studija tehno-ekonomske opravdanosti realizacije projekta toplifikacije grada srebrenika

Tehničko-tehnološki aspekti Projekta toplifikacije grada Srebrenika

«UNIS-ENERGETIKA» D.O.O. SARAJEVOPROJEKTOVANJE I IZVOĐENJE ENERGETSKIH INSTALACIJA I POSTROJENJA

PROIZVODNJA I DISTRIBUCIJA ENERGETSKOG MEDIJAGRAĐEVINARSTVO I INŽINJERING

STUDIJA TEHNO-EKONOMSKE OPRAVDANOSTI REALIZACIJE PROJEKTA TOPLIFIKACIJE GRADA

SREBRENIKA

Juli, 2008. godine

6.1




STUDIJA TEHNO-EKONOMSKE OPRAVDANOSTI REALIZACIJE PROJEKTA TOPLIFIKACIJE GRADA

SREBRENIKA

DIREKTOR Juli, 2008. godine ................................................

Pašić Adil, dipl.ing.el.teh.

6.2


«UNIS-ENERGETIKA» D.O.O. SARAJEVO

PROJEKTOVANJE I IZVOĐENJE ENERGETSKIH INSTALACIJA I POSTROJENJAPROIZVODNJA I DISTRIBUCIJA ENERGETSKOG MEDIJA

GRAĐEVINARSTVO I INŽINJERING

Vrsta projekta: Tehno-ekonomska studija

Objekat: Grad Srebrenik i prigradska naselja

Toplotni izvor sa pretećom opremom i instalacijama

Lokacija: Grad Srebrenik

Investitor: Općina Srebrenik

Broj/šifra projekta: TE-08-06/1

Nosilac projekta i odgovorni projektant: Mr.sci. Amir Arnautović, dipl.ing.maš.

Projektanti/saradnici: Banović Olga, dipl.ing.tehn.–studija uticaja na okolišTinjić Harun, dipl.ing.maš. -mašinski dioZoletić Amir, dipl.ing.maš. –mašinski dioHot Enisa, dipl.ing.el.tehn. –elektro dioBošnjak Smail, ing.geodezije –građevinski dioMr.sci. Šefik Suljić, dipl.ing.rud. –ugalj kao energentPirić Amela, dipl.sociolog –socijalni aspekti projektaŠabić Jasmina, dipl.pr. –pravni aspekti projektaBrkić Amna, dipl.ecc. –ekonomski dio

Unutrašnja kontrola: Sofić Senad, dipl.ing.maš.

Direktor:

Juli, 2008. godine ................................................

6.3


Pašić Adil, dipl.ing.el.teh.



Ovim se potvrđuje da je cjelokupna dokumentacija projekta/studije br. TE-08-06/1 usaglašena sa važećim propisima, normativima i standardima za datu vrstu projektne dokumentacije i da je izvršena unutrašnja kontrola ispravnosti tehno-ekonomskih rješenja i vjerodostojnosti podataka.

Naziv projekta:STUDIJA TEHNO-EKONOMSKE OPRAVDANOSTI

REALIZACIJE PROJEKTA TOPLIFIKACIJE GRADA SREBRENIKA

Nosilac projekta i odgovorni projektant:

Mr.sci. Amir Arnautović, dipl.ing.maš.

Projektanti/saradnici:

Banović Olga, dipl.ing.tehn.

Tinjić Harun, dipl.ing.maš.

Zoletić Amir, dipl.ing.maš.

Hot Enisa, dipl.ing.el.tehn.

Bošnjak Smail, ing.geodezije

Mr.sci. Šefik Suljić, dipl.ing.rud.

Pirić Amela, dipl.sociolog/psiholog

Šabić Jasmina, dipl.pravnik

Brkić Amna, dipl.ecc.

Unutrašnja kontrola: Sofić Senad, dipl.ing.maš.

Direktor: Pašić Adil, dipl.ing.el.teh.

M.P.

Juli, 2008. godine

6.4


Izvod iz registra firme......Uvjerenja za projektante.....

6.5


SADRŽAJ

Projektni zadatak1. UVODNE NAPOMENE 1.12. OSNOVNI PARAMETRI ZA PROJEKTOVANJE TOPLIFIKACIJE 2.13. TOPLOTNI KONZUM GRADA SREBRENIKA 3.14. GORIVO I MOGUĆNOST SNABDIJEVANJA 4.15. KONCEPCIJA TOPLIFIKACIJE 5.16. TEHNOLOŠKI OPIS RJEŠENJA ZA TOPLANU 6.17. VRELOVODNA MREŽA I TOPLOTNE STANICE 7.18. UTICAJ TOPLIFIKACIJE GRADA SREBRENIKA NA OKOLIŠ 8.19. PRAVNI ASPEKTI TOPLIFIKACIJE 9.110. METODOLOGIJA ODREĐIVANJA CIJENE TOPLOTNE ENERGIJE 10.111. PROCJENA INVESTICIONIH ULAGANJA I CIJENA TOPLOTE 11.112. EKONOMSKA EVALUACIJA PROJEKTA 12.113. JAVNI INTERES PROJEKTA TOPLIFIKACIJE GRADA 13.114. ZAKLJUČAK 14.115. LITERATURA 15.1 PRILOZI1. Statički proračuni prema VDI 2067 za biomasu2. Statički proračuni prema VDI 2067 za ugalj3. Odluka o pristupanju dodjeli koncesije i određivanju koncesora 4. Odluka o realizaciji Projekta toplifikacije grada Srebrenika 5. Anketni list6. Pregled podataka iz izvještaja anketara 7. Trasa magistralnog vrelovoda na podlozi satelitskog snimka Srebrenika 8. Šema gradske vrelovodne mreže grada Srebrenika 9. Trasa magistralnog vrelovoda na podlozi regulacionog plana Srebrenika

1. UVODNE NAPOMENE

6.6


U Bosni i Hercegovini je trenutno instalirano oko 25 gradskih toplana, uglavnom sagrađenih prije 30-40 godina. Većina tih sistema se nalazi u veoma lošem stanju, uz nekoliko izuzetaka. Ovi sistemi su bazirani na različitim gorivima, uglavnom na fosilnim gorivima, i to: prirodni plin, mazut, lož-ulje i ugalj. Prema procjenama, gradske toplane u BiH servisiraju oko 120000 stanova, što odgovara ekvivalentu od 450.000 stanovnika ili oko 10% od ukupne populacije [Energy Sector Study in B&H – Inception report, 2007.]. Ovo znači da se ostatak polulacije nalazi na ovaj ili onaj način u decentralizovanom sistemu snabdijevanja toplotnom energijom, kako u ruralnom, tako i u gradskom sektoru.

Rješavanje problema grijanja u gradovima i ekonomičnost iskorištenja energije navodi nas na razmišljanje o cjelishodnom rješavanju snabdijevanja toplotnom energijom grada Srebrenika. Intenzivan razvoj i urbanizacija grada Srebrenika, praćen opštim porastom standarda i konfora, doveli su do porasta potrošnje svih oblika energije pa je veoma značajno pronaći najcjelishodnije rješenje sistema snabdijevanja energijom za grijanje stanova, poslovnih i drugih prostora.

Nova stambena naselja zahtijevaju da se u urbanističkim planovima njihove izgradnje riješi uz probleme kanalizacije, vodovoda, električne energije i problem centralnog zagrijavanja.U vezi sa raznim mogućnostima snabdijevanja grada toplotnom energijom, u našim uslovima je najcjelishodnije centralno snabdijevanje toplotnom energijom iz postrojenja u kojima se koristi ona vrsta goriva koja se u svakom konkretnom slučaju pokaže kao najpogodnija između svih vrsta koje se imaju na raspolaganju.

Centralno zagrijavanje može da se riješi pojedinačnim izvorima toplote (npr. kotlovnicama) za svaku zgradu, rejonskim izvorima toplote za jedno naselje, izvorom toplote za više naselja i dvojnim sistemima (energana-toplana).

Ukoliko se nosilac toplotne energija (voda, para ili plin) za zagrijavanje objekata iz jednog određenog izvora dovodi cijevima do potrošača, takav sistem se zove daljinsko grijanje ili u širem značenju, centralizovano snabdijevanje raznih potrošača toplotnom energijom se naziva toplifikacija. Pod toplifikacijom se podrazumijeva zagrijavanje stambenih i javnih prostorija, priprema tople vode i snabdijevanje toplotnom energijom industrijskih i drugih objekata na području grada.Grijanje objekata u gradu je sastavni dio standarda stanovnika i može se riješiti na više načina, i to su:- klasično grijanje sa individualnim pećima na čvrsta i gasovita goriva ili sa

el.energijom - centralno zagrijavanje svih objekata u gradu iz jednog centralnog izvora.

Da bi se opredjelili za jedan od načina zagrijavanja potrebno je sagledati sve aspekte i karakteristike pojedinih rješenja sistema toplifikacije i na bazi prednosti odabrati najpovoljnije rješenje.

Ove prednosti treba prvenstveno sagledati kroz potrošnju i kvalitet goriva, sanitarne i higijenske uslove: Uklanja se veći broj dimnjaka, otpadni materijal, šljaka i pepeo, oslobađaju se prostorije u zgradama koje zauzimaju pojedinačne kotlovnice i spremišta goriva, zagađenje zraka se smanjuje itd.

Sve navedeno ukazuje na to da se za uvođenje daljinskog grijanja i toplifikacije grada najvažnija tri razloga: ekonomičnost, higijensko-zdravstveni uslovi i standard stanovnika.

Imajući u vidu prethodno navedene razloge za uvođenje toplifikacije grada Srebrenika, a posebno suočenost sa sve većim zagađenjem zraka u zimskom periodu, Općina Srebrenik je finansirala izradu početnog dokumenta «Studija o mogućnostima toplifikacije grada

6.7


Srebrenika sa prijedlogom rješenja», koji je izrađen i prihvaćen u 2006. godini. Izrada Studije je povjerena firmi «SINCOM» iz Tuzle, koja ima značajna iskustva u projektovanju i imlementaciji sistema daljinskog grijanja i toplifikacije. U Studiji je obrađeno više varijantnih rješenja toplifikacije sa potrebnim instalacijama i opremom (izvori toplote, trase cjevovoda, toplotne podstanice itd.) sa investicionim ulaganjima pogonskih i amortizacionih troškova i cijena toplote kod potrošača i to za sljedeća rješenja:

Varijanta 1: Daljinsko grijanje iz TE-Tuzla;Varijanta 2a/2b: Daljinsko grijanje iz toplane na bio-masu i na ugalj iz Rudnika Mramor;Varijanta 3a/3b: Daljinsko grijanje iz toplane na lož ulje i na zemni plin;Varijanta 4a/4b: Grijanje plinom-gasifikacija na propan-butan i na zemni plin;

Varijanta iskorištenja toplote iz izvora termalne vode u blizini grada nije uzeta u obzir za prvu fazu toplifikacije i nije detaljno razmatrana zbog nedovoljnog kapaciteta za sistem grijanja grada ali se može razmatrati u sklopu lokalne toplifikacije objekata u blizini izvora termalne vode.Ostali izvori toplotne energije dobijeni iz otpada ili sunčeva energije i drugi izvori nisu takođe razmatrani detaljno jer takva rješenja su za naše uslove još uvijek ekonomski neisplativa. Ova rješenja se u razvijenim zemljama primjenjuju uz znatne podsticajne mjere države što kod nas nije slučaj.Studija je dala odgovore na moguča rješenja toplifikacije grada sa sveobuhvatnom ocjenom i rangiranjem svih razmatranih varijanti.Zaključak je da je predviđeno ulaganje u realizaciju grijanja po varijantama 2a i 2b (grijanje iz toplane na bio-masu i ugalj) i varijanti 4a (grijanje plinom) u cjelosti društveno i ekonomski opravdano i tehnički i organizaciono izvodljivo. Ovakav zaključak je prihvačen i od strane Općinskog vijeća.

Nakon usvajanja dokumenta na Općinskom vijeću, isti je poslužio kao osnova za programiranje daljih aktivnosti na realizaciji ovog velikog i značajnog projekta za grad. Na sjednici Općinskog vijeća 26.04.2007. godine donešena je odluka o realizaciji Projekta toplifikacije grada Srebrenika: «Projekat toplifikacije grada Srebrenika realizovati putem koncesije uz primjenu tenderskog postupka. O namjeri realizacije Projekta toplifikacije grada Srebrenika, pismeno obavijestiti Ministarstvo prostornog uređenja i zaštite okolice radi poduzimanja aktivnosti do dodjele koncesije u skladu sa Zakonom o koncesiji».Vlada Tuzlanskog kantona, na sjednici održanoj 05.02.2008. godine donijela je Odluku o pristupanju dodjeli koncesije i određivanju koncesora za obavljanje komunalne djelatnosti snabdijevanja toplotnom energijom općine Srebrenik. Za koncesora je određeno Ministarstvo prostornog uređenja i zaštite okolice TK. Općina Srebrenik je zadužena da prethodno sačini Studiju tehno-ekonomske opravdanosti projekta toplifikacije grada Srebrenika i istu dostavi koncesoru radi upućivanja za Komisiji za koncesije TK.

U daljim aktivnostima formirana je komisija i stručni tim za realizaciju projekta tolifikacije grada Srebrenika. U 2007. godini sprovedena je anketa građana i privrednih subjekata o zainteresovanosti predloženog projekta toplifikacije. Anketirano je 2.693 domaćinstva i 299 pravnih subjekata, i tom prilikom iskazana je 98% podrška toplifikaciji grada sa 93% iskazanom namjerom potpisivanja ugovora o toplifikaciji objekata.

Da bi se realizovala izrada Studije tehno-ekonomske opravdanosti projekta toplifikacije grada Srebrenika neophodno je bilo definisati pitanje energenta za toplifikaciju grada, što do tada nije bilo regulisano. Komisija i stručni tim za realizaciju projekta toplifikacije grada Srebrenika zaključili su da pitanje najpovoljnijeg od do sada razmatranih varijantnih rješenja između energenata: biomasa, ugalj i plin treba odabrati najpovoljniji energent za toplifikaciju grada Srebrenika. U junu 2008. godine je sačinjen dokument «Obrada i definisanje pitanja energenta za realizaciju projekta toplifikacije grada Srebrenika». U ovom dokumentu su analizirani energenti za toplifikaciju grada i to: biomasa, ugalj i plin. U ovom dokumentu je izvršeno

6.8


sveobuhvatno ocjenjivanje i rangiranje pojedinih energenata i u zaključku istog stoji : «Rješenje toplifikacije grada Srebrenika sa toplanom na ugalj i bio-masu se može svrstati u najpovoljnije rješenja sa stanovišta cijene jedinice toplotne energije prema statičkom proračunu po VDI-normama. Prema dinamičnom proračunu, cijena toplotne energije iz toplane na ugalj i bio-masu bi bila još povoljnija u odnosu na cijenu toplote dobijenu iz gasa. Opravdano je da navedeno rješenje daljinskog grijanja grada Srebrenika kao ekonomski i politički najpovoljnije bude prihvaćeno i da bude osnova za izradu tehno-ekonomske studije opravdanosti u procesu realizacije Projekta daljinskog grijanja grada Srebrenika.»Ovakav zaključak je prihvatila komisija i stručni tim za realizaciju projekta tolifikacije grada Srebrenika, na sastanku održanom 17.06.2008. godine i uputila ga na razmatranje Općinskom vijeću Srebrenika.

Sva dosadašnja razmatranja su pokazala da je za toplifikaciju grada Srebrenika najpovoljniji izvor toplotne energije toplana na ugalj i/ili biomasu. Ovo znači da se ostavlja mogućnost ponuđaču odnosno koncesionaru da ponudi toplifikaciju grada sa toplanom na ugalj ili na biomasu ili toplanu sa oba energenta, a odabraće se najpovoljniji ponuđač.

Nakon usvajanja energenta kao izvora toplotne energije za toplifikaciju grada Srebrenika, pristupilo se izradi ovog dokumenta «Studija tehno-ekonomske opravdanosti realizacije projekta toplifikacije grada srebrenika».Zadatak ove studije je da predstavi Projekat toplifikacije grada Srebrenika o stepenu tehničko-tehnološke, ekološke, socijalne, pravne i ekonomske opravdanosti koncesije, a u svrhu odobrenja koncesione djelatnosti od strane Komisije za koncesije TK.

Ova studija je rađena po uputama iz Dokumenta o politici dodjele koncesija na području TK (Sl.novine TK, 7/16) i sadrži sljedeće oblasti: procjena toplotnog konzuma, tehnološko-tehnička rješenja toplifikacije, ekološki aspekti i uticaj koncesione djelatnosti na okoliš, procjenu javnog interesa, pravni aspekti toplifikacije, procjena ulaganja, ekonomska opravdanost i zaključna razmatranja.

U Studiji je obrađen toplotni konzum grada kako za sadašnje stanje, tako i za predviđenu dinamiku izgradnje, te su na osnovu toga odabrane odgovarajuće faze toplifikacije grada. Za prijedlog toplifikacije grada, posmatrani su: Gradsko područje «Centar I» i prigradska naselja: Čojlučko polje, Centar II, Ćehaje, Ježinac; Kiseljak, N.N. Sječe, SPO, Bare, N.N. Luka i Babunovići.Prva faza projekta obuhvata toplifikaciju najgušće naseljenig dijela sa nejvećom koncentracijom toplotnog konzuma («Centar I»), dok bi druga faza toplifikacije obuhvatila prigradska naselja. Studija je zasnovana na prvoj fazi toplifikacije grada zona «Centar I», koja u ovom momentu ima ekonomski opravdanu koncentraciju toplotnog konzuma, a ostali dijelovi grada su posmatrani kao dogradnja u narednim fazama toplifikacije.

Ponuđeno rješenje toplifikacije obećava da će se grad Srebrenik u narednom periodu, uz odgovarajući angažman općinskih vlasti i svesrdno razumijevanje i pomoć građana-krajnjih korisnika, kao i pomoć ostalih nivoa vlasti u BiH i posebno međunarodnih finansijskih organizacija, uspjeti realizovati projekat toplifikacije koji će osigurati uštede u gorivu, poboljšanje ekoloških uslova življenja, smanjenje investicionih troškova kod nove izgradnje stanova (ukidanje kotlovnica, prostora za gorivo, dimnjaka) i otvoriti mogućnost širenja toplovoda u skladu sa budućim razvojem grada.

Cilj Projekta je da poboljša uslove života građana grada Srebrenika (poboljšanje kvaliteta zraka), što bi se ostvarilo gašenjem mnogobrojnih lokalnih ložišta u gradu i izgradnjom jednog centralnog izvora toplote u industrijskoj zoni grada, gdje bi se sagorijevalo čvrsto gorivo (ugalj i biomasa) u savremenim kotlovima i sa visokim stepenom iskorištenja. ***

6.9


2. OSNOVNI PARAMETRI ZA PROJEKTOVANJE TOPLIFIKACIJE 2.1. Meteorološki i klimatski podaci za Srebrenik i dužina grejnog perioda

Vremenske i klimatske prilike imaju znatan uticaj na toplifikaciju kako u pogledu projektovanja postrojenja tako i u pogledu nadzora nad njihovim radom. Radi što racionalnijeg rješenja toplifikacije grada, uradiće se analiza i odabir potrebnih parametara.U ovoj Studiji se iznose podaci i parametri koji se odnose na period grijanja grada.Kao uticajni i potrebni parametri koji dolaze u obzir su:

a. srednja temperatura zraka u periodu grijanja,b. temperatura spoljnjeg zraka,c. dužina perioda grijanja,d. broj “stepen dana”,e. vlažnost zraka, if. karakteristika vjetrova.

a. Srednja temperatura zraka za period grijanja

Temperatura zraka je jedan od osnovnih klimatoloških elemenata jer omogućava određeni uvid u toplotno stanje atmosfere. Za određivanje dnevnog, mjesečnog o godišnjeg toplotnog konzuma, potrebno je odrediti vrijednosti srednjih dnevnih, srednjih mjesečnih i srednje godišnje temperature u periodu grijanja, kao i minimalne i maksimalne temperature.Srednja dnevna temperatura se odredi na osnovu tri posmatranja u toku dana u razmacima od 7 sati i to u vrijeme 7, 14 i 21h.Podaci o temperaturi zraka su dobijeni njenim mjerenjem u toku dana i za svaki mjesec u toku grejne sezone i to za period unazad 10 godina (1995-2005), sa provjerom podataka mjerenja iz predratnog perioda (1980-1990).Za područje grada Srebrenika srednja temperatura zraka je određena prema obrascu:

ºC

Raspored srednjih jutarnjih, podnevnih i većernjih temperatura u sezoni grijanja (oktobar-april) ukazuje da je isključivo najhladniji mjesec januar ( -1,1 ºC) dok je najtopliji mjesec oktobar ( +12,1 ºC).Srednja mjesečna temperatura se odredi na osnovu srednjih dnevnih temperatura, a srednja godišnja temperatura se odredi na osnovu vrijednosti srednjih mjesečnih temperatura za datu godinu.Srednja temperatura u grejnom periodu se odredi na osnovu dijagrama promjena srednjih mjesečnih temperatura za posmatrani period.Srednje vrijednosti mjesečnih temperatura zraka su predstavljene u sljedećoj tabeli i iznose:Mjesec: Januar - 1,1 °C

Februar + 0,1 °CMart + 5,0 °CApril +10,9 °COktobar +12,1 °CNovembar + 7,1 °CDecembar + 1,6 °C

6.10


Na osnovu srednjih mjesečnih temperatura zraka srednja godišnja temperatura u periodu grijanja za grad Srebrenik iznosi +5,1 ºC.

Tabela 2.1. Temperature za područje grada u oC

Redni broj Mjesec Vrijeme mjerenja

Najviša srednja temp. u mjesecu

Najniža srednja temp.u

mjesecu

Srednja temp.u

mjesecu

Srednja mjesećna

temp.

Srednja temperatura

u periodu grijanja

1 7 11,2 4,7 7,92 Oktobar 14 21,2 13,7 17,5 12,1 5,13 21 13,8 7,8 10,84 7 8,4 0,5 4,55 Novembar 14 16 5,3 10,6 7,1 5,16 21 10,6 2 6,37 7 4,3 -4,7 18 Decembar 14 8,7 -1,6 3,6 1,6 5,19 21 5,5 -3,6 1

10 7 1,8 -8,2 -3,511 Januar 14 6,6 -3,5 1,6 -1,1 5,112 21 3 -6,8 -113 7 4,7 -11,3 -314 Februar 14 13,9 -5,4 4,5 0,1 5,115 21 7,3 -9,5 -0,516 7 4,9 -2,5 1,617 Mart 14 14,1 5 8,6 5,0 5,118 21 8,4 0,5 4,519 7 10,3 4 7,820 April 14 19,5 11 15 10,9 5,121 21 13,4 7 10

Slika 2.1. Dijagram prosječnih mjesečnih temperatura za period oktobar-april, mjerene u 7-14 i 21h

Iz priložene tabele i dijagrama za pojedine mjesece se vidi da temperature zraka znatno osciluju skoro u svim mjesecima što daje sliku nestabilnosti. Čak i u mjesecima sa vrlo

6.11


niskim temperaturama (decembar, januar i februar) postoje velike razlike u dnevnim temperaturama. Ovaj momenat ima znatan uticaj na srednju godišnju temperaturu za period grijanja. Od 190 dana u grejnoj sezoni veći dio dana (oko 100) ima temperature iznad 0 °C.Najniža prosječna srednja temperatura u iskazanom periodu iznosi –11,3 °C, a posmatrano pojedinačno, u nekim godinama najniže temperature su dostizale vrijednosti ispod –20 °C.

Dijagram spoljnih i unutrašnjih temperatura u toku dana:

Na osnovu snimljenih podataka o temperaturama zraka u podrućju grada u desetogodišnjem vremenskom periodu napravljen je orijentacioni dijagram temperaturnih razlika između sobne i spoljne temperature zraka u toku jednog dana.

Slika 2.2. Dijagram srednjih dnevnih temperatura

Na slici su obilježeni:- temperatura u prostoriji u toku dana, ti

- srednja temperaturna razlika između prostorije i vanjskog zraka, ti - te

- srednja spoljna temperatura zraka u toku dana, te

b. Temperatura spoljnjeg zraka

Za određivanje dnevnog, mjesečnog i godišnjeg toplotnog konzuma i režima grijanja neophodno je raspolagati podacima o temperaturama spoljnjeg zraka. Izbor spoljne temperature zraka, koja predstavlja polazni parametar za proračun toplifikacije, za podrućje Tuzlanskog kantona iznosi –17 °C.Spoljna temperatura zraka se može odrediti po kriteriju Čapljina i srednjih godišnjih minimuma.

[°C]

gdje je:tsp –srednja spoljna projektna temperaturatm –srednja minimalna mjesečna temperatura u posljednjih 10 godina (-11,3°C)tmin –najniža izmjerena temperatura u posljednjih 10 godina (-21,5°C)

6.12


Na osnovu naprijed navedenog obrasca i meteoroloških podataka određena je spoljna projektna temperatura po kriteriju Čapljina koja iznosi: -17,42 °C.Za projektnu temperaturu spoljnjeg zraka usvojena je vrijednost u iznosu – 17 ºC.

c. Dužina perioda grijanja

Na osnovu podataka o temperaturama izmjerenim za mjesec oktobar (početak sezone grijanja) i april (završetak sezone grijanja) u višegodišnjem intervalu mjerenja, može se odrediti dužina trajanja grejnog perioda za područje grada, a na bazi usvojenih kriterija: Ako se u tri uzastopna dana temperatura zraka, izmjerena u 21 h na početku grejne sezone (oktobar mjesec) spusti ispod +12 ºC, ukljućuje se sistem daljinskog grijanja, odnosno, sistem se iskljućuje kada temperatura zraka poraste iznad +12 ºC na kraju grejne sezone (mjesec april). Prema ovom kriteriju, dužina trajanja grejnog perioda za grad bi iznosila 180 dana.

Ukupan broj sati rada sistema daljinskog grijanja bi iznosio 3240 sati, a prema usvojenom kriteriju da bi sistem imao u toku noćnih sati prekid u grijanju u trajanju od 6 sati (od 23h naveće do 05h ujutro). Ovaj podatak će se koristiti u daljim proračunima pri određivanju cijene toplotne energije.

d. Broj “stepen dana”

Godišnja kriva temperature spoljnjeg zraka odredi se na osnovu podataka iz višegodišnjeg perioda i predstavlja klimatski karakter mjesta na koje se odnosi. Na osnovu tih podataka je određen broj dana za koje treba obezbijediti zagrijavanje. Od ove dvije veličine ovisi potrošnja toplote i potrošnja goriva u sezoni grijanja, a te vrijednosti su u direktnoj ovisnosti od vrijednosti broja «stepen dana» koja se određuje iz sljedećeg obrasca:

gdje je: n –broj dana grejnog perioda; tu –temperatura unutar zagrijavanog prostora; tsr –srednja godišnja temperatura.

Na osnovu naprijed navedenog obrasca vrijednost broja «stepen dana» iznosi: Z = 2682.

e. Vlažnost zraka

Vlažnost spoljašnjeg zraka ima u pogledu zagrijavanja samo sporednu ulogu. Ipak se o vlažnosti spoljnjeg zraka mora voditi računa jer pored njenog uticaja na vlažnost prostorija i rad postrojenja koja obavljaju izmjenu zraka u prostorijama (klimatizaciona postrojenja), vlažnost zraka znatno utiće na pritisak okoline i osobine zraka.Pod vlažnošću zraka se podrazumijeva smjesa suhog zraka i vodene pare. Pošto je pritisak pare u zraku manji od njenog pritiska zasićenja, zrak se ponaša kao obična smjesa plinova.Vlažnost zraka se izračunava u vidu relativne ili apsolutne vlažnosti.Obzirom na kotlinski položaj Srebrenika i blizine brda i planine Majevice i sa relativno niskim jutarnjim i većernjim temperaturama, zrak Srebrenika je prilično zasićen vlagom.Srednja godišnja vlaga je 77%, a u pojedinim godinama se kreće u rasponu od 72 do 82%. Najvlažniji su mjeseci januar i decembar čija vrijednost se kreće od 84 do 90%.Veće prisustvo vlage stvara pritiske koji u toplijim danima uzrokuju depresiju koja se negativno ponaša na rad niskih dimnjaka. Ovaj momenat je karakterističan sa stanovišta eliminisanja većeg broja niskih dimnjaka koji imaju znatan uticaj na aerozagađenje zraka.

6.13


f. Karakteristika vjetrova

Kako vjetar ima znatan uticaj na klimatske uslove i na parametre koji se odnose na period grijanja i toplifikaciju, to je potrebno istražiti uticaj i postojanje vjetrova u zoni toplifikacije. Iz analize meteoroloških podataka može se konstatovati da Srebrenik nije izrazito vjetrovito mjesto, ali ipak vjetar nije rijetka pojava. Jačih vjetrova ima u januaru, februaru i martu. U ostalim mjesecima ima znatno manje vjetrova, 2 do 4 puta u mjesecu.Najviše su zastupljeni vjetrovi sjevernog uticaja. Najveću vrijednost imaju zapad i sjeveroistok, dok je najmanje zastupljen jug.

0

10

20

30

40

50

60N

NE

E

SE

S

SW

W

NW

Slika 2.3. Ruža vjetrova za grad Srebrenik (srednji broj pojava, prosječne godišnje vrijednosti)

Grafički prikaz gustine pravca vjetrova primaran je na ruži vjetrova gdje se vidi da su najviše zastupljeni sjeverni vjetrovi. Brzina vjetra varira od 0.85 do 2,4 m/sek. Vjetrovi preko 12 m/sek javljaju se prosječno 2,5 puta godišnje, a preko 19 m/sek svega 0,7 puta. Rijetka pojava vjetrova i male brzine sa gledišta gubitaka toplote po zgradama ima povoljan uticaj, ali u pogledu odnosa ispusnih gasova iz kotlovskih ložišta predstavlja nepovoljnost sa stanovišta koncentracije zagađenosti zraka u gradu sa velikim brojem izvora aerozagađenja.

Slika 2.4. Srednje brzine vjetra za Srebrenik

Sa stanovišta podataka o vjetru (pravac i jačina strujanja) proizilazi da je obzirom na situaciju postoječih i izgrednje novih stambenih, poslovnih, javnih i drugih objekata neophodno smanjiti gustinu izvora aerozagađenja, a jedno od

rješenja je centralizovati izvor toplote za zagrijavanje objekata u gradu i prigradskim naseljima i izdvojiti ga iz centralne najgušće naseljene zone grada.

* * *

6.14

Srednje brzine vjetra po mjesecima (srednje dnevne-ser1 i srednja godišnja-ser2)

0

0,5

1

1,5

2

X XI XII I II III IV

m/s

ek Series1

Series2


3. TOPLOTNI KONZUM GRADA SREBRENIKA

3.1. Uvodna razmatranja

Proizvod Projekta toplifikacije grada Srebrenika jeste toplotna energija koja se proizvodi u toplani i distribuira do potrošača, sa osnovnim zadatkom zagrijavanja stanbenih i poslovnih prostora, a može poslužiti i za zagrijavanje sanitarne vode i za industriju. Toplotna energija će se do potrošača transportovati cjevovodom putem vrele vode kao nosioca toplote. Vrela voda koja se nalazi u primarnoj mreži će predati toplotnu energiju putem izmjenjivača u toplotnim stanicama vodi u sekundarnoj (kučnoj) mreži. Putem sekundarne toplovodne mreže se predaje toplota krajnjem korisniku preko grejnih tijela koja su smještena u prostorijama potrošača toplotne energije.

Pri rješavanju zadatka daljinskog snabdijevanja toplotnom energijom urbanih sredina, osnovno je da se što preciznije utvrde veličine osnovnog opterećenja (Quk). Pri definisanju toplotnog opterećenja (instalisane snage potrošača) potrebno je razdvojiti instalisane snage potrošača po strukturi i namjeni objekta.Na osnovu ovih polaznih podataka može se izračunati dovoljno pouzdano toplotno opterećenje (toplotni konzum) i usvojiti kao osnovni polazni podatak za dalji proračun i analizu. Metoda procjene toplotnog konzuma po kvadratu ili zapremini grejnog prostora nije najpouzdanija za obradu, ali u svakom slučaju može poslužiti naročito ako se radi o predhodnim razmatranjima i idejnim rješenjima koja se izrađuju za jedan duži vremenski period razvoja pojedinih područja.U ovoj Studiji će se koristiti više naćina za određivanje i proračun toplotnog konzuma odnosno kapaciteta potrošača, ćime će se dobiti veća sigurnost i tačnost dobivenih vrijednosti.

3.2. Opis grejnog područja (Tržište)

U Studiji je obrađen toplotni konzum grada kako za sadašnje stanje, tako i za predviđenu dinamiku izgradnje, te su na osnovu toga odabrane odgovarajuće faze toplifikacije grada.Za prijedlog toplifikacije grada, a na osnovu provedene ankete, mogu se posmatrati sljedeća naselja: Centar, Cetar II, Babunovići, Bare, N.N.Luka, Kiseljak, N.N.Sječe, N.N.Polje, Ćehaje i Ježinac.Navedena naselja Srebrenika se mogu grupisati u tri energetske zone i to: zona Centar, zona Istok i zona Zapad. Na osnovu ove podjele i prostornog rasporeda bi se projicirala primarna cijevna vrelovodna mreža do pojedinih zona i potrošača.

Srebrenik je grad koji je doživio intenzivni razvoj u posljednjih 20 godina. Grad broji oko 10.000 stanovnoka sa prigradskim dijelovima i ima dalji trend rasta. Grad se uglavnom razvija prema usvojenom urbanističkom planu, tako da je dobrim dijelom zaustavljena neplanska i bespravna gradnja. To je jedan od osnovnih preduslova toplifikacije jednog mjesta.

U narednoj tabeli su predstavljeni podatci iz sprovedene ankete domaćinstava grada Srebrenika i može se vidjeti raspoloživi toplotni konzum grada, broj domačinstava i pravnih subjekata sa površinama zagrijavanog prostora.

Ukupan toplotni kapacitet sadašnjeg konzuma, prema anketi, iznosi cca. 39.300 kW.Konačni projicirani kapacitet toplotnog izvora može da ima vrijednost cca. 50.000 kW.

6.15


Uzimajući u obzir scenarij postepenog (višegodišnjeg) priključenja pojedinih potrošača na daljinsko grijanje, kao i promjenjive dnevne, sedmične i mjesečne režime toplotnog opterečenja u toku grejne sezone, predložena je fazna gradnja toplotnih izvora, koja bi bila usklađena sa kratkoročnim i dugoročnim karakteristikama i zahtjevima toplotnog konzuma.

Tabela 3.1. Pregled anketiranih domaćinstava i pravnih subjekata u SrebrenikuAnketirano područje

Broj domaćinstava

Površinam2

Topl.kapac.kW

Broj prav.subj.

Površinam2

Topl.kapac.kW

Centar I 601 51595 5000 218 44760 4500Centar II 623 89232 9000 21 5954 600

Babunovići 349 45831 4500 8 2991 300Bare 294 40917 4000 21 1770 200

NN Luka 194 22746 2200 8 2640 300Kiseljak 200 28268 2800 0 0 0

NN Sječe 35 4791 500 1 40 0NN Polje 100 15471 1500 12 3844 400

Ćehaje 140 19914 2000 4 1710 200Ježinac 157 11950 1200 6 1010 100

Ukupno 2693 330715 32700 299 64719 6600

Sadašnje stanje toplifikacije grada je takvo da se večina stambenih objekata grije individualno u najvećem dijelu pećima na ugalj i drvo (cca.86%), a zatim pećima na lož-ulje, plin ili električnu energiju (cca.14%). Od 2992 domaćinstva i pravnih subjekata, individualno centralno grijanje ima 1078 potrošaća (cca 36%), a ostali potrošaći se griju individualnim sobnim pećima uglavnom na ugalj, drvo i el.energiju.

Privredni, društveni i javni objekti grada i okolnih naselja se griju putem sopstvenih kotlovnica na ugalj, bio-masu, plin, lož-ulje ili električnu energiju. Ovakvih kotlovnica ima cca. 40, različitih snaga i to: 50/100/200/300/400/600/800/1600/3200 kW.

Od toga,- na ugalj ima 18 instalisanih kotlovnica ukupne snage 9.200 kW - na plin ima 1 kotlovnica snage 500 kW- na lož ulje ima 16 kotlovnica ukupne snage 3.000 kW- na el.energiju ima 1 kotlovnica snage 100 kW - ostali privredni, društveni i javni potrošači 610 kW Ukupno privredni, društveni i javni objekti grada i okoline: 13.410 kW

Površina objekata u zoni Centar I na površini cca 50,5 ha iz Regulacionog plana grada iznosi:Izgrađeni objekti, cca:...............................................................................................120.000 m2

Planirana izgradnja, cca:.............................................................................................87.049 m 2 Ukupna površina objekata:.......................................................................................207.049 m2

Predviđa se toplifikacija grada Srebrenika u dvije faze i to:

1. faza - toplifikacija gradskog centra, zona Centar, cca: 200.000 m2 zagrijavane površine, i2. faza - toplifikacija okolnih naselja, cca: 250 .000 m 2 zagrijavane površine Ukupna površina za zagrijavanje po 1. i 2. fazi: 450.000 m2 zagrijavane površine

6.16


U narednim tabelama predstavljeni su postojeći i planirani toplotni kapaciteti privrednih, društvenih, javnih i stambeno-poslovnih objekata u gradskoj zoni Centar i prigradskim naseljima, koji će se u daljem radu provjeriti računskim putem.

Tabela 3.2. Toplotni konzum u zoni Centar I

Br. Objekat Toplotni izvor GorivoPostojećikonzum

(kW)

Mogućikonzum

(kW)1. MUP Sopstvena kotlovnica Tečno gorivo 240 2402. Uprava prihoda Sopstvena kotlovnica Tečno gorivo 60 603. Sportska dvorana Sopstvena kotlovnica Ugalj (Tečno gorivo) 400 400

4.Općina,uprava iSud za prekršaje

Sopstvena kotlovnica Ugalj (Tečno gorivo) 110 110

5. Općinske službe Sopstvena kotlovnica Tečno gorivo 200 2006. Općinski sud Sopstvena kotlovnica Ugalj 100 1007. Dom kulture Sopstvena kotlovnica Ugalj 300 6008. Sr.centar i O.Š. Sopstvena kotlovnica Ugalj 1600 16009. Osnovna škola II Sopstvena kotlovnica Ugalj 400 40010. Dom zdravlja Kotlovnica SŠC Ugalj 300 45011. Motel Sopstvena kotlovnica Ugalj 100 10012. Gradska kafana Sopstvena kotlovnica Ugalj 60 6013. Gradska džamija Sopstvena kotlovnica Tečno gorivo 50 5014. Sineks Sopstvena kotlovnica Ugalj 3200 360015. Interplet Sopstvena kotlovnica Ugalj 600 60016. Corn-flips Sopstvena kotlovnica Ugalj (Tečni plin) 500 90017. Elektro-distrib. Sopstvena kotlovnica Tečno gorivo 50 5018. Osmanović Sopstvena kotlovnica Tečno gorivo 470 47019. Kopex Sopstvena kotlovnica Tečno gorivo 80 8020. Meros Sopstvena kotlovnica Ugalj 100 60021. Komunalno Sopstvena kotlovnica Ugalj 100 10022. Robna kuća Sopstvena kotlovnica Ugalj (Tečno gorivo) 200 80023. Poslovno-stamb. Razno Razno 5360 12220

UKUPNO 14580 23790

Tabela 3.3. Toplotni konzum u prigradskim naseljima

Br. ObjekatToplotni

izvorGorivo

Postojeći konzum(kW)

Planski konz(kW) Naselje

1. Herceg,TMP Kotlovnica Ugalj 1200 1500 Ind.zona2. Ingram Kotlovnica Elektro kotao 100 800 Ind.zona3. Džamija Kotlovnica Tečno gorivo 40 40 Kiseljak4. Džamija Bare Kotlovnica Tečno gorivo 0 50 Bare5. Pekara Kotlovnica Drvo 50 50 Babunovići6. Fana Kotlovnica Tečno gorivo 100 100 Babunovići7. Pilićarnici Kotlovnica Ugalj 150 300 Babunovići8. Autoservis Kotlovnica Tečno gorivo 800 850 Ćehaje9. Cobra Kotlovnica Ugalj 250 400 Ćehaje10. Ostali Razno Razno 7330 20000 -

6.17


UKUPNO 10020 24090

3.3. Normativi za specifičnu potrošnju energije

U praksi, kao i u literaturi nailazimo na različite podatke o specifičnoj potrošnji toplote po m2, odnosno po m3 grejnog prostora. Oni se vrlo često uzimaju i veći no što je to potrebno. Za naše područje iz iskustva i na osnovu izvedenih objekata nailazimo na vrijednosti specifične potrošnje toplote koja se kreće u granicama:

30 do 70 W/m3,ili

70 do 170 W/m2.

U razvijenim zemljama specifična potrošnja toplote pojedinih objekata je zakonski regulisana i kreće se i ispod navedenih vrijednosti. Za novoizgrađene objekte se obavezno definiše i njegova toplotna karakteristika kao značajna vrijednost u ocjeni kvaliteta objekta.

Utvrđivanje tačnog toplotnog opterećenja konzuma moguće je jedino ako se raspolaže sa vrijednostima toplotnog opterećenja za svaki pojedini objekat u području koje se toplificira. Ovo znači da je potrebno imati regionalni urbanistički plan sa glavnim građevinskim projektima objekata koji su izgrađeni i onih koji će se graditi. Na osnovu toga je moguće doći do preciznog podatka o toplotnom opterećenju konzuma.

Isto kao što se naselje planira u pogledu veličine, broja stanova, načina izgradnje, vrste, broja i veličine pratećih objekata, moraju se planirati i ostale instalacije infrastrukture u koje se ubrajaju i instalacije daljinskog grijanja.Da bi se toplifikacija planirala potrebno je na osnovu relevantnih pokazatelja procjeniti toplotno opterećenje urbanistički planiranog područja.Prema površini grejnog prostora objekata ili prema njihovoj zapremini, procjeniće se toplotno opterećenje objekata u gradu.Specifično toplotno opterećenje uglavnom zavisi od sljedećih faktora:- vrste objekta,- kvaliteta postavljene termoizolacije,- spoljnih klimatskih uslova i- veličine i mikro položaja objekta u odnosu na okolinu.

Klimatski uslovi su predstavljeni na dijagramima temparatura (spolja i unutar prostorije) i dijagramima opterećenja tokom grejnog perioda i za duži vremenski period.

Specifična toplota za grijanje prostorija, koristeći definisane dijagrame i tabele može se sračunati na sljedeći način:

[W/m3]

[W/m3]

gdje je: w – prosječni transmisioni gubici toplote; usvaja se: 1,1 [W/m3K], ti – prosjećna projektna temperatura unutar prostorije: 20 [ºC], te – usvojena projektna temperatura spoljnjeg zraka za zimski period: -17 [ºC]

3.4. Proračun toplotnog konzuma objekata u zoni «Centar I»

6.18


Tabela 3.4. Toplotni konzum zone «Centar I» izražen snagom toplotnih stanica

Red.broj

Zonagrada

/u priloguObjekti

*Postojeći t.konzum

kW

Razvojnit.konzum

kW

Ukupnit.konzum

kW

Površinazonekm2

*Gustina topl.opt. MW/km2

Gustina topl.opt. MW/km2

1 1 Memorilalni centar i dr. objekti 400 400 800 0,015 26,67 53,332 2 Kulturni centar 300 300 600 0,030 10,00 20,003 2* Stambeno-poslovni 250 0 250 0,006 41,67 41,674 2** Stambeno-poslovni+obdanište 1800 50 1850 0,055 32,73 33,645 3 Školski centar 1900 300 2200 0,060 31,67 36,676 3* Privatni objekti 600 0 600 0,018 33,33 33,337 4 Islamski centar 0 150 150 0,007 0,00 21,438 5 Sportski centar 400 0 400 0,007 57,14 57,149 6 Tržni centar+stambeni objekti 200 350 550 0,010 20,00 55,00

10 6* Tržni centar 0 100 100 0,005 0,00 20,0011 7 Poslovni centar 0 300 300 0,008 0,00 37,5012 7* Stambeno-poslovni 300 0 300 0,003 100,00 100,0013 8 Stambeno-poslovni 600 200 800 0,010 60,00 80,0014 8* Stambeno-poslovni 600 600 1200 0,012 50,00 100,0015 8** Stambeno-poslovni+pošta 600 600 1200 0,017 35,29 70,5916 8*** OS-petrol 400 0 400 0,006 66,67 66,6717 9 Stambeno-poslovni+Dom zdravlja 900 250 1150 0,012 75,00 95,8318 10 Stambeno-poslovni+SINEX 3200 650 3850 0,029 110,34 132,7619 10* Stambeno-poslovni+INTERPLET 840 700 1540 0,021 40,00 73,3320 10** Privatni objekti 200 200 400 0,022 9,09 18,1821 10*** Stambeno-poslovni 600 100 700 0,008 75,00 87,5022 11 Saobraćajni centar 0 200 200 0,010 0,00 20,0023 12 Zanatsko-trgovački centar 140 360 500 0,005 28,00 100,0024 13 Zona rekonstrukcije+stamb.poslovni 50 500 550 0,012 4,17 45,8325 14 Neizgrađena zona-privatni objekti 100 200 300 0,026 3,85 11,5426 14* Neizgrađena zona-privatni objekti 100 150 250 0,011 9,09 22,7327 14** Neizgrađena zona-posl.stambeni 0 450 450 0,015 0,00 30,0028 14*** Neizgrađena zona-posl.stambbeni 0 1050 1050 0,025 0,00 42,0029 14**** Neizgrađena zona-privatni objekti 100 100 200 0,012 8,33 16,6730 14***** Neizgrađena zona-posl.stambeni 0 650 650 0,030 0,00 21,6731 14****** Neizgrađena zona-privatni objekti 0 200 200 0,007 0,00 28,5732 14******* Neizgrađena zona-privatni objekti 0 100 100 0,009 0,00 11,11

UKUPNO 14580 9210 23790 0,523 27,88 45,49

Ukupno toplotno opterečenje potrošača može se provjeriti sljedećim obrascem:

[W]

[W]gdje je:Σqi – srednja specifična toplota za grijanje prostorija; Σqi = 40,7 [W/m3]ΣVi - ukupna zapremina grejnog konzuma za podrućje «Centar I»; ΣVi = 496.918 m3

Dobijena vrijednost toplotnog konzuma će se povećati za ventilacione gubitke. Ventilacioni gubici u stambenim objektima su zanemarljivi, dok se za javne objekte usvaja vrijednost:

qv = 40 W/m3

Zapremina grejnog i ventiliranog prostora u zoni «Centar» iznosi cca: Vv = 50.000 m3

Potrebna toplota za ventilaciju iznosi:

6.19


[W]

U prenosu toplote se javljaju gubici, i za njih se usvaja cca 10 % od ukupnog toplotnog opterećenja konzuma. Ukupna potrebna toplotna snaga izvora sada iznosi:

[W]

[W]

Snaga toplotnog konzuma zone Centar izrežen snagom toplotnih podstanica predstavljena je u prethodnoj tabeli i dovoljno se slaže sa izračunatom vrijednosti toplotnog konzuma.U istoj tabeli je izračunata gustina toplotnog konzuma za pojedine dijelove-zone gradskog centra iz ćega se može vidjeti da većina gradskih zona prelazi kritičnu vrijednost opravdane gustine toplotnog opterećenja koja po literaturi i dosadašnjim iskustvima iznosi 25 MW/km2. Prosječna vrijednost toplotnog opterećenja za sadašnji toplotni konzum iznosi 27 MW/km2, a izgradnjom novih objekata po razvojnom planu, gustina toplotnog opterećenja se povećava na 45 MW/km2, što je u slučaju toplifikacije grada, prema navedenom kriteriju, zadovoljavajuća vrijednost koja upućuje na opravdanost uvođenja sistema centralizovanog zagrijavanja grada, zona «Centar I».Gustina toplotnog konzuma po pojedinim dijelovima grada je uglavnom za stambeno-poslovne objekte zadovoljavajuća, dok je za dijelove grada sa pretežno individualnim objektima nešto ispod utvrđene granice isplativosti, ali su ti dijelovi grada u smislu brojnosti i toplotnog kapaciteta neznatni u odnosu na kapacitete drugih dijelova grada.

