 Martis inops, saevis impellit vocibus hostem.

335 Non ullum defit teli genus : hi sude pugnas,

336 hi pinu flagrante cient, hi pondere pili,

337 at saxis fundaque alius jaculoque volucri.

338 Interdum stridens per nubila fertur harundo,

339 interdumque ipsis metuenda phalarica muris.

340 Speramusne, deae, quarum mihi sacra coluntur,

107

341 mortali totum hunc aperire in saecula voce

342 posse diem ? Tantumne datis confidere linguae,

343 ut Cannas uno ore sonem ? Si gloria vobis

344 nostra placet neque vos magnis avertitis ausis,

345 huc omnis cantus Phoebumque vocate parentem.

346 Verum utinam posthac animo, Romane, secunda,

347 quanto nunc adversa, feras ! Sitque hactenus, oro,

348 nec libeat temptare deis an Troia proles

349 par bellum tolerare queat. Tuque, anxia fati,

350 pone, precor, lacrimas et adora vulnera laudes

351 perpetuas paritura tibi. Nam tempore, Roma,

352 nullo major eris. Mox sic labere secundis,

353 ut sola cladum tuearis nomina fama.

354 Jamque inter varias Fortuna utrimque virorum

355 alternata vices incerto eluserat iras

356 eventu, mediaque diu pendente per ambas

357 spe gentis, paribus Mavors flagrabat in armis :

358 mitia ceu viridis agitant cum flamina culmos,

359 necdum maturas impellit ventus aristas,

360 huc atque huc it summa seges nutansque vicissim

361 alterno lente motu incurvata nitescit.

362 Tandem barbaricis perfractam viribus acri

363 dissipat incurrens aciem clamore Nealces ;

364 laxati cunei, perque intervalla citatus

365 inrupit trepidis hostis. Tum turbine nigro

366 sanguinis exundat torrens, nullumque sub una

367 cuspide procumbit corpus. Dum vulnera tergo

368 bellator timet Ausonius, per pectora saevas

369 exceptat mortes et leto dedecus arcet.

370 Stabat cum primis mediae certamine pugnae

371 aspera semper amans et par cuicumque periclo

372 Scaevola, nec tanta vitam jam strage volebat,

373 sed dignum proavo letum et sub nomine mortem.

374 Is postquam frangi res atque augescere vidit

375 exitium : "Brevis hoc vitae, quodcumque relictum,

376 extendamus", ait " : nam virtus futile nomen,

377 ni decori sat sint pariendo tempora leti."

378 Dixit et in medios, qua dextera concita Poeni

379 limitem agit, vasto conixus turbine fertur.

380 Hic exsultantem Caralim atque erepta volentem

381 induere excelso caesi gestamina trunco

382 ense subit, capuloque tenus ferrum impulit ira.

383 Volvitur ille ruens atque arva hostilia morsu

384 adpetit et mortis premit in tellure dolores.

385 Nec Gabaris Sicchaeque virum tenuere furentes

386 concordi virtute manus ; sed perdidit acer,

387 dum stat, decisam Gabar inter proelia dextram.

388 At Siccha auxilium, magno turbante dolore,

389 dum temere accelerat, calcato improvidus ense

390 succidit ac nudae sero vestigia plantae

391 damnavit dextraque jacet morientis amici.

392 Tandem convertit fatalia tela Nealcae

393 fulminei gliscens juvenis furor. Exilit ardens,

394 nomine tam claro stimulante, ad praemia caedis.

395 Tum silicem scopulo avulsum, quem montibus altis

396 detulerat torrens, raptum contorquet in ora

397 turbidus : incusso crepuerunt pondere malae,

398 ablatusque viro vultus ; concreta cruento

108

399 per nares cerebro sanies fluit atraque manant

400 orbibus elisis et trunca lumina fronte.

401 Sternitur unanimo Marius, succurrere Capro

402 conatus metuensque viro superesse cadenti.

403 Lucis idem auspicium ac patrium et commune duobus

404 paupertas ; sacro juvenes Praeneste creati

405 miscuerant studia et juncta tellure serebant.

406 Velle ac nolle ambobus idem sociataque toto

407 mens aevo ac parvis dives concordia rebus.

408 Occubuere simul, votisque ex omnibus unum

409 id Fortuna dedit, junctam inter proelia mortem.

410 Arma fuere decus victori bina Symaetho.

411 Sed longum tanto laetari munere casus

412 haud licitum Poenis : aderat terrore minaci

413 Scipio, conversae miseratus terga cohortis,

414 et cuncti fons Varro mali flavusque comarum

415 Curio et a primo descendens consule Brutus.

416 Atque his fulta viris acies repararet ademptum

417 mole nova campum, subito ni turbine Poenus

418 agmina frenasset jam procurrentia ductor.

419 Isque ut Varronem procul inter proelia vidit

420 et juxta sagulo circumvolitare rubenti

421 lictorem : "Nosco pompam atque insignia nosco ;

422 Flaminius modo talis" ait. Tum fervidus acrem

423 ingentis clipei tonitru praenuntiat iram.

424 Heu miser ! aequari potuisti funere Paulo,

425 si tibi non ira superum tunc esset ademptum

426 Hannibalis cecidisse manu. Quam saepe querere,

427 Varro, deis, quod Sidonium defugeris ensem !

428 Nam, rapido subitam portans in morte salutem

429 procursu incepta, in sese discrimina vertit

430 Scipio nec Poenum, quamquam est ereptus opimae

431 caedis honor, mutasse piget majore sub hoste

432 proelia et erepti Ticina ad flumina patris

433 exigere oblato tandem certamine poenas.

434 Stabant educti diversis orbis in oris,

435 quantos non alios vidit concurrere tellus,

436 Marte viri dextraque pares, sed cetera ductor

437 anteibat Latius, melior pietate fideque.

438 Desiluere cava turbati ad proelia nube,

439 Mavors Scipiadae metuens, Tritonia Poeno,

440 Adventuque deum intrepidis ductoribus, ambae

441 contremuere acies. Ater, qua pectora flectit

442 Pallas, Gorgoneo late micat ignis ab ore

443 sibilaque horrificis torquet serpentibus aegis.

444 Fulgent sanguinei, geminum vibrare cometem

445 ut credas, oculi, summaque in casside largus

446 undantis volvit flammas ad sidera vertex.

447 At Mavors, moto proturbans aera telo

448 et clipeo campum involvens, Aetnaea Cyclopum

449 munere fundentem loricam incendia gestat

450 ac pulsat fulva consurgens aethera crista.

451 Ductores pugnae intenti, quantumque vicissim

452 auderent, propius mensi, tamen arma ferentes

453 sensere advenisse deos et, laetus uterque

454 spectari superis, addebant mentibus iras.

455 Jamque ictu valido libratam a pectore Poeni

456 Pallas in obliquum dextra detorserat hastam,

109

457 et Gradivus, opem divae portare ferocis

458 exemplo doctus, porgebat protinus ensem

459 Aetnaeum in pugnas juveni ac majora jubebat.

460 Tum Virgo, ignescens penitus, violenta repente

461 suffudit flammis ora atque obliqua retorquens

462 lumina, turbato superavit Gorgona vultu.

463 Erexere omnes immania membra chelydri

464 aegide commota, primique furoris ad ictus

465 rettulit ipse pedem sensim a certamine Mavors.

466 Hic dea convulsam rapido conamine partem

467 vicini montis scopulisque horrentia saxa

468 in Martem furibunda jacit, longeque relatos

469 expavit sonitus, tremefacto litore, Sason.

470 At non haec superum fallebant proelia regem.

471 Demittit propere succinctam nubibus Irim,

472 quae nimios frenet motus, ac talia fatur :

473 "I, dea, et Oenotris velox adlabere terris

474 germanoque truces dic Pallas mitiget iras

475 nec speret fixas Parcarum vertere leges.

476 Dic etiam : ni desistis (nam virus et aestus

477 flammiferae novi mentis) nec colligis iram,

478 aegide praecellant quantum horrida fulmina nosces." "

479 Quae postquam accepit dubitans Tritonia virgo

480 nec sat certa diu, patriis an cederet armis :

481 "Absistemus", ait, "campo. Sed Pallade pulsa

482 num fata avertet ? Caeloque arcebit ab alto

483 cernere Gargani ferventia caedibus arva ? "

484 Haec effata cava Poenum in certamina nube

485 sublatum diversa tulit terrasque reliquit.

486 At Gradivus atrox remeantis in aethera divae

487 abscessu revocat mentes fusosque per aequor

488 ipse manu magna, nebulam circumdatus, acri

489 restituit pugnae. Convertunt signa novamque

490 instaurant Itali, versa formidine, caedem,

491 cum ventis positus custos, cui flamina carcer

492 imperio compressa tenet caelumque ruentes

493 Eurique et Boreae parent Corique Notique,

494 Junonis precibus, promissa haud parva ferentis,

495 regnantem Aetolis Vulturnum in proelia campis

496 effrenat : placet hic irae exitiabilis ultor.

497 Qui, se postquam Aetnae mersit candente barathro

498 concepitque ignes et flammea protulit ora,

499 evolat horrendo stridore ac Daunia regna

500 perflat, agens caecam glomerato pulvere nubem.

501 Eripuere oculos aurae vocemque manusque.

502 Vertice harenoso candentis, flebile dictu,

503 torquet in ora globos Italum et bellare maniplis

504 jussa laetatur rabie. Tum mole ruinae

505 sternuntur tellure et miles et arma jubaeque,

506 atque omnis retro flatu occursante refertur

507 lancea, et in tergum Rutulis cadit irritus ictus.

508 Atque idem flatus Poenorum tela secundant,

509 et velut amento contorta hastilia turbo

510 adjuvat ac Tyrias impellit stridulus hastas.

511 Tum, denso fauces praeclusus pulvere, miles

512 ignavam mortem compresso maeret hiatu.

513 Ipse, caput flavum caligine conditus atra,

514 Vulturnus multaque comam perfusus harena

110

515 nunc versos agit a tergo stridentibus alis,

516 nunc, mediam in frontem veniens clamante procella,

517 obvius arma quatit patuloque insibilat ore.

518 Interdum intentos pugnae et jam jamque ferentes

519 hostili jugulo ferrum conamine et ictu

520 avertit dextramque ipso de vulnere vellit.

521 Nec satis Ausonias passim foedare cohortes,

522 in Martem vomit immixtas mugitibus auras

523 bisque dei summas vibravit turbine cristas.

524 Quae dum Romuleis exercet proelia turmis

525 Aeolius furor et Martem succendit in iras,

526 adfatur Virgo, socia Junone, parentem :

527 "Quantos Gradivus fluctus in Punica castra,

528 respice, agit quantisque furens se caedibus implet !

529 Nunc, quaeso, terris descendere non placet Irim ?

530 Quamquam ego non Teucros, nostro cum pignore regnet

531 Roma, et Palladio sedes hac urbe locarim,

532 non Teucros delere aderam, sed lumen alumnae

533 Hannibalem Libyae pelli florentibus annis

534 vita atque extingui primordia tanta negabam."

535 Excipit hic Juno longique laboris ab ira

536 "Immo", ait, "ut noscant gentes immania quantum

537 regna Jovis valeant cunctisque potentia quantum

538 antistet, conjunx, superis tua, disice telo

539 flagranti (nil oramus) Carthaginis arces

540 Sidoniamque aciem vasto telluris hiatu

541 Tartareis immerge vadis aut obrue ponto."

542 Contra quae miti respondet Juppiter ore :

543 "Certatis fatis et spes extenditis aegras.

544 Ille, o nata, libens cui tela inimica ferebas,

545 contundet Tyrios juvenes ac nomina gentis

546 induet et Libycam feret in Capitolia laurum.

547 At, cui tu, conjunx, cui das animosque decusque -

548 fata cano - vertet populis Laurentibus arma.

549 Nec longe cladis metae : venit hora diesque

550 qua nullas umquam transisse optaverit Alpes."

551 Sic ait atque Irim propere demittit Olympo,

552 quae revocet Martem jubeatque abscedere pugna.

553 Nec vetitis luctatus abit Gradivus in altas

554 cum fremitu nubes, quamquam lituique tubaeque

555 vulneraque et sanguis et clamor et arma juvarent.

556 Ut patuit liber superum certamine tandem

557 laxatusque deo campus, ruit aequore ab imo

558 Poenus quo sensim caelestia fugerat arma,

559 magna voce trahens equitemque virosque feraeque

560 turrigerae molem tormentorumque labores.

561 Atque ubi turbantem leviores ense catervas

562 agnovit juvenem, scintillavitque cruentis

563 ira genis : "Quaenam Furiae quisve egit in hostem,

564 en, Minuci, deus, ut rursus te credere nobis

565 auderes ? " inquit. "Genitor tibi natus ab armis

566 ille meis, ubi nunc Fabius ? Semel, improbe, nostras

567 sit satis evasisse manus." Atque inde superbis

568 hasta comes dictis murali turbine pectus

569 transforat et voces venturas occupat ictu.

570 Nec ferro saevire sat est. Appellitur atra

571 mole fera, et monstris componitur Itala pubes.

572 Nam, praevectus equo, moderantem cuspide Lucas

111

573 Maurum in bella boves stimulis majoribus ire

574 ac raptare jubet Libycarum armenta ferarum.

575 Immane stridens agitur crebroque coacta

576 vulnere bellatrix properos fert belua gressus.

577 Liventi dorso turris flammaque virisque

578 et jaculis armata sedet. Procul aspera grando

579 saxorum super arma ruit, passimque volanti

580 celsus telorum fundit Libys aggere nimbum.

581 Stat niveis longum stipata per agmina vallum

582 dentibus, atque ebori praefixa comminus hasta

583 fulget ab incurvo derecta cacumine cuspis.

584 Hic, inter trepidos rerum, per membra, per arma

585 exigit Ufentis sceleratum belua dentem

586 clamantemque ferens calcata per agmina portat.

587 Nec levius Tadio letum : qua tegmine thorax

588 multiplicis lini claudit latus, improba sensim

589 corpore non laeso penetrarunt spicula dentis

590 et sublime virum, clipeo resonante, tulerunt.

591 Haud excussa novi virtus terrore pericli.

592 Utitur ad laudem casu geminumque citato

593 vicinus fronti lumen transverberat ense.

594 Exstimulata gravi sese fera tollit ad auras

595 vulnere et erectis excussam cruribus alte

596 pone jacit volvens reflexo pondere turrim.

597 Arma virique simul spoliataque belua visu

598 sternuntur subita, miserandum, mixta ruina.

599 Spargi flagrantis contra bellantia monstra

600 Dardanius taedas ductor jubet et facis atrae,

601 quos fera circumfert, compleri sulphure muros.

602 Nec jusso mora : collectis fumantia lucent

603 terga elephantorum flammis, pastusque sonoro

604 ignis edax vento per propugnacula fertur.

605 Non aliter, Pindo Rhodopeve incendia pastor

606 cum jacit, et silvis spatiatur fervida pestis,

607 frondosi ignescunt scopuli, subitoque per alta

608 conlucet juga dissultans Vulcanius ardor.

609 It fera candenti torrente bitumine corpus

610 amens et laxo diducit limite turmas,

611 nec cuiquam virtus propiora capessere bella :

612 longinquis audent jaculis et harundinis ictu.

613 Uritur impatiens et magni corporis aestu

614 huc atque huc jactas accendit belua flammas,

615 donec vicini tandem se fluminis undis

616 praecipitem dedit et, tenui decepta liquore

617 stagnantis per plana vadi, tulit incita longis

618 extantem ripis flammam. Tum denique sese

619 gurgitis immersit molem capiente profundo.

620 At qua pugna datur, necdum Maurusia pestis

621 igne calet, circumfusi Rhoeteia pubes

622 nunc jaculis, nunc et saxis, nunc alite plumbo

623 eminus incessunt, ut qui castella per altos

624 oppugnat munita locos atque adsidet arces.

625 Ausus digna viro, fortuna digna secunda

626 extulerat dextram atque adversum comminus ensem

627 Mincius, infelix ausi : sed stridula anhelum

628 fervorem effundens monstri manus abstulit acri

629 implicitum nexu diroque ligamine torsit

630 et superas alte miserum jaculata per auras

112

631 telluri elisis adflixit, flebile, membris.

632 Has inter clades viso Varrone sub armis

633 increpitans Paulus : "Quin imus comminus", inquit,

634 "ductori Tyrio, quem vinctum colla catenis

635 staturum ante tuos currus promisimus urbi ?

636 Heu patria, heu plebes scelerata et prava favoris !

637 Haud umquam expedies tam dura sorte malorum,

638 quem tibi non nasci fuerit per vota petendum,

639 Varronem Hannibalemne, magis." Dum talia Paulus,

640 urget praecipitis Libys atque in terga ruentum

641 ante oculos cunctas ductoris concitat hastas.

642 Pulsatur galea et quatiuntur consulis arma.

643 Acrius hoc Paulus medios ruit asper in hostis.

644 Tum vero excussus mentem, in certamina Paulo

645 avia diducto, convertit Varro manuque

646 cornipedem inflectens : "Das", inquit, "patria, poenas,

647 quae, Fabio incolumi, Varronem ad bella vocasti.

648 Quaenam autem mentis vel quae discordia fati ?

649 Parcarumne latens fraus est ? Abrumpere cuncta

650 jamdudum cum luce libet. Sed comprimit ensem

651 nescio qui deus et me, me ad graviora reservat.

652 Vivamne et fractos sparsosque cruore meorum

653 hos referam populo fasces atque ora per urbes

654 iratas spectanda dabo et, quo saevius ipse

655 Hannibal haud poscat, fugiam et te, Roma, videbo ? "

656 Plura indignantem telis propioribus hostes

657 egere, et sonipes rapuit laxatus habenas.

P_1 v.1 Paulus, ut adversam videt increbrescere pugnam,

2 ceu fera, quae, telis circumcingentibus, ultro

3 adsilit in ferrum et per vulnera colligit hostem,

4 in medios fert arma globos seseque periclis

5 ingerit atque omni letum molitur ab ense.

6 Increpat horrendum : "Perstate et fortiter, oro,

7 pectoribus ferrum accipite ac sine vulnere terga

8 ad manis deferte, viri : nisi gloria mortis,

9 nil superest. Idem sedes adeuntibus imas

10 hic vobis dux Paulus erit." Velocius inde

11 Haemonio Borea pennaque citatior ibat

12 quae redit in pugnas fugientis harundine Parthi,

13 atque ubi certamen primi ciet immemor aevi,

14 plenus Gradivo mentem, Cato, fertur in hostis

15 ac juvenem, quem Vasco levis, quem spicula densus

16 Cantaber urgebat, letalibus eripit armis.

17 Abscessere retro pavidique in terga relatos

18 abduxere gradus. Ut, laetus valle remota

19 cum capream venator agit fessamque propinquo

20 insequitur cursu et sperat jam tangere dextra,

21 si ferus adverso subitum se protulit antro

22 et stetit ante oculos frendens leo, deserit una

23 et color et sanguis et tela minora periclo,

24 nec jam speratae cura est in pectore praedae.

25 Nunc in restantis mucronem comminus urget,

26 nunc trepidos ac terga mala formidine versos

27 adsequitur telis. Furere ac decorare labores

113

28 et saevire juvat. Cadit ingens nominis expers

29 uni turba viro atque alter si detur in armis

30 Paulus Dardaniis, amittant nomina Cannae.

31 Tandem inclinato cornu sine more ruebat

32 prima acies, non parca fugae. Labienus et Ocres

33 sternuntur leto atque Opiter quos Setia colle

34 vitifero, celsis Labienum Cingula saxa

35 miserunt muris ; junxit fera tempora leti

36 Sidonius non consimili discrimine miles :

37 nam Labienus obit penetrante per ilia corno,

38 fratres, hic umero, cecidere, hic poplite, caesis.

39 Oppetis et Tyrio super inguina fixe veruto

40 Maecenas, cui Maeonia venerabile terra

41 et sceptris olim celebratum nomen Etruscis.

42 Per medios agitur, projecto lucis amore

43 Hannibalem lustrans, Paulus. Sors una videtur

44 aspera, si occumbat ductore superstite Poeno.

45 Quam metuens molem (neque enim, certamine sumpto,

46 tempestas tanta et rabies impune fuisset)

47 in faciem pavidi Juno conversa Metelli :

48 "Quid vanos", inquit, "Latio spes unica consul,

49 incassumque moves, fato renuente, furores ?

50 Si superest Paulus, restant Aeneia regna.

51 Sin secus, Ausoniam tecum trahis. Ire tumentem

52 tu contra juvenem et caput hoc abscidere rebus

53 turbatis, o Paule, paras ? Nunc Hannibal ipsi,

54 tam laetus bello est, ausit certare Tonanti.

55 Et jam conversis (vidi nam flectere) habenis

56 evasit Varro ac sese ad meliora reservat.

57 Sit spatium fatis, et, dum datur, eripe leto

58 hanc nostris majorem animam : mox bella capesses."

59 Ad quae suspirans ductor : "Mortemne sub armis

60 cur poscam, causa ista parum est, quod talia nostrae

61 pertulerunt aures suadentem monstra Metellum ?

62 I, demens, i, carpe fugam. Non hostica tela

63 excipias tergo, superos precor. Integer, oro,

64 intactusque abeas atque intres moenia Romae

65 cum Varrone simul. Talin, pavidissime, dignum

66 me vita pulchraque indignum morte putasti ?

67 Quippe sinit Poenus, qui nunc contraria bella

68 ipsi ferre Jovi valeat. Pro degener altae

69 virtutis patrum ! Quando certamen inire,

70 cuive virum mallem memet componere, quam qui

71 et victus dabit et victor per saecula nomen ? "

72 Talibus increpitat mediosque aufertur in hostes

73 ac retro cursum tendentem ad crebra suorum

74 agmina et in densis furantem membra maniplis

75 per conferta virum et stipata umbonibus arma

76 consequitur melior planta atque obtruncat Acherram.

77 Ut canis occultos agitat cum Belgicus apros

78 erroresque ferae sollers per devia mersa

79 nare legit tacitoque premens vestigia rostro

80 lustrat inaccessos venantum indagine saltus

81 nec sistit, nisi, conceptum sectatus odorem,

82 deprendit spissis arcana cubilia dumis.

83 At conjunx Jovis, ut Paulum depellere dictis

84 nequiquam fuit et consul non desinit irae,

85 in faciem Mauri rursus mutata Gelestae

114

86 avocat ignarum saevo a certamine Poenum :

87 "Huc tela, huc", inquit, "dextram implorantibus affer,

88 o decus aeternum Carthaginis. Horrida juxta

89 stagnantis consul molitur proelia ripas,

90 et laus haud alio major datur hoste perempto."

91 Haec ait et juvenem diversa ad proelia raptat.

92 Flumineo Libycam turbabat in aggere pubem

93 - Cristae nomen erat. Bis terni juncta ferebant

94 arma senem circa nati pauperque penatum,

95 sed domus haud obscura Tuder notusque per Umbros

96 bellator populos factis et caede docebat

97 natorum armigeram pugnas tractare cohortem.

98 Unanima inde phalanx, crudo ducente magistro,

99 postquam hominum satiata nece est, prostraverat ictu

100 innumero cum turre feram facibusque secutis

101 ardentem monstri spectabat laeta ruinam,

102 cum subitus galeae fulgor conoque coruscae

103 majore intremuere jubae. Nec tarda senectus

104 (agnovit nam luce virum) rapit agmine natos

105 saeva parens ultro in certamina et addere passim

106 tela jubet nec manantes ex ore feroci

107 aut quae flagrarent galea exhorrescere flammas.

108 Armiger haud aliter magni Jovis, anxia nido

109 cum dignos nutrit gestanda ad fulmina fetus,

110 obversam spectans ora ad Phaethontia prolem,

111 explorat dubios Phoebea lampade natos.

112 Jamque suis daret ut pugnae documenta vocantis

113 en medias hasta velox praetervolat auras ;

114 haesit multiplici non alte cuspis in auro

115 ac senium invalido dependens prodidit ictu.

116 Cui Poenus : "Quinam ad cassos furor impulit ictus

117 exanguem senio dextram ? Vix prima momordit

118 tegmina Callaici cornus tremebunda metalli.

119 En, reddo tua tela tibi : memorabilis ista

120 a nobis melius discet bellare juventus."

121 Sic propria miseri transfigit pectora corno.

122 At contra, horrendum, bis terna spicula dextra

123 torta volant, paribusque ruunt conatibus hastae.

124 Haud secus ac Libyca fetam tellure leaenam

125 venator premit obsesso cum Maurus in antro,

126 invadunt rabidi jam dudum et inania temptant

127 nondum sat firmo catuli certamina dente.

128 Consumit clipeo tela et collectus in arma

129 sustinet urgentis crepitantibus ictibus hastas

130 Sidonius ductor. Nec jam per vulnera credit

131 aut per tot caedes actum satis iraque anhelat,

132 ni leto det cuncta virum jungatque parenti

133 corpora et excidat miseros cum stirpe penates.

134 Tunc Abarim adfatur (namque una hic armiger ira

135 flammabat Martem atque omnis comes ibat in actus) :

136 "Suppedita mihi tela. Vadis liventis Averni

137 demitti globus ille cupit ; qui nostra lacessat

138 tegmina, jam stultae fructus pietatis habebit."

139 Haec fatus jaculo Lucam, qui maximus aevi,

140 transadigit : pressa juvenis cum cuspide labens

141 arma super fratrum resupino concidit ore.

142 Mortiferum inde manu properantem vellere ferrum

143 pilo Volsonem (namque hoc de strage jacentum

115

144 fors dabat) adfixa sternit per tegmina nare.

145 Tum Vesulum, calido lapsantem in sanguine fratrum,

146 ense metit rapido plenamque (heu barbara virtus ! )

147 abscisi galeam capitis, ceu missile telum,

148 conversis in terga jacit. Telesinus, ad ossa

149 illiso saxo, qua spina interstruit artus,

150 occumbit fratrisque videt labentia membra

151 Quercentis, quem funda procul per inane voluta

152 sopierat, dum supremam Telesinus in auras

153 exhalat lucem et dubitantia lumina condit.

154 At fessus maerore simul cursuque metuque

155 et tamen haud irae vacuus non certa per aequor

156 interdum insistens Perusinus membra ferebat.

157 Hunc sude, quam raptam Libyci per terga jacentis

158 armiger obtulerat monstri, super inguina fixam,

159 obtruncat quercuque premit violentus obusta.

160 Temptarat precibus saevum lenire furorem,

161 sed Stygius primos implevit fervor hiatus,

162 et pulmone tenus demisit anhelitus ignem.

163 Tandem cum toto cecidit grege, nomen in Umbro

164 clarum, Crista, diu populo : ceu fulmine celsa

165 aesculus aut, proavis ab origine cognita, quercus

166 cum fumat percussa Jovi, sacrosque per aevum

167 aetherio ramos populantur sulphure flammae,

168 donec victa deo late procumbit et omnem

169 conlabens operit spatioso stipite prolem.

170 Atque ea dum juxta Tyrius stagna Aufida ductor

171 molitur, Paulus, numerosa caede futuram

172 ultus jam mortem, ceu victor bella gerebat

173 inter mille viros : jacet ingens Phorcys ab antris

174 Herculeae Calpes, caelatus Gorgone parmam,

175 unde genus tristique deae manabat origo.

176 Hunc objectantem sese atque antiqua tumentem

177 nomina saxificae monstrosa e stirpe Medusae,

178 dum laevum petit incumbens violentius inguen,

179 detrahit excelsi correptum vertice coni,

180 adflictumque premens, tergo qua balteus imo

181 sinuatur coxaeque sedet munimen utraque,

182 conjecto fodit ense super : vomit ille calentem

183 sanguinis effundens per hiantia viscera rivum

184 et subit Aetolos Atlanticus accola campos.

185 Has inter strages rapido terrore coorti,

186 invadunt terga atque averso turbine miscent

187 bella inopina viri, Tyrius quos fallere doctos

188 hanc ipsam pugnae rector formarat ad artem

189 succinctique dolis, fugerent ceu Punica castra,

190 dediderant dextras. Tum totis mentibus actam

191 in caedes aciem pone atque in terga ruentes

192 praecipitant. Non hasta viro, non deficit ensis :

193 e strage est ferrum atque evulsa cadavere tela.

194 Raptum Galba procul (neque enim virtutis amorem

195 adversa exemisse valent) ut vidit ab hoste

196 auferri signum, conixus corpore toto

197 victorem adsequitur letalique occupat ictu.

198 Ac dum comprensam caeso de corpore praedam

199 avellit, tardeque manus moribunda remittit,

200 transfixus gladio propere accurrentis Amorgi

201 occidit, immoriens magnis non prosperus ausis.

116

202 Haec inter, veluti nondum satiasset Enyo

203 iras saeva truces, sublatum pulvere campum

204 Vulturnus rotat et candentis torquet harenas.

205 Jamque reluctantis stridens immane procella

206 per longum tulit ad campi suprema cavisque

207 adflictos ripis tumidum demersit in amnem.

208 Hic tibi finis erat, metas hic Aufidus aevi

209 servabat tacito, non felix Curio, leto.

210 Namque, furens animi dum consternata moratur

211 agmina et oppositu membrorum sistere certat,

212 in praeceps magna propulsus mole ruentum

213 turbatis hauritur aquis fundoque volutus

214 Hadriaca jacuit sine nomine mortis harena.

215 Ingens ferre mala et Fortunae subdere colla

216 nescius, adversa fronte incurrebat in arma

217 vincentum consul : pereundi Martius ardor

218 atque animos jam sola dabat fiducia mortis,

219 cum Viriathus agens telis, regnator Hiberae

220 magnanimus terrae, juxta atque ante ora furentis

221 obtruncat Pauli fessum certaminis hostem.

222 Heu dolor, heu lacrimae ! Servilius, optima belli,

223 post Paulum belli pars optima, corruit ictu

224 barbarico magnamque cadens leto addidit uno

225 invidiam Cannis. Tristem non pertulit iram

226 consul et, insani quamquam contraria venti

227 exarmat vis atque obtendit pulvere lucem :

228 squalentem rumpens ingestae torvus harenae

229 ingreditur nimbum ac Viriathum moris Hiberi

230 carmina pulsata fundentem barbara caetra

231 invadit laevaeque fodit vitalia mammae.

232 Hic fuit extremus caedum labor. Addere bello

233 haud ultra licuit dextram, nec tanta relictum est

234 uti, Roma, tibi posthac ad proelia Paulo.

235 Saxum ingens, vasto libratum pondere, caeca

236 venit in ora manu et perfractae cassidis aera

237 ossibus infodiens, complevit sanguine vultus.

238 Inde pedem referens, labentia membra propinquo

239 imposuit scopulo atque, undanti vulnere anhelans,

240 sedit terribilis clipeum super ore cruento :

241 immanis ceu, depulsis levioribus hastis,

242 accepit leo cum tandem per pectora ferrum,

243 stat teli patiens media tremebundus harena

244 ac, manante jubis rictuque et naribus unda

245 sanguinis, interdum languentia murmura torquens,

246 effundit patulo spumantem ex ore cruorem.

247 Tum vero incumbunt Libyes, super ipse citato

248 ductor equo, qua flatus agit, qua pervius ensis,

249 qua sonipes, qua belligero fera belua dente.

250 Obrutus hic telis ferri per corpora Piso

251 rectorem ut vidit Libyae, conixus in hastam

252 ilia cornipedis subrecta cuspide transit

253 conlapsoque super nequiquam incumbere coeptat.

254 Cum Poenus, propere collecto corpore, quamquam

255 cernuus inflexo sonipes effuderat armo :

256 "Umbraene Ausoniae rediviva bella retractant

257 post obitum dextra nec in ipsa morte quiescunt ? "

258 Sic ait atque aegrum coeptanti attollere corpus

259 arduus insurgens totum permiscuit ensem.

117

260 Ecce, Cydonea violatus harundine plantam,

261 Lentulus effusis campum linquebat habenis,

262 cum videt in scopulo rorantem saxa cruore

263 torvoque obtutu labentem in Tartara Paulum.

264 Mens abiit, puduitque fugae. Tum visa cremari

265 Roma viro, tunc ad portas jam stare cruentus

266 Hannibal ; et totum tunc primum ante ora fuere

267 sorbentes Latium campi. "Quid deinde relictum

268 crastina cur Tyrios lux non deducat ad urbem,

269 deseris in tantis puppim si, Paule, procellis ?

270 Testor caelicolas", inquit, "ni damna gubernas

271 crudelis belli vivisque in turbine tanto

272 invitus, plus, Paule, (dolor verba aspera dictat)

273 plus Varrone noces. Cape, quaeso, hunc, unica rerum

274 fessarum spes, cornipedem : languentia membra

275 ipse levabo umeris et dorso tuta locabo."

276 Haec inter, lacero manantem ex ore cruorem

277 ejectans, consul : "Macte o virtute paterna !

278 Nec vero spes angustae, cum talia restent

279 pectora Romuleo regno. Calcaribus aufer,

280 qua vulnus permittit, equum atque hinc ocius urbis

281 claudantur portae : ruet haec ad moenia pestis.

282 Dic, oro, rerum Fabio tradantur habenae.

283 Nostris pugnavit monitis furor. Amplius acta

284 quid superest vita, nisi caecae ostendere plebi

285 Paulum scire mori ? Feror an consumptus in urbem

286 vulneribus ? Quantine emptum velit Hannibal, ut nos

287 vertentis terga aspiciat ? Nec talia Paulo

288 pectora, nec manis tam parva intramus imago.

289 Ille ego... sed vano quid enim te demoror aeger,

290 Lentule, conquestu ? Perge atque hinc cuspide fessum

291 erige quadrupedem propere." Tum Lentulus urbem,

292 magna ferens mandata, petit. Nec Paulus inultum

293 quod superest de luce sinit : ceu vulnere tigris

294 letifero cedens tandem projectaque corpus

295 luctatur morti et languentem pandit hiatum

296 in vanos morsus, nec sufficientibus irae

297 ictibus extrema lambit venabula lingua.

298 Jamque coruscanti telum propiusque ferenti

299 gressum exultantem et securo caedis Iertae

300 non expectatum surgens defixerat ensem

301 Sidoniumque ducem circumspectabat, in illa

302 exoptans animam certantem ponere dextra.

303 Sed vicere virum coeuntibus undique telis

304 et Nomas et Garamas et Celtae et Maurus et Astur.

305 Hic finis Paulo. Jacet altum pectus et ingens

306 dextera, quem, soli si bella agitanda darentur,

307 aequares forsan Fabio. Mors additur urbi

308 pulchra decus misitque viri inter sidera nomen.

309 Postquam spes Italum mentesque in consule lapsae,

310 ceu truncus capitis, saevis exercitus armis

311 sternitur, et victrix toto fremit Africa campo.

312 Hic Picentum acies, hic Umber Martius, illic

313 Sicana procumbit pubes, hic Hernica turma.

314 Passim signa jacent, quae Samnis belliger, et quae

315 Sarrastes populi Marsaeque tulere cohortes.

316 Transfixi clipei galeaeque et inutile ferrum

317 fractaque conflictu parmarum tegmina et ore

118

318 cornipedum derepta fero spumantia frena.

319 Sanguineus tumidas in campos Aufidus undas

320 ejectat redditque furens sua corpora ripis.

321 Sic Lagea ratis, vasto velut insula ponto

322 conspecta, inlisit scopulis ubi nubifer Eurus,

323 naufragium spargens operit freta jamque per undas

324 et transtra et mali laceroque aplustria velo

325 ac miseri fluitant revomentes aequora nautae.

326 At Poenus, per longa diem certamina saevis

327 caedibus emensus, postquam eripuere furori

328 insignem tenebrae lucem, tum denique Martem

329 dimisit tandemque suis in caede pepercit.

330 Sed mens invigilat curis noctisque quietem

331 ferre nequit. Stimulat dona inter tanta deorum

332 optatas nondum portas intrasse Quirini.

333 Proxima lux placet. Hinc strictos ferre ocius enses,

334 dum fervet cruor et perfusae caede cohortes,

335 destinat ac jam claustra manu, jam moenia flamma

336 occupat et jungit Tarpeia incendia Cannis.

337 Quo turbata viri conjunx Saturnia coepto

338 irarumque Jovis Latiique haud inscia fati,

339 incautum ardorem atque avidas ad futtile votum

340 spes juvenis frenare parat. Ciet inde quietis

341 regnantem tenebris Somnum quo saepe ministro

342 edomita inviti componit lumina fratris,

343 atque huic adridens : "Non te majoribus", inquit,

344 "ausis, dive, voco nec posco ut mollibus alis

345 des victum mihi, Somne, Jovem. Non mille premendi

346 sunt oculi tibi, nec spernens tua numina custos

347 Inachiae multa superandus nocte juvencae.

348 Ductori, precor, immittas nova somnia Poeno,

349 ne Romam et vetitos cupiat nunc visere muros,

350 quos intrare dabit numquam regnator Olympi."

351 Imperium celer exsequitur curvoque volucris

352 per tenebras portat medicata papavera cornu.

353 Ast ubi, per tacitum adlapsus, tentoria prima

354 Barcaei petiit juvenis, quatit inde soporas

355 devexo capiti pennas oculisque quietem

356 inrorat, tangens Lethaea tempora virga.

357 Exercent rabidam truculenta insomnia mentem :

358 jamque videbatur multo sibi milite Thybrim

359 cingere et insultans astare ad moenia Romae.

360 Ipse refulgebat Tarpeiae culmine rupis,

361 elata torquens flagrantia fulmina dextra,

362 Juppiter, et lati fumabant sulphure campi,

363 ac gelidis Anio trepidabat caerulus undis,

364 et densi ante oculos iterumque iterumque tremendum

365 vibrabant ignes. Tunc vox effusa per auras :

366 "Sat magna, o juvenis, prensa est tibi gloria Cannis.

367 Siste gradum, nec enim sacris inrumpere muris,

368 Poene, magis dabitur, nostrum quam scindere caelum."

369 Attonitum visis majoraque bella paventem

370 post confecta Sopor Junonia jussa relinquit,

371 nec lux terribili purgavit imagine mentem.

372 Quos inter motus somni vanosque tumultus

373 dedita per noctem reliquo cum milite castra

374 nuntiat et praedam pleno trahit agmine Mago.

375 Huic ductor laetas Tarpeio vertice mensas

119

376 spondenti, cum quinta diem nox orbe tulisset,

377 celatis superum monitis clausoque pavore,

378 vulnera et exhaustas saevo certamine vires

379 ac nimium laetis excusat fidere rebus.

380 Tum spe dejectus juvenis, ceu vertere ab ipsis

381 terga juberetur muris ac signa referre :

382 "Tanta mole", inquit, "non Roma, ut credidit ipsa,

383 sed Varro est victus. Quonam tam prospera Martis

384 munera destituis fato patriamque moraris ?

385 Mecum exultet eques ! Juro hoc caput, accipe muros

386 Iliacos portasque tibi sine Marte patentis."

387 Dumque ea Mago fremit cauto non credita fratri,

388 jam Latius sese Canusina in moenia miles

389 colligere et profugos vicino cingere vallo

390 coeperat. Heu rebus facies inhonora sinistris !

391 Non aquilae, non signa viris, non consulis altum

392 imperium, non subnixae lictore secures.

393 Trunca atque aegra metu, ceu magna elisa ruina,

394 corpora debilibus nituntur sistere membris.

395 Clamor saepe repens et saepe silentia fixis

396 in tellurem oculis, nudae plerisque sinistrae

397 detrito clipeo ; desunt pugnacibus enses ;

398 saucius omnis eques : galeis carpsere superbum

399 cristarum decus et damnarunt Martis honores.

400 At multa thorax perfossus cuspide, et haerens

401 loricae interdum Maurusia pendet harundo.

402 Interdum maesto socios clamore requirunt.

403 Hic Galba, hic Piso et, leto non dignus inerti,

404 Curio deflentur, gravis illic Scaevola bello.

405 Hos passim, at Pauli pariter ceu dira parentis

406 fata gemunt : ut verba mali praenuntia numquam

407 cessarit canere et Varronis sistere mentem,

408 utque diem hunc totiens nequiquam averterit urbi,

409 atque idem quantus dextra. Sed cura futuri

410 quos premit, aut fossas instant praeducere muris

411 aut portarum aditus, ut rerum est copia, firmant,

412 quaque patet campus planis ingressibus hostis,

413 cervorum ambustis imitantur cornua ramis,

414 et stilus occulitur, caecum in vestigia telum.

415 Ecce, super clades et non medicabile vulnus,

416 reliquias belli atque imperdita corpora Poenis

417 impia formido ac major jactabat Erinys.

418 Trans aequor Tyrios enses atque arma parabant

419 Punica et Hannibalem mutato evadere caelo.

420 Dux erat exilio non laetus Marte Metellus :

421 sed stirpe haud parvi cognominis. Is mala bello

422 pectora degeneremque manum ad deformia agebat

423 consulta atque alio positas spectabat in orbe,

424 quis sese occulerent, terras, quo nomina nulla

425 Poenorum aut patriae penetraret fama relictae.

426 Quae postquam accepit flammata Scipio mente,

427 quantus Sidonium contra, fera proelia miscens,

428 ductorem stetit in campis, rapit ocius ensem

429 atque, ubi turpe malum Latioque extrema coquebant

430 coepta viri, ruptis foribus sese arduus infert.

431 Tum, quatiens strictum cum voce ante ora paventum

432 mucronem : "Tarpeia, pater, qui templa secundam

433 incolis a caelo sedem, et Saturnia, nondum

120

434 Iliacis mutata malis, tuque aspera pectus

435 aegide Gorgoneos virgo succincta furores,

436 Indigetesque dei, sponte en per numina vestra

437 perque caput, nullo levius mihi numine, patris

438 magnanimi juro : numquam Lavinia regna

439 linquam nec linqui patiar, dum vita manebit.

