tasavvufta kaynak

8/13/2019 Tasavvufta kaynak

1/167

T.C.

SELUK NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLM BLMLERANABLM DALI

TASAVVUF BLM DALI

TASAVVUFA GAYR-SLM VE GAYR-SNN

KAYNAK ARAMA ALIMALARI

YKSEK LSANS TEZ

Danman

Yrd. Do. Dr. Hlya KK

Hazrlayan

Mehmet Sami SAYAR

Konya - 2005


2/167

i

NDEKLER

NSZ................................................................................................................................... ii

KISALTMALAR .......................................................................................................................... v

BLM I: ................................................................................................................................... 1

TASAVVUF VE MSTSZM.................................................................................................... 1

A. TASAVVUF VE MSTSZM................................................................................................. 1

A.I. MSTSZM ........................................................................................................................... 1

A.II. TASAVVUF VE MSTSZM ARASINDAKBENZERLKLER FARKLILIKLAR....... 5

B. TASAVVUFUN KAYNAI KONUSUNA METODOLOJK YAKLAIM.......................10

B.I. KAVRAM KARGAASININ GDERLMES................................................................... 10

B.II. SOSYAL BLMLERDE YNTEM PROBLEMNN MESELEYE UYARLANMASI . 16

B.III. ORYANTALSTLERN TAVRININ TAHLL .............................................................. 21

B.IV. DOULU BLM ADAMLARININ MESELEYE BAKIININ GENEL EREVES 28

B.V. TASAVVUFA YABANCI KAYNAKLAR ARAYAN TRK ARATIRMACILAR VE

BUNLARIN GRLERNN TAHLL.........................................................................42

BLM: II ................................................................................................................................62

TASAVVUFUN SLMLVE SNNL ....................................................................62

A. TASAVVUFUN SLAMKAYNAI .................................................................................. 65B. TASAVVUFUN SNNL ................................................................................................ 70

C. TASAVVUFUN DER SLAM LMLERARASINDAKYER .................................... 78

D. SUFLERN SLAM ADINA VERDKLERMCADELELER......................................... 84

E. SFLERN SNNLK ADINA VERDKLERMCADELELER................................... 93

BLM: III............................................................................................................................... 98

TASAVVUFA ZFE EDLEN GAYR-SLAMVE GAYR-SNNKAYNAKLAR. 98

A. TASAVVUFUN YABANCI KAYNAKLARI MESELES............................................... 104

B. TASAVVUFA YABANCI KAYNAKLARDAN GETDDA EDLEN BAZIMESELELER....................................................................................................................... 115

C. TASAVVUFLA LKLENDRLEN BAZI HETEDEROKS GRUPLAR ......................124

D. TASAVVUFA HETEREDOKS GRUPLARDAN GETDDA EDLEN BAZI

DNCELER ........................................................................................................................ 132

SONU..................................................................................................................................... 143

BBLYOGRAFYA.................................................................................................................148


3/167

ii

NSZ

Tasavvuf, Trk-slam kltrnn ayr

lmaz bir paras

d

r. Bu yzden herkesimden insann tasavvuf hakknda olumlu veya olumsuz muhakkak syleyecek bir

eyleri vardr. Ne var ki her sylenen doru olmamakta, bazen kabul edilemez tavrlarn

rn olan szler sarf edilmektedir. te bu durum, tasavvuf metodolojisi asndan;

konu hakkndaki tavrlarn sistematik bir kritiini gerekli klmaktadr.

nemle belirtmek gerekir ki tasavvufta d kaynakl olduu ileri srlen

unsurlarn, klasik tasavvuf kaynaklarnda nasl getiini tesbit edip bunlardier din ve

felsefelerdeki paralel unsurlarla karlatrmak, engin bir dinler tarihi ve felsefe bilgisi

gerektirdii iin buna girimee cesaret edemedik ve dolays ile elinizdeki alma,

tasavvufa gayr-i slam ve gayr-i Snn kaynak isnd eden almalardan rnek vererek,

bunlarn daha ok mantksal elikilerine iret etmekte ve ancak zaman zaman klasik

tasavvuf kaynaklarna inebilmekterdir.

Tasavvufa gayr-i slm ve gayr-i Snn kaynak arama almalarn

deerlendirebilmek iin herhalde ilk nce tasavvuf ve mistisizm kavramlar

n

vebunlarn birbirleriyle olan ilikisini incelemek gerekmektedir. Zira ancak bu ekilde

tasavvufun ftr, slam ve Snn niteliini ortaya koyabilmek mmkn olacaktr. Yine

ancak bu ekilde tasavvufa yabanc kaynak arayan dncelerin yanlglar ortaya

konabilecektir. Dolaysyla almann birinci blmnde tasavvuf ve mistisizm ilikisi

ftr ve slam ynden ele alnacak, bylece tasavvufun slam yn vurgulanmaya

allacaktr.

kinci blmde metodolojik bir yaklam denemesine giriilerektir. Bu

balamda ilk nce mevzu hususunda geerli olan kavram kargaas giderilmeye

allacak; daha sonra sosyal bilimlerde yntem problemi meseleye uyarlanmaya

allacaktr. Burada hususiyetle belirtmek gerekmektedir ki; ne bu kk almann

ve ne de bendenizin ciddi bir metodolojik yaklam ortaya koyamayaca aikrdr.

Ancak tasavvufun kaynameselesinde hkm sren bir kavramsal kargaann, yntem

eksikliinin ve birok metodolojik yanlln varlortadadr. Binaenaleyh tasavvufa


4/167

iii

yabanc kaynaklar arayan dncelerin yanllarnn ve elikilerinin tespiti andan

genel bir metodolojik giriolduka nemlidir.

Tasavufa gayr-i slam ve gayr-i Snn kaynak arayan dnceleri her ne kadar

temelde amalarve meteotlarbirbirine benzese de farklgruba ayrmak meselenin

tahllini kolaylatracaktr. Bu yzden szkonusu tavr; oryantalist dnce, Dou

dncesi ve Trk dncesi balamnda ele alnacak, tasavvufa yabanc kaynaklar

tayin etmeye alan dnceleri tahll edilmeye allacaktr, bu yaplrken mmkn

olduka objektif olunmaya allacaktr. Ancak ama tasavvufun kaynakonusundaki

menfi grleri ortaya koymak olduundan; zaman zaman tasavvuf tarihi aratrmalar

konusunda hakl ve byk bir ne sahip muhterem larmza haddimiz olmadan bazeletiriler getirmemiz icap edecektir.

almann nc blmnde yabanc kaynaklar iddialarna kar dile

getirilen eletirilerin daha net anlalmasadna tasavvufun slam kaynave Snnlik

nitelii zerinde durulacaktr. Bu balamda sfiliin slamlii ve Snnliinin yansra

tasavvufun dier slam ilimler arasndaki mstesn yerine deinilecektir. Bylece

tasavvufun slam bir dnce sistemi olduu zerinde durulacaktr Ne var ki; tm bu

hususlar meselenin teorik ynne delalet eder. yleyse tasavvufun ana kaynaklarnn ve

esas niteliinin daha inandrcbir dille ifade edilmesi iin konunun pratik ynne de

ayrca deinmekte yarar vardr. Bu sebeple sfilerin slam adna ve Snnlik adna

gerekirse canlar pahasna giritikleri fikr ve ameli mcadeleler, baz tarih veriler

nda ortaya konularak; almann ispatlamay hedefledii tez somut delillerle

glendirilmeye allacaktr.

Tasavvufa izafe edilen slam-dkaynaklarincelemeyi hedefleyen Drdncblm, szkonusu yabanc kaynaklarn tek tek ve genel olarak deerlendirilmesiyle

balayacaktr. Daha sonra ise tasavvufa yabanckaynaklardan getii iddia edilen baz

hususlar sfilerin grleri eliinde vuzuha kavuturulmaya allacaktr. Bu blm,

zellikle sfilerin iddetle tenkit ettikleri bazdncelerin onlara nasl yaktrlmaya

alldnn ortaya konulmasve tamamen slam ve ftr gerekliliklerin sonucu olan

bazhususlarn kaynann bile yabancdin ve dncelere nasl dayandrlmaya gayret

edildiinin grlmesi asndan son derece nemlidir.