Procjena toplotnog konzuma zone «Centar I»:Na osnovu iskustava iz drugih gradova u BiH koji imaju daljinsko grijanje, prikljućenje već izgrađenih objekata na sistem toplifikacije se dešava kroz jedan duži vremenski period iz više razloga, a najznačajniji razlog je ekonomske prirode, tj. investiranje u opremu i sama izgradnja sistema, kao i investiranje potrošaća u kućnu instalaciju grijanja. Dio potencijalnih potrošaća nije u mogućnosti da se odmah po sticanju tehničkih uslova prikljući na sistem daljinskog grijanja i to ostaje za duži vremenski period neriješeno pitanje centralizovanog zagrijavanja postojećih objekata. U slućaju grijanja grada Srebrenika upitno je vrijeme prikljućenja na daljinski sistem grijanja postojećih objekata, toplotnog konzuma cca. 10-15 MW. Realna pretpostavka je da bi se na sistem daljinskog grijanja grada prikljućilo odmah cca 30-40% postojećeg konzuma što bi energetski iznosilo 4-6 MW toplotne energije, a ostali prostori bi se prikljućivali na daljinsko grijanje u jednom dužem vremenskom periodu.

Prikljućenje novih objekata na daljinski sistem grijanja ne bi bilo upitno jer izgradnja kućnih instalacija bi bila obaveza investitora u sklopu same izgradnje objekata, a na osnovu odluke o toplifikaciji grada. Razvoj novog konzuma zavisi od intenziteta izgradnje novih objekata.

Može se zaključiti da ukupna količina toplotne energije koju treba obezbijediti za toplifikaciju gradskog dijela «Centar I» iznosi cca 25 MW, a da će se toplotni konzum razvijati u periodu 6-10 godina nakon početka Projekta. U tom smislu treba planirati i odgovarajući razvoj toplotnog (energetskog) sistema grada, izvora toplote i razvodne mreže, što će biti opisano u poglavlju «Koncepcija toplifikacije».

3.5. Proračun toplotnog konzuma prigradskih naselja

6.20


Značajan izvor aero-zagađenja grada čine i okolna gradska naselja sa mnoštvom malih kotlovnica i peći, uglavnom sa ugljem kao gorivom. Nizak stepen iskorištenja energije i slabija kontrola sagorijevanja u ovim individualnim kotlovnicama i pećima utiću na veliku koncentraciju štetnih produkata sagorijevanja u zraku.Zato se predviđa u drugoj fazi troplifikacije grada, toplifikacija prigradskih naselja, ukupne površine grejnog prostora cca 250.000 m2.Potrebna količina toplote za zagrijavanje svih objekata u prigradskim naseljima Srebrenika bi iznosila cca 25 MW. Pretpostavka je da se svi objekti ne bi odmah prikljućili na daljinski sistem zagrijavanja te bi se i toplifikacija ovih naselja trebala odvijati fazno, tj. faznom izgradnjom toplotnih kapaciteta izvora toplote sa odgovarajućim planskim razvojem razvodne mreže prigradskih naselja sa prioritetom na naselja sa većom gustinom toplotnog konzuma.

Tabela 3.5. Gustina toplotnog konzuma za I i II fazu toplifikacije: «Centar I» sa prigradskim naseljima

Dio grada

Površina naselja

km2

Ukupni t.konzummin-max

MW

Gustina topl.opt. min-maxMW/km2

I faza:Gradski centar 0,5230 10.0 23.0 19,1 43,9

II faza:Zapadna zona gradaKiseljak 0,0800 1.5 2.0 18,8 25,0N.N. Sječe 0,0500 0.5 1.0 10,0 20,0Sportsko rekr. centar 0,2725 0,0 5.0 0,0 18,3Bare 0,2500 3.5 4.5 14,0 18,0

N.N. Luka 0,1000 1.5 2.0 15,0 20,0Babunovići 0,0450 1.5 4.5 33,3 100,0

Ukupno zapadna zona 0,7975 8.5 19.0 10,6 23,8

Istočna zona gradaN.N. Čojlučko polje 0,1840 1.5 3.0 21,7 23,1Centar II 0,3060 7.5 8.5 21,2 22,9

Ćehaje 0,3500 1.5 4.0 11,4 12,0Ježinac 0,1000 1.0 1.5 10,0 15,0Ukupno istočna zona 0,9400 11.5 17.0 12,2 18,0

Ukupno prigradska naselja 1,7375 20,0 36.0 11,5 20,7

Ukupno I i II faza 2,2605 30.0 59,0 13,2 26,1

Ako se pogleda karta plana grada sa prigradskim naseljima može se konstatovati da se prigradska naselja u odnosu na gradsku zonu «Centar I» mogu podijeliti na Zapadnu zonu i Istočnu zonu prigradskih naselja.Kao što se vidi iz prethodne tabele, gustina toplotnog opterečenja zone «Centar I» je u konačnom obimu toplifikacije zadovoljavajuča, dok kod prigradskih naselja je ispod vrijednosti ekonomski opravdanih za uvođenje toplifikacije, ali u sklopu realizacije zagrijavanja zone «Centar I», zbirna vrijednost gustine toplotnog opterećenja iznosi 26,1 MW/km2 što je iznad kritične vrijednosti od 25 MW/km2, tako da bi posmatrano u cjelini toplifikacija grada imala osim ekoloških i konformističkih efekata i ekonomsku opravdanost.

6.21


Predlaže se fazna izgradnja proizvodnih i distributivnih kapaciteta, i to tako da se gradi najprije jedan izvor toplote koji bi odgovarao toplotnom konzumu koji bi se odmah

prikljućio na razvodnu mrežu i ćiji toplotni kapacitet bi iznosio cca 4-6 MW. U narednim fazama toplifikacije realizacija ovog Projekta bi pratila izgradnju novih objekata i mogučnost priključenja postojećih, sve do projicirane toplotne snage za zonu «Centar I» od cca 25 MW, dok bi se u drugoj fazi Projekta mogla toplificirati i prigradska naselja sa dodatnih 20-30 MW toplotne snage.

Osnova za dalje proračune, analize i izbor najpovoljnijeg tehničkog rješenja toplifikacije grada Srebrenika će biti realizacija prve faze grijanja grada sa projiciranom snagom toplotnog izvora od cca 25 MW.

3.6. Toplotne karakteristike grada i potrošnja toplote

Za proračun godišnjih parametara proizvodnje i utroška toplotne energije neophodno je odrediti koeficijent prosječnog opterećenja grejnog perioda, a on za grad Srebrenik iznosi:

gdje je: w – prosječni transmisioni gubici toplote; usvaja se: 1,1 [W/m3K]Δtm –srednja temperaturna razlika u toku dana između spoljne i unutrašnje temperature u prostoriji posmatrana za duži niz godina (za Srebrenik ona iznosi: 20–5,1 = 14,9 ºC)q0 – specifična toplota za grijanje prostorija; Σqi = 40,7 [W/m3]

Dijagram toplotnog opterećenja

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180Trajanje spoljnih temperatura u danima

Pro

cen

at t

op

lotn

og

op

tere

ćen

ja

Prosječno toplotno opterećenje grejne sezone Toplotno opterećenje

Slika 3.1. Dijagram toplotnog opterećenja instalisane snage potrošaća za Srebrenik-Centar I

Opterećenje toplotnog izvora u funkciji zagrijavanja stambenog prostora zavisi iskljućivo od spoljnih vremenskih uslova i dužine trajanja grejnog perioda.

6.22


Toplotno opterećenje u zavisnosti od vanjske temperature

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

-18 -16 -14 -12 -10 -8 -6 -4 -2 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

Vanjska temperatura u °C

To

plo

tno

op

tere

će

nje

u %

Slika 3.2. Dijagram toplotnog opterećenja u zavisnosti od spoljnje temperature

Na osnovu posmatranja srednjih dnevnih spoljnih temperatura zraka, dobiju se relativne dužine trajanja spoljnih temperatura zraka. Podaci toplotnog opterećenja za grad Srebrenik predstavljeni su dijagramski na prethodnim slikama.

U narednoj tabeli su predstavljene brojčane vrijednosti relativne dužine trajanja temperaturnih intervala u toku grejne sezone za grad Srebrenik.

Tabela 3.6. Relativna dužina trajanja temperaturnih intervala u toku grejne sezoneR.br. Temp.interval Rel.dužina

trajanjaTopl.opterećenje

[%]Toplotna snaga

[kW]1 (-17) do (-12) 2 100 do 86,5 24.447-21.1432 (-12) do (-8) 3 86,5 do75,7 21.143-18.5003 (-8) do (-4) 8 75,7 do 64,9 18.500-15.8584 (-4) do (0) 22 64,9 do 54,1 15.858-15.8585 (0) do (+4) 40 54,1 do 43,2 15.858-15.8586 (+4) do (+8) 42 43,2 do 32,4 15.858-7.9297 (+8) do (+12) 39 32,4 do 21,6 7.929-7.9298 Preko (+12) 24 21,6 do 0 7.929-09 UKUPNO/prosječno (Sr.) 180 Sr. 40,27 Sr. 9.845

Integriranjem površine ispod krive toplotnog opterećenja na slici 3.1. dobije se prosječno opterećenje u toku grejne sezone koje iznosi 40,27%, a u njenom presjeku sa krivom opterećenja na slici 3.2. na apscisi se odredi srednja temperatura zraka u grejnom periodu koja iznosi 5,1°C.Prosječno toplotno opterećenje tokom grejnog perioda iznosi 9.845 kW.

Godišnja potrošnja toplote se može odrediti iz sljedećeg izraza:

6.23


[kWh]

gdje je: Qi –toplotni kapacitet izvora (Qi = 25000 kW) kpr -koeficijent prosječnog opterećenja (kpr= 40,27%) T –vremenski period zagrijavanja (T = 180dana x18 h = 3240 h)

Stepen toplifikacije za područje grada za vremenski period od godinu dana iznosi:

a stepen toplifikacije za vremenski period grejne sezone iznosi:

gdje je: τ uk.max –ekvivalentno vrijeme trajanja maksimalnog opterećenja u danimaτG –dužina trajanja jedne godine u danimaτg –dužina trajanja grejne sezone u danima

Definisanje osnovnog i vršnog toplotnog opterećenja za grad i definisanje toplotne snage izvora toplote zavisi od načina obezbjeđenja toplote, koji za slučaj grada Srebrenika može da se razmatra u više varijanti. U scenariju toplifikacije iz gradske toplane, osnovno opterećenje izvora bi moglo da bude cca 40-60% maksimalnog toplotnog kapaciteta, a ostatak bi se pokrivao kao vršno opterećenje. Dužina rada osnovnog opterećenja (40%) bi iznosila cca 110 dana ili 61% ukupnog grejnog perioda.

* * *

4. GORIVO I MOGUĆNOST SNABDIJEVANJA

4.1. Gorivo

Kao pogonsko gorivo za generatore toplote u toplani predviđeno je da se koristi čvrsto gorivo (ugalj i bio masa). Ostavlja se mogučnost da izbor odgovarajučeg energenta za toplifikaciju grada Srebrenika izabere sam koncesionar. Iz predhodnih analiza je zaključeno da se topifikacija grada Srebrenika sa toplanom na ugalj i bio-masu može svrstati u najpovoljnije rješenja sa stanovišta cijene jedinice toplotne energije prema statičkom proračunu po VDI-normama. Opravdano je da navedeno rješenje toplifikacije grada Srebrenika kao ekonomski i politički najpovoljnije bude prihvaćeno i da bude osnova za izradu ove tehno-ekonomske studije opravdanosti u procesu realizacije Projekta daljinskog grijanja grada Srebrenika

Karakteristike goriva odnose se na njihov sadržaj sagorjelih sastojaka u sirovom i suvom stanju. Radna masa goriva u najvećem broju slučajeva dolazi u sirovom stanju u toplane. Sirova masa goriva sadrži vlagu, koja predstavlja nesagorivi dio, kao i druge nesagorive elemente radne mase goriva, kao što su čvrste materije pepeo i šljaka. U osnovnoj klasifikaciji goriva, sagoriva masa goriva za tvrdo i tečno gorivo data je u analizi svakog primarnog izvora energije.

Kao čvrsta pogonska goriva iz naših domaćih resursa stoje nam na raspolaganju uglavnom lignit i mrki ugalj.

6.24


Kao pogonsko gorivo ili kao dodatak fosilnom gorivu, mogu se iskoristiti razni otpaci iz drvne industrije, poljoprivrede i dr.

U kombinaciji sa kotlovima na čvrsto gorivo mogu se koristiti postrojenja na tečno gorivo ili gasovito gorivo. U toplani se može izgraditi kao dopunski kotao za pokrivanje vršne snage osnovnog toplotnog izvora ili mehanizam za potpalu kotlova na čvrsto gorivo. Za tečno gorivo, važne karakteristike su: viskozitet, tačka paljenja i stinjavanja. I pored dobrih osobina tečnog i gasovitog goriva, nije uvijek ekonomski opravdano njegovo korištenje.

4.2. Energetski potencijal BiH

Naša zemlja ne spada, po energetskim resursima ni u bogate ni u mnogo siromašne zemlje. Međutim struktura naših energetskih rezervi je vrlo nepovoljna, sa aspekta transformacije primarne energije u sekundarnu energiju. Kada je riječ o uglju, lignit predstavlja veći dio naših rezervi. Osim uglja, naša zemlja raspolaže sa značajnim rezervama hidroenergetskih potencijala, što je značajan faktor u sadašnjem i budućem razvoju energetike.Sve skuplja energija iz uvoza prisiljava nas da u narednom periodu oslonac bude u domaćim energetskim resursima.Za buduću proizvodnju potrebne energije, stoje nam na raspolaganju rezerve lignita, nešto malo mrkog uglja, hidroenergetski potencijali, kao i svi nekonvencionalni izvori energije kao što su geotermalna energija, solarna energija, biogas, bio-otpaci itd.

Postojeće stanje energetike, budući gospodarski i ekonomski razvoj, promjena ekonomskog i društvenog sistema te implementacija tržišne ekonomije u energetici i privatizacija osnovne su odrednice buduće energetske politike naše zemlje. U skladu sa navedenim, održivi razvoj, sigurnost snabdijevanja, energetska efikasnost, tržišni odnosi i zaštita okoline su osnovni ciljevi energetske politike.BiH energetski sektor čini mali dio svjetske i Evropske energetike. Njegov udio u proizvodnji i potrošnji primarnih energenata u svijetu je oko 1 promil.Energetski razvoj BiH ostvarivat će se uz umjeren i kvalitativan razvoj gospodarstva. Potrošnja energije će pratiti razvoj cjelokupnog gospodarstva BiH. U narednom periodu se predviđa rast potrošnje energije s godišnjom stopom cca 1 do 2%. U strukturi potrošnje energije povečavati će se potrošnja zemnog gasa i prirodnih resursa uglja i obnovljivih izvora drva, bio-mase, vodene snage malih HE i drugih, a smanjivati će se udio tekućih goriva.

4.2.1. Ugalj

BiH rezerve uglja su uglavnom u lignitu, čija je toplotna moć mala, sa dosta pepela, vlage i sumpora, što otežava transformaciju primarne u sekundarnu energiju i iziskuje veća ulaganja u energetska postrojenja prve transformacije (generator pare, priprema uglja, postrojenja produkata sagorjevanja itd). Sa druge strane naši ligniti se uglavnom eksploatišu na dnevnim kopovima, pa su investicioni i eksploatacioni troškovi iskopa lignita dosta niski.

Tabela 4.1. Srednji sastav i svojstva domaćih ugljeva [31/str138]Gorivo Ugljenik

mas.%Vodonikmas.%

Kiseonikmas.%

Azotmas.%

Sumpormas.%

Vlagamas.%

Pepeomas.%

HdKJ/kg

Mrki ugalj (Banovići)

45,65 3,55 11,10 0,89 0,72 22,55 15,54 15000-17000

Lignit (Kreka)

33,01 2,28 11,70 0,88 0,93 24,41 26,79 9000-11000

6.25


Napomena: Sastav goriva se kreće u širokim granicama, naročito sadržaj vlage;

4.2.2. Biomasa - Obnovljivi izvor energije

Obnovljivi izvori energije imaju veliki energetski potencijal, ali za sada mali dio se koristi za širu upotrebu. Kao i u razvijenim zemljama, dalji će razvoj zavisiti o poticajnim mjerama države i lokalnih tijela na regionalnim razinama, te međunarodnim potporama za konkretne projekte. Današnje zakonodavstvo i regulativa uglavnom su vrlo ograničeni, pa se očekuje njihova promjena i dopuna uz primjenu poticajnih mjera.Ukupni energetski potencijal biomase se procjenjuje na cca 40 PJ koji se može već danas koristiti. Energetski potencijal otpada je manji ali je njegovo iskorištenje moguće tek izgradnjom odgovarajućeg postrojenja i stvaranjem cjelovitog sistema upravljanja otpadom.

Biomasu čine brojni, najrazličitiji proizvodi biljnog i životinjskog svijeta kao što su grane, grančice, kora drveta i piljevina iz šumarstva i drvne industrije, slama, kukuruzovina, stabljike suncokreta, ostaci pri rezidbi vinove loze i maslina, koštice višanja i kore od jabuka iz poljoprivrede, životinjski izmet i ostaci iz stočarstva, komunalni i industrijski otpad... Toplotna moć drveta zavisi u velikoj mjeri od sadržaja vlage: Hu = 15900 do 7500 kJ/kg, pri vlažnosti od 10 do 100%. Odmah poslije sječenja drvo ima vlažnost 70-80% vlažnosti, a poslije 1 godine stajanja na slobodnom zraku 25 do 30%. Toplotna moć slame je Hu = 10000 do 1400 kJ/kg.Danas se korištenje biomase za proizvodnju energije provodi uvažavajući načelo održivog razvitka. Upotrebljava se isključivo drvna masa koja je nastala kao sporedni proizvod ili otpad u šumarstvu i drvnoj industriji odnosno višak slame i drugi poljoprivredni ostaci koji se ne mogu više iskoristiti. Takva biomasa upotrebljava se kao gorivo u postrojenjima za proizvodnju električne i toplinske energije ili se prerađuje u plinovita i tekuća goriva za korištenje u prometu i kućanstvima.Glavna prednost biomase u odnosu na fosilna goriva je neusporedivo manja emisija štetnih plinova i otpadnih tvari. Računa se da je opterećenje atmosfere s CO2 pri korištenju biomase kao goriva zanemarivo, budući da je količina emitiranog CO2 prilikom izgaranja jednaka količini apsorbiranog CO2 tijekom rasta biljke.Mogućnosti iskorištavanja biomase vrlo su brojne. Osim ostataka i otpada postoji veliki broj biljnih vrsta koje je moguće uzgajati; od brzorastućeg drveća i kineske trske s godišnjim prinosom od 17 tona po hektaru.Postoje razni načini da se iz biomase dobije energija. Biomasa se može izravno pretvarati u energiju jednostavnim izgaranjem te se tako proizvesti toplota za grijanje u industriji i kućanstvima ili za dobivanje električne energije u malim termoelektranama. Takva postrojenja nisu rijetkost u zemljama Europske zajednice, a kao gorivo služi drvni otpad iz šumarstva i drvne industrije, slama i drugi poljoprivredni ostaci te komunalni i industrijski otpad. Od svih obnovljivih izvora energije, najveći se doprinos u bližoj budućnosti očekuje od biomase. Biomasa, kao i njezini produkti-tekuća biogoriva i bioplin, nije samo potencijalno obnovljiva, nego i dovoljno slična fosilnim gorivima da je moguća izravna zamjena. Udio biomase u ukupnoj potrošnji energije u 1999. godini u svijetu iznosio je 14.7%. Proizvodnja energije iz biomase je u razvijenim zemljama u stalnom porastu. Predviđa se da će su u zemljama Europske unije proizvodnja energije iz biomase do 2010. godine utrostručiti čime bi njen udio u odnosu na ostale obnovljive izvore iznosio 73%. Budući da se na tržištu mogu nači kotlovi koji mogu sagorijevati bio masu, to je realno razmatrati ovu mogučnost kao rješenje za toplifikaciju grada Srebrenika.

6.26


Slika 4.1. Neki oblici biomase kao goriva

Sa stanovišta šumarstva i poljoprivredne proizvodnje posebno je interesantno dobivanje energije uz biomase. Glavni adut u korištenju biomase kao izvora energije su obilni potencijali, ne samo u tu svrhu zasađene biljne kulture već i otpadni materijali u drvoprerađivačkoj, poljoprivrednoj i prehrambenoj industriji. Plinovi koji nastaju korištenjem biomase mogu se također iskoristiti u proizvodnji energije, a okolne šume su dovoljan filter za emisiju CO2 koji se oslobađa u proizvodnji goriva iz biomase. Međutim spaljivanje biomase stvaraju se i drugi zagađujući plinovi te otpadne vode. Samo je u velikim pogonima isplativa izgradnja uređaja za reciklažu otpada, dok u manjim to nije isplativo pa se postavlja pitanje koliko je to u ekološkom smislu profitabilno. Osim toga, prikupljanje, transport i skladištenje biomase vrlo je skupo što je još jedan nedostatak ove tehnologije.U našoj zemlji već su ugrađena postrojenja (mini-toplane) na bio masu uz povoljne uslove investiranja od strane isporučioca opreme a primjer su: Hotel Maršal i Mesna industrija Lijanović (Kotlovi na bio

masu i solarni kolektori). U Gračanici i Slavonskom Brodu planiraju se izgraditi toplane sa biomasom kao osnovnim gorivom.Primjeri na slikama korisnici su programa kompanije ESCO - mini toplane. Svi ovi objekti su bivši potrošači skupog lož ulja i koji su imali visoke troškove zagrijavanja, posebice zbog stalnog porasta cijena ovog energenta. Danas ovi objekti imaju kvalitetno, suvremeno i ekološko grijanje u kombinaciji solarnog grijanja, grijanja na bio masu i grijanja na nižu tarifu struje, koje pruža višestruke uštede u troškovima, i koje odgovara posljednjim svjetskim standardima a prema švedskoj licenci.

Slika 4.2. MI Lijanović

Energije iz biomase je cjenovno konkurentna fosilnim gorivima. Neki projekti u Hrvatskoj su pokazali da se za toplinsku energiju kogeneracijskog postrojenja na drvni otpad snage 5 MWel, u sklopu drvno-prerađivačke firme, uložena sredstva mogu vratiti za cca 11 godina.

6.27


Intenzivni iskorištenje bio-mase zavisit će o tehničkoj regulativi te poticajnim mjerama energetske politike.

Prednosti biomase kao goriva:- Siguran i obnovljiv izvor energije.- Energetski potencijali biomase su značajni.- Postoje velike količine biomase tamo gdje je potrebna toplotna energija, u poljoprivredi

i industriji.- Kvalitet proizvedene energije ravan je kvalitetu proizvedene iz fosilnih goriva

(temperaturni nivo, količina i efikasnost transformacije).- Za korištenje biomase u energetske svrhe razvijene su savremene tehnologije.- Neutralni bilans CO2 emisije.- Mali udio pepela u produktima sagorijevanja.- Mali sadržaj ili potpuno odsustvo sumpora u gorivu.- Pepeo koji ne sadrži toksične materije.- Smanjuje zavisnost od uvoza.

Nedostaci biomase kao goriva:- Fizičko-hemijske osobine biomase su specifične.- Potrebno je organizovanije tržište biomase.- Nepostojanje organizovanog gorivog ciklusa biomase.

Sistemi za sagorijevanje biomase su dostigli zavidan tehnološki nivo, tako da su se danas pored industrijskih energana, uz korištenje peleta i sjećke kao goriva stvorile mogućnosti za izgradnju potpuno automatizovanih kotlovnica.Tržište biomase u Evropi je veoma razvijeno sa tendencijom daljeg rasta, prvenstveno zahvaljujući politici koju zemlje zapadne Evrope vode posljednjih godina u vezi sa obnovljivim energetskim resursima.

4.2.3. Biomasa u BiH

Drvni otpad predstavlja najznačajniji vid biomase. U Bosni i Hercegovini, prema dostupnim podacima funkcioniše 1600 pilana [G.B.T., P.G., S.P., Pilot Study on Using Biomass-fired Boilers in Rural Buildings of for Rural Productive Uses Local Wood Waste in Bosnia and Herzegovina, UNDP Study, 2006.]. Okvirne procjene govore da količina otpada koji nastaje iz primarne i sekundarne obrade drveta iznosi 1,14x106 m3. Pored toga tu je i 600.000 m3 šumskog otpada, od kojeg se samo jedan manji dio iskorištava. Pored ovoga, veoma značajan potencijal čini i poljoprivredni otpad.

Bioenergetski lanac:Uspješnost snabdijevanja energijom iz biomase, značajnijih kapaciteta, koji mogu biti locirani u gradskim i prigradskim sredinama, zavisi prvenstveno od strukture lanca snabdijevanja gorivom. Potencijal biomase u BiH je veliki, ali bez razrađenih i uspostavljenih bioenergetskih lanaca, koji će omogućiti da se biomasa generisana u raznim sektorima, kao što je industrija, šumarstvo i poljoprivreda, nađe na raspolaganju krajnjim korisnicima, ona neće predstavljati značajniji resurs u ukupnom energetskom bilansu države. Bioenergetski lanac podrazumijeva uspostavu cjelokupne infrastrukture snabdijevanja, koja uključuje proizvodnju goriva, transport do željene lokacije, isporuku kod krajnjeg korisnika, kao i eventualni daljni tretman i na kraju korištenje, koje će se završiti isporukom energije.Svaki od vidova biomase ima svoje specifičnosti te prema tome treba uskladiti lanac snabdijevanja. Npr. korištenje šumskog otpada kao energenta, povlači za sobom veoma zahtjevnu i kompleksnu organizaciju posla sakupljanja, prerade, skladištenja i transporta goriva. Zanemarivanje bilo kojeg od navedenih segmenata, može dovesti do promašaja

6.28


koji čitavu ovu aktivnost, koja treba da rezultuje isporukom adekvatnog goriva i profitom, može da napravi ekonomski neopravdanom i neodrživom.Takođe je važno znati o kojem se krajnjem korisniku radi, odnosno koja se tehnologija transformacije biomase u toplotnu energiju koristi. Tehnologija uslovljava pripremu goriva, koja može biti zahtjevna i kompleksna, pa ako se zadrži gore navedeni primjer šumskog otpada, to podrazumijeva proizvodnju sječke odgovarajućih dimenzija, kao i sadržaja vlage.S obzirom na cijene motornih goriva, posebno osjetljiv aspekt je definisanje radijusa snabdijevanja, odnosno distance na koju se isplati transportovati određenu kategoriju biomase.Uzimajući u obzir sezonske uticaje na dostupnost ovog resursa, organizacija sistema skladištenja, takođe predstavlja važan segment održivosti bioenergetskog lanca. Model jednog bioenergetskog lanca je predstavljen na sljedećoj slici.

Slika 4.3. Model tipičnog bioenergetskog lanca

Moderne tehnologije bazirane na korištenje biomase pružaju značajne mogućnosti, ali im je potrebna podrška koja će uključiti ciljane politike, izgradnju kapaciteta, odgovarajuča finansijska sredstva dovoljna za pokrivanje početnih visokih troškova i posebne napore kako bi se ostvarila povezanost sa aktivnostima za stvaranje prihoda.Pojedinačne barijere su:- finansijske barijere,- barijere u svijesti i percepciji,- institucionalne barijere,- tehničke barijere,- političke barijere, i- informacione barijere.Od navedenih barijera, u sadašnjem momentu je značajno istaknuti sljedeće:Relativno visoki troškovi ulaganja u sisteme na biomasu predstavljaju bitnu prepreku za veće korištenje ovih sistema uprkos tome što su ovi sistemi među najjeftinijim tehnologijama za obnovljivu energiju. Nagli porast cijene fosilnih goriva doveo je do toga da ova barijera prestaje biti toliki problem.U BiH postoje prioriteti za finansiranje, prvenstveno fokusirani na socijalni sektor, pa su sredstva koja entiteti i država izdvajaju za (ko)finansiranje projekata na biomasu još uvijek relativno mala. Pored toga kapaciteti za procjenu prijedloga projekta za energiju biomase – prijava za kredit za energiju biomase su još uvijek ograničenog karaktera. Organizovano tržište biomase još uvijek ne postoji, a broj projekata u vezi s tim je još uvijek mali i nedovoljan da profiliše ekonomiju ovog sektora.

4.2.4. Zakonska regulativa za biomasu

Bosna i Hercegovina još uvijek nema integrisanu politiku i zakonodavni okvir koji bi podstakli korištenje biomase za proizvodnju energije. Zakonski propisi i politika koji bi obezbjedili izjednačene uslove na tržištu za sve obnovljive izvore energije, tek treba da se donesu. Na osnovu do sada realizovanog stiče se utisak da vlada i država još uvijek ne

6.29

Proizvodnja sirovine

Transport, pre-procesiranje

i trgovina

Distribucija goriva

Konverzija Krajnji korisnik


shvataju značaj i vrijednost ovog resursa u BiH, pa stoga nema ni jasne veze između korištenja energije biomase i aktivnosti za stvaranje prihoda na državnom nivou.

Norme i standardi u oblasti proizvodnje, efikasnosti, instalisanja i održavanja tehnologija za biomasu su još uvijek slabi ili ne postoje.

4.3. Cijene primarnih energenata

Cijene primarnih energenata u prethodnom dvadesetgodišnjem periodu imaju varirajuće vrijednosti smanjenja i povećanja, dok u posljednjih par godina imaju znatnu tendenciju rasta. To se posebno odnosi na tečna goriva i plin.Nestabilnost i nesigurnost cijena, a u vezi sa budučim ekonomskim uslovima su primarne karakteristike globalnog energetskog tržišta. Uslovljena veza snabdijevanja naftom i gasom, držanje visoke cijene nafte od strane najvećih proizvodača, deficit energije u Svijetu (Sjeverna Amerika i Evropa) doveli su u pitanje sigurnost isporuke energije na vrh liste pitanja ekonomske politike. Poseban uticaj i implikacije na primarne energetske potrebe ima neizvjesnost u vezi primjene Kyoto Protokola i odsustva podrške SAD. U vezi s tim se u nekim zemljama OECD-a, uključujući i SAD, pojavio ponovni interes za gradnjom nuklearnih elektrana, što je svakako u vezi sa visokim cijenama elektrićne energije i projiciranim smanjenjem proizvodnih kapaciteta u Svijetu. [1]U sljedećoj tabeli predstavljene su cijene pojedinih energenata po jedinici mjere i po vrijednosti toplotne energije koju daju prilikom sagorijevanja.

Uvažavajući specifične okolnosti pojedinih energenata, biomasa i ugalj su cjenovno najkonkurentnije opcije za proizvodnju toplotne energije u Projektu toplifikacije grada Srebrenika. Biomasa je danas sve popularniji energent u EU i njeno korištenje se potencira raznim podsticajnim mjerama. Prema dosadašnjim istraživanjima, na području BiH i TK ima dovoljnih količina biomase za toplifikaciju gradova. Ugalj svojom stabilnom cijenom i dostupnosti na tržištu predstavlja najpouzdaniji primarni energent. Prema provedenom istraživanju karakteristika i lokacije ugljeva koji bi se eventualno koristili u Toplani Srebrenik, proizilazi da je ugalj-lignit rudnika Mramor, granulacije 0-30 mm najpodesniji za korištenje u kotlovima na ugalj. Ovaj ugalj je takvog granulacijskog sastava da mu nije potrebna prethodna priprama za sagorijevanje, što pojeftinjuje cijenu izgradnje kotlovnice. Ovaj ugalj ima mali procenat nesagorljivog sumpora, što je povoljno sa aspekta ekologije, odnosno zagađenja zraka pri izgaranju. Rudnik Mramor se u odnosu na druge rudnike nalazi lokacijski najbliže Srebreniku i povezan je putnom i željezničkom komunikacijom.

Tabela 4.2. Uporedni pregled cijena energenata za juni 2008. godine (za mala ložišta)

R.br.

Vrstaenergenta

Jedin.mjere

Cijena sa PDV i

prevozom

KM/jed.mj

Donja toplotna

moćHd

kWh/jed.mj

Cijenaenergije goriva

KM/kWh

Stepen iskorišt. goriva

%

Cijena korisne energije goriva

KM/kWh

Indeks

1 Bio-masa (brik) kg 0,114 5,230 0,0218 75 0,0291 100,02 Ugalj Mramor (orah) kg 0,062 2,916 0,0214 70 0,0306 105,23 Ugalj Banovići(orah) kg 0,095 4,583 0,0207 70 0,0296 101,94 Z. gas-toplane Sm3 0,680 9,261 0,0734 90 0,0816 280,75 Z. gas-domaćinstva Sm3 0,690 9,261 0,0745 90 0,0828 284,86 Z. gas-industrija Sm3 0,850 9,261 0,0918 90 0,1020 350,97 Mazut SNS (1%S) kg 1,000 11,153 0,0897 80 0,1121 385,68 Propan-butan kg 1,900 12,789 0,1486 90 0,1651 568,0

6.30


9 El.energija kW 0,215 1,000 0,2150 90 0,2389 822,010 Lož ulje kg 2,410 11,153 0,2161 85 0,2542 874,7

Uporedni pregled cijena energije iz energenata 2006. (ser.1) i 2008.(ser.2) godine

0,0000

0,0500

0,1000

0,1500

0,2000

0,2500

0,3000

Cije

na

ko

risn

e e

n.

KM

/kW

h

Series1 0,0255 0,0279 0,0265 0,0504 0,0575 0,0696 0,0785 0,1423 0,1467 0,2034

Series2 0,0291 0,0306 0,0296 0,0816 0,0828 0,1020 0,1121 0,1651 0,2389 0,2542

Bio-masa (brik)

Ugalj Mramor (orah)

Ugalj Banovići(orah)

Z. gas-toplane

Z. gas-domaćin

stva

Z. gas-industrij

a

Mazut SNS

(1%S)

Propan-butan

El.energija

Lož ulje

Slika 4.4. Uporedni pregled cijena energije 2006-2008. godina

Najpovoljnija cijena toplotne energije iz energenta je kod biomase i uglja.

Cijene plina i tekućih goriva u strukturi proizvodne cijene energije mnogostruko su više od ekvivalentne cijene energije uglja i bio-mase. Procjene energetskih stručnjaka su da se u sljedećih 15 godina može očekivati značajan porast cijene plina i tečnih goriva, dok je cijena domaćih energenata, uglja i bio-mase znatno stabilnija.

4.4. Cijene grijanja

Na cijenu grijanja najviši uticaj ima cijena goriva. U sljedećoj tabeli su predstavljene cijene grijanja m2 grejnog prostora (sa PDV) u nekim gradovima BiH:

Tabela 4.3. Cijene grijanja u pojedinim gradovima BiH

Grad Tuzla Zenica Kakanj Lukavac Konjic B.Luka Doboj Prijedor Travnik Srebrenik

KM/m2 1,474 2,50 1,60 1,60 - 3,50 1,17 2,34 3,50 3,27Privr.obj. 4,422 4,68 4,68 2,50 3,28 - 5,00 4,78 - -KM/MWh 50 50 110 134Toplotna energija iz TE Tuzla i TE Kakanj iznosi: 21 KM/MWh

Prikazane cijene toplotne energije, odnosno cijene grijanja m2 grejnog prostora za grad Srebrenik, su proračunate sa troškovima ukupnih investicionih ulaganja, bez ikakvih povoljnosti finansiranja, i bez ušteda prilikom korištenja toplotne energije kod potrošača.Proračunate cijene toplotne energije mogu biti niže u slućaju da se u sklopu obezbjeđenja investicionih sredstava dobije dio nepovratnih sredstava. EU daje povoljne kredite za izgradnju izvora toplote sa obnovljivim energentima i sa energentima koji imaju mali uticaj na zagađenje okoline. Takođe, u varijanti gasifikacije, firme isporućioci gasa sami investiraju u objekte za smještaj i transport plina uz sklapanje odgovarajućih ugovora o isporuci gasa.

6.31


Uz pretpostavku da bi se svaki priključak potrošača na toplotni izvor naplačivao 50 KM/m2

i ta sredstva koristila u investicionoj realizaciji Projekta toplifikacije, to bi cijena zagrijavanja jednog m2 stambene površine u grejnoj sezoni bila znatno povoljnija.

4.5. Potrebna kolićina goriva

Godišnja potrošnja goriva (B) predstavlja polazni podatak za određivanje prosječne cijene grijanja i za dimenzionisanje skladišta za gorivo.

Tabela 4.4. Potrebna količina goriva za grejnu sezonu

GorivoJed.

mjerePotrošnja

toplotne en.Qg [kWh]

Donja toplot. moć

HukWh/jed.m

Stepenkorisnosti

kotla

Stepenkorisnosticij.mreže

i reg.

Godišnja količina goriva

B [jed.mj/g]

Pros.dnev. potrošnja

goriva [jed.mj]

Max.dnev. potrošnja

goriva[jed.mj]

Bio-masa kg 28998024 5,23 0,75 0,90 8.214.156 45.634 113.321Ugalj Mramor kg 28998024 2,91 0,75 0,90 14.813.805 82.299 204.368Propan-butan kg 28998024 12,789 0,80 0,90 3.149.193 17.496 43.446Lož ulje kg 28998024 11,153 0,80 0,90 3.611.139 20.062 49.818

Na osnovu izračunatih potrebnih količina goriva određuje se veličina skladišnog prostora, koja treba da osigura zalihu goriva za rad postrojenja do 3 mjeseca.

Godišnja potrošnja goriva se može odrediti iz sljedećeg obrasca:

[jed.gor/god]

gdje je:Qg –godišnja potrošnja toplote konzuma koja za toplotnu snagu konzuma Qk=23 MW, koeficijent prosječnog opterećenja kpr=40,27%, sa 180 dana u radu uz dnevni prekid od 6 sati (T=3240 sati rada) iznosi: Qg = Qk* kpr*T = 29.800 MWht

Hu –donja toplotna moć goriva [kWh/jed.mj]η –stepen iskorištenja sistema daljinskog grijanja koji se sastoji od stepena iskorištenja kotla (ηk), stepena iskorištenja cijevne mreže (ηc=0.97) i stepena iskorištenja regulacionog sistema (ηr=0.93) sa uzajamnom vezom η = ηk* ηc* ηr

4.6. Skladišta za gorivo

Prilikom određivanja veličine skladišta za gorivo, najbolje bi bilo predvidjeti ga za cijeli grejni period, ali takva skladišta su velikih zapremina i neracionalno ih je praviti zbog visoke cijene i velikog prostora za smještaj. Zato se obićno predviđaju skladišta za manje količine goriva, koji se usljed toga dopunjavaju više puta u toku sezone grijanja.Veličina skladišta se određuje prema potrošnji goriva u toku cijelog grejnog perioda po obrascu:

[m3]

gdje je: Bd –prosječna dnevna potrošnja goriva (kg/dan), Z –broj dana za koji se određuje rezerva goriva, ρ –gustina goriva (km/m3)

4.7. Zaključna razmatranja

Na osnovu prethodnog izlaganja i podataka iz prethodne Studije o definisanju pitanja energenta za realizaciju Projekta toplifikacije grada Srebrenika, može se zaključiti:

6.32


- Predviđeno ulaganje u realizaciju grijanja po varijantama grijanje iz toplane na biomasu i ugalj je u cjelosti društveno i ekonomski opravdano i tehnički i organizaciono izvodljivo. - Prema ekonomskim i političkim pokazateljima, najveću ocjenu za izbor varijante toplifikacije grada Srebrenika je dobilo rješenje grijanja iz gradske toplane na biomasu sa 18 poena i toplane na ugalj sa 16 poena.- Rješenje toplifikacije grada Srebrenika sa toplanom na ugalj i biomasu se može svrstati u najpovoljnije rješenja sa stanovišta cijene jedinice toplotne energije. Opravdano je da navedeno rješenje daljinskog grijanja grada Srebrenika kao ekonomski i politički najpovoljnije bude prihvaćeno i da bude osnova za izradu tehno-ekonomske studije opravdanosti u procesu realizacije Projekta toplifikacije grada Srebrenika.- Prema provedenom istraživanju karakteristika i lokacije ugljeva koji bi se eventualno koristili u Toplani Srebrenik, proizilazi da je ugalj-lignit rudnika Mramor, granulacije 0-30 mm najpodesniji za korištenje u kotlovima na ugalj. Ovaj ugalj je takvog granulacijskog sastava da mu nije potrebna prethodna priprama za sagorijevanje, što pojeftinjuje cijenu izgradnje kotlovnice. Kvalitet uglja iz Rudnika «Mramora» je predstavljen u tabeli.

Tabela 4.5. Podaci o kvalitetu uglja iz Rudnika «Mramor»Asortiman Vlaga

%Pepeo

%Sagorljivi sumpor %

Ukupni sumpor %

Vodonik%

Hd[kJ/kg]

Orah 40-80mm 40,2 12,83 0,19 0,48 2,51 11.500Sitni 0-20 mm 40,82 14,58 0,25 0,48 2,5 10.500

Kao što se vidi iz tabele ugalj iz Rudnika Mramor ima mali procenat nesagorljivog sumpora, što je povoljno sa aspekta ekologije, odnosno zagađenja zraka pri izgaranju. Rudnik Mramor se u odnosu na druge rudnike nalazi lokacijski najbliže Srebreniku i povezan je putnom i željezničkom komunikacijom. * * *

5. KONCEPCIJA TOPLIFIKACIJE

5.1. Uvod

U prethodnim studijama je obrađeno više varijantnih rješenja toplifikacije grada Srebrenika sa potrebnim instalacijama i opremom (izvori toplote, trase cjevovoda, toplotne podstanice, rezervoari goriva itd.) sa investicionim ulaganjima, pogonskim troškovima i cijenom toplotne energije.

Ovdje će se razmatrati rješenja sa upotrebom čvrstih goriva (biomasa i ugalj), kao najpovoljnije i usvojeno rješenje od strane komisije i stručnog tima za realizaciju projekta tolifikacije grada Srebrenika.

Rješenje toplifikacije grada sa toplanom na čvrsto gorivo (ugalj i/ili biomasa) može se analizirati kao jedna varijanta, zbog toga što su izabrana tehnička rješenja i troškovi investicija i energenata za toplanu na biomasu i za toplanu na ugalj približno slični, čime se budućem koncesionaru ostavlja mogućnost izbora jednog ili oba energenta (biomasa i ugalj).

Izbor lokacije toplane

Lokacija za toplanu predložena od strane Opštinskih organa je u industrijskoj zoni grada, lokalitet građevinskog preduzeća INGRAM-Srebrenik.

Osnovni parametri kotla

Za osnovne parametre kotlova u gradskoj toplani su odabrane sljedeće vrijednosti:Medij: zasićena para, pritiska: 13 bara, temperature: 195°C.Izmjenjivač: para-kondenzat 195/90°C // v.voda 130/75°C.

6.33


(Prethodni prijedlog ne isključuje mogućnost izbora kotla sa drugim radnim parametrima).

Izbor nosioca toplote

Vrela voda je u principu bolji nosioc toplote na daljinu nego vodena para. Za primarnog nosioca toplote izabrana je vrela voda temperaturnog režima potis/povrat: 130/75°C; ΔT=55°C, a sekundarna strana bi imala toplotne parametre vode 90/70°C. (Prethodni prijedlog ne isključuje mogućnost izbora nekog drugog toplotnog režima vode kao primarnog nosioca toplote).

Način transporta i predaja toplotne energije do potrošača

Projicirano je da se transport toplotne energije iz izvora toplote vrši vrelom vodom 130/75°C dvocijevnim sistemom, gdje jedna cijev vrši potis vrele vode do potrošača a druga cijev vrši povrat vode. Na ovaj način bi se koristila standardna PUR izolacija za predizolovane cijevi što bi cjenovno investicija bila povoljnija sa aspekta ulaganja u izolaciju. Vrelovodne predizolovane cijevi bi se uglavnom postavljale pod zemljom, a do potrošača bi se razvodile zrakasto. Potrošaču bi se toplotna energija iz primarnog vrelovoda predavala preko toplotnih izmjenjivačkih stanica u sekundarni toplovod temperaturnih parametara 90/70°C. Potrošač bi toplotnu energiju za zagrijavanje prostora i sanitarne vode koristio preko grejnih tijela.

Cijena toplotne energije

Dobijeni zbirni troškovi po razmatranoj varijanti toplifikacije sa toplanom na čvrsto gorivo su poslužili za proračun cijene jedinice toplotne energije KM/MWh (naplaćivao bi se stvarni utrošak toplotne energije) i za procjenu cijene kvadratnog metra zagrijavanog prostora KM/m2 u toku jedne grejne sezone i jednog mjeseca grijanja; (Pokazatelj cijene grijanja po m2 grejnog prostora je razmatran i prikazan zbog mogućnosti komparacije sa cijenom grijanja u Tuzli i drugim mjestima u BiH gdje se naplata troškova grijanja vrši po m2 grijanog prostora). Ukoliko se naplata utroška toplotne energije bude vršila putem mjerača utroška toplote (u ukupnu cijenu utroška toplotne energije ulazi fiksni i varijabilni dio), to bi i potrošnja toplotne energije bila racionalnija i manja od proračunske, a time bi i konačna cijena zagrijavanja preračunata u KM/m2 bila znatno manja (cca 30%).

5.2. Osnovni uticajni faktori topifikacije

Pod toplifikacijom nekog naseljenog područja se podrazumijeva sistem daljinskog grijanja svih objekata na datom podrućju. Iz jednog ili više povezanih izvora toplote, preko cijevnih vodova se razvodi iz goriva proizvedena toplota do pojedinih potrošaća. Osnovni dijelovi sistema daljinskog grijanja su:- izvor toplote: kotlovnica sa kotlovima, ložištima, dimnjakom, zalihom goriva, pumpama, pripremom vode, mjernim i drugim uređajima;- cjevna mreža sa predajnim stanicama, kojom se toplota u obliku pare, vrele ili tople vode dovodi do potrošača i predaje preko toplotno-predajnih stanica (toplotnih stanica) u kojima se priprema sekundarni krug vode (kućna razvodna mreža);- kućna razvodna mreža, služi za razvođenje toplote do pojedinih grejnih tijela smještenih u prostorima koji se griju.

Koji od navedenih sistema će se izabrati kao koncepcija daljinskog grijanja zavisi od niza uticajnih faktora kao što su tehnički, ekološki, ekonomski i drugi. Najvažniji od nji su:

- maksimalno opterećenje konzuma,- vrste potrošača,

6.34


- raspoloživo gorivo i mogućnost njegovog dopremanja,- izbor i lociranje toplotnog izvora s obzirom na urbanističke i druge uslove,- ekonomičnost pri izboru cjelovitog sistema daljinskog grijanja,- mogućnost eventualnog korištenje toplote od postojećih izvora, itd.

Izbor cjelishodnog rješenja toplotnog izvora sistema daljinskog grijanja nije uvijek moguće izvršiti po kriteriju najpovoljnijeg energetskog stepena iskorištenja, već u zavisnosti od lokacije primarnih izvora energije, razvoja urbanih sredina i od materijalnih mogućnosti investitora.

Posebno pri izboru sistema daljinskog grijanja treba analizirati i sljedeće parametre:

- gustina toplotnog opterećenja za područje koje treba grijatio gustina po površini (MW/km2)o gustina po dužini ili linijsko opterećenje (MW/km)o raspoloživa toplotna energija u izvoru toplote

- struktura područja koje treba grijatio mogućnosti za uređaje izvora toploteo intenzitet saobraćaja za dopremanje goriva i odvoženje pepelao štetne materije: CO2, prašina, pepeoo dopuštene vrijednosti emisije i imisije pri startovanju,o buka

- izbor parametara u sistemu grijanjao temperatura razvodnog i povratnog voda, temperaturna razlikao pritisak i temperatura pareo vršno opterećenjeo godišnje iskorištenje u časovima

- koncepcija cjevovoda i postavljanja mrežeo u kanalu, bez kanala, svojstva zemljištao sigurnost snabdijevanjao pristupačnost cjevovoda (grad, otvoren prostor)o vrsta zemljišta

- način vođenja pogona toplane i sistema daljinskog grijanjao sa ili bez daljinskog nadzorao rad u smjenama itd.

Na periferiji grada obično postoje mogućnosti da se izgradi izvor toplote. Za ekonomičan rad sistema daljinskog grijanja potrebna je odgovarajuča gustina toplotnog opterećenja. U praksi se pokazalo da ekonomski opravdana gustina toplotnog opterećenja za nove sistema daljinskog grijanja grada iznosi 20-30 MW/km2. Najveću toplotnu gustinu pokazuju gradski centri, a najmanju naselja sa porodičnim kućama. To je slućaj i u primjeru Srebrenika, gdje za gradski Centar gustina toplotnog opterećenja iznosi cca 43 MW/km2, a za prigradska naselja se ta vrijednost kreće oko 20 MW/km2.