440 Ocius en testare deos, si moenia taedis

441 flagrabunt Libycis, nullas te ferre, Metelle,

442 ausurum in terras gressus. Ni talia sancis,

443 quem tremis et cujus somnos formidine rumpis,

444 Hannibal hic armatus adest : moriere, nec ullo

445 Poenorum melior parietur gloria caeso."

446 His excussa incepta minis jamque ordine jusso

447 obstringunt animas patriae dictataque jurant

448 sacramenta deis et purgant pectora culpa.

449 Atque ea dum Rutulis turbata mente geruntur,

450 lustrabat campos et saevae tristia dextrae

451 facta recensebat pertractans vulnera visu,

452 Hannibal et, magna circumstipante caterva,

453 dulcia praebebat trucibus spectacula Poenis.

454 Quas strages inter, confossus pectora telis,

455 seminecem extremo vitam exhalabat in auras

456 murmure deficiens jam Cloelius oraque nisu

457 languida vix aegro et dubia cervice levabat.

458 Agnovit sonipes, arrectisque auribus acrem

459 hinnitum effundens sternit tellure Bagesum,

460 quem tum captivo portabat in agmina dorso.

461 Hinc, rapidum glomerans cursum, per lubrica pingui

462 stante cruore soli et tumulata cadavera caedi

463 evolat ac domini consistit ad ora jacentis.

464 Inde, inclinatus colla et submissus in armos,

465 de more inflexis praebebat scandere terga

466 cruribus ac proprio quodam trepidabat amore.

467 Milite non illo quisquam felicius acri

468 insultarat equo, vel si resupina citato

469 projectus dorso ferretur membra, vel idem

470 si nudo staret tergo, dum rapta volucris

471 transigeret cursu sonipes certamina campi.

472 At Libys, humanos aequantem pectore sensus

473 haud parce miratus equum, quinam ille sinistrae

474 depugnet morti juvenis, nomenque decusque

475 erogitat letique simul compendia donat.

476 Hic Cinna (ad Tyrios namque is sua verterat arma,

477 credulus adversis, et tum comes ibat ovanti) :

478 "Auribus huic", inquit, "ductor fortissime, origo est

479 non indigna tuis. Quondam sub regibus illa,

480 quae Libycos renuit frenos, sub regibus olim

481 Roma fuit. Sed enim, solium indignata Superbi,

482 ut sceptra exegit, confestim ingentia bella

483 Clusina venere domo, si Porsena fando

484 auditus tibi, si Cocles, si Lydia castra.

485 Ille, ope Maeonia et populo succinctus Etrusco,

486 certabat pulsos per bella reponere reges.

487 Multa adeo nequiquam ausi pressitque tyrannus

488 Janiculum incumbens, ubi mox pace probata,

489 compressere odia, et positum cum foedere bellum,

490 obsidibusque obstricta fides : mansuescere corda

491 nescia, pro superi, et nil non immite parata

121

492 gens Italum pro laude pati. Bis Cloelia senos

493 nondum complerat primaevi corporis annos,

494 una puellarum Laurentum et pignora pacis

495 inter virgineas regi tramissa catervas.

496 Facta virum sileo : rege haec et foedere et annis

497 et fluvio spretis mirantem interrita Thybrim

498 tranavit, frangens undam puerilibus ulnis.

499 Cui si mutasset sexum natura, reverti

500 forsan Tyrrhenas tibi non licuisset in oras,

501 Porsena ! Sed juveni, ne sim tibi longior, hinc est

502 et genus et clara memorandum virgine nomen."

503 Talia dum pandit, vicinus parte sinistra

504 per subitum erumpit clamor. Permixta ruina

505 inter et arma virum et lacerata cadavera Pauli

506 eruerant corpus media de strage jacentum.

507 Heu quis erat ! Quam non similis modo Punica telis

508 agmina turbanti, vel cum Taulantia regna

509 vertit, et Illyrico sunt addita vincla tyranno !

510 Pulvere canities atro arentique cruore

511 squalebat barba, et perfracti turbine dentes

512 muralis saxi, tum toto corpore vulnus.

513 Quae postquam aspexit, geminatus gaudia ductor

514 Sidonius : "Fuge, Varro", inquit, "fuge, Varro, superstes,

515 dum jaceat Paulus. Patribus Fabioque sedenti

516 et populo consul totas edissere Cannas.

517 Concedam hanc iterum, si lucis tanta cupido est,

518 concedam tibi, Varro, fugam. At, cui fortia et hoste

519 me digna haud parvo caluerunt corda vigore,

520 funere supremo et tumuli decoretur honore.

521 Quantus, Paule, jaces, qui tot mihi milibus unus

522 major laetitiae causa es ! Cum fata vocabunt,

523 tale precor nobis salva Carthagine letum."

524 Haec ait et socium mandari corpora terrae,

525 postera cum thalamis Aurora rubebit apertis,

526 imperat armorumque jubet consurgere acervos,

527 arsuros, Gradive, tibi. Tum munera jussa,

528 defessi quamquam, accelerant sparsoque propinquos

529 agmine prosternunt lucos : sonat icta bipenni

530 frondosis silva atra jugis. Hinc ornus et albae

531 populus alta comae, validis accisa lacertis,

532 scinditur, hinc ilex proavorum condita saeclo.

533 Devolvunt quercus et amantem litora pinum

534 ac, ferale decus, maestas ad busta cupressos.

535 Funereas tum deinde pyras certamine texunt,

536 officium infelix et munus inane peremptis,

537 donec anhelantis stagna in Tartessia Phoebus

538 mersit equos, fugiensque polo Titania caecam

539 orbita nigranti traxit caligine noctem.

540 Post, ubi fulserunt primis Phaethontia frena

541 ignibus, atque sui terris rediere colores,

542 supponunt flammam et manantia corpora tabo

543 hostili tellure cremant. Subit horrida mentem

544 formido incerti casus, tacitusque pererrat

545 intima corda pavor, si fors ita Martis iniqui

546 mox ferat, hac ipsis inimica sede jacendum.

547 At tibi, Bellipotens, sacrum, constructus acervo

548 ingenti mons armorum surgebat ad astra.

549 Ipse, manu celsam pinum flammaque comantem

122

550 attollens, ductor Gradivum in vota ciebat :

551 "Primitias pugnae et laeti libamina belli

552 Hannibal Ausonio cremat haec de nomine victor,

553 et tibi, Mars genitor, votorum haud surde meorum,

554 arma electa dicat spirantum turba virorum."

555 Tum, face conjecta, populatur fervidus ignis

556 flagrantem molem et, rupta caligine, in auras

557 actus apex claro perfundit lumine campos.

558 Hinc citus ad tumulum donataque funera Paulo

559 ibat et hostilis leti jactabat honorem.

560 Sublimem eduxere pyram mollisque virenti

561 stramine composuere toros, superaddita dona,

562 funereum decus : expertis invisus et ensis

563 et clipeus, terrorque modo atque insigne superbum

564 tum laceri fasces, captaeque in Marte secures.

565 Non conjunx native aderant, non juncta propinquo

566 sanguine turba virum, aut celsis de more feretris

567 praecedens prisca exequias decorabat imago.

568 Omnibus exuviis nudo jamque Hannibal unus

569 sat decoris laudator erat. Fulgentia pingui

570 murice suspirans inicit velamina et auro

571 intextam chlamydem ac supremo adfatur honore :

572 "I, decus Ausoniae, quo fas est ire superbas

573 virtute et factis animas. Tibi gloria leto

574 jam parta insigni. Nostros Fortuna labores

575 versat adhuc casusque jubet nescire futuros."

576 Haec Libys atque repens crepitantibus undique flammis,

577 aetherias anima exultans evasit in auras.

578 Fama dehinc gliscente sono jam sidera adibat ;

579 jam maria ac terras primamque intraverat Urbem.

580 Diffidunt muris : solam pavitantibus arcem

581 speravisse sat est, nec enim superesse juventam,

582 ac stare Ausoniae vacuum sine corpore nomen.

583 Quodque adeo nondum portis inruperit hostis,

584 contemptu cessare putant. Jam tecta cremari,

585 ac delubra rapi caedesque ante ora nefandae

586 natorum, septemque arces fumare videntur.

587 Lux una eversas bis centum in strage curulis,

588 ac juvenum bis tricenis orbata gemebat

589 milibus exhaustae nutantia moenia Romae

590 atque ea post Trebiam, post Tusci stagna profundi,

591 nec socium numero pariter leviore perempto.

592 Sed vero, sed enim reliqui pia turba senatus

593 munera sortito invadunt. Celer omnia lustrans

594 clamitat attonitis Fabius : "Non ulla relicta est,

595 credite, cunctandi ratio ; properemus, ut hostis

596 nequicquam armatos ausit succedere muros.

597 Dura inter pavidos alitur fortuna sedendo,

598 et gliscunt adversa metu. Ite ocius, arma

599 deripite, o pubes, templis ; vos, atria raptim

600 nudate et clipeos in bella refigite captos.

601 Sat patriae sumus, e numero si ad proelia nostro

602 nil minuit pavor. In patulis illa horrida campis

603 sit metuenda lues : muros haud fregerit umquam,

604 exultare levis nudato corpore Maurus."

605 Dum Fabius lapsas acuit formidine mentes,

606 Varronem adventare vagus per moenia rumor

607 spargit et occulto perfundit pectora motu :

123

608 haud secus ac fractae rector si forte carinae

609 litoribus solus vacuis ex aequore sospes

610 adnatet, incerti trepidant, tendantve negentve

611 jactato dextras, ipsamque odere salutem

612 unius amissa superantis puppe magistri.

613 Quam restare viro labem, qui accedere portis

614 audeat ac dirum veniat pavitantibus omen !

615 Hos mulcens questus Fabius deforme docebat

616 cladibus irasci vulgumque arcebat ab ira :

617 adversis etenim ferri non esse virorum

618 qui Martem inscribant genti, non posse dolores

619 condere et ex poena solacia poscere luctus.

620 Si vero exprobrare sinant, sibi tristius illum

621 inluxisse diem, quo castris viderit ire

622 Varronem, quam quo videat remeare sine armis.

623 His dictis sedere minae, et conversa repente

624 pectora : nunc fati miseret, nunc gaudia Poeno

625 consulibus reputant caesis erepta duobus.

626 Ergo omne effundit longo jam se agmine vulgus

627 gratantum, magnaque actum se credere mente

628 testantur, quod fisus avis sceptrisque superbis

629 Laomedontiadum non desperaverit urbi.

630 Nec minus infelix culpae grandique pudore

631 turbatus, consul titubantem ad moenia gressum

632 portabat lacrimans : dejectum attollere vultum

633 ac patriam aspicere et luctus renovare pigebat.

634 Quod vero reduci tum se populusque patresque

635 offerrent, non gratari, sed poscere natos

636 quisque suos fratresque simul miseraeque parentes

637 ire videbantur laceranda ad consulis ora.

638 Sic igitur muto lictore invectus in urbem

639 damnatum superis aspernabatur honorem.

640 At patres Fabiusque, procul maerore remoto,

641 praecipitant curas : raptim delecta juventa

642 servitia armantur nec claudit castra saluti

643 postpositus pudor. Infixum est Aeneia regna

644 Parcarum in leges quacumque reducere dextra

645 proque arce et sceptris et libertatis honore

646 vel famulas armare manus. Primaeva suorum

647 corpora praetexto spoliant velamine et armis

648 insolitis cingunt : puerilis casside vultus

649 clauditur atque hostis pubescere caede jubetur.

650 Idem obsecrantis, captivum vulgus ut auro

651 pensarent parvo (nec pauca fuere precantum

652 milia) miranti durarunt prodere Poeno.

653 Cuncta adeo scelera et noxam superaverat omnem,

654 armatum potuisse capi. Tunc terga dedisse

655 damnatis Siculas longe meritare per oras

656 impositum, donec Latio decederet hostis.

657 Haec tum Roma fuit : post te cui vertere mores

658 si stabat fatis, potius, Carthago, maneres.

P_1 v.1 Nunc age, quos clades insignis Iapyge campo

2 verterit ad Libyam populos Sarranaque castra,

3 expediam ; stat nulla diu mortalibus usquam,

124

4 Fortuna titubante, fides. Adjungere dextras

5 certavere palam rumpenti foedera Poeno,

6 heu nimium faciles laesis diffidere rebus.

7 Saevior ante alios iras servasse repostas

8 atque odium renovare ferox in tempore Samnis ;

9 mox levis et sero pressurus facta pudore

10 Bruttius, ambiguis fallax mox Apulus armis ;

11 tum gens Hirpini vana indocilisque quieti

12 et rupisse indigna fidem - ceu dira per omnis

13 manarent populos foedi contagia morbi.

14 Jamque Atella suas jamque et Calatia adegit,

15 fas superante metu, Poenorum in castra cohortes.

16 Inde Phalanteo levitas animosa Tarento

17 Ausonium laxare jugum ; patefecit amicas

18 alta Croton portas Afrisque ad barbara jussa

19 Thespiadum docuit summittere colla nepotes.

20 Idem etiam Locros habuit furor. Ora vadosi

21 litoris, Argivos Major qua Graecia muros

22 servat et Ionio luitur curvata profundo,

23 laetas res Libyae et fortunam in Marte secuta,

24 juravit pavitans Tyrio sua proelia Marti.

25 Jam vero, Eridani tumidissimus accola, Celtae

26 incubuere malis Italum veteresque doloris

27 tota se socios properarunt jungere mole.

28 Sed fas id Celtis, fas impia bella referre

29 Boiorum fuerit populis ! Capuaene furorem,

30 quem Senonum genti, placuisse, et Dardana ab ortu

31 moenia barbarico Nomadum sociata tyranno

32 quisnam, mutato tantum nunc tempore, credat ?

33 Luxus et insanis nutrita ignavia lustris

34 consumptusque pudor peccando unisque relictus

35 divitiis probrosus honor lacerabat hiantem

36 desidia populum ac resolutam legibus urbem.

37 Insuper exitio truculenta superbia agebat.

38 Nec vitiis deerant vires : non largior ulli

39 Ausoniae populo (sic tum Fortuna fovebat)

40 aurique argentique modus ; madefacta veneno

41 Assyrio maribus vestis medioque dierum

42 regales epulae atque ortu convivia solis

43 deprensa et nulla macula non inlita vita.

44 Tum populo saevi patres, plebesque senatus

45 invidia laeta, et collidens dissona corda

46 seditio. Sed enim interea temeraria pubis

47 delicta augebat, pollutior ipsa, senectus.

48 Nec, quos vile genus despectaque lucis origo

49 foedabat, sperare sibi et deposcere primi

50 deerant imperia ac patriae pereuntis habenas.

51 Quin etiam exhilarare viris convivia caede

52 mos olim et miscere epulis spectacula dira

53 certantum ferro saepe et super ipsa cadentum

54 pocula, respersis non parco sanguine mensis.

55 Has astu adgressus, quo verteret acrius aegras

56 ad Tyrios mentes, quae nulla sorte daturam

57 certus erat Romam (neque enim impetrata volebat) -

58 Pacuvio fuit haud obscurum crimine nomen -

59 hortatur summi partem deposcere juris

60 atque alternatos sociato consule fasces ;

61 et, si partita renuant sedisse curuli

125

62 aequatumque decus geminasque videre secures,

63 ultorem ante oculos atque ora astare repulsae.

64 Ergo electa manus gressu fert dicta citato.

65 Antistat cunctis praecellens Virrius ore,

66 sed genus obscurum nullique furore secundus.

67 Qui postquam coetu patrum ingentique senatu

68 impia dementis vulgi ac vix tota profudit

69 consulta et tumidis incendit vocibus aures,

70 concordi fremitu renuentum effunditur asper

71 toto e concilio clamor ; tum quisque fatigat

72 increpitans, vocumque tremit certamine templum.

73 Hic Torquatus, avum fronte aequavisse severa

74 nobilis : "Heu Capua portantes talia dicta

75 Romuleis durastis", ait, "succedere muris ?

76 Ad quos non ausi Carthago atque Hannibal arma

77 post Cannas adferre suas ? Numquamne per auris

78 it vestras, in Tarpeia cum sede Latini

79 orarent paria, haud verbis, haud voce, sed acri

80 propulsum dextra, qui tum mandata superbo

81 ore adportabat, tanto per limina templi

82 turbine praecipitem revoluti corporis actum,

83 ut, saevo adflictus saxo, spectante piaret

84 tristia dicta Jove et lueret verba impia leto ?

85 En ego progenies ejus, qui sede Tonantis

86 expulit orantem et nuda Capitolia consul

87 defendit dextra." Rabidum hinc palmasque virorum

88 intentantem oculis proavitaque facta parantem

89 ut vidit majore adeo crudescere motu,

90 excipit his frendens Fabius : "Pro cuncta pudendi !

91 Sedes, ecce, vacat, belli viduata procella ;

92 quem, quaeso, e vobis huic imposuisse paratis ?

93 Inque locum Pauli quemnam datis ? An tua, Virri,

94 prima atque ante alios sors, concedente senatu,

95 te citat ac nostris aequat jam purpura Brutis ?

96 I, demens, i, quo tendis ; tibi perfida fasces

97 det Carthago suos ! " Medio fervore loquentis,

98 impatiens ultra gemitu cohibere furorem

99 fulminea torvum exclamat Marcellus ab ira :

100 "Quae tandem et quam lenta tenet patientia mentem,

101 o confuse nimis Gradivi turbine Varro,

102 ut perferre queas furibunda insomnia consul ?

103 Nonne exturbatos jam dudum limine templi

104 praecipites agis ad portas, et discere cogis

105 semiviros, quod sit nostro de more creati

106 consulis imperium ? Non umquam sobria pubes

107 et peritura brevi, moneo, ocius urbe facesse.

108 Muros ante tuos, ut par est, debita ductor

109 armatus responsa dabit." Consurgere cuncti

110 hinc pariter magnoque viros clamore premebant.

111 Necnon et foribus propere Campana juventus

112 extulit ipsa gradum, tantaeque dolore repulsae

113 concitus, Hannibalem volvebat Virrius ore.

114 Fulvius (huic nam spondebant praesagia mentis

115 venturum decus, et Capuae pereuntis imago

116 jam tum erat ante oculos) : "Non si Carthaginis", inquit,

117 "ductorem vestris devinctum colla catenis

118 Romam victor agis, posthac intrare Quirini

119 sacratas dabitur sedes : tende ocius, oro,

126

120 quo mens aegra vocat." Referunt haec inde citati

121 mixta minis et torva trucis responsa senatus.

122 Tantane, omnipotens, caligine mersa latere

123 fata placet ? Veniet quondam felicior aetas,

124 cum pia Campano gaudebit consule Roma

125 et per bella diu fasces perque arma negatos

126 ultro ad magnanimos referet secura nepotes.

127 Poena superborum tamen haec durabit avorum,

128 quod non ante suos Capua ad suffragia mittet,

129 quam Carthago suos. Postquam nunc dicta senatus,

130 nunc facta exposuit, tum veris falsa per artem

131 Virrius admiscens cecinit fatale cruenti

132 turbatis signum belli. Furiata juventus

133 arma, arma Hannibalemque volunt ; ruit undique vulgus

134 et Poenos in tecta vocant ; ingentia facta

135 Sidonii juvenis celebrant : ut ruperit Alpes

136 Herculei socius decoris divisque propinquas

137 transierit cursu rupes ; ut caede referta

138 clauserit Eridani victor vada ; victor ut idem

139 Lydia Romano turbarit stagna cruore ;

140 ut Trebiae ripas aeterno nomine famae

141 tradiderit Paulumque idem inter proelia et idem

142 Flaminium, proceres rerum, demiserit umbris.

143 His super excisam primori Marte Saguntum

144 et juga Pyrenes et Hiberum et sacra parentis

145 juratumque viro bellum puerilibus annis

146 accumulant. Unum, ducibus tot caede peremptis,

147 tot fusis acie, stare inter proelia nullis

148 attactum telis. Superum cum munere detur

149 huic sociare viro dextras et foedere jungi,

150 fastus exanguis populi vanumque tumorem

151 nimirum Capua et dominatum perferat urbis,

152 ceu famulis fasces aequataque jura negantis ?

153 Prorsus enim tanto potiorem nomine habendum

154 Varronem, ut fugiat consul fulgentior ostro.

155 Talia jactantes jam lectam sorte parabant

156 mittere, quae Tyrios adjungat foedere, pubem.

157 Sed non invictum ponebat pectore robur

158 tum solum Decius Capuae decus. Isque receptus

159 in medios coetus (neque enim differre dabatur)

160 "Itis", ait, "cives, violanda ad jura parentum

161 damnatumque caput temerati foederis aris

162 jungitis hospitio ? Quae tanta oblivio recti ?

163 Magnum atque in magnis positum populisque virisque

164 haud versam ostentare fidem. Nunc tempus inire

165 proelia pro Rutulis, nunc signa aciemque movere,

166 dum trepidae res, et medicinam vulnera poscunt ;

167 is locus officio, cum cessant prospera, cumque

168 dura ad opem Fortuna vocat. Nam laeta fovere

169 haudquaquam magni est animi decus. Huc, age, adeste.

170 Novi dis animas similes et pectora magnis

171 numquam angusta malis ; capiunt, mihi credite, Cannas

172 et Trasimenna vada et Pauli memorabile letum.

173 Hi sunt, qui vestris infixum moenibus hostem

174 dejecere manu et Capuam eripuere superbis

175 Samnitum jussis ; hi sunt qui jura dedere

176 terrore expulso Sidicinaque bella remorunt.

177 Quos fugitis socios ? Quosve additis ? Ille ego sanguis

127

178 Dardanius, cui sacra pater, cui nomina liquit

179 ab Jove ducta Capys magno cognatus Iulo ;

180 ille ego semihomines inter Nasamonas et inter

181 saevum atque aequantem ritus Garamanta ferarum

182 Marmarico ponam tentoria mixtus alumno ?

183 Ductoremque feram, cui nunc pro foedere proque

184 justitia est ensis solaeque e sanguine laudes ?

185 Non ita, non Decio permixtum fasque nefasque,

186 haec ut velle queat. Nullo nos invida tanto

187 armavit Natura bono, quam janua mortis

188 quod patet et vita non aequa exire potestas."

189 Haec vana aversas Decius jactavit ad auris.

190 Ast delecta manus jungebat foedera Poeno.

191 Jamque aderat praemissa duci turbante tumultu

192 Autololes numerosa cohors ; ipse agmine magno

193 festinata citus per campos signa movebat.

194 Et Decius : "Nunc hora, viri, nunc tempus. Adeste,

195 dum Capua dignum, dum me duce dextera vindex

196 molitur facinus ; procumbat barbara pubes.

197 Pro se quisque alacres rapite hoc decus. Hostis adire

198 si parat, obstructas praebete cadavere portas

199 et ferro purgate nefas ; hic denique solus

200 eluerit sanguis maculatas crimine mentes."

201 Dumque ea nequiquam non ulli laeta profatur,

202 audita asperitate viri coeptoque feroci,

203 multa feta gerens ira praecordia, Poenus

204 astabat muris propereque accersere lectos

205 immitem castris Decium jubet. Horrida virtus

206 armatumque fide pectus rectique cupido

207 et major Capua mens imperterrita mole

208 invicta stabat torvoque minacia vultu

209 jussa ducis verbisque etiam incessebat amaris.

210 Quem Libyae rector tot signa, tot arma ferentis

211 spernentem increpitans magno clamore profatur :

212 "Post Paulum, post Flaminium componimur, eheu,

213 vecordi Decio, mecum certasse volenti

214 in decus et famam leti. Rapite (ite citati)

215 signa, duces. Pateatne mihi Campana vetante

216 urbs Decio, explorare libet, nova bella moventi

217 cui patuere Alpes, saxa impellentia caelum

218 atque uni calcata deo." Suffuderat ora

219 sanguis et a torvo surgebant lumine flammae.

220 Tum rictus spumans et anhelis faucibus acta

221 versabant penitus dirum suspiria murmur.

222 Sic urbem invectus, toto comitante senatu

223 et vulgo ad spectanda ducis simul ora ruente,

224 effundit cunctam rabiem irarumque procellas.

225 Necnon et Decio propiora pericula mentem

226 flammarant, tempusque adeo cernebat adesse,

227 quo laudes ducis invicti superaret inermis.

228 Non illum fuga, non clausi occuluere penates,

229 sed liber, veluti nullus penetrasset in urbem

230 Hannibal, intrepido servaverat otia vultu,

231 cum juvenem saevis, horrendum, concitus armis

232 invadit globus et pedibus sublime sedentis

233 ductoris sistit. Tonat inde ferocibus alte

234 incessens victor dictis : "Solusne ruentem

235 fulcire ac revocare paras a funere Romam,

128

236 o demens ? En, qui divum mihi munera tanta

237 eripiat. Decio prorsus servabar inerti

238 vincendus, Decio imbelli, cui femina nulla

239 orta in Agenoreis nostrae Carthaginis oris

240 cesserit. Huic agedum (nam cur indigna feramus

241 magnanimi ? ), Miles, meritas innecte catenas."

242 Dixerat haec, necdum finem convicia norant :

243 inlatus velut armentis super ardua colla

244 cum sese imposuit victorque immane sub ira

245 infremuit leo et immersis gravis unguibus haesit,

246 mandit anhelantem pendens cervice juvencum.

247 At Decius, dum vincla ligant, "Necte ocius" inquit

248 "(nam sic Hannibalem decet intravisse) catenas,

249 foederis infausti pretium. Sic victima prorsus

250 digna cadit Decius. Nec enim te sanguine laetum

251 humano sit fas caesis placasse juvencis.

252 En dextra ! En foedus ! Nondum tibi curia necdum

253 templorum intrati postes : jam panditur acri

254 imperio carcer. Perge ac primordia tanta

255 accumula paribus factis. Mihi fama sub umbras

256 te feret oppressum Capuae cecidisse ruinis."

257 Nec plura effari concessum. Obnubitur atra

258 veste caput, trahiturque ferox ante ora suorum.

259 Exin victor ovans sedato pectore tandem

260 spectandis urbis tectis templisque serenos

261 laetus circumfert oculos et singula discit :

262 quis muris sator, et pubes sit quanta sub armis,

263 quot bello pateant argenti aerisque talenta,

264 nunc qualis frenata acies, nunc deinde pedestris

265 copia quanta viris. Monstrant Capitolia celsa

266 Stellatisque docent campos Cereremque benignam.

267 Jamque diem ad metas defessis Phoebus Olympo

268 impellebat equis, fuscabat et Hesperos umbra

269 paulatim infusa properantem ad litora currum :

270 instituunt de more epulas festamque per urbem

271 regifice extructis celebrant convivia mensis.

272 Ipse, deum cultu et sacro dignatus honore,

273 praecipuis multoque procul splendentibus ostro

274 accipitur sublime toris. Non una ministri

275 turba gregis ; posuisse dapes his addita cura

276 his adolere focos, his ordine pocula ferre ;

277 necnon et certis struitur penus. Aspera mensa

278 pondera caelati fulgent antiquitus auri.

279 Eripiunt flammae noctem, strepituque moventum

280 murmurat alta domus. Stupet inconsuetus opimae

281 Sidonius mensae miles faciemque superbi

282 ignotam luxus oculis mirantibus haurit.

283 Vescitur ipse silens et tantos damnat honores

284 esse epulis facilesque coli tanto agmine mensas,

285 donec pulsa fames et Bacchi munera duram

286 laxarunt mentem : tum frontis reddita demum

287 laetitia, et positae graviores pectore curae.

288 Personat Euboica Teuthras testudine, Cymes

289 incola, et obtusas immiti murmure saevae

290 inter bella tubae permulcet cantibus auris.

291 Namque Jovem et laetos per furta canebat amores

292 Electraeque toros Atlantidos ; unde creatus,

293 proles digna deum, tum Dardanus ; isque Tonanti

129

294 ut det Erichthonium magna de stirpe nepotem.

295 Hinc Tros, hinc Ilus, generis tunc ordine longo

296 Assaracus, nulloque minor famave manuve

297 tum Capys ut primis dederit sua nomina muris.

298 Concelebrant plausu pariter Sidonia pubes

299 Campanaeque manus. Ante omnis ductor honori

300 nominis augusto libat carchesia ritu ;

301 cetera quem sequitur Bacchique e more liquorem

302 irrorat mensis turba ardescitque Lyaeo.

303 Interea, Tyrio resoluta in gaudia coetu

304 converso (neque enim, juvenis non digne sileri,

305 tramittam tua coepta libens famamque negabo

306 quamquam imperfectis, magnae tamen indolis, ausis)

307 mens uni, inviolata mero nullisque venenis

308 potandi exarmata, decus pugnaeque necisque

309 Sidoniae tacito volvebat pectore molem.

310 Quoque esset miranda magis tam sacra libido,

311 Pacuvio genitus patrias damnaverat artis.

312 Is variis oneratum epulis atque atria tardo

313 linquentem gressu comitatus pone parentem,

314 postquam posse datum meditata aperire novosque

315 pandere conatus, et liber parte relicta

316 tectorum a tergo patuit locus : "Accipe digna

317 et Capua et nobis", inquit, "consulta : " - togaque

318 armatum amota nudat latus - "hoc ego bellum

319 conficere ense paro atque avulsum ferre Tonanti

320 rectoris Libyci victor caput. Hic erit ille,

321 qui polluta dolis jam foedera sanciet, ensis.

322 Si perferre nequit spectacula tanta senectus

323 et tremit inceptis lasso majoribus aevo,

324 at tu securis concede penatibus et me

325 linque meae menti. Summum quod credis et aequas

326 Hannibalem superis, o quantum nomine major

327 jam Poeno tibi natus erit ! " Vibrabat ab ore

328 ignis atrox, animusque viri jam bella gerebat,

329 cum senior, tanti pondus conaminis aegra

330 jam dudum vix aure ferens, tremebundus ibidem

331 sternitur et pedibus crebro pavida oscula figens :

332 "Per si quid superest vitae, per jura parentis

333 perque tuam nostra potiorem, nate, salutem,

334 absiste inceptis, oro, ne sanguine cernam

335 polluta hospitia ac tabo repleta cruento

336 pocula et eversas pugnae certamine mensas.

337 Tune illum, quem non acies, non moenia et urbes

338 ferre valent, cum frons propior lumenque corusco

339 igne micat, tune illa viri, quae vertice fundit,

340 fulmina pertuleris, si viso intorserit ense

341 diram, qua vertit per campos agmina, vocem ?

342 Fallit te, mensas inter quod credis inermem.

343 Tot bellis quaesita viro, tot caedibus armat

344 majestas aeterna ducem. Si admoveris ora,

345 Cannas et Trebiam ante oculos Trasimennaque busta

346 et Pauli stare ingentem miraberis umbram.

347 Quid ? tanto in casu comitum juxtaque jacentum

348 torpebunt dextrae ? Parce, oro, et desine velle,

349 cui nequeas victor superesse. An tristia vincla

350 et Decius non erudiunt componere mentem ? "

351 Talia commemorans, famae majoris amore

130

352 flagrantem ut vidit juvenem surdumque timori :

353 "Nil ultra posco, refer in convivia gressum ;

354 approperemus," ait. "Non jam tibi pectora pubis

355 Sidoniae fodienda manu tutantia regem :

356 hoc jugulo dextram explora. Namque haec tibi ferrum,

357 si Poenum invasisse paras, per viscera ferrum

358 nostra est ducendum. Tardam ne sperne senectam :

359 opponam membra atque ensem extorquere negatum

360 morte mea eripiam." Lacrimae tunc ore profusae,

361 et magna superum cura servatus in arma

362 Scipiadae Poenus ; nec tantum fata dederunt

363 externa peragi dextra. Pulcherrimus irae

364 et dignus fieri compos memorabilis ausi,

365 amisit quantam posito conamine laudem,

366 cui tantum est voluisse decus ! Tum reddere sese

367 festinant epulis et tristia fronte serenant,

368 donec laeta virum solvit convivia somnus.

369 Postera lux Phaethontis equos proferre parabat,

370 jam rapido summis curru splendente sub undis,

371 et juvenis magno generatus Hamilcare duras

372 jam dudum exercet curas. Carthaginis arces

373 ire ferox Mago et patribus portare jubetur

374 nuntius acta ducis. Praeda et captiva leguntur

375 corpora dereptaeque viris sub Marte cruento

376 exuviae, fausti superis libamina belli.

377 Altera curarum Libycis dimittitur oris

378 heu Decius, reduci lentas servatus ad iras,

379 ni poenae juvenem indignae miseratus ab alto

380 Juppiter antiquam Batti vertisset ad urbem.

381 Hic Pellaea virum Ptolemaei sceptra vehentum

382 eripuere minis, resolutaque vincula collo.

383 Atque eadem vitae custos mox deinde quieto

384 accepit tellus ossa inviolata sepulchro.

385 Nec Venerem interea fugit exoptabile tempus

386 Poenorum mentes caeco per laeta premendi

387 exitio et luxu corda importuna domandi.

388 Spargere tela manu passim fallentia natis

389 imperat et tacitas in pectora mittere flammas.

390 Tum pueris dulce adridens : "Eat improba Juno

391 et nos (nec mirum, quid enim sumus ? ) acta secundis

392 despiciat. Valet illa manu, valet illa lacertis ;

393 parvula nos arcu puerili spicula sensim

394 fundimus, et nullus nostro de vulnere sanguis.

395 Verum, agite, o mea turba, precor, nunc tempus, adeste

396 et Tyriam pubem tacitis exurite telis.

397 Amplexu multoque mero somnoque virorum

398 profliganda acies, quam non perfregerit ensis,

399 non ignes, non immissis Gradivus habenis.

400 Combibat illapsos ductor per viscera luxus,

401 nec pudeat picto fultum jacuisse cubili,

402 nec crinem Assyrio perfundere pugnet amomo.

403 Ille, sub hiberno somnos educere caelo

404 jactator, tectis malit consumere noctes ;

405 ac ponat ritus vescendi saepe citato

406 dum residet sub casside equo, discatque Lyaeo

407 imbellem donare diem. Tum deinde madenti

408 post epulas sit grata chelys, segnisque soporas

409 aut nostro vigiles ducat sub numine noctes."

131

410 Haec postquam Venus, applaudit lascivus et alto

411 mittit se caelo niveis exercitus alis.

412 Sentit flammiferas pubes Maurusia pennas,

413 et pariter fusis tepuerunt pectora telis.

414 Bacchi dona volunt epulasque et carmina rursus

415 Pieria liquefacta lyra. Non acer aperto

416 desudat campo sonipes, non ulla per auras

417 lancea nudatos exercet torta lacertos.

418 Mollitae flammis lymphae languentia somno

419 membra fovent, miserisque bonis perit horrida virtus.

420 Ipse etiam, afflatus fallente Cupidine, ductor

421 instaurat mensas dapibus repetitque volentum

422 hospitia et patrias paulatim decolor artis

423 exuit, occulta mentem vitiante sagitta.

424 Altera jam patria atque aequo sub honore vocatur

425 altera Carthago Capua, intactumque secundae

426 fortunae ingenium vitia adlectantia quassant.

427 Nec luxus ullus mersaeque libidine vitae

428 Campanis modus ; accumulant variasque per artis

429 scaenarum certant epulas distinguere ludo,

430 ut strepit assidue Phrygiam ad Nilotica loton

431 Memphis Amyclaeo passim lasciva Canopo.

432 Inprimis dulcem, Poeno laetante, per auris

433 nunc voce infundit Teuthras, nunc pectine cantum.

434 Isque ubi mirantem resonantia pollice fila

435 ductorem vidit Libyae, canere inde superbas

436 Aoniae laudes sensim testudinis orsus,

437 concordem citharae movit per carmina linguam,

438 vincere linquentis vitam quae possit olores.

439 Atque haec e multis carpsit mollissima mensae :

440 "Argolicis quondam populis, mirabile dictu,

441 exaudita chelys lapidem testudine felix

442 ducere et in muris posuisse volentia saxa.

443 Haec Amphionio vallavit pectine Thebas

444 ac, silice aggeribus per se scandente vocatis,

445 jussit in immensum cantatas surgere turris.

446 Altera, turbatum plectro moderata profundum,

447 et tenuit phocas et in omni Protea forma

448 traxit et aequoreo portavit Ariona dorso.

449 Jam, quae Peliaca formabat rupe canendo

450 heroum mentes et magni pectora Achillis,

451 Centauro dilecta chelys, compesceret iras,

452 percussa fide, vel pelagi vel tristis Averni.

453 Namque chaos, caecam quondam sine sidere molem

454 non surgente die, ac mundum sine luce canebat.

455 Tum deus ut liquidi discisset stagna profundi

456 tellurisque globum media compage locasset,

457 ut celsum superis habitare dedisset Olympum ;

458 castaque Saturni monstrabat saecula patris.

459 Sed, quos pulsabat Riphaeum ad Strymona, nervi,

460 auditus superis, auditus manibus Orpheus,

461 emerito fulgent clara inter sidera caelo.

462 Hunc etiam mater, tota comitante sororum

463 Aonidum turba, mater mirata canentem.

464 Non illo Pangaea juga aut Mavortius Haemus,

465 non illo modulante sonos stetit ultima Thrace ;

466 cum silvis venere ferae, cum montibus amnes,

467 immemor et dulcis nidi positoque volatu

132

468 non mota volucris captiva pependit in aethra.

469 Quin etiam, Pagasaea ratis cum caerula, nondum

470 cognita terrenae, pontoque intrare negaret,

471 ad puppim sacrae, cithara eliciente, carinae

472 adductum cantu venit mare. Pallida regna

473 Bistonius vates flammisque Acheronta sonantem

474 placavit plectro et fixit revolubile saxum.

475 O dirae Ciconum matres Geticique furores

476 et damnata deis Rhodope ! Tulit ora revulsa

477 in pontum, ripis utraque sequentibus, Hebrus.

478 Tum quoque, cum rapidi caput a cervice recisum

479 portarent fluctus, subito emicuere per undas

480 ad murmur cete toto exultantia ponto."

481 Sic tunc Pierius bellis durata virorum

482 pectora Castalio frangebat carmine Teuthras.

483 Interea placida attulerant jam flamina terris

484 Magonem Libycis. Lauro redimita subibat

485 optatos puppis portus, pelagoque micabant

486 captiva arma procul celsa fulgentia prora.

487 At patulo surgens jam dudum ex aequore late

488 nauticus implebat resonantia litora clamor,

489 et, simul adductis percussa ad pectora tonsis,

490 centeno fractus spumabat verbere pontus.

491 Nec lentum in medios rapienda ad gaudia vulgus

492 procurrit fluctus, elataque turba favore

493 certatim ingenti celebrat nova gaudia plausu.

494 Aequatur rector divis : illum undique matres,

495 illum turba minor moniti gaudere nepotes,

496 et senior manus et juxta populusque patresque

497 mactatis superum dignantur honore juvencis.

498 Sic patriam Mago et portas ingressus ovantis

499 fraternae laudis fama. Ruit inde senatus,

500 et multo patrum stipatur curia coetu.

501 Tum divos veneratus avum de more vetusto :

502 "Martem", ait, "egregium et fractas, quis Itala tellus

503 nitebatur, opes, pars ipse haud parva laborum,

504 nuntio. Pugnatum superis in vota secundis.

505 Est locus, Aetoli signat quem gloria regis,

506 possessus quondam prisca inter saecula Dauno ;

507 umentis rapido circumdat gurgite campos

508 Aufidus et stagnis intercipit arva refusis ;

509 mox fluctus ferit Hadriacos magnoque fragore

510 cedentem impellit retrorsus in aequora pontum.

511 Hic Varro et magnum Latia inter nomina Paulus

512 nomen, quis rerum ducibus permissa potestas,

513 vixdum depulsa nigrae caligine noctis,

514 invadunt campum et late fulgentibus armis

515 accendunt ultro lucem surgentis Eoi.

516 Nos contra (nam germanum furor acer agebat

517 optatae pugnae) castris cita signa movemus.

518 Intremit et tellus, et pulsus mugit Olympus.

519 Hic fluvium et campos abscondit caede virorum

520 ductor, quo numquam majorem ad bella tulerunt

521 rectorem terrae. Vidi, cum turbine saevo

522 Ausonia et sonitu bellantis fusa per agros

523 uni terga daret. Vidi, cum Varro citato

524 auferretur equo, projectis degener armis.

525 Quin et magnanimum, perfosso corpore telis,

133

526 strage super socium vidi te, Paule, cadentem.

527 Aegatis ille et servilia foedera larga

528 ultus caede dies ; non plus optasse liberet,

529 quam tum concessit dexter deus : altera jam lux

530 si talis redeat, populis sis omnibus una

531 tum, Carthago, caput terrasque colare per omnis.

532 Testes hi stragis, quos signum illustre superbis

533 mos laeva gestare viris." Tum funditur ante

534 ora admirantum praefulgens anulus auro

535 datque fidem verbis haud parvo insignis acervo.

536 Hinc iterum repetens : "Restat nunc sedibus imis

537 vertenda atque aequanda solo jam subruta Roma.

538 Annitamur," ait, "vires refovete tot haustas

539 casibus, et pateant non parca aeraria dextris,

540 quas emimus bello. Defit jam belua, tristis

541 Ausoniis terror, necnon alimenta fatigant."

542 Atque ea dum memorat, torvo conversus in ora

543 Hannonis vultu, quem gliscens gloria pravum

544 ductoris studio jam dudum agitabat acerbo :

545 "Jamne tibi dextras inceptaque nostra probamus ?

546 Jam fas Dardanio me non servire colono ?

547 Anne iterum Hannibalem dedi placet ? Atra veneno

548 invidiae nigroque undantia pectora felle,

549 tandem tot titulis totque exorata tropaeis,

550 infelix muta. Dextra en, en dextera, quam tu

551 Aeneadis lacerare dabas, et litora et amnes

552 et stagna et latos implevit sanguine campos."