5/167

iv

Drdnc blm, sfilikle ilikilendirilen heteredoks gruplarn ve gayr-i Snn

dncelerin tahlline ayrlmtr. Aynzamanda Snn olmayan kklere dayandrlmaya

allan baz dncelerin, esasnda tamamen Ehl-i Snnet vel-Cemaat itikad

erevesinde ortaya ktzerinde durulacaktr.

Bu almann her aamasnda desteini esirgemeyen danman hocam Sayn

Yrd. Do. Dr. Hlya KK Hanmefendiye en kalb teekkrlerimi bildirmek

istiyorum. Ayrca eitli vesilelerle grlerinden faydalandm hocam Do. Dr.

Dilaver GRER Beyefendiye de minnettar olduumu bildirmekten mutluluk duyarm.

Mehmet Sami SAYAR

Konya, 2005


6/167


7/167

vi

MEB Milli Eitim Bakanl

MersinNe. Neriyat

Ns. Nsha, Nshas

. lm

s. Sayfa

S Say

Sad: Sadeletiren

sb Serbest Basm

ss Sayfalar

AA amil slam Ansiklopedisi

Tah: Tahkik

TDV Trkiye Diyanet Vakf

Terc: Tercme

TKA Trk Kltrn Aratrma

Trl Tarihli

Trs Tarihsiz

TTK Trk Tarih Kurumu

TTV Trk Tarih Vakf

niv. niversite, niversitesi

vd. Ve Dierleri

Yay. Yaynlar, Yaynclk

( Tek eserinden yararlanlan yazarlarn eserleri ilk kullanmdan sonra ( a.g.e. )ile gsterilirken; birden fazla eserinden yararlanlan yazarlarn dipnot

gsterimlerinin tamamnda eser adyazlmtr. )


8/167

1

BLM I: TASAVVUF VE MSTSZM

A. TASAVVUF VE MSTSZM

Tasavvufu k

saca slm mistisizmi olarak tan

mlayabiliriz. Tasavvufla ilgilimeseleleri etd etmeden nce nasl tasavvufu tanmlamaya ihtiya duyuyorsak;

tasavvufu tanmlamadan nce de mistisizmi kavramaya ylece ihtiya duyarz. Ayrca

mistisizmi tanmak, tasavvufun slm dncesi iinde beliren evrensel ynn

anlamamzsalar.

Mistisizmin ftr din duygusundan kaynaklandaktr. Dinin yerine geerek

baka bir sistem bulunamamolmasndan1ve her ne kadar dindksmnn bulunduu

sylense de mistisizmin dinin ftriliinden kaynaklanm bulunmasndan tr mistikdnce varln insanln varlyla paralel bir ekilde srdrecektir. te tam da bu

yzden tasavvuf farkl ekiller iinde de olsa varln slm dnce dnyasnn

hkimiyet sahasnda srdrmeye namzettir.

Vcudu itibariyle evrensel nitelii haiz slm dncesinin; mistik dncenin

evrensel ynlerini kapsamasndan mteekkil fikr oluuma biz tasavvuf diyoruz. imdi

bu tabirleri biraz aalm:

A.I. MSTSZM

Mistisizm kelimesi Latince kaynakldr.2Dilsiz olmak, gizli olmak, dudaklar

kapamak, gzleri yummak3ve konumamak4anlamlarna gelen bu kelime genel olarak

bir gizlilii ifade etmektedir.

Her ne kadar mistisizm din ve dindolarak iki gruba ayrlsa da5, genel olarak

bu kelimeyle din mistisizm yani herhangi bir dinin snrlariine giren mistik dnce

kastedilmektedir. Mistisizm, btn varlklarn sebebi ve sahibi olan Gerek Varlkla

dorudan ilikinin mmkn olduuna inanmak ve bu ilikiyi kurmak istemek6olduuna

1Erol Gngr,slmn Bugnk Meseleleri, tken Yay. , stanbul, 1983, s. 56.2Hasan Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, Ensar Ne. , stanbul, 2000, s. 12.3Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarkatlar Tarihi, Dergh Yay. , stanbul, 1990, s. 11.4Ylmaz,Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, s. 12.5Hayati Hkelekli,Din Psikolojisi, TDV Yay. , Ankara, 2001, s. 314; Mustafa Kara, Tasavvuf ve

Tarkatlar Tarihi, s. 13.6Hlya Kk, Tasavvuf Tarihine Giri,Nkte Kit.,Konya, 2004, s. 11- 12.


9/167


10/167

3

Bu balamada mistisizmin kayna; dinlerin, felsefelerin, iirin, sanatn,

mziin v.s. ilhamlarn aldklar ayni kaynak; yani bu grnen dnyann stnde ve

tesinde grnmeyenin uurudur.1

Mistisizm, fikir tarihi gelimelerinin dnda bulunan, her zaman ve her yerde

muteber olan bir hakikatin akidesi olmasna ramen2; yine de ona farkl kltrel

deerlerin kaynak olarak gsterilmesi oka karlatmz bir husus olagelmitir. Bu

balamada mistik dnceyi Hint medeniyetine balayan dnce3n plana kar. Hatta

bu dnceyi in medeniyetine4, Yunan dncesine, Turana, Kabbalizme balayanlar

bile olmutur.

Mistikliin dikkatimizi eken en nemli zellii, onun evrensel oluudur.5

urada veya burada, u zamanda veya bu zamanda insanolunun tekil ettii hibir

kltr yoktur ki; mistik bir yanbulunmasn. Hakeza din ve ahlki yanbulunmayan bir

toplum olmadgibi mistik gr olmayan bir medeniyet de yoktur.6

nsanla yat olan mistik dnceyi7herhangi bir topluma mal etmek veya bir

toplumdaki mistik oluumun kkenini bir baka topluma balamak, insan ftratn

tanmamayve mistikliin evrenselliini bilmemeyi gerektirir.

Mistisizmin evrenselliini ortaya koyan en ikna edici delil, bu dnceninfarkl zamanlarda ve meknlarda varln insanolu ile paralel bir ekilde devam

ettirmesidir. Zira mistisizm dounun ve batnn en eski felsefesidir.8Mistisizm bizzat

insann yaatt ve gelitirdii ruh hayat olduundan9; birbirlerini grme ve fikir

teatisinde bulunma imknbulunmayan birok mistik; manada birbirinin ayns szler

sylemiler, birbirini andran davranlarda bulunmulardr.

Mistik dnce insan dncesi kadar eskidir ve onun kadar da sreklilie

adaydr. Sanki bu dnceyi yaatan da mistik bir enerjidir.10

Mistik dncenin

1Sunar, a.g.e., s. 4.2Peyami Safa,Mistisizm: Tasavvuf, Babli Yay. , stanbul, 1961, s. 73.3Safa, a.g.e., s. 39.4Abdulbari en-Nedv, Tasavvuf ve Hayat, Terc: Mustafa Ate, slm Ne. Yay. , stanbul 1967, s. 8.5Turgut Akpnar, Trk Tarihindeslamiyet, letiim Yay. , stanbul , 1993, s. 84.6Mustafa Kara,Din, Hayat, Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, Dergh Yay. , stanbul , 1977, s. 41.7Kara, Tasavvuf ve Tarkatlar Tarihi, s. 11.8 Yaar Duru, Anadolu Trk Edebiyatnda Din ve Tasavvuf Dncesi, Trk DnyasAratrmalar

Dergisi,S 4, UludaMat. , stanbul , 1980, ss 31-54:34.9

mer Rza Dorul,slamiyetin Gelitirdii Tasavvuf, Ahmet Halit Kit. , stanbul , 1948, s. 3.10Safa, a.g.e. ,s. 1415.


11/167

4

kendisine ulamak iin rpnp durduu Mutlak Varlk, peygamberi Yce

Muhammed ile bir yandan din mefhumunun evrensel slm dini ekline girmek

suretiyle en son halini almasnmurat etmi; te yandan adeta yine bu vesileyle mistik

dncenin tasavvuf eklinde kemale ermesini salamtr.