5.3. Vidovi toplifikacije prema izvoru toplotne energije

Daljinsko grijanje objekata u jednom naseljenom podrućju može se obezbijediti iz jedne toplane ili toplane-elektrane, od koje se putem cijevnih vodova razvodi iz goriva proizvedena toplota do pojedinih potrošaća. Kao gorivo mogu se koristiti: ugalj, bio masa, lož-ulje, plin, gradski otpad itd.

6.35


Za dobijanje toplotne energije za grijanje objekata mogu se koristiti i drugi izvori toplote, kao što su: termalne vode, sunčeva energija, otpadna energija iz industrije itd.

Pod daljinskim grijanjem se podrazumijeva zagrijavanje objekata sistemskim dovođenjem toplotne energije do objekta i njeno iskorištenje za grijanje prostora u samom objektu.

Proizvodnja topote za pokrivanje toplotnog konzuma grada i industrije može se dobiti iz tzv. konvencionalnih i nekonvencionalnih izvora energije od kojih su najznačajniji:Konvencionalni izvori toplotne energije

- toplane- toplane-termoelektrane- termoelektrane-toplane

Nekonvencionalni izvori toplotne energije- izvori toplote sa geotermalnom energijom- izvori toplote sa solarnom energijom- toplotne pumpe- otpadna toplota iz tehnoloških procesa u industriji, poljoprivredni i drugi otpaci,

biomasa, biogas itd.Prema tome koja vrsta goriva će se koristiti u toplani, toplane ćemo razvrstati na:- toplana sa generatorom toplote na ugalj/biomasu,- toplana sa generatorom toplote na plin, i - toplana sa generatorom toplote na ložno ulje.Imaju i druge vrste goriva, kao npr. otpad, nuklearno itd., ali u slučaju grijanja grada Srebrenika, realno je razmatrati toplanu na čvrsto gorivo (ugalj i biomasa).

5.4. Vidovi toplifikacije prema načinu transporta toplotne energije

Toplotna energija se od izvora toplote transportuje do potrošača putem cijevne mreže. Cijevnom mrežom se transportuje nosioc toplote, a to može biti topla ili vrela voda i para. Zavisno od vrste i položaja potrošača toplote, postoje različiti oblici cijevnih mreža. Cijevne mreže se po obliku mogu podijeliti na:

a) Zrakaste mreže, gdje su svi potrošači uključeni u vod koji dolazi od centralnog izvora toplote; b) Prstenasta mreža ili prstenasto-okasta mreža; ic) Razgranata mreža.

a) Zrakasta b) Prstenasto-okasta c) Razgranata

- izvot toplote - akumulator toplote

Slika 5.1. Oblici cijevnih mreža

6.36


Prstenasta i prstenasto-okasta mreža daju povoljniju hidrauličku raspodjelu nosioca toplote, kao i manje pogonske troškove i veću pogonsku sigurnost u odnosu na zrakastu mrežu. Zrakasta mreža ima povoljnija investiciona ulaganja, lakšu mogućnost postavljanja, ali i veće prečnike cijevi. Osnovna dva cilja koje treba postići pri izboru načina transporta toplote jesu: sigurnost i ekonomičnost. Da bi se ta dva cilja postigla treba težiti što jednostavnijim rješenjima.Koja će cijevna mreža biti primijenjena, ili koja kombinacija, zavisi od:

- investicionih i eksploatacionih troškova,- stepena sigurnosti pogona,- lokacije i broja izvora toplote,- rasporeda potrošača toplote i faza gradnje.

Toplotna energija se od izvora toplote do potrošača može transportovati i koristiti na više načina, tako da imamo u praksi više sistemskih rješenja toplifikacije, a prema nosiocu toplote:

Toplovodni, sa temperaturama vode do 110 oC; Vrelovodni, sa temperaturama vode od 110 do 180 oC; Parni.

Para kao nosilac toplote primjenjuje se najčešće za snabdijevanje tehnoloških potrošača i obično se koristi jednocijevni transport pare sa cjevovodom za vraćanje kondenzata.Voda kao nosilac toplote zahtijeva složeniji postupak pri izboru cijevne mreže. Voda ima veću gustinu i manju koncentraciju toplotnog opterećenja. Kod ovog načina transporta toplote najčešće se koristi dvocijevni sistem. Jednocijevni sistem se koristi u slučaju niskog temperaturnog nivoa, 20-40 oC.Ovdje će se analizirati problemi transporta toplote dvocijevnim sistemom na primjeru grijanja grada Srebrenika.Osnovni element koji se uzima u obzir je toplotna snaga koja treba da se transportuje od toplotnog izvora do potrošača. Drugi važan element je vrsta i tehničke karakteristike proizvođača toplote. Treći elemenat čine investiciona ulaganja u cjevovode i pumpne stanice, pri čemu treba imati u vidu načine polaganja cijevi. Na osnovu ova tri elementa i drugih uticajnih veličina kao što su: cijena električne energije, temperatura vode u potisu i povratu, vrijeme rada sistema u godini, amortizacioni period, troškovi eksploatacije i održavanja – vrši se izbor optimalnih veličina i parametara sistema. Najvažniji uticaj ima temperatura vode, pa za nju treba naći optimalnu vrijednost. Povećanje temperature vode u potisu smanjuje investicione troškove u slučaju prenosa iste toplotne snage (povratna temperatura je u ovim razmatranjima za jedan odabrani sistem nepromjenjiva). Međutim sa porastom temperature vode u potisnom cjevovodu, proizvodnja električne energije kod kombinovane proizvodnje se smanjuje, a rastu i gubici toplote u transportu.Može se zaključiti da bi za veću udaljenost odgovarala viša temperatura polazne vode u pogledu smanjenja investicija, ali ova obrnuto djeluje na troškove električne energije i na toplotne gubitke.Za različite varijante mogu se izračunati ukupni troškovi transporta toplotne energije, pri čemu se uzimaju u obzir investicioni troškovi cjevovoda i pumpnih stanica, troškovi pumpanja, troškovi gubitka toplote i uštede u gorivu u odnosu na referentnu varijantu. Izbor transporta toplote vrelovodom je optimalan posmatrano sa ekonomskog aspekta, kada su ukupni troškovi transporta jednaki ostvarenim uštedama u odnosu na uporednu varijantu.

5.5. Izbor nosioca toplote

6.37


Cilj proračuna cjevovoda je da se odrede promjeri cjevovoda, padovi pritiska, količina fluida koja se transportuje i pritisci u pojedinim tačkama cjevovoda.Da vi se ovi parametri odredili potrebno je prvo izabrati nosioca toplote (fluid).U praksi transport toplote na daljinu za procese sa relativno niskim temperaturama (do maksimalno 200 °C) koriste se kao nosioci toplote isključivo vodena para i topla/vrela voda. Ova razlika o izboru nosioca toplote na daljinu između vodene pare i tople/vrele vode zahtijeva odgovarajuću analizu. Na osnovu analiza iz prakse koje su objavljene u raznim strućnim publikacijama, zakljućci su da su vodena para i vruća voda ravnopravni kao nosioci toplote. I jedan i drugi fluid imaju svoje prednosti i nedostatke koje treba analizirati prilikom izbora u daljinskom sistemu grijanja. Potreba svestranijeg razmatranja problema izbora nosioca toplote je od ekonomskog značaja.Na osnovu dobivenih podataka pri eksploataciji toplotnih mreža, za današnje uslove materijala i sigurnosti pogona optimalne vrijednosti brzine vrele vode se kreću između 1,5 do 3,0 m/sek (manje vrijednosti se odnose na manje prečnike i obratno), a za paru se preporučuju brzine 30 do 90 m/sek, dok vrijednosti njihovih radnih pritisaka se preporućuju od 1,5 do 13 bara. Analiza problema izbora nosioca toplote bazirana je na sljedećim pitanjima:

1. Da li vodena para ili vrela voda na određenim vrijednostima pritiska, temperature i brzine strujanja pronose više toplote za isto vrijeme kroz cijev istog prečnika?

Topota koju prenosi nosioc toplote kroz određeni presjek cijevi za isto vrijeme izražena je kao funkcija pritiska i brzine strujanja: Q = f(p,v).Radi jednostavnosti usvojeno je za presjek cijevi 1cm2 za vrijeme proticanja u 1 minuti.Kod proračuna količine toplote, koju fluid kao nosioc toplote prenosi kroz usvojeni presjek cijevi i za usvojeno vrijeme, vrijednost entalpije je smanjena za vrijednost entalpije koju fluid ima na povratku od potrošača. U analizi ovog pitanja upoređivani su kao nosioci toplote zasičena para i vrela voda. Rezultati analize nalaze se na dijagramu: Kapacitet nosioca toplote.Rezultati analize kapaciteta nosioca toplote (z.para i vrela voda) predstavljeni su na dijagramu u funkciji pritiska i brzine fluida kao nosioca toplote Q (Wh/cm2min).Krive linija se odnose na razne brzine strujanja v.vode, a ravne linije na brzine z.pare. upoređujući v.vodu i z.paru za iste uslove transporta imamo sljedeće:

6.38


Kapacitet nosioca toplote

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

0 500 1000 1500 2000 2500 3000

Toplotni kapacitet (Wh/cm2min)

Pri

tisa

k (b

ar)

V.voda v=1.0m/s V.voda v=1.5m/s V.voda v=2.0m/s V.voda v=2.5m/s

V.voda v=3.0m/s Z.para v=30m/s Z.para v=60m/s Z.para v=90m/s

Slika 5.2. Analiza kapaciteta nosioca toplote (vrela voda i para)

Iz dijagrama se vidi na primjeru vode i pare pritiska 6 bara, istog poprečnog presjeka cijevi od 1 cm2, da za minutu voda sa brzinom 2 m/sek prenosi 1500 kWh toplote, a para za iste uslove prenosa brzinom od 60 m/sek ima kapacitet 900 kWh, što je znatno manje u odnosu na prenos vodom. Povećanjem pritiska ovaj odnos se smanjuje da bi preko 13 bara para imala bolji kapacitet prenosa toplote u odnosu na vodu. Na isti način se mogu analizirati i druge vrijednosti vode i pare, a zakljućak je da prednost vrele vode kao nosioca toplote dolazi do izražaja za toplotne procese do 150°C, a iznad tih temperatura i pri većim pritiscima prednost u prenosu toplotne energije se daje pari.

2. Koji su od navedenih nosioca toplote, voda ili para, povoljniji u pogledu odavanja potrebne količine toplote potrošaču?

U pogledu razmjene toplote u izmjenjivaču osnovno je da se utvrdi u kom slučaju će se dobiti veća razmjena toplote ako je na raspolaganju isti izmjenjivač toplote. Ako se usvoji za oba nosioca toplote, vodu i paru, isti izmjenjivač u vidu obićne cijevi slijedi:

a. Količina toplote za vrelu vodu kao nosioca toplote

Qw = Gw(t1 – t2) = S*ρw*Vw*(t1 – t2)

gdje je: Gw –masa vode protekla kroz izmjenjivač za 1 sekundu, S –presječna površina izmjenjivača (cijevi), Vw –srednja brzina strujanja vode, ρw –gustina vode, t1 –temperatura dovodne vode, t2 –temperatura povratne vode.

b. Količina toplote za z.paru kao nosioca toplote:

Qp = Gp*r*x + Gk*(tp – tk)

gdje je: Gp –masa pare protekla kroz izmjenjivač za 1 sekundu, r –latentna toplota isparavanja x –sadržaj pare, Gk –masa kondenzata protekla kroz izmjenjivač za 1 sekundu, tp –temperatura ključanja, tk –temperatura kondenzata na izlazu iz izmjenjivača.

6.39


Pošto je u ovom slučaju masa kondenzata u odnosu na količinu pare u izmjenjivaču promjenjiva i zbog toga nepoznata, u proračunu će se pretpostaviti da je pola izmjenjivača u toku rada ispunjeno parom a druga polovina je ispunjena kondenzatom. Tada količina razmjenjene toplote iznosi:

Qp = S/2*Vpk*ρp* r*x + ρk*(tp – tk)

gdje je: Vpk –srednja brzina strujanja pare i kondenzata, ρp, ρk –gustina pare i kondenzata.

Dijeljenjem jednačina Qp i Qw dobija se odnos raspoloživih toplota u izmjenjivaču:

Qp/Qw = ½*Vpk/Vw*[ρp* r*x + ρk*(tp – tk)]/[ρw*(t1 – t2)]

Qp/Qw = ½*Vpk/Vw*ψ = ½*ψ

Odnos brzina Vpk/Vw = 1, jer je za oba nosioca toplote izmjenjivačka cijev istog poprečnog presjeka, iste grejne površine i dužine.

Uzevši u obzir razmjenu toplote biće:

Qp/Qw = kp*Sp*dTp/kw*Sw*dTw

gdje je: kp i kw – koeficijenti prolaza toplote za paru i vodu, dTp i dTw – srednja temperaturna razlika pri izmjeni toplote za paru i vodu, Sp i Sw – ogrevna površina izmjenjivača toplote za paru i vodu, (Sp = Sw)

Da bi raspoloživa toplota bila u isto vrijeme isporučena u izmjenjivaču, postavljamo jednakost:

Qp/Qw = kp*dTp/kw*dTw = ½*ψ

kp /kw = ½*dTw /dTp *ψ

Ako se uzme da oba nosioca toplote imaju iste vrijednosti temperature za neki određeni radni pritisak, kako na ulazu u izmjenjivač, tako i na izlazu iz izmjenjivača (t1 = tp, t2 = tk) tada će biti ρp = ρk i dTw = dTp

ψ = 1 + [ρp/ ρw ]*[ r*x/(t1 – t2)]

Za usvojeni interval radnih pritisaka od 1.5 do 10 bara i za vrijednosti temperature povratne vode i kondenzata t2 = tk od 40 do 100°C dobija se za x = 0,95: ψ = 1,0066 – 1,0346.

Odavde je: Qp/Qw = 0,5

kp /kw = 0,5

Iz dobijenih rezultata slijede zaključci:

- Ako nosioci toplote zasićena para i vrela voda imaju jednake izmjenjivače, isto vrijeme proticanja, iste temperature na ulazu i izlazu iz izmjenjivača, tada će vrela voda raspolagati sa oko dva puta večom količinom toplote u izmjenjivaču u odnosu na zasičenu paru sa x=0,95.

- U pogledu odnosa raspoloživih tolota u izmjenjivaču, karakteristična je funkcija ψ. Ukoliko je ψ veče utoliko su uslovi za vodu u odnosu na paru nepovoljniji.

- Kod odnosa Qp/Qw = 0,5 koeficijent prolaza toplote u izmjenjivaču sa vodom kao nosiocem toplote je dva puta veći nego u slučaju kada je u pitanju para sa x=0,95.

- U pogledu izmjene toplote u izmjenjivaču, koji je od nosioca toplote (para ili voda) povoljniji, proizilazi da su para i voda kao nosioci toplote približno ravnopravni.

6.40


- Pri izboru nosioca toplote (para ili voda) orijentacija je prema zahtijevima koje proces potrošača traži.

3. U kom slučaju će biti veći ili manji gubici?U pogledu gubitaka analiziraće se utrošak snage na pogon pumpi na cirkulaciju vrele vode kroz cijevnu mrežu što se vrlo često navodi kao jedan od najskupljih nedostataka vrele vode kao nosioca toplote u upoređenju sa parom.Razmatranje utroška snage usko je vezano sa pitanjem regulacije pogona o kojoj ovisi ekonomija energije pri transportu toplote na daljinu.Praksa pokazuje da je daljinski transport toplote vodom moguće voditi sa centralnom regulacijom. Pored kvalitetnog regulisanja, uštede u snazi se postižu primjenom više pumpi različitog kapaciteta.Što se tiče toplotnih gubitaka u mreži, za maksimalnu količinu toplote, za iste uslove rada i sa istim akcionim radijusom mreže (do 4 km) oni su približno isti (cca 10%) i za paru i za vrelu vodu. Para ima prednosti za akcione radijuse do 3 km, a vrela voda za mreže preko 3 km.

4. Koji je od navedenih nosilaca toplote povoljniji u pogledu izgradnje, pogona i održavanja sistema daljinskog grijanja?

U pogledu izgradnje sistema daljinskog grijanja i pogona i održavanja, poslužiće nam podaci iz prakse. Ovdje će se istači samo neki momenti, jer se u dosta slučajeva para i vrela voda smatraju približno ravnopravnim kao nosioci toplote.Nedostatak vrele vode kao nosioca toplote je što su potrebni dopunski izmjenjivači toplote za njenu primjenu u samoj toplani, zatim troškovi za cirkulaciju vode.Osnovni nedostaci pare kao nosioca toplote su pitanje izdvajanja kondenzata i njegovog vraćanja u toplanu-kotlovnicu, sa dodatnim uređajima i njihovim održavanjem (kondenzni lonci, sabirnisi kondenzata, pumpe za kondenzat itd)Opšti zaključci u pogledu izbora nosioca toplotePrethodnom analizom vrste nosioca toplote (para, vrela voda) mogu se izvesti sljedeći zaključci:- Vrela voda je u principu bolji nosioc toplote na daljinu nego vodena para;- Vodena para kao nosioc toplote na daljinu dolazi u obzir samo u izuzetnim

slučajevima, tj. kada za to postoji potreba u tehnološkom procesu izvjesnih grana industrije;

- Optimalne temperature vrele vode za daljinski transport toplote se kreču do 150°C;- Danas se sve više u praksi primjenjuju toplotni režimi vrele vode ispod 130°C zbog

manjih gubitaka u transportu i standardnih izvedbi izolacionih materijala.- U slučaju izbora nosioca toplote u kotlu, za vrelovodni sistem daljinskog grijanja sa

temperaturama vode preko 110°C, prednost se daje pari kao nosiocu toplote u kotlu.Prednosti vrele vode kao nosioca toplote:- mogućnost centralne regulacije odavanja toplote, veća ekonomičnost u radu i velika

elastičnost u odnosu na spoljnu temperaturu- jednostavnije postavljenje cijevnih vodova, manja investiciona ulaganja- duži vijek trajanja- jednostavnije rukovanje i nadzor nad instalacijama- veća akumulacija toploteNedostaci vrele vode kao nosioca toplote:- veći utrošak električne energije za rad sistema- potreba održavanja konstantnog statičkog pritiska iznad pritiska isparavanja za

usvojenu temperaturuPrednosti pare kao nosioca toplote:

6.41


- lak prenos na veća odstojanja, bez utroška električne energije- male ogrevne površine izmjenjivača toplote- manja osjetljivost instalacije na kvaroveNedostaci pare kao nosioca toplote:- ne postoji mogućnost centralne regulacije sistema- otežano postavljenje cijevovoda- kraći vijek trajanja i - skuplje održavanje instalacije

5.6. Izbor temperaturnog režima razvodne mreže i rješenje vođenja cjevovoda

5.6.1. Temperaturni režim

Danas se sve više u sistemima daljinskog grijanja primjenjuju niži temperaturni nivoi, jer se u praksi pokazalo bolje rješenje i manji ukupni troškovi. Predizolacione cijevi koje se danas sve više primjenjuju u sistemima za transport vrele vode imaju jednostavniju izvedbu i nižu cijenu za temperature vode do 130°C, u odnosu na zahtjeve za transportom vode sa višim temperaturnim nivoima. Iako niže temperature vode zahtijevaju nešto veće dimenzije cjevovoda, u ukupnom bilansu investicionih i eksploatacionih troškova povoljnije je ići na sniženje temperatura vode za 10-20°C. (Zakljućci sa 9. stručnog skupa Slovenskog društva za daljinsku energiju održanog u aprilu 2006. godine) Npr. Daljinsko grijanje Velenja sada koristi vrelu vodu 125°C iako je radilo sa znatno višim temperaturnim nivoima, a daljinsko grijanje Preddvora u Sloveniji snage 6800 kW ima toplotni režim 95/60°C itd.

U slućaju daljinskog grijanja Srebrenika, realno je razmatrati temperaturni režim 130/75°C. Na ovaj način bi se koristila standardna PUR izolacija za predizolovane cijevi što bi cjenovno investicija bila povoljnija sa aspekta ulaganja u izolaciju. Vrelovodne predizolovane cijevi bi se uglavnom vodile pod zemljom i u zoni grada ili naselja razvodile bi se do potrošača zrakasto.

6.42


Udaljenost transporta vrelom vodom u zavisnosti od toplotne snage i temperature vode

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450

Toplotna snaga (MW)

Ud

alj

en

os

t (k

m)

170°C

140°C

120°C

Slika 5.3. Granične vrijednosti udaljenosti transporta toplote vrelom vodom u zavisnosti od toplotne snage i temperature polazne vode [45]

Na osnovu prethodne slike, može se vidjeti da za istu toplotnu snagu, veći temperaturni režim vode kao nosioca toplote se koriste za veće udaljenosti i obratno. 5.6.2. Magistralni vrelovod

Raspodjela toplote do potrošača u sistemu daljinskog grijanja uglavnom zavisi od pravilnog hidrauličnog proračuna cijevne mreže i drugih elemenata i uređaja koji se nalaze u sistemu. Za dato područje za koje se planira daljinsko grijanje, a koje se odlikuje određenom konfiguracijom terena, rasporedom predajnih stanica potrošača datog opterećenja, kao i geodetskim profilom mreže, hidrauličkim proračunom se određuju svi parametri neophodni za izbor instalacija i opreme cjevovoda, kao što su: prečnik cjevovoda, pad pritiska, pritisak u raznim tačkama sistema itd.Za varijantu daljinskog grijanja iz toplane koja bi bila smještena u industrijskoj zoni na lokaciji građevinskog preduzeća „Ingram“ Srebrenik, magistralni vrelovod iz toplane do pojedinih zona grada bi se sastojao iz sljedećih sekcija: 1. Toplana – razdjelna tačka 1 (cjevovod NO350, L = 150 m, Q=50 MW);2. U razdjelnoj tački 1 se odvaja vrelovod NO200 za zagrijavanje objekata u zapadnoj zoni grada (Kiseljak, Sjeće, SRC, Bare, Luka, Babunovići), Q=12,5 MW;3. Razdjelna tačka 1 – razdjelna tačka 2 (NO300, L = 200 m), Q=37,5 MW;4. U razdjelnoj tački 2 se odvaja vrelovod (NO200) za zagrijavanje objekata u istočnoj zoni grada (Čojlučko polje, Centar II, Ćehaje, Ježinac), Q=14,5 MW;5. Od razdjelne tačke 2 se odvaja drugi krak vrelovoda (NO250) za zagrijavanje objekata u zoni «Centar I» i spaja se sa gradskom vrelovodnom mrežom, Q=23 MW.

5.6.3. Vrelovodna mreža u zoni «Centar I»

Vrelovodna mreža u gradu se sastoji od centralnog (magistralnog) cjevovoda (predizolovane duple cijevi za temperaturni režim 130/75°C po ISO-normama), cijevnih ogranaka i priključaka koji čine vezu između magistralnog vrelovoda i toplotnih

6.43


podstanica. Gradska razvodna mreža bi se sastojala od cjevovoda ukupne dužine cca. 8075 m. Vrelovodna, tzv. primarna cijevna razvodna mreža u gradu bi se postavila podzemno, polaganjem predizolacionih cijevi u zemlji. Zbog praktičnih razloga i jednostavnijeg postavljanja i održavanja, za cijevne ogranke-priključke na potrošačke stanice se preporućuju fleksibilne cijevi tipa «casaflex» ili «flexoper».

5.7. Kotlovsko postrojenje

U ovoj Studiji se razmatra toplifikacija zone „Centar I“, za koju u ovom momentu postoji dovoljna gustina toplotnog konzuma i za koju je potrebno obezbijediti toplotni izvor snage cca 25 MW. Realno je posmatrati toplifikaciju zone „Centar I“ u fazama, što povlači za sobom i faznu izgradnju toplotnog izvora. Predviđa se izgradnja tri kotlovske jedinice, snage 2x5 MW i 1x15 MW. Na osnovu potreba za toplotnom energijom potrošača u Srebreniku i na osnovu analiza podataka radnih parametara na sličnim postrojenjima daljinskog grijanja, za osnovne parametre kotlova u toplani su odabrane sljedeće vrijednosti:Medij: zasićena para Pritisak: 13 baraTemperatura pare: 195°CToplota zasičene pare iz kotla bi se preko izmjenjivača toplote para/vrela voda predala vodi primarnog grejnog kruga. Cirkulacija primarnog kruga bi se obezbijedila odgovarajučim pumpnim kapacitetima.Topotni režim izmjenjivača: para-kondenzat 195/90°C // v.voda 130/75°C.Toplana bi se sastojala iz sljedećih tehnoloških cjelina:1. Skladišni prostor za gorivo sa transportnim sistemom (ugalj i/ili biomasa), dimenzija cca.50x32 metra.2. Strojarnica u koju se smještaju kotlovske jedinice, izmjenjivači i pumpna stanica sa pratečom opremom i instalacijama, dimenzija cca.30x19 metara.3. Cikloni, ventilatori i dimnjaci, dimenzija cca.30x5 metara.

5.8. Topla potrošna voda

Obzirom da postoje tehnički i ekonomski uslovi za snabdijevanje grada toplotom za grijanje sanitarne tople vode, to je u ovoj Studiji obrađen ovaj problem.U gradu ima znatan broj potrošača tople vode, kao što su javni, privredni i stambeni objekti. Prema normativima koji baziraju na iskustvu i proračunima mogu se odrediti potrebe u toploj vodi. U kupatilima se prosječno troši 130 litara tople vode za kupanje, 2,5 l za umivanje, 20 l za pranje 1 kg rublja. Za pranje suđa i ostale kućne potrebe troši se oko 5 l tople vode dnevno po osobi. Za stambene zgrade, dnevna potrošnja po stanovniku se kreće od 40-80 litara tople vode temperature 60°C. Za hotele se potrošnja tople vode mjeri po gostima i za jednog gosta se potrošnja izjednačuje sa jednim stanovnikom grada. Za zdravstvene ustanove se predviđa 2-4 puta veča potrošnja tople vode nego u stambenim zgradama. U kuhinjama, restoranima i kafanama treba oko 5 litara tople vode po jednom gostu dnevno. Za pranje ruku službenika uzima se 3 litra tople vode dnevno. Na bazi ovih elemenata za Srebrenik se mogu odrediti potrebe u toploj vodi.Uzećemo da prosječna dnevna potrošnja tople vode 60°C po stanovniku za jedan dan iznosi 50 litara, da je minimalna temperatura vode +2°C, a srednja godišnja +10°C. Dnevna potreba za toplotnom energijom za pripremu tople vode za potrebe jednog stanovnika iznosi:

Qtv = (G*c*dT)/(24*3,6)

6.44


Qtv = 50*4,187*(60-2)/24*3,6 = 140 W/stanovniku

Za 10000 stanovnika, za koliko se predviđa da bi koristili toplu vodu iz daljinskog grijanja Srebrenika, potrebe u toploti za pripremu tople vode iznose:

Q1 = 1400 kW

Kod objekata koji već imaju ugrađen sistem centralnog zagrijavanja, nije predviđeno zagrijavanje tople vode, jer ovi objekti uglavnom nemaju ugrađenu instalaciju za zagrijavanje tople vode.Kod izgradnje novih objekata, trebalo bi se projektovati i postavljati iz instalaciju za zagrijavanje prostorija i instalacije za grijanje sanitarne vode. Realizacija pripreme tople vode u Projektu toplifikacije traži jedan novi pristup u odnosu na već izgrađene objekte bez pripreme tople vode i traži mjerenje utroška toplote za svaki stan pojedinačno i naplatu grijanja po utrošenom kWh, a ne po m2 grejnog prostora.

5.9. Investiciona ulaganja i pogonski troškovi kao uticajni faktori toplifikacije

Za uvođenje daljinskog grijanja u objekte i stanove važna je ekonomičnost koju treba za svaki slučaj ponaosob preispitati. Za uporedno izučavanje ekonomskih aspekata različitih načina i sistema grijanja potrebno je voditi istovremeno računa o različitim uticajnim faktorima, čije je djelovanje najčešće suprotno kada se posmatraju odvojeno. Ekonomska opravdanost nekog od predloženih sistema utvrđuje se na osnovu određenih tehno-ekonomskih pokazatelja i kriterijuma.Nakon ispunjavanja osnovnih tehničkih i organizacionih uslova za toplifikacijom grada, sljedeći osnovni element koji treba imati u vidu za ocjenu bilo kog sistema toplifikacije je cijena toplifikacije, odnosno troškovi koji prate izgradnju i eksploataciju sistema.

Cijena MWh toplotne energije kod daljinskog grijanja varira u zavisnosti od tipa postrojenja, vrste goriva koje se koristi, organizacije eksploatacije i na kraju zavisi od klimatskih uslova.

Osnovni elementi koje treba imati u vidu za ocjenu sistema grijanja i koji utiću na konačnu cijenu isporućene toplote su:

- Troškovi investiranja (amortizacioni troškovi-vijek trajanja objekata, opreme i instalacija, način obezbjeđenja investicionih ulaganja)

- Troškovi održavanja;- Troškovi goriva i drugih energenata;- Troškovi rada (oraganizacija, pogon, radna snaga i ostali troškovi);

Najveću stavku u godišnjim troškovima toplotne energije imaju investicioni troškovi i troškovi energenata. Troškovi održavanja i eksploatacije, kao i drugi troškovi koji opterečuju cijenu toplotne energije zavise od postrojenja do postreojenja i oni se nalaze u veoma širokim granicama što ukazuje na to da se u svakom konkretnom slučaju radi detaljna analiza, na osnovu koje se utvrđuje osnovna koncepcija toplifikacije i nalazi optimalno rješenje.Iz slućaja analiza ekonomske rentabilnosti rada sličnih toplifikacionih sistema u drugim gradovima (Vogošća, Travnik, Preddvor-Slovenija, Gračanica) proizilazi da je za prihvatljivu cijenu isporućene energije prema potrošaću, a komparativnu sa cijenama postojećih sistema, neophodno obezbijediti dio nepovratnih investicionih troškova iz državnih ili međunarodnih izvora u visini minimalno 30 do 40% ukupne vrijednosti investicija.

6.45


5.10. Faze gradnje

Za ekonomično poslovanje novoizgrađenog sistema daljinskog grijanja u uslovima tržišne ekonomije neophodno je zadovoljiti sljedeće:

- u realizaciji toplifikacije, obezbijediti dovoljnu gustinu toplotnog konzuma (kW/km2)

- u slućaju izgradnje toplane, raditi faznu izgradnju toplotnog izvora koji bi snagom odgovarao toplotnom konzumu koji bi se mogao odmah prikljućiti na mrežu grijanja

- u sklopu investicionih ulaganja obezbijediti dio nepovratnih sredstava

Tabela 5.1. Analiza gustine toplotnog konzuma zone Centar i prigradska naselja Srebrenika

Zona grada Postojeći konzum Planski konzum

Centar I 10000 kW 20-23000 kW

Gustina toplotnog opterećenja 20,0 MW/km2 44,0 MW/km2

Prigradska naselja 20000 kW 36000 kW


Centar i prigradska naselja 30000 kW 59000 kW


Napomena: Prema saznanjima iz strućne literature [44], gustina toplotnog opterećenja koju je ekonomski opravdano prikljućiti na sistema daljinskog grijanja iznosi cca 25 MW/km2

U prethodnoj tabeli se vidi da zona „Centar I“ ima zadovoljavajuću gustinu toplotnog opterećenja za postojeći i planski konzum. Budući da nije realno oćekivati da će se cjelokupan toplotni konzum odmah prikljućiti na sistem daljinskog grijanja, neophodno je realizaciju projekta podijeliti u faze, tako da se u prvoj fazi grade izvor toplote i cijevna mreža u funkciji realno očekivanog toplotnog konzuma zone „Centar I“.

Predlaže se fazna izgradnja proizvodnih i distributivnih kapaciteta, i to tako da se gradi najprije jedan izvor toplote sa odgovarajučom razvodnom mrežom koji bi odgovarao

toplotnom konzumu koji bi se odmah prikljućio na mrežu daljinskog grijanja i ćiji toplotni kapacitet bi iznosio cca 4-6 MW. U ovom slučaju magistralni vrelovod bi se gradio prema

projiciranim kapacitetima toplotnog konzuma. Ovo zahtijeva veča početna ulaganja u odnosu na stvarni toplotni konzum.

U narednim fazama toplifikacije zone „Centar I“ realizacija Projekta bi pratila izgradnju novih objekata i mogučnost priključenja postojećih, sve do projicirane toplotne snage od cca 25 MW za zonu „Centar I“. Osnova za dalje proračune, analize i izbor najpovoljnije varijante toplifikacije grada Srebrenika će biti realizacija prve faze grijanja zone „Centar I“ sa konačnom projiciranom snagom toplotnog izvora od cca 25 MW. U sljedećoj tabeli je predstavljena planska projekcija prikljućenja toplotnog konzuma zone „Centar I“. Razvoj proizvodnih kapaciteta toplote bi se prilagodio razvoju toplotnog konzuma, a planira se sljedeći scenario toplifikacije:

Tabela 5.2. Projekcija toplifikacije zone „Centar I“ iz toplane

Faza Projekta

GodinaToplotni konzum

kW

Uk.toplotni konzum

kW

Gustina toplotnog

opterećenjaMW/km2

Proizvodni kapacitetikWtopl.en.

Ukupna proizvodna

snagakWtopl.en.

Ukupna grijana

površinam2

Broj stambenih jedinica

6.46


A 2008 5.000 5.000 10,0 1.600*3.200*

+5-6.000

9.000 50.000 1.000

B 2009 5.000 10.000 20,0 +5-6.000 15.000 100.000 2.000

C2010201120122013

10.00013.000 20-23.000 44,0

+10.000

-15.000**

25.000200.000 4.000

*Postojeći toplotni kapaciteti Srednjoškolskog centra i Sineks-a se mogu koristiti za pokrivanje vršnog opterećenja**Toplotni kapacitet koji bi zamijenio zastarjela postrojenja označena sa (*).

Nakon izbora koncesionara za Projekat toplifikacije Srebrenika, realizaciju A faze toplifikacije zone Centar I moguće je obezbijediti za 12 mjeseci i to prema dinamici aktivnosti predstavljenoj u narednoj tabeli.

Tabela 5.3. Faze realizacije Projekta toplifikacije gradaAktivnost Mjesec

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1-Ustanovljavanje preduzeća za grijanje grada2-Marketinške aktivnosti i analiza potrošaća3-Izrada tarifnog pravilnika4-Potpisivanje ugovora o obezbjeđenju toplot.en.5-Projektovanje i izgradnja toplane i vrelovoda6-Izgradnja kučnih priključaka7-Instalisanje opreme u kotlovnici 8- Prikljućenje toplotnih podstanica9-Probni rad kotlovnice10-Puštanje sistema u rad

U prethodnoj tabeli su korišteni iskustveni podaci gradnje sistema daljinskog grijanja Preddvora (Slovenija) sa toplanom na biomasu i lož ulje, ukupne toplotne snage 6,5 MW. U ovom primjeru kotao na biomsu je snage 2500 kW i pokriva osnovno topotno opterećenje, a sa kotlom na lož ulje snage 4000 kW se pokriva vršno opterećenje. Kotao na biomasu je u pogonu 91% ukupnog vremena, a ostatak se pokriva radom kotla na lož ulje.

5.11. Investicioni troškovi

Procjena je da ukupna investiciona ulaganja za pokretanje projekta toplifikacije grada iznose cca 19.400.000 KM. Budući da je realno očekivati faznu realizaciju projekta, to je u narednoj tabeli predstavljen očekivani scenario obezbjeđenja i utoška finansijskih sredstava.

Tabela 5.4. Pregled faznog utroška finansijskih sredstava

R.br. Opis investicije Faza A Faza B Faza CUkupnomil. KM

%

1 Građevinski dio 1,5 1,0 0,5 3,0 15,5 %

2 Mašinski dio 3,0 2,0 3,0 8,0 41,2 %

3 Elektro i TMR 1,0 0,5 0,5 2,0 10,3 %

6.47


4 Cijevna mreža 1,5 0,5 1,2 3,2 16,5 %

5 Toplotne stanice 0,5 0,5 1,0 2,0 10,3 %

6 Ostalo 0,5 0,3 0,4 1,2 6,2 %

7 UKUPNO KM 8,0 4,8 6,6 19,4 100 %

8 % 41,3 % 24,7 % 34,0 % 100 %

9 Učešće građana 2,5 2,5 5,0 10,0 51,5 %

10 Nepovrat. sredstva 1,5 0,5 1,0 3,0 15,5 %

11 Krediti 4,0 1,8 0,6 6,4 33,0 %

Prema pretpostavljenom modelu obazbjeđenja i utroška sredstava koji je predstavljen u prethodnoj tabeli, izvršiče se ekonomska evaluacija i finansijska ocjena projekta.

* * *

6. TEHNIČKI OPIS TOPLANE


Različiti energetski procesi izvora energije u sistemu daljinskog grijanja daju različite stepene transformacije primarne energije u toplotu za pokrivanje toplotnog konzuma urbanih sredina. Izbor najcjelishodnijeg rješenja toplotnog izvora sistema daljinskog grijanja nije ponekad moguće izvršiti po kriterijumu najpovoljnijeg energetskog stepena iskorištenja, već u zavisnosti od lokacije primarnih izvora energije, razvoja urbanih cjelina i od materijalnih mogućnosti (zbog većih startnih ulaganja u sistem daljinskog snabdijevanja toplotom).

Toplane mogu biti izgrađene u sistemu daljinskog grijanja uglavnom kao izvor za pokrivanje ukupnog toplotnog konzuma potrošača grijanja, provjetravanja i pripreme potrošne vode kao i za pokrivanje tehnološkog toplotnog konzuma u industriji.

Kod toplana koje pokrivaju ukupnu potrošnju toplote moraju se postići visok stepen korisnosti i dobre osobine kod rada pri smanjenom opterećenju. Kao gorivo dolazi u obzir bilo koji primarni energent. U slučaju toplifikacije grada Srebrenika, kao optimalno rješenje energenta je usvojen ugalj iz rudnika Mramor i biomasa (obnovljiv izvor energije).

Isto tako, toplane mogu biti korištene u sistemu daljinskog grijanja kao VRŠNI izvori toplote za pokrivanje vršnog opterećenja nekog toplotnog konzumnog područja. Vršne toplane su predviđene za pokrivanje relativno velikog kapaciteta sa srazmjerno kratkim vremenom korištenja visokog opterećenja. Na osnovu oblasti primjene, od njih se traži: velika snaga kod malog zahtjeva za prostorom, brzo stavljanje u pogon (prednost imaju toplane sa lož-uljem ili gasom) i da su automatizovane. Kod vršnih toplana se može razmatrati da li da budu locirane uz osnovnu toplanu ili izvan u pogodnim tačkama mreže. U vršnim toplanama je preporučljivo imati i rezervne kapacitete koji omogućavaju da se u slučaju ispada osnovne toplane može obezbijediti određeni dio maksimalnog opterečenja (80%).

6.48


S obzirom da bi se toplana locirala u industrijskoj zoni grada, posebnu pažnju treba obratiti (kod prilagođavanja lokacije gorivu koje stoji na raspolaganju, ili kod izbora goriva između više mogućnosti) na specifičnosti pojedinih vrsta goriva i na probleme s tim u vezi.

U pogledu elastičnosti rada, toplane traba da zadovolje sljedeće uslove (kod pokrivanja ukupnog opterećenja potrebna je minimalna toplotna snaga): za grijanje je Qmin = 0,05 Qinst, za grijanje i spremanje potrošne vode je Qmin = (0,1 + 0,05) Qinst. Ako su u pitanju i tehnološki potrošači, mora se posebno odrediti odnos Qmin/Qinst.

U zavisnosti od potreba potrošača toplote, kao nosioci toplote upotrebljavaju se vrela voda i vodena para, pa izbor generatora toplote kao i ostalih uređaja toplane zavisi od nosioca toplote. Od kvaliteta i količine kondenzata koji se vraća, odnosno od količine mrežne vode, zavise izbor hemijske pripreme i termičke pripreme vode.

U varijantama grijanja grada iz gradske toplane, toplana bi služila kao izvor za pokrivanje ukupnog toplotnog konzuma potrošača gradske zone «Centar I» i prigradskih naselja.

Na sljedećim slikama date su šeme toka procesa dobijanja toplote iz čvrstog goriva (može se primijeniti na ugalj i biomasu).

Slika 6.1. Thnološke cjeline procesa pretvorbe čvrstog goriva u toplotu

1 –transport, 2 –skladištenje, 3 –unutrašnji transport, 4 –obrada goriva, 5 –zrak, 6 –dimni gasovi, 7 –otprašivanje, 8 –dimnjaci, 9 –šljaka, 10 –leteći pepeo, 11 –odvoz šljake i

pepela, L –ložište

6.49

Skladište goriva

Bunker pepela i šljake

Kontejner

CiklonV

Komora za spaljivanje

šljaka

1 2 3 4 6 7 8

10 2 11

9

L

dimni gasovi toplota

5 čvrsto gorivo


Slika 6.2. Principijelna šema toplane na čvrsto gorivo (ugalj/biomasa)

6.2. Tehnološka struktura toplane

Proizvodnja toplote u generatorima obavlja se u tehnološkom procesu, pri čemu se hemijska energija goriva pretvara u gasovite produkte sagorijevanja čija se toplota predaje sredini, u ovom slučaju vodi, koja u parnim generatorima mijenja agregatno stanje i povećava energiju, a u vrelovodnim samo povećava energiju bez promjene agregatnog stanja. Uporedo sa pretvaranjem energije u generatorima toplote obavlja se priprema nosioca toplote zadanih parametara, koji se šalju u mrežu sistema daljinskog grijanja.

Ako je nosilac toplote isključivo vodena para, onda bi opšta šema toplifikacije mogla biti kao na slici 6.3. Ako se para koristi za snabdijevanje industrijskih potrošača, a vrela voda za grijanje, onda se kao generator toplote mogu upotrijebiti parni kotlovi, a vrela voda se dobije u izmjenjivaču toplote para-voda (Slika 6.4). U odnosu na vezu sa mrežom daljinskog grijanja može se izgraditi direktni (slika 6.5) ili indirektni sistem toplifikacije grada. (slika 6.6).Predlaže se da konačan izbor parametara nosioca toplote i sistema topkifikacije bude predložen od strane koncesionara.

Kp P

Slika 6.3. Šema toplane za proizvodnju vodene pare (Kp-generator pare, P-potrošač)

Kp

P

Slika 6.4. Šema toplane za proizvodnju vodene pare i vrele vode (Kp-generator pare, P-potrošač)

6.50


Kv

P

Slika 6.5. Šema toplane za proizvodnju vrele vode-direktni sistem DG

Kv P

Slika 6.6. Šema toplane za proizvodnju vrele vode-indirektni sistem DGToplotni proces pretvaranja energenta u toplotnu energiju u generatorima toplote uslovno se može grupisati u pet ciklusa:1. Ciklus gorivo-šljaka. Balastne materije goriva , koje sagorijeva u generatoru toplote, čiji sadržaj može iznositi čak do 50%, a vezana vlaga u gorivu do 40%.2. Ciklus vazduh-gas. Neophodan vazduh za sagorijevanje goriva i pretvaranje u gasne produkte sagorijevanja koji predajući toplotu radnom mediju (voda) odlaze u atmosferu.3. Ciklus voda-para u parnim ili voda-voda u vrelovodnim generatorima toplote. Na račun toplote produkata sagorijevanja dolazi do isparavanja vode i pretvaranja u vodenu paru, pri čemu se dobija para u parnim generatorima toplote. Vodena para iz generatora pare odlazi u uređaj za dobijanje vrele vode kao nosioca toplote u sistemu daljinskog grijanja , ili se jadan njen dio koristi za tehnološke procese, zadanih parametara, koji predaju toplotu potrošačima. Kondenzat i povratna voda iz sistema, kao i voda koja se nadoknađuje u sistemu zbog gubitaka, obrađuju se hemijski i termički i vraćaju u generator, pa se tako ciklus ponavlja. 4. Ciklus pripreme napojne vode. Služi za dopunu nosioca toplote i generatora toplote, koji se hemijski i termički obrađuje.5. Ciklus snabdijevanja toplotom. Predstavlja potpuno zatvoren ciklus transporta i predaje toplote potrošačima, od strane izvora sistema daljinskog grijanja (pri čemu se kondenzat vodene pare i ohlađena voda vraćaju u generator toplote, da bi se podigli njihovi energetski potencijali traženih parametara).

Oprema koja obezbjeđuje tehnološke procese u ciklusu generatora toplote u jednoj toplani može da se podijeli na:

osnovne grupe:

1. priprema goriva2. proizvodnja vodene pare ili vrele vode

6.51


3. priprema nosioca toplote4. priprema napojne vode

i pomoćne grupe:

5. elektroenergetski dio opreme6. automatska regulacija i kontrola procesa (tzv. termomjerenja i regulacija).

Ovako toplana predstavlja kompleks od šest tehnoloških grupa i većeg broja postrojenja u svakoj grupi povezanih međusobno, i sa tehnologijom proizvodnje pare ili vrele vode i sa njenom distributivnom stanicom pomoću koje se toplota šalje u mrežu do potrošača.Sva oprema je smještena u objekat koji predstavlja građevinski dio toplane.

Tehnološke cjeline iz kojih se sastoji jedna toplana sa proizvodnjom pare i vrele vode su:I. Tehnološka cjelina za pripremu i skladištenje gorivaII. Tehnološka cjelina generatora toploteIII. Tehnološka cjelina pripreme nosioca toplote za sistem daljinskog grijanjaIV. Hemijska priprema napojne vode i vode za dolivanje i uređaj za održavanje pritiska

Osnovna oprema jedne takve toplane je: generator vrele vode/generator pare, napojne pumpe, el.motorni napojni ventil, napojni rezervoar, deaerizator, rezervoar kondenzata, reducir stanica za paru, pumpe kondenzata, ekspanziona posuda, pumpe diktir-sistema, prestrujni ventil, sigurnosni prestrujni ventil, el.magnetni ventil, pritisna posuda, boce sa azotom, hemijska priprema vode, posuda sredstva za regeneraciju, razdjelnik pare, reducir ventil za paru, recirkulacione pumpe za zaštitu kotla, el.motorni mješajući ventil, izmjenjivač toplote (para-voda), pumpe za zagrijavanje vrelovodnog generatora pri startovanju, prolazni el.motorni ventil za paru, razdjelnik vrele vode, sabirnik povratne vode, prolazni el.motorni ventil, cirkulacione pumpe SDG, parovod, vrelovod.Osnovna elektro-mašinska oprema i instalacije u toplanama, zavisno od tipa generatora i pogonskog goriva, data je u sljedećoj tabeli.Tabela 6.1. Glavna oprema i instalacije u toplanamaTehnološka cjelina

ili grupaTip toplane i

vid gorivaSastav opreme

Tehnološke cjeline

1. Priprema goriva Čvrsto gorivo Oprema za skladištenje gorivaUređaji za transport i usitnjavanje

Tečno gorivo Uređaji za punjenje goriva, rezervoari, pumpe, grijači, filteri i vodovi

2. Proizvodnja pare ili vrele vode (kotao)

Parna toplana-

Vrelovodna toplana

Parni/vodeni generatori, napojni cjevovodi, sistemi odvoda i razvoda radnog medija, duvači čađi u dimnom traktu, vazdušni i dimni kanali, drobilice šljake i odšljakivaći, odvajači pepela i čađi iz dimnih plinova (multicikloni, el.filteri isl.) bunkeri šljake i pepela sa dozatorima i transporterima

3. Priprema nosioca toplote

Parna toplana

Vrelovodna toplana

Uređaji za pripremu i dopremu napojne vode sa odplinjačem i grijanjem napojne vode, parni dogrijači nap.vode i povratnog kondenzata, napojne pumpe i parni zagrijači primarnog zraka za sagorijevanje, izmjenjivači toplote, cirkulacione pumpe, pumpe mrežne vode za grijanje grada, hvatači nečistoće iz povratnog cjevovoda, odzračivanje cjevovodnog sistema, diktir ekspanzija i održavanje pritiska u sistemu napojne vode

6.52


4. Tehnološka priprema vode

- Priprema vode je definisana kvalitetom raspoložive vode za rad postrojenja. Za konkretne izvedbe u potpunosti se moraju ispoštovati tehnički propisi i standardi.Tehnologija: Omekšivanje, demineralizacija, odvajanje viška kiseonika u vodi.Kod indirektnih sistema (kotao-mreža) moraju se predvidjeti i uređaji za dolivanje omekšane vode u mrežu DG. Priprema vode mora biti centralizovana.