553 Haec Mago, atque animos favor haud obscurus alebat.

554 Cui, simul invidia atque ira stimulantibus, Hannon :

555 "Talia vesani juvenis convicia miror

556 haud equidem ; tumet ingenio, fraternaque corda

557 non tarde agnoscas et virus futile linguae.

558 Qui ne mutatum vanis absistere credat,

559 nunc pacem orandum, nunc improba foedere rupto

560 arma reponendum et bellum exitiale cavendum

561 auctor ego. Atque adeo vosmet perpendite, quaeso,

562 quid ferat : haud aliud nobis censere relictum est.

563 Tela, viros, aurum, classis, alimenta precatur

564 belligeramque feram. Victus non plura petisset.

565 Sanguine Dardanio Rutulos saturavimus agros,

566 et jacet in campis Latium. Deponere curas

567 tandem ergo, bone, da, victor, liceatque sedere

568 in patria ; liceat non exhaurire rapacis

569 impensis belli vacuatos saepe penates.

570 Nunc en, nunc, inquam (falsa ut praesagia nostra

571 sint, oro, mensque augurio ludatur inani)

572 haud procul est funesta dies. Atrocia novi

573 corda ac prospicio natas e cladibus iras.

574 Vos ego, vos metuo, Cannae. Summittite signa

575 atque adeo temptate, agedum, ac deposcite pacem :

576 non dabitur. Parat ille dolor, mihi credite, majus

577 exitium accepto ; citiusque haec foedera victor

578 quam victus, dabit. Atque adeo, qui tanta superbo

579 facta sonas ore et spumanti turbine perflas

580 ignorantum aures, dic, en, germanus in armis

581 ille tuus par Gradivo, per saecula tellus

582 cui similem numquam ductorem in bella creavit,

583 moenia Romuleae cur nondum viderit urbis ?

134

584 Scilicet e gremio matrum rapiamus in hostem

585 nondum portandis habiles gravioribus armis ?

586 Aeratas jussi texamus mille carinas,

587 atque omnis Libyae quaeratur belua terris,

588 ut longa imperia atque armatos proroget annos

589 Hannibal et regnum trahat usque in tempora fati ?

590 Vos vero (neque enim occulto circumdamur astu)

591 ne dulcis spoliate domos ; castrisque potentum

592 atque opibus sancite modum. Pax optima rerum

593 quas homini novisse datum est ; pax una triumphis

594 innumeris potior ; pax custodire salutem

595 et civis aequare potens revocetur in arcis

596 tandem Sidonias ; et fama fugetur ab urbe

597 perfidiae, Phoenissa, tua. Si tanta libido

598 armorum tenet atque enses non reddere perstat

599 poscenti patriae, nil suppeditare furori

600 hortor et haec fratri Magonem dicta referre."

601 Plura adnectentem (neque enim satiaverat iras

602 dicendo) clamor turbat diversa volentum :

603 "Si Libyae decus, haud ulli superabilis armis,

604 Hannibal est irae tibi, destituemus ad ipsas

605 victorem metas ? Nec opum adjumenta feremus,

606 invidia unius sceptra ut jam parta retardet ? "

607 Inde alacres tribuunt quae belli posceret usus,

608 absentique suum jactant sub teste favorem.

609 Mox eadem terris placitum traducere Hiberis,

610 dum malus obtrectat facta immortalia livor

611 nec sinit adjutas ductoris crescere laudes.

P_1 v.1 Jam terra glaciale caput fecundaque nimbis

2 tempora et austrifero nebulosam vertice frontem

3 immitis condebat Hiems, blandisque salubre

4 ver Zephyris tepido mulcebat rura sereno :

5 prorumpit Capua Poenus vicinaque late

6 praemisso terrore quatit, ceu condita bruma,

7 dum Riphaea rigent Aquilonis flamina, tandem

8 evolvit serpens arcano membra cubili

9 et spondente die novus emicat atque coruscum

10 fert caput et saniem sublatis faucibus efflat.

11 At Libyci ducis ut fulserunt signa per agros,

12 desolata metu cuncta, et suadente pavore

13 vallo se clausere simul trepidique salutis

14 expectant ipsis metuentes moenibus hostem.

15 Sed non ille vigor qui ruptis Alpibus arma

16 intulerat dederatque vias Trebiaque potitus

17 Maeonios Italo sceleravit sanguine fluctus,

18 tunc inerat : molli luxu madefacta meroque,

19 illecebris somni torpentia membra fluebant.

20 Quis gelidas suetum noctes thorace gravatis

21 sub Jove non aequo trahere et tentoria saepe

22 spernere, ubi hiberna ruerent cum grandine nimbi,

23 ac ne nocte quidem clipeive ensesve reposti,

24 non pharetrae aut jacula, et pro membris arma fuere :

25 tum grave cassis onus majoraque pondera visa

26 parmarum ac nullis fusae stridoribus hastae.

135

27 Prima instaurantem sensit certamina mitis

28 Parthenope, non dives opum, non spreta vigoris ;

29 sed portus traxere ducem secura volentem

30 aequora, quae peteret veniens Carthagine puppis.

31 Nunc molles urbi ritus atque hospita Musis

32 otia et exemptum curis gravioribus aevum.

33 Sirenum dedit una suum memorabile nomen

34 Parthenope muris Acheloias, aequore cujus

35 regnavere diu cantus, cum dulce per undas

36 exitium miseris caneret non prospera nautis.

37 Haec pone adgressus (nam frontem clauserat aequor)

38 moenia, non ullas valuit perfringere Poenus

39 tota mole vias frustraque inglorius ausi

40 pulsavit quatiens obstructas ariete portas.

41 Stabat Cannarum Graia ad munimina victor

42 nequiquam et cautae mentis consulta probabat

43 eventu, qui post Dauni stagnantia regna

44 sanguine Tarpeias ire abstinuisset ad arces.

45 "En, qui nos segnes et nescire addere cursum

46 factis jactastis, quod vobis scandere nuper

47 non acie ex ipsa concessum moenia Romae,

48 intrate atque epulas promissas sede Tonantis

49 his, quae Graia manus defendit, reddite tectis."

50 Talia jactabat famaeque pudore futurae,

51 irritus incepti prima si absisteret urbe,

52 audebat cuncta atque acuebat fraudibus enses.

53 Sed subitae muris flammae totoque fluebant

54 aggeris anfractu tela improvisa per auras.

55 Haud secus, occuluit saxi quo vertice fetus

56 ales fulva Jovis, tacito si ad culmina nisu

57 evasit serpens terretque propinquus hiatu,

58 illa, hostem rostro atque adsuetis fulmina ferre

59 unguibus incessens, nidi circumvolat orbem.

60 Tandem ad vicinos Cumarum vertere portus

61 defessus subiit varioque lacessere motu

62 fortunam et famae turbando obstare sinistrae.

63 Sed custos urbi Gracchus tutela vel ipsis

64 certior arcebat muris iterumque sedere

65 portis atque aditus iterum sperare vetabat.

66 Lustrat inops animi rimaturque omnia circum

67 alite vectus equo rursusque hortatibus infit

68 laudum agitare suos : "Pro di, quis terminus", inquit,

69 "ante urbes standi Graias, oblite tuorum

70 factorum miles ? Quis erit modus ? Alpibus astat

71 nimirum major moles, et scandere caelum

72 pulsantes jubeo scopulos ; quamquam altera detur

73 si similis tellus, aliaeque repente sub astra

74 exsurgant rupes, non ibis et arduus arma

75 me ducente feres ? Tene heu Cumanus hiantem

76 agger adhuc murusque tenet Gracchusque, moveri

77 non ausus portis ? Parvo in discrimine cerno,

78 an vobis gentes quaecumque labore parastis,

79 casu gesta putent. Per vos Tyrrhena faventum

80 stagna deum, per ego et Trebiam cineresque Sagunti

81 obtestor, dignos jam vosmet reddite vestra

82 quam trahitis fama et revocate in pectora Cannas."

83 Sic ductor fessas luxu attritasque secundis

84 erigere et verbis temptabat sistere mentes.

136

85 Atque hic perlustrans aditus fulgentia cernit

86 arcis templa jugo, quorum tum Virrius, altae

87 immitis ductor Capuae, primordia pandit :

88 "Non est hoc", inquit, "nostri, quod suspicis, aevi ;

89 majores fecere manus. Cum regna timeret

90 Dictaei regis (sic fama est) linquere terras

91 Daedalus invenit nec toto signa sequenti

92 orbe dare, aetherias aliena tollere in auras

93 ausus se penna atque homini monstrare volatus.

94 Suspensum hic librans media inter nubila corpus

95 enavit superosque novus conterruit ales.

96 Natum etiam docuit falsae sub imagine plumae

97 attemptare vias volucrum ; lapsumque solutis

98 pennarum remis et non felicibus alis

99 turbida plaudentem vidit freta. Dumque dolori

100 indulget subito motis ad pectora palmis,

101 nescius heu planctu duxit moderante volatus.

102 Hic pro nubivago gratus pia templa meatu

103 instituit Phoebi atque audacis exuit alas."

104 Virrius haec. Sed enim ductor numerabat inertis

105 atque actos sine Marte dies ac stare pudebat.

106 Ingemit adversis respectansque irrita tecta

107 urbe Dicarchea parat exsatiare dolorem.

108 Hic quoque nunc pelagus, nunc muri saxea moles

109 officit audenti defensantumque labores.

110 Dumque tenet socios dura atque obsaepta viarum

111 rumpere nitentis lentus labor, ipse propinqua

112 stagnorum terraeque simul miracula lustrat.

113 Primores adsunt Capuae ; docet ille, tepentes

114 unde ferant nomen Baiae, comitemque dedisse

115 Dulichiae puppis stagno sua nomina monstrat.

116 Ast hic Lucrino mansisse vocabula quondam

117 Cocyti memorat medioque in gurgite ponti

118 Herculeum commendat iter, qua discidit aequor

119 Amphitryoniades armenti victor Hiberi.

120 Ille, olim populis dictum Styga, nomine verso

121 stagna inter celebrem nunc mitia monstrat Avernum ;

122 tum tristi nemore atque umbris nigrantibus horrens

123 et formidatus volucri, letale vomebat

124 suffuso virus caelo Stygiaque per urbes

125 religione sacer saevum retinebat honorem.

126 Huic vicina palus (fama est Acherontis ad undas

127 pandere iter) caecas stagnante voragine fauces

128 laxat et horrendos aperit telluris hiatus

129 interdumque novo perturbat lumine manes.

130 At juxta caligantis longumque per aevum

131 infernis pressas nebulis pallente sub umbra

132 Cimmerias jacuisse domos noctemque profundam

133 Tartareae narrant urbis. Tum sulphure et igni

134 semper anhelantis coctoque bitumine campos

135 ostentant. Tellus, atro exundante vapore

136 suspirans ustisque diu calefacta medullis,

137 aestuat et Stygios exhalat in aera flatus ;

138 parturit et tremulis metuendum exsibilat antris ;

139 interdumque, cavas luctatus rumpere sedis

140 aut exire fretis, sonitu lugubre minaci

141 Mulciber immugit lacerataque viscera terrae

142 mandit et exesos labefactat murmure montes.

137

143 Tradunt Herculea prostratos mole Gigantas

144 tellurem injectam quatere, et spiramine anhelo

145 torreri late campos, quotiensque minantur

146 rumpere compagem impositam, expallescere caelum.

147 Apparet Prochyte saevum sortita Mimanta,

148 apparet procul Inarime, quae turbine nigro

149 fumantem premit Iapetum flammasque rebelli

150 ore ejectantem et, si quando evadere detur,

151 bella Jovi rursus superisque iterare volentem.

152 Monstrantur Vesuvina juga atque in vertice summo

153 depasti flammis scopuli stratusque ruina

154 mons circum atque Aetnae fatis certantia saxa.

155 Necnon Misenum servantem Idaea sepulcro

156 nomina et Herculeos videt ipso in litore Baulos.

157 Miratur pelagique minas terraeque labores.

158 Quae postquam perspecta viro, regressus ad altos

159 inde Pheretiadum muros, frondentia laeto

160 palmite devastat Nysaea cacumina Gauri.

161 Hinc ad Chalcidicam transfert citus agmina Nolam.

162 Campo Nola sedet crebris circumdata in orbem

163 turribus, et celso facilem tutatur adiri

164 planitiem vallo ; sed, qui non turribus arma

165 defendenda daret, verum ultro moenia dextra

166 protegeret, Marcellus opem auxiliumque ferebat.

167 Isque ubi Agenoream procul adventare per aequor

168 et ferri ad muros nubem videt : "Arma, cruentus

169 hostis adest, capite arma, viri !" clamatque capitque.

170 Circumstant rapidi juvenes aptantque frementi

171 sanguineas de more jubas ; sonat inde, citato

172 agmina disponens passu : "Tu limina dextrae

173 servabis portae, Nero ; tu converte cohortes

174 ad laevam patrias et Larinatia signa,

175 clarum Volscorum, Tulli, decus. Ast ubi jusso,

176 per tacitum ruptis subita vi fundite portis

177 telorum in campos nimbum. Ferar ipse revulsa

178 in medios equitumque traham certamina porta."

179 Dumque ea Marcellus, jam claustra revellere Poeni

180 et scalis spretis temptabant rumpere muros.

181 Insonuere tubae passim clamorque virorum

182 hinnitusque, simul litui raucoque tumultu

183 cornua et in membris concussa furentibus arma.

184 Fertur acerba lues disjectis incita portis,

185 effusaeque ruunt inopino flumine turmae ;

186 improbus ut fractis exundat molibus amnis,

187 propulsum ut Borea scopulis impingitur aequor,

188 ut rupto terras invadunt carcere venti.

189 Nec torrente Libys viso armorumque virumque

190 dejectus spe stare valet. Dux Dardanus instat

191 attonito, praegressus equo tergisque ruentum

192 incumbens hasta socios nunc voce fatigat :

193 "Perge, age, fer gressus. Dexter deus, horaque nostra est.

194 Hac iter ad muros Capuae." Nunc rursus in hostem

195 conversus : "Sta. Quo raperis ? Non terga tuorum,

196 te, ductor Libyae, increpito. Sta. Campus et arma

197 et Mars in manibus. Dimitto e caede cohortes,

198 spectemur soli. Marcellus proelia posco."

199 Sic rector Latius ; juvenique invadere pugnam

200 Barcaeo suadebat honor pretiumque pericli.

138

201 Sed non haec placido cernebat pectore Juno

202 coeptoque avertit suprema in fata ruentem.

203 Sistere perculsos ille et revocare laborat :

204 "Talesne e gremio Capuae tectisque sinistris

205 egredimur ? State, o miseri, quis gloria summa

206 dedecori est. Nil vos hodie, mihi credite, terga

207 vertentis fidum expectat. Meruistis ut omnis

208 ingruat Ausonia, et saevo Mavorte parastis,

209 ne qua spes fusos pacis vitaeque maneret."

210 Vincebat clamore tubas vocisque vigore

211 quamvis obstructas saevus penetrabat in aures.

212 Polydamanteis juvenis Pedianus in armis

213 bella agitabat atrox, Trojanaque semina et ortus

214 atque Antenorea sese de stirpe ferebat,

215 haud levior generis fama sacroque Timavo

216 gloria et Euganeis dilectum nomen in oris.

217 Huic pater Eridanus Venetaeque ex ordine gentes

218 atque Apono gaudens populus, seu bella cieret

219 seu Musas placidus doctaeque silentia vitae

220 mallet et Aonio plectro mulcere labores,

221 non ullum dixere parem ; nec notior alter

222 Gradivo juvenis nec Phoebo notior alter.

223 Qui postquam, effusis urgens vestigia frenis

224 Poenorum, juxta galeam atque insigne perempti

225 agnovit spolium Pauli (puer illa gerebat,

226 non parvo laetus ductoris munere Cinyps,

227 dilectus Poeno Cinyps, quo gratior ora

228 non fuit ac nulla nituit plus fronte decoris ;

229 quale micat semperque novum est quod Tiburis aura

230 pascit ebur, vel qui miro candoris honore

231 lucet in aure lapis rubris advectus ab undis),

232 quem postquam egregium cristis et casside nota

233 fulgentem extremo Pedianus in agmine vidit,

234 ceu subita ante oculos Pauli emersisset imago

235 sedibus infernis amissaque posceret arma.

236 Invadit frendens : "Tune, ignavissime, sacri

237 portabis capitis, quae non sine crimine vester

238 invidiaque deum gestaret tegmina ductor ?

239 En Paulus." Vocat inde viri ad spectacula manes

240 et fugientis agit costis penetrabile telum.

241 Tum delapsus equo galeam atque insignia magni

242 consulis abrumpit dextra spoliatque videntem.

243 Solvitur omne decus leto, niveosque per artus

244 it Stygius color et formae populatur honores.

245 Ambrosiae cecidere comae, violataque cervix

246 marmoreum in jugulum collo labente recumbit.

247 Haud secus Oceano rediens Cythereius ignis,

248 cum sese Veneri jactat splendore refecto,

249 si subita invadat nubes, hebetatur et atris

250 decrescens tenebris languentia lumina condit.

251 Ipse etiam rapta Pedianus casside nudos

252 attonitus stupet ad vultus irasque coercet.

253 Tum galeam magno socium clamore reportans,

254 immitem quatiebat equum, spumantia saevo

255 frena cruentantem morsu. Cui turbidus armis

256 obvia Marcellus rapido tulit ora tumultu

257 agnoscensque decus : "Macte o virtutis avitae,

258 macte Antenoride ! Nunc", inquit, "rapta petamus,

139

259 quod superest, Libyci ductoris tegmina !" Et ardens

260 terrificis saevam fundit stridoribus hastam.

261 Nec forsan voti vanus foret, obvia ni vis

262 Gestaris opposito tenuisset corpore telum.

263 Qui dum vicinis ductorem protegit armis,

264 transabiit non hunc sitiens gravis hasta cruorem

265 ingentisque minas mutata morte peregit.

266 Avehitur raptim ductor discrimine leti

267 turbatus, cursumque furens ad castra capessit.

268 Jamque fugae immodicus tendit certamine gressum

269 praecipitem versis Poenorum exercitus armis.

270 Adsequitur telis hostis, longasque viritim

271 exsatiant iras cladum caeloque cruentos

272 certatim ostentant et dis ultoribus enses.

273 Ille dies primus docuit, quod credere nemo

274 auderet superis, Martis certamine sisti

275 posse ducem Libyae. Raptant currusque virosque

276 Massylamque feram ; et vivis avulsa reportant

277 tegmina bellantum atque abeunt, sub cuspide terga

278 contenti vidisse ducis. Tum Martis adaequant

279 Marcellum decori : graditur comitante triumpho

280 major quam ferret cum victor opima Tonanti.

281 Inde furens, postquam vallo vix depulit hostem,

282 ductor Agenoreus : "Quando hanc quantoque cruore

283 hostili labem eluerim ? Mea terga videre

284 contigit Ausoniae ? Mene," inquit, "summe deorum,

285 post Trebiam statuis tam turpi funere dignum ?

286 Vosque, invicta diu, nunc heu sine Marte juventus,

287 debellata bonis Capuae, non degener ipse

288 gestorum Ausoniis verti victricia signa :

289 vobis terga dedi. Vidi, cum ad bella vocarem,

290 non secus atque Italo fugere a ductore paventis.

291 Quid reliquum prisci Martis tibi, qui dare terga

292 me revocante potes ? " Fundebat talia Poenus.

293 At Latiae sese Nolana ad moenia turmae,

294 portantes spolia insigni clamore, ferebant.

295 At consueta gravis per longum audire suorum

296 eventus Roma et numquam recreata secundis,

297 allato tandem faustae certamine pugnae,

298 erigitur primoque deum se munere tollit.

299 Ante omnis pigra in Martem fugiensque laborum,

300 dum bellum tonat, et sese furata juventus

301 dat poenas latebrae ; tum, qui dulcedine vitae

302 invenere dolos jurataque foedera Poeno

303 corrupere, notant et purgant crimine gentem.

304 Punitur patriam meditati linquere terram

305 consilium infelix scelerataque culpa Metelli.

306 Talia corda virum. Sed enim nec femina cessat

307 mente aequare viros et laudis poscere partem.

308 Omnis, prae sese portans capitisque manusque

309 antiquum decus ac derepta monilia collo,

310 certatim matrona ruit belloque ministrant.

311 Haud tanta cessisse viros in tempore tali

312 laudis sorte piget, factoque in saecula ituro

313 laetantur tribuisse locum. Tum celsa senatus

314 subsequitur turba. In medium certamine magno

315 privatae cumulantur opes : nudare penates

316 ac nihil arcanos vitae melioris ad usus

140

317 seposuisse juvat. Coit et sine nomine vulgus.

318 Corpore sic toto ac membris Roma omnibus usa,

319 exanguis rursus tollebat ad aethera vultus.

320 Addunt spem miseris dulcem Parnasia Cirrha

321 portantes responsa viri. Nam laeta ferebant

322 exaudisse adytis, sacra cum voce tonaret

323 antrum et mugiret Phoebo jam intrata sacerdos :

324 "Solvite, gens Veneris, gravioris corde timores ;

325 adversa, et quicquid duri sub Marte manebat,

326 exhaustum est vobis. Restant leviora laborum

327 et sine pernicie terror. Dis vota precesque

328 ferte modo et tepidos aris libate cruores.

329 Neu date terga malis. Aderit Gradivus, et ipse

330 Delius avertet propiora pericula vates,

331 Trojanos notus semper minuisse labores.

332 Sed vero, sed enim ante omnis altaria fument

333 centum festa Jovi ; centum cadat hostia cultris.

334 Ille trucem belli nubem saevasque procellas

335 in Libyam violentus aget ; spectabitis ipsi

336 aegida turbato quatientem in proelia mundo."

337 Atque ea Parnasi postquam clamata sub antris

338 allatum, vulgique deus pervenit ad aures,

339 in Capitolinas certatim scanditur arces,

340 sternunturque Jovi et delubrum sanguine honorant.

341 Tum paeana canunt responsaque fida precantur.

342 Interea assuetis senior Torquatus in armis

343 Sardoas patrio quatiebat milite terras.

344 Namque, ortum Iliaca jactans ab origine nomen,

345 in bella Hampsagoras Tyrios renovata vocarat.

346 Proles pulchra viro nec tali digna parente

347 Hostus erat ! (Cujus fretus fulgente juventa

348 ipse asper paci crudos sine viribus annos

349 barbarici studio ritus refovebat in armis).

350 Isque ubi Torquatum raptim properata ferentem

351 signa videt pugnaeque avidas accedere dextras,

352 fraude loci nota, latebrosa per avia saltus

353 evolat et, provisa fugae compendia captans,

354 virgulta tegitur valle ac frondentibus umbris.

355 Insula, fluctisono circumvallata profundo,

356 fastigatur aquis compressaque gurgite terras

357 enormis cohibet nudae sub imagine plantae :

358 inde Ichnusa prius Grais memorata colonis.

359 Mox Libyci Sardus generoso sanguine fidens

360 Herculis, ex sese mutavit nomina terrae.

361 Affluxere etiam et sedes posuere coactas

362 dispersi pelago post eruta Pergama Teucri.

363 Nec parvum decus, advecto cum classe paterna

364 agmine Thespiadum, terris, Iolae, dedisti.

365 Fama est, cum laceris Actaeon flebile membris

366 supplicium lueret spectatae in fonte Dianae,

367 attonitum novitate mali fugisse parentem

368 per freta Aristaeum et Sardoos isse recessus ;

369 Cyrenen monstrasse ferunt nova litora matrem.

370 Serpentum tellus pura ac viduata venenis,

371 sed tristis caelo et multa vitiata palude.

372 Qua videt Italiam, saxoso torrida dorso

373 exercet scopulis late freta, pallidaque intus

374 arva coquit nimium, Cancro fumantibus Austris.

141

375 Cetera propensae Cereris nutrita favore.

376 Hoc habitu terrae nemorosa per invia crebro

377 Torquatum eludens Hostus, Sidonia pugnae

378 tela expectabat sociosque laboris Hiberos.

379 Qui postquam appulsis animos auxere carinis,

380 haud mora : prorumpit latebris, adversaque late

381 agmina inhorrescunt, longumque coire videtur

382 et conferre gradum. Media intervalla patentis

383 corripiunt campi properatis eminus hastis,

384 donec ad expertos enses, fidissima tela,

385 perventum. Dira inde lues : caeduntque caduntque

386 alternique animas saevo in mucrone relinquunt.

387 Non equidem innumeras caedes totque horrida facta

388 sperarim tanto digne pro nomine rerum

389 pandere nec dictis bellantum aequare calorem.

390 Sed vos, Calliope, nostro donate labori

391 nota parum magni longo tradantur ut aevo

392 facta viri, et meritum vati sacremus honorem.

393 Ennius, antiqua Messapi ab origine regis,

394 miscebat primas acies, Latiaeque superbum

395 vitis adornabat dextram decus ; hispida tellus

396 miserunt Calabri ; Rudiae genuere vetustae ;

397 nunc Rudiae solo memorabile nomen alumno.

398 Is prima in pugna (vates ut Thracius olim,

399 infestam bello quateret cum Cyzicus Argo,

400 spicula deposito Rhodopeia pectine torsit)

401 spectandum sese non parva strage virorum

402 fecerat, et dextrae gliscebat caedibus ardor.

403 Advolat aeternum sperans fore pelleret Hostus

404 si tantam labem, ac perlibrat viribus hastam.

405 Risit nube sedens vani conamina coepti

406 et telum procul in ventos dimisit Apollo,

407 ac super his : "Nimium juvenis nimiumque superbi

408 sperata hausisti. Sacer hic ac magna sororum

409 Aonidum cura est et dignus Apolline vates.

410 Hic canet illustri primus bella Itala versu

411 attolletque duces caelo ; resonare docebit

412 hic Latiis Helicona modis nec cedet honore

413 Ascraeo famave seni." Sic Phoebus, et Hosto

414 ultrix per geminum transcurrit tempus harundo.

415 Vertuntur juvenis casu perculsa per agros

416 agmina, et effusae pariter dant terga catervae.

417 Tum pater, audita nati nece turbidus irae,

418 barbaricum atque immane gemens transfigit anhelum

419 pectus et ad manes urget vestigia nati.

420 At Libyae ductor, Marcello fractus et acri

421 contusus pugna, campos damnarat et arma

422 verterat ad miseras non aequi Martis Acerras.

423 Inde, ubi permisit flammis atque ensibus urbem,

424 Nuceriae, nihilo levior nec parcior ira,

425 incussit sese atque aequavit moenia terrae.

426 Post Casilina sibi multum obluctatus iniquis

427 defendentum armis, aegre reseraverat astu

428 limina et obsessis vitam pensaverat auro.

429 Jamque, in Dauniacos transfundens agmina campos,

430 flectebat rabiem quo praeda vel ira vocasset.

431 Fumabat versis incensa Petilia tectis,

432 infelix fidei miseraeque secunda Sagunto,

142

433 at quondam Herculeam servare superba pharetram.

434 Verterat et mentem Tyria ad conata Tarentus,

435 portisque intrarant Poeni. Sed enim arce corusca,

436 fisa loco, manus Ausoniae stipata sedebat.

437 Hic, miranda movens, classem quae condita portu

438 astabat (namque angustis e faucibus aequor

439 erumpit scopulos inter patuloque recessu

440 diffundit campis secretum gurgite pontum)

441 inclusas igitur, quibus haud enare dabatur

442 arce superposita, claustris maris extulit astu

443 perque aversa tulit portatas arva carinas.

444 Lubrica roboreis aderant substramina plaustris ;

445 inque recens caesi tergo prolapsa juvenci,

446 aequoream rota ducebat per gramina puppim.

447 Et jam per collis dumosque ad litus adacta,

448 innabat pelago veniens sine remige classis.

449 Nuntius interea vectis non more carinis

450 terrentem freta curarum fervoribus implet,

451 dum procul Oebalios amet expugnare nepotes

452 et primus rostris sulcet navalibus arva,

453 adsessos Capuae muros : claustra ipsa revelli

454 portarum, ac totum miseris incurrere bellum.

455 Linquit coepta ferox, pennasque addente pudore

456 atque ira simul, immani per proxima motu

457 evolat et minitans avida ad certamina fertur.

458 Haud secus, amisso tigris si concita fetu

459 emicet, attonitae paucis lustratur in horis

460 Caucasus et saltu tramittitur alite Ganges,

461 donec fulmineo partus vestigia cursu

462 colligat et rabiem prenso consumat in hoste.

463 Obvius huic sparso Centenius agmine raptim

464 funditur, audendi pravus facilisque periclis

465 sed parvum decus Hannibali. Nam, vitis honore

466 perfunctus Latiae, subito stimularat agrestis

467 semermemque manum sternendam objecerat hosti.

468 Bis septem demissa neci (nec substitit agmen)

469 milia ; bis septem, quae non sollertior ense,

470 sed genus insignis, justis ducebat in armis

471 Fulvius ; ast aeque per corpora fusa jacentum

472 raptum iter est, victorque moram non passus eundi.

473 Exequiae tantum famam nomenque volentem

474 mitificae mentis tenuerunt funere laeto.

475 Namque per insidias, infandum, et ab hospite caesus,

476 conloquium et promissa petit dum perfida gentis

477 Lucanae, Gracchus caeco circumdatus astu

478 occiderat, laudemque Libys rapiebat humandi.

479 Sed nunc, ut scitum celerare ad moenia Poenum,

480 haud stabat res ulla loco : jam consul uterque

481 praecipites aderant ; Nola vis omnis, et Arpis

482 aevi floridior Fabius rapida arma ferebat ;

483 hinc Nero et hinc volucris Silanus nocte dieque

484 impellebat agens properata ad bella cohortes.

485 Undique conveniunt, pariterque opponere cunctos

486 uni ductores juveni placet. Arduus ipse

487 Tifata insidit propior qua moenibus instat

488 collis, et e tumulis subjectam despicit urbem.

489 Verum ubi tot sese circumfundentibus armis

490 vallatas socium portas unaque negari

143

491 intravisse sibi Capuaeque erumpere cernit,

492 anxius eventus, nunc ferro frangere coetum

493 obstantum meditatur, init nunc avia coepto

494 consilia atque astu quaerit tot milia portis

495 abstrahere artatis cinctosque resolvere muros.

496 Sic igitur secum curasque ita corde fatigat :

497 "Quo, mens aegra, vocas ? Rursusne pericula sumam,

498 non aecus regione loci ? Capuaque vidente

499 terga dabo ? An residens vicini vertice montis,

500 esxcindi ante oculos patiar socialia tecta ?

501 Non ita me experti Fabius Fabiique magister

502 turbatum, Hesperio cum clausos milite collis

503 evasi victor sparsosque per arva juvencos

504 jactare accensis stimulavi cornibus ignes.

505 Haud dum omnes abiere doli : defendere nobis

506 si Capuam ereptum est, dabitur circumdare Romam."

507 Haec postquam placita, et tenuit sententia mentem,

508 non expectato Titan dum gurgite lucem

509 spirantis proferret equos, impellit in agmen

510 voce manuque viros et coepta immania pandit :

511 "Perge, age, vince omnem, miles, virtute laborem

512 et, quantum humani possunt se tendere passus,

513 arduus accelera. Romam petis. Hoc iter Alpes,

514 hoc Cannae stravere tibi. Eia, incute muris

515 umbonem Iliacis Capuaeque repende ruinas ;

516 quam tanti fuerit cadere, ut Palatia cernas

517 et demigrantem Tarpeia sede Tonantem."

518 Instincti glomerant gressus. Roma auribus haeret,

519 Roma oculis ; creduntque ducis sollertibus actis

520 aptius id coeptum, quam si duxisset ab ipso

521 fatali Aeneadis campo. Vulturna citata

522 tramittunt alno vada postremique relinquunt

523 tardandis Italis corruptas igne carinas.

524 Tum Sidicina legunt pernicibus arva maniplis

525 Threiciamque Calen, vestras a nomine nati,

526 Orithyia, domos. Hinc Allifanus Iaccho

527 haud inamatus ager nymphisque habitata Casinis

528 rura evastantur. Mox et vicinus Aquinas

529 et, quae fumantem texere Giganta, Fregellae

530 agmine carpuntur volucri. Fert concitus inde

531 per juga celsa gradum, duris qua rupibus haeret

532 bellator Frusino, et surgit suspensa tumenti

533 dorso frugiferis Cerealis Anagnia glaebis.

534 Jamque adeo est campos ingressus et arva Labici,

535 linquens Telegoni pulsatos ariete muros,

536 haud dignam inter tanta moram. Nec amoena retentant

537 Algida nec juxta Junonis tecta Gabinae.

538 Praeceps ad ripas immani turbine fertur,

539 sulphureis gelidus qua serpit leniter undis

540 ad genitorem Anio, labens sine murmure, Thybrim.

541 Hic ut signa ferox dimensaque castra locavit

542 et ripas tremefecit eques, perterrita pulsis

543 Ilia prima vadis sacro se conjugis antro

544 condidit et cunctae fugerunt gurgite nymphae.

545 At matres Latiae, ceu moenia nulla supersint,

546 attonitae passim furibundis gressibus errant.

547 Ante oculos astant lacerae trepidantibus umbrae,

548 quaeque gravem ad Trebiam quaeque ad Ticina fluenta

144

549 oppetiere necem, Paulus Gracchusque cruenti

550 Flaminiusque simul, miseris ante ora vagantur.

551 Clausit turba vias. Stat celsus et asper ab ira

552 ingentemque metum torvo domat ore senatus.

553 Interdum tamen erumpunt sub casside fusae

554 per tacitum lacrimae : quidnam Fortuna minetur,

555 quidve parent superi ? Pubes dispersa per altas

556 stat turris atque huc ventum sub corde volutat,

557 ut jam Roma satis credat defendere muros.

558 Poenus ut ad somnos vix totam cursibus actae

559 indulsit pubi noctem, vigil ipse nec ullam

560 ad requiem facilis credensque abscedere vitae

561 quod sopor eripiat tempus, radiantibus armis

562 induitur Nomadumque jubet prorumpere turmas.

563 Inde, levis frenis, circum pavitantia fertur

564 quadrupedante sono perculsae moenia Romae.

565 Nunc aditus lustrat, clausas nunc cuspide pulsat

566 infesta portas fruiturque timore paventum.

567 Nunc, lentus celsis adstans in collibus, intrat

568 urbem oculis discitque locos causasque locorum.

569 Ac legeret visu cuncta et penetraret in omnis

570 spectando partis, ni magno turbine adesset

571 Fulvius haud tota Capuae obsidione relicta.

572 Tum demum castris turmas inflexit ovantes

573 spectata ductor satiatus pectora Roma.

574 Atque ubi nox depulsa polo primaque rubescit

575 lampade Neptunus revocatque Aurora labores,

576 effundit rupto persultans agmina vallo

577 et, quantum clamare valet : "Per plurima vestra,

578 o socii, decora et sacras in sanguine dextras,

579 vobis ite pares et tantum audete sub armis

580 quantum Roma timet. Reliquam hanc excindite molem,

581 nil quod vincatis toto restabit in orbe.

582 Neu populi vos Martigenae tardarit origo ;

583 intratam Senonum capietis milibus urbem

584 adsuetamque capi. Fortasse curulibus altis

585 jam vos, exemplo proavorum ad nobile letum

586 expectant de more senes mortique parantur."

587 Talibus hic Poenus, sed contra Oenotria pubes

588 non ullas voces ducis aut praecepta requirit.

589 Sat matres stimulant natique et cara supinas

590 tendentum palmas lacrimantiaque ora parentum.

591 Ostentant parvos vagituque incita pulsant

592 corda virum, armatis infigunt oscula dextris.

593 Ire volunt et pro muris opponere densi

594 pectora respectantque suos fletumque resorbent.

595 Ut vero impulso patefactae cardine portae

596 et simul erupit motis exercitus armis,

597 funditur immixtus gemitu precibusque per altos

598 ad caelum muros plangor, sparsaeque solutis

599 crinibus exululant matres atque ubera nudant.

600 Fulvius antevolans agmen : "Quis nesciat", inquit,

601 "non sponte ad nostros Poenum venisse penatis ?

602 A portis fugit Capuae." Subnectere plura

603 conantem tristis caeli cum murmure vasto

604 turbavit fragor et subita de nube procellae.

605 Juppiter, Aethiopum remeans tellure, minantem

606 Romuleo Poenum ut vidit succedere vallo,

145

607 caelicolis raptim excitis, defendere tecta

608 Dardana et in septem discurrere jusserat arces.

609 Ipse e Tarpeio sublimis vertice cuncta,

610 et ventos simul et nubes et grandinis iras

611 fulminaque et tonitrus et nimbos conciet atros.

612 Concussi tremuere poli, caelumque tenebris

613 clauditur, et terras caeco nox condit amictu.

614 Instat tempestas oculis, hostique propinquo

615 Roma latet. Jactae in turmas per nubila flammae

616 stridorem servant, membrisque insibilat ignis.

617 Hinc Notus, hinc Boreas, hinc fuscis Africus alis

618 bella movent, quantis animos et pectora possint

619 irati satiare Jovis. Fluit agmen aquarum

620 turbine confusum piceo et nigrante procella,

621 atque omnes circa campos spumantibus undis

622 involvit. Celsus summo de culmine montis

623 regnator superum sublata fulmina dextra

624 libravit clipeoque ducis non cedere certi,

625 incussit : summa liquefacta est cuspis in hasta,

626 et fluxit, ceu correptus fornacibus ensis.

627 Ambustis sed enim ductor Sidonius armis

628 sistebat socios et caecum e nubibus ignem

629 murmuraque a ventis misceri vana docebat.

630 Tandem, post clades socium caelique ruinam,

631 non hoste in nimbis viso, non ense, referri

632 signa jubet castris maestasque resuscitat iras :

633 "Ventis debebis nimirum hiemisque procellis

634 unum, Roma, diem. Sed non te crastina nobis

635 lux umquam eripiet, descendat Juppiter ipse

636 in terras licet." Infrendens dum talia fatur,

637 ecce serenato clarum jubar emicat axe,

638 purgatusque nitet discussis nubibus aether.

639 Aeneadae sensere deum telisque repostis

640 summissas tendunt alta ad Capitolia dextras

641 et festa cingunt montis penetralia lauro.

642 Tum vultus, modo non parvo sudore madentis,

643 nunc laetos Jovis aspectant : "Da, summe deorum,

644 da, pater, ut sacro Libys inter proelia telo

645 concidat. Haud alia potis est occumbere dextra."

646 Sic adeo orantes pressere silentia, postquam

647 abstulerat terras nigrantibus Hesperus umbris.

648 Quem simul attollens rutilantem lampada Titan

649 obruit et vitae rediit mortalibus usus,

650 Poenus adest, nec se castris Oenotria pubes

651 continet. Haud dum enses stricti, mediumque jacebat

652 tantum ad bella loci, quantum tramittere jactae

653 sufficerent hastae, cum fulgor hebescere caeli

654 per subitum coepit, densaeque subire tenebrae,

655 atque dies fugere, atque armari ad proelia rursus

656 Juppiter. Incumbunt venti, crassusque rotante

657 Austro nimborum fervet globus. Intonat ipse,

658 quod tremat et Rhodope Taurusque et Pindus et Atlas.

659 Audivere lacus Erebi, mersusque profundis

660 agnovit tenebris caelestia bella Typhoeus.

661 Invadit Notus ac, piceam cum grandine multa

662 intorquens nubem, cunctantem et vana minantem

663 circumagit castrisque ducem succedere cogit.

664 Verum ubi depositis saepsit sese aggere telis,

146

665 laeta serenati facies aperitur Olympi,

666 nullaque tam mitem credas habuisse Tonantem

667 fulmina, nec placido commota tonitrua caelo.

668 Durat et affirmans non ultra spondet in ipsos

669 venturam caeli rabiem, modo patria virtus

670 in dextras redeat, nec Romam exscindere Poeni

671 credant esse nefas. Ubi nam tunc fulmina tandem

672 inviti latuisse Jovis, cum sterneret ensis

673 Aetolos campos ? Ubi, cum Tyrrhena natarent

674 stagna cruore virum ? "Pugnat pro moenibus", inquit,

675 "si rector superum tot jactis fulmine telis,

676 inter tot motus cur me contra arma ferentem

677 adflixisse piget ? Ventis hiemique fugaces

678 terga damus. Remeet, quaeso, mens illa vigorque,

679 qua vobis, cum pacta patrum, cum foedera obessent,

680 integrare acies placitum." Sic pectora flammat,

681 donec equum Titan spumantia frena resolvit.

682 Nec nox composuit curas, somnusve frementem

683 ausus adire virum, et redeunt cum luce furores.

684 Rursus in arma vocat trepidos clipeoque tremendum

685 increpat atque armis imitatur murmura caeli.

686 Ut vero accepit tantum confidere divis

687 Ausonios patres, summissaque Baetis ad oras

688 auxilia, et noctu progressum moenibus agmen,

689 sic agitare fremens obsessos otia, jamque

690 securam Hannibalis Romam, violentior instat.

691 Jamque propinquabat muro, cum Juppiter aegram

692 Junonem adloquitur curis mulcetque monendo :

693 "Nullane Sidonio juveni, conjunxque sororque

694 cara mihi, non ulla umquam sine fine feroci

695 addes frena viro ? Fuerit delere Saguntum,

696 exaequare Alpes, imponere vincula sacro

697 Eridano, foedare lacus : etiamne parabit

698 nostras ille domos, nostras perrumpere in arces ?

699 Siste virum. Namque, ut cernis, jam flagitat ignes

700 et parat accensis imitari fulmina flammis."

