tekst hans stokkermans LEEFOMGEVING ALS AANJAGER VAN STADSONTWIKKELING

Vergeet de compacte

woningbouw

Door maatschappelijke ontwikkelingen woont een groeiend aantal

mensen in de stad en loopt het platteland leeg. Dit heeft gevolgen voor

de ruimtelijke ordening. Hoe kunnen we steden leefbaar en gezond

houden? Stuur op kwaliteit van de leefomgeving en vergeet de compacte

woningbouw die de laatste decennia de voorkeur genoot.

Bij sturing op de kwaliteit van de leefomgeving staan, in verge­lijking met de traditionele en veelal compactere woningbouw, de natuurlijke behoeften van de mens veel meer centraal. Als uitgangspunt geldt dat er is voorzien in veel ruimte voor een groene, natuurlijke en gevari­eerde leefomgeving in de directe nabijheid van de bewoners. Het resultaat is een gezonde leef­omgeving met een uitdagende en stimulerende werking op de sociale cohesie. Dat bevordert de doelstellingen van de zogenaam­de participatiemaatschappij én

heeft een kostendrukkend effect op welzijn en zorg. Bevolkingsgroei en urbanisatie De bevolking in Nederland neemt, net als elders in de we­reld, de komende decennia toe. Voor Nederland gaat men uit van een toename voor 2016 tot 17.9 miljoen mensen. Ook is duidelijk dat deze bevolkingstoename plaatsvindt via een uitbreiding van stedelijke gebieden ten koste van een afname van de bevolking op het platteland. De druk op de woningbehoefte

neemt hierbij bovendien toe door een toename van het aantal een- en tweepersoons huishou­dens tot maar liefst 43% in 2040. Deze huishoudensverdunning en de vergrijzing zullen effecten hebben op de aard van de vraag naar woningen. De leefbaar­heid in de steden staat hierdoor onder druk, terwijl door de leegloop op het platteland flinke problemen ontstaan op het vlak van leefbaarheid.

Een groot deel van de oplos­sing kan worden gevonden in een stadplanning waarbij de

VAKBLAD GROEN

natuurlijke behoeften van de mens centraal staan. Goede op­lossingen hiervoor zijn voorhan­den, maar vooralsnog zijn door beleidsmakers geen adequate antwoorden geformuleerd. Het uitvoeren vergt namelijk lef, zowel bij de ambtenaren die het voorbereidende werk doen in de ruimtelijke ordening als bij de besluitvormers.

Terug naar de natuur Bij de zoektocht naar deze nieuwe vorm van stadsplanning speelt mee dat de mens, zowel fysiek als in zijn ontwikkeling,

verderaf is komen te staan van zijn natuurlijke leefomgeving. De mens begrijpt zijn eigen leefomgeving niet meer. De melk komt uit de supermarkt en hoe de groenten, granen en vlees worden geproduceerd, is onbe­kend - laat staan dat de bewer­kingsslagen daarna en de impact daarvan op het milieu begrepen kunnen worden. Dat daarnaast een groene en natuurlijke leefomgeving daadwerkelijk een gezondheids- en welzijnsbevor-derende werking heeft, met een sterke sociale relevantie, wordt ook slechts door weinigen echt

gezien. Het is voor veel mensen allemaal te veel en te complex geworden. Dit is een van de oorzaken dat ook bij de planning van woonwijken tot nu toe veel te weinig rekening wordt gehou­den met de natuurlijke behoefte aan een kwalitatief groene en aantrekkelijke leefomgeving, waar bovendien veel ruimte is om elkaar op een natuurlijke manier te ontmoeten.

Waarschijnlijk door tal van voedselschandalen en gezond­heidsproblemen willen groepen mensen inmiddels wél weer

JAARGANG 71 • APRIL 2015 • NUMMER 0 4

Moestuinvereniging De Lentse Aarde maakt het mogelijk voor bewoners van de Nijmeegse woonplaats Lent om biologisch te moestuinieren. Sinds 1 maart 2014 heeft de vereniging de beschikking over een lap grond aan Smitjesland. Hier kan de vereniging gebruik van maken tot in ieder geval 2019.

weten en begrijpen waar het voedsel vandaan komt. Ze zien meer en meer het belang om hun gezondheid op natuurlijke wijze te verbeteren en, belangrijker nog, ze willen daar vooral ook grip op hebben. Tal van initia­tieven zijn door zulke groepen mensen opgezet, zoals lokale voedselproductie in de stad, lokale productiecoöperaties, volkstuinverenigingen en vita-liteitscentra gericht op herstel van stressgerelateerde gezond­heidsproblemen door inzet

van een natuurlijke omgeving. Ook op andere terreinen willen mensen het heft weer in eigen hand nemen, zoals bij energie­collectieven. Een andere ontwikkeling is dat bij het opstellen van milieu­effectrapportages steeds meer stemmen opgaan om ook de sociale aspecten een volwaar­dige rol in de besluitvorming te geven. Deze sociale aspecten betreffen bijvoorbeeld gevoelens van vrijheid, ontspanning en identiteit van de mens in relatie

tot zijn eigen (woon)omgeving, maar ook sociale cohesie en sta­biliteit van de gemeenschap.