Pomoćne grupe

5. Elektro-energetski dio

- Snabdijevanje el.en. iz ED sistema grada (ev.vlastita trafostanica), oprema napajanja i mjerenja, el.motorni pogoni i potrošači, radna i nužna rasvjeta, el.razvodi i osiguranja, pomočni agregati

6. Termomjerenje i regulacija, automatika, kontrola i vođenje procesa

- Akvizicija podataka (SCADA), mjerenja, signalizacija, regulacioni krugovi, komandni ormari i pult, procesni nadzor, upravljanje, obrada i arhiviranje podataka i kontrola rada postrojenja

6.3. Prostorna struktura toplane

6.3.1. Opis tehnološkog procesa

Tehnološki proces toplifikacije (daljinskog grijanja) grada Srebrenika je podijeljen na nekoliko tehnoloških operacija i to su:

- proizvodnja toplotne energije (toplana sa kotlovskim postrojenjima),

- transport toplotne energije od toplane do izmjenjivačkih stanica potrošača (cijevna mreža) i

- predaja toplotne energije potrošačima (toplotne-izmjenjivačke stanice)

Tehnološka rješenja, parametri i izbor opreme i instalacija mogu biti različiti od slučaja do slučaja i zavisiče od trenutnog stanja na tržištu i procjene samog ponuđača-koncesionara. Bez obzira na izbor tehnologije i opreme i instalacija oni moraju biti u skladu sa osnovnim elementima i preporukama ove studije.

Osnovni parametri kotla: Broj kotlovskih jedinica: 3Snaga kotlovskih jedinica: 5-7 MW, 5-7 MW, 10-15 MWGorivo: Ugalj Rudnika Mramor i/ili biomasa, lož uljeZa osnovne parametre kotlova u gradskoj toplani su odabrane sljedeće vrijednosti:Medij: zasićena para, pritiska: 13 bara, temperature: 195°C.Izmjenjivač: para-kondenzat 195/90°C // v.voda 130/75°C(Prethodni prijedlog ne isključuje mogućnost izbora kotla sa drugim radnim parametrima).

6.3.2. Opis lokacije toplane

Toplifikacija grada Srebrenika iz jednog (centralizovanog) izvora toplote može se obezbijediti iz jedne toplane sa jednim ili više kotlovskih jedinica, od koje se putem cijevnih vodova razvodi iz

6.53


goriva proizvedena toplota do pojedinih potrošaća toplote. Kao gorivo bi se koristili: ugalj ili bio masa.

Lokacija za toplanu predložena je od strane Opštinskih organa i nalazi se u industrijskoj zoni grada na prostoru građevinskog preduzeća INGRAM-Srebrenik, ili alternativno na prostoru između građevinskog preduzeća INGRAM-Srebrenik i komunalnog preduzeća Srebrenika. Lokacija toplane se u oba slučaja nalazi na jugoistoku od centralnog dijela grada i najgušće naseljenog dijela.

Projicirana površina lokacije za smještaj toplane i prateće infrastrukture treba da bude cca 20000m2

tako da bi se na ovaj prostor mogli smjestiti proizvodni toplotni kapaciteti do cca 50 MW što bi bilo dovoljno za zagrijavanje projiciranog cjelokupnog toplotnog konzuma grada Srebrenika, zone «Centar I» i prigradskih naselja. U ovom momentu je realno i ekonomski-opravdano planirati izgradnju toplotnog kapaciteta snage do cca 25 MW. Optimalne dimenzije lokacije za toplanu bi bile: 100 x 200 m.

U neposrednoj blizini lokacije predviđene za smještaj gradske toplane nalazi se pruga Banovići-Brčko, magistralni put Tuzla-Srebrenik-Orašje kao i vodotok rijeke Tinje.Lokacija toplane je sa lijeve strane magistralne i pružne trase.

Toplana bi bila smještena u objektu sa zatvorenim i otvorenim skladištem za gorivo. Kompletan objekat bi bio smješten na prostoru dimenzija cca 60 x 30 m. Od toga, za skladišni prostor je potrebno obezbijediti prostor dimenzija 50 x 32 m, mašinska sala gdje su smještena kotlovska postrojenja bi imala dimenzije cca 19 x 30 m, a protupožarni put, dimnjaci, cikloni i ventilatori bi se smjestili u prostor dimenzija cca 9 x 30 m.

Na narednim slikama je predstavljena prostorna slika grada Srebrenika sa lokacijom predviđenom za toplanu.

6.54


Lokacija toplane

Slika 6.7. Grad Srebrenik i planirana lokacija toplane

6.55


Slika 6.8. Detalj lokacije toplane za toplifikaciju grada Srebrenika

6.56


30,0

m

50.0

m

STROJARNICA H=10,5-14,5 m

KOTAO 1

KOTAO 2

KOTAO 3

SKLADIŠTE GORIVA

PROTUPOŽARNI

PUT

CIKLONI, VENTILATORI I DI

MNJACI

BUNKERI

32,0 19,0 4,0 5,0

60,0 m

6.57


Slika 6.9. Prostorna struktura toplane na čvrsto gorivo (ugalj/biomasa)

Na slici je predstavljena prostorna struktura sa dimenzijama objekata toplane sa tri kotlovske jedinice ukupne toplotne snage cca 25-30 MW.

6.58

6.3.3. Tehnički opis objekta toplane

Građevinski objekat toplane i cjelokupne lokacije se sastoji iz više dijelova, i to:

- Nadkriveno i otkriveno skladište za smještaj čvrstog goriva.- Mašinska sala sa ložištima, pumpama i elektro-mašinskom opremom i instalacijama,- Podrumi za sakupljanje šljake i pepela.- Bunkeri za spremanje čvrstog goriva.- Fundamenti za dimnjak, el.filtere, ventilatore, ciklone.- Fundamenti za ostalu opremu. - Putna infrastruktura.- Vodovodna i kanalizaciona mreža.- Teretna vaga na ulazu u lokalitet toplane za primanje i obračun goriva, do 40 t..- Ostali prateči objekti toplane.

Za nadkriveni skladišni prostor je potrebno obezbijediti prostor dimenzija cca 50 x 32 m, a za mašinsku zgradu gdje su smještena kotlovska postrojenja dimenzije su cca 19 x 30 m. Visina objekta od kote zemlje je cca 11.0 m. Podzemni objekti se nalaze na dubini do 6.5 m od kote terena.

Nadkriveno skladište služi za obezbjeđenje i smještaj određene količine pripremljenog goriva, bilo da se radi o biomasi ili uglju, koja je neophodna za tekuču proizvodnju toplote.

Pod otvorenim skladištem se podrazumijeva preostala površina lokaliteta koja je moguća za smještaj čvrstog goriva, bilo da se radi o uglju ili biomasi. Kroz maksimalno iskorištenje površine lokaliteta toplane može se smjestiti dovoljna količina uglja ili biomase potrebnih za proizvodnju toplotne energije u grejnom periodu.

Objekat za smještaj kotlovskog postrojenja, prateče opreme i instalacija je izrađen od građevinskog materijala koji je otporan na požar. Krovna konstrukcija može da bude metalna ili drvena nadkrivena odgovarajučim pokrovom, npr. limenim sendvić panelima. U zidovima objekta su ugrađeni prozori za prirodno osvjetljenje prostora. takođe, u zidovima kotlovnice su ugrađeni otvori odgovarajučih dimenzija sa čeličnim lamelama koji su potrebni za snabdijevanje ložišta sa svježim zrakom. Za servisiranje el.mašinske opreme su predviđena odgovarajuće velika vrata napravljena iz više sekcija tako da se servisiranje može vršiti mobilnim dizalicama.

U toplani su smještena sva postrojenja koja su potrebna za proizvodnju toplotne energije.

Na predhodnoj slici predstavljena je osnova toplane za toplifikaciju grada Srebrenika sa osnovnim dimenzijama objekata i rasporedom opreme.

Svi građevinski objekti i infrastruktura treba da budu izgrađeni u skladu sa građevinskim standardima, normama i propisima, kao i u skladu sa mjerama pp-zaštite i zaštite na radu.

Na narednim slikama prikazane su neka od rješenja toplana na biomasu.

12.59

1

2

9

3

4

5

6

7

8

10

Slika 6.10. Tlocrt kotlovnice na bio-masu i lož-ulje (Preddvor-Slovenija, 6.8 MW))Opis pozicija: 1. Transport goriva, 2. Hidraulično doziranje, 3. Komora za sagorijevanje, 4. Kotao na bio-masu, 5. Ciklon, 6. Povratni tok dimnih gasova, 7. Sedimentacijski rezervoar, 8. Dimnjaci za biomasu i lož ulje, 9. uljni kotao, 10. sabirnik pepela

12.60

Slika 6.11. Pogled na toplanu sa kotlovima na bio-masu i lož-ulje(daljinsko grijanje Preddvora-Slovenija, 6.8 MW)

1

2

4 3

5

7

6

11

10

9

8

Slika 6.12. Šema opreme u kotlovnici sa vrelovodnim kotlom na biomasu

12.61

Opis pozicija: 1.silos za biomasu, 2.komora za spaljivanje goriva, 3.stoječi topovodni-vrelovodni kotao, 4.multiciklon, 5.predgrijač vode, 6.predgrijač zraka, 7.dimnjak, 8.povratni tok dimnih plinova, 9.sedimentacijski ispust, 10.polazni vod daljinskog grijanja 11. povratni vod daljinskog grijanja

Slika 6.13. Principijelna šema jednog postrojenja za rad na biomasuOpis pozicija: 1.Silos drvne mase, 2.Dozator, 3.Sigurnosna klapna, 4.Ventilator, 5.Komandni pult, 6.Otvor

za otpadke, 7.Gorionik, 8.Rešetka, 9.Dozator, 10.Dimnjača, 11.Prečistač dimnih gasova, 12.Ventilator dimnih gasova, 13. Dimnjak, 14.Kotao.

* * *

7. VRELOVODNA MREŽA I TOPLOTNE STANICE

7.1. Uvod

Raspodjela toplote do potrošača u sistemu daljinskog grijanja uglavnom zavisi od pravilnog hidrauličnog proračuna cijevne mreže i drugih elemenata i uređaja koji se nalaze u sistemu. Za dato područje za koje se planira daljinsko grijanje, a koje se odlikuje određenom konfiguracijom terena, rasporedom predajnih stanica potrošača datog opterećenja, kao i geodetskim profilom mreže, hidrauličkim proračunom se određuju svi parametri neophodni za izbor instalacija i opreme cjevovoda, kao što su: prečnik cjevovoda, pad pritiska, pritisak u raznim tačkama sistema itd.Izabrana cijevna mreža treba da zadovolji zahtjevima sigurnosti i ekonomičnosti. Da bi se to postiglo treba težiti što jednostavnijim rješenjima. Ne preporučuje se neposredno prikljućivanje potrošača na magistralni cjevovod izuzev velikih industrijskih potrošaća. U čvorovima gdje se sekundarne linije spajaju sa magistralnim potrebno je postaviti razvodno-kontrolne organe za zatvaranje radi mogućnosti odvajanja pojedinih dijelova mreže.

Proračun cijevne mreže baziran je na principu određivanja pada pritiska u cjevovodu. Određen je prečnik cjevovoda i pritisak u pojedinim tačkama mreže.Proračunska temperatura polaznog voda iznosi 130 °C, a povratnog 75 °C. Temperaturna razlika između vode u potisnom i povratnom vodu iznosi 55 °C.

12.62

Magistralni vrelovod i vrelovodnu mrežu u gradu možemo posmatrati po dionicama i to:

7.2. Optimizacija prečnika cjevovoda

Za transport toplote na daljinu dvocjevnim vrelovodnim sistemom od izvora do potrošača toplote, čija je instalisana snaga Qis[MW], a kojoj odgovara protok V'(m3/s), za datu temperaturnu razliku dT=Tf – Tr [K], na području sa odgovarajućim klimatskim uslovima, odgovara optimalni prečnik cjevovoda Dopt [mm], čija je dužina trase L[m].Na osnovu analize svih troškova cijevnog sistema računato po dužnom metru trase vrelovoda za predviđeni period amortizacije od N godina, svakom protoku vrelovodnog sistema odgovara jedan optimalan prečnik cjevovoda.

A

B C

Prečnik cjevovoda

Cijena/god

Slika 7.1. Određivanje optimalnog prečnika cjevovodaA-Investicija za cjevi, B-cijena energije za rad pumpi, C-Cijena pumpnih instalacija

Ako se na dijagram postave osnovne zavisnosti: Cijena cjevovoda, troškovi transporta vrele vode i cijena pumpne stanice u funkciji prečnika cjevovoda, grafičkim putem se može odrediti optimalni prečnik cjevovoda za predviđeni period amortizacije.

Na prethodnom dijagramu, navedene grupe troškova (A, B i C) predstavljaju najdominantnije troškove između svih troškova dvocjevnog vrelovodnog sistema, pa se optimalni prečnik dobijen na ovaj način može uzeti kao dovoljno tačan za prethodne proračune i procjene.

Prema istraživanjima i preporukama svjetskih proizvođača predizolovanih cijevi za vrelovodni transport (POWER-PIPE) daju se sljedeće preporuke za optimalne brzine vode u vrelovodima:

Tabela 7.1. Preporućene brzine vrele vode u cjevovodima

Nazivni prečnik

25 40 50 65 80 100 125 150 200 300

Brzina (m/s)

0,9 1,0 1,2 1,4 1,5 1,8 2,0 2,2 2,5 2,6

Kao što se vidi iz prethodne tabele, manjim prečnicima odgovaraju manje brzine strujanja vode kroz cjevovod i obratno. Ove brzine su orijentacione i mogu se korigovati u zavisnosti od dužine

12.63

cjevovoda i vrijednosti temperature vrele vode. Zbog mogućih problema pri strujanju vode i većih otpora u cjevovodu ne preporučuju se brzine vode veće od 3,5 m/s.

Pri izboru prečnika vrelovoda imalo se u vidu brzina vode i linijski otpori strujanja. Za vrelu vodu 130/75°C, vrijede sljedeći podaci za optimalni prečnik cjevovoda:

Tabela 7.2. Preporućene vrijednosti prečnika vrelovodaNazivni prečnik

25 40 50 65 80 100 125 150 200 250

Kapacitet(kW)

120 260 430 950 1500 2600 4500 7500 16000 25000

Brzina (m/s)

0,81 0,82 0,95 1,1 1,25 1,8 1,8 1,9 2,13 2,25

Jed.otpor(Pa/m)

280 170 170 160 170 180 180 180 150 130

7.3. Vrelovodna mreža

Vrelovodna mreža u gradu se sastoji od centralnog (magistralnog) cjevovoda (Predizolovane duple cijevi za v.v.130/75 po ISO-normama), cijevnih ogranaka i priključaka koji čine vezu između magistralnog vrelovoda i toplotnih podstanica. Gradska razvodna mreža bi se sastojala od cjevovoda ukupne dužine cca. 8075 m. Vrelovodna, tzv. primarna cijevna razvodna mreža u gradu bi se postavila nadzemno i podzemno, uglavnom podzemno, polaganjem predizolacionih cijevi u zemlju i zatrpavanjem. Zbog praktičnih razloga i jednostavnijeg postavljanja i održavanja, za kratke cijevne ogranke-priključke na potrošačke stanice se preporućuju fleksibilne cijevi tipa «casaflex» ili «flexoper».Na sljedećoj slici je šematski predstavljena vrelovodna veza izvora toplote sa pojedinim gradskim zonama.

12.64

10500 kW NO200

7000 kW NO150 14500 kW

NO200

Ježinac 1000 kW Ćehaje

3000 kW NO125

Centar II 8000 kW NO150

Ćojlućko polje 2500 kW NO125

Centar I 23000 kW

NO250

Babunovići 2500 kW NO125 SRC

3500 kW NO125

Bare 3500 kW

Luka 1000 kW NO150

Kiseljak 1500 kW

Sječe 500 kW NO100

Ind.zona Tolpana

25-50 MW NO350

1

a

d

2

e

3

12000 kW NO200

23000 kW NO250

37500 kW NO300

c

b

12500 kW NO200

Slika 7.2. Šema vrelovodne mreže od Toplane do pojedinih zona Grada Srebrenika

Kao što se vidi na šemi vrelovodne mreže, magistralni vrelovod iz toplane do pojedinih zona grada bi se sastojao iz sljedećih sekcija:

1. Toplana (u Industrijskoj zoni) – razdjelna tačka 1 (cjevovod NO350, L = 150 m).2. U razdjelnoj tački 1 se odvaja vrelovod NO200 za zagrijavanje objekata u zapadnoj zoni

grada (Kiseljak, Sječe, SRC, Bare, Luka, Babunovići).3. Razdjelna tačka 1 – razdjelna tačka 2 (NO300, L = 200 m). 4. U razdjelnoj tački 2 se odvaja vrelovod (NO200) za zagrijavanje objekata u istočnoj zoni

grada (Čojlučko polje, Centar II, Ćehaje, Ježinac).5. Od razdjelne tačke 2 se odvaja drugi magistralni krak vrelovoda (NO250) za zagrijavanje

objekata u zoni «Centar I» i spaja se sa gradskom vrelovodnom mrežom.

7.4. Pijezometarski dijagram vrelovoda

Pijezometarskim dijagramom se definiše uzdužni geodetski profil trase mreže, visine objekata priključenih na sistem daljinskog grijanja, raspored hidrauličkih napora u svakoj tački mreže, kao i razlika pritisaka u tačkama priključenja kućnih instalacija na potisnoj i povratnoj grani mreže (diferencijalni pritisak).

12.65

Osnovna jednačina za definisanje parametara hidrauličnog proračuna jeste Bernulijeva jednačina. Za dva uzastopna presjeka dugih cjevovoda, uprošten i dovoljno tačan izraz Bernulijevae jednačine, izražen pritisnim naporom, može se napisati u sljedećem obliku:

Z1 + H1 = Z2 + H2 + dH (m)

gdje je: Z1, i Z2 (m) –rastojanje ose cjevovoda od neke proračunske horizontalne ravni;H1 i H2 (m) –pritisni napor ( H=p/ρg); dH (m) –gubitak pritisnog napora u dionici 1-2

Ukupan napor u posmatranoj tački cjevovoda jednak je zbiru pijezometarskog napora i visinskog položaja ose cjevi u odnosu na proračunsku ravan. Znaći da pijezometarski napor predstavlja razliku ukupnog napora i relativnog položaja cjevovoda.Gubitak pritiska u cjevovodu nastaje usljed trenja u pravolinijskom dijelu cjevovoda i usljed lokalnih otpora. Pad pritiska je određen na osnovu tabelarnih podataka o jediničnom padu pritiska za dati prečnik cijevi i protok vrele vode, a lokalni gubici su u ovoj fazi proračuna uzeti iskustveno i iznose cca 10% od linijskih gubitaka.U radu je obrađena vrelovodna mreža u gradu Srebreniku (zona «Centar I»). Predstavljeni su: šematski prikazi vrelovodne mreže; osnovna struktura vrelovodne mreže; hidraulički proračuni vrelovoda i pijezometarski dijagrami.

Osnovni zahtjevi u pogledu analize hidraulike vrelovodne cijevne mreže su:

- ne smije se preći maksimalno dozvoljeni pritisak kod instalirane opreme izvora toplote, cjevovoda i kućnih instalacija;

- u svim elementima sistema daljinskog grijanja potrebno je obezbijediti nadpritisak;- prilikom cirkulacije vode ni u jednoj tački instalacije ne smije doći do isparavanja vode,

što se obezbjeđuje odgovarajućim nadpritiskom koji je veći od pritiska zasičenja za datu temperaturu vode.

Pijezometarski dijagram je rađen za osnovnu proračunsku magistralu i za karakteristični (najudaljeniji) cijevni ogranak.

12.66

Pijezometarski dijagram gradskog vrelovoda 130/75°C

-20

0

20

40

60

80

100

120

140

-100 400 900 1.400 1.900 2.400 2.900 3.400

Dužina dionice (m)

Na

po

r/R

efe

r.g

eo

de

tsk

a v

isin

a(m

)Pritisaku čvoru(F)Hč1(m)

Pritisaku čvoru(R)Hč2(m)

Referentnageodetska visina z(m)

Slika 7.3. Pijezometarski dijagram gradskog vrelovoda, zona «Centar I»

Tabela 7.3. Hidraulički proračun gradskog vrelovoda 130/75 °C

Dionica

Toplotnikapacitet

kW

Dužinadionice

mNO

cijevi

Brzina vodem/s

Jediničnipad napora

Pa/m

Pad naporalin+lok15%

Pa

Ukupni pad napora

PaTO-1 49.090 150 350 2,5 110 18.975 18.9751--2 38.290 200 300 2,2 90 20.700 39.6752--3 23.790 1250 250 1,99 110 158.125 197.8003--4 23.290 65 250 1,99 110 8.223 206.0234--5 23.190 75 250 1,99 110 9.488 215.5105--6 23.140 55 250 1,98 108 6.831 222.3416--7 23.040 60 250 1,98 108 7.452 229.7937--8 22.740 85 250 1,98 108 10.557 240.3508--9 22.440 40 250 1,97 100 4.600 244.9509--10 21.640 20 250 1,92 96 2.208 247.158

10--11 21.490 35 250 1,87 92 3.703 250.86111--12 21.290 30 250 1,87 92 3.174 254.03512--13 21.090 25 250 1,85 88 2.530 256.56513--14 20.540 120 250 1,8 85 11.730 268.29514--15 19.290 50 250 1,7 75 4.313 272.60815--16 18.140 30 250 1,6 65 2.243 274.85016--17 16.690 50 250 1,5 58 3.335 278.18517--18 14.040 45 200 1,89 120 6.210 284.39518--19 12.440 135 200 1,64 90 13.973 298.368

12.67

19--20 11.240 30 200 1,5 80 2.760 301.12820--21 9.190 45 200 1,25 60 3.105 304.23321--22 8.300 80 200 1,12 44 4.048 308.28122--23 7.200 20 200 1 35 805 309.08623--24 4.000 100 150 1 58 6.670 315.75624--25 3.300 65 125 1,2 95 7.101 322.85725--26 2.950 80 125 1,1 80 7.360 330.21726--27 1.750 65 100 0,98 85 6.354 336.57127--28 400 160 50 0,86 150 27.600 364.17128--29 300 75 50 0,65 90 7.763 371.933

29-TS14/7 100 135 32 0,42 60 9.315 381.248Ukupno, potis 3375 381.248 381.248Ukupno, povrat 3375 381.248 381.248Pad napora kroz TS 120.000Pad napora kroz IS kotlovnice 220.000

UKUPNO, pad napora u Pa 1.102.496

Pritisak(napor) pumpe 12 baraMinimalni dozv. pritisak 2,2 baraNapomena: Šema vrelovodne mreže zone centar po kojoj je rađen hidraulički proračun iz prethodne tabele predstavljena je u prilogu ovog rada.

Na pijezometarskom dijagramu gradskog vrelovoda predstavljen je raspored pritisaka u vrelovodu od Industrijske zone do najudaljenijeg potrošača u mreži. Na slici se vidi geodetski profil trase i pad pritiska u potisnom i povratnom vrelovodu. Pijezometarski dijagram je simetričnog oblika. Na kraju povratnog vrelovoda je obezbijeđen minimalni pritisak 2,2 bara koji sprečava isparavanje vode u cjevovodu.Ukupan pad pritiska u potisu i povratu iznosi 7,63 bara. Napor pumpi treba da obezbijedi savladavanje ovih otpora kao i otpore kroz izmjenjivačku stanicu u kotlovnici i u predajnoj stanici kod potrošača toplote. Za otpore u izmjenjivačima u toplani usvojen je maksimalni dozvoljeni pad pritiska 2,2 bara, a za pad pritiska u predajnim stanicama potrošača usvojena je vrijednost 1,2 bara. Ukupan pritisak koji treba da ostvare cirkulacione pumpe iznosi 12 bara, pri odgovarajučem protoku vrele vode. Budući da se planira fazna izgradnja toplotnog izvora, to je u prvoj fazi izgradnje dovoljno ugraditi dvije cirkulacione pumpe protoka 80 m3/h, gdje bi jedna pumpa bila radna a druga rezervna. Ovakva jedna pumpa može da obezbijedi transport 4500 kW toplotne energije sa vrelom vodom 130/75 °C. Srazmjerno povečanju potreba za toplotnom energijom, izgrađivaće se odgovarajući proizvodni kapaciteti i postavljaće se dodatne cirkulacione pumpe.Za grijanje toplotnog konzuma snage cca 23 MW, što predstavlja toplifikaciju zone «Centar I», neophodno je obezbijediti cirkulaciju cca 380 m3/h vrele vode 130/75 °C. Ova cirkulacija će se postići sa 5 pumpi kapaciteta cca 80 m3/h ili sa tri pumpe kapaciteta 130 m3/h i odgovarajućeg napora, 12 bara.Za transport 50 MW toplotne energije vodom potrebno je obezbijediti cirkulaciju 870 m3/h vrele vode 130/75 °C.

7.5. Toplinske izmjenjivačke stanice kod potrošača

12.68

Toplinska stanica povezuje toplinsku mrežu isporučioca sa internim toplinskim uredjajima potrošača. U primarnom dijelu toplinske stanice cirkuliše vrela voda isporučioca, a u sekundarnom dijelu topla voda potrošača koja može da dostigne maksimalni temperaturni režim od 90/70 o C.Interni toplinski uredjaji predstavljaju internu razvodnu mrežu za različite vrste zagrijavanja i ostale elemente za zagrijavanje kao i elemente za zaštitu sistema.Investitor ili potrošač je dužan obezbjediti, za toplinsku stanicu, prikladno veliku prostoriju / lociranu po pravilu u prizemlju, a izuzetno u podrumu / što je moguće bliže ulazu priključnih vrelovodnih cijevi i internih toplinskih uredjaja.Veličina i oblik prostorije toplinske stanice moraju bit takvi da je moguća montaža i demontaža opreme. Prostorija toplinske stanice mora imati najmanje dimenzije prema dole datoj tabeli :

Tabela 7.4. Dimenzije toplotnih podstanica

Priključna snaga u kW do 100 100 do 350 350 do 700 700 do 1200 iznad 1200

Dužina (m)Širina (m)Visina (m)

3,52,02,5

4,52,02,8

5,02,52,8

5,53,02,8

6,03,52,8

Pošto se u novije vrijeme uglavnom ugrađuju kompaktne toplinske stanice, to će se dati osnovne tehničke karakteristike takvih stanica, koje je moguće koristiti u sistemu toplifikacije grada Srebrenika:

1. Režim rada stanice je 135/75 oC primar, 90/70 oC sekundar.2. Nazivni pritisak primara NP16, sekundar NP10.3. Proizvođač toplotnih stanica mora imati certifikat Evropskog udruženja za zavarivanje po

EN 729/ISO 3834 dio 4 za cijevi zavarene u vodoravnom položaju sa okretanjem. Zavarivač mora biti testiran po standardu SIST EN 287-1.

4. Elektro uređaji i instalacije vezuju se u skladu sa zahtjevima koje propisuje isporućilac toplote.

5. Cjelokupna dokumentacija toplinske stanice (uputstva, atesti, provjere, strojne i elektro šeme ) mora biti na bosanskom jeziku.

6. Kompaktne toplinske stanice sa ugrađenim elementima za daljinski nadzor moraju biti pripremljene za priključenje sistema dinamičke optimizacije cjelokupnog daljinskog sistema grijanja grada.

7. Proizvođač toplinske stanice mora priložiti IZJAVU o usklađenosti sa CE standardom za toplotnu stanicu.

Pregled osnovnih elemenata koji se ugrađuju u kompaktne podstanice:

1. ELEKTRONSKI REGULATOR sa odgovarajućim regulacijama grejnih krugova: Mogućnost neposrednog priključenja računske jedinice toplinskog brojila - kalorimetra (M-BUS ulaz, ograničenje maksimalne snage i protoka, očitavanje svih parametara toplinskog brojila – kalorimetra).

2. KOLIČINSKI I TEMPERATURNI REGULACIJSKI VENTIL PN16: Regulacija protoka i temperature. Regulacija je dinamična i promjene pritiska u mreži ne utiču na nju. Nije potrebna zaštita protiv preopterećenja. Sav višak pritiska rasterećuje regulator protoka.

12.69

3. REDUCIR VENTIL PN16: Redukcija pritiska na podešenu vrijednost. Regulator snižava pritisak prema podešenom pritisku u tlačnoj posudi. Postavlja se prema potrebi samo na tačno određenim dispozicijama mreže.

4. MJERAČ TOPLOTE (ULTRAZVUČNI): Vezano za kapacitet i tip izvedbe podstanice ugrađuje se odgovarajući mjerač toplote-kalorimetar.

5. OPREMA ZA ODRŽAVANJE PRITISKA ILI EKSPANZIONA POSUDA-osiguranje sistema.

6. TLAČNA SKLOPKA PP1: Ako je projektom predviđen daljinski nadzor sistema, ugrađuju se tri tlačna senzora za različita područja i izlazima 4 - 20 mA

7. CIRKULACIONE PUMPE: U odnosu na toplotnu snagu podstanice ugrađuju se trostepene cirkulacione pumpe kao tip IMP, WILO itd.

8. IZMJENJIVAČI TOPLINE: Prenosnik topline-izmjenjivač se bira po osnovu toplinske snage podstanice.

9. ARMATURA: Sve kuglaste slavine, prigušni leptiri su prirubničke izvedbe odgovarajućih toplotnih temperaturnih područja. Primarna strana armatura je u izvedbi NP16, a sekundarna strana u izvedbi NP10. Hvatać nečistoće ima magnetni odvajać.

10. POGON REGULACIONOG VENTILA - KAO AMV 13-23/230 V: Pogon ventila je sa sigurnosnom funkcijom i priključkom 230 V. Ako se projektom zahtjeva daljinski nadzor, dodan je još potenciometar za regulaciju položaja otvorenosti ventila sa izlazom 4-20 mA.

11. TEMPERATURNI SENZOR.

12. VANJSKO PIPALO - SENZOR – u skladu sa regulatorom.

Sva oprema toplotnih stanica mora biri međusobno usklađena i imati odgovarajuću prateću dokumentaciju (opise, šeme, ateste, garancije, itd.)

Na sljedećoj slici je predstavljena opšta šema jedne toplotne stanice.

12.70

Slika 7.4. Šema kompaktne toplotne stanice sa zatvorenom eksp.posudom

U toplotnim stanicama se preko izmjenjivača toplote i drugih uređaja, putem odavanja toplote vrele vode 150/75 °C, vrši zagrijavanje tople vode sekundarnog sistema sa 70 na 90 °C, a zatim se putem cirkulacionih pumpi pomoću cjevovoda i grejnih tijela, toplotna energija predaje u prostorije grijanih objekata.Toplotne stanice u principu obuhvataju potisni i povratni kolektor sa pumpnim agregatima i ostalom pomoćnom opremom.

Orijentaciona struktura toplotnih stanica sa ekspanzionim modulima i automatikom, za fazu toplifikacije zone «Centar I», data je u tabelarnom pregledu.

Tabela 7.5. Pregled toplotnih podstanica u zoni “Centar I”

Zonagrada

Toplotnapodstan. Objekti

Postojeći t.konzum

kW

Razvojnit.konzum

kW

Ukupnit.konzum

kW Napomena1 1 Memorilalni centar i dr. objekti 200 0 200

2 200 0 200 3 0 400 400 2 1 Kulturni centar I 300 0 300 kotlovnica-ugalj 2 Kulturni centar II 0 300 300

2* 1 Stambeno-poslovni 100 0 1002 Stambeno-poslovni 100 0 100

3 Stambeno-poslovni 50 0 50 2** 1 Stambeno-poslovni+obdanište 300 0 300

2 Stambeno-poslovni+obdanište 400 0 4003 Stambeno-poslovni+obdanište 350 0 3504 Stambeno-poslovni+obdanište 400 0 400

12.71

5 Stambeno-poslovni+obdanište 300 0 3006 Obdanište I 50 0 50

7 Obdanište II 0 50 50 3 1,2 Školski centar=Sr.šk.+Osn.šk. 1600 0 1600 Kotlovnica-ugalj

3 Trgovačko-ugostiteljski 200 0 2004 Stambeno-poslovni 0 300 300

5 Stambeno-poslovni 100 0 100 3* 1 Privatni objekti 200 0 200

2 Privatni objekti 200 0 200 3 Privatni objekti 200 0 200 4 1 Islamski centar 0 150 150 5 1 Sportski centar 400 0 400 Kotlovnica-lož ulje6 1 Tržni centar I 200 0 200

2 Tržni centar II 0 50 503 Stambeni objekat 0 200 200

4 Stambeni objekat 0 100 100 6* 1 Tržni centar III 0 100 100 7 1 Poslovni centar 0 300 300 7* 1 Stambeno-poslovni 50 0 50

2 Stambeno-poslovni 100 0 1003 Stambeno-poslovni 50 0 50

4 Stambeno-poslovni 100 0 100 8 1 Stambeno-poslovni 600 0 600 2 Stambeno-poslovni 0 200 200

8* 1 Stambeno-poslovni 600 0 600 2 Stambeno-poslovni 0 600 600

8** 1 Stambeno-poslovni 450 0 4502 Stambeno-poslovni 150 0 1503 Stambeno-poslovni 0 300 300

4 Stambeno-poslovni 0 300 300 8*** 1 OS-petrol 400 0 400 Kotlovnica-lož ulje

9 1 Dom zdravlja 300 150 450 Kotlovnica-ugalj2 Stambeno-poslovni 400 100 500

3 Stambeno-poslovni 200 0 200 10 1 Ind.centar SINEX 3200 400 3600 Kotlovnica-ugalj 2 Stambeno-poslovni 0 250 250

10* 1 Ind.centar INTERPLET 600 0 600 Kotlovnica-ugalj2 MUP 240 200 440 Kotlovnica-lož ulje3 Stambeno-poslovni 0 250 250

4 Stambeno-poslovni 0 250 250 10** 1 Privatni objekti 100 100 200

2 Privatni objekti 100 0 100 3 Privatni objekti 0 100 100

10*** 1 Stambeno-poslovni 600 100 700 11 1 Saobraćajni centar 0 200 200 12 1 Zanatsko-trgovački centar I 140 0 140

2 Zanatsko-trgovački centar II 0 100 100 3 Zanatsko-trgovački centar III 0 260 260

13 1 Zona rekonstrukcije+stamb.poslovni 0 80 802 Zona rekonstrukcije+stamb.poslovni 0 150 150

12.72

3 Zona rekonstrukcije+stamb.poslovni 0 120 1204 Zona rekonstrukcije+stamb.poslovni 0 150 150

5 Zona rekonstrukcije+stamb.poslovni 50 0 50 14 1 Neizgrađena zona-privatni objekti 100 0 100

2 Neizgrađena zona-privatni objekti 0 100 100 3 Neizgrađena zona-privatni objekti 0 100 100

14* 1 Poslovno-stambeni 0 150 150 2 Neizgrađena zona-privatni objekti 100 0 100

14** 1 Neizgrađena zona-posl.stambeni 0 150 1502 Neizgrađena zona-posl.stambeni 0 150 150

3 Neizgrađena zona-posl.stambeni 0 150 15014*** 1 Neizgrađena zona-posl.stambeni 0 100 100

2 Neizgrađena zona-posl.stambeni 0 100 1003 Neizgrađena zona-posl.stambeni 0 100 1004 Neizgrađena zona-posl.stambeni 0 100 1005 Neizgrađena zona-posl.stambeni 0 100 1006 Neizgrađena zona-privatne kuće 0 100 1007 Neizgrađena zona-posl.stambeni 0 150 1508 Neizgrađena zona-posl.stambeni 0 150 150

9 Neizgrađena zona-posl.stambeni 0 150 15014**** 1 Neizgrađena zona-poslovni objekti 0 100 100

2 Neizgrađena zona-privatni objekti 100 0 10014***** 1 Neizgrađena zona-posl.stambeni 0 150 150

2 Neizgrađena zona-posl.stambeni 0 150 1503 Neizgrađena zona-posl.stambeni 0 150 1504 Neizgrađena zona-privatni objekti 0 100 100

5 Neizgrađena zona-privatni objekti 0 100 10014****** 1 Neizgrađena zona-privatni objekti 0 100 100

2 Neizgrađena zona-privatni objekti 0 100 10014******* 1 Neizgrađena zona-privatni objekti 0 100 100

UKUPNO snaga toplotnih podstanica [kW] 14580 9210 23790

Snaga toplotnog konzuma zone Centar [kW] 13500 8500 22000

Broj toplotnih podstanica 43 55 98

Potrebna snaga toplotnog izvora (I faza toplifikacije) [kW] 14850 9350 24200Napomena: Raspored toplotnih podstanica i vrelovodna mreža u zoni «Centar I» predstavljeni su na crtežu u Prilogu ovog rada.

7.6. Kućne instalacije grijanja (sekundar)

Kučna instalacija grijanja podrazumijeva sekundarnu razvodnu mrežu daljinskog grijanja sa grejnim tijelima. Tu spada dio instalacija sa armaturom u samoj toplotnoj stanici, vertikalna razvodna mreža, horizontalna razvodna mreža i grejna tijela. Grejna tijela su obično radijatori, različitih tipova i izvedbi. Danas se za grejna tijela najviše koriste aluminijski člankasti i čelični pločasti radijatori, a osim ovih, na raspolaganju su i člankasti-liveni, panelni, cijevni registri, konvektori itd.

12.73

Troškovi za izvođenje ovih instalacija padaju na teret vlasnika objekta i stanova. Na osnovu iskustvenih pokazatelja cijena ugradnje sekundarne instalacije sa grejnim tijelima za stambene objekte iznosi cca: 35 - 50 KM po m2 grejnog prostora.Ova cijena varira u zavisnosti od odabranog tipa grejnih tijela i armature.

* * *

8. UTICAJ TOPLIFIKACIJE GRADA SREBRENIKA NA OKOLIŠ)

8.1. Uvod

Zaštita i unapređenje čovjekovog životnog i radnog okoliša realna je društvena potreba, koja treba da podstakne procese i aktivnosti održivog razvoja a na temelju dosadašnjih rezultata i iskustava iz predmetne oblasti. Ovo tim prije što su od strane UN već usvojene deklaracije o globalnom održivom razvoju i okolinskoj sigurnosti, koje obavezuju sve subjekte na društveno odgovoran razvoj uz istovremenu zaštitu prirodne osnovice i okoliša za dobrobit sadašnjih i budućih generacija.Brojni su zakonski i podzakonski propisi koji regulišu pitanja iz domena zaštite čovjekovog okoliša i sigurnosti na radu. Shodno tome zaštita radnog i životnog okoliša mora se tretirati kao dio tehnološkog procesa, a efikasnost zaštite zavisi od pravilno odabrane tehničko-tehnološke opreme i njezine efikasnosti.

Optimalna rješenja se mogu naći jedino u stručnom, pravilnom i sveobuhvatnom tretiranju zaštite radnog i životnog okoliša pri izradi predinvesticionih i investicionih programa kao i projektne dokumentacije, jer ono što je propušteno u pripremnoj fazi ne može se uspješno nadoknaditi u fazi eksploatacije čak ni iz povećane materijalne troškove. Posljedice onečišćenja od rizičnih tehnologija traže dosta dug period saniranja, a najčešće i nije moguće ponovo uspostaviti narušenu prirodnu ravnotežu u ekosistemu.

Zaštita životnog i radnog okoliša mora se tretirati kao važan segment tehnološkog procesa, a efikasnost te zaštite ovisi kako o pravilnom izboru tehnološkog procesa i opreme, tako i o njenoj montaži sukladno glavnom projektu, odnosno projektu montaže, a zatim o uvjetima lokacije i stručne osposobljenosti uposlenog osoblja.

Pretvorba fosilnih i drugih goriva u toplotnu energiju ima određen uticaj na okolinu jer mijenja konfiguraciju tla i sastav (kvalitet) zraka. Ovisno o vrsti goriva koje se sagorijeva, nastale promjene na tlu i u zraku zahtijevaju određene mjere smanjenja negativnog uticaja. Pri sagorijevanju ugljena dobija se i odlaže se određena količina šljake i pepela (10-30% ulazne mase) što obavezno zahtijeva rekultiviranje tla nakon eksploatacije.

Ovaj Elaborat obuhvata globalnu analizu procesa rada i lokacije za toplifikaciju grada Srebrenika, uzimajući u obzir elemente i uvjete življenja i poboljšanja uvjeta radnog i životnog okoliša.

U ovom radu biti će detaljno razrađeni i analizirani svi uvjeti za siguran rad i zaštitu okoliša.

8.2. Okolinski aspekti termo-energetskih postrojenja u BiH

12.74

Transformacija energije iz fosilnih goriva mogu imati značajne okolinske uticaje. Toplane imaju djelovanje širokih razmjera: lokalno, nacionalno, prekogranično i globalno.

Konverzija hemijske energije goriva u toplotnu energiju se, prema načinu nastanka zagadujučih materija i ostalih okolinskih uticaja dijeli na: mala ložišta (sobne peći i kotlovi snage do 50 MWth), te velika ložišta (preko 50 MWth).

Sagorijevanje fosilnih goriva, u prvom redu uglja, u BiH danas predstavlja ozbiljan, ali ne i nerješiv, okolinski problem. Posljednjih dvadesetak godina u svijetu je mnogo rađeno i postignuti su značajni rezultati na planu efikasnog i malozagađujučeg sagorijevanja ugljika, teuklapanja velikih ložišta u prirodni sistem, kao i u društveno-ekonomski sistem države i u datiprostor. Razvijene su tehnologije sa mnogo manjim okolinskim uticajima, uključujući čišćenje gasova od sumpornih i azotnih spojeva, te postupci zakonskog regulisanja i okolinskog menadžmenta rukovodstva energetskih kompanija.

Može se konstatovati da su mala ložišta osnovni uzroci prekomjernog zagadivanja zraka u BiH, i to su:

- sobne peći i kotlovi male snage koji su u upotrebi, uglavnom su pravljeni po zapadno-evropskim licencama, (konstruirani za druge vrste ugljena) i ne omogučavaju efikasno i malozagađujuće sagorijevanje domaćih ugljeva, - ne postoji usmjeravanje potrošnje uglja zavisno od kvaliteta uglja i lokalnih ekoloških uslova (da rudnik deklariše za koji tip sagorijevanja i snagu ložišta je njegov ugalj podoban), - nepostojanje oplemenjavanja ugljeva za potrebe malih ložišta na tržištu, - slabo održavanje energetskih i industrijskih postrojenja, posebno one opreme od koje zavisi emisija zagadujucih materija. Ako se k tome doda da je većina gradova locirana u kotlinama gdje postoje slabi uslovi ventilacije, onda povečana emisija zagadujučih materija iz malih ložišta još više dobija na značaju.

Zagadivanje zraka iz velikih ložišta ima širok spektar djelovanja, te se može podijeliti na:- uticaj na zdravlje stanovništva (u blizini postrojenja),- uticaj na floru i faunu (eko-sisteme),- prekogranični uticaji na eko-sisteme i- globalne uticaje (klimatske promjene).

Uprkos niskom nivou i industrijalizacije i urbanizacije, Bosna i Hercegovina ima visoku emisiju sumpordioksida iz velikih ložišta. Uzrok tome je visok sadržaj sumpora u uglju i njegova niska toplotna vrijednost (karakteristika ugljeva južne Evrope). Kada se govori o okolinskim uticajima toplanai termoelektrana najveci problem predstavlja sumpordioksid (mada se njegova problematika u Evropi značajno snižava). Postoječe toplane i termoelektrane u BiH ne primjenjuju tehnike odsumporavanja dimnih gasova (u ložištu i iza kotla), kako zbog nedovoljnog nivoa znanja u vrijeme projektovanja ovih postrojenja, tako i zbog visokih investicionih troškova odsumporavanja dimnih gasova 70-tih i 80-tih godina prošlog vijeka. Investicije u odsumporavanje u to vrijeme su iznosile izmedu jedne trečine i jedne polovine cijene (ostatka) termoelektrane.

Osnovni pokazatelji uticaja konverzije energije na okolinu (u BH. uslovima) su:- emisija sumpordiokida (SO2) u zrak (tona godišnje),- emisija ugljendioksida (CO2) u zrak (tona godišnje),- kvalitet zraka u gradovima (koncentracija zagadujucih materija).

12.75

Tabela 8.1. Specifična emisija SO2 (kg SO2 po stanovniku) 1990. godine u BiH i druge države

Tabela 8.2. Poređenje emisije CO2 u BiH sa nekim regijama 1990. godine

Podaci o emisijama ovih polutanata u BiH, te poređenje sa drugim državama dato je u tabelama 8.1. i 8.2. (izvor podataka NEAP BiH, Svjetska banka u BiH, 2002). Podaci o emisijama SO2 su dati za 1990. godinu jer je to jedina godina za koju postoje zvanični podaci i koji su dostavljeni Sekretarijatu Konvencije o prekograničnom zagađivanju zraka na velike udaljenosti u Ženevi (EEK UN). Podaci za CO2 su također dati za 1990. godinu, ali iz razloga što je to referentna godina prema Protokolu iz Kjota.

8.3. Regulisanje zaštite okoline u BiH

8.3.1. Ograničenje emisije kiselih gasova iz velikih pogona za sagorijevanje

Problematika zagađivanja okoline iz velikih energetskih postrojenja se reguliše:

- Troposfersko zagađivanje se reguliše po dva osnova: (1) regulisanje emisije (zagadivanja) i (2) regulisanje kvaliteta ambijentalnog zraka (zagađenost, imisija).Regulisanje se vrši propisivanjem graničnih vrijednosti i emisije i kvaliteta zraka. Granične vrijednosti emisije zahtijevaju primjenu postupaka za ograničavanje emisije (čišćenje gasova) na bazi tehnoekonomskih kriterija u državi, dok granične vrijednosti kvaliteta zraka zahtijevaju osiguranje potrebnog kvaliteta ambijentalnog zraka sa aspekta djelovanja na ljude i ekosisteme i određuju se na bazi sanitarnih i ekoloških zahtjeva.Zadovoljenje prvog zahtjeva se postiže izborom vrste goriva, tehnologijom sagorijevanja te uređajima za izdvajanje čvrstih čestica i sumpordioksida (ponekad i azotnih oksida) iz dimnih gasova.Zadovoljenje drugog zahtjeva se postiže, nakon što je emisija ograničena, izborom mikrolokacije, te određivanjem parametara dimnjaka (promjer i visina).

12.76

- Globalno zagadivanje:Kako je ugljendioksid očekivani (i željeni) rezultat (bez njegovog nastanka neće ni nastati toplotna energija), njegov nastanak se ne može sprijećiti u procesu sagorijevanja fosilnih goriva. Stoga se strategija smanjivanja ove emisije bazira na racionalizaciji potrošnje energije, zamjene fosilnih goriva obnovljivim oblicima energije, kao i razvojem šumarstva.Dok se lokalni problem osiguranja kvaliteta zraka rješava relativno jednostavno: -na mjeru ograničenja emisije dodaje se mjera dovoljno visoki dimnjak, dotle se ekološka ograničenja na regionalnom nivou (prekogranični kontekst) mogu rješavati isključivo kroz ogranićenje emisije. Prema Konvenciji o prekograničnom zagađivanju zraka na velike udaljenosti -LRTAP (Ženeva, 1979.), odnosno protokolima uz Konvenciju koji regulišu emisiju polutanata obuhvacenih Konvencijom predviđa se da se svaka država izjasni (i usaglasi sa Izvršnim tijelom Konvencije) o visini emisionih plafona na nacionalnom nivou za date polutante, koji bi trebalo u određenim periodima da se smanjuju u odnosu na baznu 1980. godinu. Kako je BiH već danas neto eksporter sumpordioksida, ona treba bezuslovno da pristupi i protokolima koji regulišu emisiju iz toplana i termoelektrana (minimum onih iz perioda 1983 – 1994.), odredi i usaglasi svoje emisione plafone, kao što su to davno uradile druge evropske zemlje, a za period do 2020. godine.

8.3.2. Regulisanje uticaja na klimatske promjene

Entitetski zakoni o zaštiti zraka od zagađivanja ne regulišu uticaje na klimatske promjene – ovi uticaji se regulišu razvojnim dokumentima države, u prvom redu energetike, te poljoprivrede, šumarstva i odlaganja otpada. Bosna i Hercegovina je stranka okvirne Konvencije UN o klimatskim promjenama i Protokola iz Kjota, ali kao zemlja u razvoju nije obavezna i od nje se ne očekuje da bude stranka Aneksa 1 Konvencije, tj. nema obavezu da smanjuje svoje emisije stakleničkih gasova u periodu 2008-2012. godina (Protokol iz Kjota). To znaci da BiH može da povećava svoje emisije stakleničkih gasova bez ikakvih ograničenja. Kakve će biti obaveze BiH nakon 2012. godine, u pogledu emisije stakleničkih gasova, u ovom trenutku se ne može govoriti.