701 His dictis grates agit ac turbata per auras

702 devolat et prensa juvenis Saturnia dextra

703 "Quo ruis, o vecors, majoraque bella capessis

704 mortali quam ferre datum ? " Juno inquit et atram

705 dimovit nubem veroque apparuit ore.

706 "Non tibi cum Phrygio res Laurentive colono ;

707 en, age (namque, oculis amota nube parumper

708 cernere cuncta dabo) surgit qua celsus ad auras,

709 aspice, montis apex, vocitata Palatia regi

710 Parrhasio plena tenet et resonante pharetra

711 intenditque arcum et pugnas meditatur Apollo.

712 At, qua vicinis tollit se collibus altae

713 molis Aventinus, viden ut Latonia virgo

714 accensas quatiat Phlegethontis gurgite taedas,

715 exsertos avide pugnae nudata lacertos ?

716 Parte alia, cerne, ut saevis Gradivus in armis

717 implerit dictum proprio de nomine campum.

718 Hinc Janus movet arma manu, movet inde Quirinus,

719 quisque suo de colle deus. Sed enim aspice quantus

720 aegida commoveat nimbos flammasque vomentem

721 Juppiter et quantis pascat ferus ignibus iras.

722 Huc vultus flecte atque aude spectare Tonantem :

147

723 quas hiemes, quantos concusso vertice cernis

724 sub nutu tonitrus ! Oculis qui fulgurat ignis !

725 Cede deis tandem et Titania desine bella."

726 Sic adfata virum indocilem pacisque modique,

727 mirantem superum vultus et flammea membra

728 abstrahit ac pacem terris caeloque reponit.

729 Respectans abit et castris avulsa moveri

730 signa jubet ductor remeaturumque minatur.

731 Redditur extemplo flagrantior aethere lampas,

732 et tremula infuso resplendent caerula Phoebo.

733 At procul e muris videre ut signa revelli

734 Aeneadae versumque ducem, tacita ora vicissim

735 ostentant nutuque docent quod credere magno

736 non audent haerente metu, nec abire volentis

737 sed fraudem insidiasque putant et Punica corda,

738 ac tacitae natis infigunt oscula matres :

739 donec procedens oculis sese abstulit agmen

740 suspectosque dolos dempto terrore resolvit.

741 Tum vero passim sacra in Capitolia pergunt

742 inque vicem amplexi permixta voce triumphum

743 Tarpeii clamant Jovis ac delubra coronant.

744 Jamque omnis pandunt portas ; ruit undique laetum,

745 non sperata petens dudum sibi gaudia, vulgus.

746 Hi spectant, quo fixa loco tentoria regis

747 astiterint ; hi, qua celsus de sede vocatas

748 affatus fuerit turmas ; ubi belliger Astur

749 atque ubi atrox Garamas saevusque tetenderit Hammon.

750 Corpora nunc viva sparguntur gurgitis unda ;

751 nunc Anienicolis statuunt altaria nymphis.

752 Tum festam repetunt lustratis moenibus urbem.

P_13 v.1 Segne iter emenso vix dum Tarpeia videri

2 culmina desierant, torvos cum versus ad urbem

3 ductor Agenoreus vultus remeare parabat.

4 Castra locat, nulla laedens ubi gramina ripa

5 Tutia deducit tenuem sine nomine rivum

6 et tacite Tuscis inglorius adfluit undis.

7 Hic modo primores socium, modo jussa deorum,

8 nunc sese increpitat : "Dic o, cui Lydia caede

9 creverunt stagna et concussa est Daunia tellus

10 armorum tonitru, quas exanimatus in oras

11 signa refers ? Qui mucro tuum, quae lancea tandem

12 intravit pectus ? Si nunc existeret alma

13 Carthago ante oculos turrita celsa figura,

14 quas abitus, miles, causas, inlaese, dedisses ?

15 "Imbres, o patria, et mixtos cum grandine nimbos

16 et tonitrus fugio. Procul hanc expellite, gentes,

17 femineam, Tyriae, labem, nisi luce serena

18 nescire ac liquida Mavortem agitare sub aethra."

19 Terror adhuc inerat superum ac redolentia in armis

20 fulmina et ante oculos irati pugna Tonantis.

21 Parendi tamen et cuicumque incumbere jusso

22 durabat vigor, ac, sensim diffusus ad auras,

23 signa reportandi crescebat in agmine fervor.

24 Sic, ubi perrupit stagnantem calculus undam,

148

25 exiguos format per prima volumina gyros,

26 mox, tremulum vibrans motu gliscente liquorem,

27 multiplicat crebros sinuati gurgitis orbes ;

28 donec postremo laxatis circulus oris

29 contingat geminas patulo curvamine ripas.

30 At contra Argyripae pravum decus - inclita namque

31 semina ab Oenea ductoris stirpe trahebat

32 Aetoli - (Dasio fuit haud ignobile nomen

33 laetus opum, sed clauda fides ; seseque calenti

34 addiderat Poeno Latiae diffisus habenae),

35 is, volvens veterum memorata antiqua parentum :

36 "Longo miles", ait, "quateret cum Teucria bello

37 Pergama et ad muros staret sine sanguine Mavors,

38 sollicitis Calchas (nam sic fortissimus heros

39 poscenti socero saepe inter pocula Dauno

40 narrabat memori Diomedes condita mente)

41 sed Calchas Danais, nisi clausum ex sedibus arcis

42 armisonae curent simulacrum avellere divae,

43 non umquam affirmat Therapnaeis Ilion armis

44 cessurum aut Ledae rediturum nomen Amyclas.

45 Quippe deis visum, ne cui perrumpere detur,

46 effigies ea quas umquam possederit, urbes.

47 Tum meus adjuncto monstratam evadit in arcem

48 Tydides Ithaco et, dextra amolitus in ipso

49 custodes aditu templi, caeleste reportat

50 Palladium ac nostris aperit mala Pergama fatis.

51 Nam postquam Oenotris fundavit finibus urbem,

52 aeger delicti, Phrygium placare colendo

53 numen et Iliacos parat exorare penates.

54 Ingens jam templum celsa surgebat in arce,

55 Laomedonteae sedes ingrata Minervae :

56 cum medios inter somnos altamque quietem

57 nec celata deam et minitans Tritonia virgo :

58 "Non haec, Tydide, tantae pro laudis honore

59 digna paras, non Garganus nec Daunia tellus

60 debentur nobis. Quaere in Laurentibus arvis

61 qui nunc prima locant melioris moenia Trojae.

62 Huc vittas castumque refer penetrale parentum."

63 Quis trepidus monitis Saturnia regna capessit.

64 Jam Phryx condebat Lavinia Pergama victor

65 armaque Laurenti figebat Troia luco.

66 Verum ubi Tyrrheni perventum ad fluminis undas

67 castraque Tydides posuit fulgentia ripa,

68 Priamidae intremuere metu. Tum, pignora pacis

69 praetendens dextra ramum canentis olivae,

70 sic orsus Dauni gener inter murmura Teucrum :

71 "Pone, Anchisiade, memores irasque metusque ;

72 quicquid ad Idaeos Xanthum Simoentaque nobis

73 sanguine sudatum Scaeaeque ad limina portae,

74 haud nostrum est ; egere dei duraeque sorores.

75 Nunc age, quod superest, cur non melioribus, aevi,

76 ducimus auspiciis ? Dextras jungamus inermes.

77 Foederis, en, haec testis erit." Veniamque precatus

78 Trojanam ostentat trepidis de puppe Minervam.

79 Haec ausos Celtas inrumpere moenia Romae

80 corripuit leto neque tot de milibus unum

81 ingentis populi patrias dimisit ad aras."

82 His fractus ductor convelli signa maniplis

149

83 optato laetis abitu jubet. Itur in agros,

84 dives ubi ante omnis colitur Feronia luco,

85 et sacer umectat Flavinia rura Capenas.

86 Fama est intactas longaevi ab origine fani

87 crevisse, in medium congestis undique donis,

88 immensum per tempus opes, lustrisque relictum

89 innumeris aurum, solo servante pavore.

90 Hac avidas mentes ac barbara corda rapina

91 polluit atque armat contemptu pectora divum.

92 Avia tunc longinqua placent, quae sulcat aratro

93 ad freta porrectis Trinacria Bruttius arvis.

94 Dum Libys haud laetus Regina ad litora tendit,

95 victor, summoto patriis a finibus hoste,

96 Fulvius infaustam Campana ad moenia clausis

97 portabat famam miserisque extrema movebat.

98 Tum prensans passim, cuicumque est nomen in armis :

99 "Dedecus hoc defende manu ; cur perfida et urbi

100 altera Carthago nostrae post foedera rupta

101 et missum ad portas Poenum, post jura petita

102 consulis alterni stat adhuc ? Et turribus altis

103 Hannibalem ac Libycas expectat lenta cohortis ? "

104 Miscebat dictis facta et nunc robore celsas

105 educi turris, quis vinceret ardua muri,

106 cogebat, nunc conjunctas astringere nodis

107 instabat ferroque trabes, quo frangeret altos

108 portarum postes quateretque morantia claustra.

109 Hic latera intextus stellatis axibus agger,

110 hic gravida armato surgebat vinea dorso.

111 At postquam properata satis quae commonet usus,

112 dat signum atque alacer scalis transcendere muros

113 imperat ac saevis urbem terroribus implet ;

114 cum subito dextrum offulsit conatibus omen.

115 Cerva fuit, raro terris spectata colore,

116 quae candore nivem, candore anteiret olores.

117 Hanc agreste Capys donum, cum moenia sulco

118 signaret, grato parvae mollitus amore

119 nutrierat sensusque hominis donarat alendo.

120 Inde exuta feram docilisque accedere mensis

121 atque ultro blanda attactu gaudebat erili.

122 Aurato matres assuetae pectine mitem

123 comere et umenti fluvio revocare colorem.

124 Numen erat jam cerva loci, famulamque Dianae

125 credebant, ac tura deum de more dabantur.

126 Haec aevi vitaeque tenax felixque senectam

127 mille indefessos viridem duxisse per annos,

128 saeclorum numero Trojanis condita tecta

129 aequabat. Sed jam longo nox venerat aevo.

130 Nam, subito incursu saevorum agitata luporum

131 qui noctis tenebris urbem (miserabile bello

132 prodigium) intrarant, primos ad luminis ortus

133 extulerat sese portis pavidaque petebat

134 consternata fuga positos ad moenia campos.

135 Exceptam laeto juvenum certamine ductor

136 mactat, diva, tibi (tibi enim haec gratissima sacra)

137 Fulvius atque : "Adsis," orat ,"Latonia, coeptis."

138 Inde alacer fidensque dea circumdata clausis

139 arma movet, quaque obliquo curvantur in orbem

140 moenia flexa sinu, spissa vallata corona

150

141 alligat et telis in morem indaginis ambit.

142 Dum pavitant, spumantis equi fera corda fatigans,

143 evehitur porta sublimis Taurea cristis

144 bellator, cui Sidonius superare lacerto

145 ductor et Autololas dabat et Maurusia tela.

146 Is trepido ac lituum tinnitu stare neganti

147 imperitans violenter equo, postquam auribus hostis

148 vicinum sese videt, et clamore propinquo :

149 "Claudius huic", inquit, (praestabat Claudius arte

150 bellandi et merita mille inter proelia fama)

151 "huic", inquit, "solum, si qua est fiducia dextrae,

152 det sese campo atque ineat certamina mecum."

153 Una mora Aeneadae, postquam vox attigit aures,

154 dum daret auspicium jusque in certamina ductor :

155 praevetitum namque et capital committere Martem

156 sponte viris. Erumpit ovans, ut Fulvius arma

157 imperio solvit, patulumque invectus in aequor

158 erigit undantem glomerato pulvere nubem.

159 Indignatus opem ammenti socioque juvare

160 expulsum nodo jaculum atque accersere vires

161 Taurea vibrabat nudis conatibus hastam :

162 inde ruens ira telum contorquet in auras.

163 At non idem animus Rutulo : speculatur et omni

164 corpore perlustrat, qua sit certissima ferro

165 in vulnus via. Nunc vibrat, nunc comprimit hastam

166 mentiturque minas ; mediam tunc transiit ictu

167 parmam, sed grato fraudata est sanguine cuspis.

168 Tum strictum propere vagina detegit ensem.

169 Et jam ferrata rapiebat calce volantem

170 Taurea cornipedem, fugiens minitantia fata.

171 Nec Rutulus levior cedentis perdere terga :

172 nam profugo rapidus fusis instabat habenis.

173 Utque metus victum, sic ira et gloria portis

174 victorem immisit meritique cupido cruoris.

175 Ac dum vix oculis, vix credunt mentibus hostem

176 confisum nullo comitante inrumpere tectis,

177 per mediam propere trepidantum interritus urbem

178 egit ecum aversaque evasit ad agmina porta.

179 Hinc ardore pari nisuque incurrere muris

180 ignescunt animi penetrataque tecta subire.

181 Tela simul flammaeque micant. Tunc saxeus imber

182 ingruit, et summis ascendunt turribus hastae.

183 Nec pronum audendi virtute excellere cuiquam ;

184 aequarunt irae dextras. Dictaea per auras

185 tranat et in medium perlabitur urbis harundo.

186 Laetatur non hortandi, non plura monendi

187 Fulvius esse locum : rapiunt sibi quisque laborem.

188 Quos ubi tam erectos animi videt, et super esse

189 Fortunae sibi quemque ducem, ruit impete vasto

190 ad portam magnaeque optat discrimina famae.

191 Tres claustra aequaevo servabant corpore fratres,

192 quis delecta manus centeni cuique ferebant

193 excubias unaque locum statione tenebant.

194 Forma ex his Numitor, cursu plantaque volucri

195 praestabat Laurens, membrorum mole Taburnus.

196 Sed non una viris tela : hic mirabilis arcu,

197 ille hastam quatere ac medicatae cuspidis ictu

198 proelia moliri et nudo non credere ferro,

151

199 tertius aptabat flammis ac sulphure taedas.

200 Qualis Atlantiaco memoratur litore quondam

201 monstrum Geryones immane tricorporis irae,

202 cui tres in pugna dextrae varia arma gerebant.

203 Una ignes saevos, ast altera pone sagittas

204 fundebat, validam torquebat tertia cornum,

205 atque uno diversa dabat tria vulnera nisu.

206 Hos ubi non aequis variantes proelia consul

207 conspexit telis et portae limina circum

208 stragem ac perfusos subeuntum sanguine postes,

209 concitat intortam furiatis viribus hastam.

210 Letum triste ferens auras secat Itala taxus

211 et, qua nudarat, dum fundit spicula ab alto,

212 arcum protendens Numitor latus, ilia transit.

213 At, non obsaepto contentus limine Martem

214 exercere, levis bello, sed turbidus ausi,

215 Virrius incauto fervore eruperat amens

216 reclusa in campum porta miseramque furori

217 vincentum obtulerat pubem. Ruit obvia in arma

218 Scipio et oblatum metit insatiabilis agmen.

219 Tifata umbrifero generatum monte Calenum

220 nutrierant audere trucem ; nec corpore magno

221 mens erat inferior. Subsidere saepe leonem,

222 nudus inire caput pugnas, certare juvenco

223 atque obliqua trucis deducere cornua tauri

224 adsuerat crudoque aliqua se attollere facto.

225 Is, dum praecipites expellit Virrius urbe,

226 seu spreto, seu ne fieret mora, nudus in aequor

227 thorace exierat leviorque premebat anhelos

228 pondere loricae et palantis victor agebat.

229 Jamque Veliternum media transegerat alvo,

230 jam solitum aequali ludo committere equestris

231 Scipiadae pugnas Marium tellure revulso

232 perculerat saxo. Miser implorabat amicum

233 cum gemitu expirans, scopulusque premebat hiantem.

234 Sed, validas saevo vires duplicante dolore,

235 effudit lacrimas pariter cornumque sonantem

236 Scipio, solamen properans optabile in armis

237 hostem prostrato morientem ostendere amico.

238 Tranavit, volucris liquidas ceu scinderet auras,

239 hasta viri pectus rupitque immania membra.

240 Quanta est vis agili per caerula summa Liburnae,

241 quae, pariter quotiens revocatae ad pectora tonsae

242 percussere fretum, ventis fugit ocior et se,

243 quam longa est, uno remorum praeterit ictu.

244 Ascanium Volesus, projectis ocius armis,

245 quo levior peteret muros, per aperta volantem

246 adsequitur planta. Dejectum protinus ense

247 ante pedes domini jacuit caput ; ipse secutus

248 corruit ulterior procursus impete truncus.

249 Nec spes obsessis ultra reserata tueri

250 moenia. Convertunt gressus recipique precantes

251 (infandum) excludunt socios. Tum cardine verso

252 obnixi torquent obices, munimina sera.

253 Acrius hoc instant Itali clausosque fatigant.

254 Et, ni caeca sinu terras nox conderet atro,

255 perfractae rapido patuissent milite portae.

256 Sed non in requiem pariter cessere tenebrae.

152

257 Hinc sopor impavidus, qualem victoria movit.

258 At Capua, aut maestis ululantum flebile matrum

259 questibus, aut gemitu trepidantum exterrita patrum,

260 tormentis finem metamque laboribus orat.

261 Mussat perfidiae ductorque caputque senatus

262 Virrius, a Poeno nullam docet esse salutem,

263 vociferans, pulsis vivendi e pectore curis :

264 "Speravi sceptra Ausoniae pepigique, sub armis

265 si dexter Poenis deus et Fortuna fuisset,

266 ut Capuam Iliaci migrarent regna Quirini.

267 Qui quaterent muros Tarpeiaque moenia, misi ;

268 nec mihi poscendi vigor afuit, alter ut aequos

269 portaret fasces nostro de nomine consul.

270 Hactenus est vixisse satis. Dum copia noctis,

271 cui cordi comes aeterna est Acherontis ad undam

272 libertas, petat ille meas mensasque dapesque ;

273 et, victus mentem fuso per membra Lyaeo

274 sopitoque necis morsu, medicamina cladis

275 hauriat ac placidis exarmet fata venenis."

276 Haec ait et turba repetit comitante penatis.

277 Aedibus in mediis consurgens ilice multa

278 extruitur rogus, hospitium commune peremptis.

279 Nec vulgum cessat furiare dolorque pavorque.

280 Nunc menti Decius serae redit et bona virtus

281 exilio punita truci. Despectat ab alto

282 sacra Fides agitatque virum fallacia corda.

283 Vox occulta subit passim diffusa per auras :

284 "Foedera, mortales, ne saevo rumpite ferro,

285 sed castam servate Fidem. Fulgentibus ostro

286 haec potior regnis. Dubio qui frangere rerum

287 gaudebit pacta ac tenuis spes linquet amici,

288 non illi domus, aut conjunx, aut vita manebit

289 umquam expers luctus lacrimaeque. Aget, aequore semper

290 ac tellure premens, aget aegrum nocte dieque

291 despecta ac violata Fides." Adit omnia jamque

292 concilia ac mensas contingit et abdita nube

293 accumbitque toris epulaturque improba Erinys.

294 Ipsa etiam Stygio spumantia pocula tabo

295 porrigit et large poenas letumque ministrat.

296 Virrius interea, dum dat penetrare medullas

297 exitio, ascenditque pyram atque amplexibus haeret

298 jungentum fata et subici jubet ocius ignes.

299 Stringebant tenebrae metas, victorque ruebat.

300 Jamque superstantem muro sociosque Milonem

301 voce attollentem pubes Campana videbat.

302 Pandunt attoniti portas trepidoque capessunt

303 castra inimica gradu, quis leto avertere poenas

304 defuerant animi. Patet urbs confessa furorem,

305 et reserat Tyrio maculatas hospite sedes.

306 Matronae puerique ruunt maestumque senatus

307 concilium nullique hominum lacrimabile vulgus.

308 Stabant innixi pilis exercitus omnes

309 spectabantque viros et laeta et tristia ferre

310 indociles, nunc propexis in pectora barbis

311 verrere humum, nunc foedantes in pulvere crinem

312 canentem et turpi lacrima precibusque pudendis

313 femineum tenues ululatum fundere in auras.

314 Atque ea dum miles miratur inertia facta

153

315 expectatque ferox sternendi moenia signum,

316 ecce repens tacito percurrit pectora sensu

317 religio et saevas componit numine mentis,

318 ne flammam taedasque velint, ne templa sub uno

319 in cinerem traxisse rogo. Subit intima corda

320 perlabens sensim mitis deus. Ille superbae

321 fundamenta Capyn posuisse antiquitus urbi,

322 non cuiquam visus, passim monet ; ille refusis

323 in spatium immensum campis habitanda relinqui

324 utile tecta docet. Paulatim atrocibus irae

325 languescunt animis, et vis mollita senescit.

326 Pan Jove missus erat servari tecta volente

327 Troia, pendenti similis Pan semper et imo

328 vix ulla inscribens terrae vestigia cornu.

329 Dextera lascivit caesa Tegeatide capra

330 verbera laeta movens festo per compita coetu.

331 Cingit acuta comas et opacat tempora pinus,

332 ac parva erumpunt rubicunda cornua fronte ;

333 stant aures, imoque cadit barba hispida mento.

334 Pastorale deo baculum, pellisque sinistrum

335 velat grata latus tenerae de corpore dammae.

336 Nulla in praeruptum tam prona et inhospita cautes,

337 in qua non, librans corpus similisque volanti,

338 cornipedem tulerit praecisa per avia plantam.

339 Interdum inflexus medio nascentia tergo

340 respicit adridens hirtae ludibria caudae.

341 Obtendensque manum solem infervescere fronti

342 arcet et umbrato perlustrat pascua visu.

343 Hic, postquam mandata dei perfecta malamque

344 sedavit rabiem et permulsit corda furentum,

345 Arcadiae volucris saltus et amata revisit

346 Maenala ; ubi, argutis longe de vertice sacro

347 dulce sonans calamis, ducit stabula omnia cantu.

348 At legio Ausonidum, flammas ductore jubente

349 arceri portis stantesque relinquere muros

350 (mite decus mentis) condunt ensesque facesque.

351 Multa deum templis domibusque nitentibus auro

352 egeritur praeda, et victus alimenta superbi,

353 quisque bonis periere, virum de corpore vestes

354 femineae, mensaeque alia tellure petitae,

355 poculaque Eoa luxum irritantia gemma.

356 Nec modus argento, caelataque pondera facti

357 tantum epulis auri, tum passim corpora longo

358 ordine captiva, et domibus deprompta talenta,

359 pascere longinquum non deficientia bellum,

360 immensique greges famulae ad convivia turbae.

361 Fulvius, ut finem spoliandis aedibus, aere

362 belligero revocante, dedit, sublimis ab alto

363 suggestu, magnis fautor non futilis ausis :

364 "Lanuvio generate," inquit, "quem Sospita Juno

365 dat nobis, Milo, Gradivi cape victor honorem,

366 tempora murali cinctus turrita corona."

367 Tum sontes procerum meritosque piacula prima

368 acciet et justa punit commissa securi.

369 Hic atrox virtus (nec enim occuluisse probarim

370 spectatum vel in hoste decus) clamore feroci

371 Taurea : "Tune", inquit, "ferro spoliabis inultus

372 te majorem anima ? Et jusso lictore recisa

154

373 ignavos cadet ante pedes fortissima cervix ?

374 Haud umquam hoc vobis dederit deus." Inde, minaci

375 obtutu torvum contra et furiale renidens,

376 bellatorem alacer per pectora transigit ensem.

377 Cui ductor : "Patriam moriens comitare cadentem.

378 Qui nobis animus, quae dextera quidve viri sim,

379 decernet Mavors. Tibi, si rebare pudendum

380 jussa pati, licuit pugnanti occumbere letum."

381 Dum Capua infaustam luit haud sine sanguine culpam,

382 interea geminos terra crudelis Hibera

383 Fortuna abstulerat permiscens tristia laetis,

384 Scipiadas, magnumque decus magnumque dolorem.

385 Forte Dicarchea juvenis dum sedit in urbe

386 Scipio, post belli repetens extrema penatis,

387 huc tristis lacrimas et funera acerba suorum

388 fama tulit. Duris quamquam non cedere suetus,

389 pulsato lacerat violenter pectore amictus.

390 Non comites tenuisse valent, non ullus honorum

391 militiaeve pudor. Pietas irata sinistris

392 caelicolis furit atque odit solacia luctus.

393 Jamque dies iterumque dies absumpta querelis.

394 Versatur species ante ora oculosque parentum.

395 Ergo excire parat manes animasque suorum

396 adloquioque virum tantos mulcere dolores.

397 Hortatur vicina palus, ubi signat Averni

398 squalentem introitum stagnans Acherusius umor.

399 Noscere venturos agitat mens protinus annos.

400 Sic ad Cymaeam, quae tum sub nomine Phoebi

401 Autonoe tripodas sacros antrumque tenebat,

402 fert gressus juvenis consultaque pectoris aegri

403 pandit et aspectus orat contingere patrum.

404 Nec cunctata diu vates : "Mactare repostis

405 mos umbris", inquit, "consueta piacula nigras

406 sub lucem pecudes reclusaeque abdere terrae

407 manantem jugulis spirantum caede cruorem.

408 Tunc populos tibi regna suos pallentia mittent.

409 Cetera quae poscis majori vate canentur.

410 Namque tibi Elysio repetita oracula campo

411 eliciam veterisque dabo inter sacra Sibyllae

412 cernere fatidicam Phoebei pectoris umbram.

413 Vade, age et, a medio cum se nox umida cursu

414 flexerit, ad fauces vicini castus Averni

415 duc praedicta sacris duro placamina Diti.

416 Mella simul tecum et puri fer dona Lyaei."

417 Hoc alacer monitu et promissae nomine vatis,

418 apparat occulto monstrata piacula coepto.

419 Inde, ubi nox jussam procedens contigit horam,

420 et spatia aequarunt tenebras transacta futuras,

421 consurgit stratis pergitque ad turbida portae

422 ostia Tartareae ; penitus quis abdita vates

423 promissa implerat Stygioque sedebat in antro.

424 Tum, qua se primum rupta tellure recludit

425 invisus caelo specus atque eructat acerbam

426 Cocyti laxo suspirans ore paludem,

427 inducit juvenem ferroque cavare refossam

428 ocius urget humum atque, arcanum murmur anhelans

429 ordine mactari pecudes jubet. Ater operto

430 ante omnes taurus regi, tum proxima divae

155

431 caeditur Hennaeae casta cervice juvenca.

432 Inde tibi, Alecto, tibi, numquam laeta Megaera,

433 corpora lanigerum procumbunt lecta bidentum.

434 Fundunt mella super Bacchique et lactis honorem.

435 "Sta, juvenis, faciemque, Erebo quae surgit ab omni,"

436 exclamat vates "patere. Accedentia cerno

437 Tartara et ante oculos adsistere tertia regna.

438 Ecce ruunt variae species et quicquid ab imo

439 natum hominum extinctumque chao est" (jam cuncta videbat,

440 Cyclopas Scyllamque et pastos membra virorum

441 Odrysiae telluris equos), "contende tueri

442 eductumque tene vagina interritus ensem.

443 Quaecumque ante animae tendent potare cruorem,

444 dissice, dum castae procedat imago Sibyllae.

445 Interea cerne, ut gressus inhumata citatos

446 fert umbra et properat tecum conjungere dicta ;

447 cui datur ante atros absumpti corporis ignes,

448 sanguine non tacto, solitas effundere voces."

449 Aspicit et subito turbatus Scipio visu :

450 "Quinam te, qui casus," ait ,"dux maxime, fessae

451 eripuit patriae, cum talis horrida poscant

452 bella viros ? Nec enim dextra concesserit ulli

453 Appius, aut astu. Decimum lux rettulit ortum,

454 ut te, cum Capua remearem, vulnera vidi

455 mulcentem, hoc uno maestum, quod adire nequires

456 saucius ad muros et Martis honore careres."

457 Contra quae ductor : "Fesso mihi proxima tandem

458 lux gratos Phaethontis equos avertit et atris

459 aeternum demisit aquis. Sed lenta meorum,

460 dum vanos ritus cura et sollemnia vulgi

461 exsequitur, cessat flammis imponere corpus,

462 ut portet tumulis per longum membra paternis.

463 Quod te per nostri Martis precor aemula facta,

464 arce quae putris artus medicamina servant

465 daque vago portas quamprimum Acherontis adire."

466 Tunc juvenis : "Gens o veteris pulcherrima Clausi,

467 haud ulla ante tuam, quamquam non parva fatigent,

468 curarum prior extiterit. Namque ista per omnes

469 discrimen servat populos variatque jacentum

470 exequias tumuli et cinerum sententia discors.

471 Tellure, ut perhibent, (is mos antiquus) Hibera

472 exanima obscenus consumit corpora vultur.

473 Regia cum lucem posuerunt membra, probatum est

474 Hyrcanis adhibere canes. Aegyptia tellus

475 claudit odorato post funus stantia saxo

476 corpora et a mensis exanguem haud separat umbram.

477 Exhausto instituit Pontus vacuare cerebro

478 ora virum et longum medicata reponit in aevum.

479 Quid qui reclusa nudos Garamantes harena

480 infodiunt ? Quid qui saevo sepelire profundo

481 exanimos mandant Libycis Nasamones in oris ?

482 At Celtae vacui capitis circumdare gaudent

483 ossa, nefas, auro ac mensis ea pocula servant.

484 Cecropidae ob patriam Mavortis sorte peremptos

485 decrevere simul communibus urere flammis.

486 At gente in Scythica suffixa cadavera truncis

487 lenta dies sepelit putri liquentia tabo."

488 Talia dum memorant, umbra veniente Sibyllae,

156

489 Autonoe : "Finem hic", inquit, "sermonibus adde

490 alternis. Haec, haec veri fecunda sacerdos,

491 cui tantum patuit rerum, quantum ipse negarit

492 plus novisse deus. Me jam comitante tuorum

493 tempus abire globo et pecudes imponere flammis."

494 At gravida arcanis Cymes anus attigit ore

495 postquam sacrificum delibavitque cruorem,

496 in decus egregiae vultus intenta juventae :

497 "Aetherea fruerer cum luce, haud segniter", inquit,

498 "Cymaeo populis vox nostra sonabat in antro.

499 Tum te permixtum saeclis rebusque futuris

500 Aeneadum cecini. Sed non sat digna mearum

501 cura tuis vocum. Nec enim conquirere dicta

502 aut servare fuit proavis sollertia vestris.

503 Verum age, disce, puer, quando cognoscere cordi est,

504 jam tua deque tuis pendentia Dardana fatis.

505 Namque tibi cerno properatum oracula vitae

506 hinc petere et patrios visu contingere manis.

507 Armifero victor patrem ulcisceris Hibero,

508 creditus ante annos Martem, ferroque resolves

509 gaudia Poenorum et missum laetabere bello

510 omen, Hiberiacis victa Carthagine terris.

511 Majus ad imperium posthac capiere, nec ante

512 Juppiter absistet cura, quam cuncta fugarit

513 in Libyam bella et vincendum duxerit ipse

514 Sidonium tibi rectorem. Pudet urbis iniquae,

515 quod post haec decus hoc patriaque domoque carebit."

516 Sic vates gressumque lacus vertebat ad atros.

517 Tum juvenis : "Quaecumque datur sors durior aevi,

518 obnitemur", ait, "culpa modo pectora cessent.

519 Sed, te oro, quando vitae tibi causa labores

520 humanos juvisse fuit, siste, inclita virgo,

521 paulisper gressum et nobis manisque silentum

522 enumera Stygiaeque aperi formidinis aulam."

523 Adnuit illa quidem, sed : "Non optanda recludis

524 regna", ait. "Hic tenebras habitant volitantque per umbras

525 innumeri quondam populi. Domus omnibus una.

526 In medio vastum late se tendit inane ;

527 huc, quicquid terrae, quicquid freta et igneus aer

528 nutrivit primo mundi genitalis ab aevo,

529 - mors communis agit - descendunt cuncta ; capitque

530 campus iners quantum interiit restatque futurum.

531 Cingunt regna decem portae : quarum una receptat

532 belligeros dura Gradivi sorte creatos ;

533 altera, qui legis posuere atque inclita jura

534 gentibus et primas fundarunt moenibus urbes.

535 Tertia ruricolas, Cereris justissima turba

536 quae venit ad manes et fraudum inlaesa veneno.

537 Exin, qui laetas artis vitaeque colendae

538 invenere viam nec dedignanda parenti

539 carmina fuderunt Phoebo, sua limina servant.

540 Proxima, quos venti saevaeque hausere procellae,

541 naufraga porta rapit ; sic illam nomine dicunt.

542 Finitima huic noxa gravido et peccasse fatenti

543 vasta patet populo : poenas Rhadamanthus in ipso

544 expetit introitu mortumque exercet inanem.

545 Septima femineis reseratur porta catervis,

546 umentis ubi casta fovet Proserpina lucos.

157

547 Infantum hinc gregibus versasque ad funera taedas

548 passis virginibus turbaeque in limine lucis

549 est iter extinctae, et vagitu janua nota.

550 Tum, seducta loco et laxata lucida nocte,

551 claustra nitent, quae secreti per limitis umbram

552 Elysios ducunt campos ; hic turba piorum,

553 nec Stygio in regno, caeli nec posta sub axe ;

554 verum, ultra Oceanum sacro contermina fonti,

555 Lethaeos potat latices, oblivia mentis.

556 Extrema hinc auro fulgens jam lucis honorem

557 sentit et admoto splendet ceu sidere lunae.

558 Hac animae caelum repetunt ac mille peractis

559 oblitae Ditem redeunt in corpora lustris.

560 Has passim nigrum pandens Mors lurida rictum

561 itque reditque vias et portis omnibus errat.

562 Tum jacet in spatium sine corpore pigra vorago

563 limosique lacus ; large exundantibus urit

564 ripas saevus aquis Phlegethon et, turbine anhelo

565 flammarum resonans, saxosa incendia torquet.

566 Parte alia torrens Cocytos sanguinis atri

567 verticibus furit et spumanti gurgite fertur.

568 At, magnis semper divis regique deorum

569 jurari dignata palus, picis horrida rivo,

570 fumiferum volvit Styx inter sulphura limum.

571 Tristior his Acheron sanie crassoque veneno

572 aestuat et, gelidam eructans cum murmure harenam,

573 descendit nigra lentus per stagna palude.

574 Hanc potat saniem non uno Cerberus ore.

575 Haec et Tisiphones sunt pocula, et atra Megaera

576 hanc sitit, ac nullo rabies restinguitur haustu.

577 Ultimus erumpit lacrimarum fontibus amnis

578 ante aulam atque aditus et inexorabile limen.

579 Quanta cohors omni stabulante per atria monstro

580 excubat et manes permixto murmure terret !

581 Luctus edax Maciesque, malis comes addita morbis,

582 et Maeror pastus fletu et sine sanguine Pallor

583 Curaeque Insidiaeque atque hinc queribunda Senectus,

584 hinc angens utraque manu sua guttura Livor

585 et, deforme malum ac sceleri proclivis, Egestas

586 Errorque infido gressu et Discordia gaudens

587 permiscere fretum caelo. Sedet ostia Ditis

588 centenis suetus Briareus recludere palmis

589 et Sphinx virgineos rictus infecta cruore,

590 Scyllaque Centaurique truces umbraeque Gigantum.

591 Cerberus hic ruptis peragrat cum Tartara vinclis,

592 non ipsa Alecto, non feta furore Megaera

593 audet adire ferum, dum fractis mille catenis

594 viperea latrans circumligat ilia cauda.

595 Dextra vasta comas nemorosaque brachia fundit

596 taxus, Cocyti rigua frondosior unda.

597 Hic dirae volucres pastusque cadavere vultur

598 et multus bubo ac sparsis strix sanguine pennis

599 Harpyiaeque fovent nidos atque omnibus haerent

600 condensae foliis : saevit stridoribus arbor.

601 Has inter formas conjunx Junonis Avernae,

602 suggestu residens, cognoscit crimina regum.

603 Stant vincti, seroque piget sub judice culpae ;

604 circum errant Furiae Poenarumque omnis imago.

158

605 Quam vellent numquam sceptris fulsisse superbis !

606 Insultant duro imperio non digna nec aequa

607 ad superos passi manes, quaeque ante profari

608 non licitum vivis, tandem permissa queruntur.

609 Tunc alius saevis religatur rupe catenis,

610 ast alius subigit saxum contra ardua montis,

611 vipereo domat hunc aeterna Megaera flagello.

612 Talia letiferis restant patienda tyrannis.

613 Sed te maternos tempus cognoscere vultus,

614 cujus prima venit non tardis passibus umbra."

615 Astabat fecunda Jovis Pomponia furto.

616 Namque ubi cognovit Latio surgentia bella

617 Poenorum Venus, insidias anteire laborans

618 Junonis, fusa sensim per pectora patrem

619 implicuit flamma. Quae ni provisa fuissent,

620 Sidonia Iliacas nunc virgo accenderet aras.

621 Ergo ubi gustatus cruor admonuitque Sibylla

622 et dedit alternos ambobus noscere vultus,

623 sic juvenis prior : "O magni mihi numinis instar,

624 cara parens, quam, te ut nobis vidisse liceret,

625 optassem Stygias vel leto intrare tenebras !

626 Quae sors nostra fuit, cui te, cum prima subiret,

627 eripuit sine honore dies et funere carpsit ? "

628 Excipit his mater : "Nullos, o nate, labores

629 mors habuit nostra : aetherio dum pondere partum

630 exsolvor, miti dextra Cyllenia proles

631 imperio Jovis Elysias deduxit in oras

632 attribuitque paris sedes, ubi magna moratur

633 Alcidae genetrix, ubi sacro munere Leda.

634 Verum age, nate, tuos ortus, ne bella pavescas

635 ulla nec in caelum dubites te attollere factis,

636 quando aperire datur nobis, nunc denique disce.

637 Sola die caperem medio cum forte petitos

638 ad requiem somnos, subitus mihi membra ligavit

639 amplexus, non ille meo veniente marito,

640 assuetus facilisque mihi ; tum luce corusca,

641 implebat quamquam languentia lumina somnus,

642 vidi, crede, Jovem. Nec me mutata fefellit

643 forma dei, quod squalentem conversus in anguem

644 ingenti traxit curvata volumina gyro.

645 Sed mihi post partum non ultra ducere vitam

646 concessum. Heu, quantum gemui, quod spiritus ante

647 haec tibi quam noscenda darem discessit in auras ! "

648 His alacer colla amplexu materna petebat ;

649 umbraque ter frustra per inane petita fefellit.

650 Succedunt simulacra virum concordia, patris

651 unanimique simul patrui. Ruit ipse per umbram

652 oscula vana petens juvenis fumoque volucri

653 et nebulis similes animas adprendere certat.

654 "Quis te, care pater, quo stabant Itala regna

655 exosus Latium deus abstulit ? Hei mihi ! Nam cur

656 ulla fuere adeo quibus a te saevus abessem

657 momenta ? Opposito mutassem pectore mortem.

658 Quantos funeribus vestris gens Itala passim

659 dat gemitus ! Tumulus vobis censente senatu,

660 Mavortis geminus surgit per gramina campo."

661 Nec passi plura, in medio sermone loquentis

662 sic adeo incipiunt. Prior haec genitoris imago :

159

663 "Ipsa quidem virtus sibimet pulcherrima merces ;

664 dulce tamen venit ad manis, cum gratia vitae

665 durat apud superos nec edunt oblivia laudem.

666 Verum age, fare, decus nostrum, te quanta fatiget

667 militia. Heu, quotiens intrat mea pectora terror,

668 cum repeto quam saevus eas ubi magna pericla

669 contingunt tibi. Per nostri, fortissime, leti

670 obtestor causas, Martis moderare furori.

671 Sat tibi sint documenta domus. Octava terebat

672 arentem culmis messem crepitantibus aestas,

673 ex quo cuncta mihi calcata meoque subibat

674 germano devicta jugum Tartessia tellus.

675 Nos miserae muros et tecta renata Sagunto,

676 nos dedimus Baetem nullo potare sub hoste ;

677 nobis indomitus convertit terque quaterque

678 germanus terga Hannibalis. Pro barbara numquam

679 impolluta fides ! Peterem cum victor adesum

680 cladibus Hasdrubalem, subito venale, cohortes

681 Hispanae, vulgus, Libyci quas fecerat auri

682 Hasdrubal, abrupto liquerunt agmine signa.

683 Tunc hostis socio desertos milite, multum

684 ditior ipse viris, spisso circumdedit orbe.

685 Non segnis nobis nec inultis, nate, peracta est

686 illa suprema dies, et laude inclusimus aevum."

687 Excipit inde suos frater conjungere casus :

688 "Excelsae turris post ultima rebus in artis

689 subsidium optaram supremaque bella ciebam.

690 Fumantis taedas ac lata incendia passim

691 et mille injecere faces. Nil nomine leti

692 de superis queror. Haud parvo data membra sepulcro

693 nostra cremaverunt in morte haerentibus armis.

694 Sed me luctus habet, geminae ne clade ruinae

695 cesserit adfusis oppressa Hispania Poenis."

696 Contra quae juvenis turbato fletibus ore :

697 "Di, quaeso, ut merita est, dignas pro talibus ausis

698 Carthago expendat poenas. Sed continet acris

699 Pyrenes populos qui vestro Marte probatus,

700 excepit fessos et notis Marcius armis

701 successit bello. Fusos quoque fama ferebat

702 victores acie atque exacta piacula caedis."

703 His laeti rediere duces loca amoena piorum,

704 prosequiturque oculis puer adveneratus euntes.

705 Jamque aderat multa vix agnoscendus in umbra

706 Paulus et epoto fundebat sanguine verba :

707 "Lux Italum, cujus spectavi Martia facta

708 multum uno majora viro, descendere nocti

709 atque habitanda semel subigit quis visere regna ? "

710 Cui contra talis effundit Scipio voces :

711 "Armipotens ductor, quam sunt tua fata per urbem

712 lamentata diu ! Quam paene ruentia tecum

713 traxisti ad Stygias Oenotria tecta tenebras.