Geen focus op gezonde leefomgevingen Gemeenten en provincies zijn helaas traag in het anticiperen op bovengenoemde ontwik­kelingen in de maatschappij. Door de recente economisch moeilijke jaren zijn deze be­stuurders nog druk bezig met het afschrijven van schulden als gevolg van hun beleggingen

VAKBLAD GROEN

in onroerend goed en woning­bouw. Ook is men bezig met de nieuwe taken op sociaal gebied als gevolg van de transities in het sociale domein van de rijksover­heid naar de gemeenten, waarbij ook nog eens een lager budget voor deze taken beschikbaar is. Hun focus ligt hierdoor vooral op het gemeentelijke financiële huishoudboekje op de (te) korte termijn, waardoor onder andere nog steeds wordt bezuinigd op essentiële groenvoorzieningen. Nog altijd liever een bouwkavel extra dan ruime groenvoorzie­ningen in woonwijken. En hier gaat het dus fout! Het is in de bestuurslagen nog steeds niet doorgedrongen dat de aanwezig­heid van voldoende kwalitatief goed en natuurlijk groen zowel de gezondheid als de arbeids­productiviteit bevordert en daarmee de kosten voor zorg en welzijn aanzienlijk kan verlagen. Dit is vreemd, want gemeenten hebben (inmiddels) een heel di­rect belang bij de kostenbeheer­sing van zorg- en welzijnstaken.

Nu gemeenten daadwerkelijk voor zorg- en welzijnstaken ver­

antwoordelijk zijn (geworden), zou je verwachten dat gemeen­ten ook aandacht hebben voor preventieve maatregelen en voor de mogelijkheden waarmee burgers hierin kunnen partici­peren. Het is mogelijk tegelijker­tijd winst te behalen op het vlak van gezondheid en welzijn, ook in financiële zin, maar dat vraagt wel om onorthodoxe maatre­gelen. Een participatiemaat­schappij ontstaat niet door deze van boven af op te leggen, maar door te faciliteren en ruimte te geven. Bij een stadsplanning met leefomgeving als uitgangspunt zijn hiervoor duidelijke aankno­pingspunten te vinden. De focus moet worden verlegd van het aanleggen of in stand houden van compacte, monofunctionele woonwijken naar het creëren van een kwalitatief gezonde en uitdagende leefomgeving. Hoe zo'n leefomgeving eruit kan zien, is hieronder uitgewerkt. Speelse inrichting dichtbij In stadsplanning gericht op de kwaliteit van de leefomgeving ligt de focus op in de wijk geïn­

tegreerde ruime en organisch gevormde groenvoorzieningen. Deze voorzieningen worden in de directe nabijheid van de bewoning aangelegd, op zo'n manier dat de directe omgeving voor de bewoners uitnodigend en inspirerend is om er te ver­toeven en elkaar te ontmoeten. Er worden voorzieningen in de wijk aangebracht, zoals parkjes, speelweiden en volkstuinen. Daarnaast wordt gezorgd voor de aanwezigheid van karak­teristieke bomen (van flink formaat) langs straten, pleinen en dorpsgebouwen. Straten worden vormgegeven door een speelse inrichting met ruimte voor bankjes en picknicktafel. Volkstuinen worden met nadruk niet meer aan de randen van de steden gesitueerd op toevallig braakliggende terreinen, maar juist midden in de woonwij­ken. Ze zijn voorzien van een centrale ontmoetingsplaats met voorzieningen. Er wordt ruimte gecreëerd voor speelweiden, een kleine boomgaard of een weiland voor bijvoorbeeld het houden van pony's, geiten en kippen. Op een uitnodigende en speelse wijze leren kinderen ontdek­ken en spelen, en worden ze uitgedaagd om meer buiten te zijn. Welk kind vindt het nou niet geweldig om na schooltijd al lopend langs het weilandje in de eigen wijk in de bruine ogen van een lieve pony te kijken of de vers gelegde eieren te rapen uit de kippenren? Doordat de voorzieningen dichtbij zijn, worden ook ouderen gestimuleerd om naar buiten te gaan. De woonwijken worden bovendien zo ingericht dat er gelegenheid is voor het maken van diverse korte en gevarieerde wandelingen, om even te ontspannen na een lange werkdag of om de hond uit te laten. Elke woonwijk dient te beschik­ken over een breed scala aan

JAARGANG 71 • APRIL 2015 • NUMMER 04

bovenstaande voorzieningen, die door slim plannen ook in onderlinge samenhang kunnen worden geïntegreerd.