Mistisizmin evrensel oluundan baka zellikleri de vardr: Mistisizm belli bir

eitimi gerektirir ve onun pratik yn her zaman teorik ynnden nde gelir.1Mistik

tecrbede hedefe, akl veya duyular ile deil dorudan doruya, sanki varln

merkezinden fkran bir hal iinde ulalr.2 Mistisizm akn olan hedefler ve belirli

tecrbeleri gerektirir.3

Mistik dncenin zelliklerinden birisi de vecdi barndrmasdr. Geri vecd

kavramnn illa da din veya mistik bir motiften kaynaklanmasgerekmez.4Ancak btn

mistiklerde vecd hali grlr.5 Mistik hallerin banda gelen vecd halinin de mistik

dnce gibi baz genel geer zellikleri vardr. Bu hal tanmlanamaz, his ve bilgi

halidir, uzun srmez, zaman ve mekn dbir haldir.6

Mistisizmin tanmn, dinle ilikisini, kaynan, evrenselliini ve zelliklerini

incelediimizde grrz ki; mistisizm bizzat insan varlndan kaynaklanr. Ancak yine

de kabul etmek gerekir ki; btn insanlarn mistik dnceyi hissetmesi gerekmez.

Zaten baz insanlarn mistik dnceyle alakasnn olmad baz insanlarn da mistik

dnceye her eyden daha fazla karolduklarvakidir ve grlmektedir. Hatta mistik

dnceyi yaayan insanlarn says umum insanlarn yannda devede kulak

mesabesinde kalmaktadr. Bazen mistik oluumlarla ilikisi olan insanlarn bile mistik

kavraytan yoksan bulunduklarbyk mistikler tarafndan dorudan veya dolaylbir

ekilde dile getirilmitir. Kanmzca bu durum tabii karlanmaldr. Zira her insann

ftratnda bir tanrtasavvuru olmasna ramen tanry inkr eden insanlar olduu gibi;

her insann varlnn derinliinde bir mistik his varolmasna ramen bunu

1Kara, Tasavvuf ve Tarkatlar Tarihi, s. 1314.2Safa, a.g.e., s. 1112.3Sunar, a.g.e., s. 12.4Gngr,slam Tasavvufunun Meseleleri, s. 148.5

Gngr, a.g.e., s. 147.6Sunar, a.g.e. ,s. 99100.


12/167

5

alglayamayan insanlar bulunabilir. Mistik tecrbeye istidat ahstan hsa, kavimden

kavime deiir.1

Mistik tasavvur ahs ve anlatlamaz olduundan bir bakasnn mistik

tecrbesine kar duyulan sonsuz gven, hakikati arama yolunda engelleyici bir tavr

olabilir. Buna karn bakalarnn ahs tecrbelerini inkr yolu ise saduyu ile pek

badamadndan mistik dnceye kargdlen dmanlk pek tasvip edilebilir gibi

deildir. Mistik hadise karsnda en makul hareket tarzpheci bir saduyu ile itimat

eden bir zeknn birlemesinden doan anlaytr.2

A.II. TASAVVUF VE MSTSZM ARASINDAKBENZERLKLERFARKLILIKLAR3

Tasavvuf Ve mistisizm arasndaki ilikiyi ksa ve z olarak Tasavvuf, slam

mistisizminin addr4 cmlesiyle zetlemek mmkndr. Dolaysyla tasavvufu dier

mistik oluumlardan ayran en nemli fark, onun Kuran ve snnet kaynakloluudur.

Tasavvufun temsilcisi olduu dengeli, hayata kolayca tatbik edilebilir, bir o

kadar da idealist mistisizmin kayna; slamn kendine has yapsdr. Zira slam, yeni

bir dnya gr ve yeni bir sosyal nizam getirirken insan cemiyetinin yaps ve

ileyiini daima hesaba katm, hem idealist hem gereki olmutur.5

Dier mistisizmlerde ise ya tamamen dnyevlemi veya dnyadan

tamamen midini kesmi ve tamamen uhrevlemi dnce sistemlerinin

yaatldn grrz. Tasavvufu dier mistisizmlerden ayran en nemli fark ise,

kendini Kuran ve Snnetle kaytl grmesi, bunlarn dna kmamaya gayret

gstermesidir.6Bu nedenle tasavvuf ve mistisizm arasndaki fark bir doktrin meselesine

indirgenebilir.7Buna gre mistisizm, teorik olarak sonsuz bir bireysellii barndrd

1Safa, a.g.e., s. 28.2Safa, a.g.e. ,s. 127.3Tasavvuf ve mistisizm farkiin bkz: Kara, Tasavvuf ve Tarkatlar Tarihi, s. 1720; Titus Burckhardt,

slam Tasavvuf Doktrinine Giri, Terc: Fahrettin Arslan, Ribat Yay. , stanbul, 1982, ss 23-32;Hkelekli, a.g.e. ,s. 314-315.

4Duru, a.g.m. ,s. 34; Safa, a.g.e, s. 8; Gngr,slam Tasavvufunun Meseleleri, s. 17.5Gngr,slam Tasavvufunun Meseleleri, s. 62.6

Kk, a.g.e., s. 15.7Burckhardt, a.g.e. ,s. 26.


13/167

6

iin tasavvuftan ayrlr.1Nitekim tasavvuf, sbjektiflii Kuran ve snnet gibi iki nemli

kaytla snrlandrmtr.

Tasavvuf ve mistisizm farknsadece teorik adan ifade etmek mecburiyetinde

deiliz. Zira bu iki kuram arasnda uygulamaya taalluk eden meselelerde de birok

farkllk vardr. Bir kere sfi, kanaatlerinin yan sra davranlarn da slamn kati

izgileriyle snrlar.

Pratikte tasavvuf, dier mistik hareketlerin aksine insan kendinden

uzaklatrmak yerine, kendine dndrmtr.2Tasavvuf ad yalnzca belli bir doktrini

ieren, mridden mride geii zorunlu klan, dzenli bir seyr-u sluk ieren

tariklere verilen bir ad olduundan3mistisizmden ayrlr.

Pratik adan tasavvuf ve mistisizm farkn daha iyi grebilmek iin; tarihte

tasavvufun kalb olan sfi tarkatlarnn doktrinlerinin hayata geirildii yer olan

tekkelere bakmak gerekir. Psikolojik, pedagojik ve tbbi meselelere varncaya kadar

geni bir hizmet sahas olan tekkeler, ne Uzakdou mistisizminde, ne de Avrupa

manastr hayatnda grlebilir. 4 Bu, slam mistisizmi demek olan tasavvufun, dier

mistisizmlerden olduka farkl ve orijinal bir ekilde hayata geiriliinin en bariz

gstergelerindendir.Sfizm ve mistisizm benzerliinin ifade ettii anlamn birok dnce tarafndan

yanl yorumland grlmektedir. Bu benzerlik, adeta tasavvufun tamamyla slam

d kaynaklardan beslendii tezine dayanak yaplmak istenmektedir. Hlbuki bu

benzerliin temelini mistisizmin ve slamn evrenselliinde aramalyz. Nitekim

hakikatler ortaktr, ilahidir, dinidir.5

nsann insan olarak sahip bulunduu ortak zelliklerden doan birtakm

neticeler vardr ki bunlarn bakalarndan kopya edilmesi gerekmez. Mesela din olaynnbir yerde doup oradan yayldn syleyemeyiz; din dnce evrensel bir olaydr.6

1Burckhardt, a.g.e. ,s. 23.2Kk, a.g.e., s. 15.3Burckhardt, a.y.4Mustafa Kara,Din, Hayat, Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, Dergh Yay. , stanbul, 1977, s. 128.5

Kara, Tasavvuf ve Tarkatlar Tarihi, s. 95.6Gngr,slam Tasavvufunun Meseleleri, s. 62.