714 Tum tibi defuncto tumulum Sidonius hostis

715 constituit laudemque tuo quaesivit honore."

716 Dumque audit lacrimans hostilia funera Paulus,

717 ante oculos jam Flaminius, jam Gracchus et aegro

718 absumptus Cannis stabat Servilius ore.

719 Appellare viros erat ardor et addere verba,

720 sed raptabat amor priscos cognoscere manes.

160

721 Nunc meritum saeva Brutum immortale securi

722 nomen, nunc superos aequantem laude Camillum,

723 nunc auro Curium non umquam cernit amicum.

724 Ora Sibylla docet venientum et nomina pandit.

725 Hic fraudes pacis Pyrrhumque a limine portae

726 rejecit visus orbus. Tulit ille ruentem

727 Thybridis in ripas regem solusque revulso

728 pone ferox ponte exclusit redeuntia regna.

729 "Si tibi dulce virum, primo qui foedera bello

730 Phoenicum pepigit, vidisse, hic inclitus ille

731 aequoreis victor cum classe Lutatius armis.

732 Si studium et saevam cognoscere Hamilcaris umbram,

733 ille est (cerne procul) cui frons nec morte remissa

734 irarum servat rabiem. Si jungere cordi est

735 conloquium, sine gustato det sanguine vocem."

736 Atque ubi permissum, et sitiens se implevit imago,

737 sic prior increpitat non mitis Scipio vultu :

738 "Taliane, o fraudum genitor, sunt foedera vobis ?

739 Aut haec Sicania pepigisti captus in ora ?

740 Bella tuus toto natus contra omnia pacta

741 exercet Latio et, perruptis molibus Alpis,

742 eluctatus adest, fervet gens Itala Marte

743 barbarico, et refluunt obstructi stragibus amnes."

744 Post quae Poenus ait : "Decimum modo coeperat annum

745 excessisse puer, nostro cum bella Latinis

746 concepit jussu, licitum nec fallere divos

747 juratos patri. Quod si Laurentia vastat

748 nunc igni regna et Phrygias res vertere temptat,

749 o pietas, o sancta fides, o vera propago !

750 atque utinam amissum reparet decus ! " Inde citato

751 celsus abit gressu, majorque recessit imago.

752 Exin designat vates, qui jura sub armis

753 poscenti dederint populo primique petitas

754 miscuerint Italis Piraeo litore leges.

755 Laetatur spectatque virum insatiabilis ora

756 Scipio et appellet cunctos, ni magna sacerdos

757 admoneat turbae innumerae : "Quot milia toto

758 credis in orbe, puer, lustras dum singula visu,

759 descendisse Erebo ? Nullo non tempore abundans

760 umbrarum huc agitur torrens, vectatque capaci

761 agmina mole Charon, nec sufficit improba puppis."

762 Post haec ostendens juvenem sic virgo profatur :

763 "Hic ille est, tellure vagus qui victor in omni

764 cursu signa tulit, cui pervia Bactra Dahaeque,

765 qui Gangen bibit et Pellaeo ponte Niphaten

766 astrinxit, cui stant sacro sua moenia Nilo."

767 Incipit Aeneades : "Libyci certissima proles

768 Hammonis, quando exuperat tua gloria cunctos

769 indubitata duces, similique cupidine rerum

770 pectora nostra calent, quae te via, fare, superbum

771 ad decus et summas laudum perduxerit arces."

772 Ille sub haec : "Turpis lenti sollertia Martis.

773 Audendo bella expedias. Pigra extulit artis

774 haud umquam sese virtus. Tu magna gerendi

775 praecipita tempus : mors atra impendet agenti."

776 Haec effatus abit. Croesi mox advolat umbra,

777 dives apud superos, sed mors aequarat egenis.

778 Atque hic Elysio tendentem limite cernens

161

779 effigiem juvenis, caste cui vitta ligabat

780 purpurea effusos per colla nitentia crines,

781 "Dic", ait, "hic quinam, virgo ? Nam luce refulget

782 praecipua frons sacra viro, multaeque secuntur

783 mirantes animae et laeto clamore frequentant.

784 Qui vultus ! Quam, si Stygia non esset in umbra,

785 dixissem facile esse deum ! " "Non falleris", inquit,

786 docta comes Triviae "meruit deus esse videri,

787 et fuit in tanto non parvum pectore numen.

788 Carmine complexus terram, mare, sidera, manes

789 et cantu Musas et Phoebum aequavit honore.

790 Atque haec cuncta prius quam cerneret ordine terris

791 prodidit ac vestram tulit usque ad sidera Trojam."

792 Scipio perlustrans oculis laetantibus umbram :

793 "Si nunc fata darent, ut Romula facta per orbem

794 hic caneret vates, quanto majora futuros

795 facta eadem intrarent hoc", inquit, "teste nepotes !

796 Felix Aeacide, cui tali contigit ore

797 gentibus ostendi, crevit tua carmine virtus."

798 Sed, quae tanta adeo grassantum turba, requirens,

799 heroum effigies majorisque accipit umbras.

800 Invicto stupet Aeacide, stupet Hectore magno

801 Ajacisque gradum venerandaque Nestoris ora

802 miratur, geminos aspectat laetus Atridas

803 jamque Ithacum corde aequantem Peleia facta.

804 Victuram hinc cernit Ledaei Castoris umbram :

805 alternam lucem peragebat in aethere Pollux.

806 Sed subito vultus monstrata Lavinia traxit.

807 Nam virgo admonuit tempus cognoscere manis

808 femineos, ne cunctantem lux alma vocaret.

809 "Felix haec" inquit "Veneris nurus ordine longo

810 Trojugenas junxit sociata prole Latinis.

811 Vis et Martigenae thalamos spectare Quirini ?

812 Hersiliam cerne : hirsutos cum sperneret olim

813 gens vicina procos, pastori rapta marito

814 intravitque casae culmique e stramine fultum

815 pressit laeta torum et soceros revocavit ab armis.

816 Aspice Carmentis gressus : Evandria mater

817 haec fuit et vestros tetigit praesaga labores.

818 Vis et, quos Tanaquil vultus gerat ? Haec quoque castae

819 augurio valuit mentis venturaque dixit

820 regna viro et dextros agnovit in alite divos.

821 Ecce pudicitiae Latium decus, inclita leti

822 fert frontem atque oculos terrae Lucretia fixos.

823 Non datur, heu tibi, Roma (nec est, quod malle deceret),

824 hanc laudem retinere diu. Verginia juxta,

825 cerne, cruentato vulnus sub pectore servat,

826 tristia defensi ferro monumenta pudoris,

827 et patriam laudat miserando in vulnere dextram.

828 Illa est, quae Thybrim, quae fregit Lydia bella,

829 nondum passa marem, qualis optabit habere

830 quondam Roma viros, contemptrix Cloelia sexus."

831 Cum subito aspectu turbatus Scipio poscit,

832 quae poenae causa, et qui sint in crimine manes,

833 tum virgo : "Patrios fregit quae curribus artus

834 et stetit adductis super ora trementia frenis,

835 Tullia non ullos satis exhaustura labores

836 ardenti Phlegethonte natat. Fornacibus atris

162

837 fons rapidus furit atque ustas sub gurgite cautes

838 egerit et scopulis pulsat flagrantibus ora.

839 Illa autem, quae tondetur praecordia rostro

840 alitis (en quantum resonat plangentibus alis

841 armiger ad pastus rediens Jovis ! ), hostibus arcem

842 virgo, immane nefas, adamato prodidit auro

843 Tarpeia et pactis reseravit claustra Sabinis.

844 Juxta (nonne vides ? neque enim leviora domantur

845 delicta) inlatrat jejunis faucibus Orthrus,

846 armenti quondam custos immanis Hiberi,

847 et morsu petit et polluto eviscerat ungue.

848 Nec par poena tamen sceleri : sacraria Vestae

849 polluit, exuta sibi virginitate, sacerdos.

850 Sed satis haec vidisse, satis." Mox deinde : "Videnti

851 nunc animas tibi, quae potant oblivia, paucas

852 in fine enumerasse paro, et remeare tenebris.

853 Hic Marius - nec multa dies jam restat ituro

854 aetheriam in lucem - veniet tibi origine parva

855 in longum imperium consul, nec Sulla morari

856 jussa potest aut amne diu potare soporo.

857 Lux vocat et nulli divum mutabile fatum.

858 Imperium hic primus rapiet, sed gloria culpae,

859 quod reddet solus : nec tanto in nomine quisquam

860 existet, Sullae qui se velit esse secundum.

861 Ille, hirta cui subrigitur coma fronte, decorum

862 et gratum terris Magnus caput : ille deum gens,

863 stelligerum attollens apicem, Trojanus Iulo

864 Caesar avo. Quantas moles, cum sede reclusa

865 hinc tandem erumpent, terraque marique movebunt !

866 Heu miseri, quotiens toto pugnabitis orbe !

867 nec leviora lues quam victus crimina victor."

868 Tum juvenis lacrimans : "Restare haec ordine duro

869 lamentor rebus Latiis. Sed luce remota

870 si nulla est venia, et merito mors ipsa laborat,

871 perfidiae Poenus quibus aut Phlegethontis in undis

872 exuret ductor scelus, aut quae digna renatos

873 ales in aeternum laniabit morsibus artus ? "

874 "Ne metue", exclamat vates, "non vita sequetur

875 inviolata virum : patria non ossa quiescent.

876 Namque ubi, fractus opum, magnae certamine pugnae

877 pertulerit vinci turpemque orare salutem,

878 rursus bella volet Macetum instaurare sub armis.

879 Damnatusque doli, desertis conjuge fida

880 et dulci nato, linquet Carthaginis arces

881 atque una profugus lustrabit caerula puppe.

882 Hinc Cilicis Tauri saxosa cacumina viset.

883 Pro ! quanto levius mortalibus aegra subire

884 servitia atque hiemes aestusque fugamque fretumque

885 atque famem, quam posse mori ! Post Itala bella

886 Assyrio famulus regi falsusque cupiti

887 Ausoniae motus, dubio petet aequora velo,

888 donec Prusiacas delatus segniter oras,

889 altera servitia imbelli patietur in aevo

890 et latebram munus regni. Perstantibus inde

891 Aeneadis reddique sibi poscentibus hostem,

892 pocula furtivo rapiet properata veneno

893 ac tandem terras longa formidine solvet."

894 Haec vates, Erebique cavis se reddidit umbris.

163

895 Tum laetus socios juvenis portumque revisit.

P_14 v.1 Flectite nunc vestros, Heliconis numina, cantus

2 Ortygiae pelagus Siculique ad litoris urbes.

3 Muneris hic vestri labor est, modo Daunia regna

4 Aeneadum, modo Sicanios accedere portus,

5 aut Macetum lustrare domos et Achaica rura,

6 aut vaga Sardoo vestigia tinguere fluctu,

7 vel Tyriae quondam regnata mapalia genti

8 extremumve diem et terrarum invisere metas.

9 Sic poscit sparsis Mavors agitatus in oris.

10 Ergo age, qua litui, qua ducunt bella, sequamur.

11 Ausoniae pars magna jacet Trinacria tellus,

12 ut semel expugnante Noto et vastantibus undis

13 accepit freta caeruleo propulsa tridente.

14 Namque per occultum caeca vi turbinis olim

15 impactum pelagus laceratae viscera terrae

16 discidit et medio perrumpens arva profundo,

17 cum populis pariter convulsis transtulit urbes.

18 Ex illo servans rapidus divortia Nereus

19 saevo dividuos conjungi pernegat aestu.

20 Sed spatium, quod dissociat consortia terrae,

21 latratus fama est (sic arta intervenit unda)

22 et matutinos volucrum tramittere cantus.

23 Multa solo virtus : jam reddere faenus aratris,

24 jam montis umbrare olea, dare nomina Baccho

25 cornipedemque citum lituis generasse ferendis,

26 nectare Cecropias Hyblaeo accedere ceras.

27 Hic et Paeonios arcano sulphure fontis,

28 hic Phoebo digna et Musis venerabere vatum

29 ora excellentum, sacras qui carmine silvas

30 quique Syracosia resonant Helicona camena.

31 Promptae gens linguae ; ast eadem, cum bella cieret,

32 portus aequoreis sueta insignire tropaeis.

33 Post dirum Antiphatae sceptrum et Cyclopia regna

34 vomere verterunt primum nova rura Sicano :

35 Pyrene misit populos, qui nomen ab amne

36 ascitum patrio terrae imposuere vacanti.

37 Mox Ligurum pubes Siculo ductore novavit

38 possessis bello mutata vocabula regnis.

39 Nec Cres dedecori fuit accola : duxerat actos

40 moenibus e centum non fausta ad proelia Minos,

41 Daedaleam repetens poenam. Qui fraude nefanda

42 postquam perpetuas judex concessit ad umbras

43 Cocalidum insidiis, fesso Minoia turba

44 bellandi studio Siculis subsedit in oris.

45 Miscuerunt Phrygiam prolem Trojanus Acestes

46 Trojanusque Helymus, structis qui pube secuta

47 in longum ex sese donarunt nomina muris.

48 Nec Zanclaea gerunt obscuram moenia famam,

49 dextera quam tribuit posito Saturnia telo.

50 Sed decus Hennaeis haud ullum pulchrius oris,

51 quam quae Sisyphio fundavit nomen ab Isthmo

52 et multum ante alias Ephyraeis fulget alumnis.

53 Hic Arethusa suum piscoso fonte receptat

164

54 Alpheon sacrae portantem signa coronae.

55 At non aequus amat Trinacria Mulciber antra.

56 Nam Lipare vastis subter depasta caminis,

57 sulphureum vomit exeso de vertice fumum.

58 Ast Aetna eructat tremefactis cautibus ignis

59 inclusi gemitus, pelagique imitata furorem

60 murmure per caecos tonat irrequieta fragores

61 nocte dieque simul. Fonte e Phlegethontis ut atro

62 flammarum exundat torrens piceaque procella

63 semiambusta rotat liquefactis saxa cavernis.

64 Sed quamquam largo flammarum exaestuet intus

65 turbine, et adsidue subnascens profluat ignis,

66 summo cana jugo cohibet, mirabile dictu,

67 vicinam flammis glaciem, aeternoque rigore

68 ardentes horrent scopuli ; stat vertice celsi

69 collis hiems calidamque nivem tegit atra favilla.

70 Quid referam Aeolio regnatas nomine terras

71 ventorumque domos atque addita claustra procellis ?

72 Hic versi penitus Pelopea ad regna Pachyni

73 pulsata Ionio respondent saxa profundo.

74 Hic, contra Libyamque situm Caurosque furentes,

75 cernit devexas Lilybaeon nobile chelas.

76 At, qua diversi lateris frons tertia terrae

77 vergit in Italiam prolato ad litora dorso,

78 celsus harenosa tollit se mole Pelorus.

79 His longo mitis placide dominator in aevo

80 praefuerat terris Hieron, tractare sereno

81 imperio vulgum pollens et pectora nullo

82 parentum exagitare metu, pactamque per aras

83 haud facilis temerare fidem socialia jura

84 Ausoniis multos servarat casta per annos.

85 Verum, ubi fata virum fragili solvere senecta,

86 primaevo cessit sceptrum exitiale nepoti,

87 et placida indomitos accepit regia mores.

88 Namque bis octonis nondum rex praeditus annis

89 caligare alto in solio nec pondera regni

90 posse pati et nimium fluxis confidere rebus.

91 Jamque brevi nullum, delicta tuentibus armis,

92 fas notum ignotumque nefas ; vilissima regi

93 cura pudor. Tam praecipiti materna furori

94 Pyrrhus origo dabat stimulos proavique superbum

95 Aeacidae genus atque aeternus carmine Achilles.

96 Ergo ardor subitus Poenorum incepta fovendi ;

97 nec sceleri mora : jam jungit nova foedera, pacto,

98 cederet ut Siculis victor Sidonius oris.

99 Sed stabant Poenae, tumulumque negabat Erinys,

100 qua modo pactus erat socium non cernere, terra.

101 Saevos namque pati fastus juvenemque cruento

102 flagrantem luxu et miscentem turpia diris

103 haud ultra faciles, quos ira metusque coquebat,

104 jurati obtruncant. Nec jam modus ensibus : addunt

105 femineam caedem atque insontum rapta sororum

106 corpora prosternunt ferro. Nova saevit in armis

107 libertas jactatque jugum : pars Punica castra,

108 pars Italos et nota volunt ; nec turba furentum

109 defit, quae neutro sociari foedere malit.

110 Tali Trinacriae motu rebusque Sicanis

111 exitio regis trepidis, sublimis honore

165

112 (tertia nam Latios renovarat purpura fasces)

113 Marcellus classem Zanclaeis appulit oris.

114 Atque ubi cuncta viro caedesque exposta tyranni

115 ambiguaeque hominum mentes, Carthaginis arma

116 quos teneant et quanta locos, quod vulgus amicum

117 duret Trojugenis, quantos Arethusa tumores

118 concipiat perstetque suas non pandere portas,

119 incumbit bello ac totam per proxima raptim

120 armorum effundit flammato pectore pestem.

121 Non aliter Boreas, Rhodopes a vertice praeceps

122 cum sese immisit decimoque volumine pontum

123 expulit in terras, sequitur cum murmure molem

124 ejecti maris et stridentibus adfremit alis.

125 Prima Leontinos vastarunt proelia campos,

126 regnatam diro quondam Laestrygone terram.

127 Instabat ductor, cui tarde vincere Graias

128 par erat ac vinci turmas. Ruit aequore toto

129 (femineum credas maribus concurrere vulgum)

130 et Cereri placitos fecundat sanguine campos.

131 Sternuntur passim ; pedibusque evadere letum

132 eripuit rapidus Mavors ; nam ut cuique salutem

133 promisit fuga, praeveniens dux occupat ense.

134 "Ite, gregem metite imbellem ac succidite ferro",

135 clamat, cunctantes urgens umbone catervas.

136 "Pigro luctandi studio certamen in umbra

137 molle pati docta et gaudens splendescere olivo,

138 stat, mediocre decus vincentum, ignava juventus.

139 Haec laus sola datur, si viso vincitis hoste."

140 Ingruit, audito ductore, exercitus omnis ;

141 solaque, quod superest, secum certamina norunt,

142 quis dextra antistet spoliisque excellat opimis.

143 Euboici non per scopulos inlisa Caphareo

144 Euripi magis unda furit, pontumve sonantem

145 eicit angusto violentius ore Propontis ;

146 nec fervet majore fretum rapiturque tumultu,

147 quod ferit Herculeas extremo sole columnas.

148 Mite tamen dextrae decus inter proelia tanta

149 enituit fama. Miles Tyrrhenus, Asilo

150 nomen erat, captus quondam ad Trasimenna fluenta,

151 servitium facile et dominantis mollia jussa

152 expertus Beryae, patrias remearat ad oras

153 sponte faventis eri ; repetitisque impiger armis

154 tum veteres Siculo casus Mavorte piabat.

155 Atque is, dum medios inter fera proelia miscet,

156 inlatus Beryae, cui, pacta ad regia misso

157 Poenorum a populis sociataque bella gerenti,

158 aerato cassis munimine clauserat ora,

159 invadit ferro juvenem trepideque ferentem

160 instabilis retro gressus prosternit harena.

161 At miser, audita victoris voce, trementem

162 cunctantemque animam Stygia ceu sede reducens,

163 cassidis a mento male fidae vincula rumpit

164 jungebatque preces atque addere verba parabat.

165 Sed, subito aspectu et noto conterritus ore,

166 Tyrrhenus ferrumque manu revocavit et ultro

167 talia cum gemitu lacrimis effudit obortis :

168 "Ne, quaeso, supplex lucem dubiusque precare ;

169 fas hostem servare mihi. Multo optimus ille

166

170 militiae, cui postremum est primumque, tueri

171 inter bella fidem : tu letum evadere nobis

172 das prior et servas nondum servatus ab hoste.

173 Haud equidem indignum memet, quae tristia vidi,

174 abnuerim dignumque iterum in pejora revolvi,

175 si tibi per medios ignes mediosque per enses

176 non dederit mea dextra viam." Sic fatur et ultro

177 attollit vitaque exaequat munera vitae.

178 At, compos Sicula primum certaminis ora

179 coepti, Marcellus victricia signa quieto

180 agmine progrediens, Ephyraea ad moenia vertit.

181 Inde Syracosias castris circumdedit arces.

182 Sed ferri languebat amor : sedare monendo

183 pectora caeca virum atque iras evellere avebat.

184 Nec, renuant si forte sibi et si mitia malle

185 credant esse metum, laxis servatur omissa

186 obsidio claustris ; quin contra intentior ipse

187 invigilat cautis, frontem imperterritus, armis

188 et struit arcana necopina pericula cura.

189 Haud secus Eridani stagnis ripave Caystri

190 innatat albus olor pronoque immobile corpus

191 dat fluvio et pedibus tacitas eremigat undas.

192 Interea, dum incerta labat sententia clausis,

193 exciti populi atque urbes socia arma ferebant :

194 incumbens Messena freto minimumque revulsa

195 discreta Italia atque Osco memorabilis ortu ;

196 tum Catane, nimium ardenti vicina Typhoeo

197 et generasse pios quondam celeberrima fratres,

198 et cui non licitum fatis, Camarina, moveri.

199 tum, quae nectareis vocat ad certamen Hymetton,

200 audax Hybla, favis, palmaque arbusta Selinus

201 et, justi quondam portus, nunc litore solo

202 subsidium infidum fugientibus aequora, Mylae.

203 Necnon altus Eryx, necnon e vertice celso

204 Centuripae largoque virens Entella Lyaeo,

205 Entella, Hectoreo dilectum nomen Acestae.

206 Non Thapsos, non e tumulis glacialibus Acrae

207 defuerunt. Agyrina manus geminoque Lacone

208 Tyndaris attollens sese adfluit. Altus equorum

209 mille rapit turmam atque hinnitibus aera flammat,

210 pulveream volvens Acragas ad inania nubem.

211 Ductor Grosphus erat, cujus caelata gerebat

212 taurum parma trucem, poenae monimenta vetustae.

213 Ille, ubi torreret subjectis corpora flammis,

214 mutabat gemitus mugitibus ; actaque veras

215 credere erat stabulis armenta effundere voces.

216 Haud impune quidem ; nam dirae conditor artis

217 ipse suo moriens immugit flebile tauro.

218 Venit, ab amne trahens nomen, Gela ; venit Halaesa

219 et qui praesenti domitant perjura Palici

220 pectora supplicio ; Trojanaque venit Acesta ;

221 quique per Aetnaeos Acis petit aequora fines

222 et dulci gratam Nereida perluit unda.

223 Aemulus ille tuo quondam, Polypheme, calori,

224 dum fugit agrestem violenti pectoris iram,

225 in tenuis liquefactus aquas evasit et hostem

226 et tibi victricem, Galatea, immiscuit undam.

227 Necnon qui potant Hypsamque Alabimque sonoros

167

228 et perlucentem splendenti gurgite Achaten ;

229 qui fontis, vage Chrysa, tuos et pauperis alvei

230 Hipparin ac facilem superari gurgite parco

231 Pantagian rapidique colunt vada flava Symaethi.

232 Litora Thermarum, prisca dotata Camena,

233 armavere suos, qua mergitur Himera ponto

234 Aeolio. Nam dividuas se scindit in oras,

235 nec minus occasus petit incita quam petit ortus ;

236 Nebrodes gemini nutrit divortia fontis,

237 quo mons Sicania non surgit ditior umbrae.

238 Henna deum lucis sacras dedit ardua dextras.

239 Hic specus, ingentem laxans telluris hiatum,

240 caecum iter ad manes tenebroso limite pandit,

241 qua novus ignotas Hymenaeus venit in oras :

242 hac Stygius quondam, stimulante Cupidine, rector

243 ausus adire diem, maestoque Acheronte relicto,

244 egit in illicitas currum per inania terras.

245 Tum rapta praeceps Hennaea virgine flexit

246 attonitos caeli visus lucemque paventes

247 in Styga rursus equos et praedam condidit umbris.

248 Romanos Petraea duces, Romana petivit

249 foedera Callipolis lapidosique Engyon arvi,

250 Hadranum Ergetiumque simul telaque superba

251 lanigera Melite et litus piscosa Calacte,

252 quaeque procelloso Cephaloedias ora profundo

253 caeruleis horret campis pascentia cete,

254 et qui correptas sorbentem verticis haustu

255 atque iterum e fundo jaculantem ad sidera puppes

256 Tauromenitana cernunt de sede Charybdim.

257 Haec Latium manus et Laurentia signa fovebat.

258 Cetera Elissaeis aderat gens Sicana votis.

259 Mille Agathyrna dedit perflataque Trogilos Austris,

260 mille Thoanteae sedes Phacelina Dianae.

261 Tergemino venit numero fecunda Panhormos,

262 seu silvis sectere feras seu retibus aequor

263 verrere, seu caelo libeat traxisse volucrem.

264 Non Herbesos iners, non Naulocha pigra pericli

265 sederunt, non frondosis Morgentia campis

266 abstinuit Marte infido. Comitata Menaeis

267 venit Amastra viris et parvo nomine Tisse

268 et Netum et Mutyce pubesque liquentis Achaeti.

269 Sidonios Drepane atque undae clamosus Helorus

270 et mox servili vastata Triocala bello,

271 Sidonios Arbela ferox et celsus Ietas

272 et bellare Tabas docilis Cossyraque parva

273 nec major Mazare junctae concordibus ausis

274 juvere et strato Gaulum spectabile ponto,

275 cum sonat alcyones cantu nidosque natantis

276 immota gestat sopitis fluctibus unda.

277 Ipsa Syracusae patulos urbs inclita muros

278 milite collecto variisque impleverat armis.

279 Ductores facilem impelli laetamque tumultus

280 vaniloquo plebem furiabant insuper ore :

281 numquam hoste intratos muros et quattuor arces ;

282 et Salaminiacis quantam Eoisque tropaeis

283 ingenio portus urbs invia fecerit umbram,

284 spectatum proavis : ter centum ante ora triremes

285 unum naufragium, mersasque impune profundo

168

286 clade pharetrigeri subnixas regis Athenas.

287 Flammabant vulgum geniti Carthagine fratres,

288 Poeni matre genus ; sed quos, sub crimine pulsus

289 urbe Syracosia, Libycis eduxerat oris

290 Trinacrius genitor, geminaque a stirpe parentum

291 astus miscebant Tyrios levitate Sicana.

292 Quae cernens ductor, postquam immedicabile visa

293 seditio, atque ultro bellum surgebat ab hoste,

294 testatus divos Siculorum amnesque lacusque

295 et fontis, Arethusa, tuos, ad bella vocari

296 invitum ; quae sponte diu non sumpserit, hostem

297 induere arma sibi : telorum turbine vasto

298 adgreditur muros atque armis intonat urbi.

299 Par omnis simul ira rapit ; certantque ruuntque.

300 Turris, multiplici surgens ad sidera tecto,

301 exibat, tabulata decem cui crescere Graius

302 fecerat et multas nemorum consumpserat umbras.

303 Armatam hinc igni pinum et devolvere saxa

304 certabant calidaeque picis diffundere pestem.

305 Huic procul ardentem jaculatus lampada Cimber

306 conicit et lateri telum exitiabile figit.

307 Pascitur adjutus Vulcanus turbine venti,

308 gliscentemque trahens turris per viscera labem

309 perque altam molem et totiens nascentia tecta,

310 scandit ovans rapidusque vorat crepitantia flammis

311 robora et, ingenti simul exundante vapore

312 ad caelum, victor nutantia culmina lambit.

313 Implentur fumo et nebula caliginis atrae,

314 nec cuiquam evasisse datur ; ceu fulminis ictu

315 correptae rapido in cineres abiere ruinae.

316 Par contra pelago miseris fortuna carinis.

317 Namque ubi se propius tectis urbique tulere,

318 qua portus muris pacatas adplicat undas,

319 improvisa novo pestis conterruit astu.

320 Trabs fabre teres atque erasis undique nodis,

321 navali similis malo, praefixa gerebat

322 uncae tela manus ; ea celso ex aggere muri

323 bellantis curvi rapiebat in aera ferri

324 unguibus et mediam revocata ferebat in urbem.

325 Nec solos vis illa viros, quin saepe triremem

326 belligerae rapuere trabes, cum desuper actum

327 incuterent puppi chalybem morsusque tenacis.

328 Qui, simul adfixo vicina in robora ferro

329 sustulerant sublime ratem, miserabile visu,

330 per subitum rursus laxatis arte catenis

331 tanta praecipitem reddebant mole profundo,

332 ut totam haurirent undae cum milite puppem.

333 His super insidiis angusta foramina murus

334 arte cavata dabat, per quae clam fundere tela

335 tutum erat, opposito mittentibus aggere valli.

336 Nec sine fraude labos, arta ne rursus eodem

337 spicula ab hoste via vicibus contorta redirent.

338 Calliditas Graia atque astus pollentior armis

339 Marcellum tantasque minas terraque marique

340 arcebat ; stabatque ingens ad moenia bellum.

341 Vir fuit Isthmiacis decus immortale colonis,

342 ingenio facile ante alios telluris alumnos,

343 nudus opum, sed cui caelum terraeque paterent.

169

344 Ille, novus pluvias Titan ut proderet ortu

345 fuscatis tristis radiis ; ille, haereat anne

346 pendeat instabilis tellus ; cur foedere certo

347 hunc affusa globum Tethys circumliget undis,

348 noverat atque una pelagi lunaeque labores,

349 et pater Oceanus qua lege effunderet aestus.

350 Non illum mundi numerasse capacis harenas

351 vana fides. Puppis etiam constructaque saxa

352 feminea traxisse ferunt contra ardua dextra.

353 Hic dum Italum ductorem astu Teucrosque fatigat,

354 adnabat centum late Sidonia velis

355 classis subsidio et scindebat caerula rostris.

356 Erigitur subitas in spes Arethusia proles

357 adjungitque suas, portu progressa, carinas.

358 Nec contra Ausonius tonsis aptare lacertos

359 addubitat mersisque celer fodit aequora remis.

360 Verberibus torsere fretum ; salis icta frequenti

361 albescit pulsu facies, perque aequora late

362 spumat canenti sulcatus gurgite limes.

363 Insultant pariter pelago, ac Neptunia regna

364 tempestate nova trepidant. Tum vocibus aequor

365 personat, et clamat scopulis clamoris imago.

366 Ac jam diffusus vacua bellator in unda

367 cornibus ambierat patulos ad proelia fluctus,

368 navali claudens umentem indagine campum.

369 Ac simili curvata sinu diversa ruebat

370 classis et artabat lunato caerula gyro.

371 Nec mora : terrificis saevae stridoribus aeris,

372 per vacuum late cantu resonante profundum,

373 increpuere tubae, quis excitus aequore Triton

374 expavit tortae certantia murmura conchae.

375 Vix meminere maris ; tam vasto ad proelia nisu

376 incumbunt proni positisque in margine puppis

377 extremae plantis nutantes spicula torquent.

378 Sternitur effusis pelagi media area telis,

379 celsaque anhelatis exurgens ictibus alnus

380 caerula nigranti findit spumantia sulco.

381 Ast aliae latere atque incussi roboris ictu

382 detergent remos ; aliae per viscera pinus

383 tramissis ipso retinentur vulnere rostris,

384 quo retinent. Medias inter sublimior ibat

385 terribilis visu puppis, qua nulla per omne

386 egressa est Libycis major navalibus aevum.

387 Sed quater haec centum numeroso remige pontum

388 pulsabat tonsis, veloque superba capaci

389 cum rapidum hauriret Borean et cornibus omnis

390 colligeret flatus, lento se robore agebat,

391 intraret fluctus solis ceu pulsa lacertis.

392 Procurrunt levitate agili docilesque regentis

393 audivisse manum Latio cum milite puppes.

394 Has ut per laevum venientis aequor Himilco

395 in latus obliquas jussamque incurrere proram

396 conspexit, propere divis in vota vocatis

397 aequoris, intento volucrem de more sagittam

398 adsignat nervo ; utque oculis libravit in hostem

399 et calamo monstravit iter, diversa relaxans

400 bracchia, deduxit vultu comitante per auras

401 in vulnus telum ac residentis puppe magistri

170

402 adfixit plectro dextram ; nec deinde regenda

403 puppe manus valuit, flectenti immortua clavo.

404 Dumque ad opem accurrit ceu capta navita puppe,

405 ecce iterum fatoque pari nervoque sagitta,

406 in medium perlapsa globum transverberat ictu

407 orba gubernacli subeuntem munera Taurum.

408 Irrumpit Cumana ratis, quam Corbulo ductor

409 lectaque complebat Stabiarum litore pubes.

410 Numen erat celsae puppis Lucrina Dione.

411 Sed superingestis propior quia subdita telis

412 bella capessebat, media subsedit in unda

413 divisitque fretum. Clamantum spumeus ora

414 Nereus implet aquis, palmaeque, trahente profundo,

415 luctantum frustra summis in fluctibus extant.

416 Hic, audax ira, magno per caerula saltu

417 Corbulo transgressus (nam textam robore turrim

418 appulerant nexae ferri compage triremes)

419 evadit tabulata super flammaque comantem

420 multifida pinum celso de culmine quassat.

421 Inde atros alacer pastosque bitumine torquet,

422 amentante Noto, Poenorum aplustribus ignes.

423 Intrat diffusos pestis Vulcania passim

424 atque implet dispersa foros ; trepidatur omisso

425 summis remigio ; sed enim tam rebus in artis

426 fama mali nondum tanti penetrarat ad imos.

427 At rapidus fervor, per pinguis unguine taedas

428 illapsus, flammis victricibus insonat alveo.

429 Qua nondum tamen intulerat vim Dardana lampas,

430 parcebatque vapor, saxorum grandine dirus

431 arcebat fatumque ratis retinebat Himilco.

432 Hic miser, igniferam dum ventilat aere pinum,

433 murali saxo per lubrica sanguine transtra

434 volvitur in fluctus, Lycchaei vulnere, Cydnus.

435 Fax nidore gravi foedavit comminus auras,

436 ambusto instridens pelago. Ferus inde citatum

437 missile adorata contorquet Sabratha puppe -

438 Hammon numen erat Libycae gentile carinae

439 cornigeraque sedens spectabat caerula fronte :

440 "Fer, pater, adflictis, fer," ait , "Garamantice vates,

441 rebus opem inque Italos da certa effundere tela."

442 Has inter voces tremulo venit agmine cornus

443 et Neptunicolae transverberat ora Telonis.

444 Urgebant nihilo levius jam in limine mortis,

445 quos fuga praecipitis partem glomerarat in unam

446 puppis, adhuc vacuam taedae ; sed, proxima cursu

447 fulmineo populatus, inevitabilis ardor

448 correptam flammis involvit ovantibus alnum.

449 Primus, ope aequorei funis delapsus in undas,

450 qua nondum Stygios glomerabat Mulciber aestus,

451 ambustus socium remis aufertur Himilco.

452 Proxima nudarunt miserandi fata Batonis

453 desertam ductore ratem. Bonus ille per artem

454 crudo luctari pelago atque exire procellas.

455 Idem, quid Boreas, quid vellet crastinus Auster,

456 anteibat : nec pervigilem tu fallere vultum,

457 obscuro quamvis cursu, Cynosura, valeres.

458 Is, postquam adversis nullus modus : "Accipe nostrum,

459 Hammon, sanguinem", ait, "spectator cladis iniquae."

171

460 Atque, acto in pectus gladio, dextra inde cruorem

461 excipit et large sacra inter cornua fundit.

462 Hos inter Daphnis, deductum ab origine nomen

463 antiqua, fuit infelix, cui linquere saltus

464 et mutare casas infido marmore visum.

465 At princeps generis quanto majora paravit

466 intra pastorem sibi nomina ! Daphnin amarunt

467 Sicelides Musae ; dexter donavit avena

468 Phoebus Castalia et jussit, projectus in herba

469 si quando caneret, laetos per prata, per arva

470 ad Daphnin properare greges rivosque silere.

471 Ille ubi, septena modulatus harundine carmen,

472 mulcebat silvas, non umquam tempore eodem

473 Siren assuetos effudit in aequore cantus ;

474 Scyllaei tacuere canes ; stetit atra Charybdis,

475 et laetus scopulis audivit jubila Cyclops.

476 Progeniem hauserunt et nomen amabile flammae.

477 Innatat ecce super transtris fumantibus asper

478 Ornytos ac longam sibimet facit aequore mortem,

479 qualis Oiliades, fulmen jaculante Minerva,

480 surgentis domuit fluctus ardentibus ulnis.

481 Transigitur valida medius, dum se allevat, alni

482 cuspide Marmarides Sciron : pars subnatat unda

483 membrorum, pars extat aquis totumque per aequor

484 portatur, rigido, miserandum, immortua rostro.

485 Accelerant puppes utrimque atque ora ruentum

486 sanguinei feriunt remorum aspergine rores.

487 Ipse adeo senis ductor Rhoeteius ibat

488 pulsibus et valido superabat remige ventos.

489 Quam rapidis puppem manibus frenare Lilaeus

490 dum temptat, saeva truncatur membra bipenni,

491 ac fert haerentes trabibus ratis incita palmas.

492 Sicania Aeoliden portabant transtra Podaetum.

493 Hic, aevo quamquam nondum excessisset ephebos,

494 seu laevi traxere dei seu fervida corda

495 (nec sat maturus laudum) bellique cupido,

496 arma puer niveis aptarat picta lacertis

497 et freta gaudebat celsa turbare Chimaera.

498 Jamque super Rutula, super et Garamantide pinu

499 ibat ovans, melior remo meliorque sagitta ;

500 et jam turrigerum demerserat aequore Nessum ;

501 heu puero malesuada rudi nova gloria pugnae !

502 Dum cristam galeae trucis exuviasque precatur

503 de duce Marcello superos temerarius, hasta

504 excepit raptim vulnus letale remissa.

505 pro qualis ! Seu splendentem sub sidera nisu

506 exigeret discum, jaculo seu nubila supra

507 surgeret, aligeras ferret seu pulvere plantas

508 vix tacto, vel dimensi spatia improba campi

509 transiret velox saltu, decuere labores.

510 Sat prorsus, sat erat decoris discrimine tuto,

511 sat laudis ; cur facta, puer, majora petebas ?

512 Illum, ubi labentem pepulerunt tela sub undas,

513 ossa Syracosio fraudatum naufraga busto,

514 fleverunt freta, fleverunt Cyclopia saxa

515 et Cyane et Anapus et Ortygie Arethusa.

516 Parte alia Perseus (puppem hanc Tiberinus agebat)

517 quaque vehebatur Crantor Sidonius Io

172

518 concurrunt. Injecta ligant hinc vincula ferri

519 atque illinc, steteruntque rates ad proelia nexae.

520 Nec jaculo aut longe certatur harundine fusa,

521 comminus et gladio terrestria proelia miscent.

522 Perrumpunt Itali, qua caedes prima reclusit

523 monstravitque viam ; vasta sed mole catenas

524 hortatur socios et vincla abrumpere ferri

525 ac parat hostili resoluta puppe receptos

526 avehere et paribus pelago diducere ab armis :

527 Aetnaeo Polyphemus erat nutritus in antro

528 atque inde antiquae nomen feritatis amabat ;

529 ubera praebuerat parvo lupa ; corporis alti

530 terribilis moles, mens aspera, vultus in ira

531 semper et ad caedes Cyclopia corde libido.

532 Isque relaxatis membrorum pondere vinclis

533 impulerat puppim et mergebat gurgite tonsas

534 duxissetque ratem, pressa Laronius hasta

535 ni propere duro nitentem exsurgere velox

536 affixet transtro. Vix morte incepta remittit :

537 namque manus servat dum suetos languida ductus,

538 ignavum summa traxit super aequore remum.

539 Perculsi cuneo Poeni densentur in unum,

540 quod caret hoste, latus, subito cum pondere victus,

541 insiliente mari, summergitur alveus undis.

542 Scuta virum cristaeque et inerti spicula ferro

543 tutelaeque deum fluitant. Hic robore fracto

544 pugnat inops chalybis seseque in proelia rursus

545 armat naufragio ; remis male fervidus ille

546 festinat spoliare ratem, discrimine nullo

547 nautarum interdum convulsa sedilia torquens.

548 Non plectro ratis aut frangendae in vulnera prorae

549 parcitur, et pelago repetuntur nantia tela.

550 Vulneribus patulis intrat mare ; mox sua ponto

551 singultante anima propulsa refunditur unda.

552 Nec desunt, qui correptos complexibus artis

553 immergant pelago et, jaculis cessantibus, hostem

554 morte sua perimant. Remeantum gurgite mentes

555 crudescunt, ac pro ferro stat fluctibus uti.

556 Haurit sanguineus contorta cadavera vortex.

557 Hinc clamor, gemitus illinc mortesque fugaeque

558 remorumque fragor flictuque sonantia rostra.

559 Perfusum bello fervet mare ; fessus acerbis

560 terga fuga celeri Libyae convertit ad oras

561 exigua sese furatus Himilco carina.

562 Concessere mari tandem Graiusque Libysque,

563 et jam captivae vinclis ad litora longo

564 ordine ducuntur puppes. Flagrantibus alto

565 stant aliae taedis : splendet lucente profundo

566 Mulciber, et tremula vibratur imagine pontus.

567 Ardet nota fretis Cyane pennataque Siren,

568 ardet et Europe, nivei sub imagine tauri

569 vecta Jove ac prenso tramittens aequora cornu ;

570 et quae, fusa comas, curvum per caerula piscem

571 Nereis umenti moderatur roscida freno.

572 Uritur undivagus Python et corniger Hammon

573 et, quae Sidonios vultus portabat Elissae,

574 bis ternis ratis ordinibus grassata per undas.