Tabela 8.3. Pregled impementacije direktiva EU o uspostavi energetske zajednice

12.77

Uslov za ulazak u Evropsku zajednicu je pristup Protokolu iz Kjota, što znači da će u nekom trenutku emisija CO2 iz BiH biti međunarodno regulisana. Ipak treba znati da su Kipar i Malta primljeni u Zajednicu bez obaveze pristupu Protokolu. Sadašnji stav Medunarodnog panela za klimatske promjene UN je da zemljama u razvoju treba dozvoliti porast emisije do 2020. godine, a zatih ih obavezati da snize svoje emisije za 20 % do 2050. godine, a u odnosu na nivo iz 2020. godine. Razlog ovome je činjenica da zemljama u razvoju treba omogučiti razvoj ekonomije, odnosno energetike, a tek kada ove zemlje postignu odredenu ekonomsku snagu obavezati ih da ulažu u smanjivanje emisija.8.3.3. Rezime i urgentni zadaci u zaštiti okoline u BiH/FBiH u oblasti termo-energetike

Energijske transformacije izazivaju preko 80% svih okolinskih uticaja na Planeti. Problematika se odnosi na fizičku okolinu (zrak, vode, zaposjedanje i zagadivanje tla, promjena pejzaža, djelovanje na eko-sisteme, djelovanje na društvene sisteme).Najznačajnija je problematika zagađivanja zraka. Zagađivanje zraka ima širok spektar djelovanja, te se može podijeliti na:(1) uticaj na zdravlje stanovništva (u blizini postrojenja),(2) uticaj na floru i faunu (eko-sisteme),(3) prekogranicni uticaji na eko-sisteme i (4) globalne uticaje (klimatske promjene). Ova klasifikacija upučuje na prioritete djelovanja koji su predstavljeni u sljedećoj tabeli.

12.78

Tabela 8.4. Prioriteti djelovanja u politici zaštite okoline od termoenergetskih postrojenja

Za očuvanje čistoće zraka u gradovima potrebno je usmjeravati ugljeve prema načinu korištenja (tip ložišta, tehnologija sagorijevanja), te raditi na oplemenjivanju ugljeva. Kod toplana potrebno je držati se zakonske procedure odobravanja lokacije, pri čemu treba razdvojiti probleme konflikta u pogledu prostora i zaštite okoline.

8.4. Okolinski aspekti područja grada Srebrenika sa aspekta toplifikacije

8.4.1. Opis lokacije

Toplifikacija grada Srebrenika iz jednog (centralizovanog) izvora toplote može se obezbijediti iz jedne toplane sa jednim ili više kotlovskih jedinica, od koje se putem cijevnih vodova razvodi iz goriva proizvedena toplota do pojedinih potrošaća toplote. Kao gorivo bi se koristili: ugalj ili bio masa.

Lokacija za toplanu predložena je od strane Opštinskih organa i nalazi se u industrijskoj zoni grada na prostoru građevinskog preduzeća INGRAM-Srebrenik, ili alternativno na prostoru između građevinskog preduzeća INGRAM-Srebrenik i komunalnog preduzeća Srebrenika. Lokacija toplane se u oba slučaja nalazi na jugoistoku od centralnog dijela grada i najgušće naseljenog dijela.U neposrednoj blizini lokacije predviđene za smještaj gradske toplane nalazi se pruga Banovići-Brčko, magistralni put Tuzla-Srebrenik-Orašje kao i vodotok rijeke Tinje.Lokacija toplane je sa lijeve strane magistralne i pružne trase.

8.4.2. Opis tehnološkog procesa

Tehnološki proces daljinskog grijanja grada Srebrenika se može podijeliti na nekoliko tehnoloških operacija i to su:

- proizvodnja toplotne energije (kotlovska postrojenja),

- transport toplotne energije do izmjenjivačkih stanica (cijevna mreža) i

- predaja toplotne energije potrošačima (toplotne-izmjenjivačke stanice)

Tehnološka rješenja, parametri i izbor opreme i instalacija mogu biti različiti od slučaja do slučaja i zavisiče od trenutnog stanja na tržištu i procjene samog ponuđača-koncesionara. Bez obzira na izbor tehnologije i opreme i instalacija oni moraju biti u skladu sa elementima i preporukama ove studije uticaja na okoliš.

Osnovni parametri kotla: Za osnovne parametre kotlova u gradskoj toplani su odabrane sljedeće vrijednosti:Medij: zasićena para, pritiska: 13 bara, temperature: 195°C.Izmjenjivač: para-kondenzat 195/90°C // v.voda 130/75°C

12.79

(Prethodni prijedlog ne isključuje mogućnost izbora kotla sa drugim radnim parametrima).

Način transporta toplotne energije do potrošača:Projicirano je da se transport toplotne energije iz izvora toplote vrši vrelom vodom maksimalne vrijednosti 130/75°C dvocijevnim sistemom, gdje jedna cijev vrši potis vrele vode do potrošača a druga cijev vrši povrat vode. Na ovaj način bi se koristila standardna PUR izolacija za predizolovane cijevi što bi cjenovno investicija bila povoljnija sa aspekta ulaganja u izolaciju. Vrelovodne predizolovane cijevi bi se vodile nadzemno i pod zemljom. U zoni grada ili naselja cijevi bi se razvodile do potrošača zrakasto. (Izabrani parametri vrele vode za transport toplote temperaturnog režima potis/povrat: 130/75°C i ΔT=55°C ne isključuje mogućnost izbora nekog drugog nižeg toplotnog režima vode kao primarnog nosioca toplote).

Vrelovodna mreža:Za daljinsko grijanje iz toplane, magistralni vrelovod iz toplane do pojedinih zona grada bi se sastojao iz sljedećih sekcija: 1. Toplana – razdjelna tačka 1 (cjevovod NO350, L = 150 m);2. U razdjelnoj tački 1 se odvaja vrelovod NO200 za zagrijavanje objekata u zapadnoj zoni grada (Kiseljak, Sječe, SRC, Bare, Babunovići, Luka); 3. Razdjelna tačka 1 – razdjelna tačka 2 (NO300, L = 200 m); 4. U razdjelnoj tački 2 se odvaja vrelovod (NO200) za zagrijavanje objekata u istočnoj zoni grada (Čojlučko polje, Centar II, Ćehaje, Ježinac);5.- Od razdjelne tačke 2 se odvaja drugi krak vrelovoda (NO250) za zagrijavanje objekata u zoni «Centar I» i spaja se sa gradskom vrelovodnom mrežom.

Vrelovodna mreža gradske zone «Centar I» se sastoji od centralnog (magistralnog) cjevovoda (Predizolovane duple cijevi za v.v.130/75 po ISO-normama), cijevnih ogranaka i priključaka koji čine vezu između magistralnog vrelovoda i toplotnih podstanica. Gradska razvodna mreža bi se sastojala od cjevovoda ukupne dužine cca. 8075 m. Vrelovodna, tzv. primarna cijevna razvodna mreža u gradu bi se postavila podzemno, polaganjem predizolacionih cijevi u zemlji. Zbog praktičnih razloga i jednostavnijeg postavljanja i održavanja, za cijevne ogranke-priključke na potrošačke stanice se preporućuju fleksibilne cijevi tipa «casaflex» ili «flexoper».

Toplotne podstaniceToplinska podstanica povezuje toplinsku mrežu isporučioca sa internim toplinskim uredjajima potrošača. U primarnom dijelu toplinske podstanice cirkuliše vrela voda isporučioca, a u sekundarnom dijelu topla voda potrošača koja može da dostigne maksimalni temperaturni režim od 90/70 o C.Interni toplinski uredjaji predstavljaju internu razvodnu mrežu za različite vrste zagrijavanja i ostale elemente za zagrijavanje kao i elemente za zaštitu sistema.Investitor ili potrošač je dužan obezbjediti, za toplinsku podstanicu, prikladno veliku prostoriju / lociranu po pravilu u prizemlju, a izuzetno u podrumu / što je moguće bliže ulazu priključnih vrelovodnih cijevi i internih toplinskih uredjaja.Veličina i oblik prostorije toplinske podstanice moraju bit takvi da je moguća montaža i demontaža opreme. Osnovne tehničke karakteristike kompaktnih toplotnih stanica za izabrani radni režim vode:

- Režim rada podstanice je 135/75 oC primar, 90/70 oC sekundar.- Nazivni pritisak primara NP 16, sekundar NP 10.- Proizvođač toplotnih podstanica mora imati certifikat Evropskog udruženja za zavarivanje

po EN 729/ISO 3834 dio 4 za cijevi zavarene u vodoravnom položaju sa okretanjem. Zavarivač mora biti testiran po standardu SIST EN 287-1.

12.80

- Elektro uređaji i instalacije vezuju se u skladu sa zahtjevima koje propisuje isporućilac toplote.

- Kompaktne toplinske podstanice sa ugrađenim daljinskim nadzorom (ili sa isporučenom pripremom za daljinski nadzor ) moraju biti pripremljene za priključenje sistema dinamičke optimizacije cjelokupnog daljinskog sistema grijanja grada.

8.4.3. Karakteristika vjetrova za Srebrenik

Kako vjetar ima znatan uticaj na klimatske uslove i na parametre koji se odnose na period grijanja i toplifikaciju, to je potrebno istražiti uticaj i postojanje vjetrova u zoni toplifikacije. Iz analize meteoroloških podataka može se konstatovati da Srebrenik nije izrazito vjetrovito mjesto, ali ipak vjetar nije rijetka pojava. Jačih vjetrova ima u januaru, februaru i martu. U ostalim mjesecima ima znatno manje vjetrova, 2 do 4 puta u mjesecu.Najviše su zastupljeni vjetrovi sjevernog uticaja. Najveću vrijednost imaju zapad i sjeveroistok, dok je najmanje zastupljen jug.

Ruža vjetrova (srednji broj pojava, prosječne godišnje vrijednosti)

0

10

20

30

40

50

60N

NE

E

SE

S

SW

W

NW

Slika 8.5. Ruža vjetrova za grad Srebrenik

Grafički prikaz gustine pravca vjetrova primaran je na ruži vjetrova gdje se vidi da su najviše zastupljeni sjeverni vjetrovi. Brzina vjetra varira od 0.85 do 2,4 m/sek. Vjetrovi preko 12 m/sek javljaju se prosječno 2,5 puta godišnje, a preko 19 m/sek svega 0,7 puta. Rijetka pojava vjetrova i male brzine sa gledišta gubitaka toplote po zgradama ima povoljan uticaj, ali u pogledu odnosa ispusnih gasova iz kotlovskih ložišta predstavlja nepovoljnost sa stanovišta koncentracije zagađenosti zraka u gradu sa velikim brojem izvora aerozagađenja.

12.81

Srednje brzine vjetra po mjesecima (srednje dnevne-ser1 i srednja godišnja-ser2)

0

0,5

1

1,5

2

X XI XII I II III IV

m/s

ek Series1

Series2

Slika 8.6. Srednje brzine vjetra za SrebrenikSa stanovišta podataka o vjetru (pravac i jačina strujanja) proizilazi da je obzirom na situaciju postoječih i izgrednje novih stambenih, poslovnih, javnih i drugih objekata neophodno smanjiti gustinu izvora aerozagađenja, a jedno od rješenja je centralizovati izvor toplote za zagrijavanje objekata u gradu i prigradskim naseljima i izdvojiti ga iz centralne najgušće naseljene zone grada.

8.4.4. Aerozagađenost atmosfere

Pod pojmom aerozagađenost podrazumijeva se svaka fizičko-hemijska, radiološka i biološka promjena u sastavu i stanju zraka, prouzrokovana ljudskom djelatnošću, koja prelazi granice adaptacionih fizioloških reakcija ljudskog organizma, kao i pratečeg biološkog ambijenta, te

donosi oštećenje živoj i mrtvoj sredini. Klima naselja se razlikuje od klime okoline po aerozagađenosti i ona se manifestuje u obliku «kape samaglice» iznad njih. Zbog izgrađenosti

naselja, temperatura zraka je za 1 do 2°C viša nego u slobodnoj okolini. Klima je suhlja u naseljima nego u slobodnom prostoru i relativna vlažnost manja.

Kako je zrak ambijent neophodan za život ljudi i životinja i rast bilja on može svojim promjenjivim sastavom, odnosno prisustvom hemijskih nečistoča biti škodljiv za čovječje zdravlje. Onečišćenju zraka najviše doprinosi nagli razvoj industrije, saobraćaja i stanovništva. Glavni izvori zagađenosti zraka su u najvećoj mjeri proizvodi raznovrsnih oblika sagorijevanja kao što su motorna vozila, kotlovi, industrija itd.

Sagorijevanje čvrstih, tečnih i gasovitih goriva proizvodi u atmosferi gasove od kojih su naročito opasni NOx, SO2 i CO i čvrste čestice (pepeo i čađ).

Tabela 8.5. Pregled koncentracija gasova koji utiču na aerozagađenjeVrsta gasa Najmanja

koncentracija koju otkriva čulo mirisa

mg/m3

Koncentracija koja se može

podnijeti ½ satamg/m3

Koncentacije opasne po zdravljemg/m3

Maksimelne dozvoljene

koncentacijemg/m3

NO2 200 100 200 19

12.82

SO2 7 300 500 26CO Bez mirisa 800 2000 58CO2 9150

Aerozagađenost atmosfere grada Srebrenika se može posmatrati sa stanovišta sagorijevanja uglja na kotlovskim postrojenjima kao primarnim zagađivačima zraka.Aerozagađenost atmosfere u pogledu ispusnih plinova iz motornih vozila sa unutrašnjim sagorijevanjem je dodatni zagađivač zraka u gradu.U narednoj analizi aerozagađenja zraka u gradu pretpostaviće se da se grad zagrijava pojedinačnim kotlovnicama koje su locirane u stambenim objektima kako sa postoječim toplotnim konzumom tako i sa pretpostavljenim konzumom u narednom dugogodišnjem periodu (tabela 8.6). Dobiveni podatci zagađenosti zraka u gradu sa loženjem u pojedinačnim kotlovnicama će se uporediti sa podacima zagađenosti zraka sa loženjem u jednoj kotlovnici-toplani koja bi se locirala u industrijskoj zoni (tabela 8.7). Analiza aerozagađenja je rađena za slučaj sagorijevanja uglja lignit iz Kreke u pojedinačnim kotlovnicama i sa sagorijevanjem uglja i bio-mase u jednoj kotlovnici lociranoj u industrijskoj zoni grada.Ugalj Kreka sadrži 0,5% sumpora, 35% ugljika i 13,6% pepela.

Dozvoljena količina čvrstih sastojaka zavisi od visine dimnjaka i može se odrediti iz izraza:

gr/m3

gdje je H (m) –visina dimnjaka.

Tabela 8.6. Pregled zagađenosti zraka sagorijevanjem uglja u pojedinačnim kotlovnicama

GodinaToplotni konzum Q(MW)

Količina goriva Hd=3,3(kWh/kg)B=1,2Q/ηHd(t/h)

Pepeo u gasu

10%(t/h)

Pepeo u zraku

(mg/m3h)

SO2 u gasu

1%(t/h)

SO2 u zraku

(mg/m3h)

CO2 u gasu

12%(t/h)

CO2 u zraku

(mg/m3h)

2009 10 5,48 0,55 70,1 0,055 7,0 0,66 84,22010 15 8,22 0,82 104,5 0,082 10,5 0,99 126,22014 20 11,00 1,10 140,2 0,110 14,0 1,32 168,32014 25 13,70 1,37 174,6 0,137 17,2 1,64 209,1*Podaci računati za prosječnu visinu dimnjaka 15 m**Dozvoljena koncentracija pepela 90 mg/m3

Tabela 8.7. Pregled zagađenosti zraka sagorijevanjem uglja i biomase u jednoj kotlovnici

GodinaToplotni konzum

Q(MW)

Količina goriva Hd=3,3(kWh/kg)

B=1,2Q/ηHd(t/h)

Pepeo u zraku iz

uglja (mg/m3h)

Pepeo u zraku iz biomse

(mg/m3h)

SO2 u zraku iz

uglja(mg/m3h)

SO2 u zraku iz biomase (mg/m3h)

CO2 u zraku iz

uglja(mg/m3h)

CO2 u zraku iz biomase(mg/m3h)

2009 10 5,48 40,4 23,1 4,0 0,7 48,5 9,22010 15 8,22 60,3 34,3 6,0 1,1 72,8 13,82014 20 11,00 80,8 46,2 8,1 1,4 97,1 18,52014 25 13,70 100,7 57,4 10,1 1,7 120,6 23,0*Podaci računati za visinu dimnjaka 20 m** Dozvoljena koncentracija pepela 160 mg/m3

12.83

Analizirajući dobivene vrijednosti pojedinih produkata sagorijevanja uglja i bio-mase u pojedinačnim kotlovnicama i u jednoj centralnoj kotlovnici proizilazi:

- Toplificirano područje sa pojedinačnim kotlovnicama u gradu ukupne snage 15 MW i više proizvodi u zraku količine pepela veće od dozvoljenih (dozvoljano je 90 mg/m3), dok su koncentracije SO2 i CO2 povišene ali nešto ispod maksimalno dozvoljenih koncentracija koje iznose za SO2: 26 mg/m3 i za CO2: 9150 mg/m3.- U slučaju toplifikacije grada iz jednog izvora, toplane na ugalj, koncentracija pepela i gasova je ispod maksimalno dozvoljenih vrijednosti, dok je u slučaju toplane na biomasu koncentracija pepela i gasova znatno ispod maksimalno dozvoljenih vrijednosti. U oba slučaja količine ispuštenih gasova i pepela u atmosferu se višestruko smanjuju. U slučaju centralnog sagorijevanja uglja smanjenje aerozagađenja iznosi: pepeo (-2x), SO2 (-2x), CO2 (-2x). U slučaju centralnog sagorijevanja biomase smanjenje aerozagađenja iznosi: pepeo (-3x), SO2 (-10x), CO2 (-9x).Ako se pri tome uzme u obzir da će toplana biti izmještena van gusto naseljenog dijela grada, da će imati ugrađene filtere dimnih gasova, to će stvarno smanjenje zagađenja zraka u gradu biti znatno povoljnije.

8.4.5. Vrednovanje prihvatljivosti projekta

8.4.5.-1. Pregled mogućih uticaja

Toplifikacija grada Srebrenika se sastoji iz opreme i instalacija za proizvodnju, transport i isporuku toplotne energije. Proizvodnja toplotne energije se obavlja u toplani, u kotlovskim postrojenjima, koja bi bila smještena u industrijskoj zoni grada na lokalitetu građevinskog preduzeća «Ingram» ili u neposrednoj blizini, a zapadno od magistralnog puta Tuzla-Orašje i pruge Banovići-Brčko. Obje ove saobraćajnice se nalaze uz vodotok rijeke Tinje.Transport toplotne energije do potrošača se vrši putem vrelovodnog cjevovoda koji se postavlja nad zemljom i u zemlju. Predaja toplotne energije potrošaču (kučna instalacija) se vrši preko toplotnih izmjenjivačkih stanica.

Uređenje radilišta i vršenje djelatnosti proizvodnje i isporuke toplotne energije mora se izvoditi prema važečim propisima i normativima za datu djelatnost.

Za izvođenje svih radova i za proizvodnju i distribuciju toplote se koristi odgovarajuča oprema i instalacije, uz angažovanje stručne radne snage.

U cilju osiguranja pravilnih i normalnih uvjeta rada, mora se voditi računa o ispravnosti i funkcionalnosti opreme.

U toku eksploatacije objekata i opreme, mora se rodovno vršiti pregled istih.

Prikupljanje oborinskih voda treba riješiti odgovarajučim padovima u sabirni kanal sa rešetkom, koji je spojen na separator, a nakon tretmana preliv se može ispuštati ili vračati u spremnik vode za internu upotrebu. Separator treba redovno čistiti.

Ukoliko bi došlo do proljevanja goriva, to mjesto se mora prekriti pijeskom, a zatim se kontaminirana površina ispere mlazom vode u oborinsku kanalizaciju i tretira u separatoru za odvajanje ulja i masti.

12.84

Određeno zagađenje tla, a preko njega i podzemnih voda je stalno prisutno obzirom da su vozila, mehanizacija i oprema stalno u radu.

I. Opasnosti i štetnosti koje se mogu pojaviti pri montaži opreme i instalacija

- Opasnosti povređivanja radnika prilikom montažnih radova.- Opasnost od povređivanja radnika zbog nepravilnog razmještaja opreme i instalacija.- Opasnost od povređivanja radnika usljed prskanja cjevovoda, armature i ekspanzione

posude i druge opreme pod pritiskom.- Opasnost od povređivanja radnika od pokretnih elemenata opreme.- Opasnost od korozije i oštećenja opreme.- Opasnost od povređivanja radnika pri puštanju u pogon i kod eksploatacije razne opreme i

uređaja te instalacija grijanja i toplotne podstanice.- Opća opasnost pri vršenju pregleda i remonta pumpi i el.motora i kod održavanja

instalacija grijanja i toplotne podstanice.- Opasnost od pregrijavanja grejnog fluida.- Opasnost od slabog zaptivanja cjevovoda i armature.- Opasnost od lomova zbog neriješene ekspanzije sistema grijanja pri zagrijavanju

instalacije.- Opasnost lomova od mogućeg zamrzavanja instalacije vode i kondenzata.

II. Opasnosti i štetnosti koje se mogu pojaviti pri korištenju opreme i instalacija

- Nepravilno dimenzionisanje opreme i instalacija.- Nedovoljna elastičnost usljed toplotnog istezanja.- Nepravilan izbor mjerne, regulacijske i sigurnosne armature.- Nepridržavanje važečih tehničkih propisa i standarda.- Nepravilna montaža i postavljanje opreme i instalacija.- Upotreba nestandardnih elemenata opreme i instalacija.- Nedovoljan broj oslonaca i kompenzacijskih elemenata.- Nepravilno zavarivanje.- Nepravilna antikoroziona zaštita i pojava korozije.- Nedovoljna termička izolacija instalacije.- Nemogućnost pražnjenja i odzraćivanja instalacije.- Nestručno i nepravilno rukovanje i održavanje.

III. Mogući izvori požarne opasnosti

- Neispravna električna instalacija.- Ako se prilikom izvođenja radova na montaži cijevne mreže koristi neispravna i

neprikladno postavljena električna instalacija.- Ako se prilokom montaže cjevovoda po komorama, ne otklone otpaci i drugi lakozapaljivi

materijali koji ostanu prilikom pripreme cjevovoda.- Ako se ne uklone zapaljivi materijali na mjestima neposrednog zavarivanja cjevovoda.- Ako se ne vodi računa o uticaju tek zavarenih mjesta na cjevovodu na susjedne dijelove.- Ako izvođač upotrebljava neispravnu opremu i alate.- Ako izvođač propusti poduzeti najstrože mjere zaštite i pažnje prilikom brušenja i

odsjecanja cijevi ručnom električnom brusilicom.- Ako su u toku rada sa plamenom neodgovarajući mikroklimatski uslovi.

12.85

8.4.5.-2. Prijedlog mjera otklanjanja štetnih uticaja i zaštite okoliša

Mjere zaštite okoliša se moraju primjenjivati odmah od početka zahvata i trajati do završetka eksploatacionih radova i konačnog uređenja. U ovoj fazi se mora voditi računa o sprečavanju zagađenja tla, a preko njega i podzemnih voda i šire. Takođe u izboru tehnoloških rješenja se mora voditi računa o sprečavanju zagađenja zraka. Pravilnim organizovanjem proizvodnje i distribucije toplotne energije mora biti regulisano i očuvanje okolice od zagađenja.

Neophodno je za tehnološki proces proizvodnje toplotne energije sagorijevanjem uglja ili biomase provjeriti sve ulazne parametre. Naročito treba voditi računa o kvalitetu energenta, i to da se on nalazi u granicama projektovanih i odabranih za dato postrojenje.

Izbor opreme (visina dimnjaka, vrsta postrojanja za odsumporavanje i odpepeljavanje) prilagoditi odgovarajučem energentu i važečim propisima u toj oblasti.

Mahanizacijom i opremom mogu rukovati samo radnici koji su stručno osposobljeni za vršenje tih poslova, koji su fizički i psihički zdravi i koji su upoznati sa opasnostima i mjerama zaštite od tih opasnosti.

Sva oprema koja se koristi u toplifikacionom sistemu u svakom trenutku mora biti ispravna i funkcionalna, a njena eksploatacija mora se vršiti dosljedno uputstvima proizvođača i odgovorne tehničke osobe.

Odvodnja oborinskih voda treba biti riješena poprečnim i podužnim padovima u sabirni AB-kanal sa rešetkom, koji je spojen na separator, a nakon tretmana preliv se može ispuštati ili vraćati u spremnik vode. Potrebno je redovno čišćenje separatora.

Prirodni vodotoci i izvorišta moraju se zaštititi od onečišćenja. U svrhu sprečavanja neregulisanog toka sanitarnih otpadnih voda potrebno je izgraditi septičku jamu koja če se povremeno čistiti.

Radom toplifikacionog sistema će se izvršiti narušavanje prirodnog stanja zemljišta samo u obimu neophodnom za odvijanje tehnološkog procesa. Rastinje koje se ošteti i ukloni u postupku rada nije za upotrebu jer se radi o žbunastom rastinju.

Zaštita od aerozagađenja se provodi kontrolisanim ispuštanjem produkata sagorijevanja kroz dimnjak odgovarajće visine i sa odgovarajučom opremom koja obezbjeđuje malu i dozvoljenu

koncentraciju polutanata po jedinici površine okolnog prostora. Koncentracija produkata sagorijevanja, uzevši u obzir projektirani kapacitet, vrstu i količinu opreme, neće biti iznad

maksimalnih dopuštenih koncentracija u gradskom i okolinskom području toplane.

Nakon završetka eksploatacije, na eksploatacionom području će se izvršiti rekultiviranje i revitalizacija okoliša, a na temelju odgovarajuće projektne dokumentacije.

Zaštita od buke se vrši na taj način da se tehnološka oprema i sam proces toplifikacije održava na takav način da se isključuje pojava nepotrebnih izvora buke.

Pretakanje i skladištenje tečnih goriva i maziva se mora obavljati skladno važečim propisima uz primjenu mjera zaštite na radu i protupožarne zaštite.

IV. Predviđene mjere za otklanjanje opasnosti i štetnosti pri montaži opreme i instalacija

12.86

Izvođač radova je dužan da pripremi i uredi gradilište, da ga zaštiti i osigura od svih opasnosti, a u toku izvođenja radova dužan je da se pridržava i primjenjuje sve propisane mjere sigurnosti za zaštitu adnika i opreme koja se ugrađuje.

Raspored buduće opreme i instalacija će se izvršiti od strane odgovornih i stručnih osoba uz obezbjeđenje slobodnih radnih površina i prilaza opremi i instalacijama u pojedinim prostorijama.

Opasnost od prskanja cjevovoda, armature i uređaja se sprečavaju: izborom odgovarajučih i kvalitetnih cijevi, dovoljne debljine stijenke cijevi i izborom odgovarajučih armatura za dati radni pritisak i izborom atestiranih mjernih i sigurnosnih uređaja, te rješenjem toplotnih dilatacija, samokompenzacijom ili kompenzacionim elementima. Osim toga, cijevni vodovi se postavljaju u padu tako da je omogućeno pražnjenje instalacija, a odzračna mreža je postavljena iznad najvisočijeg grejnog tijela.

Na opremi i sklopovima sa rotirajućim i brzo pokretnim elementima se postavljaju zaštitne naprave i oklopi prema uputstvima proizvođača, a isti se ne smiju skidati sa opreme.

Opasnosti koje bi mogle vremenom nastati usljed korozije otklanjaju se izborom kvalitetnog i odgovarajućeg konstrukcionog materijala za cijevi, armaturu i opremu te predviđenim izvođenjem kvalitetne antikorozione zaštite.

Opasnosti pri puštanju u rad i eksploataciji ugrađene opreme i instalacija bit će otklonjene prethodnom i redovnom kontrolom ispravnosti i funkcionalnosti istih, a u skladu sa tehničkim uputstvima za eksploataciju i održavanje.

Opasnosti koje se mogu javiti u toku pregleda i opravke otklanjaju se primjenom naprijed navedenih mjera, pravilnim rukovanjem te osiguranjem od «slučajnog» uključenja el.energije ili aktiviranja cjevovoda, a sve prema uputstvima za montažu i rad koje daje proizvođač i montažer opreme i instalacija.

Opasnost od pregrijavanja grejnog fluida je otklonjena samim njegovim izborom: topla voda 90/70 °C, koja se dobija u izmjenjivaču toplote u toplotnoj podstanici od primarne vrele vode 130/75 °C iz sistema daljinskog grijanja i odgovarajućim sigurnosnim i mjerno-regulacionim elementima, te termičkom izolacijom cijevne instalacije i druge opreme.

Opasnost od slabog zaptivanja cjevovoda i armature se otklanja hladnom-tlačnom probom, te pravilnim i redovnim održavanjem u toku eksploatacije.

Opasnosti od lomova usljed neriješene ekspanzije otklanja se pravilnim izborom i dimenzionisanjem ekspanzione posude, kao i ugradnjom sigurnosnog, razvodnog i povratnog voda, te ugradnjom regulatora pritiska na vrelovodnoj strani podstanice.

Opasnost od lomova zbog zamrzavanja instalacije se otklanja postavljanjem termičke izolacije i slavina za pražnjenje, koje se postavljaju na najnižim kotama instalacije, sa čime radnici moraju biti upozoreni u toku praktične obuke.

V. Predviđene mjere za otklanjanje opasnosti i štetnosti pri korištenju opreme i instalacija

Pravilno dimenzionisanje, izbor opreme i instalacija. Pravilan proračun toplotnog istezanja i odabir toplotnih kompenzacija. Pravilna montaža i postavljanje opreme i instalacija. Neispravni i nestandardni elementi nisu predviđeni za ugradnju. Spajanje i zavarivanje elemenata instalacije vrše samo stručni i atestirani zavarivaći.

12.87

Cjevovodi su postavljeni u odgovarajućem padu tako da je moguće pravilno odzraćivanje i pražnjenje cjevovoda uz pomoć odgovarajuće armature.

Instalacija je zaštičena od porasta pritiska i pregrijavanja ugradnjom sigurnosnih i regulacionih elemenata.

Na kraju montaže instalacija se ispituje na čvrstoču, nepropusnost i funkciju («hladna» i «topla» proba).

Zaštita od uticaja toplotnog širenja radnog medija obezbijeđena je ugradnjom ekspanzionih elemenata.

Predviđena je odgovarajuća zaštita opreme i instalacija protiv dejstva korozije. Predviđena je toplotna izolacija instalacije za zaštitu od neželjenog hlađenja. Predviđeno je da se po završenoj montaži postrojenja investitoru predaju atesti o

ugrađenoj opremi i instalacijama, izjava o kvalitetu izvedenih radova i ugrađenog materijala kao i uputstvo za rukovanje i održavanje.

VI. Preventivne pp-zaštitne mjere

Izvođač radova je dužan uvesti stalnu kontrolu i nadzor na mjestima gdje se prilikom montaže instalacija i opreme pojavljuje otvoreni plamen i visoka toplota što mogu prouzrokovati požar na gradilištu i u objektu.

Izvođač radova je dužan otkloniti otpadne materijale i predmete sa mjesta na kojima predstavljaju potencijalnu opasnost za nastanak požara.

Izvođač radova je dužan preduzeti sve mjere sprječavanja izbijanja i širenja požara. Izvođač radovaje dužan prilikom izvođenja radova osigurati potrebna sredstva, aparate i

alate za gašenje požara. Izvođač radova ne smije držati ili uskladištiti lako zapaljive materijale u zonama

izvođenja radova. Izvođač radova ne smije koristiti neispravne ili neprikladno postavljene električne

instalacije. Izvođač radova je dužan odrediti odgovorno lice za poslove zaštite od požara, a naročito

prilikom postavljanja cijevne mreže.

Važna Napomena:Sve predviđene mjere za otklanjanje opasnosti i štetnosti podrazumijevaju i provođenje jedne od osnovnih mjera, a to je obuka radnika iz oblasti zaštite na radu i pp-zaštite (teoretska i praktična) shodno Zakonu o zaštiti na radu i Zakonu o zaštiti od požara i obaveza vlasnika da donese Pravilnike o zaštiti na radu i pp-zaštiti u kojem se to preciznije reguliše.

8.5. Zaključak o ekološkim aspektima toplifikacije grada Srebrenika

- Uzevši u obzir aerozagađenje posmatranog područja i sa drugim zagađivačima kao što su vozila, industrija itd., kao i karakteristiku vjetrova koji imaju uticaj na zagađenost zraka, to je vjerovatno da će gradsko područje biti prezagađeno već u narednoj grejnoj sezoni u slučaju zagrijavanja sa pojedinačnim kotlovnicama. - Dobiveni podaci o aerozagađenju ukazuju da treba eliminisati zagrijavanje sa pojedinačnim kotlovnicama i usmjeriti se na obezbjeđenje toplote izgradnjom centralne toplane.- Predložena rješenja toplifikacije grada iz ove Studije se mogu nazvati čistim grijanjem. - Sva navedena rješenja toplifikacije u odnosu na individualna grijanja imaju manju emisiju dimnih plinova i pepela i moguća je njena stalna i kvalitetna kontrola.

12.88

- Stepen iskorištenja energenta svih predloženih rješenja je mnogo veći u odnosu na sadašnje individualne proizvođaće toplote, što utiće na smanjenje utroška goriva, a time i na smanjenje količine sagorjelih gasova sa elementima koji kontaminiraju okolinu.- Izabrano rješenje toplifikacije grada bilo bi koncipirano u svemu prema važečim ekološkim normama i zahtjevima okoline.- Stalna primjena savremenih sredstava za kontrolu i smanjenje polutanata omogućava da se kontaminacija okoline svede na minimalnu i zakonski dopustivu količinu.- Toplotni medij se proizvodi sa visokim stepenom korisnosti procesa i distribuira do potrošača u dobro izolovanoj cijevnoj mreži, što utiče na smanjenje utroška goriva, a time i na smanjenje količine sagorjelih gasova sa elementima koji kontaminiraju okolinu.- Potrošači primaju toplotnu energiju uz odgovarajuće dimenzionisanu opremu za njihove stvarne potrebe. - Dobra regulacija sistema održava odgovarajuću temperaturu grijanih prostorija i omogćava ekonomičnu potrošnju toplote.- Sama lokacija toplane sa izvorom sagorjelih gasova je izvan centralne gradske zone. - Sagorjeli gasovi se kontrolisano ispuštaju kroz dimnjak odgovarajće visine i sa odgovarajučom

opremom koja obezbjeđuje malu i dozvoljenu koncentraciju polutanata po jedinici površine okolnog prostora. Koncentracija produkata sagorijevanja, uzevši u obzir projektirani kapacitet,

vrstu i količinu opreme, neće biti iznad maksimalnih dopuštenih koncentracija u gradskom i okolinskom području toplane.

- Kruta, tečna i gasovita goriva se smještaju u odgovarajuće prostore i spremišta, izgrađena po važečim propisima, a šljaka se transportuje i odlaže na odgovarajuču deponiju za odlaganje takve vrste materijala.- U svemu, postrojenje daljinskog grijanja Srebrenika treba da je koncipirano prema važečim ekološkim normama i zahtjevima, bez obzira koje od varijantnih rješenja će biti odabrano.- Izborom optimalnih rješenja za proizvodnju, transport, isporuku i potrošnju toplotne energije zaštita okoline i ekonomičnost investicije se dovode na najviši nivo.- Korištenje obnovljivih izvora energije, korištenje uglja sa malom količinom sumpora, smanjenje potrošnje na strani potrošaca, te povečanje efikasnosti konverzije energije kod postoječih proizvodača smanjuju se globalni uticaji (klimatske promjene). Zemlje u razvoju (time i BiH) pri tom mogu računati na inostranu pomoć u dijelu pokrivanja investicija za ova postrojenja, odnosno, povečava se interes za kompletna inostrana ulaganja u ovakve programe. Radi se o tzv. CDM mehanizmima (mehanizmi čistog razvoja), po kojim razvijene zemlje (stranke Aneksa 1 Konvencije o klimatskim promjenama) mogu svoje obaveze snižavanja emisije stakleničkih gasova dijelom da ispune kroz ulaganja u zemljama u razvoju.- Mjere zaštite okoliša se moraju primjenjivati odmah od početka zahvata i trajati do završetka radova i konačnog uređenja. Mora se voditi računa o sprečavanju zagađenja tla, a preko njega i podzemnih voda i šire. Pravilnim organizovanjem radilišta i postrojenja mora biti regulisano i očuvanje okoliša od zagađenja.- Mehanizacijom i opremom mogu rukovati samo radnici koji su stručno osposobljeni za vršenje odgovarajučih poslova, koji su fizički i psihički zdravi i koji su upoznati sa opasnostima i mjerama zaštite od tih opasnosti.- Sva oprema koja se koristi u sistemu proizvodnje, distribucije i predaje toplotne energije mora u svakom trenutku eksploatacije da bude u potpuno ispravnom stanju i funkcionalna.Prirodni vodotoci i izvorišta moraju se zaštititi od onečišćenja. U svrhu sprečavanja neregulisanog toka sanitarnih otpadnih voda potrebno je izgraditi septičku jamu koja će se povremeno čistiti.

12.89

- Proizvodnjom toplotne energije u toplani na ugalj/biomasu će se izvršiti neznatno narušavanje prirodnog stanja zemljišta i to samo u obimu neophodnom za odvijanje tehnološkog procesa.- Obavljanjem radova ne smije se trajno narušiti stabilnost tla, egzistencija biljnog pokrova, kulturno-historijske, pejsažne i druge slične vrijednosti.- Nakon završetka eksploatacije i odlaganja šljake i pepela, područje će se rekultivirati i revitalizirati za privođenje istog korištenju. Način i metode rekultiviranja ovise o veličini devastiranog područja, stupnju oštećenja i konačnom obliku područja izloženog vidiku. Ozelenjavanje oštečenog reljefa vrši se na temelju projekta rekultivizacije.- Vegetaciju unutar radnog prostora toplane i trase cjevovoda treba čuvati, a uništavati samo ono što je neophodno po tehnološkom redu razvoja gradilišta.- Tehnologija proizvodnje i distribucije toplotne energije može se povremeno manifestirati nastajanjem buke usljed rada mehanizirane opreme i proradom sigurnosnih ventila. Zaštita od buke se vrši na taj način da se mehanizirana oprema održava tako da se isključe pojave nepotrebnih izvora buke.- Pretakanje tečnih goriva i skladištenje se mora obavljati prema važečim propisima uz primjenu mjera zaštite na radu i protipožarne zaštite.- Za bačve sa mazivom treba uraditi prostor da bi se zaštitilo tlo i voda. Skladišni plato mora biti građevinski osiguran od eventualnog prolijevanja izvođenjem tipske betonske rigole na granici platoa.- Uzimajuči u obzir sve navedene uticaje toplane na okoliš, može se konstatovati da je predloženi projekat toplifikacije grada Srebrenika ekološki viošestruko opravdan.

8.6. Izvod elaborata za javnu raspravu

Toplifikacija grada Srebrenika iz jednog (centralizovanog) izvora toplote može se obezbijediti iz jedne toplane, od koje se putem cijevnih vodova razvodi iz goriva proizvedena toplota do pojedinih potrošaća. Kao gorivo bi se koristili: ugalj ili bio masa.Lokacija toplane:Lokacija za toplanu predložena je od strane Opštinskih organa i nalazi se u industrijskoj zoni grada na prostoru građevinskog preduzeća INGRAM-Srebrenik, ili alternativno na prostoru između građevinskog preduzeća INGRAM-Srebrenik i komunalnog preduzeća Srebrenika. Lokacija toplane se u oba slučaja nalazi na jugoistoku od centralnog dijela grada.U neposrednoj blizini lokacije predviđene za smještaj gradske toplane nalazi se pruga Banovići-Brčko, magistralni put Tuzla-Srebrenik-Orašje kao i vodotok rijeke Tinje.Lokacija toplane je sa lijeve strane magistralne i pružne trase.Osnovni parametri kotla: Za osnovne parametre kotlova u gradskoj toplani su odabrane sljedeće vrijednosti:Medij: zasićena para, pritiska: 13 bara, temperature: 195°C.Izmjenjivač: para-kondenzat 195/90°C // v.voda 130/75°C(Prethodni prijedlog ne isključuje mogućnost izbora kotla sa drugim radnim parametrima).Način transporta toplotne energije do potrošača:Projicirano je da se transport toplotne energije iz izvora toplote vrši vrelom vodom maksimalne vrijednosti 130/75°C dvocijevnim sistemom, gdje jedna cijev vrši potis vrele vode do potrošača a druga cijev vrši povrat vode. Na ovaj način bi se koristila standardna PUR izolacija za predizolovane cijevi što bi cjenovno investicija bila povoljnija sa aspekta ulaganja u izolaciju. Vrelovodne predizolovane cijevi bi se vodile nadzemno i pod zemljom. U zoni grada ili naselja cijevi bi se razvodile do potrošača zrakasto.

12.90

(Izabrani parametri vrele vode za transport toplote temperaturnog režima potis/povrat: 130/75°C i ΔT=55°C ne isključuje mogućnost izbora nekog drugog nižeg toplotnog režima vode kao primarnog nosioca toplote).

Vrelovodna mreža:Za daljinsko grijanje iz toplane, magistralni vrelovod iz toplane do pojedinih zona grada bi se sastojao iz sljedećih sekcija: Sekcija 1: Toplana – razdjelna tačka 1 (cjevovod NO350, L = 150 m);Sekcija 2: U razdjelnoj tački 1 se odvaja vrelovod NO200 za zagrijavanje objekata u zapadnoj zoni grada (Kiseljak, Sječe, SRC, Bare, Babunovići, Luka); Sekcija 3: Razdjelna tačka 1 – razdjelna tačka 2 (NO300, L = 200 m); Sekcija 4: U razdjelnoj tački 2 se odvaja vrelovod (NO200) za zagrijavanje objekata u istočnoj zoni grada (Čojlučko polje, Centar II, Ćehaje, Ježinac);Sekcija 5: Od razdjelne tačke 2 se odvaja drugi krak vrelovoda (NO250) za zagrijavanje objekata u zoni «Centar I» i spaja se sa gradskom vrelovodnom mrežom.Vrelovodna mreža gradske zone «Centar I» se sastoji od centralnog (magistralnog) cjevovoda (Predizolovane duple cijevi za v.v.130/75 po ISO-normama), cijevnih ogranaka i priključaka koji čine vezu između magistralnog vrelovoda i toplotnih podstanica. Gradska razvodna mreža bi se sastojala od cjevovoda ukupne dužine cca. 8075 m. Vrelovodna, tzv. primarna cijevna razvodna mreža u gradu bi se postavila podzemno, polaganjem predizolacionih cijevi u zemlji. Zbog praktičnih razloga i jednostavnijeg postavljanja i održavanja, za cijevne ogranke-priključke na potrošačke stanice se preporućuju fleksibilne cijevi tipa «casaflex» ili «flexoper».Toplotne stanice:Toplinska stanica povezuje cijevnu vrelovodnu mrežu isporučioca sa internim toplinskim uredjajima potrošača. Sastoji se iz primarne i sekundarne sekcije. U primarnom dijelu toplinske podstanice cirkuliše vrela voda isporučioca 130/75 oC, a u sekundarnom dijelu topla voda potrošača koja može da dostigne maksimalni temperaturni režim od 90/70 oC.Investitor ili potrošač je dužan obezbjediti, za toplinsku podstanicu, prikladno veliku prostoriju / lociranu po pravilu u prizemlju, a izuzetno u podrumu / što je moguće bliže ulazu priključnih vrelovodnih cijevi i internih toplinskih uredjaja.Veličina i oblik prostorije toplinske podstanice moraju bit takvi da je moguća montaža i demontaža opreme.

Sva oprema koja se koristi u funkciji toplifikacije grada (proizvodnja, distribucija i predaja toplotne energije) mora u svakom trenutku eksploatacije biti potpuno ispravna i funkcionalna. Mehanizacijom i opremom mogu rukovati samo radnici koji su stručno osposobljeni za vršenje odgovarajučih poslova, koji su fizički i psihički zdravi i koji su upoznati sa opasnostima i mjerama zaštite od tih opasnosti.

Prirodni vodotoci i izvorišta moraju se zaštititi od onečišćenja. U svrhu sprečavanja neregulisanog toka sanitarnih otpadnih voda potrebno je izgraditi septičku jamu koja će se povremeno čistiti.

Radom daljinskog sistema grijanja grada će se izvršiti narušavanje prirodnog stanja okoliša samo u obimu neophodnom za odvijanje tehnološkog procesa.

Zaštita od pojave aerozagađenja je srazmjerna količini utrošenog goriva. U zrak okoliša će se izdvajati plinovi i čvrsti produkti (plinovi, pare, aerosoli i prašina). Koncentracija navedenih produkata, uzevši u obzir projektovani kapacitet, vrstu i količinu opreme i instalacija, neće biti

12.91

značajnije i uglavnom će se svoditi ispod maksimalno dopuštenih koncentracija u samom eksploatacionom području.

Obavljanjem radova neće se trajno ugroziti tlo, egzistencija biljnog pokrova, kulturno-historijske, pejsažne i druge slične vrijednosti.

Nakon završetka eksploatacije, na eksploatacionom području će se izvršiti rekultiviranje i revitalizacija okoliša, a na temelju odgovarajuće projektne dokumentacije.

Zaštita od buke se vrši na taj način da se tehnološka oprema i sam proces toplifikacije održava na takav način da se isključuje pojava nepotrebnih izvora buke.

Pretakanje i skladištenje tečnih goriva i maziva se mora obavljati skladno važečim propisima uz primjenu mjera zaštite na radu i protupožarne zaštite.

8.7. Izvori podataka

1. Zakon o vodama (Sl.novine FBiH, br.18/98)2. Zakon o zaštiti zraka (Sl.novine TK, br.06/00)3. Zakon o vodama (Sl.novine TK, br.15/99)4. Zakon o prostornom uređenju (Sl.novine TK, br.16/00)5. Zakon o zaštiti okolice sa izmjenama i dopunama (Sl.novine TK, br.6/98 i 15/00)6. Uredba o procjeni uticaja zahvata na okolicu (Sl.novine TPK, br.3/99)7. B.Uhlik, Zaštita od požarno opasnih, toksičnih i reaktivnih tvari, I i II KUI, Zagreb, 2000.8. VDI 25489. VDI 367910. Priložena dokumentacija investitora

* * * *

9. PRAVNI ASPEKTI PROJEKTA TOPLIFIKACIJE


Ovim Projektom se analizira zadatak toplifikacije grada Srebrenika. Toplifikacija grada spada u komunalnu djelatnost. Na poslovanje firme-koncesionara koja bi se bavila proizvodnjom, distribucijom i predajom toplotne energije direktan uticaj imaju zakonski i podzakonski propisi (uredbe, pravilnici, rješenja, odluke itd.) koji su doneseni na nivou BiH, FBiH, TK, Općine Srebrenik i koji direktno i indirektno regulišu ovu komunalnu djelatnost.

U razmatranjima zakonodavnog okvira koji bi regulirao položaj daljinskog grijanja u Bosni i Hercegovini, ustanovljeno je da je postojeća zakonska regulativa trenutno za ovo područje vrlo nerazvijena, kako na državnoj, tako i na razini entiteta i jedinica lokalne uprave i samouprave. Postojeći zakonski okvir se oslanja samo na regulativu o javnim poduzećima i na odluke na razini općina vezane za regulaciju položaja toplinarskih poduzeća.Stoga je predstavljwn pregled relevantnog regulativnog okvira na razini Europske unije, te, kao primjer razvoja legislativne problematike toplinarstva u sličnim tranzicijskim uvjetima, pregled legislativnog okvira u Republici Hrvatskoj.Razmatranje postojeće i buduće europske regulative je značajno prvenstveno stoga što se radi o pravnom okviru koji će Bosna i Hercegovina s vremenom morati usvojiti i prilagoditi.

12.92

Legislativni okvir u Hrvatskoj, kao analogni primjer mogućeg razvoja, razmotren je sa stanovišta odvijajuće reforme sektora toplinarstva.

Pored tradicionalno prisutnih zahvata u poboljšanje funkcioniranja daljinskog grijanja, važno je napomenuti da neke temeljne organizacione mjere imaju najveće potencijale u djelovanju na racionalno korištenje energije iz daljinskog grijanja. To se u prvom redu odnosi na uvođenje mjerenja toplinske energije i naplate prema stvarnoj potrošnji kod individualnih potrošača, i na uvođenje pripreme sanitarne tople vode pomoću topline iz daljinskog grijanja. Nijedna od tih mjera trenutno nije prisutna u provedbi, stim da je mjerenje potrošnje eksperimentalno provođeno kod pojedinih toplinarstava i uzeto u obzir u srednjoročnim planovima, a grijanje sanitarne vode je mjestimice u razmatranju. Uvođenje ovih principa bi znatno povećalo racionalnost korištenja toplinske energije, proširilo tržište toplinarstva i poboljšalo uvjete poslovanja, učinivši daljinsko grijanje konkurentnijim izborom.