14/167

7

te bu yzden; insan toplumlarnda deiik zaman ve yerde benzer kltr unsurlarna

rastlanmas, ou zaman insan olmann gereinden baka bir sebebe dayanmaz.1

ki farklkltr arasndaki benzerliklerin bir etkileim sonucu mu, yoksa ftr

gerekliliklerden mi kaynaklandn etd etmenin, gerekletirilmesi pek de kolay

olmayan bilimsel gereklilikleri vardr. Bir tarihi, bu gereklilii yle dillendirir: Trl

noktalar arasndaki illi balardan netice karrken; yalnz insanlarn yaptklarna genel

olarak benzeyen ynlere gre deil, bilginin ierisinden kt; olagelenlerin,

durumlarn zel artlarna gre hkm vermeli.2

Tasavvufa gayri slam kaynak tayin etme kararllnda olan dncenin, bu

bilimsel gereklilie pek de riayet etmediini sylemek gereklidir. Hatta Mevlevilerin

sema esnasnda beyaz elbise giymesini, ateperestlerin ayinlerinde beyaz elbise

giymesine aynen benzeterek3 bunu, tasavvufun slam dlna delil addeden

dnrlere bile rastlayabiliyoruz. Bu rnekte de grdmz zere; herhangi bir

zamanda, herhangi bir yerde grlen bir kltr unsuruna baka bir zamanda ve baka bir

yerde de rastlandnda; bu ikisinin bir kltr difzyonu yoluyla birbirine balantl

olduunu iddia etmek bizi ok defa gereksiz zorlamalara gtrebilir.4

Hlbuki kltr benzerlikleri arasnda illiyet baaramann, her zaman geerli

bir yol olmadn5ve farklinan ve kltrler arasndaki benzerliklerin, mutlaka birinin

dierinden etkilenmiolduunu gstermediini6unutmamalyz.

Tasavvuf ve mistisizm benzerliinin ifade ettii anlamyanlyorumlayanlara

verilebilecek en gzel cevap; birbirini hi grmeyen hatta birbirleriyle hibir ekilde

temas etmeleri mmkn olmayan, farklzaman ve yerlerde yaammistiklerin, insan

hayrete drecek bir biimde birbirine benzer tavrlar taknmasnda, ayn eyleri

dnmesinde7, birbirine ok benzeyen szler sylemesinde8 gizli olsa gerektir. Bu

1Osman Trer,Anahatlaryla Tasavvuf Tarihi, Seha Ne. , stanbul , 1998, s. 51.2 E. Bernheim, Tarih lmine Giri: Tarih Metodu ve Felsefesi, Terc: M. kr Akkaya, Devlet Bas. ,

stanbul , 1936, s. 169.3Tahir Harimi Balcolu, Trk Tarihinde Mezhep Cereyanlar, Kanaat Kit. , Ankara , Trs, s. 83.4Gngr,slam Tasavvufunun Meseleleri, s. 62.5Gngr, a.y.6Trer,Anahatlaryla Tasavvuf Tarihi, s. 51.7

Kk, a.g.e., s. 33.8Dorul, a.g.e. ,s. 46.


15/167

8

ilgin benzerlik tamamen ftr gerekliliklerden kaynaklanr. Zira insanlarn ocuklarn

terbiye tarzlarbirbirine benzedii gibi, nefisleri terbiye tarzlarda birbirine benzer.1

Btn bu sylediklerimiz, tasavvufun dier mistik oluumlardan katiyetle ve

hibir surette etkilenmediini savunmak babnda alnmamaldr. Bilakis, yan yana

yaayan, birbirleriyle ilikisi olan btn kltrler birbirlerinden bir eyler alrlar. Bu,

inkr edilemez bir gerektir. Ancak hibir kltr dardan aldunsurlarolduu gibi

brakmaz, kendi potasnda yourur.2Hele hele slam kltr gibi nevi ahsna mnhasr

birok hususiyeti barndran orijinal bir dncenin herhangi bir unsurunun, dozu ne

olursa olsun yabanc kltrlerden gelen hususlar iselletirmeden benimsemesi

dnlemez.

Yabanckltrlerden alnan bazunsurlarn orijinaliteyi zayi ettii savpek bir

insafsz grnmektedir. lim; bir milletin, bir devrin veya bir blgenin mal deildir,

insanln ortak maldr.3 Bir ilkel kabile kltrnn dardan hi etkilenmeden

varln srdrebileceini kabullenebiliriz. Ancak brakn insanlk tarihinin akn

deitiren slam medeniyetini, tarih sahnesinde varl pek hissedilmeyen milli bir

kltr bile, mutlak etkileimsizlik iddiasnda bulunamaz. Kltrel geliim biraz da

kltrel etkileime bal olsa gerektir ve byme srecindeki kltrlerin kendi

bnyesine uyum salamasartyla taze kana ihtiyacvardr.Bu duruma, bizatihi iinde yaadmz hayatta karlatmz birok

gereklilik sayesinde ahit oluruz. Kullandmz birok aracn, kelimenin, dncenin,

bilimin yabanc kltrlerden alndn grmezden gelemeyiz. Ancak kullandmz

eylerin balangc nerede olursa olsun; bunlar bizim hayatmz iinde birbiriyle

kaynaarak belli bir hviyet kazanmlardr. Hi kimse bizi iskarpin giydiimiz veya

felsefe okuduumuz iin Trklkten ve Mslmanlktan kmsayamaz.4

Kendisine yabanc kaynak atfedilmesi suretiyle orijinallii gz ard edilenyegne dnce tasavvuf deildir. slam medeniyeti de ayn hakszla maruz

kalmtr. slama ait birtakm hkmlerin Hristiyanlk ve Yahudilikteki hkmlere

benzemesi, nasl bunlarn oradan alndn gstermezse; tasavvufi hayat ve

1Kk, a.g.e., s. 33.2Kk, a.g.e. ,s. 30.3 smail Cerraholu, Oryantalizm ve Batda Kuran ve Kuran limleri zerine Aratrmalar, AF

Dergisi, c 21, 1989, ss 95136:95.4Gngr,slam Tasavvufunun Meseleleri, s. 63.


16/167

9

dncelerdeki benzerliklerin de byle bir takm d kltrlerden aktarlm olmas

anlamntamaz.1

Ayrca tasavvufi dncenin bir felsefi sistem olarak vasflandrlmasda pek

geerli bir betimleme deildir. Her ne kadar slam fikir hayatnda mistik dncenin

snrlarna dhil olan felsefi ekoller var olmusa da; bunlar teorik ve pratik birok ciddi

farkllklar nedeniyle kesinlikle tasavvufi oluumlar olarak deerlendirilemez. Zira

tasavvuf slamliinden olsa gerek; dnce ve onu hayata geirme aamalarnda Kuran

ve snneti n plana karmak suretiyle mistik tecrbeden ziyade dinsel tecrbeyi

baka bir anlatmla dinsel tecrbenin snrlar iinde kalan mistik tecrbeyi- yaamay

esas kabul etmitir. Dinsel tecrbe ile mistik tecrbe; her ne kadar ikisi arasnda

kuvvetli bir mnasebet bulunsa da, ayrayreylerdir.2Bu itibarla felsefi mistisizm ile

din mistisizm birbirinden farklanlamlara taalluk eden iki kavramdr.3Bu fark, felsefi

sistemlerinin temellerini mutlak varlk olarak tanrya dayandran baz filozoflarn bile

dindar olmamasnrnek gstererek daha anlalr klabiliriz.