575 At vinclis trahitur cognata in litora Anapus

173

576 Gorgoneasque ferens ad sidera Pegasus alas.

577 Ducitur et Libyae puppis signata figuram

578 et Triton captivus et ardua rupibus Aetne,

579 spirantis rogus Enceladi, Cadmeaque Sidon.

580 Nec mora tum trepidos hac clade inrumpere muros

581 signaque ferre deum templis jam jamque fuisset,

582 ni subito importuna lues inimicaque pestis,

583 invidia divum pelagique labore parata,

584 polluto miseris rapuisset gaudia caelo.

585 Criniger aestiferis Titan fervoribus auras

586 et patulam Cyanen lateque palustribus undis

587 stagnantem Stygio Cocyti opplevit odore

588 temporaque autumni laetis florentia donis,

589 foedavit rapidoque accendit fulminis igni.

590 Fumabat crassus nebulis caliginis aer ;

591 squalebat tellus, vitiato fervida dorso,

592 nec victum dabat aut ullas languentibus umbras.

593 Atque ater picea vapor expirabat in aethra.

594 Vim primi sensere canes ; mox nubibus atris

595 fluxit deficiens penna labente volucris ;

596 inde ferae silvis sterni ; tum serpere labes

597 Tartarea atque haustis populari castra maniplis.

598 Arebat lingua, et gelidus per viscera sudor

599 corpore manabat tremulo ; descendere fauces

600 abnuerant siccae jussorum alimenta ciborum.

601 Aspera pulmonem tussis quatit, et per anhela

602 igneus efflatur sitientum spiritus ora.

603 Lumina, ferre gravem vix sufficientia lucem,

604 unca nare jacent, saniesque immixta cruore

605 expuitur, membrisque cutis tegit ossa peresis.

606 Heu dolor ! Insignis notis bellator in armis

607 ignavo rapitur leto. Jactantur in ignem

608 dona superba virum, multo Mavorte parata.

609 Succubuit medicina malis. Cumulantur acervo

610 labentum et magno cineres sese aggere tollunt.

611 Passim etiam deserta jacent inhumataque late

612 corpora, pestiferos tetigisse timentibus artus.

613 Serpit pascendo crescens Acherusia pestis

614 nec leviore quatit Trinacria moenia luctu

615 Poenorumque parem castris fert atra laborem.

616 Aequato par exitio et communis ubique

617 ira deum atque eadem leti versatur imago.

618 Nulla tamen Latios fregit vis dura malorum,

619 incolumi ductore, viros, clademque rependit

620 unum inter strages tutum caput. Ut gravis ergo

621 primum letiferos repressit Sirius aestus,

622 et minuere avidae mortis contagia pestes,

623 ceu, sidente Noto cum se maria alta reponunt,

624 propulsa invadit piscator caerula cumba,

625 sic tandem ereptam morbis grassantibus armat

626 Marcellus pubem, lustratis rite maniplis.

627 Circumstant alacres signa auditisque tubarum

628 respirant laeti clangoribus. Itur in hostem ;

629 et, si fata ferant, juvat inter proelia ferro

630 posse mori ; socium miseret, qui sorte pudenda

631 in morem pecudum effudere cubilibus atris

632 inlaudatam animam. Tumulos inhonoraque busta

633 respiciunt, et vel nullo jacuisse sepulcro

174

634 quam debellari morbis placet. Ardua primus

635 ad muros dux signa rapit. Tenuata jacendo

636 et macie in galeis abscondunt ora, malusque,

637 ne sit spes hosti, velatur casside pallor.

638 Infundunt rapidum convulsis moenibus agmen

639 condensique ruunt : tot bellis invia tecta

640 totque uno introitu capiuntur militis arces.

641 Totum, qua vehitur Titan, non ulla per orbem

642 tum sese Isthmiacis aequassent oppida tectis.

643 Tot delubra deum totque intra moenia portus,

644 adde fora et celsis suggesta theatra columnis

645 certantisque mari moles, adde ordine longo

646 innumeras spatioque domos aequare superbas

647 rura. Quid, inclusos porrecto limite longis

648 porticibus sacros juvenum certamine lucos ?

649 Quid tot captivis fulgentia culmina rostris ?

650 armaque fixa deis, aut quae Marathonius hostis

651 perdidit, aut Libya quae sunt advecta subacta ?

652 Hic Agathocleis sedes ornata tropaeis ;

653 hic mites Hieronis opes ; hic sancta vetustas

654 artificum manibus. Non usquam clarior illo

655 gloria picturae saeclo ; non aera juvabat

656 ascire ex Ephyre ; fulvo certaverit auro

657 vestis, spirantis referens subtemine vultus,

658 quae radio caelat Babylon vel murice picto

659 laeta Tyros, quaeque Attalicis variata per artem

660 aulaeis scribuntur acu aut Memphitide tela.

661 Jam simul argento fulgentia pocula, mixta

662 quis gemma quaesitus honos, simulacra deorum

663 numen ab arte datum servantia ; munera Rubri

664 praeterea ponti depexaque vellera ramis,

665 femineus labor. His tectis opibusque potitus

666 Ausonius ductor, postquam sublimis ab alto

667 aggere despexit trepidam clangoribus urbem,

668 inque suo positum nutu, stent moenia regum

669 an nullos oriens videat lux crastina muros,

670 ingemuit nimio juris tantumque licere

671 horruit et, propere revocata militis ira,

672 jussit stare domos, indulgens templa vetustis

673 incolere atque habitare deis. Sic parcere victis

674 pro praeda fuit, et sese contenta nec ullo

675 sanguine pollutis plausit Victoria pennis.

676 Tu quoque ductoris lacrimas, memorande, tulisti,

677 defensor patriae, meditantem in pulvere formas

678 nec turbatum animi tanta feriente ruina.

679 Ast reliquum vulgus resoluta in gaudia mente,

680 certarunt victi victoribus. Aemulus ipse

681 ingenii superum servando condidit urbem.

682 Ergo extat saeclis stabitque insigne tropaeum

683 et dabit antiquos ductorum noscere mores.

684 Felices populi, si, quondam ut bella solebant,

685 nunc quoque inexhaustas pax nostra relinqueret urbes !

686 At, ni cura viri, qui nunc dedit otia mundo,

687 effrenum arceret populandi cuncta furorem,

688 nudassent avidae terrasque fretumque rapinae.

175

P_15 v.1 At nova Romuleum carpebat cura senatum,

2 quis trepidas gentes Martemque subiret Hiberum,

3 attritis rebus. Geminus jacet hoste superbo

4 Scipio, belligeri Mavortia pectora fratres.

5 Hinc metus, in Tyrias ne jam Tartessia leges

6 concedat tellus propioraque bella pavescat.

7 Anxia turba patrum quasso medicamina maesti

8 imperio circumspectant divosque precantur,

9 qui laceris ausit ductor succedere castris.

10 Absterret juvenem, patrios patruique piare

11 optantem manes, tristi conterrita luctu

12 et reputans annos cognato sanguine turba.

13 Si gentem petat infaustam, inter busta suorum

14 decertandum hosti, qui fregerit arma duorum,

15 qui consulta, ducum ac flagret meliore Gradivo.

16 Nec promptum teneris immania bella lacertis

17 moliri regimenque rudi deposcere in aevo.

18 Has, lauri residens juvenis viridante sub umbra,

19 aedibus extremis volvebat pectore curas,

20 cum subito adsistunt, dextra laevaque per auras

21 allapsae, haud paulum mortali major imago,

22 hinc Virtus, illinc Virtuti inimica Voluptas.

23 Altera Achaemenium spirabat vertice odorem

24 ambrosias diffusa comas et veste refulgens,

25 ostrum qua fulvo Tyrium suffuderat auro ;

26 fronte decor quaesitus acu, lascivaque crebras

27 ancipiti motu jaciebant lumina flammas.

28 Alterius dispar habitus : frons hirta nec umquam

29 composita mutata coma ; stans vultus, et ore

30 incessuque viro propior laetique pudoris,

31 celsa umeros niveae fulgebat stamine pallae.

32 Occupat inde prior, promissis fisa, Voluptas :

33 "Quis furor hic, non digne puer, consumere bello

34 florem aevi ? Cannaene tibi graviorque palude

35 Maeonius Stygia lacus excessere Padusque ?

36 Quem tandem ad finem bellando fata lacesses ?

37 Tune etiam temptare paras Atlantica regna

38 Sidoniasque domos ? Moneo, certare periclis

39 desine et armisonae caput objectare procellae.

40 Ni fugis hos ritus, Virtus te saeva jubebit

41 per medias volitare acies mediosque per ignes.

42 Haec patrem patruumque tuos, haec prodiga Paulum,

43 haec Decios Stygias Erebi detrusit ad undas,

44 dum cineri titulum memorandaque nomina bustis

45 praetendit nec sensurae, quod gesserit, umbrae.

46 At si me comitere, puer, non limite duro

47 jam tibi decurrat concessi temporis aetas.

48 Haud umquam trepidos abrumpet bucina somnos ;

49 non glaciem Arctoam, non experiere furentis

50 ardorem Cancri nec mensas saepe cruento

51 gramine compositas ; aberunt sitis aspera et haustus

52 sub galea pulvis plenique timore labores ;

53 sed current albusque dies horaeque serenae,

54 et molli dabitur victu sperare senectam.

55 Quantas ipse deus laetos generavit in usus

56 res homini plenaque dedit bona gaudia dextra !

57 Atque idem, exemplar lenis mortalibus aevi,

176

58 imperturbata placidus tenet otia mente.

59 Illa ego sum, Anchisae Venerem Simoentos ad undas

60 quae junxi, generis vobis unde editus auctor.

61 Illa ego sum, verti superum quae saepe parentem

62 nunc avis in formam, nunc torvi in cornua tauri.

63 Huc adverte aures. Currit mortalibus aevum,

64 nec nasci bis posse datur ; fugit hora, rapitque

65 Tartareus torrens ac secum ferre sub umbras,

66 si qua animo placuere, negat. Quis luce suprema

67 dimisisse meas sero non ingemit horas ? "

68 Postquam conticuit finisque est addita dictis,

69 tum Virtus : "Quasnam juvenem florentibus", inquit,

70 "pellicis in fraudes annis vitaeque tenebras,

71 cui ratio et magnae caelestia semina mentis

72 munere sunt concessa deum ? Mortalibus alti

73 quantum caelicolae, tantundem animalibus isti

74 praecellunt cunctis. Tribuit namque ipsa minores

75 hos terris Natura deos ; sed foedere certo

76 degeneres tenebris animas damnavit Avernis.

77 At, quis aetherii servatur seminis ortus,

78 caeli porta patet. Referam quid cuncta domantem

79 Amphitryoniaden ? Quid, cui, post Seras et Indos

80 captivo Liber cum signa referret ab Euro,

81 Caucaseae currum duxere per oppida tigres ?

82 Quid suspiratos magno in discrimine nautis

83 Ledaeos referam fratres vestrumque Quirinum ?

84 Nonne vides, hominum ut celsos ad sidera vultus

85 sustulerit deus ac sublimia finxerit ora,

86 cum pecudes volucrumque genus formasque ferarum

87 segnem atque obscenam passim stravisset in alvum ?

88 Ad laudes genitum, capiat si munera divum,

89 felix ad laudes hominum genus. Huc, age, paulum

90 aspice (nec longe repetam), modo Roma minanti

91 impar Fidenae contentaque crescere asylo,

92 quo sese extulerit dextris ; idem aspice, late

93 florentes quondam luxus quas verterit urbes,

94 quippe nec ira deum tantum nec tela nec hostes,

95 quantum sola noces animis illapsa, Voluptas.

96 Ebrietas tibi foeda comes, tibi Luxus et atris

97 circa te semper volitans Infamia pennis ;

98 mecum Honor ac Laudes et laeto Gloria vultu

99 et Decus ac niveis Victoria concolor alis.

100 Me cinctus lauro producit ad astra Triumphus.

101 Casta mihi domus et celso stant colle penates,

102 ardua saxoso perducit semita clivo.

103 Asper principio (neque enim mihi fallere mos est)

104 prosequitur labor. Annitendum intrare volenti,

105 nec bona censendum, quae Fors infida dedisse

106 atque eadem rapuisse valet. Mox celsus ab alto

107 infra te cernes hominum genus. Omnia contra

108 experienda manent quam spondet blanda Voluptas.

109 Stramine projectus duro patiere sub astris

110 insomnes noctes frigusque famemque domabis.

111 Idem justitiae cultor, quaecumque capesses,

112 testes factorum stare arbitrabere divos.

113 Tunc, quotiens patriae rerumque pericula poscent,

114 arma feres primus ; primus te in moenia tolles

115 hostica nec ferro mentem vincere nec auro.

177

116 Hinc tibi non Tyrio vitiatas murice vestes,

117 nec donum deforme viro fragrantis amomi,

118 sed dabo, qui vestrum saevo nunc Marte fatigat

119 imperium, superare manu laurumque superbam

120 in gremio Jovis excisis deponere Poenis."

121 Quae postquam cecinit sacrato pectore Virtus,

122 exemplis laetum vultuque audita probantem

123 convertit juvenem. Sed enim indignata Voluptas

124 non tenuit voces : "Nil vos jam demoror ultra",

125 exclamat; "Venient, venient mea tempora quondam,

126 cum docilis nostris magno certamine Roma

127 serviet imperiis, et honos mihi habebitur uni."

128 Sic quassans caput in nubes se sustulit atras.

129 At juvenis, plenus monitis, ingentia corde

130 molitur jussaeque calet virtutis amore.

131 Ardua rostra petit, nullo fera bella volente,

132 et gravia ancipitis deposcit munera Martis.

133 Arrecti cunctorum animi ; pars lumina patris,

134 pars credunt torvos patrui revirescere vultus.

135 Sed quamquam instinctis tacitus tamen aegra periclis

136 pectora subrepit terror, molemque paventes

137 expendunt belli, et numerat favor anxius annos.

138 Dumque ea confuso percenset murmure vulgus,

139 ecce, per obliquum caeli squalentibus auro

140 effulgens maculis, ferri inter nubila visus

141 anguis et ardenti radiare per aera sulco,

142 quaque ad caeliferi tendit plaga litus Atlantis,

143 perlabi resonante polo. Bis terque coruscum

144 addidit augurio fulmen pater, et vaga late

145 per subitum moto strepuere tonitrua mundo.

146 Tum vero capere arma jubent genibusque salutant

147 summissi augurium : hac iret, qua ducere divos

148 perspicuum, et patrio monstraret semita signo.

149 Certatim comites rerum bellique ministros

150 agglomerant sese atque acres sociare labores

151 exposcunt ; laudumque loco est isdem esse sub armis.

152 Tum nova caeruleum descendit classis in aequor.

153 It comes Ausonia atque in terras transit Hiberas.

154 Ut, cum saeva fretis immisit proelia, Corus

155 Isthmon curvatas sublime superjacit undas

156 et, spumante ruens per saxa gementia fluctu,

157 Ionium Aegaeo miscet mare. Celsus in arma

158 emicat ac prima stans Scipio puppe profatur :

159 "Dive tridentipotens, cujus maria ire per alta

160 ordimur, si justa paro, decurrere classi

161 da, pater, ac nostros ne sperne juvare labores.

162 Per pontum pia bella veho." Levis inde secunda

163 aspirans aura propellit carbasa flatus ;

164 jamque agiles, Tyrrhena sonant qua caerula, puppes

165 Ausonium evasere latus Ligurumque citatis

166 litora tramittunt proris. Hinc gurgite ab alto

167 tellurem procul irrumpentem in sidera cernunt,

168 aerias Alpes. Occurrunt moenia Grais

169 condita Massiliae : populis haec cincta superbis,

170 barbarus immani cum territet accola ritu,

171 antiquae morem patriae cultumque habitumque

172 Phocais armiferas inter tenet hospita gentes.

173 Hinc legit Ausonius sinuatos gurgite ductor

178

174 anfractus pelagi. Nemoroso vertice celsus

175 apparet collis, fugiuntque in nubila silvae

176 Pyrenes ; tunc Emporiae veteresque per ortus

177 Graiorum vulgus, tunc hospita Tarraco Baccho.

178 Considunt portu. Securae gurgite clauso

179 stant puppes, positusque labor terrorque profundi.

180 Nox similes morti dederat placidissima somnos ;

181 visa viro stare effigies ante ora parentis

182 atque hac aspectu turbatum voce monere :

183 "Nate, salus quondam genitoris, nate, parentis

184 et post fata decus, bellorum dira creatrix

185 evastanda tibi tellus, et caede superbi

186 ductores Libyae cauta virtute domandi,

187 qui sua nunc trinis diducunt agmina castris.

188 Si conferre manum libeat coeantque vocatae

189 hinc atque hinc acies, valeat quis ferre ruentes

190 tergemina cum mole viros ? Absiste labore

191 ancipiti, sed nec segnis potiora capesse.

192 Urbs colitur, Teucro, quondam fundata vetusto,

193 nomine Carthago ; Tyrius tenet incola muros.

194 Ut Libyae sua, sic terris memorabile Hiberis

195 haec caput est ; non ulla opibus certaverit auri,

196 non portu celsove situ, non dotibus arvi

197 uberis aut agili fabricanda ad tela vigore.

198 Invade aversis, nate, hanc ductoribus urbem.

199 Nulla acies famae tantum praedaeve pararit."

200 Talia monstrabat genitor propiusque monebat,

201 cum juvenem sopor et dilapsa reliquit imago.

202 Surgit et infernis habitantia numina lucis

203 ac supplex patrios compellat nomine manes :

204 "Este duces bello et monstratam ducite ad urbem ;

205 vobis ultor ego et Sarrano murice fulgens

206 inferias mittam fusis insignis Hiberis

207 et tumulis addam sacros certamine ludos."

208 Praegreditur celeratque vias et corripit agmen

209 pernici rapidum cursu camposque fatigat.

210 Sic, ubi prosiluit Pisaeo carcere praeceps,

211 non solum ante alios, sed enim, mirabile dictu,

212 ante suos it victor equus, currumque per auras

213 haud ulli durant visus aequare volantem.

214 Jamque Hyperionia lux septima lampade surgens

215 sensim attollebat propius subeuntibus arces

216 urbis, et admoto crescebant culmina gressu.

217 At pelago vectus servata Laelius hora,

218 quam dederat ductor subigendae ad moenia classi,

219 a tergo affusis cingebat tecta carinis.

220 Carthago impenso naturae adjuta favore,

221 excelsos tollit pelago circumflua muros.

222 Artatas ponti fauces modica insula claudit,

223 qua Titan ortu terras aspergit Eoo.

224 At, qua prospectat Phoebi juga sera cadentis,

225 pigram in planitiem stagnantes egerit undas,

226 quas auget veniens refluusque reciprocat aestus,

227 sed gelidas a fronte sedet sublimis ad Arctos

228 urbs imposta jugo pronumque excurrit in aequor

229 et tuta alterno defendit moenia fluctu.

230 Audax, ceu plano gradiens victricia campo

231 ferret signa, jugum certabat scandere miles.

179

232 Aris ductor erat. Qui contra, amplexus in artis

233 auxilium atque excelsa loci, praesaepserat arcem.

234 Pugnabat natura soli ; parvoque superne

235 bellantum nisu passim per prona voluti

236 truncato instabiles fundebant corpore vitam.

237 Verum ubi concessit pelagi revolubilis unda,

238 et fluctus rapido fugiebat in aequora lapsu,

239 quaque modo excelsae sulcarant caerula puppes,

240 hac impune dabat Nereus transcurrere planta :

241 hinc tacite nitens informidatus adire

242 ductor Dardanius, subitam trahit aequore pubem,

243 perque undas muris pedes advolat. Inde citati

244 a tergo accelerant, qua fisus fluctibus Aris

245 incustoditam sine milite liquerat urbem.

246 Tum prostratus humi, miserandum, victa catenis

247 Poenus colla dedit populumque addixit inermem.

248 Hanc oriens vidit Titan, cum surgeret, urbem

249 vallari castris captamque aspexit eandem,

250 ocius Hesperio quam gurgite tingeret axem.

251 Aurora ingrediens terris exegerat umbras ;

252 principio statuunt aras : cadit ardua taurus

253 victima Neptuno pariter pariterque Tonanti.

254 Tum merita aequantur donis, ac praemia virtus

255 sanguine parta capit : phaleris hic pectora fulget ;

256 hic torque aurato circumdat bellica colla ;

257 ille nitet celsus muralis honore coronae.

258 Laelius ante omnes, cui dextera clara domusque,

259 ter dena bove et aequorei certaminis alto

260 donatur titulo Poenique recentibus armis

261 rectoris. Tunc hasta viris, tunc Martia cuique

262 vexilla, ut meritum, et praedae libamina dantur.

263 Postquam perfectae laudes hominumque deumque,

264 captivae spectantur opes digestaque praeda :

265 hoc aurum patribus, bello haec Martique talenta,

266 hoc regum donis, divum hoc ante omnia templis,

267 cetera bellantum dextrae pulchroque labori.

268 Quin etiam accitus populi regnator Hiberi,

269 cui sponsa et sponsae defixus in ossibus ardor ;

270 hanc notam formae concessit laetus ovansque

271 indelibata gaudenti virgine donum.

272 Tum vacui curis vicino litore mensas

273 instituunt festoque agitant convivia ludo.

274 Laelius effatur : "Macte, o venerande, pudici,

275 ductor, macte animi. Cedat tibi gloria lausque

276 magnorum heroum celebrataque carmine virtus.

277 Mille Mycenaeus qui traxit in aequora proras

278 rector, et Inachiis qui Thessala miscuit arma,

279 femineo socium violarunt foedus amore,

280 nullaque tum Phrygio steterunt tentoria campo

281 captivis non plena toris ; tibi barbara soli

282 sanctius Iliaca servata est Phoebade virgo."

283 Haec atque his paria alterno sermone serebant,

284 donec Nox, atro circumdata corpus amictu,

285 nigrantes invexit equos suasitque quietem.

286 Emathio interea tellus Aetola tumultu

287 fervebat, Macetum subitis perculsa carinis.

288 Proximus hinc hosti dextras jungebat Acarnan.

289 Causa novi motus Poenis regique Philippo

180

290 in bellum Ausonium sociatae foedere vires.

291 Hic, gente egregius veterisque ab origine regni,

292 Aeacidum sceptris proavoque tumebat Achille.

293 Ille et nocturnis conterruit Oricon armis ;

294 quaque per Illyricum Taulantius incola litus

295 exiguos habitat non ullo nomine muros,

296 turbidus incessit telis. Ille aequore vectus,

297 nunc et Phaeacum Thesprotiaque arva lacessens,

298 Epirum cassis lustrabat futilis ausis.

299 nunc et Anactoria signa ostentavit in ora

300 Ambraciosque sinus Olpaeaque litora bello

301 perfudit rapido. Pepulit vada fervida remis

302 Leucatae et Phoebi vidit citus Actia templa.

303 Nec portus Ithacae, Laertia regna, Samenque

304 liquit inaccessam fluctuque sonantia cano

305 saxa Cephallenum et scopulosis Neriton arvis.

306 Ille etiam, Pelopis sedes et Achaica adire

307 moenia praegaudens tristem Calydona Dianae

308 Oeneasque domos, Curetica tecta, subibat,

309 promittens contra Hesperiam sua proelia Grais.

310 Tum lustrata Ephyre Patraeque et regia Pleuron

311 Parnasusque biceps Phoeboque loquentia saxa.

312 Ac saepe ad patrios bello revocante penates,

313 cum modo Sarmaticus regna infestaret Orestes,

314 aspera nunc Dolopum vis exundasset in agros,

315 incepto tamen haud facilis desistere vano,

316 belli per Graias umbram circumtulit oras :

317 donec, nunc pelago, nunc terra exutus, omisit

318 spem positam in Tyriis et supplex foedera sanxit

319 Dardana nec legem regno accepisse refugit.

320 Tunc et Tyndarei Latias fortuna Tarenti

321 auxit opes laudemque simul. Nam perfida tandem

322 urbs Fabio devicta seni, postremus in armis

323 ductoris titulus cauti. Sollertia tutum

324 tum quoque adepta decus, captis sine sanguine muris.

325 Namque ut compertum, qui Punica signa regebat

326 feminea exuri flamma, tacitusque quietae

327 exin virtuti placuit dolus, ire sorori

328 (nam castris erat in Rutulis) germanus amatae

329 cogitur et magnis muliebria vincere corda

330 pollicitis, si reclusas tramittere portas

331 concedat Libycus rector, votique potitus

332 evicto Fabius Poeno circumdata telis

333 incustodita penetravit moenia nocte.

334 Sed quisnam aversos Phoebum tunc jungere ab urbe

335 Romulea dubitaret equos, qui tempore eodem

336 Marcellum acciperet letum oppetiisse sub armis ?

337 Moles illa viri calidoque habitata Gradivo

338 pectora et haud ullis umquam tremefacta periclis,

339 (heu quanta Hannibalem clarum factura ruina !)

340 procubuere : jacet campis Carthaginis horror,

341 forsan Scipiadae confecti nomina belli

342 rapturus, si quis paulum deus adderet aevo.

343 Collis Agenoreum dirimebat ab aggere vallum

344 Ausonio (Dauni Mavors consederat arvis).

345 Curarum comes et summi Crispinus honoris

346 Marcello socius communia bella ciebat.

347 Ad quem Marcellus : "Gestit lustrare propinquas

181

348 mens silvas medioque viros imponere monti,

349 ne Libys occultis tumulum prior occupet ausis.

350 Si cordi est, te participem, Crispine, laboris

351 esse velim. Numquam desunt consulta duobus."

352 Haec ubi sedere, ardentes attollere sese

353 jam dudum certant in equos. Marcellus, ut arma

354 aptantem natum aspexit laetumque tumultu,

355 "Vincis", ait, "nostros mirando ardore vigores.

356 Sit praematurus felix labor. Urbe Sicana

357 qualem te vidi, nondum permitteret aetas

358 cum tibi bella, meo tractantem proelia vultu !

359 Huc, decus, huc, nostrum, lateri te junge paterno

360 et me disce novum Martem temptare magistro."

361 Tum, pueri colla amplectens, sic pauca precatur :

362 "summe deum, Libyco, faxis de praeside nunc his,

363 his umeris tibi opima feram." Nec plura, sereno

364 sanguineos fudit cum Juppiter aethere rores

365 atque atris arma aspersit non prospera guttis.

366 Vixdum finitis intrarant vocibus artas

367 letiferi collis fauces, cum turba volucris

368 invadunt Nomades jaculis nimboque feruntur

369 aetherio similes, caeca fundente latebra

370 armatos in bella globos. Circumdata postquam

371 nil restare videt virtus, quod debeat ultra

372 jam superis, magnum secum portare sub umbras

373 nomen mortis avet. Tortae nunc eminus hastae

374 altius insurgit, nunc saevit comminus ense.

375 Forsan et enasset rapidi freta saeva pericli,

376 ni telum adversos nati venisset in artus.

377 Tum patriae tremuere manus, laxataque luctu

378 fluxerunt rigidis arma infelicia palmis.

379 Obvia nudatum tramittit lancea pectus,

380 labensque impresso signavit gramina mento.

381 At postquam Tyrius saeva inter proelia ductor

382 infixum adverso vidit sub pectore telum,

383 immane exclamat : "Latias, Carthago, timere

384 desine jam leges ; jacet exitiabile nomen,

385 Ausonii columen regni. Sed dextera nostrae

386 tam similis non obscurus mittatur ad umbras.

387 Magnanima invidia virtus caret." Alta sepulcri

388 protinus exstruitur caeloque educitur ara.

389 Convectant silvis ingentia robora ; credas

390 Sidonium cecidisse ducem. Tum tura dapesque

391 et fasces clipeusque viri, pompa ultima, fertur.

392 Ipse facem subdens : "Laus", inquit, "parta perennis.

393 Marcellum abstulimus Latio. Deponere forsan

394 gens Italum tandem arma velit. Vos ite superbae

395 exsequias animae et cinerem donate supremi

396 muneris officio ; numquam hoc tibi, Roma, negabo."

397 Alterius par atque eadem fortuna laborum

398 consulis : exanimum sonipes ad signa revexit.

399 Talia in Ausonia. Sed non et talis Hiberis

400 armorum eventus campis. Carthaginis omnes

401 per subitum raptae pernix victoria late

402 terruerat gentes. Ducibus spes una salutis,

403 si socias jungant vires. Ingentibus orsum

404 auspiciis juvenem, ceu patria gestet in armis

405 fulmina, sublimi vallatam vertice montis

182

406 et scopulis urbem, cumulatam strage virorum,

407 non toto rapuisse die, qua Martius ille

408 Hannibal in terra consumpto verterit anno

409 nec pube aequandam nec opum ubertate Saguntum.

410 Proximus applicito saxosis aggere silvis,

411 tendebat, fratris spirans ingentia facta,

412 Hasdrubal. Hic robur mixtusque rebellibus Afris

413 Cantaber, hic volucri Mauro pernicior Astur ;

414 tantaque majestas terra rectoris Hibera,

415 Hannibalis quantus Laurenti terror in ora.

416 Forte dies priscum Tyriis sollemnis honorem

417 rettulerat, quo primum orsi Carthaginis altae

418 fundamenta, novam coepere mapalibus urbem.

419 Et laetus, repetens gentis primordia, ductor

420 festa coronatis agitabat gaudia signis,

421 pacificans divos. Fraternum laena nitebat

422 demissa ex umeris donum, quam foederis arti

423 Trinacrius Libyco rex inter munera pignus

424 miserat, Aeoliis gestatum insigne tyrannis.

425 Aurata puerum rapiebat ad aethera penna

426 per nubes aquila, intexto librata volatu.

427 Antrum ingens juxta, quod acus simulavit in ostro,

428 Cyclopum domus. Hic recubans manantia tabo

429 corpora letifero sorbet Polyphemus hiatu.

430 Circa fracta jacent excussaque morsibus ossa.

431 Ipse manu extenta Laertia pocula poscit

432 permiscetque mero ructatos ore cruores.

433 Conspicuus Siculi Tyrius subteminis arte

434 gramineas pacem superum poscebat ad aras :

435 ecce inter medios hostilia nuntius arma,

436 quadrupedante invectus equo, adventare ferebat.

437 Turbatae mentes, imperfectusque deorum

438 cessit honos. Ruptis linquunt altaria sacris ;

439 clauduntur vallo, tenuemque ut roscida misit

440 lucem Aurora polo, rapiunt certamina Martis.

441 Audax Scipiadae stridentem Sabbura cornum

442 excepit, geminaeque acies velut omine motae.

443 Exclamat Latius ductor : "Prima hostia vobis,

444 sacrati manes, campo jacet. En age, miles,

445 in pugnam et caedes, qualis spirantibus ire

446 assueras ducibus, talis rue." Dumque ea fatur,

447 incumbunt. Myconum Laenas Cirtamque Latinus

448 et Thysdrum Maro et incestum Catilina Nealcen

449 germanae thalamo obtruncat. Cadit obvius acri

450 Kartalo Nasidio, Libycae regnator harenae.

451 Te quoque Pyrenes vidit conterrita tellus

452 permixtum Poenis et vix credenda furentem,

453 magnum Dardaniae, Laeli, decus, omnia felix

454 cui natura dedit, nullo renuente deorum.

455 Ille foro auditus, cum dulcia solverat ora,

456 aequabat Pyliae Neleia mella senectae.

457 Ille, ubi suspensi patres et curia vocem

458 posceret, ut cantu, ducebat corda senatus.

459 Idem, cum subitum campo perstrinxerat aures

460 murmur triste tubae, tanto fervore ruebat

461 in pugnam atque acies, ut natum ad sola liqueret

462 bella : nihil vitae peragi sine laude placebat.

463 Tunc et furtiva tractantem proelia luce

183

464 dejecit Galam ; sacris Carthaginis illum

465 supposito mater partu subduxerat olim,

466 sed stant nulla diu deceptis gaudia divis.

467 Tunc Alabim Maurumque Dracen demisit ad umbras,

468 femineo clamore Dracen extrema rogantem ;

469 hujus cervicem gladio inter verba precesque

470 amputat : absciso durabant murmura collo.

471 At non ductori Libyco par ardor in armis.

472 Frondosi collis latebras ac saxa capessit

473 avia, nec caedes extremave damna movebant

474 agminis. Italiam profugus spectabat et Alpes,

475 praemia magna fugae. Tacitum dat tessera signum :

476 dimissa in colles pugna silvasque ferantur

477 dispersi et summam, quicumque evaserit, arcem

478 Pyrenes culmenque petat. Tum primus, honore

479 armorum exuto et parma celatus Hibera,

480 in montes abit atque volens palantia linquit

481 agmina. Desertis Latius victricia signa

482 immittit miles castris. Non urbe recepta

483 plus ulla partum praedae tenuitque moratas

484 a caede, ut Libycus ductor providerat, iras.

485 fluminei veluti deprensus gurgitis undis,

486 avulsa parte inguinibus causaque pericli,

487 enatat intento praedae fiber avius hoste.

488 Impiger occultis Poenus postquam abditur umbris,

489 saxosae fidens silvae, majora petuntur

490 rursus bella retro et superari certior hostis.

491 Pyrenes tumulo clipeum cum carmine figunt :

492 Hasdrubalis spolium gradivo Scipio victor.

493 Terrore interea posito trans ardua montis

494 Bebrycia populos armabat Poenus in aula,

495 mercandi dextras largus belloque parata

496 prodigere in bellum facilis. Praemissa feroces

497 augebant animos argenti pondera et auri,

498 parta metalliferis longo discrimine terris.

499 Hinc nova complerunt haud tardo milite castra

500 venales animae, Rhodani qui gurgite gaudent,

501 quorum serpit Arar per rura pigerrimus undae.

502 Jamque, hieme affecta, mitescere coeperat annus.

503 Inde, iter ingrediens rapidum per Celtica rura,

504 miratur domitas Alpes ac pervia montis

505 ardua et Herculeae quaerit vestigia plantae

506 germanique vias divinis comparat ausis.

507 Ut vero ventum in culmen castrisque resedit

508 Hannibalis : "Quos Roma", inquit, "quos altius, oro,

509 attollit muros, qui post haec moenia fratri

510 victa meo stent incolumes ? Sit gloria dextrae

511 felix tanta precor, neve usque ad sidera adisse

512 invideat laevus nobis deus." Agmine celso

513 inde alacer, qua munitum declivis ab alto

514 agger monstrat iter, properatis devolat armis.

515 Non tanto strepuere metu primordia belli ;

516 nunc geminum Hannibalem, nunc jactant bina coire

517 hinc atque hinc castra, et pastos per prospera bella

518 sanguine ductores Italo conjungere Martem

519 et duplicare acies ; venturum ad moenia cursu

520 hostem praecipiti et visurum haerentia porta

521 spicula, Elissaeis nuper contorta lacertis.

184

522 His super infrendens sic secum Oenotria Tellus :

523 "Tantone, heu superi ! ) spernor contempta furore

524 Sidoniae gentis, quae quondam sceptra timentem

525 nati Saturnum nostris considere in oris

526 et regnare dedi ? Decima haec jam vertitur aestas,

527 ex quo proterimur ; juvenis, cui sola supersunt

528 in superos bella, extremo de litore rapta

529 intulit arma mihi temeratisque Alpibus ardens

530 in nostros descendit agros. Quot corpora texi

531 caesorum stratis totiens deformis alumnis !

532 Nulla mihi floret bacis felicibus arbor ;

533 immatura seges rapido succiditur ense ;

534 culmina villarum nostrum delapsa feruntur

535 in gremium foedantque suis mea regna ruinis.

536 Hunc etiam, vastis qui nunc sese intulit oris,

537 perpetiar, miseras quaerentem exurere belli

538 reliquias ? Tum me scindat vagus Afer aratro,

539 et Libys Ausoniis commendet semina sulcis,

540 ni cuncta, exsultant quae latis agmina campis,

541 uno condiderim tumulo !" Dum talia versat,

542 et thalamos claudit Nox atra deumque hominumque,

543 tendit Amyclaei praeceps ad castra nepotis.

544 Is tum Lucanis cohibentem finibus arma

545 Poenum vicini servabat caespite valli.

546 Hic juvenem aggreditur Latiae telluris imago :

547 "Clausorum decus atque erepto maxima Romae

548 spes Nero Marcello, rumpe atque expelle quietem.

549 Magnum aliquid tibi, si patriae vis addere fata,

550 audendum est, quod depulso quoque moenibus hoste,

551 victores fecisse tremant. Fulgentibus armis

552 Poenus inundavit campos, qua Sena relictum

553 Gallorum a populis servat per saecula nomen.

554 Ni propere alipedes rapis ad certamina turmas,

555 serus deletae post auxiliabere Romae.

556 Surge, age, fer gressus. Patulos regione Metauri

557 damnavi tumulis Poenorum atque ossibus agros."

558 His dictis abit atque abscedens visa paventem

559 attrahere et fractis turmas propellere portis.

560 Rumpit flammato turbatus corde soporem

561 ac, supplex geminas tendens ad sidera palmas,

562 Tellurem Noctemque et caelo sparsa precatur

563 astra ducemque viae tacito sub lumine Phoeben.

564 Inde legit dignas tanta ad conamina dextras.

565 Quaque jacet superi Larinas accola ponti,

566 qua duri bello gens Marrucina fidemque

567 exuere indocilis sociis Frentanus in armis,

568 tum, qua vitiferos domitat Praetutia pubes,

569 laeta laboris, agros, et penna et fulmine et undis

570 hibernis et Achaemenio velocior arcu

571 evolat. Hortator sibi quisque : "Age, perge, salutem

572 Ausoniae ancipites superi et, stet Roma cadatve,

573 in pedibus posuere tuis", clamantque ruuntque.

574 Hortandi genus - acer habet praecedere ductor.

575 Illum augent cursus adnisi aequare sequendo

576 atque indefessi noctemque diemque feruntur.

577 At Roma, adversi tantum et mala gliscere belli

578 accipiens, trepidare metu nimiumque Neronem

579 speravisse queri atque uno sibi vulnere posse

185

580 auferri restantem animam. Non arma nec aurum

581 nec pubem nec, quem fundat, superesse cruorem.

582 Scilicet Hasdrubalem invadat, qui ad proelia soli

583 Hannibali satis esse nequit ? Jam rursus, ubi arma

584 avertisse suo cognorit devia vallo,

585 haesurum portis Poenum ; venisse, superbo

586 qui fratri certet, cui maxima gloria cedat

587 urbis deletae. Fremit amens corde sub imo

588 ordo patrum ac magno interea meditatur amore

589 servandi decoris, quonam se fine minanti

590 servitio eripiat divosque evadat iniquos.

591 Hos inter gemitus obscuro noctis opacae

592 succedit castris Nero quae conjuncta feroci

593 Livius Hasdrubali vallo custode tenebat.

594 Belliger is quondam scitusque accendere Martem

595 floruerat primo clarus pugnator in aevo.

596 Mox falso laesus non aequi crimine vulgi,

597 secretis ruris tristes absconderat annos.

598 Sed postquam gravior moles terrorque periclo

599 poscebat propiore virum, revocatus ad arma

600 tot caesis ducibus, patriae donaverat iram.

601 At non Hasdrubalem fraudes latuere recentum

602 armorum, quamquam tenebris Nox texerat astus.

603 Pulveris in clipeis vestigia visa movebant

604 et, properi signum accursus, sonipesque virique

605 substricti corpus. Bis claro bucina signo

606 praeterea gemino prodebat juncta magistro

607 castra regi. Verum, fratri si vita supersit,

608 qui tandem licitum socias conjungere vires

609 consulibus ? Sed enim solum, dum vera patescant,

610 cunctandi restare dolum Martemque trahendi.

611 Nec consulta fugae segni formidine differt.

612 Nox, somni genetrix, mortalia pectora curis

613 purgarat, tenebraeque horrenda silentia alebant :

614 erepit, suspensa ferens vestigia, castris

615 et muta elabi tacito jubet agmina passu.

616 Illunem nacti per rura tacentia noctem

617 accelerant vitantque sonos ; sed percita falli

618 sub tanto motu Tellus nequit. Implicat actas

619 caeco errore vias umbrisque faventibus arto

620 circumagit spatio sua per vestigia ductos.

621 Nam qua curvatas sinuosis flexibus amnis

622 obliquat ripas refluoque per aspera lapsu

623 in sese redit, hac, casso ducente labore,

624 exiguum involvunt frustratis gressibus orbem,

625 inque errore viae tenebrarum munus ademptum.

626 Lux surgit panditque fugam. Ruit acer apertis

627 turbo equitum portis, atque omnes ferrea late

628 tempestas operit campos. Nondum arma manusque

629 permixtae, jam tela bibunt praemissa cruorem.

630 Hinc, jussae Poenum fugientem sistere, pennae

631 Dictaeae volitant ; hinc lancea turbine nigro

632 fert letum cuicumque viro, quem prenderit ictus.

633 Deponunt abitus curam trepidique coactas

634 constituunt acies et spes ad proelia vertunt.

635 Ipse inter medios (nam rerum dura videbat)

636 Sidonius ductor, tergo sublimis ab alto

637 quadrupedantis equi, tendens vocemque manusque :

186

638 "Per decora extremo vobis quaesita sub axe,

639 per fratris laudes oro, venisse probemus

640 germanum Hannibalis. Latio Fortuna laborat

641 adversis documenta dare atque ostendere, quantus

642 verterit in Rutulos domitor telluris Hiberae,

643 suetus ad Herculeas miles bellare columnas.

644 Forsitan et pugnas veniat germanus in ipsas.

645 Digna viro, digna, obtestor, spectacula pleno

646 corporibus properate solo. Quicumque timeri

647 dux bello poterat, fratri jacet ; unica nunc spes,

648 e poena et latebris infracto Livius aevo

649 damnatum offertur vobis, caput. Ite, agite, oro,

650 sternite ductorem, cum quo concurrere fratri

651 sit pudor, et turpi finem donate senectae."