Ključno pitanje pri razmatranju razvoja sistema daljinskog grijanja je kako se toplinarskapoduzeća trebaju prilagodi i promjenama koje će nastati usljed novog tržišnog okruženja ikako optimalno iskoristi i postojeće potencijale i minimalizirati slabosti koje bi mogle nastati usljed razvoja tržišta, kao i pripadajuće rizike. Osnovne komponentne makro okruženja toplinarstva koje utječu na općeniti razvoj sektora, ali su istovremeno relevantne i na lokalnoj razini za svako toplinarsko poduzeće s obzirom na lokalni karakter toplinarskog poslovanja su: Razvoj toplinarskih poduzeća – makro okruženje i poslovanje na lokalnoj razini: Makro-ekonomsko okruženje, Legislativa, Životni standard, Navike stanovništva, Demografija, Tehnologija, Ekonomski uvjeti, Toplinarska poduzeća, Opskrba energentima, Alternativni načini grijanja, Potrošači, Kupci, Drugi faktori, Lokalna zajednica, Direktno tržišno/poslovno okruženje itd.Djelomični odgovor na postavljena pitanja se može naći ako se sagledaju pozitivna iskus va poslovanja i razvoja ovog sektora u razvijenim zapadnoevropskim zemljama koje su se susretale sa strukturalnim reformama, osnaživanjem tržišta i povećanjem konkurencije. Stoga je potrebno sagledati EU zakonodavni okvir, npr.smjernice relevantne za zakonodavstvo u sektoru energetike. Potrebno je istražiti iskustva zemalja članica u sektoru toplinarstva, uključujući i kogeneraciju. S druge strane, treba ustanoviti potreban razvoj nacionalnog zakonodavnog okvira relevantnog za sektor toplinarstva, i zakonodavni i regulativni okvir koji uključuje energiju i/ili toplinarski zakon i sekundarnu legislativu, regulativu s obzirom na mjerenje potrošnje i naplatu računa, tarifnu strukturu koja uključuje i eventualne subvencije.

Relacija između cijene goriva i cijene energije je od iznimnog značaja za poslovne aktivnosti i, nadalje, za sam razvoj toplinarskog sektora. Tarifni sustavi za električnu energiju, prirodni plin ili druga goriva, imaju velikog utjecaja na poslovno okruženje u sektoru toplinarstva s obzirom da regulirana cijena goriva određuje budućnos i osigurava održivos poslovanja, dok eventualno odsustvo harmonizacije različitih tarifnih sustava može rezultirat i odreñenim ograničenjima s posljedicama koje bi rebalo dodatno istražiti.Zadnji podaci objavljeni kroz program The Municipal Network for Energy Efficiency (MUNEE), finansiran od strane USAID pokazuju da se komunalna preduzeca daljinskog grijanja u BiH susreću s problemima naplate računa za isporučenu toplotnu energiju. Nizak nivo naplate onemogućava zadovoljavajuće održavanje postojecih sistema, a posebno onemogućava investicije u nove i nadogradnju sistema. Osim toga, usvojen je Zakon o zaštiti potrošača koji obavezuje da se energija isporučena potrošaču treba mjeriti, a ne naplaćivati prema površini

12.93

(kvadraturi) stana. Primjena zakona je potpuno reducirana i svodi se na pojedinačne slučajeve. Također ne postoji plan i rokovi kada bi se moglo uvesti mjerenje toplotne energije na strani potrošača. [1]

9.2. Zakonski okvir za daljinsko grijanje

9.2.1. Pravna stečevina Europske unije za sektor daljinskog grijanja

Razmatranje postojeće i buduće europske regulative je značajno prvenstveno stoga što se radi o pravnom okviru koji će Bosna i Hercegovina s vremenom morati usvojiti i prilagoditi mu se. Stoga je bitno razmotri i sadašnje stanje i kretanja. Direktive koje donose tijela Europske zajednice akti su općeg karaktera koji se uglavnom donose radi usklađivanja i približavanja pravnih poredaka država članica Europske unije. One, u pravilu, nisu neposredan izvor prava već su države članice obvezne ugraditi odrednice direktiva u svoj pravni poredak pa taj propis kojim su direktive implementirane u pravni poredak predstavlja pravni izvor za određeno područje.Zbog posebnih svojstava sistema daljinskog grijanja nije donesena posebna direktiva koja bi isključivo sadržavala pravna pravila za uređenje tržišta toplinske energije, kao što je to slučaj kod elektroenergetskog i plinskog tržišta.Međutim, cijeli je niz direktiva koji neizravno reguliraju i problematiku toplinskog sektora i čija se pravna pravila trebaju implementira i u odgovarajuće propise nacionalnih zakonodavstava. Osnovna razlika sektora daljinskog grijanja u odnosu na elektroenergetski sektor ili na sektor plina je u tome što u daljinskom grijanju ne postoji nacionalna mreža ili mreža koja prelazi državne granice. Iz toga razloga je vrlo teško postići konkurentnost među različitim opskrbljivačima bez mogućnosti prijenosa topline na velike udaljenosti. Iako je u nekim regijama s velikom koncentracijom toplinskog konzuma međusobno povezanog vrelovodima moguće uvođenje konkurencije među različitim opskrbljivačima topline, trenutno nije planirana EZ regulativa kojom bi se liberaliziralo tržište opskrbe toplinom iz centraliziranih toplinskih sustava.No, stvaranje internog tržišta u EZ rezultiralo je velikim brojem Direktiva od kojih su neke posebno značajne za sektor toplinarstva. U nastavku će se analizirati neke važnije Direktive i njihove posljedice na toplinski sektor te nabrojiti one čiji utjecaj nije direktan ali zato ni manje važan.Elementi sistema daljinskog grijanja su svi ili neki od ovih elemenata: - kogeneracijska elektrana, - kotlovnica, - industrijska otpadna toplina, - spalionica smeća, - mreža daljinskog grijanja, - tehnološka para, - sani arna topla voda, - toplina za grijanje.Svaki pojedini gore navedeni element, sudionik sistema daljinskog grijanja, direktno je reguliran s barem jednom direktivom, a regulacija se provodi s ciljem postizanja glavnih ciljeva europskog energetskog sektora: održivi razvitak u ekološkom i ekonomskom smislu te sigurnost opskrbe uz energetsku efikasnos i obnovljive izvore energije kao glavne mjere za postizanje navedenih ciljeva.

Pregled najbitnijih direktiva biti će dan u daljnjem ekstu:

- Direktiva 2004/8/EC o unapređenenju kogeneracije na temelju potrošnje korisne topline na unutrašnje tržištu energije.- Direktiva 2004/8/EC o unapređenenju kogeneracije na temelju potrošnje korisne energije na unutrašnjem tržištu energije dopunjuje direktivu 92/42/EEC. Direktiva je pokrenuta s ciljem povećanja energetske efikasnosti i poboljšanja sigurnosti opskrbe energijom putem kreiranja okvira za unapređivanje i razvoj visoko efikasne kogeneracije toplinske i elek rične energije

12.94

temeljene na korisnoj toplinskoj potrošnji i uštedi primarne energije na unutrašnjem tržištu, uzimajući u obzir specifične nacionalne okolnosti s naglaskom na klimatskim i ekonomskim uvjetima.- Direktiva 2004/17/EC o tvrtkama koje posluju u sektoru vodnog gospodarstva, energetici, transportu i poštanskim uslugama.- Direktiva 2004/177EC od 31.ožujka 2004.govori o tvrtkama koje posluju u sektoru vodnog gospodarstva, energetici, transportu i poštanskim uslugama.- Direktiva o koordinaciji postupaka javne nabave subjekata koji djeluju u sektoru vodnog gospodarstva, energetskom i prometnom sektoru te sektoru poštanskih usluga je tijekom 2005..godine potpuno implementirana u svim članicama. Direktiva se primjenjuje na sva poduzeća u proizvodnji i distribuciji energije a za tvrtke koje se bave daljinskom opskrbom toplinom, kao i za sve ostale, definirane su granične vrijednosti iznad kojih se ugovori o javnoj nabavi (public p ocu ement cont act) moraju objaviti u Službenom glasniku EZ.- Direktiva 2004/18/EC o javnoj nabavi.- Direktiva 2003/87/EC o uspostavljanju sustava trgovanja dopuštenim kvotama emisija stakleničkih plinova unutar Europske zajednice i koja dopunjuje Direktivu 96/61/EC. Direktiva se bavi emisijama CO2 iz postrojenja za izgaranje goriva kapaciteta preko 20 MW, uključujući toplane, elektrane i rafinerije, te energetski intenzivnu industriju. Ukupno oko 15.000 elektrana i industrijskih jedinica na području EZ je pod utjecajem ove Direktive i na njih se odnosi oko polovice ukupnih emisija Unije. Direktiva propisuje rok do kojeg su članice dužne predati Nacionalni plan raspodjele dopuštenih emisijskih kvo a. Tim planom se određuje ukupan godišnji broj dopuštenih emisija (milijuna tona CO2) koji mora biti usklađen s Kyoto dogovorom, evidentiraju se oni koji prema emisijama spadaju pod odredbe Direktive i provodi se alokacija emisijskih kvota. - Direktiva 2002/91/EC o energetskim karakteristikama zgrada.- Direktiva 2006/32/EC o energetskoj učinkovitosti i energetskim uslugama.- Direktiva 2001/80/EZ o ograničenjima ispuštanja određenih zagađivača u zrak iz velikih elektrana.- Direktiva 2003/87/EZ kojom se utvrđuje šema za trgovanje kvotama emisije stakleničkih plinova EZ i kojom se izmjenjuje i dopunjuje Direktiva vijeća 96/61/EZ.- Direktivu 2003/87/EZ nadopunjuje Direktiva 2004/101/EZ donesena godinu dana kasnije- Direktiva 2006/32/EC o energetskoj učinkovitosti i energetskim uslugama- Direktiva 2006/32/EC o energetskoj učinkovitosti i energetskim uslugama postavlja zemljama članicama EZ obaveze donošenja ciljanih ušteda energije na nacionalnoj razini, koje se trebaju ostvariti do određenog roka. Za provođenje tih ušteda određuje se donošenje etapnih nacionalnih akcijskih planova za energetsku učinkovitos (EEAP).

9.2.2. Reforma sektora daljinskog grijanja u regiji: Republika Hrvatska

Nakon osamostaljenja Republike Hrvatske, a u tada važećoj zakonodavnoj regulativi, opskrba toplinskom energijom (kao i toplinarstvo kao djelatnost se spominje samo u Zakonu o komunalnom gospodarstvu, i u zakonima i propisima koji pobliže razrađuju odredbe Zakona o komunalnom gospodarstvu (u daljnjem tekstu ZOKG).Prema spomenutom zakonu,opskrba toplinskom energijom je komunalna djelatnost koja podrazumijeva proizvodnju i isporuku pare i tople vode pravnim i fizičkim osobama. Kao i druge komunalne djelatnosti ona je uključivala i građenje i održavanje objekata i uređaja komunalne infrastrukture kao dio cjelovitog sustava na područjima jedinica lokalne samouprave. ZOKG

12.95

određuje pravne oblike organizacije isporučitelja komunalnih usluga. Posebnim se odredbama propisuje pružanje komunalne usluge na temelju ugovora o koncesiji koji se smatao najprimjerenijim za pružanje usluge opskrbe tplinom. U dijelu ZOKG o prihodima za obavljanje komunalnih djelatnosti, opskrba toplinskom energijom je bila u skupini djelatnosti za čije se obavljanje sredstva osiguravaju iz cijene komunalne usluge. Visinu cijene i način plaćanja komunalne usluge opskrbe toplinom bili su određeni od strane isporučitelja usluge, kojemu se pružena usluga i izravno plaća. Nadležno tijelo jedinice lokalne samouprave na čijem se području nalazi sjedište isporučitelja usluge ima pravo propisa i mjeru izravnog nadzora cijena usluga, ukoliko zato nastupe razlozi. ZOKG propisuje i izvore financiranja izgradnje objekata i uređaja komunalne infrastruk ure. Opskrba toplinskom energijom je u skupini koja se financirala iz komunalnih doprinosa, proračuna jedinica lokalne samouprave, donacija i drugih izvora u vrtenih posebnim propisima. Od navedenih izvora ZOKG potanje definira pitanje komunalnog doprinosa i njegova plaćanja, te što je osobito važno pitanje obveze priključivanja građevine na komunalnu infrastrukturu. Drugi zakoni koji su povezani s opskrbom toplinom, a ne spominjući pritom zakone koji zadiru u organizacijsko ekonomske odnose u opskrbi toplinom kao gospodarskoj djelatnosti, bili su sljedeći:1.Zakon o zašti i okoliša (NN 82/94)2.Zakon o prostornom uređenju (NN 30/94 i 68/98)3.Zakon o gradnji (NN 52/99)Navedeni zakoni su krovni zakoni koji svojim odredbama definiraju zakonski okvir procesa ishođenja dozvola za izgradnju novih i rekonstrukciju postojećih objekata, kao i opće uvjete njihove izgradnje i pogona, a što se pobliže definira kroz njihove podzakonske akte. Neki od podzakonskih akata u kojima su se izravno spominjali i izvori topline za CTS su:• Uredba o procjeni utjecaja na okoliš (NN 34/97 i 37/97).• Pravilnik o katastru emisija u okoliš (NN 36/96).Opskrba toplinom je, dakle, smatrana komunalnom djelatnošću te su ju pobliže definirali i lokalni propisi u jedinicama lokalne samouprave (prvenstveno u gradovima) u kojima već postoji pružanje te usluge (Zagreb, Osijek, Sisak, Karlovac, Varaždin, Slavonski Brod ...).

Proces reformiranja sektora toplinarstva:Ratificiranjem Ugovora o Energetskoj povelji (NN,Međunarodni ugovori,15/97) Republika Hrvatska je započela proces zakonodavnog prestrukturiranja energetskog sektora i usklađivanje nacionalnog zakonodavnog okvira s pravnim okvirom Europske unije. Tim činom RH se obavezala da će se u postupku pridruživanja na području sektora energetike voditi načelima tržišne ekonomije, povećanja energetske učinkovitosti zaštite okoliša.Konzekventno su doneseni i drugi energetski propisi koji bi rebali osigurati provedbu navedenog, a od kojih su najznačajniji i trenutačno važeći:- Strategija energetskog razvitka (NN 38/02)- Nacionalna strategija zaštite okoliša (NN 46/02)- Zakon o energiji (NN 68/01 i 177/04)- Zakon o regulaciji energetskih djelatnosti (NN 177/04)- Zakon o proizvodnji, distribuciji i opskrbi toplinskom energijom (NN 42/05)- Opći uvjeti za opskrbu toplinskom energijom (NN 129/06)- Tarifni sustav za usluge energetske djelatnosti proizvodnje, distribucije i opskrbe toplinskom energijom, bez visine tarifnih stavki (pročišćeni tekst), (NN 65/07).

12.96

Također, doneseni su i podzakonski akti i uredbe koji reguliraju sektor toplinarstva i detaljnije se bave segmentima djelatnosti proizvodnje, distribucije i opskrbe toplinskom energijom.S obzirom da je do donošenja ovih zakona toplinarska djelatnos smatrana komunalnom djelatnošću, donesen je i Zakon o izmjenama i dopunama zakona o komunalnom gospodarstvu (NN 82/04) kojim toplinarstvo prestaje biti komunalnom djelatnošću i najavljuje donošenje zakona kojim će se urediti proizvodnja, distribucija i opskrba toplinskom energijom.Na gore navedene zakone se obično referencira kao na „prvi paket energetskih zakona “ kojim su u hrvatski energetski sektor unesene odrednice relevantne direktive EU i može se reći da je njima toplinarski sektor načelno usklađen s acquis communau airetom, te su ispunjene opće odrednice Energetske povelje i Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju između RH i EU.Zakon o energiji (NN 68/01 177/04) je krovni zakon kojim su određene mjere za pouzdanu opskrbu energijom i njenu učinkovitu proizvodnju i korištenje, kojim se određuje modus provođenja energetske politike i razvoja sektora, definiraju se energetske djelatnost bilo kao tržišne djelatnosti ili kao javne usluge, te način obavljanja istih, cijene energije i metodologija donošenja tarifnih sustava, općih uvjeta za obavljanje djelatnosti i ostalih pravnih odredbi koje će detaljnije biti obrađene u ostalim poglavljima.Regulacija energetskih djelatnosti se primarno provodi kroz Zakon o regulaciji energetskihdjelatnos i (NN 177/04), kojim se osniva regulatorno tijelo Hrvatska energetska regulatorna agencija (u daljnjem tekstu: HERA) koja je pravni nasljednik Vijeća za regulaciju energetskih djelatnosti. Ovakva regulacija energetskih djelatnosti bi trebala promicati poduzetništvo i investicije u energetskom sektoru, kao i učinkovito korištenje energije i zaštitu čovjekove okoline.Zakon o proizvodnji, distribuciji i opskrbi toplinskom energijom (NN 68/01), donesen 1.aprila 2005..godine, je krovni zakon za sektor daljinskog grijanja i njime se određuju uvjeti za obavljanje djelatnosti proizvodnje, distribucije i opskrbe toplinskom energijom, prava i obaveze subjekta koji te djelatnosti obavlja, prava i obaveze kupaca toplinske energije, osiguravanje sredstava za obavljanje tih djelatnosti i izgradnje infrastrukture (objekata i tehničke opreme), te nadzor nad primjenom ovog Zakona.S obzirom da je toplinarstvo donošenjem ovog zakona prestalo biti komunalna djelatnost, već postaje energetska djelatnost, Zakonom se definiraju novi pojmovi (npr.toplinski sustav, opskrba toplinskom energijom, itd.), ali se glavnina terminološke promjene temelji u tome da se Zakon o komunalnom gospodarstvu referencirao na toplinarsku djelatnos terminološki samo u polju opskrbe, dok novi Zakon uvodi pojmove proizvodnje i dis ribucije. Također, novi Zakon porošača definira kao kupca koji je dužan za toplinsku energiju platiti prethodno utvrđenu cijenu. Zakon definira tri tipa toplinarske djelatnosti:1. Tržišna djelatnos; 2. Regulirana djelatnost; 3. Javne uslugeProizvođači toplinske energije u skladu sa Zakonom moraju ishodovati dozvolu nadležnog tijela (HERE). Zakonom se uvode pojmovi koji će kasnije biti pobliže definirani pravilnicima koje treba donijeti u budućnosti, a to su kategorije kao što je povlaštenos proizvodnje, jamstvo o porijeklu, kriteriji učinkovitosti i sl.Distribucija toplinske energije ostaje u sektoru javnih usluga. Člankom 24.Zakona, po rošačima toplinske energije se daje pravo da, uz suglasnos distributera, ugrade uređaje za lokalnu razdiobu toplinske energije, regulaciju i mjerenje potrošnje.Opskrbu tarifnih kupaca može obavlja i distributer toplinske energije koji djelatnos distribucije obavlja temeljem koncesije ili ugovora te je ishodovao sve potrebne dozvole.

12.97

Izuzetak je energetski subjekt koji proizvodi toplinsku energiju u tehnološkom procesu u kojem nema energetskih objekata za distribuciju i koji je ishodovao sve potrebne dozvole djelatnosti opskrbe toplinskom energijom.Zakon također definira status povlaštenog kupca toplinske energije koji je onaj subjek koji u kalendarskoj godini ima potrošnju koja odgovara zakupljenoj toplinskoj snazi u vremenu od najmanje 3700 vršnih sa i ili više od 15 posto ukupno distribuirane pare ili vrele vode na čitavom distribucijskom području u prethodnoj kalendarskoj godini.Donesenim Tarifnim sustavom (bez visine tarifnih stavki) ugvrđuje se metodologija za izračun tarifnih stavki za proizvodnju toplinske energije, s iznimkom povlaštenih kupaca, distribuciju i opskrbu toplinskom energijom, s iznimkom povlaštenih kupaca, matrica tarifnih modela i elementi za određivanje reguliranoog maksimalnog troška, te drugi mjerodavni izračuni.Do donošenja potrebnih podzakonskih akata na snazi ostaju odredbe akata jedinica lokalne samouprave i tijela koja obavljaju djelatnos opskrbe toplinskom energijom, a koje nisu u suprotnosti sa Zakonom o proizvodnji, distribuciji i opskrbi toplinskom energijom.Zaključak:U razmatranjima zakonodavnog okvira koji bi regulirao položaj daljinskog grijanja u Bosni i Hercegovini, ustanovljeno je da je postojeća zakonska regulativa trenutno za ovo područje vrlo nerazvijena, kako na državnoj, tako i na razini entiteta i jedinica lokalne uprave i samouprave. Postojeći zakonski okvir se oslanja samo na regulativu o javnim poduzećima i na odluke na razini općina vezane za regulaciju položaja toplinarskih poduzeća. Stoga je dan pregled relevantnog regulativnog okvira na razini Europske unije, a kao primjer razvoja legislativne problematike toplinarstva u sličnim tranzicijskim uvjetima, dat je pregled legislativnog okvira u Republici Hrvatskoj.Razmatranje postojeće i buduće europske regulative je značajno prvenstveno stoga što se radi o pravnom okviru koji će Bosna i Hercegovina s vremenom morati usvojiti i prilagoditi mu se. Razmotrene su sve relevantne direktive EU iz ovog područja. Bitni momenti pri tome su:- trenutno nije planirana EZ regulativa kojom bi se liberaliziralo tržište opskrbe toplinom iz centraliziranih toplinskih sustava,- stvaranje internog tržišta u EZ rezultiralo je velikim brojem Direktiva od kojih su neke posebno značajne za sektor toplinarstva, premda nema direktive koja je vezana samo za toplinarstvo,- svaki od elemenata, tj. sastavnih dijelova, sustava daljinskog grijanja je reguliran nekom od direktiva (kogeneracijska elektrana, kotlovnica, industrijska otpadna toplina, spalionica otpada, mreža daljinskog grijanja, tehnološka para, sanitarna topla voda, toplina za grijanje),- regulacija EU direktivi se provodi u cilju postizanja glavnih ciljeva EU energetskog tržišta: održivi razvitak u ekološkom i ekonomskom smislu te sigurnost opskrbe uz energetsku efikasnos i obnovljive izvore energije kao glavne mjere za postizanje navedenih ciljeva.U razmatranju predmetnog legislativnog okvira u Hrvatskoj, kao analognom primjeru mogućeg razvoja, bitni su ovi momen i:- prije osamostaljenja RH sektor daljinskog grijanja se izrijekom spominje samo u Zakonu o komunalnom gospodarstvu, i u zakonima i propisima koji pobliže razrađuju odredbe ovog zakona, čime se toplinarstvo smatra komunalnom djelatnošću;- donesen je niz zakona vezanih za toplinarstvo,kao i pripadajući podzakonski akti, uz nacionalne strategije, uvjete opskrbe i tarifne sustave; tim zakonima se definiraju tri tipa toplinarske djelatnosti: tržišna djelatnost, regulirana djelatnost i javne usluge;- proces reguliranja je u toku, i zasad je uspostavljen okvir za uspješno funkcioniranje sektora u skladu s odrednicama EU uz nekoliko podzakonskih akata koje treba donijeti u bližoj budućnos i,

12.98

određeno je tijelo koje ima funkciju glavnog regulatora sustava u procesima proizvodnje, distribucije i opskrbe toplinskom energijom;- sama djelatnos toplinarstva je otvorena tržišno, ali je još uvijek zadržala socijalni element kroz pravne forme regulirane djelatnosti i javne usluge. [2]

9.3. Pravno organizacioni oblik

Uspostava i održavanje energijskog menadžmenta u državi treba da ima zakonsko uporište. Radi se o vrlo složenom pravnom sistemu, kojim se ureduju: mjere za sigurnu i pouzdanu opskrbu energijom i njenu efikasnu proizvodnju i korištenje, akti kojima se utvrduje i na osnovu kojih se provodi energetska politika i planiranje energijskog razvoja, obavljanje energetskih djelatnosti, na tržištu ili kao javnih usluga, te osnovna pitanja obavljanja energetskih djelatnosti.Osnovni akt kojim se utvrduje energetska politika i planira energijski razvoj je Strategija energetskog razvoja. Njen cilj je osiguranje sigurne i pouzdane opskrbe energijom i njene efikasnosti proizvodnje i efikasnog korištenja, posebno u cilju korištenja različitih i obnovljivih izvora energije, osiguranja zaštite okoline u svim područjima energetskih djelatnosti; poticanja konkurentnosti na tržištu energije na načelima nepristranosti; zaštite kupaca energije, te povezivanja državnog energetskog sistema ili njegovih dijelova s energetskim sistemom Balkana, odnosno, Evrope; utvrđuju nacionalni energijski programi, potrebna ulaganja u energetiku, poticaji za ulaganja u obnovljive izvore i za postizanje energijske efikasnosti te mjere zaštite okoline. Na temelju Strategije energetskog razvitka se donosi program provedbe Strategije energijskog razvoja, kojim se utvrduju mjere, nosioci aktivnosti i dinamika realizacije energijske politike i provodenja državnih energijskih programa, način ostvarivanja suradnje s tijelima lokalne samouprave na podrucju planiranja razvoja energijskog sektora i saradnje s energetskim subjektima, te s međunarodnim organizacijama. Jedinice lokalne samouprave u svojim razvojnim dokumentima planiraju potrebe i način opskrbe energijom i te dokumente uskladuju sa strategijom energijskog razvoja i programom provedbe strategije energijskog razvoja.[1]

Koncesionar je dužan osnovati preduzeće prema Zakonu o komunalnoj djelatnosti i na osnovu drugih pozitivnih zakonskih propisa i ugovora o koncesiji. Osnovni i najvažniji akt preduzeća je Statut i na osnovu njega se izvode drugi pravni akti: pravilnici i odluke. Statutom će biti određena organizaciona struktura firme. 9.4. Opći i posebni propisi

Pošto u BiH toplifikacija spada u komunalnu djelatnost to se opskrba toplinskom energijom kao djelatnost spominje u Zakonu o komunalnoj djelatnosti, i u zakonima i propisima koji pobliže razrađuju odredbe ovog Zakona.Kad je u pitanju legislativa i regulativa za ugalj i biomasu kao gorivo u EU (dio koji je već postao obaveza BiH kroz različite sporazume) i BiH, ovdje su nabrojani osnovni dokumenti, i to su:- Ugovor o energetskoj povelji (ECT), potpisan 1995, ratificiran 2000 godine- Ugovor o uspostavi energetske zajednice JIE, potpisan 2005, ratificiran 2006 godine (Iz ovog Ugovora su za BiH već proistekle obaveze planiranja primjene EU Direktiva 2001/77 o promociji električne energije proizvedene iz obnovljivih izvora energije, i 2003/30 o promociji upotrebe biogoriva ili drugih obnovljivih goriva za transport)- Zakoni o električnoj energiji BiH/FBiH, Sl. novine FBiH broj 41/02, broj 38/05- Zakon o prostornom planiranju i korištenju prostora na razini Federacije BiH, Sl. novineFBiH, broj 2/06 , broj 79/07

12.99

- Zakon o građevinskom zemljištu FBiH, Sl. novine FBiH, broj 67/05- Zakon o zaštiti okoliša , Sl. novine FBiH, broj 33/03- Zakon o zaštiti prirode, Sl. novine FBiH, broj 33/03- Zakon o koncesijama FBiH, Sl. novine FBiH, 40/02, 61/06- Zakon o šumama, Sl. novine FBiH, 20/02, 29/03, 3/04- Zakon o poljoprivrednom zemljištu, Sl. novine FBiH, 1/98- Zakon o vodama, Sl. novine FBiH,- Zakon o izdvajanju i usmjeravanju dijela prihoda poduzeća ostvarenog korištenjem hidro-akumulacijskih objekata, Sl. novine FBiH, 44/02- Odluka o metodologiji utvrđivanja razine otkupnih cijena električne energije iz obnovljivih izvora energije do 5 MW, Sl. novine FBiH, br. 32/2002.- Izjava o elektroenergetskoj politici Vlade FBiH/RS, i Amandman na izjavu - PRSP – Srednjoročna razvojna strategija (strategija za smanjenje siromaštva),- [1] Strateški plan i program razvoja energetskog sektora Federacije BiH, Vlada FBiH-Federalno ministarstvo energije, rudarstva i industrije, Sarajevo, februar 2008. godine- [2] Studija energetskog sektora u BiH, Modul 9-Daljinsko grijanje, Šifra projekta: BHP3 EES TEPRP Q 04/05 WB, Energetski institut Hrvoje Požar-Hrvatska, Soluziona-Španjolska, Ekonomski institut-Banjaluka, Rudarski institut-Tuzla, BiH, 08.01.2008.

U toku eksploatacije sistema daljinskog grijanja grada primjenjivat će se odgovarajući propisi i normativi, od kojih su najznačajniji:- Zakon o zaštiti na radu (Sl.list SRBiH, br.22/90)- Zakon o prostornom uređenju (Sl.novine FBiH, br.52/02)- Zakon o zaštiti od požara (Sl.list SRBiH, br.15/87, 38/89, 36/90, 13/93, 13/94)- Zakon o standardizaciji (Sl.list RbiH, br.13/93)- Pravilnik o općim mjerama i normativima zaštite na radu na oruđima za rad i uređajima (Sl.list SFRJ br.18/67)- Pravilnik o tehničkim normativima za pumpe i kompresore (Sl.list SFRJ br.32/74)- Zakon o prevozu opasnih materija (Sl.list SFRJ, br.27/90)- Pravilnik o izgradnji postrojenja za zapaljive tečnosti i o uskladištenju i pretakanju upaljivih tekućina (Sl.list SFRJ, br.20/71)

* * * * *

10. METODOLOGIJA ODREĐIVANJA CIJENE TOPLOTNE ENERGIJE

10.1. UVOD

12.100

U Bosni i Hercegovini nije još donesen zakon koji definiše uspostavljanje jedinstvenih tržišnih načela i odnosa u energetskom sektoru. Bez donošenja jedinstvenog zakona na nivou države nema ni pretpostavke da se kroz sistem cijena i tarifnu politiku postigne željena struktura i karakteristike potrošnje toplote, kao i da se stvore preduvjeti za racionalno gospodarenje i efikasan rad toplotnog sistema. Dobro saćinjen sistem cijena i efikasan tarifni sistem u sklopu energetskog sektora nužno je potreban i proizvođaču i potrošaču toplotne energije. Racionalno korištenje toplotne energije najbolje se stimuliše odgovarajućim odnosom cijena među energentima, a racionalno korištenje pojedinih energenata primjerenim cijenama i odgovarajućim tarifnim sistemom. Mjereno društvenim i ekonomskim povoljnostima i posmatrano kroz uvjete primjene toplotne energije, nužno je osigurati i odgovarajuću zaštitu ekonomskog interesa preduzeća koja se bave proizvodnjom, transportom i predajom toplote iz centralizovanih toplotnih sistema. Potrošač traži sigurnu i kvalitetnu isporuku toplote uz minimalne troškove i konkurentnost prema drugim izvorima uz transparentnost odnosa i jasne poruke o poželjnom načinu ponašanja.Kako će biti koncipiran tarifni sistem toplifikacije gradova zavisi od izabranih ulaznih podataka, parametara i pretpostavki koje u ovom radu nije moguće pokazati u cjelini. U ovom radu su posebno istaknuti oni elementi razine i strukture tarifnih stavova toplotne energije vrele vode i tehnološke pare koji najbolje podržavaju sve ciljeve i zahtjeve za obezbjeđenjem toplote potrošačima. Kod izbora sistema toplifikacije potrebno je uspostaviti racionelne odnose koji se temelje na:- energetsko-ekonomsko-ekološkoj povoljnosti i prednostima korištenja toplote iz

centralizovanih toplotnih sistema (DG),- konkurentnosti za neke namjene ili sektore potrošnje u odnosu na druge energetske

oblike,- sigurnosti, pouzdanosti i jednostavnosti isporuke,- konforu upotrebe za pojedine namjene u stanovima, poslovnim i industrijskim prostorima,- jednostavnosti održavanja uređaja i instalacija sa malim brojem zastoja i poremećaja,- posebnih pogodnosti kada se radi o smanjivanju potrošnje drugih energetskih oblika, - iskorištenje domačih energetskih resursa itd.

10.2. CIJENA KOŠTANJA PROIZVEDENE JEDINICE TOPLOTE I GODIŠNJE CIJENE KOŠTANJA GRIJANJA 1 m2 GREJNOG PROSTORA

10.2.1. Troškovi

Kod izrade prijedloga tarifnog sistema naročita pažnja treba biti posvećena utvrđivanju strukture i analizi troškova koji nastaju u cjelokupnom tehnološkom procesu proizvodnje, transporta, distribucije i potrošnje toplote u funkciji vrste nosioca toplote, mjesta, načina i količina preuzete toplote, kako bi se struktura i odnosi tarifnih stavova gradili uvažavajući posebnosti i karakteristike pojedinih kategorija potrošnje.Ako se primijene kriterijumi energetskog i materijalnog bilansa za određeno toplotno opterećenje daljinskog grijanja, može se odrediti godišnja cijena koštanja proizvedene i utrošene jedinice toplote, odnosno godišnja cijena koštanja grijanja 1 m2 grejnog prostora.U cijenu toplotne energije treba uzeti u obzir kao elemente i energetski i materijalni kriterijum, preko troškova proizvodnje toplote, odnosno eksploatacije i održavanja toplotnog sistema sa pratečim elementima.

12.101

Kriterijum energetskog bilansa predstavlja «troškove goriva», a kriterijum materijalnog bilansa predstavlja «troškove sredstava za rad-investicije».Cijenu koštanja proizvedene jedinice toplote daljinskog grijanja ili lokalnih izvora toplote, kao i godišnju cijenu koštanja 1 m2 grejnog prostora treba odrediti na osnovu projektovanog utroška goriva, materijala i drugih finansijskih troškova za nova postrojenja i na osnovu praćenja stvarnih troškova sistema DG za postrojenja u eksploataciji.Na visinu godišnjih troškova proizvodnje i distribucije toplote, kao i na cijenu koštanja grijanja 1 m2 grejnog prostora utiću energetsko-tehnički i ekonomski uslovi:- Energetsko-tehnički uslovi su izraženi preko klimatskih uslova područja, vrste primarne

energija (ugalj, tečno gorivo, gas itd.), načina transformacije primarne u sekundarnu krajnju potrošnu energiju (toplotu) itd.;

- Ekonomski uslovi su izraženi kroz važeće zakonitosti ekonomskih odnosa u formiranju stvarne cijene koštanja jedinice proizvoda, tj. toplote.

Stvarna cijena koštanja jedinice toplote (Ct, KM/MWh) predstavlja odnos ukupnih godišnjih troškova proizvodnje i distribucije toplote posmatranog sistema DG (Tg, KM/god) i ukupne

godišnje potrošnje toplote svih potrošača posmatranog područja DG (Qg, MWh/god):

Ct = Tg / Qg (KM/MWh) ...(1)

Stvarna godišnja cijena koštanja grijanja 1 m2 grejnog prostora (C, KM/m2), određuje se iz proizvoda stvarne cijene koštanja jedinice toplote posmatranog sistema (Ct, KM/MWh) i godišnje potrošnje toplote za grijanje 1 m2 grejnog prostora (Qg kv.m , MWh/m2god).

C = Ct * Qg kv.m. (KM/m2 god) ...(2)

Godišnja potrošnja topote po 1m2 grijane površine (Qg kv.m.) zavisi od klimatskih uslova područja i vrste objekta i ona predstavlja proizvod prosječnog toplotnog opterećenja potrošača toplote (Kg = 0-1), specifičnog toplotnog opterećenja grijanja 1m2 grijanog prostora (qm2, MW/m2) i odgovarajuće dužine trajanja grejne sezone (tg, h/god)).

Ukupni troškovi za toplotnu energiju mogu se u suštini podijeliti na četiri dijela i svesti na prosječnu godišnju vrijednost:T1 – troškovi vezani za ulaganja (investicije): amortizacija, kamata na investicije, potrošni

materijal za inv. održavanje i rekonstrukciju;T2 – troškovi goriva tj. primarne energije; iT3 – troškovi rukovanja i održavanja (pogonski troškovi): održavanje, rukovanje, čišćenje,

kontrola sigurnosnih uređaja, plate pogonskih radnika itd.T4 - ostali troškovi (struja, voda, hemijska sredstva, servisiranje, administracija, osiguranje

itd.)

Troškovi ulaganja, T1, zavise od veličine postrojenja, dispozicije proizvodnog postrojenja, vrste nosioca toplote, terena itd. pa su veoma promjenjivi za različite sisteme.Troškovi goriva, T2, su najveća stavka u ukupnoj visini troškova toplotne energije. Postoji nekoliko metoda za procjenjivanje potrošnje goriva za grejno postrojenje za nastupajući period ili za kontrolisanje odgovarajuće potrošnje u proteklom periodu grijanja. Vrijednost godišnjeg utroška goriva se može odrediti iz sljedeće formulacije:

12.102

T2 = Vg1 x Cg1 + Vg2 x Cg2 + Vgi x Cgi ...(3)gdje je:

Vgi – količina utrošenog goriva ( gasa u m3, lož ulja u litrima, uglja u kg)Cgi – cijene goriva u KM po jedinici količine goriva

Ukoliko se radi o novom postrojenju, kada neznamo stvarno utrošenu količinu goriva, kao i za kontrolu i analizu stvarno utrošenog goriva postrojenja u radu, količinu goriva određujemo na osnovu što većeg broja uticajnih faktora.Potrošnja goriva zavisi od velikog broja faktora od kojih su najuticajniji sljedeći:

- kvalitet toplotne izolacije i građevinske izvedbe objekta,- toplotna moć goriva,- stepen korisnosti kotla i razvoda,- kvalitet regulacije,- trajanje prekida pogona,- odgovarajuće rukovanje,- akumulaciona moć objekta potrošača, - zahtjevi korisnika u pogledu ugodnosti-viša sobna temperatura,«ljetno grijanje» itd.

Različite formule o potrošnji goriva koje možemo koristiti, razlikuju se po tome što uzimaju u obzir jednog ili više navedenih faktora. Izmjerene vrijednosti kod izvedenih postrojenja su ipak promjenjive u velikoj mjeri.Potrošnja toplote je u novoj zgradi prve grejne sezone zbog sušenja zgrade, veća za 15 do 20 procenata.Osnovno je pravilno ustanoviti kolika je godišnja potreba za toplotom i potrošnjom goriva. Iz toga proizilaze troškovi goriva, kao i pogonski troškovi i ukupni troškovi grijanja.Ako se troškovi goriva (T2) određuju iz godišnje potrošnje toplotne energije (Qg, kWh), onda proračunski obrazac ima sljedeći oblik:

(KM/god) ...(4)

gdje je: Cg – jedinična cijena goriva u KM /jed. goriva,Hu – toplotna moć goriva u kWh/jed.goriva,huk – ukupni godišnji stepen iskorištenja sistema DG, koji se sastoji iz stepena korisnosti kotla,

stepena korisnosti razvoda i stepena korisnosti pri pogonskoj pripravnosti.

Pogonski troškovi, T3, obuhvataju u suštini: rukovanje, održavanje, čišćenje, servisiranje, obračunavanje i sl. Oni za različita postrojenja imaju različite vrijednosti i u odnosu na utrošak goriva iznose: 10-15% za postrojenja na ugalj, 7-10% za postrojenja na gas i 8-12% za postrojenja na ulje.

Ostali funkcionalni troškovi, T4, obuhvataju:- utrošenu električnu energiju za rad sistema ( pokretanje el.motora),- utrošak vode za rad toplotnog sistema,- hemijska sredstva,,- administracija,- osiguranje itd.

10.2.2. Obračun troškova grijanja

12.103

Obračun troškova grijanja treba da se vrši prema Uredbi o troškovima grijanja, koja bi se usvojila na nivou države. Suština ove Uredbe je sljedeća:

- Ukupni pogonski troškovi (grejna energija, pomoćna energija, čišćenje, održavanje) centralnog grejnog postrojenja određuje se pojedinačno.

- Maksimalno 50% a minimalno 30%, od ukupnih pogonskih troškova svih potrošača, nezavisno od pojedinačne potrošnje, treba rasporediti na potrošače ravnomjerno prema stambenoj površini ili površini korištenja. Ostatak od maksimalno 70% a minimalno 50% od ukupnih pogonskih troškova treba podjednako podijeliti na sve potrošače.

- Udio troškova potrošača koji ne zavisi od pojedinačne potrošnje primorava potrošača da učestvuje u ukupnim troškovima i onda kada sam nije koristio toplotu jer je kod susjednih potrošača prouzrokovao veću potrošnju. Ovaj višak potrošnje susjednih potrošača koji je obuhvaćen u dijelu troškova zavisnih od pojedinačne potrošnje dovodi do viška ovih troškova i smanjenja troškova koji nisu zavisni od pojedinačne potrošnje.

10. 3. TARIFNI SISTEM TOPLIFIKACIJE

10.3.1. Uvodna razmatranja

Kod prodaje toplotne energije krajnjim potrošačima treba da se primjenjuju važeći tarifni stavovi, koji su zasnovani na knjigovodstvenim ili na objektiviziranim troškovima u cjelokupnom tehnološkom procesu proizvodnje, transporta i isporuke, a u funkciji mjesta, načina i iznosa preuzetih količina toplote. Odnosi među tarifnim stavovima određuju se prema mjestu preuzimanja, kategoriji potrošnje i karakteristici potrošača u funkciji objektivno proizvedenih troškova.Tarifni sistem treba da predstavlja osnovu za transformisanje cijena kod krajnjih potrošača. Porezi i takse, subvencije i olakšice su osnovni elementi i instrumenti energetske politike usmjerene na one oblike energije i strukturu potrošnje koji su za društvo najpovoljniji. Tarifna politika je ta koja diferencira cijene za različite kategorije potrošača, ćime upućuje poruku potrošačima kakvo treba biti njihovo ponašanje i potiće ih na racionalnu potrošnju.Ovo znaći da struktura proizvodnje i potrošnje toplotne energije treba da bude podržana cijenama i tarifnim sistemom kako bi one konačno mogle biti prepuštene regulaciji na slobodnom tržištu, upravo putem tih cijena i tarifnog sistema.

10.3.2. Kategorizacija potrošača toplote

Kategorizacija, grupisanje i podjela na tarifne razrede potrošača toplote iz sistema daljinskog grijanja provodi se po kriteriju vrste nositelja toplote, namjene, nivoa toplotnog opterećenja ili instalisanog toplotnog kapaciteta, količine preuzete energije, trajanju iskorištenja instalisanog toplotnog kapaciteta, specifičnom toplotnom opterećenju i specifičnoj toplotnoj potrošnji. Elementarna podjela potrošača toplote zasniva se na kriterijumu nositelja toplotne energije, po kojem se potrošači mogu podijeliti u tri osnovne kategorije:

1. potrošači tehnološke pare (industrijski potrošaći, bolnice, praonice itd),2. potrošači vrele ili tople vode (domačinstva, radni prostori proizvodnih preduzeća, uslužne

djelatnosti, ordinacija, hotela, biroa itd.)3. potrošači sanitarne vode iz sistema DG.

12.104

Sljedeća podjela potrošača može biti unutar pojedinih sektora ili kategorija potrošnje. Podjele na grupe potrošača unutar kategorija potrošnje mogu se znatno razlikovati budući da između potrošača različitih kategorija potrošnje postoje znatne razlike u namjenama, broju, količinama i kategorijama potrošnje. Kada se radi o ovoj podjeli, primarni su oni kriteriji koji su vezani za količine potrošnje ili iznose opterečenja i njihove oscilacije.Npr.u sistemu daljinskog grijanja Tuzle, svi korisnici toplote su svrstani u tri tarifne skupine:

1. domačinstva,2. privreda (sa visinom zagrijavanog prostora do 3,5 m),3. posebni potrošači (čija visina zagrijavanja prostora iznosi 3.5 i više metara).

Tarifni odnosi između ove tri kategorije su sljedeći: 1 : 3 : 4,5.

10.3.3. Nivo cijene i tarifna struktura

Način utvrđivanja cijene toplote i naknade za priključenje novih potrošača utvrđuju se u odnosu na ciljeve i efekte koji se žele njima ostvariti. Utvrđena cijena i tarifna struktura treba da su proizvod sljedećih pokazatelja i zahtjeva:

- realni troškovi komunalne djelatnosti ili usluge koji su u funkciji: razvoja, izgradnje, eksploatacije i akumulacije sistema DG,

- vrste energenta, iskorištenje primarnih energenata, uključivanje obnovljivih izvora toplote,

- troškovi eksploatacije u funkciji poticanja štednje i smanjenja gubitaka toplote,- troškovi eksploatacije u funkciji izbora nivoa racionalnosti od strane potrošača,- plačanje realnih troškova stvarno angažovanog toplotnog opterečenja i utroška toplote, - da cijena, tarifni sistem i način utvrđivanja naknade za priključak podržavaju racionalan

izbor izvora zagrijavanja, i- da se potiče smanjenje negativnih uticaja na životnu okolinu, posebno smanjenje emisije

otpadne toplote i štetnih tvari.

U prvom koraku određivanja cijene toplote, određuje se prosječna cijena toplote kojom se osigurava pokriče rashoda proizvodnje, transporta, distribucije i raspodjele toplote.U drugom se koraku ukupni troškovi, tj. prosječna cijena toplote, transformiše putem tarifnog sistema u cijene za pojedine kategorije i grupe potrošača.Troškovi koji nastaju u sistemu proizvodnje i distribucije toplote do potrošača dijele se na fiksne i varijabilne. Fiksni troškovi su troškovi kapaciteta, koji su neovisni od stepena iskorištenja sistema, i to su troškovi amortizacije, tekučeg i investicionog održavanja, osiguranja, kamata itd.Varijabilni troškovi su troškovi ovisni o stepenu iskorištenja kapaciteta. Oni rastu sa brojem proizvedenih kWh toplotne enerije.

Polazna osnova za razradu podloga tarifnog sistema u toplifikaciji gradova su sveukupni troškovi do nivoa isporuke toplote potrošačima. Unutar njihove obrade, neophodno je utvrditi doprinos i uticaj svake komponente toplotnog sistema na nivo i strukturu torifnih stavova, od troškova proizvodnje, transporta i distribucije toplote, do mjesta, vremena i načina njenog preuzimanja i potrošnje.

U zemljama EU primjenjuju se određene metodologije za određivanje varijabilnog dijela cijene toplote iz DG za što se koriste odgovarajuće formule. Formule sadrže stare i nove cijene

12.105

varijabilnog dijela toplote kao i stare i nove cijene goriva, kao i određene indekse, korekcione faktore itd.

Elementi po kojima treba vršiti utvrđivanje cijena toplotne energije iz sistema DG su:

- obračunska toplotna snaga, fiksni troškovi,- isporučena toplotna energija, varijabilni troškovi,- površina zatvorenog stambenog prostora,- količina isporučenog nosioca toplote.

Analize toplotnih opterećenja i potrošnje po objektima pokazuju velike razlike i po toplinskom opterećenju i po potrošnji toplote po m2 grijane površine. Ovi pokazatelji su uvjetovani klimatskim uslovima ali i građevinskim karakteristikama objekata i načinu ponašanja pri potrošnji toplote. Tako npr. u novijim objektima dobrih toplotnih karakteristika i u objektima do prizemlje + 4 sprata, toplotno opterečenje po m2 površine iznosi 90 W, a u visokim objektima i slabo izoliranim objektima toplotno opterečenje po m2 površine iznosi i do 165 W. U vrlo loše projektovanim i izvedenim objektima, kao i u starim objektima, toplotno opterećenje iznosi znatno više, pa i do 300 W/m2.Ovom konstatacijom postaje potpuno opravdanim poduzimanje mjera i poticanje smanjivanja toplotnih opterečenja ili ugovorenih toplotnih snaga po m2 grijane površine, smanjujuči gubitke toplotne energije a time i ukupnih troškova sistema.Analiza obračuna i plačanja utrošene toplote u gradovima BiH pokazuje raznolikost kako u načinu kategorisanja proizvođača i potrošača, tako i u načinu politike plačanja.