Ne var ki mistisizm ve din kavramlar arasndaki bu ince farktan doan

mesafe tasavvuf iin geerli deildir. nk tasavvuf teorik ve pratik olarak varln

slam dinine dayandrmtr. Bu itibarla tasavvuf bir felsefi sistem olarak varlnsrdrmeye razolmam, kendini bir slam yaanttarzolarak kabul ettirmitir. Bu

yzden slam filozoflarndan birounda tasavvuf meyli olmasna ramen; onlar,

daima kendi sistemleriyle tasavvufu ayrmlar ve mistik dnya grnn hududunda

kalmlardr.4

zellikle belirtmek gerekir ki; felsefi sistemler bazen kendilerini hem dinden

hem mistisizmden soyutlam olsalar da; mistisizm ve din kavramlarn birbirinden

tamamen ayrmak olanakszdr. Bu sayede dinin snrlarn aan felsefi dnceler

mistisizmin de kapsama alan dna kmlardr. Her ne kadar mistik gre

benzetilerek; din ve mistisizm kavramlarnn arasnn ayrlmasnda vesile olarak

1Hasan Kamil Ylmaz, slam Tasavvufu: Soru ve Cevaplar, slam Tasavvufu,Ebu Nasr es-Serrac et-Tusi, Terc: Hasan Kamil Ylmaz, Altnoluk Yay. , stanbul , 1996, ierisinde, ss 441-561:448.

2Sunar, a.g.e., s. 136.3

Gngr,slam Tasavvufunun Meseleleri, s. 18.4Hilmi Ziya lken, slam Felsefesi, Seluk Yay. , Ankara , Trs, s. 239.


17/167

10

kullanlsa da; panteizmin tamamen mistik grn dnda olmas1 bu tezi

desteklemektedir.

B. TASAVVUFUN KAYNAI KONUSUNA METODOLOJK

YAKLAIM

Tasavvufa slam d ve heteredoks kaynaklar tayin eden grlerin

geerliliinin tespiti iin konuya metodolojik adan yaklamak bir gereklilik olsa

gerektir. Ancak byle yapmak suretiyle, bu grlerin sylediklerini gerek manada

tespit ve tahll edebiliriz. Yine ancak bu sayede dile getirilen rneklerin ve kullanlan

akl yrtme ekillerinin geersizliini ispat etmek mmkn olabilecektir.

Bazen, baz dncelerin mulk kavramlar ardna snlmak suretiyle

savunulduuna ahit oluruz. Bazen, geersiz rneklerden dogmalara ulaldn

grrz. Bazen, bilimsel bir aratrmann satrlar arasnda, bir dnce sistemine

duyulan lmne kini sezinleriz. Ancak btn bunlarn tam olarak ne anlama geldiini

kavramak, metodolojik bir yaklamla mmkn olacaktr ve hakikatlere kar giriilen

suikastlarn mahiyeti ancak bu yolla anlalabilecektir. Ne yazk ki bu suikastlarn

failleri bazen, bilimsel olduu savunulan dnceler, hatta bazen zerinde tminsanlarn anlatfarz edilen kavramlar olabilmitir.

B.I. KAVRAM KARGAASININ GDERLMES

B.I.a. Tasavvuf Kavramzerindeki Anlamazlklar

nsanlar arasnda yaygn halde kullanlan baz terim ve eya isimlerinin

hakikatlere kar

iledikleri cinayetler vard

r. Bu terim ve eya isimleri gerein d

ndayeni bir kavram ortaya koyar. Bundan da pheler doar ve bu isimlerin etrafnda

dmanlkla oalr.2

Esasnda kabahati kavramlara myoksa insanlara myklemenin daha doru

olduu konusu zerinde durulmaya deer bir husustur. Farkl dnceleri savunan

insanlarn braknz asgari mterekleri, bilimlerin ortak dili olan literatrler zerinde,

1Sunar, a.g.e., s. 128.2

Ebul-Hasen Ali el-Hasen en-Nedv, Gerek Tasavvuf Rabbaniliktir Ruhbanlk Deil, Terc: smetErsz, slm Ne. Yay. , stanbul , 1974, s. 12.


18/167

11

hatta bazen bilimlerin genel kabul grm isimleri zerinde bile anlaamamalarna

armamak mmkn deildir.

Bu balamda, tasavvufla ilgili meselelerdeki anlamazlklarn tasavvuf

kavramna kadar uzandna ahit oluruz. Tasavvuf kavramnn etimolojik kkeni bir

yana; bu kavramn ifade ettii anlam bile tartma konusu edilmitir. Hatta tasavvuf

konusunda en nemli sorunun tanmlama gl olduunu1syleyenler dahi olmutur.

Zira herkes tasavvuf diyor, fakat bu kelime ile yekdierinden farkl, hatta birbirine zt

manalar kast ediyor.2

Kimi zaman btn tezkiye yollarnn tasavvuf kavramna dhil edildiine, kimi

zaman ise tasavvuf kavramnn kapsamnn slm tezkiye yollarn bile

kapsayamayacak derecede daraltldna ahit olmaktayz. Hlbuki bir kavramn ifade

ettii anlam belirlenirken ya da baka bir syleyile bir terimin anlam aklanrken

uyulmas gereken ilk kural; yaplan almn efradn cami ayarn mani olmasdr.

Yani bir kavramn anlam aklanrken kendi fertlerini kapsayacak, buna karn dier

fertleri darda brakarak bir ereve izilmelidir. imdi tasavvufun bir ayarnmani

olmayan (yani olduka geni), bir de efradnbile cami olmayan (yani olduka dar) iki

tanmlamasnbu hususa rnek gsterelim:

Baz byk bilginler, bugn revata olan tezkiye yollarn aynen tasavvuf

saymakla ok byk hataya dmler ve phelere yol amlardr. Bu hatalgrten

dolay; umumiyetle rak filozoflar, zellikle Brahman papazlar mutasavvflar

zmresine girmibulunuyor.3

Abdulbar en-Nedv tasavvufun ok geni anlamda alnmasna hakl olarak

kar karken; tasavvufi hakikatin varln ve lzumunu en gzel bir ekilde

kavrayanlardan biri olan Ebl-Hasen en-Nedv ise tasavvuf kavramno denli daraltr

ki; hatta bu kavramn gereksizliine hkmeder:

Yaplmasgereken nefis terbiyesine ihsan; tezkiye ve fkh-batn isimlerini

vermemizdir. Eer Mslmanlar bunu yaparlarsa ihtilaf denebilerek anlamazlk zail

olacaktr. Aralarnkullanlan stlahlarn tefrik ettii ve yaygn istimallerin birbirinden

1Ahmet zalp, Tasavvuf, AA, c VII, ( stanbul, 2000 ), ss 395397:395.2 Sleyman Uluda, bn Haldunun Tasavvuf Grleri ve ifas-Sail, Tasavvufun Mahiyeti, bn

Haldun, Haz: Sleyman Uluda, Dergh Yay. , stanbul , 1998, ierisinde, ss. 1776, s. 36.3Abdul-Bari en-Nedv, a.g.e. ,s. 33.


19/167

12

uzaklatrd zahir ve batn frkalar da bylece anlam olacaktr.1 Ben tezkiye

mevzuunda Mslmanlarn bir ksmnn zerinde durduu ve son zamanlarda tasavvuf

diye hret bulan zel bir usulde katiyen srar etmek istemiyorum. Esasen buna ihtiya

da yoktur. nk kitap ve snnetin ihtiva ettii kelimeler ve bunlarn stlahlar bizi

bundan mstani klmaktadr.2

Aslnda bu konuda Said Havvann dile getirdikleri daha mantkl

grnmektedir: Halk arasnda yleleri vardr ki; tasavvuf ve Sofiyye isimlerini

duymaya bile razdeillerdir. Bylelerine yavaolun diyorum. Aramzda tarih hakem

olsun. Asrlardan beri kimse tasavvuf ismini inkr etmideildir. nk Nahiv, Bedi,

Mean, Fkh ve baka ilim dallarnda olduu gibi bu bir stlahtr. limlerin de ifade

ettii gibi stlahlarda srtme olmaz.3

Grld zere tasavvufun kayna konusunda deil, hatta tasavvuf

kelimesinin kayna konusunda deil, tasavvuf kelimesinin anlam konusunda bile

srtmeler olmaktadr. Anlamazlk bu kelimeyle snrlkalmamakta mevzu ile ilgili

dier kavramlara da sramaktadr.

B.I.b. Tarkat Kavram

n

n MahiyetiTarkat Arapada yol anlamna gelir.4Tasavvuf literatrnde tarkat, Allah-

u Tealaya yaklamak ve Onun honutluunu kazanmak maksadyla takip edilmesi

gereken yol 5, veya daha ksa bir anlatmla Allaha ulamak iin tutulan yol 6, sfiyi

Allaha ulatran yol 7anlamlarna gelmektedir.