Flinke financiële voordelen Hoe kan dit alles worden gerea­liseerd? Er is immers wel meer woonoppervlakte nodig dan bij reguliere, compacte stadsplan­ning. In bestaande woongebie­den liggen vaak al bestemde deelgebieden braak als gevolg van de crisis. Deze gebieden kunnen worden herbezien om ruimte te bieden aan de hier beschreven invulling. Daar­naast staan, mede als gevolg van de crisis, veel gebouwen leeg door lokale krimp, zoals schoolgebouwen, winkels, lokale bankfilialen. Het in stand houden ervan is veelal niet betaalbaar. Sloop biedt kansen voor herbestemming. Bij nieuw te bouwen woonwijken kan van meet af aan voldoende ruimte worden gereserveerd. Ook moet

immers voor deze taken verant­woordelijk zijn (geworden). Zij kunnen hierin een proactieve rol spelen door bijvoorbeeld het vrijspelen van ambtenaren voor deze taken en door er bestuur­lijk prioriteit aan te geven. Participatiebijeenkomsten met (toekomstige) bewoners kunnen inzicht geven in ideeën en mogelijkheden waardoor er ook draagvlak in de wijk wordt gecreëerd. Vaak komen heel spontaan allerlei ontwikkelin­gen op gang, zoals blijkt uit het voorbeeld van de Lentse Aarde.

Moestuinvereniging De Lentse Aarde Een groepje bewoners in Lent wilde graag een volkstuin en heeft in overleg met de gemeen­te Nijmegen een direct naast de woonwijk gelegen braaklig­gend stuk grond van 4.000 m2 in gebruik genomen als volks­tuin. De grond is bedoeld voor bebouwing, maar in verband met de crisis op de woningmarkt is

Gemeenten moeten inzien dat dergelijke leefgebieden op de langere termijn flinke financiële voordelen gaan bieden

men niet bang zijn om, in het geval van stadsuitbreiding, de­len van omliggende landbouw­gebieden om te vormen in deze op leefomgeving geïnspireerde woonwijken. Het is van belang voor gemeen­ten om in te zien dat dergelijke leefgebieden op de langere ter­mijn flinke financiële voordelen gaan bieden op het vlak van zorg en welzijn, omdat gemeenten

de bouw uitgesteld. De bewoners mogen het stuk grond minimaal vijfjaar gebruiken. Inmiddels zijn er 53 leden en staan er maar liefst 80 op een wachtlijst (die nog wekelijks groeit). En dat binnen twee jaar tijd. De bewoners zijn in gesprek met de gemeente om de oppervlakte van de tuin uit te breiden, zodat de mensen op de wachtlijst ook aan de slag kunnen. Het verzoek de moestuin definitief

op deze locatie te bevestigen als onderdeel van de voorzieningen in de wijk is door de gemeente vooralsnog afgewezen. De economische belangen voor de gemeente zijn hiervoor te groot. Volgens Fred Tank, voorzitter van De Lentse Aarde, heeft de moestuin een groot positief ef­fect in de wijk. De tuinders zijn ongelooflijk enthousiast en het bruist van de positieve energie. De basisschool heeft er een gemeenschappelijk tuin, scho­lieren helpen bij het onderhoud van de tuin en de vereniging organiseert gemeenschappelijke activiteiten. De tuinen fungeren als ontmoetingsplaats: mensen worden bij elkaar gebracht en vriendschappen worden geslo­ten. De komst van de moestuin draagt bij aan een toename van de sociale cohesie in de wijk.

Stadsplanning zoals in Lent heeft ongelofelijk veel voorde­len. Naast een flinke toename in de biodiversiteit in de stad is er sprake van een gezondere en uit­dagendere omgeving, met veel ruimte om elkaar te ontmoeten. Deze aanpak leidt tot verbete­ring van de gezondheid, meer vi­taliteit, veerkracht en daardoor meer kwaliteit van leven van de bewoners. Het ziekteverzuim zal afnemen en de arbeidsproducti­viteit toenemen. Door deze wijze van stadsplanning wordt ook de sociale cohesie bevorderd: de bewoners hebben veel meer contact met elkaar, omdat de natuurlijke momenten daarvoor aanwezig zijn. Kinderen leren spelenderwijs in een natuurlijke omgeving en gaan gaandeweg de waarde ervan inzien. Door de toegenomen sociale samenhang is er meer aandacht voor elkaar en worden proble­men in de wijk veel eerder gesig­naleerd. Hierdoor zal er ook -waar nodig - veel eerder worden ingegrepen. De zo gewenste participatiemaatschappij wordt op een natuurlijke en organische manier georganiseerd.

VAKBLAD GROEN