652 At contra Nero : "Quid cessas clusisse labores

653 ingentis belli ? Pedibus tibi gloria, miles,

654 parta ingens : nunc accumula coepta ardua dextra.

655 Heu temere abducto liquisti robore castra,

656 ni factum absolvit victoria. Praecipe laudem :

657 adventu cecidisse tuo memorabitur hostis."

658 Parte alia, insignis nudatis casside canis,

659 Livius : "Huc, juvenes, huc me spectate ruentem

660 in pugnas ; quantumque meus patefecerit ensis,

661 tantum intrate loci et tandem praecludite ferro

662 jam nimium patulas Poenis grassantibus Alpes.

663 Quod ni veloci prosternimus agmina Marte,

664 et fulmen subitum Carthaginis Hannibal adsit,

665 qui deus infernis quemquam nostrum eximat umbris ? "

666 Hinc, galea capite accepta, dicta horrida ferro

667 sancit et, obtectus senium, fera proelia miscet.

668 Illum, per cuneos et per densissima campi

669 corpora tot dantem leto, quot spicula torsit,

670 turbati fugere Macae, fugere feroces

671 Autololes Rhodanique comas intonsa juventus.

672 Fatidicis Nabis veniens Hammonis harenis

673 improba miscebat securus proelia fati,

674 ceu tutante deo ; ac patriis spolia Itala templis

675 fixurum vano tumidus promiserat ore.

676 Ardebat gemma Garamantide caerula vestis,

677 ut cum sparsa micant stellarum lumina caelo,

678 et gemmis galeam clipeumque accenderat auro.

679 Casside cornigera dependens infula sacros

680 prae se terrores divumque ferebat honorem.

681 Arcus erat pharetraeque viro atque incocta cerastis

682 spicula, et armatus peragebat bella veneno.

683 Necnon, cornipedis tergo de more repostus,

684 sustentata genu per campum pondera conti

685 Sarmatici prona adversos urgebat in hostes.

686 Tum quoque transfixum telo per membra, per arma

687 consulis ante oculos magno clamore Sabellum

688 asportabat ovans et ovans Hammona canebat.

689 Non tulit hanc iram tantosque in corde tumores

690 barbarico senior telumque intorsit et una

691 praedam animamque simul victori victor ademit.

692 Adsilit, audito tristis clamore ruinae,

693 Hasdrubal, et coeptantem Arabum raptare perempto

694 gemmiferi spolium cultus auroque rigentes

695 exuvias jaculum a tergo perlibrat ad ossa.

187

696 Jam correpta miser geminis velamina palmis

697 carpebat propere et trepidos nudaverat artus.

698 Concidit ac sacras vestes atque aurea fila

699 reddidit exanimo, spoliatum lapsus in hostem.

700 At Canthus Rutilum, Canthus possessor harenae,

701 qua celebre invicti nomen posuere Philaeni,

702 ditem ovium Rutilum obtruncat, cui mille sub altis

703 lanigerae balant stabulis. Ipse, otia molli

704 exercens cura, gelido nunc flumine soles

705 frangebat nimios pecori, nunc laetus in herba

706 tondebat niveae splendentia vellera lanae,

707 aut, pecus e pastu cum sese ad tecta referret,

708 noscentes matres spectabat ovilibus agnos.

709 Occubuit clipei transfixo proditus aere

710 et sero ingemuit stabulis exisse paternis.

711 Acrius hoc Italum pubes incurrit et urget,

712 ut torrens, ut tempestas, ut flamma corusci

713 fulminis, ut Borean pontus fugit, ut cava currunt

714 nubila, cum pelago caelum permiscuit Eurus.

715 Procerae stabant, Celtarum signa, cohortes,

716 prima acies ; hos impulsu cuneoque feroci

717 laxat vis subita ; et fessos errore viarum

718 nec soli faciles longique laboris anhelos

719 avertit patrius genti pavor. Addere tergo

720 hastas Ausonius teloque instare sequaci

721 nec donare fugam. Cadit uno vulnere Thyrmis,

722 non uno Rhodanus ; profligatumque sagitta

723 lancea deturbat Morinum et jam jamque cadentem.

724 Cedentes urget totas largitus habenas,

725 Livius acer equo et turmis abeuntibus infert

726 cornipedem. Tunc aversi surgentia colla

727 disicit ense Mosae. Percussit pondere terram

728 cum galea ex alto lapsum caput, at residentem

729 turbatus rapuit sonipes in proelia truncum.

730 Hic Cato (nam medio vibrabat et ipse tumultu) :

731 "Si, primas", inquit, "bello cum amisimus Alpes,

732 hic juveni oppositus Tyrio foret ! Ei mihi quanta

733 cessavit Latio dextra, et quot funera Poenis

734 donarunt pravi suffragia tristia Campi ! "

735 Jamque inclinabant acies, cunctisque pavorem

736 Gallorum induerat pavor, et Fortuna ruebat

737 Sidonia ; ad Rutulos Victoria verterat alas.

738 Celsus, ceu prima reflorescente juventa,

739 ibat consul, ovans major majorque videri.

740 Ecce, trahens secum canentem pulvere turmam,

741 ductor Agenoreus subit, intorquensque lacertis

742 tela, sonat : "Cohibete fugam. Cui cedimus hosti ?

743 Nonne pudet ? Conversa senex marcentibus annis

744 agmina agit. Nunc, quaeso, mihi nunc dextera in armis

745 degenerat, nostrique piget ? Mihi Belus avorum

746 principium, mihi cognatum Sidonia Dido

747 nomen, et ante omnes bello numerandus Hamilcar

748 est genitor ; mihi, cui cedunt montesque lacusque

749 et campi atque amnes, frater ; me magna secundum

750 Carthago putat Hannibali ; me Baetis in oris

751 aequant germano passae mea proelia gentes."

752 Talia dum memorat medios ablatus in hostes,

753 ut nova conspecti fulserunt consulis arma,

188

754 hastam praepropero nisu jacit. Illa per oras

755 aerati clipei et loricae tegmina summo

756 incidit haud felix umero parceque petitum

757 perstrinxit corpus nec multo tincta cruore,

758 vana sed optanti promisit gaudia Poeno.

759 Turbati Rutuli, confusaque pectora visu

760 terrifico. Tunc increpitans conamina consul :

761 "Femineis laesum vana inter proelia corpus

762 unguibus, aut palmis credas puerilibus ictum.

763 Ite, docete, viri, Romanae vulnera suerint

764 quanta afferre manus." Tum vero effunditur ingens

765 telorum vis, et densa sol vincitur umbra.

766 Jamque per extentos alterna strage virorum

767 corpora fusa jacent campos demersaque in undam

768 junxerunt cumulo crescente cadavera ripas.

769 Ut, cum venatu saltus exercet opacos

770 Dictynna et laetae praebet spectacula matri,

771 aut Cynthi nemora excutiens aut Maenala lustrans,

772 omnis Naiadum plenis comitata pharetris

773 turba ruit, striduntque sagittiferi coryti).

774 Tum per saxa ferae perque ipsa cubilia fusae,

775 per valles fluviosque atque antra virentia musco

776 multa strage jacent. Exsultat vertice montis

777 gratam perlustrans oculis Latonia praedam.

778 Audito ante alios senioris vulnere, rumpit

779 per medios Nero saevus iter, visaque virorum

780 aequali pugna : "Quid enim, quid deinde relictum est

781 Italiae fatis ? Hunc si non vincitis hostem,

782 Hannibalem vincetis ? " ait. Ruit ocius amens

783 in medios ; Tyriumque ducem inter prima frementem

784 agmina ut aspexit, rabidi ceu belua ponti,

785 per longum sterili ad pastus jactata profundo,

786 cum procul in fluctu piscem male saucia vidit,

787 aestuat et, lustrans nantem sub gurgite praedam,

788 absorbet late permixtum piscibus aequor.

789 Non telo mora, non dictis. "Haud amplius", inquit,

790 "elabere mihi. Non hic nemora avia fallent

791 Pyrenes, nec promissis frustrabere vanis,

792 ut quondam terra fallax deprensus Hibera

793 evasti nostram mentito foedere dextram."

794 Haec Nero et intorquet jaculum ; nec futilis ictus.

795 Nam latere extremo cuspis librata resedit.

796 Invadit stricto super haec interritus ense

797 collapsique premens umbone trementia membra :

798 "Si qua sub extremo casu mandata referri

799 germano vis forte tuo, portabimus", inquit.

800 Contra Sidonius : "Leto non terreor ullo.

801 Utere Marte tuo, dum nostris manibus adsit

802 actutum vindex. Mea si suprema referre

803 fratri verba paras, mando : Capitolia victor

804 exurat cinerique Jovis permisceat ossa

805 et cineres nostros." Cupientem annectere plura

806 ferventemque ira mortis transverberat ense

807 et rapit infidum victor caput. Agmina fuso

808 sternuntur duce, non ultra fidentia Marti.

809 Jamque diem solisque vices nox abstulit atra,

810 cum vires parco victu somnoque reducunt ;

811 ac, nondum remeante die, victricia signa,

189

812 qua ventum, referunt clausis formidine castris.

813 Tum Nero, procera sublimia cuspide portans

814 ora ducis caesi : "Cannas pensavimus", inquit,

815 "Hannibal, et Trebiam et Trasimenni litora tecum

816 fraterno capite. I, duplica nunc perfida bella

817 et geminas accerse acies. Haec praemia restant,

818 qui tua tramissis optarint Alpibus arma."

819 Compressit lacrimas Poenus minuitque ferendo

820 constanter mala et inferias in tempore dignas

821 missurum fratri clauso commurmurat ore.

822 Tum, castris procul amotis, adversa quiete

823 dissimulans, dubia exclusit certamina Martis.

P_16 v.1 Bruttia maerentem casus patriaeque suosque

2 Hannibalem accepit tellus. Hic aggere saeptus

3 in tempus posita ad renovandum bella coquebat :

4 abditus ut silva, stabulis cum cessit ademptis,

5 amisso taurus regno gregis avia clauso

6 molitur saltu certamina ; jamque feroci

7 mugitu nemora exterret perque ardua cursu

8 saxa ruit ; sternit silvas rupesque lacessit

9 irato rabidus cornu ; tremit omnis ab alto

10 prospectans scopulo pastor nova bella parantem.

11 Sed vigor hausurus Latium, si cetera Marti

12 adjumenta forent, prava obtrectante suorum

13 invidia revocare animos ac stare negata

14 cogebatur ope et senio torpescere rerum.

15 Parta tamen formido manu et tot caedibus olim

16 quaesitus terror velut inviolabile telis

17 servabant sacrumque caput, proque omnibus armis

18 et castrorum opibus dextrisque recentibus unum

19 Hannibalis sat nomen erat. Tot dissona lingua

20 agmina, barbarico tot discordantia ritu

21 corda virum mansere gradu, rebusque retusis

22 fidas ductoris tenuit reverentia mentes.

23 Nec vero Ausonia tantum se laetus agebat

24 Dardanidis Mavors : jam terra cedit Hibera

25 auriferis tandem Phoenix depulsus ab arvis,

26 jam Mago exutus castris agitante pavore

27 in Libyam propero tramisit caerula velo.

28 Ecce aliud decus haud uno contenta favore

29 nutribat Fortuna duci. Nam concitus Hannon

30 adventabat, agens crepitantibus agmina caetris

31 barbara et indigenas serus raptabat Hiberos.

32 Non ars aut astus belli vel dextera deerat,

33 si non Scipiadae concurreret. Omnia ductor

34 magna adeo Ausonius majori mole premebat,

35 ut Phoebe stellas, ut fratris lumina Phoeben

36 exuperant montisque Atlas et flumina Nilus,

37 ut pater Oceanus Neptunia caerula vincit.

38 Vallantem castra (obscuro nam vesper Olympo

39 fundere non aequam trepidanti coeperat umbram)

40 adgreditur Latius rector, subitoque tumultu

41 caeduntur passim coepti munimina valli

42 imperfecta super ; contexere herbida lapsos

190

43 pondera, et in tumuli concessit caespes honorem.

44 Vix uni mens digna viro, novisse minores

45 quam deceat pretiumque operis sit tradere famae.

46 Cantaber ingenio membrorum et mole timeri

47 vel nudus telis poterat Larus. Hic fera gentis

48 more securigera miscebat proelia dextra.

49 Et quamquam fundi se circum pulsa videret

50 agmina, deleta gentilis pube catervae,

51 caesorum implebat solus loca. Seu foret hostis

52 comminus, expleri gaudebat vulnere frontis

53 adversae ; seu laeva acies in bella vocaret,

54 obliquo telum reflexum Marte rotabat.

55 At cum pone ferox aversi in terga veniret

56 victor, nil trepidans, retro jactare bipennem

57 callebat, nulla belli non parte timendus.

58 Huic ducis invicti germanus turbine vasto

59 Scipio contorquens hastam cudone comantes

60 disjecit crinis. Namque altius acta cucurrit

61 cuspis, et elata procul est ejecta securi.

62 At juvenis, cui telum ingens accesserat ira,

63 barbaricam adsiliens magno clamore bipennem

64 incutit. Intremuere acies, sonuitque per auras

65 pondere belligero pulsati tegminis umbo.

66 Haud impune quidem : remeans nam dextera ab ictu

67 decisa est gladio ac dilecto immortua telo.

68 Qui postquam murus miseris ruit, agmina concors

69 avertit fuga confestim dispersa per agros.

70 Nec pugnae species, sed poenae tristis imago

71 illa erat hinc tantum caedentum atque inde ruentum.

72 Per medios Hannon palmas post terga revinctus

73 ecce trahebatur lucemque (heu, dulcia caeli

74 lumina !), captivus lucem inter vincla petebat.

75 Cui rector Latius : "Tanta, en, qui regna reposcant,

76 quis cedat toga et armiferi gens sacra Quirini !

77 Servitio si tam faciles, cur bella refertis ? "

78 Haec inter celerare gradum, conjungat ut arma,

79 Hasdrubalem ignarum cladis praenuntius adfert

80 explorator eques. Raptat dux obvia signa,

81 ac postquam optatam laetus contingere pugnam

82 vidit et ad letum magno venientia cursu

83 agmina, suspiciens caelum : "Nil amplius", inquit,

84 "vos hodie posco, superi. Protraxtis ad arma

85 quod profugos, satis est. In dextra cetera nobis

86 vota, viri. Rapite, ite, precor. Vocat ecce furentes

87 hinc pater, hinc patruus. Gemina o mihi numina belli

88 ducite, adeste, sequor. Dignas spectabitis, aut me

89 praescia mens fallit, vestro jam nomine caedes.

90 Nam quis erit tandem campis telluris Hiberae

91 bellandi modus ? En umquam lucebit in orbe

92 ille dies, quo te armorum, Carthago, meorum

93 aspiciam sonitus admotaque bella trementem ? "

94 Dixerat, et raucus stridenti murmure clangor

95 increpuit. Tonuere feris clamoribus astra.

96 Concurrunt, quantumque rapit violentia ponti

97 et Notus et Boreas et inexorabilis Auster

98 cum mergunt plenas tumefacta sub aequora classes,

99 aut cum letiferos accendens Sirius ignes

100 torret anhelantem saevis ardoribus orbem,

191

101 tantum acies hominumque ferox discordia ferro

102 demetit. Haud ullus terrarum aequarit hiatus

103 pugnarum damna, aut strages per inhospita lustra

104 umquam tot dederit rabies horrenda ferarum.

105 Jam campi vallesque madent, hebetataque tela.

106 Et Libys occubuere et amantes Martis Hiberi.

107 Stat tamen una loco perfossis debilis armis

108 luctaturque acies, qua concutit Hasdrubal hastam.

109 Nec finem daret ille dies animosaque virtus,

110 ni perlapsa viro loricae tegmen harundo

111 et parco summum violasset vulnere corpus

112 suasissetque fugam. Rapido certamina linquit

113 in latebras avectus equo noctisque per umbram

114 ad Tartessiacos tendit per litora portus.

115 Proximus in pugna ductori Marte manuque

116 regnator Nomadum fuerat, mox foedere longo

117 cultuque Aeneadum nomen Masinissa superbum.

118 Huic fesso, quos dura fuga et nox suaserat atra,

119 carpenti somnos subitus rutilante coruscum

120 vertice fulsit apex, crispamque involvere visa est

121 mitis flamma comam atque hirta se spargere fronte.

122 Concurrunt famuli et serpentes tempora circum

123 festinant gelidis restinguere fontibus ignes.

124 At grandaeva deum praenoscens omina mater :

125 "Sic, sic, caelicolae, portentaque vestra secundi

126 condite", ait. "Duret capiti per saecula lumen.

127 Ne vero, ne, nate, deum tam laeta pavesce

128 prodigia, aut sacras metue inter tempora flammas.

129 Hic tibi Dardaniae promittit foedera gentis,

130 hic tibi regna dabit regnis majora paternis

131 ignis et adjunget Latiis tua nomina Fastis."

132 Sic vates, juvenisque animum tam clara movebant

133 monstra, nec a Poenis ulli virtutis honores,

134 Hannibal ipse etiam jam jamque modestior armis.

135 Aurora obscuri tergebat nubila caeli

136 vixque Atlantiadum rubefecerat ora sororum.

137 Tendit in Ausonios et adhuc hostilia castra.

138 Atque ubi se vallo intulerat ductorque benigno

139 accepit Latius vultu, rex talibus infit :

140 "Caelestum monita et sacrae responsa parentis

141 disque tua, o Rutulum rector, gratissima virtus

142 avulsum Tyriis huc me duxere volentem.

143 Si tibi non segnes tua contra fulmina saepe

144 visi stare sumus, dignam te, nate Tonantis,

145 adferimus dextram. Nec nos aut vana subegit

146 incertae mentis levitas et mobile pectus,

147 aut spes et laeti sectamur praemia Martis.

148 Perfidiam fugio et perjuram ab origine gentem.

149 Tu, quando Herculeis finisti proelia metis,

150 nunc ipsam belli nobiscum invade parentem.

151 Ille tibi, qui jam gemino Laurentia lustro

152 possedit regna et scalas ad moenia Romae

153 admovet, in Libyam flammis ferroque trahendus."

154 Sic Nomadum ductor. Tunc dextra Scipio dextram

155 amplexus : "Si pulchra tibi Mavorte videtur,

156 pulchrior est gens nostra fide. Dimitte bilingues

157 ex animo socios. Magna hinc te praemia clarae

158 virtutis, Masinissa, manent, citiusque vel armis

192

159 quam gratae studio vincetur Scipio mentis.

160 Cetera quae Libyam portari incendia suades,

161 expediet tempus ; nec enim sunt talia rerum

162 non meditata mihi, et mentem Carthago fatigat."

163 Hinc juveni dona insignem velamine picto

164 dat chlamydem stratumque ostro, quem ceperat ipse

165 dejecto victor Magone animique probarat,

166 cornipedem, tum, qua divum libabat ad aras

167 Hasdrubal, ex auro pateram galeamque comantem.

168 Exin firmato sociali foedere regis

169 vertendas agitat jam nunc Carthaginis arces.

170 Massylis regnator erat ditissimus oris

171 nec nudus virtute Syphax ; quem jura petebant

172 innumerae gentes extremaque litore Tethys.

173 Multa viro terra ac sonipes et belua, terror

174 bellorum, nec non Marti delecta juventus.

175 Nec foret aut ebore aut solido qui vinceret auro

176 Gaetulisve magis fucaret vellus aenis.

177 Has adjungere opes avidus reputansque laborem

178 si vertat rex ad Poenos, dare vela per altum

179 imperat atque animo jam tum Africa bella capessit.

180 Verum ubi perventum et portus tenuere carinae

181 jam trepida fugiens per proxima litora puppe

182 Hasdrubal adflictis aderat nova foedera quaerens

183 rebus, et ad Tyrios Massylia signa trahebat.

184 Audito pariter populorum in regna duorum

185 advenisse duces, qui tota mole laborent

186 disceptentque armis terrarum uter imperet orbi,

187 celsus mente Syphax acciri in tecta benigne

188 imperat et tanto regni se tollit honore.

189 Tum laetos volvens oculos adversa per ora,

190 sic Latium adfatur juvenem ac prior incipit ultro :

191 "Quam te, Dardanide pulcherrime, mente serena

192 accipio intueorque libens ! Quamque ora recordor

193 laetus Scipiadae ! Revocat tua forma parentem.

194 Nam repeto, Herculeas Erythia ad litora Gades

195 cum studio pelagi et spectandis aestibus undae

196 venissem, magnos vicina ad flumina Baetis

197 ductores miro quodam me cernere amore.

198 Tum mihi dona viri praeda delecta tulere,

199 arma simul regnoque meo tum cognita primum

200 cornipedum frena atque arcus, quis cedere nostra

201 nunc norunt jacula, et veteres tribuere magistros

202 militiae, qui dispersas sine lege catervas

203 vestro formarent ritu ad certamina Martis.

204 Ast ego, cum contra, nostris quae copia regnis,

205 nunc auri ferrem, nivei nunc munera dentis,

206 nil valui precibus. Solos sibi cepit uterque

207 quos cohibebat ebur vaginae sectilis enses.

208 Quare, age, laetus have nostros intrare penates

209 ac, mea quando adfert Libycum fortuna per undas

210 ductorem, facili, quae dicam, percipe mente.

211 Et vos, qui Tyriae regitis Carthaginis arces,

212 Hasdrubal, huc aures, huc quaeso advertite sensus.

213 Quanta per Ausonios populos torrentibus armis

214 tempestas ruat et Latio suprema minetur,

215 utque bibant Tyrium bis quinos saeva per annos

216 Sicana nunc tellus, nunc litora Hibera cruorem,

193

217 cui nescire licet ? Quin ergo tristia tandem

218 considunt bella, et deponitis arma volentes ?

219 Tu Libya, tu te Ausonia cohibere memento.

220 Haud deformis erit vobis ad foedera versis

221 pacator mediusque Syphax." Subjungere plura

222 non passus gentis morem arbitriumque senatus

223 Scipio demonstrat, vanique absistere coepti

224 spe jubet, et patres docet haec expendere solos.

225 Suadendi modus hic, quodque est de parte diei

226 exacti super, ad mensas et pocula vertunt,

227 atque, epulis postquam finis, dant corpora somno

228 et dura in noctem curarum vincula solvunt.

229 Jamque novum terris pariebat limine primo

230 egrediens Aurora diem, stabulisque subibant

231 ad juga solis equi, necdum ipse ascenderat axem,

232 sed prorupturis rutilabant aequora flammis.

233 Exigit e stratis corpus vultuque sereno

234 Scipio contendit Massyli ad limina regis.

235 Illi mos patrius fetus nutrire leonum

236 et catulis rabiem atque iras expellere alendo.

237 Tum quoque fulva manu mulcebat colla jubasque

238 et fera tractabat ludentum interritus ora.

239 Dardanium postquam ductorem accepit adesse,

240 induitur chlamydem, regnique insigne vetusti

241 gestat laeva decus, cinguntur tempora vitta

242 albente, ac lateri de more adstringitur ensis.

243 Hinc in tecta vocat, secretisque aedibus hospes

244 sceptrifero cum rege pari sub honore residunt.

245 Tum prior his infit terrae pacator Hiberae :

246 "Prima mihi domitis Pyrenes gentibus ire

247 ad tua regna fuit properantem et maxima cura,

248 o sceptri venerande Syphax. Nec me aequore saevus

249 tardavit medio pontus. Non ardua regnis

250 quaesumus aut inhonora tuis : conjunge Latinis

251 unanimum pectus sociusque accede secundis.

252 Non tibi Massylae gentes extentaque tellus

253 Syrtibus et latis proavita potentia campis

254 amplius attulerint decoris, quam Romula virtus

255 certa juncta fide et populi Laurentis honores.

256 Cetera quid referam ? Non ullus scilicet ulli

257 aecus caelicolum qui Dardana laeserit arma."

258 Audivit laeto Massylus et adnuit ore

259 complexusque virum : "Firmemus prospera", dixit,

260 "omina, nec votis superi concordibus absint,

261 cornigerumque Jovem Tarpeiumque ore vocemus."

262 Et simul extructis caespes surrexerat aris

263 victimaque admotae stabat subjecta bipenni,

264 cum subito abruptis fugiens altaria taurus

265 exiluit vinclis mugituque excita late

266 implevit tecta et fremitu suspiria rauco

267 congeminans, trepida terrorem sparsit in aula ;

268 vittaque, majorum decoramen, fronte sine ullo

269 delapsa attactu nudavit tempora regis.

270 Talia caelicolae casuro tristia regno

271 signa dabant, saevique aderant gravia omina fati.

272 Hunc fractum bello regem solioque revulsum,

273 tempus erit, cum ducet agens ad templa Tonantis

274 qui tunc orabat socialia foedera supplex.

194

275 His actis repetit portum puppesque secundo

276 dat vento et notis reddit se Scipio terris.

277 Concurrere avidae gentes, variosque subacta

278 Pyrene misit populos. Mens omnibus una :

279 concordes regem appellant regemque salutant.

280 Scilicet hunc summum norunt virtutis honorem.

281 Sed postquam miti rejecit munera vultu

282 Ausonio non digna viro, patriosque vicissim

283 edocuit ritus et Romam nomina regum

284 monstravit nescire pati, tum versus in unam

285 quae restat, curam, nullo super hoste relicto,

286 et Latios simul et vulgum Baetisque Tagique

287 convocat, ac medio in coetu sic deinde profatur :

288 "Quando ita caelicolum nobis propensa voluntas

289 adnuit, extremo Libys ut dejectus ab orbe

290 aut his occideret campis, aut axe relicto

291 Hesperio patrias exul lustraret harenas,

292 jam vestra tumulos terra celebrare meorum

293 est animus pacemque dare exposcentibus umbris.

294 Mente favete pari atque aures advertite vestras :

295 Septima cum solis renovabitur orbita caelo,

296 quique armis ferroque valent, quique arte regendi

297 quadrijugos pollent currus, quis vincere planta

298 spes est, et studium jaculis impellere ventos,

299 adsint ac pulchrae certent de laude coronae.

300 Praemia digna dabo, e Tyria spolia incluta praeda,

301 nec quisquam nostri discedet muneris expers."

302 Sic donis vulgum laudumque cupidine flammat.

303 Jamque dies praedicta aderat, coetuque sonabat

304 innumero campus simulatasque ordine justo

305 exequias rector lacrimis ducebat obortis.

306 Omnis Hiber, omnis Latio sub nomine miles

307 dona ferunt tumulisque super flagrantibus addunt.

308 Ipse, tenens nunc lacte, sacro nunc plena Lyaeo

309 pocula, odoriferis aspergit floribus aras.

310 Tum Manes vocat excitos laudesque virorum

311 cum fletu canit et veneratur facta jacentum.

312 Inde refert sese circo et certamina prima

313 incohat, ac rapidos cursus proponit equorum.

314 Fluctuat aequoreo fremitu rabieque faventum

315 carceribus nondum reseratis, mobile vulgus

316 atque fores oculis et limina servat equorum.

317 Jamque ubi prolato sonuere repagula signo

318 et toto prima emicuit vix ungula cornu,

319 tollitur in caelum furiali turbine clamor,

320 pronique ac similes certantibus ore sequuntur

321 quisque suos currus magnaque volantibus idem

322 voce locuntur equis. Quatitur certamine circus

323 hortantum, ac nulli mentem non abstulit ardor.

324 Instant praeceptis et equos clamore gubernant.

325 Fulvus harenosa surgens tellure sub auras

326 erigitur globus atque operit caligine densa

327 cornipedumque vias aurigarumque labores.

328 Hic studio furit acris equi, furit ille magistri.

329 Hos patriae favor, hos accendit nobile nomen

330 antiqui stabuli. Sunt quos spes grata fatiget

331 et nova ferre jugum cervix ; sunt cruda senectus

332 quos juvet, et longo sonipes spectatus in aevo.

195

333 Evolat ante omnis rapidoque per aera curru

334 Callaicus Lampon fugit atque ingentia tranat

335 exultans spatia, et ventos post terga relinquit.

336 Conclamant plausuque fremunt votique peractam

337 majorem credunt praerepto limite partem.

338 At, quis interior cura et prudentia circi

339 altior, effusas primo certamine vires

340 damnare, et cassis longe increpitare querelis

341 indispensato lassantem corpora nisu :

342 "Quo nimius, quo, Cyrne, ruis ? " (nam Cyrnus agebat) ;

343 "verbera dimitte et revoca moderatus habenas !"

344 Heu surdas aures ! Fertur securus equorum

345 nec meminit quantum campi decurrere restet.

346 Proximus, a primo distans quantum aequore currus

347 occupat ipse loci, tantum, sed proximus ibat

348 Astur Panchates ; patrium frons alba nitebat

349 insigne et patrio pes omnis concolor albo.

350 Ingentes animi, membra haud procera decusque

351 corporis exiguum, sed tum sibi fecerat alas

352 concitus atque ibat campo indignatus habenas.

353 crescere sublimem atque augeri membra putares.

354 Cinyphio rector cocco radiabat Hiberus.

355 Tertius aequata currebat fronte Peloro

356 Caucasus. Ipse asper, nec qui cervicis amaret

357 adplausae blandos sonitus, clausumque cruento

358 spumeus admorsu gauderet mandere ferrum.

359 At docilis freni et melior parere Pelorus

360 non umquam effusum sinuabat devius axem,

361 sed laevo interior stringebat tramite metam.

362 insignis multa cervice et plurimus idem

363 ludentis per colla jubae. Mirabile dictu,

364 nullus erat pater : ad Zephyri nova flamina campis

365 Vettonum eductum genetrix effuderat Harpe.

366 Nobilis hunc Durius stimulabat in aequore currum,

367 Caucasus antiquo fidebat Atlante magistro.

368 Ipsum Aetola vago Diomedi condita Tyde

369 miserat. Exceptum Trojana ab origine equorum

370 tradebant, quos Aeneae Simoentos ad undas

371 victor Tydides magnis abduxerat ausis.

372 Jamque fere medium evecti certamine campum

373 in spatio addebant, nisusque apprendere primos

374 Panchates animosus equos super altior ire

375 et praecedentem jam jamque ascendere currum

376 pone videbatur, curvatisque ungula prima

377 Callaicum quatiens pulsabat calcibus axem.

378 At postremus Atlas, sed non et segnior ibat

379 postremo Durio : pacis de more putares

380 aequata fronte et concordi currere freno.

381 Sensit ut exhaustas, qui proximus ibat, Hiberus

382 Callaicas Cyrni vires, nec ut ante salire

383 praecipitem currum, et fumantis verbere cogi

384 adsiduo violenter equos, ceu monte procella

385 cum subita ex alto ruit, usque ad colla repente

386 cornipedum protentus et in capita ardua pendens

387 concitat ardentem quod ferret lora secundus

388 Panchatem, vocesque addit cum verbere mixtas :

389 "Tene, Astur, certante feret quisquam aequore palmam

390 erepto ? Consurge, vola, perlabere campum

196

391 adsuetis velox pennis. Decrescit anhelo

392 pectore consumptus Lampon, nec restat hianti

393 quem ferat ad metas jam spiritus." Haec ubi dicta,

394 tollit se sonipes, ceu tunc e carcere primo

395 corriperet spatium, et nitentem opponere curvos

396 aut aequare gradus Cyrnum post terga relinquit.

397 Confremit et caelum et percussus vocibus altis

398 spectantum circus. Fertur sublime per auras

399 altius attollens cervicem victor ovantem

400 Panchates, sociosque trahit prior ipse jugales.

401 At postremus Atlas, Durius postremus in orbem

402 exercent artes : laevos nunc adpetit ille

403 conatus, nunc ille premit certatque subire

404 dexter, et alterni nequiquam fallere temptant,

405 donec confisus primaevae flore juventae

406 obliquum Durius conversis pronus habenis

407 opposuit currum atque eversum propulit axem

408 Atlantis senio invalidi, sed justa querentis :

409 "Quo ruis ? Aut quinam hic rabidi certaminis est mos ?

410 Et nobis et equis letum commune laboras."

411 Dumque ea proclamat, perfracto volvitur axe

412 cernuus, ac pariter fusi, miserabile, campo

413 discordes sternuntur equi. Quatit aequore aperto

414 lora suis victor, mediaque Pelorus harena

415 surgere nitentem fugiens Atlanta reliquit.

416 Nec longum Cyrni defessos prendere currus.

417 Hunc quoque cunctantem et sero moderamina equorum

418 discentem rapido praetervolat incitus axe.

419 Impellit currum clamor vocesque faventum ;

420 jamque etiam dorso atque umeris trepidantis Hiberi

421 ora superposuit sonipes, flatusque vapore

422 terga premi et spumis auriga calescere sentit.

423 Incubuit campo Durius misitque citatos

424 verbere quadrupedes ; nec frustra : aequare videtur

425 aut etiam aequavit juga praecedentia dexter.

426 Attonitus tum spe tanta : "Genitore, Pelore,

427 te Zephyro eductum, nunc, nunc ostendere tempus.

428 Discant, qui pecudum ducunt ab origine nomen,

429 quantum divini praecellat seminis ortus.

430 Victor dona dabis statuesque altaria patri."

431 Et ni successu nimio laetoque pavore

432 proditus elapso foret inter verba flagello,

433 forsan sacrasset Zephyro quas voverat aras.

434 Tum vero infelix, veluti delapsa corona

435 victoris capiti foret, in se versus ab ira

436 auratam medio discindit pectore vestem,

437 ac lacrimae simul et questus ad sidera fusi.

438 Nec jam subducto parebat verbere currus :

439 pro stimulis dorso quatiuntur inania lora.

440 Interea metis certus jam laudis agebat

441 sese Panchates, et praemia prima petebat

442 arduus. Effusas lenis per colla, per armos

443 ventilat aura jubas, tum mollia crura superbi

444 attollens gressus magno clamore triumphat.

445 Par donum solido argento caelata bipennis

446 omnibus, at vario distantia cetera honore.

447 Primus ecum volucrem, Massyli munera regis

448 haud spernenda, tulit. Tulit hinc virtute secundus

197

449 e Tyria, quae multa jacet, duo pocula, praeda,

450 aurifero perfusa Tago. Villosa leonis

451 terga feri et cristis horrens Sidonia cassis

452 tertius inde honor est. Postremo munere Atlantem,

453 quamvis perfracto senior subsederat axe,

454 accitum donat ductor miseratus et aevum

455 et sortem casus. Famulus florente juventa

456 huic datur, adjuncto gentilis honore galeri.

457 His actis ductor laeta ad certamina plantae

458 invitat, positisque accendit pectora donis :

459 "Hanc primus galeam (hac acies terrebat Hiberas

460 Hasdrubal), hunc ensem, cui proxima gloria cursus,

461 accipiet : caeso pater hunc detraxit Hyempsae.

462 Tertius extremam tauro solabere palmam.

463 Cetera contenti discedent turba duobus

464 quisque ferox jaculis quae dat gentile metallum."

465 Fulgentes pueri Tartessos et Hesperos ora

466 ostendere simul vulgi clamore secundo.

467 Hos Tyria misere domo patria inclita Gades.

468 Mox subit aspersus prima lanugine malas

469 Baeticus : hoc dederat puero cognomen ab amne

470 Corduba, et haud parvo certamina laeta fovebat.

471 Inde comam rutilus, sed cum fulgore nivali

472 corporis, implevit caveam clamoribus omnem

473 Eurytus ; excelso nutritum colle crearat

474 Saetabis, atque aderant trepidi pietate parentes.

475 Tum Lamus et Sicoris, proles bellacis Ilerdae,

476 et Theron, potator aquae sub nomine Lethes

477 quae fluit immemori perstringens gurgite ripas.

478 Qui postquam arrecti plantis et pectora proni

479 pulsantesque aestu laudum exultantia corda

480 accepere tuba spatium, exsiluere per auras

481 ocius effusis nervo exturbante sagittis.

482 Diversa et studia et clamor, pendentque faventes

483 unguibus atque suos, ut cuique est gratia, anheli

484 nomine quemque cient. Grex inclitus aequore fertur

485 nullaque tramissa vestigia signat harena.

486 Omnes primaevi flaventiaque ora decori,

487 omnes ire leves atque omnes vincere digni.

488 Extulit incumbens medio jam limite gressum

489 Eurytus et primus brevibus, sed primus, abibat

490 praecedens spatiis. Instat non segnius acer

491 Hesperos, ac prima stringit vestigia planta

492 praegressae calcis. Satis est huic esse priori,

493 huic sperare sat est fieri se posse priorem.

494 Acrius hoc tendunt gressus animique vigore

495 corpora agunt. Auget pueris labor ipse decorem.

496 Ecce levi nisu postremoque agmine currens,

497 postquam sat visus sibi concepisse vigoris,

498 celsus inexhaustas effundit turbine vires

499 non expectato subitusque erumpit et auras

500 praevehitur Theron. Credas Cyllenida plantam

501 aetherio nexis cursu talaribus ire.

502 Jamque hos jamque illos, populo mirante, relinquit

503 et, modo postremus, nunc ordine tertia palma,

504 Hesperon infestat sua per vestigia pressum.

505 Nec jam quem sequitur tantum, sed prima coronae

506 spes trepidat tantis venientibus Eurytus alis.

198

507 Quartus sorte loci, sed si tres ordine servent

508 inceptos cursus nequiquam vana laborans,

509 Tartessos fratrem medio Therone premebat.

510 Nec patiens ultra tollit sese aequore Theron

511 igneus et plenum praetervolat Hesperon irae.

512 Unus erat super, et metae propioribus aegros

513 urebat finis stimulis. Quascumque reliquit

514 hinc labor, hinc penetrans pavor in praecordia vires,

515 dum sperare licet, brevia ad conamina uterque

516 advocat. Aequantur cursus, pariterque ruebant.

517 Et forsan gemina meruissent praemia palma

518 pervecti simul ad metas, ni terga secutus

519 Theronis fusam late per lactea colla

520 Hesperos ingenti tenuisset saevus ab ira

521 traxissetque comam. Tardato laetus ovansque

522 Eurytus evadit juvene atque ad praemia victor

523 emicat et galeae fert donum insigne coruscae.

524 Cetera promisso donata est munere pubes

525 intonsasque comas viridi redimita corona

526 bina tulit patrio quatiens hastilia ferro.

527 Hinc graviora virum certamina, comminus ensis

528 destrictus bellique feri simulacra cientur.

529 Nec, quos culpa tulit, quos crimina noxia vitae,

530 sed virtus animusque ferox ad laudis amorem

531 hi crevere pares ferro, spectacula digna

532 Martigena vulgo suetique laboris imago.

533 Hos inter gemini (quid jam non regibus ausum,

534 aut quod jam regnis restat scelus ? ) impia circo

535 innumero fratres, cavea damnante furorem

536 pro sceptro armatis inierunt proelia dextris.

537 Is genti mos dirus erat, patriumque petebant

538 orbati solium lucis discrimine fratres.

539 Concurrere animis, quantis confligere par est,

540 quos regni furor exagitat, multoque cruore

541 exsatiata simul portantes corda sub umbras

542 occubuere. Pari nisu per pectora adactus

543 intima descendit mucro ; superaddita saevis

544 ultima vulneribus verba, et convicia volvens

545 dirus in invitas effugit spiritus auras.

546 Nec manes pacem passi : nam corpora junctus

547 una cum raperet flamma rogus, impius ignis

548 dissiluit, cineresque simul jacuisse negarunt.

549 Cetera distincto donata est munere turba,

550 ut virtus et dextra fuit. Duxere juvencos

551 impressis dociles terram proscindere aratris,

552 duxere adsuetos lustra exagitare ferarum

553 venatu juvenes, quos dat Maurusia praeda.

554 Necnon argenti necnon insignia vestis

555 captivae pretia et sonipes et crista nitenti

556 insurgens cono, spolia exuviaeque Libyssae.

557 Tum jaculo petiere decus, spectacula circi

558 postrema, et metae certarunt vincere finem

559 Burnus avis pollens, quem misit ripa metalli

560 qua Tagus auriferis pallet turbatus harenis,

561 et Glagus insignis ventos anteire lacerto,

562 et, cujus numquam fugisse hastilia cervi

563 praerapida potuere fuga, venator Aconteus,

564 Indibilisque, diu laetus bellare Latinis,

199

565 jam socius, volucresque vagas deprendere nube

566 adsuetus jaculis, idem et bellator, Ilerdes.

567 Laus Burni prima, infixit qui spicula metae,

568 est donum serva albentis invertere lanas

569 murice Gaetulo docta. At quem proxima honorant

570 praemia, vicinam metae qui propulit hastam,

571 accepto laetus puero discessit Ilerdes,

572 cui ludus nullam cursu non tollere dammam.

573 Tertia palma habuit geminos insignis Aconteus

574 nec timidos agitare canes latratibus aprum.

575 Quos postquam clamor plaususque probavit honores,

576 germanus ducis atque effulgens Laelius ostro

577 nomina magna vocant laeti manesque jacentum

578 atque hastas simul effundunt. Celebrare juvabat

579 sacratos cineres atque hoc decus addere ludis.

580 Ipse etiam mentis testatus gaudia vultu

581 ductor, ut aequavit meritis pia pectora donis

582 et frater thoraca tulit multiplicis auri,

583 Laelius Asturica rapidos de gente jugales,

584 contorquet magnis victricem viribus hastam

585 consurgens, umbrisque dari testatur honorem.

586 Hasta volans, mirum dictu, medio incita campo

587 substitit ante oculos et terrae infixa cohaesit ;

588 tum subitae frondes celsoque cacumine rami

589 et latam spargens quercus, dum nascitur, umbram.