Tarkat tasavvuf dncesinin hayata uygulanmasdr. Zira slam tasavvufu

sadece nazari planda kalmayp tarkatlar yoluyla pratik hayatta da uygulama sahasna

geirilmitir.8 Ancak burada tarkat kavramyla neyin kastedildii gerekten ok

1 Ebul-Hasen Ali el-Haseni en-Nedv, Takdim, Tasavvuf ve Hayat, Abdul-Bari en-Nedv, Terc:Mustafa Ate, slm Ne. Yay. , stanbul , 1967, ierisinde, ss 920:12.

2Ebul-Hasen en-Nedv, a.g.e., s. 16.3Havva, a.g.e. ,s. 14.4Trer,Anahatlaryla Tasavvuf Tarihi, s. 98.5Trer, a.y.6Ahmet zalp, Tarkat, AA, c VII, ( stanbul, 2000 ), ss. 391393, s. 391.7

Louis Massignon, Tarkat, A, c XII-I, ( stanbul, 1974 ), ss 117:1.8Trer,Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, s. 97.


20/167

13

nemlidir. Konuyu deerlendirmeden nce tasavvuf ve tarkat kavramlar arasndaki

ilikiye bir gz atmak faydalolacaktr:

Tarkat dnemi tasavvuf tarihinin bir dnemini ifade etmekle beraber tarkat

kelimesi tasavvufun kendisi kadar eskidir; ancak ilk dnemlerde Allaha giden yol

manasna gelmekteydi. Tasavvuf dncesinin varolmas ve tasavvuf felsefesinin

ekillenmesi byk tarkatlarn ortaya kmasndan ncedir. Byk tarikatlar tasavvuf

dncesinin ve tasavvuf dncenin ngrd yaam tarznn genihalk kitlelerine

ulatrlabilmesi ve benimsetilebilmesi amacyla kullanlan bir rgtlenme biimidir.

Dolaysyla tarkatlar tasavvufun hayata intibakn salam ve tasavvufun toplumsal

hayattaki etkinliini artrmtr.

Tarkat kavramnn tasavvuf kavramnaan genibir kullanm sahasna sahip

olduu grlmektedir. Uzakdou kkenli mistik oluumlarn, bat dnyasnda

rastladmz birok din grubun, Anadoludaki heteredoks yaplarn, dnyann hemen

her yerinde karmza kan, az veya ok tehlikeli, kk veya byk, herhangi bir

mistik veya din dncesi olan btn gizli cemiyetlerin hepsi tarkat kavramnn

mulne aldoluumlardan sadece bir ksmnifade etmektedir.

slam dnce tarihini incelerken karlatmz tarkatlar ise tm bu

oluumlardan farkldr. Sz konusu farkllk, tasavvuf dncenin yapsndan

kaynaklandkadar, tasavvuf tarkatlarn amalarndan ve bu tekilatn slam dnce

dnyasiinde ifade ettii durutan kaynaklanmaktadr.

Hal byle olunca; aynen tasavvuf kavram hususunda olduu gibi, tarkat

kavram da efradn cmi ayarn mni bir tanmlamaya ihtiya duyar. Her ne kadar

mutasavvflara gre Allaha ulaan yollar saysz olsa da;1 tasavvuf tarkatlar saysz

deildir ve birtakm ortak zelliklere sahiptir.

Bir kere tasavvuf konusu ortadayken eer tarkat kavramnda bahsediliyorsa,

bu tasavvuf bir tarkattan bahsediliyor anlamna gelir veya en azndan gelmelidir.

Yoksa insanlarn intihar ederek sonsuz mutlulua ulaacaklarn savunan bir Japon

tarkatn slam tasavvufuyla ilikilendirmek fevkalade hakszlk olacaktr. Bu ve

1zalp, Tarkat, s. 391.


21/167

14

benzeri sebeplerden tr tasavvuf tarkatlarn ortak zellikleri ortaya koymak bir

gereklilik haline gelmektedir.

B.I.c. Aleviliin Kavramsal erevesi Konusundaki htilaflar

Eer lkemizde herhangi bir ekilde tasavvuf ve frka kavramlarbir arada

kullanlyorsa mevzu bir yerinden Alevilie dayandrlr. Ancak Aleviliin zerinde

mutabk olunan bir kavramsal erevesi olmadndan bu durum ancak kavram

kargaasnn derinlemesine hizmet etmektedir.

Zira konu hakknda bilgisine gvendiimiz bilim adamlarbile daha kavramsal

erevenin belirlenmesinde ihtilafa derler. Kimi Alevilie hibir zaman bir tarkat

diyemeyiz.1 derken; kimi Alevi dailerini Alevi-Trkmen dervileri 2 olarak niteler.

Bazen Alevilikten mezhep olarak 3bahsederken; bazen hatta ibtida bir din olduundan4

sz edilir. yleyse terim olarak kullanlan kelimelerin anlamlar belirlenirken bile;

herkesin kavramlarn anlamnulamak istedii tez balamnda belirlediini kavramak;

konumuz olan kavramsal kargaann derinliini fark etmemize yardmcolacaktr.

B.I.d. Heteredoks Frkalarn Tasavvufla likilendirilmesinin Tetkiki

Tasavvuf tarkatlar ne mezhep, ne de frka deildir. nk bu kavramn her

birinin delalet ettii anlamlar birbirinden farklhususlara taalluk etmektedir. Tasavvuf

slm bir ilim olduundan tarkat ve mezhep kavramlararasnda bir iliki kurabilsek

de tarkat ve frka kavramlarnkesinlikle birbirleriyle ilikili olarak gremeyiz. Buna

ramen birok frkann tarkat olarak isimlendirildiine ve zellikle bundan tasavvuf

tarkatlarn kastedildiine ahit oluyoruz.

Bunlardan en ok karmza kanlarndan biri Batniyedir. Hlbuki Batnilii

bir tarkat olarak deil bir mezhep/frka5 hatta yeni bir din olarak 6 grmek daha

dorudur. Ayn ekilde Batniyenin kolu olan smailiyye, Karamita ve Mellihe gibi

1Abdulbaki Glpnarl,Alevi-Bektai Nefesleri, Remzi Kit. , stanbul , 1963, s. 4.2Gngr,slam Tasavvufunun Meseleleri, s. 191.3Ahmet Yaar Ocak, Alevi,DA, c II, ( stanbul, 1989 ), ss. 368369, s. 369.4Glpnarl, Alevi-Bektai Nefesleri, s. 4.5Sleyman Uluda, iilikte Tasavvuf, MilletlerarasTarihte ve Gnmzde iilik Sempozyumu, lmi

Ne. , stanbul , 1994, s. 211.6Kara, Tasavvuf ve Tarkatlar Tarihi, s. 247.


22/167

15

zmreleri de tasavvuf hareketler olarak deil, birer mezhep/frka olarak grmeliyiz.1

lkemizde konu hakknda sz dinlenen bazaratrmaclarmzn Anadoludaki hemen

hemen btn tasavvuf tarkatlarn ocaolduunu savunduklarBabaiyye de kesinlikle

bir tasavvuf tarkatdeildir.2

slm rt altnda olmak slm olmak ve Snn rt altnda olmak Snn

olmak olmad gibi tasavvuf tarkat rts altnda olmak; tasavvuf tarkat olmak

anlamna gelmemektedir ve doru netice elde edebilmek iin olaya bu adan bakmak

gerekmektedir. Tarihen artk anlalmtr ki; zamanla bazzmreler, tasavvuf grnm

altnda, slmn tikad prensipleriyle badamayan bir tutum ierisine girmilerdir.3

Ehl-i Snnet tasavvufu bir yandan geliip kurumlarken; br yandan Kalenderi,

Haydar gibi ia frkalartasavvuf rt ile faaliyet gstermilerdir.4

Bir yandan bazbilim adamlarbu trl zmrelerin tasavvuf tarkat kisvesine

brnmelerine ramen aslnda tasavvuf tarkatlarla dorudan ya da dolayl hibir

alakalarnn olmadn belirtirken; garip bir ekilde dier baz bilim adamlar bu

zmreleri hem slama kar bir hareket (frka) hem de tarkat olarak

vasflandrmaktadrlar.