Cijene toplotne energije u zemljama EU1 (Austrija, Danska, Finska, Francuska, Njemačka, Nizozemska, Švedska, V.Britanija) su u prosjeku znatno veće (preko 100%) od cijena u zemljama EU2 (BiH, Češka, Estonija, Mađarska, Litvija, Rumunija, Slovačka, Ukrajina). Razlozi za takvu situaciju su različiti. Na visinu cijene toplotne energije znatan uticaj imaju i porezi koji su u zemljama EU1 u prosjeku mnogo veći nego u zemljama EU2.

10. 4. PRIJEDLOG TARIFNOG SISTEMA

Osnova za razvoj tarifnog sistema treba da je identifikacija sastava i strukture potrošača toplote. Sama struktura podrazumijeva podjelu potrošača:

a. prema nositelju toplote (para, vrela voda), b. na kategorije i grupe potrošača, ic. prema iznosima i karakteristikama toplotnog opterećenja i potrošnje.

Cilj ovih podjela je:- pozitivno poslovanje i osiguranje reproduktivne moći sistema daljinskog grijanja,- poboljšanje efikasnosti i ravnomjernosti podmirivanja troškova,- postizanje ravnoteže strukture prihoda sa strukturom troškova, te- izbjegavanje prelijevanja prihoda izazvano znatnim uplivom socijalnih elemenata u

cijenama toplotne energije.Raspodjelom troškova grijanja tokom cijele godine očekuje se uravnotežena struktura podmirivanja troškova a time i dodatna socijalna pogodnost za potrošače.Tarifni sistem treba da sadrži i način utvrđivanja i plačanja troškova komunalnog toplotno-energetskog priključka, kao nedjeljivog dijela sistema ekonomske valorizacije toplotne energije u svim njenim aspektima.

12.106

Treči dio tarifnog sistema treba da ima obrađen mehanizam vezivanja troškova toplotne energije, uz kretanje cijena goriva na tržištu, pošto je cijena goriva najuticajnija na ukupnu cijenu toplotne energije.

Svaka od nabrojanih komponenti tarifnog sistema treba da prođe odgovarajuću proceduru usvajanja, odnosno, recenziju i preispitivanje u odnosu na sve moguće pozitivne i negativne

posljedice za rad toplotnog sistema.

10.5. ZAKLJUČAK

Odgovarajućim cijenama toplotne energije mora se postići poboljšanje strukture proizvodnje i potrošnje, podsticati štednja i racionalizacija u proizvodnji i potrošnji toplotne energije u

industriji, uslužnim djelatnostima i domačinstvima.

Tek pri ekonomskoj razini cijena energije i odgovarajučem tarifnom sistemu, potrošač može naći interes da ulaže u racionalizaciju potrošnje. Potrošačima se pruža mogućnost za aktivno

učešće u smenjenju utroška toplotne energije, a proizvođaći i distributeri toplote mogu planirati razvoj toplifikacionih sistema na principu po kojem će troškovi ušteđene jedinice

energije biti manji nego što su troškovi jedinice energije koju treba osigurati izgradnjom novih kapaciteta.

Tarifni sistem treba da je zasnovan na energetsko-ekonomskim kriterijima. On je preduvjet za nova poboljšanja i racionalizacije toplotnih sistema koji će pomoći u racionalizaciji potrošnje goriva, smanjenju troškova i gubitaka energije tokom procesa proizvodnje, transporta, predaje

i potrošnje toplote.

Od toga kakav će biti tarifni sistem zavisiće i kvalitet razvoja i eksploatacije toplifikacionih postrojenja i kompletnog toplifikacionog sistema.

Literatura:

1. A. Arnautović, H. Tinjić, M. Bašić, Metodologija određivanja cijene toplotne energije centralizovanih toplifikacionih sistema, 3. Naučno-stručni skup sa sa međunarodnim učešćem, ”KVALITET 2003”, Zenica, BiH, 13. i 14 Novembar 2003.

* * * * *

11. PROCJENA INVESTICIONIH ULAGANJA I CIJENA TOPLOTE


Prema projektnom zadatku i sugestijama strućne komisije Općine Srebrenik, procjena cijene toplotne energije se razmatra za varijantu toplifikacije (daljinskog grijanja) grada Srebrenika:

Daljinsko grijanje iz gradske toplane na bio masu i/ili ugalj

12.107

Analiza predloženog rješenja daljinskog grijanja Srebrenika radi se za prvu fazu toplifikacije, tj. u proračunima investiranja će se uzeti toplotni kapacitet izvora i gradske vrelovodne mreže sa toplotnim stanicama ukupne toplotne snage do 25 MW. Ovakvo rješenje je u kratkoročnim i dugoročnim analizama realno i ostvarivo, dok druga faza toplifikacija okolnih naselja može biti realna i ostvariva tek nakon saživljavanja prve faze koja u ovom momentu ima povoljnu i ekonomski opravdanu koncentraciju toplotnog konzuma.Kao čvrsta pogonska goriva iz naših domaćih resursa stoje nam na raspolaganju uglavnom fosilna goriva: lignit i mrki ugalj, a kao dodatak fosilnom gorivu mogu se iskoristiti razni otpaci iz drvne industrije, poljoprivrede, šumarstva i drugih izvora, tzv. biomasa. U ovakvim sistemima se kao gorivo djelimično koristi i tečno gorivo najčešće za održavanje vršnog opterečenja i za potpaljivanje kotlovskih jedinica.

Za varijantu grijanja grada iz toplane na ugalj i bio masu potrebno je izgraditi:

- gradsku toplanu sa kotlovima na ugalj/bio masu,- centralnu izmjenjivačko-pumpnu stanicu,- transverzalnu i gradsku cijevnu mrežu (primarna mreža),- toplotne podstanice (primar/sekundar) i- sekundarnu mrežu i kućne instalacije, tamo gdje ih nema.

U proračunima će se koristiti sljedeći parametri za isporuku toplotne energije:

- grejna sezona traje 6 mjeseci;- isporuka toplotne energije je kontinuirana sa noćnim prekidom od 6 sati;- proračunski broj sati grijanja iznosi 3240 h;- prosječna angažovana snaga toplotnog konzuma iznosi 10 MW;- proračunska vrijednost isporučene toplote za grejnu sezonu iznosi 25.920.000 kWh;- proračunska grejna površina konzuma iznosi 207.049 m2;- za proračunsku kamatnu stopu (kredit na 15 godina) uzima se 4,85 %;- za godišnje troškove održavanja uzima se: 1% vrijednosti investicije za građevinske

objekte, cjevovode, el. i hidro instalacije, 2% za toplotne podstanice i 3% za kotlove.

U proračunima cijene koštanja toplotne energije uzeće se svi pretpostavljeni troškovi koji opterečuju tu cijenu, svedeni na godišnje troškove i troškove po jedinici proizvedene i distribuirane toplotne energije, a to su:

- investicioni troškovi (amortizacije, kamate, osnivačka ulaganja-projektovanje i inžinjering, saglasnosti, obrtna sredstva i sl.)

- troškovi održavanja (rezervni dijelovi, potrošni materijal, usluge i sl.)- troškovi energije (gorivo i sirovine, el.energija i sl.)- troškovi rada (plate i naknade zaposlenih, ostali troškovi)

Cijene investicionih i drugih troškovnih vrijednosti u ovoj Studiji su na nivou idejnog rješenja, a dobijeni su na osnovu prikupljenih podataka od proizvođača termoenergetske opreme i instalacija. Znači da su cijene nabavke i ugradnje pojedinih vrsta opreme i cijelih postrojenja su uzete na osnovu pokazatelja na tržištu i na osnovu cijena već izgrađenih slićnih postrojenja kod nas i u inostranstvu. Investicioni troškovi opreme i instalacija su grupisani i prikazani kao:

građevinski dio, mašinski dio toplane, elektro dio, automatika (termomjerenje i regulacija), cjevovodna mreža (magistralni i lokalni vrelovod), toplotne izmjenjivačke stanice i ostalo.

12.108

Godišnji troškovi investiranja (T1)Troškovi investicija služe za plačanje kamate i amortizacije (otpisivanje) uloženih sredstava. Troškovi investicija sadrže troškove nabavke opreme, nabavke obrtnih sredstava i osnivačkih ulaganja. Srednja kamatna stopa na kreditna sredstva iznosi 4.850% sa rokom vračanja od 15 godina. Pri ovoj kamatnoj stopi anuiteti iznose: a = 7,553%. U investicione troškove se ubrajaju i investicioni troškovi održavanja za koje će se uzeti da godišnje iznose o = 1,3 do 1,6% nabavne vrijednosti opreme.

Godišnja vrijednost investicionih troškova će se odrediti izrazom:

T1 = I*(a + o)/100

Godišnji troškovi održavanja - pogonski troškovi (T2)Troškovi eksploatacije, održavanja postrojenja, rukovanja, čišćenja, kontrole sigurnosnih i mjernih uređaja, nadzora i sl. spadaju u tzv. pogonske troškove T2. Vrlo je teško u ovom momentu odrediti precizno pogonske troškove. Imajući u vidu troškove na sličnim postrojenjima, ovi troškovi se mogu orijentaciono odrediti na osnovu troškova ulaganja.

Godišnji troškovi energije i goriva (T3)Potrebna količina goriva (Gg) za godišnju proizvodnju toplote određena je kao djelitelj između godišnjeg utroška toplote (Qg) i proizvoda donje toplotne moći goriva (Hu) sa stepenom njegovog iskorištenja u postrojenju (h):

Gg = Qg / (Hu*h) [jedinica količine goriva]

Godišnja kolićina isporućene toplotne energije potrošaćima iznosi: Qg= 25.920.000 kWh/god.Za toplane na čvrsto gorivo i ložno ulje, trošak goriva, T2 će se odrediti kao proizvod ukupno utrošene količine goriva, (Gg) i jedinične cijene goriva, (Cg).

T2 = Gg * Cg [KM]

Ostali godišnji troškovi (T4)U ostale troškove koji utiču na cijenu grijanja spadaju troškovi plata, osiguranja, poreza, zakupa i dr. Ovi troškovi, a na osnovu iskustvenih pokazatelja, iznose 1 do 2,5% od ukupnih troškova osnovnih ulaganja.

Ukupni prosječni godišnji troškovi za toplotnu energiju iz sistema daljinskog grijanja grada Srebrenika, određeni su izrazom:

Tg = T1 + T2 + T3 + T4 (KM/god)

i njihive vrijednosti su predstavljene u tabelama: Statički proračun prema VDI 2067, za ugalj i biomasu posebno.Ako se primijene kriterijumi energetskog i materijalnog bilansa za određenu gustinu toplotnog opterećenja centralizovanog grijanja, može se odrediti srednja godišnja cijena koštanja proizvedene i distribuirane jedinice toplote po MWh ili po m2 grijanog prostora. Cijena jedinice toplotne energije određuje iz odnosa ukupnih godišnjih troškova za proizvedenu toplotu, Tg i godišnje potrošnje toplote, Qg. Proizvedena godišnja kolićina toplote je veća od preuzete toplote od strane konzuma za nastale gubitke u proizvodnji i transportu toplote.

CgMWh = Tg / Qg (KM/MWh)

Godišnja cijena koštanja grijanja 1m2 grejanog prostora iznosi:

12.109

Cg.m2 = Tg/ ΣA ( KMgod/m2)

U statičkoj procjeni cijene toplotne energije (prema normama VDI 2067) pretpostavlja se da su svi potrošaći prikljućeni na sistem zagrijavanja, ukupno 207.049 m2 grejne površine. Iako u realnim okolnostima tako neće biti (kapacitet daljinskog grijanja će se postepeno povečavati u dužem vremenskom periodu: cca. 5 do 8 godina), u statičkom proračunu se uzimaju projicirani-konačni proračunski podaci da bi se odredila jedinična cijena grijanja. Ovako dobijeni rezultati su korišteni kao polazni parametri za dinamičku procjenu programa toplifikacije.Takođe, dobijeni podaci i cijena grijanja može služiti u komparativnoj analizi cijene grijanja između sadašnjih lokalnih sistema centralnog grijanja i njihovih rješenja, a u cilju izbora optimalnih rješenja toplifikacije grada, ukidanja lokalnih izvora toplote i priključenja na novi centralizovani sistem grijanja.

U posebnom poglavlju je urađena dinamička procjena i analiza programa toplifikacije grada Srebrenika.

11.2. Cijena Toplane

Za potrebe toplotnog konzuma gradske zone «Centar I» izgradili bi se toplotni kapaciteti snage cca 25 MW (sa faznom izgradnjom kotlovskih jedinica). Predviđa se da u prvoj godini realizacije projekta toplifikacije bude izgrađena jedna kotlovska jedinica snage 5-6 MW, u drugoj godini da se izgradi još jedan blok snage 5-6 MW, a do 6.-te godine bi bilo realno očekivati izgradnju još jednog bloka cca 15 MW toplotne snage. Izgradnja toplotnih kapaciteta za proizvodnju toplote, treba da bude usklađena sa izgradnjom razvodne mreže za transport i isporuku toplote potrošačima.

Iako je u studiji toplifikacije pomenuta toplifikacija i okolnih naselja (faza II), sa dodatnih cca 25 MW toplotnog konzuma, zbog male gustine toplotnog opterečenja, realno je očekivati njenu realizaciju tek nakon saživljavanja projekta toplifikacije gradske zone «Centar I». Zbog toga je u ovoj studiji i razmatrana samo faza toplifikacije zone «Centar I».

U realizaciji projekta toplifikacije grada, osim novih izvora toplote, mogu se koristiti i postojeći izvori (toplane u gradu) za pokrivanje vršnog opterečenja. Na postoječim toplotnim izvorima morala bi se izvršiti rekonstrukcija opreme a posebno ugradnja odgovarajućih filterskih postrojenja u cilju smanjenja zagađenja zraka.

Izgradnjom prve toplotne jedinice snege 5-6 MW na bio-masu ili ugalj i iskorištenjem jedne do dvije postoječih većih toplotnih jedinica u gradu mogle bi se zadovoljiti potrebe za grijanjem konzuma u zoni «Centar I», a koji bi se mogli odmah prikljućiti na sistem daljinskog grijanja.

U narednoj tabeli predstavljena je projekcija investicionih troškova za scenario fazne izgradnje kotlovskih postrojenja u sklopu toplane koja bi se izgradila u industrijskoj zoni grada, na lokalitetu građevinskog preduzeća «Ingram» iz Srebrenika.

Najveće ulaganje se očekuje u prvoj fazi izgradnje toplotnog izvora, iako u toj fazi toplotna snaga iznosi cca 20% ukupne projicirane snage. Dio poćetnog ulaganja je neophodan za realizaciju narednih faza gradnje kotlovskih postrojenja. Zbog toga će u narednim fazama gradnje specifična ulaganja po kW izgrađene snage biti znatno manja.

Tabela 11.1. Cijena toplane na čvrsto gorivo (bio-masa i/ili ugalj)Toplana na čvrsto gorivo: Faza A Faza B Faza C

12.110

Predmjer materijala, opreme i radova

KM KM KM

OpisUkupno

5-6(9) MWUkupno

10-12 MWUkupno25 MW

Toplotni kapaciteti

Novih:5-6 MWBiomasa

Ugalj

Novih:5-6 MWBiomasa

Ugalj

Novih:10-15 MWBiomasa

Ugalj

Građevinski dio: Kotlovnica sa zemljištem 1.500.000 1.000.000 500.000Mašinski dio-priprema goriva-proizvodnja v.pare ili v.vode-priprema nosioca toplote-priprema napojne vode-ostala postrojenja 3.000.000 2.000.000 3.000.000

Elektro-energetski dio i automatika 1.000.000 500.000 500.000

Ukupno toplana 5.500.000 3.500.000 4.000.000

UKUPNO 13.000.000

11.3. Cijena vrelovodne mreže

Cijena nabavke i postavljanja gradske vrelovodne mreže je uvjetovana cijenom opreme i karakteristikama terena kroz koji se postavlja (zelena površina, asvaltna površina, prelaz preko saobraćajnice, nadzemno, podzemno vođenje, itd). U narednoj tabeli je predstavljena prosjećna cijena za nabavku i ugradnju odgovarajućeg cjevovoda po metru dužnom trase.

Tabela 11.2. Troškovi za vrelovodnu mrežuPredmjer materijala, opreme i radova

Opis Jed.mj. Količinam

Jed.cijenaKM/jed.mj

Uk.vrijednostKM

Elektro-mašinski dio Isporuka, transport i montaža:

1.Predizolovane cijevi za v.v.130/75 po ISO-normama sa: spojnim materijalom, račvama, redukcijama, koljenima, zapornom armaturom i sistemom daljinskog nadzora: 2XNO350/355,6x5,6/OD500 m 150 760 1140002XNO300/323,9x5,6/OD450 m 200 700 1400002XNO250/273,0x5,0/OD400 m 1990 500 9950002XNO200/219,1x4,5/OD315 m 355 440 1562002XNO150/168,3x4,0/OD250 m 100 300 30000

12.111

2XNO125/139,7x3,6/OD225 m 235 240 564002XNO100/114,3x3,6/OD200 m 150 200 300002XNO80/88,9x3,2/OD160 m 255 180 459002XNO65/76,1x2,9/OD140 m 1185 100 1185002XNO50/60,3x2,9/OD125 m 900 80 720002XNO40/48,3x2,6/OD110 m 280 60 168002XNO32/42,4x2,6/OD110 FLEXOPER m 1400 220 3080002XNO25/33,7x2,3/OD90 FLEXOPER m 615 200 1230002XNO20/26,9x2,0/OD90 FLEXOPER m 260 180 46800Ukupna dužina vrelovodnih vodova 8075 UKUPNO, mašinski dio 2.252.600,00

Građevinski dio

1. Ručni i mašinski iskop zemlje za polaganje cjevovoda,nabavka i razastiranje mekog-sitnozrnastog pijeska ispod i oko cijevi, geodetsko snimanje terena i položene vrelovodne mreže, zatrpavanje rova zemljom sa nabijanjem do potpune zbijenosti, odvoz viška zemlje na deponiju, razbijenje asfaltne podloge, asfaltiranje podloge, nabavka i ugradnja tampona na saobraćajnicama i trotoarima, nabavka i postavljanje iznad cjevovoda upozoravajuće trake, izrada AB-šahtova, isporuka i montaža AB cijevi za zaštitu cijevi na prelazima saobraćajnica i na kolovoznim mjestima itd. m3 8075 120,00 969.000,00UKUPNO, građevinski dio: 969.000,00 REKAPITULACIJA ULAGANJA U VRELOVOD Mašinski dio 2.252.600,00Građevinski dio 969.000,00UKUPNO 3.221.600,00

Realizacija ulaganja u cjevovodnu mrežu je fazna. U prvoj godini projekta toplifikacije grada bi bilo utrošeno cca 1,5 miliona KM, u drugoj godini bi bilo uloženo cca 0,5 miliona KM i u narednim godinama toplifikacije bi se utrošilo dodatnih 1,2 miliona KM.Ukupna ulaganja u vrelovodnu mrežu zone «Centar I» bi iznosila cca 3,2 miliona KM.

11.4. Cijena toplotnih-izmjenjivačkih stanica

U narednim tabelama predstavljeni su projicirani troškovi ulaganja u nabavku i postavljanje toplotnih stanica. Toplotne stanice bi se postavljale u posebne prostore objekata koji se griju. Ovi prostori moraju imati poseban ulaz, odgovarajuće dimenzije, obezbijeđeno provjetravanje, priključak el.energije, vode i kanalizacije.Predstavljena su dva tipa toplotnih izmjenjivačkih stanica, ćije su cijene različite. Povoljnija cijena toplotnih stanica je korištena u daljim proračunima cijene investicije i cijene toplotne energije, kao i ekonomske opravdanosti projekta.Potencijalnom koncesionaru ostavlja se mogućnost da izabere odgovarajuće i za njega povoljnije tehničko rješenje toplotne izmjenjivačke stanice.

12.112

Tabela 11.3. Specifikacija sa predračunom toplotnih podstanica 130/75-90/70 °C (zatv.eksp)

Nazivnasnaga TS

kW

Broj TSpostojeći konzum

Broj TSza novi konzum

Ukupan broj TS

*Cijena sa ugradnjom KM/kom

Cijena TS za postojeći konzum

KM

Cijena TS za novi konzum

KM

Ukupna cijenaKM

50 5 2 7 7.800,00 39.000,00 15.600,00 54.600,00100 10 23 33 17.000,00 170.000,00 391.000,00 561.000,00150 2 14 16 18.200,00 36.400,00 254.800,00 291.200,00200 8 4 12 20.800,00 166.400,00 83.200,00 249.600,00250 1 4 5 22.400,00 22.400,00 89.600,00 112.000,00300 4 5 9 23.600,00 94.400,00 118.000,00 212.400,00350 1 0 1 24.700,00 24.700,00 0,00 24.700,00400 5 2 7 26.000,00 130.000,00 52.000,00 182.000,00450 1 0 1 28.000,00 28.000,00 0,00 28.000,00600 4 1 5 35.100,00 140.400,00 35.100,00 175.500,001000 1 0 1 50.000,00 50.000,00 0,00 50.000,003200 1 0 1 140.000,00 140.000,00 0,00 140.000,00

UKUPNO 43 55 98 1.041.700,00 1.039.300,00 2.081.000,00*sa ekspanzijom tip VARFLEX (ELTEC-MULEJ)

Osim toplotnih stanica sa zatvorenom ekspanzijom tipa «varflex» mogu se ugraditi i podstanice sa diktir ekspanzijom koje su skuplje. Zbog uporedbe cijena navedena dva tipa stanica, daju se i cijene toplotnih stanica sa diktir ekspanzijom.

Tabela 11.4. Specifikacija sa predračunom toplotnih podstanica 130/75-90/70 °C (diktir eksp)

Nazivnasnaga TS

kW

Broj TSpostojeći konzum

Broj TSza novi konzum

Ukupan broj TS

*Cijena sa ugradnjom KM/kom

Cijena TS za postojeći konzum

Cijena TS za novi konzum

Ukupna cijenaKM

50 5 2 7 22.000,00 110.000,00 44.000,00 154.000,00100 10 23 33 28.000,00 280.000,00 644.000,00 924.000,00150 2 14 16 30.000,00 60.000,00 420.000,00 480.000,00200 8 4 12 32.500,00 260.000,00 130.000,00 390.000,00250 1 4 5 34.000,00 34.000,00 136.000,00 170.000,00300 4 5 9 35.000,00 140.000,00 175.000,00 315.000,00350 1 0 1 37.000,00 37.000,00 0,00 37.000,00400 5 2 7 39.000,00 195.000,00 78.000,00 273.000,00450 1 0 1 42.000,00 42.000,00 0,00 42.000,00600 4 1 5 48.000,00 192.000,00 48.000,00 240.000,001000 1 0 1 67.000,00 67.000,00 0,00 67.000,003200 1 0 1 180.000,00 180.000,00 0,00 180.000,00

UKUPNO 43 55 98 1.597.000,00 1.675.000,00 3.272.000,00*sa diktir ekspanzijom tip REFLEX (ELTEC-MULEJ)

Kao cjenovno povoljnije, u daljim proračunima cijene toplotne energije će se koristiti cijene toplotnih podstanica sa zatvorenom ekspanzijom kao tip “varflex”.

Što se tiće fazne realizacije projekta, planira se da u prvoj godini projekta bude investirano cca 0,5 miliona KM, u drugoj godini da se investira dodatnih 0,5 miliona KM i u narednim godinama još 1,0 milion KM.

12.113

11.5. Rekapitulacija investicionih ulaganja

Ukupna osnovna ulaganja po varijanti daljinskog grijanja iz gradske toplane na bio-masu i/ili ugalj su predstavljena u narednoj tabeli (investiciona ulaganja za građevinske, mašinske, elektro, mjerno-regulacione i druge radove, opremu i instalacije).

Tabela 11.5. Troškovi investiranja za grijanje iz toplane na biomasu/ugaljRekapitulacija visine investicije 1.god.

Faza A2.god.Faza B

6. god.Faza C

UkupnoKM

Toplana 5.500.000 3.500.000 4.000.000 13.000.000Vrelovod 130/75 1.500.000 500.000 1.200.000 3.200.000Toplotne podstanice 500.000 500.000 1.000.000 2.000.000Ukupno osnovna ulaganja 7.500.000 4.500.000 6.200.000 18.200.000Ostali troškovi 500.000 300.000 400.000 1.200.000Ukupni troškovi investiranja 8.000.000 4.800.000 6.600.000 19.400.000

Znači da za realizaciju projekta toplifikacije grada Srebrenika, ukupne toplotne snage cca 25 MW, treba planirati finansijska sredstva u iznosu od cca 19.400.000 KM.

Obezbjeđenje investicionih sredstava je moguće realizovati iz različitih izvora, i to: učešće građana za priključak, kreditna sredstva, sredstva koncesionara, podsticajna nepovratna sredstva EU, BiH, FBiH, TK i Općine.

U ovoj studiji je planiran scenario za obezbjeđenje finansijskih sredstava na sljedeći način:

- 10.000.000 KM učešće građana za priključak cca 200.000 m 2 grejnog prostora, gdje je predviđena visina naknade od 50 KM po m 2 .

- kreditna finansijska sredstva u visini 6.400.000 KM.

- podsticajna finansijska sredstva u visini 3.000.000 KM.

11.6. Cijena toplotne energije prema VDI 2067

11.6.1. Cijena primarnih energenata

Primarni energenti koji se koriste u projektu toplifikacije grada Srebrenika su: ugalj i biomasa (95%) i lož-ulje (5%).

Cijene i donja toplotna moć primarnih energenata sa kojima su izvršeni proračuni su:

Ugalj (Mramor): 0,062 KM/kg (Hu=2,916 kW/kg)Biomasa: 0,110 KM/kg (Hu=5,230 kW/kg)Lož-ulje: 2,32 KM/kg (Hu=11,153 kW/kg)

12.114

Cijena energije koju ima u sebi 1kg uglja ili biomase je približno ista i iznosi 0,021 KM/kW, dok je cijena energije lož ulja za oko 10 puta veća i iznosi 0,208 KM/kW.Konačna cijena uglja i biomase zavisi od vrste, kvaliteta i povoljnosti nabavke.Cijena biomase zavisi najviše od postotka vlage koji u sebi ima.Za ugalj kao energent predviđa se ugalj manje granulacije, promjera 0 do 30 mm. U cijene energenata su uračunati transportni troškovi i PDV, a u cijenu biomase uračunati su i troškovi pripreme i mljevenja.

11.6.2. Analiza troškova grijanja i cijena toplotne energije

Proračuni troškova grijanja iz toplane na ugalj/biomasu vršeni su prema normativima VDI 2067 i predstavljeni su tabelarno u prilogu, a u sljedećoj tabeli predstavljene su izračunate vrijednosti troškova i cijene toplotne energije za grad Srebrenik prema njihovim vrijednostima i pripadajućim rješenjima.

Tabela 11.6. Uporedne vrijednosti godišnjih troškova toplote i grijanja

Varijanta grijanja

Troškovi investicijaKM/god

Troškovi održavanjaKM/god

Troškovi energijeKM/god

Troškovi rada

KM/god

Ukupni troškoviKM/god

Cijena toplote

KM/MWht

Mj.cij. grijanjKM/m2

TO biom 1.757.521 370.836 1.064.427 282.533 3.475.317 134,08 2,80TO ugalj 1.757.521 370.836 1.071.336 282.533 3.482.226 134,35 2,80

Možemo konstatovati sljedeće:Na konačnu cijenu topotne energije utiću ukupni godišnji troškovi koji opterećuju proizvodnju, transport i predaju toplotne energije.

Cijena toplotne enrgije grijanjem iz kotlova na biomasu iznosi 134,08 KM/MWht;

Cijena toplotne energije grijanjem iz kotlova na ugalj iznosi 134,35 KM/MWht;

Jedinstvena proračunata cijena zagrijavanja 1m2 grijanog stambenog ili poslovnog prostora iznosila bi u grejnoj sezoni (plačanje u 6 mjeseci) 2,80 KM/mj.m2, odnosno godišnji trošak za grijanje 1m2 grejnog prostora bi iznosio 16,80 KM/god.m2. postoji mogućnost da se toplotna energija naplačuje tokom cijele godine, u kojem slučaju bi mjesećna cijena grijanja po m2 grejnog prostora iznosila 1,40 KM/m2.

Preračunata mjesećna cijena grijanja za jedan stanbeni prostor od 50 m2 bi iznosila 139 KM/mj.50m2 u grejnoj sezoni ili za godinu dana iznos bi bio 840 KM/god.

Godišnji iznos za grijanje jednog stanbenog prostora od 50 m2 je ekvivalent cijeni potrošnje oko 8 tona uglja iz rudnika KREKA.

Napomena:Da bi se projekat toplifikacije grada realizovao, neophodno je da se u većini stanbenih i poslovnih objekata izvrše adaptacije postojećih sistema centralnog grijanja ili ugradnja nove opreme i instalacija sekundarne mreže grijanja. Troškovi postavljanja sekundarne mreže centralnog grijanja u objektima pada na teret objekta odnosno na teret samog potrošača toplotne energije.

12.115

Cijena ugradnje sekundarne mreže (instalacija sa grejnim tijelima) za stambene objekte zavisi od izbora opreme i instalacija i prema iskustvenim podacima može da iznosi 35-50 KM po m2

grejnog prostora.

* * *

12. EKONOMSKA EVALUACIJA PROJEKTA


12.1.1. Procjena investicionih ulaganja i cijena toplote

Ekonomska analiza realizacije projekta toplifikacije grada Srebrenika radi se za toplotni kapacitet izvora toplote cca 25 MW i toplotni konzum veličine 200.000 m2 zagrijavanog prostora.

Ukupna ulaganja za realizaciju projekta toplifikacije grada Srebrenika iz gradske toplane na bio-masu i/ili ugalj su predstavljena u narednoj tabeli:

Faze gradnje: 1.god.Faza A

2.god.Faza B

6. god.Faza C

UkupnoKM

Ukupno osnovna ulaganja u opremu 7.500.000 4.500.000 6.200.000 18.200.000Ostali troškovi 500.000 300.000 400.000 1.200.000Ukupni troškovi investiranja 8.000.000 4.800.000 6.600.000 19.400.000

Za realizaciju projekta toplifikacije grada Srebrenika, ukupne toplotne snage 25 MW, treba planirati finansijska sredstva u iznosu od cca 19.400.000 KM.Obezbjeđenje investicionih sredstava je moguće realizovati iz različitih izvora, i to: učešće građana za priključak, kreditna sredstva, sredstva koncesionara, podsticajna nepovratna sredstva EU, BiH, FBiH, TK i Općine.U ovoj studiji je planiran scenario za obezbjeđenje finansijskih sredstava na sljedeći način:- 10.000.000 KM učešće građana za priključak cca 200.000 m 2 grejnog prostora, gdje je predviđena visina naknade od 50 KM po m 2 . - kreditna finansijska sredstva u visini 6.400.000 KM.- podsticajna finansijska sredstva u visini 3.000.000 KM.

U proračunima će se koristiti sljedeći parametri za isporuku toplotne energije: Grejna sezona traje 6 mjeseci; Isporuka toplotne energije je kontinuirana sa noćnim prekidom od 6 sati; Proračunski broj sati grijanja iznosi 3240 h; Prosječna angažovana snaga toplotnog konzuma iznosi cca 10 MW; Proračunska vrijednost isporučene toplote za grejnu sezonu iznosi 25.920.000 kWh; Proračunska grejna površina konzuma iznosi cca 200.000 m2; Za proračunsku kamatnu stopu (kredit na 15 godina) uzima se 4,850 %; Za godišnje troškove održavanja uzima se 1% vrijednosti investicije za građevinske objekte, cjevovode, el. i hidro instalacije, 2% za toplotne podstanice i 3% za kotlove.

U proračunima cijene koštanja toplotne energije uzeti su svi pretpostavljeni troškovi koji opterečuju tu cijenu, svedeni na godišnje troškove i troškove po jedinici proizvedene i distribuirane toplotne energije, a to su: investicioni troškovi (amortizacije, kamate, osnivačka ulaganja-projektovanje i inžinjering, saglasnosti, obrtna sredstva i sl.); troškovi održavanja

12.116

(rezervni dijelovi, potrošni materijal, usluge isl.); troškovi energije (gorivo i sirovine, el.energija i sl.) i troškovi rada (plate i naknade zaposlenih, ostali troškovi u koje spada i koncesiona naknada). Za dodijeljenu koncesiju, koncesionar plaća novčanu naknadu.

Budući da iznos koncesione naknade utvrđuje vlada TK na prijedlog Komisije za koncesije, u ovoj Studiji nije precizirana visina koncesione naknade, već je ista prikazana u sklopu ostalih troškova.

Koncesionar je dužan na ime koncesije Vladi Federacije BiH izdvojiti jednokratni iznos u visini 1.5% vrijednosti investicionih ulaganja u projekat, što u slučaju toplifikacije grada Srebrenika iznosi 291.000 KM. Projicirano je da da koncesionar navedeni finansijski iznos obezbijedi iz vlastitih sredstava.

Proračunska cijena toplotne energije iz toplane na biomasu i ugalj je 134,35 KM/MWht, a proračunska mjesećna cijena zagrijavanja 1m2 grijanog prostora iznosi 2,80 KM/mj.m2 (plačanje u 6 mjeseci u grejnoj sezoni), ili 1,40 KM/mj.m2 (plačanje tokom cijele godine).U prvoj godini realizacije projekta planira se zagrijavanje cca 50.000 m2 prostora, u drugoj godini 100.000 m2 i u 6.toj godini zagrijavanje svih 200.000 m2 prostora. Projicirano je da će naplata potraživanja za zagrijavanje stanbenog i poslovnog prostora biti 100%.

12.1.2. Modeli izgradnje, finansiranja i korištenja energetskih objekata

Cilj ekonomske i finansijske analize strategije razvoja energetskog sektora F BiH ogleda se u definiranju modela za optimiziranje finansijskih aspekata svakog pojedinacnog projekta koji je predviđen akcionim planom koji je usvojio Parlament F BiH na prijedlog Vlade F BiH. Razlozi za hitno poduzimanje aktivnosti povećanja proizvodnih kapaciteta posebno u elektro-energetskom sektoru mogu se ogledati u potrebi zadovoljavanja sve većih domaćih potreba za energijom zbog očekivanog budućeg razvoja industrije unutar BiH, ali i radi eventualnog izvoza i prodaje na burzi struje što može pozitivno uticati na trgovinski bilans naše države. Iz navedenog razloga potrebno je u potpunosti podržati proces strateškog investiranja u dodatne proizvodne energetske kapacitete kroz poslovne modele vezane za „joint venture“ aranžmane i ostale modele strateškog investiranja za koje se opredijeli Vlada F BiH a sve u cilju jačanja strateške pozicije domaćih kompanija u regionu. Osnovni cilj Vlade F BiH je, da putem realizacije strategije razvoja energetskog sektora omogući domaćim kompanijama da postanu prepoznatljiv partner u regionu u okviru navedene industrije u smislu strateške konkurentske pozicije. Na ovaj način se stvaraju pretpostavke da se unaprijedi poslovanje kompanija u svim poslovnim segmentima sa namjerom da strategija razvoja energetskog sektora bude generator razvoja ukupne industrije unutar F BiH i cijele BiH, ali i generator za stvaranje pogodnije klime za dodatne FDI (Foreign Direct Investments) direktne strane investicije u smislu stvaranja dobre energetske platforme, koja je potrebna kao resursni imput o bilo kojoj vrsti biznisa da je riječ. Navedene aktivnosti će dovesti do ekonomskog razvoja i rasta uz povećanje stope zaposlenosti i zadovoljstvo svih interesnih skupina u našoj zemlji.U kontekstu navedenog prilikom realizacije predstojećih strateških projekata potrebno je koristiti sve savremene metode i tehnike koje poznaje menadžment ljudskih resursa u smislu selekcije najboljih ljudskih resursa prioritetno iz internih ali po potrebi i iz eksternih izvora u smislu internih i eksternih konkursa što znaci da se u narednom periodu može očekivati potreba i za novim kadrovima a posebno ljudskim resursima čija znanja i vještine ne posjeduju rezidentni zaposlenici.[1]

12.117

Tokom faze evaluacije projekata, nakon kompletiranja fizibiliti studije potrebna je rigorozna finansijska analiza. Potrebno je odrediti optimalnu strukturu kapitala što je veoma važno za uspješno finansijsko praćenje projekta. Ako sponzor investicionog projekta nije sposoban da sam osigura dovoljne iznose finansijskih sredstava prema principu optimalnog odnosa indeksa duga u odnosu na imovinu onda se moraju tražiti dodatni izvori finansiranja sve dok nivo vlastitih sredstava ne bude takav da se postigne optimalna struktura kapitala ili se trebaju koristiti drugi finansijski instrumenti. Nadalje, finansijski inženjering zahtjeva kreiranje projekata u okviru održive finansijske realnosti. Održivost projekta se analizira najčešće od strane vlasnika imovine i investiranih sredstava bilo da se radi o javnom ili privatnom kapitalu. Prvi korak kod svake investicije je prikupljanje i procjena svake informacije vezane za projektne troškove i kalkulaciju gotovinskog toka ostvarenog realizacijom projekta. U jednostavnim uvjetima poslovanja gotovinski tok predstavlja razliku izmedu novca koji dolazi i novca koji odlazi iz okvira odredenog projekta. Svaka investiciona prilika može u potpunosti biti opisana putem gotovinskog toka koji generira. Izvjesnost komponenti gotovinskog toka determinira i rizike povezane sa drugim investicijskim prilikama kao oportunitetne troškove. Da bi se mogla kalkulirati vrijednost projekta tokom određenog broja godina a na bazi toga i procjena gotovinskog toka projektanti moraju uzeti u obzir vremensku vrijednost novca kroz aspekte NPV kalkulacije. Bazićni je princip da se kod investiranja vodi računa o vremenskoj vrijednosti novca. Teorijske pretpostavke BOT finansijskog modela se mogu predstaviti kako slijedi:1. Finansiranje projekata se zasniva na kombinaciji imovine i duga. Raspoloživost fondova se pretpostavlja kao neograničena varijabla zbog toga što nema mogućnosti pohranjivanja fondova da se poveča dug ili imovina energetskog sektora nego se pretpostavlja da postoji nedostatak dobrih energetskih projekata što i jeste u konkretnoj situaciji slućaj. Nadalje, projekti uopceno predstavljaju jednostavne investicione konstrukcije sa jedinstvenom stopom povrata na uloženi kapital (IRR). Drugim riječima neto gotovinski tok mijenja svoj smjer samo jednom (pravi jedan obrt). Tako, neto gotovinski tok tokom perioda izgradnje je negativan a pozitivan je tokom perioda korištenja-operiranja energetskih objekata.2. Kredit može biti na raspolaganju iz jednog izvora ili iz večeg broja izvora pod istim uvjetima godišnjih jednakih anuiteta. Zbog potrebe za brzim ostvarenjem budućih prihoda u okviru energetskih projekata moguće je iskoristiti ovakvu formu otplate. Nadalje, pretpostavlja se postojanje naknade za obradu i definiranje kredita i ista se uključuje u anuitete kredita radi pojednostavljenja modela.3. Postoji odreden grace period za početak otplate kredita koji je jednak trajanju konstrukcionog perioda, odnosno perioda izgradnje objekta. Uopćeno, grace period treba da bude jednak periodu vremena izgradnje objekta zbog ne postojanja regresivnosti ili postojanja limitirane regresivnosti finansijske prirode, odnosno otplata dugova u ovom slućaju zavisi isključivo od prihoda projekta.4. Troškovi eksproprijacije zemljišta trebaju biti uključeni u bazne troškove projekta.5. Gotovinski tokovi u vrijeme izgradnje energetskih objekata trebaju biti prethodno procijenjeni u cijelosti.6. Jedinična cijena energije predstavlja opadajuču funkciju tokom otplatnog perioda kredita i konstantnu vrijednost nakon otplate kredita. 7. Kompletna amortizacija ukupnih troškova projekta je poznata tokom operacionog perioda.

Pored navedenog BOT modela ovdje je potrebno spomenuti i model linearnog programiranja na bazi koga je i razvijen svaki model optimizacije finansijske konstrukcije uz određena ogranićenja. Za ovakav tip modela (linearan i matematički) generalno postoji mogučnost široke primjene, pa je kao takav dobar reprezent za modele ekonomskog odlučivanja u cjelini. Funkcija cilja i

12.118

ograničenja moraju biti u linearnoj formi. Model lineranog programiranja se veoma rašireno koristi kod investicionih projekata i kapitalnih troškova i služi kao osnova za različite finansijske softverske pakete koji služe kao automatski kalkulatori za optimizaciju investicija uz zadata ogranicenja. Cilj je minimizirati troškove investiranja (kapitalni budžet) ili/i maksimizirati IRR što predstavlja najbolji način za računanje optimalne stope povrata na investirani kapital.

Opredjeljenje za realizaciju reformske razvojne strategije, koja je zasnovana na samoodrživom i ujednaćenom ekonomskom razvoju, koja bi Federaciji Bosne i Hercegovine vratila kreditnu sposobnost na međunarodnom tržištu kapitala, uspostavila funkcionalnu tržišnu ekonomiju i ojačala sposobnost domaćih privrednih subjekata da izdrže konkurenciju na vanjskim tržištima, moguće je, dobrim dijelom, ostvariti uvođenjem koncesionih odnosa u obavljanju privrednih djelatnosti koje koriste prirodna bogatstva, dobra u opštoj upotrebi i djelatnosti od općeg interesa kao određenu vrstu uloga. Na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine koncentrirana su ekonomski značajna prirodna bogatstva i planirana je izgradnja niza infrastrukturnih objekata, koji se, kada je u pitanju jedan broj ovih potencijala, već duže vrijeme koriste i daju, ekonomski i društveno značajan doprinos razvoju. Na osnovu privrednih i infrastrukturnih potencijala i njihovog do sada ostvarenog i planiranog korištenja i realnih mogućnosti njihovog razvoja, broja zaposlenih i stepena njihove obučenosti, tehničke opremljenosti i dostignutog nivoa tehnološkog razvoja tih sektora, vrijednosti osnovnog kapitala, nivoa strućnih i drugih istraživanja, ostvarenog obima uvoza-izvoza, kao i drugih parametara, uoćavaju se potrebe da se raspoloživi privredni potencijali moraju istraživati, eksploatisati i koristiti u skladu sa savremenim dostignućima nauke, tehnike i tehnologije uz optimalno upravljanje na osnovu savremenog menadžerstva. Imajući u vidu ograničenost vlastitih izvora finansiranja, u Federaciji Bosne i Hercegovine, i potrebe razvoja privrednog i infrastrukturnog kompleksa, te polazeći od suštinskog opredjeljenja za vlasničkom transformacijom određenih industrijskih sektora i razvoj na tržišnim osnovama, kao i davanja koncesija po definisanim uslovima, u Federaciji Bosne i Hercegovine, je potrebno stvoriti aktivniji i fleksibilniji zakonski ambijent za privlaćenje domaćih i stranih investitora za ulaganja u privredu putem davanja koncesija. Sistem koncesija je označen kao jedan od oblika privatnih, stranih ili domaćih ulaganja koji stvara pretpostavke za rezultiranje pozitivnim efektima za državu, kao što su: - plasman domaćeg ili inostranog kapitala u investicione projekte;- uvođenje i jačanje konkurencije;- transfer tehnologije u know-how;- povečanje kvaliteta i raznovrsnosti proizvodnje i usluga;- povećanje kreditnog rejtinga zemlje;- angažovanje domaćih proizvodnih kapaciteta;- povečanje nivoa zaposlenosti;- uvečanje operativne efikasnosti;- uvečanje fiskalnih i parafiskalnih prihoda;- efekat uvodenja poslovanja, po standardima razvijenih zemalja, i drugo.[51]

12.2. Dinamički proračuni ekonomskih efekata toplifikacije grada

Dinamički proračuni ekonomskih efekata Projekta toplifikacije grada Srebrenika su rađeni za varijantu grijanja iz gradske toplane na čvrsto gorivo (ugalj/biomasa).Kao ulazni podaci za dinamički proračun korišteni su sljedeći pokazatelji:

12.119

- Izgradnja toplane je fazna, prilagođena predviđenom rastu toplotnog konzuma. U prvoj godini realizacije Projekta predviđa se izgradnja jednog toplotnog izvora snage 5-6 MW. U drugoj godini realizacije Projekta predviđa se izgradnja još jednog toplotnog izvora snage 5-6 MW. U 6-toj godini realizacije Projekta se predviđa izgradnja još jednog izvora toplote snage 10-15 MW.

- Ukupna investiciona ulaganja u Projekat toplifikacije grada iznose 19.400.000 KM. Korištenje eksternih nepovratnih finansijskih izvora je planirano fazno, prema planu realizacije Projekta po sistemu obezbjeđenja nepovratnih sredstava (Opština, Kanton, Federacija i drugi subjekti) i okvirnog kreditiranja; U prvoj godini je potrebno obezbijediti 8,0 miliona KM i omogućiti zagrijavanje 50.000 m2 stanbenog i poslovnog prostora. Od 8,0 miliona KM, učešće građana za priključak bi iznosilo 2,5 miliona KM, nepovratna sredstva 1,5 mil. KM i kreditna sredstva 4,0 mil. KM. U drugoj godini realizacije projekta potrebno je obezbijediti 4,8 mil. KM, a od toga bi 2,5 mil. KM iznosilo učešće građana za priključak, 0,5 KM nepovratna sredstva i 1,8 mil. kreditna sredstva. U šestoj godini realizacije Projekta potrebno je obezbijediti 6,6 mil. KM, od toga bi bilo 5,0 mil. KM učešće građana za priključak, 1,0 mil. KM nepovratna sredstva i 0,6 mil. KM kreditna sredstva;

- Projicirana cijena priključka na izvor toplote iznosi 50 KM/m2 grejnog prostora;

- Projektovana cijena toplote za zagrijavanje stanbenog i poslovnog prostora iznosi 1,4 KM/m2 sa plačanjem tokom cijele godine (12 mjeseci). Stvarna cijena toplotne energije će zavisiti od konačnih investicionih ulaganja, cijene energenata i pratečih troškova proizvodnje i distribucije toplote. Cijena toplote će se utvrđivati prema odgovarajučoj metodologiji.

- Korištenje nepovratnih sredstava na nivou EU, a na ime subvencije za korištenje obnovljivih izvora toplote i ekološkog goriva nije uzeto u razmatranje. Ukoliko se obezbijede dodatna nepovratna sredstva za investiranje u predmetni projekat, cijena toplotne energije se može korigovati u korist potrošača.

- Ostali ulazni parametri korišteni u ovom radu se nalaze u statičkom proračunu Projekta toplifikacije prema normativu VDI 2067, koji je dat u prilogu ove Studije.

12.2.1. Dinamička ocjena i rentabilnost Projekta

U dinamičkoj ocjeni utvrđuje se rentabilnost i likvidnost projekta, a polazne informacije za tu ocjenu sadržane su u izrađenom finansijskom i ekonomskom toku projekta, čija se izrada temelji na sljedećim postavkama:

- Ekonomski tok projekta rađen je u trajanju od 17 godina, a temelj je razdoblje fazne izgradnje kapaciteta i otplate kredita. Inače, projekat je projiciran na 30 godina eksploatacije.

- Svi podaci su svedeni na godišnji nivo (osnovna jedinica: 1 godina).

- U utvrđenom vijeku projekta nema reinvestriranja dobiti.

- U izradi imenovanih tokova koriste se i podaci iz izrađenih ostalih analitičkih podloga, a koje su iznesene u prethodnim poglavljima ovog Projekta.

Kao temelj za utrđivanje rentabilnosti izrađen je ekonomski tok projekta, u kojem su izvedeni (za svaku godinu) odgovorajaći neto primici i to nakon evidentiranja, po tom iznosu, svih primanja (primici) i davanja (izdaci) u toku vijeka Projekta.

12.120

U narednim tabelama je predstavljen ekonomski tok Projekta toplifikacije grada Srebrenika prema scenariju grijanja iz toplane na čvrsto gorivo (ugalj/biomasa).