590 Ad majora jubent praesagi tendere vates :

591 id monstrare deos atque hoc portendere signis.

592 Quo super augurio, pulsis de litore cunctis

593 Hesperio Poenis ultor patriaeque domusque

594 Ausoniam repetit Fama ducente triumphum.

595 Nec Latium curis ardet flagrantius ullis

596 quam juveni Libyam et summos permittere fasces.

597 Sed non par animis nec bello prospera turba

598 ancipiti senior temeraria coepta vetabant

599 magnosque horrebant cauta formidine casus.

600 Ergo ubi delato consul sublimis honore

601 ad patres consulta refert deturque potestas

602 orat delendae Carthaginis, altius orsus

603 hoc grandaeva modo Fabius pater ora resolvit :

604 "Haud equidem metuisse queam, satiatus et aevi

605 et decoris, cui jam superest et gloria et aetas,

606 ne credat nos invidiae certamine consul

607 laudibus obtrectare suis. Satis inclita nomen

608 gestat fama meum, nec egent tam prospera laude

609 facta nova. Verum et patriae, dum vita manebit,

610 deesse nefas animumque nefas scelerare silendo.

611 Bella nova in Libyae moliris ducere terras :

612 Hostis enim deest Ausoniae, nec vincere nobis

613 est satis Hannibalem ? Petitur quae gloria major

614 litore Elissaeo ? Stimuli si laudis agunt nos,

615 hanc segetem mete. Composuit propioribus ausis

616 dignum te Fortuna parem. Vult Itala tellus

617 ductoris saevi, vult tandem, haurire cruorem.

618 Quo Martem aut quo signa trahis ? Restinguere primum est

619 ardentem Italiam. Tu fessos avius hostis

620 deseris ac septem denudas proditor arces.

621 An, cum tu Syrtim ac sterilis vastabis harenas,

622 non dira illa lues notis jam moenibus Urbis

200

623 adsiliet vacuumque Jovem sine pube, sine armis

624 invadet ? Quanti, ut cedas Romamque relinquas,

625 emerit ! Et tanto percussi fulmine belli

626 sicine te, ut nuper Capua est accitus ab alta

627 Fulvius, aequoreis Libyae revocabimus oris ?

628 Vince domi et trinis maerentem funera lustris

629 Ausoniam purga bello. Tum tende remotos

630 in Garamantas iter Nasamoniacosque triumphos

631 molire. Angustae prohibent nunc talia coepta

632 res Italae. Pater ille tuus, qui nomina vestrae

633 addidit haud segnis genti, cum consul Hiberi

634 tenderet ad ripas, revocato milite primus

635 descendenti avide superatis Alpibus ultro

636 opposuit sese Hannibali. Tu consul abire

637 a victore paras hoste atque avellere nobis

638 scilicet hoc astu Poenum ? Si deinde sedebit

639 impavidus nec te in Libyam tuaque arma sequetur,

640 capta damnabis consulta improvida Roma.

641 Sed fac turbatum convertere signa tuaeque

642 classis vela sequi : nempe idem erit Hannibal, idem

643 cujus tu vallum vidisti e moenibus Urbis."

644 Haec Fabius, seniorque manus paria ore fremebat.

645 Tum contra consul : "Caesis ductoribus olim

646 magnanimis gemino leto, cum tota subisset

647 Sidonium possessa jugum Tartessia tellus,

648 non Fabio, non, quis eadem est sententia cordi,

649 quoquam ad opem verso, fateor, primoribus annis

650 excepi nubem belli solusque ruenti

651 objeci caelo caput atque in me omnia verti.

652 Tum grandaeva manus puero male credita bella

653 atque idem hic vates temeraria coepta canebat.

654 Dis grates laudemque fero, sub numine quorum

655 gens Trojana sumus. Puer ille et futilis aetas

656 imbellesque anni necdum maturus ad arma,

657 Scipio restituit terras inlaesus Hiberas

658 Trojugenis, pepulit Poenos, solisque secutus

659 extremas ad Atlanta vias exegit ab orbe

660 Hesperio nomen Libyae, nec rettulit ante

661 signa prius quam fumantis circa aequora vidit

662 Romano Phoebum solventem litore currus.

663 Ascivit reges idem ; nunc ultimus actis

664 restat Carthago nostris labor ; hoc sator aevi

665 Juppiter aeterni monet. Hannibali ecce senectus

666 intremit aut aegros simulat mentita timores,

667 ne finem longis tandem peperisse ruinis

668 sit noster titulus. Certe jam dextera nobis

669 experta, et robur florentibus auximus annis.

670 Ne vero fabricate moras, sed currere sortem

671 hanc sinite ad veterum delenda opprobria cladum

672 quam mihi servavere dei. Sat gloria cauto

673 non vinci pulchra est Fabio, peperitque sedendo

674 omnia Cunctator. Nobis nec Mago nec Hannon

675 nec Gisgone satus nec Hamilcare terga dedisset,

676 si segnes clauso traheremus proelia vallo.

677 Sidoniusne puer vix pubescente juventa

678 Laurentes potuit populos et Troia adire

679 moenia flaventemque sacro cum gurgite Thybrim

680 et potuit Latium longo depascere bello,

201

681 nos Libyae terris tramittere signa pigebit

682 et Tyrias agitare domos ? Secura pericli

683 litora lata patent, et opima pace quieta

684 stat tellus. Timeat tandem Carthago timeri

685 adsueta, et nobis, quamvis Oenotria nondum

686 Hannibale arva vacent, superesse intellegat arma.

687 Illum ego, quem vosmet cauti consultaque vestra

688 in Latio fecere senem, cui tertia large

689 fundenti nostrum ducuntur lustra cruorem,

690 illum ego ad incensas trepidantem et sera paventem

691 advertam patriae sedes. An Roma videbit

692 turpia Agenoreae muris vestigia dextrae,

693 Carthago immunis nostros secura labores

694 audiet interea et portis bellabit apertis ?

695 Tum vero pulset nostras iterum improbus hostis

696 ariete Sidonio turris, si templa suorum

697 non ante audierit Rutulis crepitantia flammis."

698 Talibus accensi patres fatoque vocante

699 consulis adnuerunt dictis, faustumque precati

700 ut foret Ausoniae, tramittere bella dederunt.

P_17 v.1 Hostis ut Ausoniis decederet advena terris,

2 fatidicae fuerant oracula prisca Sibyllae

3 caelicolum Phrygia genetricem sede petitam

4 Laomedonteae sacrandam moenibus urbis ;

5 advectum exciperet numen, qui lectus ab omni

6 concilio patrum praesentis degeret aevi

7 optimus. En nomen melius majusque triumphis !

8 Jamque petita aderat Latia portante Cybele

9 puppe, atque ante omnis magno cedente senatu

10 obvius accitis properabat Scipio sacris,

11 qui, genitus patruo ductoris ad Africa bella

12 tunc lecti, multa fulgebat imagine avorum.

13 Isque ubi longinquo venientia numina ponto

14 accepit supplex palmis Tuscique sonora

15 Thybridis adduxit sublimis ad ostia puppim ;

16 femineae tum deinde manus subiere, per amnem

17 quae traherent celsam religatis funibus alnum.

18 Circum arguta cavis tinnitibus aera, simulque

19 certabant rauco resonantia tympana pulsu

20 semivirique chori, gemino qui Dindyma monte

21 casta colunt, qui Dictaeo bacchantur in antro,

22 quique Idaea juga et lucos novere silentes.

23 Hos inter fremitus ac laeto vota tumultu

24 substitit adductis renuens procedere vinclis

25 sacra ratis, subitisque vadis immobilis haesit.

26 Tum puppe a media magno clamore sacerdos :

27 "Parcite pollutis contingere vincula palmis

28 et procul hinc, moneo, procul hinc, quaecumque profanae,

29 ferte gradus nec vos casto miscete labori,

30 dum satis est monuisse deae. Quod si qua pudica

31 mente valet, si qua illaesi sibi corporis astat

32 conscia, vel sola subeat pia munera dextra."

33 Hic prisca ducens Clausorum ab origine nomen

34 Claudia, non aequae populi male credita fama,

202

35 in puppim versis palmisque oculisque profatur :

36 "Caelicolum genetrix, numen, quod numina nobis

37 cuncta creas, cujus proles terramque fretumque

38 sideraque et manis regnorum sorte gubernant,

39 si nostrum nullo violatum est crimine corpus,

40 testis, diva, veni, et facili me absolve carina."

41 Tum secura capit funem, fremitusque leonum

42 audiri visus subito, et graviora per auras

43 nulla pulsa manu sonuerunt tympana divae.

44 Fertur prona ratis, (ventos impellere credas)

45 contraque adversas ducentem praevenit undas.

46 Extemplo major cunctis spes pectora mulcet

47 finem armis tandem finemque venire periclis.

48 Ipse alacer Sicula discedens Scipio terra

49 abscondit late propulsis puppibus aequor,

50 cui numen pelagi placaverat hostia taurus,

51 jactaque caeruleis innabant fluctibus exta.

52 Tunc a sede deum purumque per aethera lapsae

53 armigerae Jovis ante oculos coepere volucres

54 aequoreas monstrare vias ac ducere classem.

55 Augurium clangor laetum dabat. Inde secuti

56 tantum praegressos liquida sub nube volatus

57 quantum non frustra speculantum lumina servant,

58 litora Agenoreae tenuerunt perfida terrae.

59 Nec segnis tanta in semet veniente procella

60 Africa terribilem magno sub nomine molem,

61 regis opes contra et Massyla paraverat arma ;

62 spesque Syphax Libycis una et Laurentibus unus

63 terror erat. Campos pariter vallesque refusas

64 litoraque implerat nullo decorare tapete

65 cornipedem Nomas assuetus, densaeque per auras

66 condebant jaculis stridentibus aethera nubes.

67 Immemor hic dextraeque datae junctique per aras

68 foederis et mensas testis atque hospita jura

69 fasque fidemque simul, pravo mutatus amore,

70 ruperat, atque toros regni mercede pararat.

71 Virgo erat eximia specie claroque parente,

72 Hasdrubalis proles ; thalamis quam cepit ut altis,

73 ceu face succensus prima taedaque jugali

74 vertit opes gener ad Poenos, Latiaeque soluto

75 foedere amicitiae, dotalia transtulit arma.

76 Sed non Ausonio curarum extrema Syphacem

77 ductori monuisse fuit, missique minantur :

78 stet regno, reputet superos, pacta hospita servet.

79 Longe conjugia ac longe Tyrios hymenaeos

80 inter Dardanias acies fore. Sanguine quippe,

81 si renuat, blando nimium facilique marito

82 statura obsequia et thalami flagrantis amores.

83 Sic Latius permixta minis, sed cassa monebat

84 ductor ; nam surdas conjunx obstruxerat aures.

85 Ergo, asper monitis frustra nitentibus, enses

86 advocat et castas polluti foederis aras

87 testatus, varia Martem movet impiger arte.

88 Castra levi calamo cannaque intecta palustri

89 qualia Maurus amat dispersa mapalia pastor,

90 adgreditur furtum armorum tutantibus umbris

91 ac tacita spargit celata incendia nocte.

92 Inde ubi collecti rapidam diffundere pestem

203

93 coeperunt ignes et se per pinguia magno

94 pabula ferre sono, clare expatiantur in auras

95 et fumos volucri propellunt lumine flammae.

96 It totis inimica lues cum turbine castris,

97 atque alimenta vorat strepitu Vulcanus anhelo

98 arida, et ex omni manant incendia tecto.

99 Sentitur plerisque prius quam cernitur ignis

100 excitis somno, multorumque ora vocantum

101 auxilium invadunt flammae. Fluit undique victor

102 Mulciber et rapidis amplexibus arma virosque

103 corripit ; exundat pestis, semustaque castra

104 albenti volitant per nubila summa favilla.

105 Ipsius ingenti regis tentoria saltu

106 lugubre increpitans late circumvolat ardor,

107 hausissetque virum trepidus ni clade satelles

108 e somno ac stratis rapuisset multa precantem.

109 Verum ubi mox juncto sociarant aggere vires

110 Massylus Tyriusque duces, accitaque regno

111 lenierat pubes infaustae vulnera noctis,

112 ira pudorque dabant et conjunx, tertius ignis,

113 immanes animos, afflataque barbarus ora

114 castrorum flammis et se velamine nullo

115 vix inter trepidas ereptum ex hoste catervas

116 frendebat minitans ; sed enim non luce Syphacem

117 nec claro potuisse die nec sole tuente

118 a quoquam vinci. Jactarat talia vecors,

119 sed jam claudebat flatus nec plura sinebat

120 Atropos et tumidae properabat stamina linguae.

121 Namque, ubi prosiluit castris, ceu turbidus amnis

122 qui silvas ac saxa trahens per devia praeceps

123 volvitur et ripas spumanti gurgite laxat,

124 ante omnis praevectus equo trahit agmina voce.

125 Contra nava manus Rutuli celsusque ruebat

126 viso rege procul raptis exercitus armis,

127 ac sibi quisque : "Videsne ? vides ut in agmine primo

128 Massylus volitet deposcens proelia rector ?

129 Fac nostrum hoc, mea dextra, decus. Violavit et aras

130 caelicolum et casti ductoris foedera rupit.

131 Sit satis hunc castris semel effugisse crematis."

132 Sic secum taciti et certatim spicula fundunt.

133 Prima in cornipedis sedit spirantibus ignem

134 naribus hasta volans erexitque ore cruento

135 quadrupedem elatis pulsantem calcibus auras.

136 Corruit asper ecus confixaque cuspide membra

137 huc illuc jactans rectorem prodidit hosti.

138 Invadunt vanumque fugae atque attollere fessos

139 adnitentem artus revocato a vulnere telo

140 corripiunt ; tum vincla viro manicaeque pudenda

141 addita, et, exemplum non umquam fidere laetis,

142 sceptriferas arta palmas vinxere catena.

143 Ducitur ex alto dejectus culmine regni

144 qui modo sub pedibus terras et sceptra patensque

145 litora ad Oceani sub nutu viderat aequor.

146 Prostratis opibus regni Phoenissa metuntur

147 agmina, et invisus Marti notusque fugarum

148 vertit terga citus damnatis Hasdrubal ausis.

149 Stabat Carthago, truncatis undique membris,

150 uni innixa viro, tantoque fragore ruentem

204

151 Hannibal absenti retinebat nomine molem.

152 Id reliquum fessos opis auxiliique ciere

153 rerum extrema jubent, huc confugere paventes,

154 postquam se superum desertos numine cernunt.

155 Nec mora : propulsa sulcant vada salsa carina

156 qui revocent patriaeque ferant mandata monentes

157 ne lentus nullas videat Carthaginis arces.

158 Quarta Aurora ratem Dauni devexerat oras

159 et fera ductoris turbabant somnia mentem.

160 Namque gravis curis carpit dum nocte quietem,

161 cernere Flaminium Gracchumque et cernere Paulum

162 visus erat simul adversos mucronibus in se

163 destrictis ruere atque Itala depellere terra ;

164 omnisque a Cannis Trasimennique omnis ab undis

165 in pontum impellens umbrarum exercitus ibat.

166 Ipse fugam cupiens notas evadere ad Alpes

167 quaerebat terraeque ulnis amplexus utrisque

168 haerebat Latiae, donec vis saeva profundo

169 truderet et rapidis daret asportare procellis.

170 His aegrum visis adeunt mandata ferentes

171 legati patriaeque extrema pericula pandunt :

172 Massyla ut ruerint arma, ut cervice catenas

173 regnator tulerit Libyae, letoque negato

174 servetur nova pompa Jovi ; Carthago laboret

175 ut trepidi Hasdrubalis, qui rerum agitarit habenas,

176 non una concussa fuga. Se, triste profatu,

177 vidisse, arderent cum bina in nocte silenti

178 castra et luceret sceleratis Africa flammis.

179 Praerapidum juvenem minitari, Bruttia servet

180 litora dum Poenus, detracturum ignibus atris

181 in quam se referat, patriam suaque inclita facta.

182 Haec postquam dicta et casus patuere metusque,

183 effundunt lacrimas dextramque ut numen adorant.

184 Audivit torvo obtutu defixus et aegra

185 expendit tacite cura secum ipse volutans

186 an tanti Carthago foret. Sic deinde profatur :

187 "O dirum exitium mortalibus ! o nihil umquam

188 crescere nec magnas patiens exsurgere laudes

189 invidia ! Eversam jam pridem excindere Romam

190 atque aequasse solo potui, traducere captam

191 servitum gentem Latioque imponere leges.

192 Dum sumptus dumque arma duci fessosque secundis

193 summisso tirone negant recreare maniplos,

194 dumque etiam Cerere et victu fraudasse cohortes

195 Hannoni placet, induitur tota Africa flammis,

196 pulsat Agenoreas Rhoeteia lancea portas.

197 Nunc patriae decus et patriae nunc Hannibal unus

198 subsidium, nunc in nostra spes ultima dextra.

199 Vertentur signa, ut patres statuere, simulque

200 et patriae muros et te servabimus, Hannon."

201 Haec ubi detonuit, celsas e litore puppes

202 propellit multumque gemens movet aequore classem.

203 Non terga est ausus cedentum invadere quisquam,

204 non revocare virum : cuncti praestare videntur

205 quod sponte abscedat superi, tandemque resolvat

206 Ausoniam. Ventos optant, et litora ab hoste

207 nuda videre sat est. Ceu flamina comprimit Auster

208 cum fera et abscedens reddit mare, navita parco

205

209 interea voto non auras poscit amicas,

210 contentus caruisse Noto, pacemque quietam

211 pro facili cursu reputat satis. Omnis in altum

212 Sidonius visus converterat undique miles ;

213 ductor defixos Itala tellure tenebat

214 intentus vultus, manantesque ora rigabant

215 per tacitum lacrimae, et suspiria crebra ciebat,

216 haud secus ac patriam pulsus dulcisque penates

217 linqueret et tristis exul traheretur in oras.

218 Ut vero adfusis puppes procedere ventis

219 et sensim coepere procul subsidere montes

220 nullaque jam Hesperia et nusquam jam Daunia tellus,

221 hic secum infrendens : "Mentisne ego compos et hoc nunc

222 indignus reditu, qui memet finibus umquam

223 amorim Ausoniae ? Flagrasset subdita taedis

224 Carthago et potius cecidisset nomen Elissae !

225 Quid ? Tunc sat compos, qui non ardentia tela

226 a Cannis in templa tuli Tarpeia Jovemque

227 detraxi solio ? Sparsissem incendia montes

228 per septem bello vacuos gentique superbae

229 Iliacum exitium et proavorum fata dedissem.

230 Cur porro haec angant ? Nunc, nunc invadere ferro

231 quis prohibet rursumque ad moenia tendere gressus ?

232 Ibo, et castrorum relegens monumenta meorum,

233 qua via nota vocat, remeabo Anienis ad undas.

234 Flectite in Italiam proras, avertite classem !

235 Faxo ut vallata revocetur Scipio Roma."

236 Talibus ardentem furiis Neptunus ut alto

237 prospexit vertique rates ad litora vidit,

238 quassans caeruleum genitor caput aequora fundo

239 eruit et tumidum movet ultra litora pontum.

240 Extemplo ventos imbresque et rupe procellas

241 concitat Aeolias ac nubibus aethera condit.

242 Tum penitus telo molitus regna tridenti

243 intima ab occasu Tethyn impellit et ortu

244 ac totum Oceani turbat caput. Aequora surgunt

245 spumea et illisu scopulus tremit omnis aquarum.

246 Primus se attollens Nasamonum sedibus Auster

247 nudavit Syrtim correpta nubilus unda.

248 Insequitur sublime ferens nigrantibus alis

249 abruptum Boreas ponti latus. Intonat ater

250 discordi flatu et partem rapit aequoris Eurus.

251 Hinc rupti reboare poli atque hinc crebra micare

252 fulmina et in classem ruere implacabile caelum.

253 Consensere ignes nimbique et fluctus et ira

254 ventorum, noctemque freto imposuere tenebrae.

255 Ecce intorta Noto veniensque a puppe procella

256 antemnae immugit (stridorque immite rudentum

257 sibilat) ac similem monti nigrante profundo

258 ductoris frangit super ora trementia fluctum.

259 Exclamat volvens oculos caeloque fretoque :

260 "Felix o frater divisque aequate cadendo,

261 Hasdrubal ! Egregium fortis cui dextera in armis

262 pugnanti peperit letum, et cui fata dedere

263 Ausoniam extremo tellurem adprendere morsu.

264 At mihi Cannarum campis, ubi Paulus, ubi illae

265 egregiae occubuere animae, dimittere vitam

266 non licitum, vel, cum ferrem in Capitolia flammas,

206

267 Tarpeio Jovis ad manis descendere telo."

268 Talia dum maeret, diversis flatibus acta

269 in geminum ruit unda latus puppimque sub atris

270 aequoris aggeribus tenuit, ceu turbine mersam.

271 Mox nigris alte pulsa exundantis harenae

272 verticibus ratis aetherias remeavit ad auras

273 et fluctus supra vento librante pependit.

274 At geminas Notus in scopulos atque horrida saxa

275 dura sorte rapit, miserandum et triste, biremes.

276 Increpuere ictu prorae. Tum murice acuto

277 dissiliens sonuit rupta compage carina.

278 Hic varia ante oculos facies : natat aequore toto

279 arma inter galeasque virum cristasque rubentes

280 florentis Capuae gaza et seposta triumpho

281 Laurens praeda ducis, tripodes mensaeque deorum

282 cultaque nequiquam miseris simulacra Latinis.

283 Tum Venus emoti facie conterrita ponti

284 talibus adloquitur regem maris : "Hoc satis irae

285 interea, genitor : satis ad majora minarum.

286 Cetera parce, precor, pelago, ne tollat acerba

287 hoc Carthago decus, nullo superabile bello

288 progenuisse caput, nostrosque in funera Poeni

289 Aeneadas undis totoque eguisse profundo."

290 Sic Venus, et tumidi considunt gurgite fluctus.

291 [LACUNE]

292 obviaque adversis propellunt agmina castris.

293 Dux vetus armorum scitusque accendere corda

294 laudibus ignifero mentes furiabat in iram

295 hortatu decorisque urebat pectora flammis :

296 "Tu mihi Flaminii portas rorantia caesi

297 ora ducis : nosco dextram. Tu primus in ictus

298 ingentis Pauli ruis ac defigis in ossa

299 mucronem. Tibi pugnacis gestantur opima

300 Marcelli, Gracchusque cadens tibi proluit ensem.

301 Ecce manus quae pulsantem te, belliger Appi,

302 moenia sublimis Capuae de culmine muri

303 excelso fusa moribundum perculit hasta.

304 Ecce aliud fulmen dextrae, quo nobile nomen

305 Fulvius excepit non unum pectore vulnus.

306 Huc prima te siste acie, cui consul in armis

307 Crispinus cecidit. Me tu comitare per hostes,

308 qui nobis, memini, ad Cannas laetissimus irae

309 Servili fers ora ducis suffixa veruto.

310 Cerno flagrantes oculos vultumque timendum

311 non ipso minus ense tuum, fortissime Poenum

312 o juvenis, qualem vidi, cum flumine saevo

313 insignis Trebiae complexum ingentibus ulnis

314 mersisti fundo luctantem vana tribunum.

315 At tu, qui gelidas Ticini primus ad undas

316 Scipiadae patris tinxisti sanguine ferrum,

317 incepta exsequere et nati mihi redde cruorem.

318 Horrescamne ipsos, veniant si ad proelia, divos,

319 cum stetis, turmae, vidi contermina caelo

320 quas juga calcantes summas volitare per Alpes,

321 cum videam, quorum ferro manibusque capaces

322 arsere Argyripae campi ? Num segnior ibis

323 nunc mihi, qui primus torques in moenia telum

324 Dardana, nec nostrae facilis concedere laudi ?

207

325 Te vero, te, te exstimulem, qui fulmina contra

326 et nimbos tonitrusque ac summi numinis iras

327 cum starem, perferre sonos ac vana jubebas

328 nubila, et ante ducem Capitolia celsa petebas ?

329 Quid vos, quis claro deletum est Marte Saguntum,

330 exhorter, quos nobilitant primordia belli ?

331 Ut meque et vobis dignum, defendite, quaeso,

332 praeteritas dextra laudes. Divum ipse favore

333 vincendoque senex patriam post trina labantem

334 lustra et non visos tam longa aetate penates

335 ac natum et fidae jam pridem conjugis ora

336 confisus vobis repeto. Non altera restat

337 jam Libyae nec Dardaniis pugna altera restat.

338 Certatus nobis hodie dominum accipit orbis."

339 Hannibal haec. Sed non patiens remorantia verba

340 Ausonius miles, quotiens dux coeperat ora

341 solvere ad effatus, signum pugnamque petebant.

342 Haec procul aeria speculantem nube sororem

343 ut vidit divum genitor maestosque sub acri

344 obtutu vultus, sic ore effatus amico est :

345 "Qui te mentis edunt morsus ? Da noscere, conjunx.

346 Num Poeni casus ducis et Carthaginis angit

347 cura tuae ? Sed enim reputa tecum ipsa furores

348 Sidonios. Gentem contra et fatalia regna

349 Teucrorum quis erit, quaeso, germana, rebelli

350 fractis foederibus populo modus ? Ipsa malorum

351 non plus Carthago tulit exhausitque laboris,

352 quam pro Cadmea subiisti exercita gente.

353 Turbasti maria ac terras juvenemque ferocem

354 immisti Latio. Tremuerunt moenia Romae,

355 perque bis octonos primus fuit Hannibal annos

356 humani generis. Tempus componere gentes.

357 Ad finem ventum ; claudenda est janua belli."

358 Tum supplex Juno : "Neque ego, haec mutare laborans

359 quis est fixa dies, pendenti nube resedi,

360 nec revocare acies bellumve extendere quaero.

361 Quae donare potes, quoniam mihi gratia languet

362 et cecidit jam primus amor, nil fila sororum

363 adversus posco. Vertat terga Hannibal hosti,

364 ut placet, et cineres Trojae Carthagine regnent.

365 Illud te gemini per mutua pignora amoris

366 et soror et conjunx oro : tranare pericla

367 magnanimum patiare ducem vitamque remittas,

368 neve sinas captum Ausonias perferre catenas.

369 Stent etiam contusa malis mea moenia fracto

370 nomine Sidonio et nostro serventur honori."

371 Sic Juno, et contra breviter sic Juppiter orsus :

372 "Do spatium muris, ut vis, Carthaginis altae.

373 Stent lacrimis precibusque tuis. Sed percipe, conjunx,

374 quatenus indulsisse vacet. Non longa supersunt

375 fata urbi, venietque pari sub nomine ductor,

376 qui nunc servatas evertat funditus arces.

377 Aetherias quoque, uti poscis, trahat Hannibal auras,

378 ereptus pugnae. Miscere hic sidera ponto

379 et terras implere volet redeuntibus armis.

380 Novi feta viri bello praecordia. Sed lex

381 muneris haec esto nostri : Saturnia regna

382 ne post haec videat, repetat neve amplius umquam

208

383 Ausoniam. Nunc instanti raptum avehe leto

384 ne, latis si miscebit fera proelia campis,

385 Romulei nequeas juvenis subducere dextrae."

386 Dum statuit fata Omnipotens urbique ducique,

387 invadunt acies pugnam et clamore lacessunt

388 sidera. Non alio graviores tempore vidit

389 aut populos tellus, aut, qui patria arma moverent,

390 majoris certare duces. Discriminis alta

391 in medio merces, quicquid tegit undique caelum.

392 Ibat Agenoreus praefulgens ductor in ostro,

393 excelsumque caput penna nutante levabat

394 crista rubens. Saevus magno de nomine terror

395 praecedit, Latioque micat bene cognitus ensis.

396 At contra ardenti radiabat Scipio cocco

397 terribilem ostentans clipeum, quo patris et una

398 caelarat patrui spirantis proelia dira

399 effigies ; flammam ingentem frons alta vomebat.

400 Sub tanta cunctis vi telorumque virumque

401 in ducibus stabat spes et victoria solis.

402 Quin etiam, favor ut subigit plerosque metusve,

403 Scipio si Libycis esset generatus in oris,

404 sceptra ad Agenoreos credunt ventura nepotes,

405 Hannibal Ausonia genitus si sede fuisset,

406 haud dubitant terras Itala in dicione futuras.

407 Contremuere aurae, rapido vibrantibus hastis

408 turbine, et horrificam traxere per aethera nubem.

409 Inde ensis propiorque acies et comminus ora

410 admota, ac dira flagrantia lumina flamma.

411 Sternitur in medium contemptrix turba pericli

412 quae primis se praecipitem tulit obvia telis,

413 gentilemque bibit tellus invita cruorem.

414 Fervidus ingenii Masinissa et fervidus aevi

415 in primas Macetum turmas immania membra

416 infert et jaculo circumvolat alite campum.

417 Caerulus haud aliter, cum dimicat, incola Thyles

418 agmina falcigero circumvenit arta covinno.

419 Graia phalanx patrio densarat more catervas

420 junctisque adstabat nulli penetrabilis hastis.

421 Immemor has pacti post foedus in arma Philippus

422 miserat, et quassam refovebat Agenoris urbem.

423 Rarescit multo laxatus vulnere miles

424 atque aperit patulas prostrato corpore late

425 inter tela vias. Irrumpit mole ruinae

426 Ausonius globus et perjuria Graia resignat.

427 Archemorum Rutilus, Teucrum Norbanus (et ambo

428 Mantua pubenti genetrix dimiserat aevo),

429 obtruncat Samium bellacis dextra Caleni,

430 at Clytium Selius, Pellaeum et vana tumentem

431 ad nomen patriae Clytium ; sed gloria Pellae

432 haud valuit misero defendere Daunia tela.

433 Saevior his Latius vastabat Bruttia signa

434 Laelius increpitans : "Adeone Oenotria tellus

435 detestanda fuit, quam per maria aspera perque

436 insanos Tyrio fugeretis remige fluctus ?

437 Sed fugisse satis fuerit. Latione cruore

438 insuper externas petitis perfundere terras ? "

439 Haec dicens Silarum meditantem in proelia telo

440 praevenit ; hasta volans imo sub gutture sedit

209

441 et vitae vocisque vias simul incita clausit.

442 Vergilio Caudinus, acerbo Laus Amano

443 sternitur. Accendunt iras vultusque virorum

444 armorumque habitus noti et vox consona linguae.

445 Quos ubi nudantis conspexit Hamilcare cretus

446 terga fuga : "State, ac nostram ne prodite gentem !"

447 vociferans subit, et convertit proelia dextra,

448 qualis in aestiferis Garamantum feta veneno

449 attollit campis ferventi pastus harena

450 colla Paraetonius serpens lateque per auras

451 undantem torquet perfundens nubila tabem.

452 Continuo infesta portantem cuspide vulnus

453 impedit antevolans Herium, cui nobile nomen

454 Marrucina domus clarumque Teate ferebat.

455 Atque illi magnum nitenti et laudibus hostis

456 arrecto capuli ad finem manus incita sedit.

457 Quaerebatque miser morienti lumine fratrem,

458 cum juvenis subit et leto stimulatus acerbo

459 Pleminius saevum mucronem ante ora coruscat

460 ac fratrem magno minitans clamore reposcit.

461 Huic proles Barcae : "Germanum reddere vero,

462 si placet, haud renuo ; maneant modo foedera nostra :

463 Hasdrubalem revocate umbris. Egone aspera ponam

464 umquam in Romanos odia ? Aut mansuescere corda

465 nostra sinam, parcamque viro quem terra crearit

466 Itala ? Tum manes inimici sede repellat

467 aeterna socioque abigat me frater Averno."

468 Sic ait, et clipei propulsum pondere toto,

469 lubrica qua tellus lapsantis sanguine fratris

470 fallebat nisus, prosternit et occupat ense.

471 Extendit labens palmas Heriumque jacentem

472 amplexus juncta lenivit morte dolores.

473 Tum Libys invadit mixtae certamina turbae

474 convertitque ruens per longum hostilia terga,

475 ut cum fulminibus permixta tonitrua mundum

476 terrificant, summique labat domus alta parentis,

477 omne hominum terris trepidat genus, ipsaque ob ora

478 lux atrox micat, et praesens astare viritim

479 creditur intento perculsis Juppiter igne.

480 Parte alia, ceu sola forent discrimina campo

481 quo misceret agens truculentum Scipio Martem,

482 aspera pugna novas varia sub imagine leti

483 dat formas. Hic ense jacet prostratus adacto,

484 hic saxo perfracta gemit lacrimabilis ossa ;

485 ast hos, turpe, pavor fusos projecit in ora,

486 horum adversa dedit Gradivo pectora virtus.

487 Ipse super strages ductor Rhoeteius instat,

488 qualis apud gelidum currus quatit altior Hebrum

489 et Geticas solvit ferventi sanguine Mavors

490 laetus caede nives, glaciemque Aquilonibus actam

491 perrumpit stridens sub pondere belliger axis.

492 Jamque ardore truci lustrans fortissima quaeque

493 nomina obit ferro. Claris spectata per orbem

494 stragibus occumbit late inter tela juventus.

495 Qui muros rapuere tuos miserasque nefandi

496 principium belli fecere, Sagunte, ruinas,

497 qui sacros, Trasimenne, lacus Phaethontia quique

498 polluerant tabo stagna, ac fiducia tanta

210

499 quos tulit ut superum regi soliumque domosque

500 irent direptum, mactantur comminus uno

501 exitio. Redduntque animas temerata ferebant

502 qui secreta deum et primos reserasse negatas

503 gressibus humanis Alpes. Formidinis hujus

504 plena acies propere retro exanimata ruebat,

505 haud secus ac tectis urbis Vulcania pestis

506 cum sese infudit rapidusque incendia flatus

507 ventilat et volucris spargit per culmina flammas,

508 attonitum erumpit subita formidine vulgus,

509 lateque ut capta passim trepidatur in urbe.

510 Verum ubi cunctari taedet dispersa virorum

511 proelia sectantem et leviori Marte teneri,

512 omnes in causam belli auctoremque malorum

513 vertere jam vires tandem placet. Hannibal unus

514 dum restet, non, si muris Carthaginis ignis

515 subdatur caesique cadant exercitus omnis,

516 profectum Latio. Contra, si concidat unus,

517 nequiquam fore Agenoreis cuncta arma virosque.

518 Illum igitur lustrans circumfert lumina campo

519 rimaturque ducem. Juvat in certamina summa

520 ferre gradum, cuperetque viro concurrere tota

521 spectante Ausonia. Celsus clamore feroci

522 provocat increpitans hostem et nova proelia poscit.

523 Quas postquam audivit voces conterrita Juno,

524 ne Libyci ducis impavidas ferrentur ad aures,

525 effigiem informat Latiam propereque coruscis

526 attollit cristis, addit clipeumque jubasque

527 Romulei ducis atque umeris imponit honorem

528 fulgentis saguli ; dat gressum habitusque cientis

529 proelia, et audaces adicit sine corpore motus.

530 Tum par effigies fallacis imagine vana

531 cornipedis moderanda cito per devia passu

532 belligerae datur ad speciem certaminis umbrae.

533 Sic Poeni ducis ante oculos exultat et ultro

534 Scipio Junoni simulatus tela coruscat.

535 At viso laetus rectore ante ora Latino

536 et tandem propius sperans ingentia Poenus,

537 quadrupedi citus imponit velocia membra

538 et jacit adversam properati turbinis hastam.

539 Dat terga et campo fugiens volat ales imago

540 tramittitque acies. Tum vero ut victor et alti

541 jam compos voti ferrata calce cruentat

542 cornipedem, et largas Poenus quatit asper habenas.

543 "Quo fugis, oblitus nostris te cedere regnis ?

544 Nulla tibi Libyca latebra est, o Scipio, terra."

545 Haec ait, et stricto sequitur mucrone volantem,

546 donec longinquo frustratum duxit in arva

547 diversa spatio procul a certamine pugnae ;

548 tum fallax subito simulacrum in nubila cessit.

549 Fulmineus ductor : "Quisnam se numine caeco

550 composuit nobis", inquit, "deus ? aut latet idem

551 cur monstro ? tantumne obstat mea gloria divis ?

552 Sed non avelles umquam, quicumque secundus

553 caelicolum stas Ausoniae, non artibus hostem

554 eripies verum nobis." Frena inde citati

555 convertit furibundus equi, campumque petebat,

556 cum subito occultae pestis conlapsa tremore

211

557 cornipedis moles ruit atque efflavit anhelo

558 pectore Junonis curis in nubila vitam.

559 Tum vero impatiens : "Vestra est haec altera, vestra

560 fraus," inquit, "superi. Non fallitis. Aequore mersum

561 texissent scopuli, pelagusque hausisset et undae !

562 Anne huic servabar leto ? Mea signa secuti,

563 quis pugnae auspicium dedimus, caeduntur, et absens

564 accipio gemitus vocesque ac verba vocantum

565 Hannibalem. Quis nostra satis delicta piabit

566 Tartareus torrens ? " Simul haec fundebat et una

567 spectabat dextram ac leti fervebat amore.

568 Tunc Juno, miserata virum, pastoris in ora

569 vertitur ac silvis subito procedit opacis

570 atque his adloquitur versantem ingloria fata :

571 "Quaenam te silvis accedere causa subegit

572 armatum nostris ? Num dura ad proelia tendis,

573 magnus ubi Ausoniae reliquos domat Hannibal armis ?

574 Si velox gaudes ire et compendia grata

575 sunt tibi, vicino in medios te tramite ducam."

576 Annuit, atque onerat promissis pectora largis

577 pastoris, patresque docet Carthaginis altae

578 magna repensuros, nec se leviora daturum.

579 Praecipitem et vasto superantem proxima saltu

580 circumagit Juno ac fallens regione viarum

581 non gratam invito servat celata salutem.

582 Interea Cadmea manus deserta pavensque

583 non ullum Hannibalem, nusquam certamina cernit

584 saevi nota ducis. Pars ferro occumbere credunt,

585 pars damnasse aciem et divis cessisse sinistris.

586 Ingruit Ausonius versosque agit aequore toto

587 rector, jamque ipsae trepidant Carthaginis arces.

588 Impletur terrore vago cuncta Africa pulsis

589 agminibus, volucrique fuga sine Marte ruentes

590 tendunt attonitos extrema ad litora cursus,

591 ac Tartessiacas profugi sparguntur in oras ;

592 pars Batti petiere domos, pars flumina Lagi.

593 Sic, ubi vi caeca tandem devictus ad astra

594 evomuit pastos per saecula Vesbius ignes,

595 et pelago et terris fusa est Vulcania pestis,

596 videre Eoi, monstrum admirabile, Seres

597 lanigeros cinere Ausonio canescere lucos.

598 At fessum tumulo tandem regina propinquo

599 sistit Juno ducem, facies unde omnis et atrae

600 apparent admota oculis vestigia pugnae.

601 Qualem Gargani campum Trebiaeque paludem

602 et Tyrrhena vada et Phaethontis viderat amnem

603 strage virum undantem, talis, miserabile visu,

604 prostratis facies aperitur dira maniplis.

605 Tunc superas Juno sedes turbata revisit.

606 Jamque propinquabant hostes tumuloque subibant,

607 cum secum Poenus : "Caelum licet omne soluta

608 in caput hoc compage ruat terraeque dehiscant,

609 non ullo Cannas abolebis, Juppiter, aevo,

610 decedesque prius regnis quam nomina gentes

611 aut facta Hannibalis sileant. Nec deinde relinquo

612 securam te, Roma, mei, patriaeque superstes

613 ad spes armorum vivam tibi. Nam modo pugna

614 praecellis, resident hostes ; mihi satque superque

212

615 ut me Dardaniae matres atque Itala tellus,

616 dum vivam, expectent nec pacem pectore norint."

617 Sic rapitur paucis fugientum mixtus, et altos

618 inde petit retro montis tutasque latebras.

619 Hic finis bello. Reserantur protinus arces

620 Ausonio jam sponte duci. Jura improba adempta

621 armaque, et incisae leges, opibusque superbis

622 vis fracta, et posuit gestatas belua turres.

623 Excelsae tum saeva rates spectacula Poenis

624 flammiferam accepere facem, subitaque procella

625 arserunt maria, atque expavit lumina Nereus.

626 Mansuri compos decoris per saecula rector,

627 devictae referens primus cognomina terrae,

628 securus sceptri, repetit per caerula Romam

629 et patria invehitur sublimi tecta triumpho.

630 Ante Syphax feretro residens captiva premebat

631 lumina, et auratae servabant colla catenae.

632 Hinc Hannon clarique genus Phoenissa juventus

633 et Macetum primi atque incocti corpora Mauri,

634 tum Nomades notusque sacro, cum lustrat harenas,

635 Hammoni Garamas et semper naufraga Syrtis.

636 Mox victas tendens Carthago ad sidera palmas

637 ibat et effigies orae jam lenis Hiberae

638 terrarum finis Gades ac laudibus olim

639 terminus Herculeis Calpe Baetesque lavare

640 solis equos dulci consuetus fluminis unda,

641 frondosumque apicem subigens ad sidera mater

642 bellorum fera Pyrene, nec mitis Hiberus

643 cum simul illidit ponto quos attulit amnes.

644 Sed non ulla magis mentesque oculosque tenebat

645 quam visa Hannibalis campis fugientis imago.

646 Ipse adstans curru atque auro decoratus et ostro

647 Martia praebebat spectanda Quiritibus ora,

648 qualis odoratis descendens Liber ab Indis

649 egit pampineos frenata tigride currus,

650 aut cum Phlegraeis confecta mole Gigantum

651 incessit campis tangens Tirynthius astra.

652 Salve, invicte parens, non concessure Quirino

653 laudibus ac meritis, non concessure Camillo.

654 Nec vero, cum te memorat de stirpe deorum,

655 prolem Tarpei mentitur Roma Tonantis.