Hurufiliin kurucusu olan Fazlullahn, ( . 797 / 1394 ) kendisini peygamber

olarak ilan ettiini belirtip; ardndan Hurufilii, tasavvufta Ber (Ortodoks)

Tarikatlar, Ber (Heteredoks) Tarkatlar ayrmna dikkat ekmeden bir tarkat

olarak nitelemek, 5hayli anlalmaz bir tavrdr.

Bir dier nemli aratrmacmz olan Fuad Kprl slam Sfi Tarkatlarna

Trk-Mool amanlnnTesiri isimli kitabnda yle der: Trk-Mool amanlnn

baz slam tarkatlarna etkileri olmutur. Bu szmalarn etkisi zellikle Kalenderiler,

Haydariler, Bektailer, Torlakiler gibi Ehl-i Snnet d teekkller arasnda takip

edilebilmektedir.6Aslnda Yukarda ismi geen taifelerden hibirisi Ber Tarkatolarak kabul edilmemitir.

1Uluda, iilikte Tasavvuf, s. 208.2Fuad Kprl, OsmanlDevletinin Kuruluu, TTK Yay. , Ankara , 1988, s. 98.3Trer,Anahatlaryla Tasavvuf Tarihi, s. 101.4Ylmaz,Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, s. 132.5A, Hurufilik, c V-I, ( stanbul, 1964 ), ss 598600:598.6

Fuad Kprl, slam Sufi Tarkatlarna Trk-Mool amanlnn Tesiri,AF Dergisi, S 18, Ankara,1972, ss 141-152:152.


23/167

16

B.II. SOSYAL BLMLERDE YNTEM PROBLEMNN MESELEYE

UYARLANMASI

B.II.a. Kltrel Benzerliklerin Deerlendirilmesi

Tasavvufa gayr-slm ve gayr-Snn kaynak tayin etme abasnda olduunu

grdmz dncelerin yapt bilimsel yanlglarn en nemlilerinden birisi de hi

phesiz, btn kltrel benzerliklerde illa ki bir illiyet ba aramalardr. Hlbuki

birbirine benzeyen eylerin mutlaka birinin dierinden alnmolmasgerekmez. Ayr

ayrkltr ve medeniyete mensup kiiler ayneyleri dnebilir, aynnoktaya varm

olabilirler.1

Ayrca bir takm d benzeyilere aldanarak, birbirinden bsbtn ayrmenelerden gelen ve ok defa mahiyetleri de birbirinden ayrolan eylerin ayniyetine

hkmederek, bundan yanlve umumi neticeler karmamak icap eder.2

Hlbuki yaplan hi de yle olmam; ilgin benzetmeler, insan hayrete

dren zorlamalar ve geersiz genellemelerle tasavvufa olmadk kaynaklar tayin

edilme yoluna gidilmitir. Sosyal hayattaki baz benzerlikleri bir cemiyetin veya bir

milletin veyahut bir dinin dierine tesiri olarak dnmek ve deerlendirmek nasl ou

kere yanlneticelere sebebiyet vermise;3

aynekilde bazbasit benzerliklerden yolakarak tasavvufa alakasz kaynaklar tayin edilmesi de yanl neticelere ulalmasna

sebebiyet vermitir.

Hibir zaman unutmamalyz ki; trl noktalar arasndaki illi balardan netice

karrken, yalnz insanlarn yaptklarna genel olarak benzeyen ynlere gre deil,

bilginin ierisinden kt, olagelenlerin, durumlarn zel artlarna gre hkm

verilmelidir4ve kltr benzerlikleri arasnda illiyet baaramann her zaman geerli bir

yol olmad5

unutulmamaldr. Kald ki herhangi bir zamanda herhangi bir yerdegrlen bir kltr unsuruna baka bir zamanda ve baka bir yerde de rastlandnda, bu

ikisinin bir kltr difzyonu yoluyla birbirine balantl olduunu iddia etmek, insan

ok defa gereksiz zorlamalara gtrebilir.6

1Kara, Tasavvuf ve Tarkatlar Tarihi, s. 96.2M. Fuad Kprl, Bekta-HacBekta-Veli,A, c II, ( stanbul, 1970 ), ss. 461464, s. 463.3Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarkatlar, Marifet Yay. , stanbul , 1990, s. 64.4Bernheim, a.g.e. ,s. 169.5

Gngr,slam Tasavvufunun Meseleleri, s. 62.6Gngr, a.y.


24/167

17

Tasavvufa yabanc kaynak arama abasnda olan grleri incelerken de

greceimiz zere, bazen srf ftr gerekliliklerden doan benzerlikler yabanckaynak

tezlerine delil olarak kullanlabilmektedir. Hlbuki insann insan olarak sahip

bulunduu ortak zelliklerden doan birtakm neticeler vardr ki; bunlarn bakalarndan

kopya edilmesi gerekmez.1 Birbirinden ayr zaman ve yerlerde yaayan, birbirlerine

temas etme imkn olmayan mistiklerin birbirine ok benzeyen szler sylemeleri2

herhalde sz konusu ftr gerekliliklerin ve ilk insandan bugne deimeyen insan

doasnn tezahrnden ibarettir.

Kltrel benzerliklerden karlamayacak olan sonularkarma yoluna giden

grlerin, gz nne alnmasgereken en nemli yanlglarndan birisi de; hi phesiz

sosyal olaylar arasnda ortaya kan, olduka kompleks ve tahlli neredeyse imkansz

ilikilerden; ngrlerine mutabk neticeler elde etmeleridir. Muzaffer Sencer bu

karmakl yle dillendirir: Olgular arasndaki iliki, ou durumlarda bir

nedensellik zinciri iinde belirir. Baka bir deyile bir ilikide bamsz deiken

konumunda olan olay ya da durum, bir baka ilikide baml deiken konumunda

olabilir. Kimi durumlarda da birbiriyle bantl grn iki deiken arasnda baka

bamldeikenler yer alabilir. Bu durumlarda bamsz deikenlerin etkisi dorudan

deil bir baka deiken araclyladr.3

B.II. b. Tarihin Mesele Hakkndaki Yol Gstericilii

Sosyal bilimlerle ve hele hele kltrel meselelerle ilgili tartmalarda bir tezin

doruluk bakmndan ne kmasnn garantili yolu; onun, tarihin tanklna

bavurmasnda gizlidir. Ortaya atlan bir sav, eer tarihin tanklk ettii bir vukuatla

rneklendirilebilirse; bilimsel a

dan geerlilik kazanmay

neredeyse garantiledidemektir. Ancak ne var ki; tarihi olaylarn ilenmesi demek olan tarihilik, sosyal

bilimlerin apriori bilgiler ortaya koyamamas olarak adlandrabileceimiz bilimsel

1Gngr, a.y.2

Dorul, a.g.e. ,s. 46.3Sencer, a.g.e. ,s. 46.


25/167

18

paradoksu hemen nmze srer. Buna ramen Tarihi yansz olamaz ama nesnel

olmaldr.1kuralnortaya srerek tarihin tanklna halel gelmesine mani olabiliriz.

Tarihinin en azndan nesnel olmasne kadar mhimse; nesnel olmamasda o

denli korkuntur. Nasl kimyasal gbreleri patlayclara dntren atlyeler

kurulabiliyorsa, tarih incelemeleri de kolaylkla bomba fabrikalarna dntrlebilir.2

Vereceimiz u iki rnek, bu menfi tavrn ne derece telifi imknsz bir tarafgir bak

olduunu gsterecektir.

Tasavvufa gayri slam kaynak aramak isteyen birtakm dnceler, bazbyk

mutasavvflarn Budist Patancali felsefesinden etkilendiini savunmutur. Lakin tarihen

slama kesinlikle zt olan bu felsefenin bu mutasavvflarn yaadadan sonra ortaya

ktsabittir.3

Tasavvufa gayr-Snn kaynak aramak isteyen baz kiiler ise; Yunusu ( .