12.121

12.2.1.-1. Ekonomski tok investicije

Tabela 12.1. Ekonomski tok investicije (vrijednosti prikazane u 1.000 KM) NAZIV FIRME: TOPLANA SREBRENIK

Redni 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025

broj 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

1 PRIHODI OD NAPLATE RAČUNA 840 1.680 1.680 1.680 1.680 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360

2 OSTALI PRIHODI

3 UKUPAN PRIHOD 840 1.680 1.680 1.680 1.680 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360

RASHODI

4 MATERIJAL I SIROVINE 237 475 475 475 475 950 950 950 950 950 950 950 950 950 950 950 950

5 AMORTIZACIJA 267 427 427 427 427 647 647 647 647 647 647 647 647 647 647 647 647

6 ENERGIJA 30 60 60 60 60 120 120 120 120 120 120 120 120 120 120 120 120

7 POPRAVCI I ODRŽAVANJE 50 100 100 100 100 370 370 370 370 370 370 370 370 370 370 370 370

8 PLATE ZAPOSLENIH 100 150 150 150 150 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300

9 OSTALE KOMUNALNE USLUGE 10 20 20 20 20 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40

10 KAMATA 0 194 268 249 230 210 221 199 177 155 132 110 88 66 44 22 0

11 OSTALI TROSKOVI 10 20 20 20 20 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40

12 UKUPNI RASHODI 704 1.446 1.520 1.501 1.482 2.677 2.688 2.666 2.644 2.622 2.599 2.577 2.555 2.533 2.511 2.489 2.467

13 DOBIT PRIJE OPOREZIVANJA 136 234 160 179 198 683 672 694 716 738 761 783 805 827 849 871 893

14 POREZ NA DOBIT 10% 14 23 16 18 20 68 67 69 72 74 76 78 81 83 85 87 89

15 DOBIT POSLIJE OPOREZIVANJA 123 211 144 161 179 615 605 625 645 665 685 705 725 745 764 784 804

16 DISKONTOVANA VRIJEDNOST 117 192 125 134 141 463 434 428 421 414 407 399 392 384 376 368 359

17 DISKONTOVANA VRIJEDN. AM 254 388 388 370 353 510 464 443 422 403 384 366 349 333 318 303 289

18 UKUPNO DOBIT+AMORTIZACIJA 371 580 513 504 494 973 899 871 843 817 791 766 741 717 693 671 648

PRIHODI

Ekonomski tok pokazuje pozitivno poslovanje u svakoj godini posmatranog ekonomskog vijeka Projekta toplifikacije grada Srebrenika.

Upoređivanjem bruto i neto dobiti sa uloženim sredstvima dobijamo pokazatelje rentabilnosti po godinama.

12.122

12.2.1.-2. Rentabilnost investicije

Tabela 12.2. Pokazatelji rentabilnosti po godinama (vrijednosti prikazane u 1.000 KM) NAZIV FIRME: TOPLANA SREBRENIK

Redni 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025

broj 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

1 PRIHODI OD NAPLATE RAČUNA 840 1.680 1.680 1.680 1.680 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360

2 OSTALI PRIHODI 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

3 UKUPAN PRIHOD 840 1.680 1.680 1.680 1.680 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360 3.360

4 UKUPNI RASHODI 704 1.446 1.520 1.501 1.482 2.677 2.688 2.666 2.644 2.622 2.599 2.577 2.555 2.533 2.511 2.489 2.467

5 DOBIT PRIJE OPOREZIVANJA 136 234 160 179 198 683 672 694 716 738 761 783 805 827 849 871 893

6 POREZ NA DOBIT 10% 14 23 16 18 20 68 67 69 72 74 76 78 81 83 85 87 89

7 DOBIT POSLIJE OPOREZIVANJA 123 211 144 161 179 615 605 625 645 665 685 705 725 745 764 784 804

8 ULOŽENA SREDSTVA 8.000 12.800 12.800 12.800 12.800 19.400 19.400 19.400 19.400 19.400 19.400 19.400 19.400 19.400 19.400 19.400 19.400

9 Bruto dobit/uložena sredstva 1,70 1,83 1,25 1,40 1,55 3,52 3,47 3,58 3,69 3,81 3,92 4,04 4,15 4,26 4,38 4,49 4,61

10 Neto dobit/uložena sredstva 1,53 1,65 1,13 1,26 1,39 3,17 3,12 3,22 3,32 3,43 3,53 3,63 3,74 3,84 3,94 4,04 4,14

PRIHODI

Iz pregleda prethodne tabele zaključujemo da je neto rentabilnost predmetnog Projekta iznad vrijednosti uloženih sredstava.

Realno je očekivati da se koriste porezne olakšice u smislu reinvestiranja dobiti čime dobijamo još povolnije pokazatelje rentabilnosti.

12.123

12.2.2. Ocjena likvidnosti Projekta

Polazeći od toga da je likvidnost projekta njegova sposobnost da u svakom vremenu utvđenog ekonomskog vijeka podmiruje svoje finansijske obaveze, izrađen je finansijski tok, kako bi se na temelju izvedenih neto primitaka mogla analizirati likvidnost u predmetnom slučaju.

Tabela 12.3. Gotovinski tok Projekta (vrijednosti prikazane u 1.000 KM) NAZIV FIRME: TOPLANA SREBRENIK

Redni 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025

broj GOTOVINSKE NAPLATE 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

1 UČEŠĆE GRAĐANA U INVESTICIJI 2.500 2.500 0 0 0 5.000 0 0 0 0 0

2 NAPLATA RAČUNA 1.397 2.618 2.618 2.618 3.666 3.666 3.666 3.928 3.927 4.155 4.155 4.155 4.155 4.155 4.155 4.155 4.155

3 GOTOVINA IZ DRUGIH IZVORA 1.500 500 0 0 0 1.000 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

4 KREDITI 4.000 1.800 0 0 0 600 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

5 UKUPNA GOTOVINSKA PRIMANJA 9.397 7.418 2.618 2.618 3.666 10.266 3.666 3.928 3.927 4.155 4.155 4.155 4.155 4.155 4.155 4.155 4.155

GOTOVINSKE ISPLATE

6 MATERIJAL I SIROVINE 237 475 475 475 475 950 950 950 950 950 950 950 950 950 950 950 950

7 NABAVKA OPREME 8.000 4.800 0 0 0 6.600 0 0 0 0 0

8 ENERGIJA 30 60 60 60 60 120 120 120 120 120 120 120 120 120 120 120 120

9 POPRAVCI I ODRŽAVANJE 50 100 100 100 100 370 370 370 370 370 370 370 370 370 370 370 370

10 PLATE ZAPOSLENIH 100 150 150 150 150 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300 300

11 POREZI I DOPRINOSI

12 OSTALE KOMUNALNE USLUGE 10 20 20 20 20 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40

13 KAMATA 0 194 268 249 230 210 221 199 177 155 132 110 88 66 44 22 0

14 OSTALI GOTOVINSKI TROSKOVI 10 20 20 20 20 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40

15 UKUPNE GOTOVINSKE ISPLATE 8.437 5.819 1.093 1.074 1.055 8.630 2.041 2.019 1.997 1.975 1.952 1.930 1.908 1.886 1.864 1.842 1.820

16 NETO PRIMITAK 960 1.599 1.525 1.544 2.611 1.636 1.625 1.909 1.930 2.180 2.203 2.225 2.247 2.269 2.291 2.313 2.335

17 POCETNA GOTOVINA 0 960 2.292 3.422 4.571 6.787 8.028 9.198 10.652 12.127 13.852 15.600 17.370 19.162 20.976 22.812 24.667

18 GOTOVINSKI SALDO PRIJE KREDITA 960 2.559 3.817 4.966 7.182 8.423 9.653 11.107 12.582 14.307 16.055 17.825 19.617 21.431 23.267 25.125 27.002

19 IZNOS KREDITA/OTPLATE 0 -267 -395 -395 -395 -395 -455 -455 -455 -455 -455 -455 -455 -455 -455 -458 0

20 KRAJNJI GOTOVINSKI SALDO 960 2.292 3.422 4.571 6.787 8.028 9.198 10.652 12.127 13.852 15.600 17.370 19.162 20.976 22.812 24.667 27.002

21 KRAJNJI KREDITNI SALDO 4.000 5.533 5.138 4743 4.348 4.553 4098 3.643 3188 2733 2278 1823 1368 913 458 0 0

12.124

U pogledu likvidnosti Projekta, a na temelju izvedenih Neto primitaka finansijskog toka u domaćoj valuti, utvrđeno je sljedeće: Uz pretpostavku korištenja bankarskih kredita u početnim godinama izgradnje pojedinih faza, Projekat iskazuje zadovoljavajuću

likvidnost jer ni u jednoj godini nisu iskazani negativni neto primici. U godini ulaganja planira se ostvariti predloženi način zatvaranja finansijske konstrukcije, a uz to u toj godini se planira ostvariti i

pozitivan uticaj projekta, kroz pokretanje djelatnosti. U svim godinama rada projekta tj. kad se ostvaruje planirano poslovanje, evidentan je pozitivan učinak projekta na finansijski

potencijal, jer se ostvaruje neto dobit. Prema tome, uz pretpostavku zatvorene finansijske konstrukcije, projekat pokazuje samoodrživost i ostvaruje pozitivne učinke na

povećanje finansijskog potencijala ulagača-investitora.

12.2.3. Metoda razdoblja povrata uloženih sredstava

Razdoblje povrata visine investiranih sredstava je potrebno vrijeme da prihodi od projekta pokriju sve troškove ulaganja. U predmetnom slučaju povrat uloženih sredstava uslijediti će u godinama ekonomskog vijeka, pa je s obzirom na to projekat rentabilan i prihvatljiv za izvedbu.

Prethodno navedena tvrdnja temelji se na sljedećem proračunu povrata uloženih sredstava:

Tabela 12.4. Pregled povrata uloženih sredstava (vrijednosti prikazane u 1.000 KM) NAZIV FIRME: TOPLANA SREBRENIK

Redni Ukupno 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025

broj PRIHODI 1 - 17 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

1 DOBIT PRIJE OPOREZIVANJA 10.206 136 234 160 179 198 683 672 694 716 738 761 783 805 827 849 871 893

2 Diskontovana dobit prije oporezivanja 6.170 130 213 139 148 157 514 483 475 468 460 452 444 435 426 417 408 399

3 DOBIT POSLIJE OPOREZIVANJA 9.185 123 211 144 161 179 615 605 625 645 665 685 705 725 745 764 784 804

4 Diskontovana dobit poslije oporezivanja 5.553 117 192 125 134 141 463 434 428 421 414 407 399 392 384 376 368 359

5 ULOŽENA SREDSTVA 19.400 8.000 4.800 0 0 0 6.600 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

6 Diskontovana vrijed.uloženih sredstava 16.963 7.630 4.366 0 0 0 4.967 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

7 Amortizacija 9.732 267 427 427 427 427 647 647 647 647 647 647 647 647 647 647 647 647

8 Diskontovana vrijednost amortizacije 6.338 254 388 388 370 353 510 464 443 422 403 384 366 349 333 318 303 289

9 Diskont. amortizacija+neto dobit 11.891 371 580 513 504 494 973 899 871 843 817 791 766 741 717 693 671 648

12.125

12.2.3-1. Proračun povrata uloženih sredstava (sa učešćem nepovratnih sredstava)

Razdoblje povrata uloženih sredstava izračunava se kao odnos uloženih sredstava i prosječno godišnje ostvarene dobiti na uložena sredstva. Procjenjuje se da će visina ukupno uloženih sredstava za projekat toplifikaciju grada Srebrenika iznositi 19.400.000 KM. Izuzimajući iz ukupno uloženih sredstava učešće građana (uplata priključka za toplifikaciju u visini 50 KM/m2 x 200.000 m2 = 10.000.000 KM) i nepovratna sredstva Opštine, Kantona, Federacije i drugih subjekata (visina ovih sredstava se procjenjuje na 3.000.000 KM) , diskontovana vrijednost preostalih sredstava za posmatrani period iznosi 5.920.000 KM.U vezi s tim imamo sljedeće pokazatelje:

Razdoblje povrata iz neto dobiti

=Diskont.Uložena sredstva

=5.920

= 18,3Prosječna diskontovana dobit 5.500/17

Uložena sredstva vratila bi se iz neto dobiti za 18,3 godine. Pokazatelj je rezultat faznog ulaganja koje je odložilo i stvaranje prihoda i povrata za oko 6 godina koliko iznosi prosječan rok investiranja u ovoj fazi projekta.

Razdoblje povrata iz bruto dobiti


=5.920

= 16,3Prosječna diskontovana bruto dobit 6.170/17

Uložena sredstva bi se za 16,3 godina vratila iz bruto dobiti.

Razdoblje povrata iz neto dobiti+amortizacije


=5.920

= 8,5Prosječna diskont.neto dobit+amortiz. 11.900/17

Uložena sredstva bi se za 8,5 godina vratila iz neto dobiti sa amortizacijom.

Razdoblje povrata iz bruto dobiti+amortizacije


=5.920

= 8,0Prosječna diskont.bruto dobit+amortiz. 12.500/17

Uložena sredstva bi se za 8,0 godina vratila iz bruto dobiti sa amortizacijom.

12.2.3-2. Proračun povrata uloženih sredstava (bez učešća nepovratnih sredstava)

Procjenjuje se da će visina ukupno uloženih sredstava za projekat toplifikaciju grada Srebrenika iznositi 19.400.000 KM, a diskontovana vrijednost za posmatrani period iznosi 16.963.000 KM.

Razdoblje povrata iz neto dobiti


=16.963

= 51,9Prosječna diskontovana dobit 5.553/17

Uložena sredstva vratila bi se iz neto dobiti za 52 godine. Pokazatelj je rezultat faznog ulaganja koje je odložilo i stvaranje prihoda i povrata za oko 6 godina koliko iznosi prosječan rok investiranja u prvoj fazi projekta.

Razdoblje povrata iz bruto dobiti


=16.963

= 46,7Prosječna diskontovana bruto dobit

6.170/17

Uložena sredstva bi se za 46,7 godina vratila iz bruto dobiti.

Razdoblje povrata iz neto dobiti+amortizacije


=16.963

= 24,2Prosječna diskont.neto dobit+amortiz. 11.891/17

Uložena sredstva bi se za 24,2 godine vratila iz neto dobiti sa amortizacijom.

Razdoblje povrata iz bruto dobiti+amortizacije


=16.963

= 23,0Prosječna diskont.bruto dobit+amortz. 12.508/17

Uložena sredstva bi se za 23 godine vratila iz bruto dobiti sa amortizacijom.12.2.4. Metoda neto sadašnje vrijednosti projekta

U sljedećoj tabeli je predstavljena neto sadašnja vrijednosti Projeketa toplifikacije grada Srebrenika iz gradske toplane na čvrsto gorivo (ugalj/biomasa).

Tabela 12.5. Neto sadašnje vrijednosti Projekta (vrijednosti prikazane u 1.000 KM)NAZIV FIRME: TOPLANA SREBRENIK

GodinaNetodobit

Diskontni faktor 4,85%

Diskontovana vrijednost

Diskontni faktor8%

Diskontovana vrijednost

1 136 0,9537 130 0,9259 1262 234 0,9096 213 0,8573 2013 160 0,8676 139 0,7938 1274 179 0,8274 148 0,735 1325 198 0,7891 157 0,6806 1356 683 0,7526 514 0,6302 4317 672 0,7178 483 0,5835 3928 694 0,6846 475 0,5403 3759 716 0,6530 468 0,5002 35810 738 0,6228 460 0,4632 34211 761 0,5939 452 0,4289 32712 783 0,5665 444 0,3971 31113 805 0,5403 435 0,3677 29614 827 0,5153 426 0,3405 28215 849 0,4914 417 0,3152 26816 871 0,4687 408 0,2919 25417 893 0,4470 399 0,2703 24118 893 0,4264 381 0,2502 22419 893 0,4066 363 0,2317 20720 893 0,3878 346 0,2145 19221 893 0,3699 330 0,1987 17722 893 0,3528 315 0,1839 16423 893 0,3365 300 0,1703 15224 893 0,3209 287 0,1577 14125 893 0,3060 273 0,146 13026 893 0,2919 261 0,1352 12127 893 0,2784 249 0,1252 11228 893 0,2655 237 0,1159 10329 893 0,2532 226 0,1073 9630 893 0,2415 216 0,0994 89

Ukupno: 21.816 9.955 6.507

Metoda neto sadašnje vrijednosti projekta obuhvata ukupne učinke kroz čitav ekonomski vijek. Kod toga se uvažavaju vremenske postavke, a tehnikom diskontiranja budući efekti ulaganja svode se na sadašnju vrijednost tj. na vrijednost iz razdoblja ulaganja. U ovom slučaju primjenjena je diskontna stopa od 4,85% godišnje, a ekonomski vijek je trideset godina.

Upoređujući diskontovani iznos ulaganja 5.920.000 KM sa prosječnim neto gotovinskim tokom za 30 godina u iznosu 9.955.000 KM zaključujemo da je pozitivna vrijednost projekta 68% veća od ulaganja.

Upoređujući diskontovani iznos ulaganja (bez učešća nepovratnih sredstava) 16.963.000 KM sa prosječnim neto gotovinskim tokom za 30 godina u iznosu 9.955.000 KM zaključujemo da je vrijednost projekta 41% manja od ulaganja.

CXXVII

Kako je (u slučaju učešća nepovratnih sredstava) sadašnja neto vrijednost primitaka veća od sadašnje vrijednosti ulaganja to se može konstatovati da je investicioni program prihvatljiv sa stanovišta ulagača.U slučaju da se ne obezbijede nepovratna sredstva u projekat toplifikacije grada Srebrenika, to je sadašnja neto vrijednost primitaka manja od sadašnje vrijednosti ulaganja i u tom slučaju projekat nije prihvatljiv sa stanovišta ulagača.

12.2.5. Metoda interne stope rentabilnosti

Interna stopa rentabilnosti je ona diskontna stopa kod koje je neto sadašnja vrijednost projekta jednaka nuli to jest diskontovana vrijednost ulaganja jednaka je diskontovanoj vrijednosti neto primitaka. U našem slučaju to daje stopu diskonta 8,90% za uložena sredstva.

Interna stopa rentabilnosti je veća od cijene pozajmljenih sredstava te je projekat prihvatljiv.

12.3. Ocjena osjetljivosti Projekta Koristeći se podacima iz računa dobiti i gubitaka, i to podacima iz reprezentativne godine izvedena je osjetljivost projekta na promjene kod korištenja uslužnih kapaciteta. S obzirom na to da su kod tih postupaka zapravo u pitanju odnosi između fiksnih i varijabilnih troškova, bilo je potrebno izvršiti njihovo razgraničenje kao što je učinjeno u sljedećem prikazu (u 000 KM) u punom kapacitetu.

1. FIKSNI TROŠKOVI (FT) 963- Amortizacija 640- Bruto plaće 282- Ostalo 41

2. VARIJABILNI TROŠKOVI (VT) 1.510 3. UKUPNI TROŠKOVI (UT) 2.473 4. UKUPNI PRIHODI (UP) 3.360

Minimalan opseg usluge i realizacije

PRAG RENTABILNOSTI se određuje iz izraza:

Gmin = [FT / (UP – VT)]x 100 = [963 / (3360 – 1.510)]x100 = 52,05%

Iz prethodnog rezultata slijedi: Prag rentabilnosti za reprezentativnu godinu je pri korištenju prodajnih kapaciteta na 52,05%. To znači da će se prihvatljivi poslovni rezultati ostvarivati i sa prometom nižim od 47,95% od programiranog, ali u tom slučaju bez dobiti (postignuta granična rentabilnost).

12.4. Zakljna razmatranja

* Nosilac projekta daljinskog grijanja Srebrenika je općina Srebrenik;

* Proračun ekonomske evaluacije je rađen za varijantu daljinsko grijanje iz gradske toplane na biomasu/ugalj;

CXXVIII

* Investiciona ulaganja za varijantu grijanja iz gradske toplane na biomasu i ugalj pokazuje ekonomsku samoodrživost i rentabilnost;

* Prikazani proračuni su rađeni na bazi okvirnog kreditiranja sa pretpostavljenom kamatnom stopom 4,85%. Proračunom je dokazano da je projekat rentabilan sa kreditima do kamatne stope u visini 8,90%;

* U scenariju realizacije projekta sa učešćem nepovratnih sredstava, sadašnja neto vrijednost primitaka veća je od sadašnje vrijednosti ulaganja pa se može konstatovati da je investicioni program prihvatljiv sa stanovišta ulagača. (U slučaju da se ne obezbijede nepovratna sredstva u projekat toplifikacije grada Srebrenika, to je sadašnja neto vrijednost primitaka manja od sadašnje vrijednosti ulaganja i u tom slučaju projekat nije prihvatljiv sa stanovišta ulagača.)

* Upoređujući diskontovani iznos ulaganja u pokretanje projekta toplifikacije, sa prosječnim neto gotovinskim tokom za 30 godina, pozitivna vrijednost projekta je 68% veća od ulaganja.

* Procjena rizika je u uskoj vezi sa faktorima prijetnji koje dolaze iz eksternog okruženja i slabosti koje dolaze iz internog okruženja.Imajući u vidu pokazatelje analize uspješnosti projekta toplifikacije grada Srebrenika kao i opredjeljenje za realizaciju predloženih poslovnih strategija može se konstatovati da ne postoje značajniji rizici za realizaciju ovog projekta.Za slučaj da dođe do nešto značajnijih odstupanja dejstva predviđenih faktora okruženja ona zbog stabilnosti tekućeg poslovanja nemogu dovesti u pitanje povrat zahtijevanih kreditnih sredstava.

* Ocjena društvene rentabilnosti: Predloženi projekat koncesije na toplifikaciju grada Srebrenika stvara pretpostavke za rezultiranje pozitivnim efektima za užu i širu društvenu zajednicu, kao što su:

- plasman domaćeg ili inostranog kapitala u investicione projekte;- uvođenje i jačanje konkurencije;- transfer tehnologije u know-how;- povečanje kvaliteta i raznovrsnosti proizvodnje i usluga;- povećanje kreditnog rejtinga zemlje;- angažovanje domaćih proizvodnih kapaciteta;- povečanje nivoa zaposlenosti;- uvečanje operativne efikasnosti;- uvečanje fiskalnih i parafiskalnih prihoda;- efekat uvodenja poslovanja, po standardima razvijenih zemalja, i td.

* Generalno treba istaći da je projekat toplifikacije grada Srebrenika po svim ekonomskim kriterijima opravdan tj. da će imati pozitivne ekonomske efekte kako za koncesionara tako i za cjelokupno BiH društvo.

* * *

13. JAVI INTERES PROJEKTA TOPLIFIKACIJE GRADA

13.1. Uvodno razmatranje

Procjena javnog interesa treba da ukaže na ekonomsku, političku, sociološku i opštu opravdanost davanja koncesije na komunalnu djelatnost: snabdijevanje grada Srebrenika sa toplotnom energijom. U ovom poglavlju će se izvršiti analiza i ocjena svih segmenata javnog interesa predmetne koncesione djelatnosti.

CXXIX

Utvrđivanje javnog interesa je direktno vezano za ekonomsku opravdanost projekta toplifikacije grada Srebrenika, što je i obrađeno u ovoj studiji u ekonomskoj analizi projekta toplifikacije. Politička opravdanost je potvrđena kroz ocjenu efekata koji ulaganje i obavljanje koncesione djelatnosti ima na razvoj i zadovoljenje potreba uže i šire društvene zajednice, a oni su nepobitni imajući u vidu sve pozitivne efekte koje ovaj projekta sa sobom donosi: zapošljavanje domaćih materijalnih i ljudskih resursa i povećanje standarda življenja u gradu.Budući da projekat toplifikacije grada podržava preko 90% stanovnika grada Srebrenika, što je utvrđeno sprovedenom anketom u 2007. godini, to je potvrđena i sociološka opravdanost predmetnog projekta, jer će ovim projektom većina članova grada Srebrenika zadovoljiti svoje potrebe za grijanjem stanbenog i poslovnog prostora na jedan kvalitetniji i bolji način.Uticaji koncesione djelatnosti na životnu sredinu predstavljeni su u posebnom poglavlju: Uticaj toplifikacije grada Srebrenika na okoliš. Studija uticaja koncesione djelatnosti na okoliš je potvrdila i ekološku opravdanost ovog Projekta.

Kratkoročni i dugoročni ciljevi koncesioniranja su da se obezbijedi sigurno i kvalitetno snabdijevanje grada Srebrenika sa toplotnom energijom uz zadovoljenje svih kriterija javnog interesa tj. projekat toplifikacije grada treba da obezbijedi: ekonomsku, političku, sociološku, ekološku i opštu opravdanost davanja koncesije, a što je ovom Studijom i potvrđeno.

U našem okruženju većini potrošaća se toplotna energija naplaćuje preko kvadratnog metra stambenog prostora koji se grije. Ovaj sistem naplate toplotne energije ima nedostataka jer ne stimuliše potrošača na štednju a javljaju se situacije da ukoliko je utrošak toplotne energije velik zbog nepovoljnih klimatskih uslova, to je jedinična cijena grijanja za potrošaća relativno manja, odnosno, povoljnija u odnosu na individualno grijanje. U protivnom slućaju, kada su klimatski uslovi blaži, to je fiksna cijena po kvadratu grejnog prostora nepovoljnija za potrošača u odnosu na individualno zagrijavanje. Zbog ove činjenice poslovanje u proizvodnji toplotne energije znatno varira i zavisi od vremenskih uslova, što je nepovoljno u smislu planiranja i određivanja stvarne godišnje cijene toplotne energije kao i u smislu racionalne potrošnje iste. U ovom slućaju krajnji potrošač toplotne energije nije stimulisan za njenu racionalnu potrošnju. Cilj je da se toplotna energija naplačuje prema njenom stvarnom utrošku i u ovoj Studiji će se na taj način i razmatrati, s tim što će se, radi komparacije sa cijenama grijanja u drugim gradovima u kojima se vrši naplata po m2 grejnog prostora, procjenjivati i prosječna cijena grijanja po m2 grejnog prostora.

13.2. Javni interes razvoja energetike BiH

Cilj analize javnog interesa strategije razvoja energetskog sektora F BiH ogleda se u definiranju modela za optimiziranje finansijskih aspekata svakog pojedinačnog projekta koji je predviden akcionim planom koji je usvojio Parlament F BiH na prijedlog Vlade F BiH. Pored mikroekonomske analize i definiranja općeg modela za optimizaciju svakog od predvidenih projekata ovdje je potrebno napomenuti i makroekonomske aspekte ranije navedenih aktivnosti. Razlozi za hitno poduzimanje aktivnosti povećanja proizvodnih kapaciteta posebno u elektro-energetskom sektoru mogu se ogledati u potrebi zadovoljavanja sve večih domaćih potreba za energijom zbog očekivanog budućeg razvoja industrije unutar BiH, ali i radi eventualnog izvoza i prodaje na burzi struje što može pozitivno uticati na trgovinski bilans naše države. Iz navedenog razloga potrebno je u potpunosti podržati proces strateškog investiranja u dodatne proizvodne energetske kapacitete kroz poslovne modele vezane za „joint venture“ aranžmane i ostale modele strateškog investiranja za koje se opredijeli Vlada F BiH, a sve u cilju jačanja strateške pozicije domačih kompanija u regionu. Osnovni cilj Vlade F BiH je, da putem realizacije strategije razvoja energetskog sektora

CXXX

omoguci domacim kompanijama da postanu prepoznatljiv partner u regionu u okviru navedene industrije u smislu strateške konkurentske pozicije. Na ovaj način se stvaraju pretpostavke da se unaprijedi poslovanje kompanija u svim poslovnim segmentima sa namjerom da strategija razvoja energetskog sektora bude generator razvoja ukupne industrije unutar F BiH i cijele BiH, ali i generator za stvaranje pogodnije klime za dodatne FDI (Foreign Direct Investments) direktne strane investicije u smislu stvaranja dobre energetske platforme, koja je potrebna kao resursni imput o bilo kojoj vrsti biznisa da je riječ. Navedene aktivnosti će dovesti do ekonomskog razvoja i rasta uz povečanje stope zaposlenosti i zadovoljstvo svih interesnih skupina u našoj zemlji.[1]

Postoji još mnogo razloga zbog kojih treba ulagati u povečanje efikasnosti korištenja energije, a ne samo u nove izvore energije. Sektor potrošnje energije neče moći da plaća sve skuplju i skuplju energiju i to će se odraziti na privredivanje energetskog sektora, odnosno dovelo bi do usporavanja razvoja cijele države. Energetski sektor mora biti svjestan da može opstati na tržištu samo ukoliko on, pomognut državnom administracijom, vodi računa da se u sektoru potrošnje smanji potrošnja energije kroz povečanje efikasnosti njenog korištenja. Adekvatna prodajna cijena energije će biti prihvačena od strane potrošaca energije, samo ukoliko on racionalno troši energiju. Mada niko ne osporava značaj promocije energijske efikasnosti postoji mnogo razloga zašto se potencijal za unapredenje energijske efikasnosti u potpunosti ne ostvaruje u mnogim zemljama u tranziciji. Postoje mnoge barijere na energijskom tržištu koje ometaju realizaciju potencijala energijske efikasnosti. Stoga je zadatak vlade države da identifikuje te prepreke i da projektuje i primjenjuje pravni okvir politike i programe za energijsku efikasnost.[1]

Pored tradicionalno prisutnih zahvata u poboljšanje funkcioniranja centralnog grijanja (CG), važno je napomenuti da neke osnovne organizacione mjere imaju največe potencijale u djelovanju na racionalno korištenje energije iz sistema CG. To se u prvom redu odnosi na uvođenje mjerenja toplotne energije i naplate prema stvarnoj potrošnji kod individualnih potrošaca i na uvođenje pripreme sanitarne tople vode pomoču toplote iz sistema CG. Nijedna od tih mjera trenutno nije prisutna u provedbi, osim djelimično kod nekih komercijalnih potrošaca i kolektivno mjerenje ispred zgrada kao eksperimentalno mjerenje i naplata kao pilot projekat 1600 mjerača. Uvođenje ovih principa bi znatno povečalo racionalnost korištenja toplotne energije, proširilo tržište i poboljšalo uvjete poslovanja, ućinivši sisteme CG konkurentnijim izborom. U pogledu mogučnosti rekonstrukcija i poboljšanja djelovanja daljinskog grijanja u Bosni i Hercegovini, primarni cilj bi trebao biti povečanje energetske efikasnosti, te poboljšanja funkcioniranja, poslovanja i konkurentnosti komunalnih poduzeća. To se odnosi na djelovanja sa strane proizvodnje i distribucije, te sa strane potrošnje toplotne energije. [1]

Stepen naplate isporučene toplotne energije predstavlja ključan moment razvoja i poslovanja ovih preduzeća. Upravo povečanjem postotka naplačene usluge može se odvojiti komunalno preduzeće od položaja socijalno uvjetovane javne djelatnosti i približiti se tržišnim uslovima poslovanja. U poratnim uslovima je situacija s naplatom ozbiljno prijetila opstanku pojedinih preduzeća, ponegdje je situacija i dalje ozbiljna, te se privatnim potrošacima zbog neplaćanja obustavljala usluga grijanja. Međutim, tradicija djelovanja centralnog grijanja, nivo solidarnosti, postepeno poboljšavanje tržišnih uslova i drugi faktori omogučili su njegovo daljnje djelovanje i razvoj. Projekcije razvoja centralnog grijanja u Bosni i Hercegovini su ovisne o scenarijima razvoja gasne mreže i potrošnje energije odnosno ekonomskog rasta. [1]

Uzimajući u obzir različite tehnologije i opcije za energetski sektor, globalni okvir sačinjava devet principa, koji predstavljaju osnovu za savremene energetske sisteme:

CXXXI

1. Razvoj energetike u budućnosti mora biti podržan i proširen napretkom u energetskoj efikasnosti, te obnovljivim i malo zagađujućim, održivim tehnologijama niskog stepena rizika i opterećenja za okolinu.

2. Korištenje obnovljivih resursa ne smije preći kapacitete njihovog regiona.3. Opterećenja životne sredine vezana za korištenje energije trebaju se ograničiti na nivoe

koji ne prelaze regeneraciju i/ili adaptaciju kapaciteta ekosistema.4. Korištenje energetskih tehnologija sa potencijalom visokog rizika i malom tolerancijom

nedostataka se mora svesti na najmanju moguću mjeru.5. Tranzicija energetskih sistema ka održivosti treba se provesti tako da efekti

zapošljavanja i ostali socijalni aspekti budu pozitivni.6. Negativni uticaji moraju se ograničiti do nivoa koji se mogu kompenzovati pomoću

drugih politika.7. Koncept upravljanja energetskim resursima mora slijediti demokratske principe i uzeti

u obzir interese budućih generacija.8. Globalna pravda i jednake mogućnosti u energetskom sektoru vode do posebne

odgovornosti industrijalizovanih zemalja, što se posebno odnosi na fer uslove trgovine.9. Tehničke i socijalne inovacije igraju ključnu ulogu u procesu tranzicije ka održivim

energetskim sistemima i zbog toga se moraju jačati.

Navedeni elementi interesa razvoja energetike BiH, a koji su predstavljeni u najnovijim dokumentima vlade BiH [1] i [2], mogu da se primijene i na projekat toplifikacije grada Srebrenika.

13.3. Ocjena javnog interesa toplifikacije grada Srebrenika

Na izbor određene varijante grijanja osim tehničkih osobenosti, znaćajnu ulogu imaju ekonomski pokazatelji i politički aspekti svakog pojedinačnog rješenja. U narednim tabelama su predstavljeni osnovni tehnički, ekonomski i politički pokazatelji toplifikacije.

Tabela 13.1. Tehničke karakteristike toplifikacije grada Srebrenika

Varij-anta

Isporuka toplote

korisniku

Potrebno postrojenje u

zgradi

Transport Instalisana snaga

postrojenjaResursa do mjesta

proizvodnje toplote ili rezervoara

Toplote do korisnika

BiomasaPutem

instalacije centralnog grijanja u

zgradi

Stanicasa brojilom i

izmjenjivačem toplote

Cestovnim saobraćajem iz regije

TK vrelovod od toplane do topl.stanica u objektu itoplovod u

objektu

kod dimenzionisanja

kotlovatreba predvidjeti

osnovni kapacitet u visini

60% snage konzuma i

kapacitet za vršnu snagu

Ugalj Željeznicomiz Mramora

Lož ulje Saobraćajem iz inostranstva

Tabela 13.2. Prednosti i nedostaci toplifikacije grada SrebrenikaVarijantno

rješenje Prednosti Nedostaci

Kotaobiomasa

-Malo zagađenje okoline-Veće zapošljavanje ljudi-Sakupljanjem otpadnog drveta/čišćenje okoline i zapošljava ljude

-Velika početna investicija-Problematika organizovanja sigurnog sakupljanja otpadnog drveta složena- Ima problema sa naplatom toplote

CXXXII

-Cijena grijanja povoljna-EU daje povoljne kredite

Kotaougalj

-Cijena grijanja povoljna-Koristi domaći energent-Zapošljava radnu snagu

-Velika početna investicija-Veće zagađenje okoline (zraka i zemljišta)-Potreban gradski prostor za toplanu i prateće objekte- Ima problema sa naplatom toplote

Kotaolož.ulje

-Manje zagađenje okoline-Visok stepen automatizacije

-Visoka cijena energenta-Srednje velika početna investicija-Zavisnost od inostranog energenta-Potreban gradski prostor za toplanu i prateće objekte- Ima problema sa naplatom toplote

Tabela 13.3. Ekonomska i politička uporedba varijanti daljinskog grijanja Srebrenika

Varijanta

Ekonomska uporedba Uporedba i ocjena po političkim aspektima

Ukupnabodovna ocjena

Cijeneenergenata i opreme

Tržište

Rangiranje

ocjena0 do 5

Porijekloenergenta

Ocjena od 0 do 5(najbolja)

za korištenje lokalnih resursa

otvaranje novih radnih mjesta

poboljšanje

okoliša

TO biomas

a

cijenase orijentiše

prema regionalnom i socijalnom

aspektu

pristup tržištu CO2

certifikata-moguće

finansiranje do 30%

5

TKSrebreničke šume i

pilane

4 5 4 18

TO ugalj

moguće ugovoriti povoljnu nabavnu

cijenu

5TK

Rudnik Mramor

4 4 3 16

TO ložulje

prognoze su da će cijene znatno rasti

tržište nepredvidivo

0

Bliski istokJužna Azija

(nestabilan prostor)

0 3 3 6

Kao što se vidi iz prethodne tabele, prema ekonomskim i političkim pokazateljima, najveću ocjenu je dobilo rješenja daljinskog grijanja iz toplane na biomasu sa 18 poena, zatim slijede grijanje iz toplane na ugalj sa 16 poena i na kraju je grijanje iz toplane na lož-ulje sa 6 poena. Ostala rješenja grijanja imaju znatno lošije pokazatelje i manju opravdanost po pitanju grijanja.

13.4. Zaključna razmatranja

Ako vrednujemo sve elemente javnog interesa Projekta toplifikacije grada Srebrenika, može se zaključiti:

- Projekat toplifikacije će pozitivno uticati na ljudsko zdravlje i sigurnost jer će dovesti do gašenja oko hiljadu individualnih ložišta u gradu i eliminisaće izgradnju novih malih kotlovnica. Radom toplane biti će obezbijeđene sve potrebne mjere da se uticaj emisija dovede u granične i dozvoljene vrijednosti.

CXXXIII

- Projekat neće imati negativan uticaj na odvijanje poljoprivredne aktivnosti i proizvodnje jer je toplana smještena izvan naseljenog područja u industrijskoj zoni grada, gdje je već u radu kamenolom građevinskog preduzeća «Ingram» Srebrenik.- Projekat bi znatno povećao racionalnost korištenja toplotne energije, proširio tržište i poboljšao uvjete poslovanja, ućinivši sistem daljinskog grijanja konkurentnijim izborom.- Največe potencijale u djelovanju na racionalno korištenje energije iz sistema daljinskog grijanja imaće uvođenje mjerenja toplotne energije i naplate prema stvarnoj potrošnji kod individualnih potrošaca i na uvođenje pripreme sanitarne tople vode pomoću toplote iz sistema daljinskog grijanja.- Projekat će dovesti do ekonomskog razvoja i rasta Općine i regiona uz povečanje stope zaposlenosti i zadovoljstvo svih interesnih skupina u gradu i šire.- Budući da Projekat toplifikacije grada podržava preko 90% stanovnika grada Srebrenika, što je utvrđeno sprovedenom anketom u 2007. godini, to je potvrđena i sociološka opravdanost predmetnog projekta, jer će ovim projektom većina članova grada Srebrenika zadovoljiti svoje potrebe za grijanjem stanbenog i poslovnog prostora na jedan kvalitetniji i bolji način.- Od strane općinskih organa biti će tačno definisana lokacija za izgradnju toplane sa pratečom infrastrukturom i neće postojati smetnje oko vlasništva nad zemljištem.

Nakon svega iznesenog te sagledavanja stanja prije realizacije projekta toplifikacije grada može se izvesti opšti zaključak da će ovaj projekat imati pozitivan socio-ekonomski, politički i ekološki uticaj u gradu Srebreniku, te da je po svim segmentima javnog interesa opravdan.Dokumentom o politici dodjele koncesije za toplifikaciju grada Srebrenika će se postići ekonomska opravdanost kako za pojedinca tako i za širu društvenu zajednicu (Općina, Kanton i šire). Kroz nova zapošljavanja u okviru novog privrednog društva i provođenja investicione gradnje, osigurat će se socijalno zbrinjavanje pojedinaca i grupa uposlenika, a samim tim i stvoriti povoljna politička klima u okviru šire društvene zajednice.

Literatura

1. Strateški plan i program razvoja energetskog sektora Federacije BiH, Vlada FBiH-Federalno ministarstvo energije, rudarstva i industrije, Sarajevo, februar 2008. godine

2. Studija energetskog sektora u BiH, Modul 9-Daljinsko grijanje, Šifra projekta: BHP3 EES TEPRP Q 04/05 WB, Energetski institut Hrvoje Požar-Hrvatska, Soluziona-Španjolska, Ekonomski institut-Banjaluka, Rudarski institut-Tuzla, BiH, 08.01.2008.

3. Studija o mogućnostima toplifikacije grada Srebrenika sa prijedlogom rješenja, Sincom- Tuzla, Juni 2006. godine

4. Obrada i definisanje pitanja energenta za realizaciju projekta toplifikacije grada Srebrenika, Općina Srebrenik, Juni, 2008. godine

5. Zakon o komunalnim djelatnostima, Sl.novine TK br.11/05, 19.dec.2005.6. Zakon o koncesijama TK, Sl.novine TK br.90/01, 5/04.7. Dokument o politici dodjele koncesija na području TK, Sl.novine TK br.7/06, 30

avg.2006

* * *

14. ZAKLJUČAK

Na osnovu projektnog zadatka za izradu Studije tehno-ekonomske opravdanosti realizacije projekta toplifikacije grada Srebrenika, a u svrhu provođenja aktivnosti za dodjelu koncesije

CXXXIV

na djelatnost proizvodnje, transporta i isporuke toplotne energije potrošaćima u gradu Srebreniku, izrađena je ova Studija i generalni zaključci Studije su:

1. Nosilac izrade Studije tehno-ekonomske opravdanosti realizacije projekta toplifikacije grada Srebrenika je Općina Srebrenik. 2. Studija je rađena za kapacitet toplotnog konzuma zone «Centar I» koji je u ovom momentu ekonomski opravdano realizovati i ćiji kapaciteti iznose cca 25 MW, dok je za toplifikaciju prigradskih naselja sa dodatnim kapacitetom od cca 25 MW projektovan samo magistralni cjevovod, radi mogućnosti naknadne realizacije toplifikacije, tj. nakon sticanja odgovarajuće ekonomski opravdane gustine toplotnog konzuma.3. Ovoj Studiji prethodio je postupak obrade i definisanja pitanja energenta za toplifikaciju grada Srebrenika. Pitanje izbora energenta je razmatrala komisija i stručni tim za realizaciju projekta tolifikacije grada Srebrenika, i opredjelila se za sljedeće: «Rješenje toplifikacije grada Srebrenika sa toplanom na ugalj i bio-masu se može svrstati u najpovoljnije rješenja sa stanovišta cijene jedinice toplotne energije prema statičkom proračunu po VDI-normama. Opravdano je da navedeno rješenje daljinskog grijanja grada Srebrenika kao ekonomski i politički najpovoljnije bude prihvaćeno i da bude osnova za izradu tehno-ekonomske studije opravdanosti u procesu realizacije Projekta daljinskog grijanja grada Srebrenika.»Ovakav zaključak je prihvatila komisija i stručni tim za realizaciju projekta tolifikacije grada Srebrenika, na sastanku održanom 17.06.2008. godine i uputila ga na razmatranje Općinskom vijeću Srebrenika.4. Lokacija za toplanu predložena od strane Opštinskih organa je u industrijskoj zoni grada, lokalitet građevinskog preduzeća INGRAM-Srebrenik. Za objekat toplane i prateču infrastrukturu je potrebno osigurati cca 20000 m2 prostora, optimalnih dimenzija 100x200 m. Od strane općinskih organa biti će tačno definisana lokacija za izgradnju toplane sa pratečom infrastrukturom i naće postojati smetnje oko vlasništva nad zemljištem.5. Toplana bi se sastojala iz sljedećih objekata sa tehnološkim cjelinama:

I. Zatvoreni skladišni prostor za gorivo sa transportnim sistemom (ugalj i/ili biomasa), dimenzija cca.50x32 metra.II. Strojarnica u koju se smještaju kotlovske jedinice, izmjenjivači i pumpna stanica sa pratečom opremom i instalacijama, dimenzija cca.30x19 metara.III. Cikloni, ventilatori i dimnjaci, dimenzija cca.30x5 metara.IV. Prateča oprema i infrastruktura.

6. Za osnovne parametre kotlova u gradskoj toplani su odabrane sljedeće vrijednosti: Medij: zasićena para, pritiska: 13 bara, temperature: 195°C.Izmjenjivač: para-kondenzat 195/90°C // v.voda 130/75°C.(Prethodni prijedlog ne isključuje mogućnost izbora kotla sa drugim radnim parametrima).7. Za primarnog nosioca toplote izabrana je vrela voda temperaturnog režima potis/povrat: 130/75°C; ΔT=55°C, a sekundarna strana bi imala toplotne parametre vode 90/70°C. (Prethodni prijedlog ne isključuje mogućnost izbora nekog drugog toplotnog režima vode kao primarnog nosioca toplote).8. Za toplotne izmjenjivačke stanice kod potrošača izabrane su kompaktne toplinske stanice, sa odgovarajućom elektro, mašinskom i mjernoregulacionom i sigurnosnom opremom i instalacijama. 9. Realizacija projekta toplifikacije zone „Centar I“ je projicirana u fazama, što povlaći za sobom i faznu izgradnju toplotnog izvora. Predviđa se izgradnja tri kotlovske jedinice, približnog kapaciteta 2 x 5 MW i 1 x 15 MW.

CXXXV

10. Cijena toplotne enrgije grijanjem iz kotlova na biomasu iznosi 134,08 KM/MWht, a cijena toplotne energije grijanjem iz kotlova na ugalj iznosi 134,35 KM/MWht.Jedinstvena proračunata cijena zagrijavanja 1m2 grijanog stambenog ili poslovnog prostora iznosila bi u grejnoj sezoni (plačanje u 6 mjeseci) 2,80 KM/mj.m2, odnosno godišnji trošak za grijanje 1m2 grejnog prostora bi iznosio 16,80 KM/god.m2. Postoji mogućnost da se toplotna energija naplačuje tokom cijele godine, u kojem slučaju bi mjesećna cijena grijanja po m2

grejnog prostora iznosila 1,40 KM/m2.11. Investiciona ulaganja za varijante grijanja iz gradske toplane na biomasu i ugalj pokazuje ekonomsku samoodrživost i rentabilnost.12. Iz finansijskog toka gotovine, u svim godinama se mogu izvršiti sve preuzete obaveze po predmetnom Projektu, te je Projekat toplifikacije grada Srebrenika i sa gledišta likvidnosti prihvatljiv.13. Imajući u vidu pokazatelje analize uspješnosti projekta toplifikacije grada Srebrenika kao i opredjeljenje za realizaciju predloženih poslovnih strategija može se konstatovati da ne postoje značajniji rizici za realizaciju ovog projekta.14. Realizacija projekta toplifikacije grada Srebrenika pozitivno će uticati na djelimično rješavanje centralnog problema BH-društva, a to je problem nezaposlenosti. Naime, ovim projektom se predviđa direktno zapošljavanje 20-25 novih zaposlenika i indirektno mnogo veći broj na proizvodnji i pripremi energenata (ugalj i biomasa), što će imati posredne i neposredne koristi za društvo.15. Projektom se predviđa nabavka suvremene opreme i primjena optimalnih rješenja u pogledu tehnologije i organizacije sistema toplifikacije grada koji će bitno uticati na obim i kvalitet proizvodnje, transporta i predaje toplotne energije.16. Realizacija ovog projekta nema štetna dejstva za radnu snagu i životnu sredinu, odnosno projekat neće proizvesti povečanje štetnog dejstva na ekologiju u mikro i makro okruženju. Toplifikacija grada Srebrenika ima ekološke prednosti za grad i veći konfor stanovanja u odnosu na grijanje putem lokalnih kotlovnica, odnosno lokalnih izvora toplote.17. Nakon sagledavanja stanja prije realizacije projekta toplifikacije grada Srebrenika, može se konstatovati da će ovaj projekat imati pozitivan socio-ekonomski, politički i ekološki uticaj u gradu Srebreniku, te da je po svim segmentima javnog interesa opravdan.18. Dokumentom o politici dodjele koncesije za toplifikaciju grada Srebrenika će se postići ekonomska opravdanost kako za pojedinca tako i za širu društvenu zajednicu (Općina, Kanton i šire). Kroz nova zapošljavanja u okviru novog privrednog društva i provođenja investicione gradnje, osigurat će se socijalno zbrinjavanje pojedinaca i grupa uposlenika, a samim tim i stvoriti povoljna politička klima u okviru šire društvene zajednice. 19. U daljoj realizaciji Projekta toplifikacije grada Srebrenika treba sprovesti sljedeće aktivnosti: Usvajanje (davanje saglasnosti) na tehno-ekonomsku studiju od strane Komisije za koncesije TK; Koncesor sačinjava prijedlog poziva na tender čiji su elementi propisani članom 22.Zakona o koncesijama i dostavlja Komisiji za koncesije na razmatranje i odobravanje; Nakon odobravanja predloženog poziva na tender koncesor raspisuje poziv na tender i provodi aktivnosti na prikupljanju ponuda; Komisija razmatra i vrednuje dostavljene ponude i predlaže Vladi TK dodjelu koncesije najpovoljnijem ponuđaču; donošenjem odluke o dodjeli koncesije, koncesor sačinjava prijedlog ugovora o dodjeli koncesije u skladu sa članom 27.Zakona o koncesijama; Komisija daje saglasnost na prijedlog ugovora; Potpisivanje ugovora; Registracija firme za proizvodnju i distribuciju toplotne energije; Izrada projektne dokumentacije; Izrada i usvajanje poslovnog plana realizacije Projekta; Realizacija Projekta daljinskog grijanja grada Srebrenika. * * *

CXXXVI

studija tehno-ekonomske opravdanosti realizacije projekta toplifikacije grada srebrenika

Documents