729 / 1328 ) Hurufi bir air olara tantmak istemilerdir. Yunus Emre Hurufiliin

kuruluundan nce yaam bulunduundan bu iddia esassz bir vehimden ibaret

olmaktadr.4

Bir dncenin veya ahsn; kendisinden sonra tarih sahnesine kan bir

dnce veya ahstan etkilenemeyecei aikr bir bilgi ve su gtrmez bir gerekliktir.Ayrca u undan etkilenmitir diyen bir kiinin sz konusu unsurlarn mahiyetini; hi

deilse varoluzamannve yaam srecini bilmesi gerekir. Tm bu hususlar gz nne

alndnda, karkarya bulunduumuz tavrn pek de bilimsel ve vicdani deerleri gz

nnde bulunduran bir hal iinde bulunmadnsylememiz anlayla karlanmaldr.

B.II. c. iiliin Tasavvufa Tesirleri Konusunun Deerlendirilmesi

Ehl-i Snnet tasavvufu bir yandan geliip kurumlarken; br yandan

Kalenderi, Haydar gibi ia frkalartasavvufi rt ile faaliyet gstermilerdir.5Ne var

ki zaman zaman bu rt gz ardedilmek suretiyle ii ve tasavvufi unsurlar arasnda

iliki kurulmaya allmtr. Bu ilikiye delil bulmak ise hi de zor deildir. Zira

1 Mete Tunay, Milliyeti Tarihiliin Eletirisi, Tarih ve Milliyetilik (I. Ulusal Tarih KongresiBildirileri), Mersin niv. FEF Yay. , Mersin , 1997, ss 139-142:140.

2Tunay, a.y.3Trer, Anahatlaryla Tasavvuf Tarihi, s. 49.4

Fuad Kprl, Trk Edebiyatndalk Mutasavvflar, DB Yay. , Ankara , 1966, s. 284.5Ylmaz,Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, s. 132.


26/167

19

sfilerin nem verdii Ehl-i Beyt sevgisi bu hususun en nemli delili olarak kabul

edilmitir. Hlbuki durum byle deildir. Nitekim bizzat Snnlik Ehl-i Beyt sevgisini

bir dstur olarak kabul etmektedir. Sfilerin Ehl-i Beyt sevgisi Snnliin snrlandrd

izgiyi amdeildir. Snnliin bu konuda izgisi ise olduka genitir:

Ahmed b. Hanbel Ehls-Snne vel-Hadis taraftarlarnn Hz. Muhammedin

ailesine hak ettikleri muhabbeti gsterdikleri ve Ali b. Ebi Talibin (r.a.) haklarn

tandklariin Alinin iastaraftar olduunu ifade etmektedir. Ayntavrm mam-

Azam da taknarak Abbasilere kar mam Zeydi desteklemitir.1 Nitekim mam-

Azamn Emevilere kar bakaldrs srasnda mam Zeyde kendisine katlamamas

konusunda mazeretini bildirdiini ve ona on bin dirhem gnderdiini biliyoruz. Bu

yardm mam- Azamn Emevilerce daha sk kontrol altnda tutulmasna neden

olmutur.2Bu nevi gerekelerle sfiler ii olarak vasflandrldna gre Ehl-i Snnet

imamlarnn da ii olarak nitelendirilmesi gerei ortaya kmaktadr. Bu durum ise;

iinden klmaz bir paradoks dourur. Bu paradokstan kurtulmann yolu, basit

gerekelerle sfilerin iiliini ortaya koyduunu savunan dncelere itiyatla

yaklamaktan gemektedir.

Hemen hemen btn tasavvufi oluumlar, tarkatlar ve sfiler iilik yaftasndan

nasiplerini almlardr. Birka rnek verebiliriz:

Tekilatta grlen baztemayllerden hareketle Ahilerin Batni-ii olduklarn

ileri sren ilim adamlar varsa da Snn-afii olan Ahi Evrann ( . 660 / 1262 )

eserlerinde buna delil bulmak zordur.3 Kadiriyyenin Hz. Ali-Hz. Muaviye

meselelerinde bir ii dnce kadar hassas olmasndan yola klarak Kadiriye de bir ii

unsur olarak ortaya atlabilmektedir. Hlbuki Abdulkadir Geylani ( . 561 / 1165 ) tam

bir ia muhalifidir.4

Tamamen Snn olduklar malum olan sfiler bile ii olarak

nitelendirilmilerdir. eyh Edebali ( . 726 / 1326 ) ve Emir Buharinin ( . 922 / 1516 )

ia-Batniye daisi olduklarn syleyen gr5 buna bir rnektir. Hatta mam

1Hamdi Dndren, Alevi-Alevilik, AA. , c I, ( stanbul, 2000 ), ss. 150151, s. 150.2smail Mutlu,Mezhepler Nasl Ortaya kt, Mutlu Yay. , stanbul, 1994, s. 211.3Kara, Tasavvuf ve Tarkatlar Tarihi, s. 263.4

Kara, a.g.e., s. 243.5Balcolu, a.g.e., s. 83.


27/167


28/167

21

Lakin kastedilen ister tasavvuf, ister mistisizm olsun, bir dncenin hem

Yunanda, hem Hintte, hem inde, hem Turanda, hem Filistinde, hem randa vs.

domu olmas imknszdr. Dolaysyla tasavvufun kaynan slam dncesinin

znde aramasak bile; yukardaki dncelerden sadece birini doru kabul edebiliriz.

Dolaysyla dierlerinin yanl olduu sarahaten meydana kmaktadr. Sadece bu

durum bile konu hakknda ortaya atlan birok grn bilimsel adan geersizliini

ispatlamaktadr.

Yukardaki grlerden belki de en ilgin olan mistisizmin (tasavvuf olarak

zikrediliyor) kaynan Turan olarak zikreden dncedir. Ancak hem Orfik

Mistisizmin (Yunan mistisizminin ana kaynasaylan Orfizm; Orfeus dini), hem Hint

mistisizminin ortak bir kuzeyli kaynabulunduu, yani her ikisinin de bu kaynaktan

beslendii konusunda bir iddia vardr.1 Dolaysyla mistisizmin kaynann Trk

dncesi olduu tezi asla dierlerinden daha az kantlanabilir bir tez deildir.

Ayrca baz dnceleri birbirine benzeyen mistik oluumlarn hangisinin

dierine kaynaklk ettiini kestirmek pek zordur. Mesela her ne kadar tasavvufun

kayna olarak Kabala gsterilse de; Yahudi aratrmac Paul Fenton Kabala

metinlerinin bazparalarn, bn Arabnin ( . 638 / 1240 ) eserlerinden braniceye bire

bir tercme eklinde alntolduunu ispatlad.2

B.III. ORYANTALSTLERN TAVRININ TAHLL

B.III. a. Oryantalistlerin slama BakAs

Tasavvufun kayna konusundaki grleri etd ederken; oryantalistlerin

mevzu hakkndaki dncelerini bilmek son derece nemlidir. Nitekim tasavvufa

yabanckaynaklar tayin eden dncelerin hemen hepsi, metod ve malzeme bakmndanoryantalizmden beslenmektedirler. Oryantalistlerin tasavvuf ve tasavvufun kayna

konusundaki grlerini daha iyi anlamak iin ise; onlarn slam hakkndaki

dncelerine bavurmak gerekmektedir. Zira oryantalistlerin slam hakknda sahip

olduklarolumsuz kanlarnn aynen tasavvuf iin de geerli olduu grlmektedir. Zira

1Gngr,slam Tasavvufunun Meseleleri, s. 52.2

Fatma Durmu, bn-i Arabi Khin Deil, Yeni afak Gaz. , 2 Mays 2005 tar. Ns. , s. 15. (MehmetErol Klla yaplan rportajdan alnmtr.).


29/167

22

Hristiyanl; slamn ruhaniyetinin kaynaolarak gren kimse kukusuz tasavvufun

douunu aynkaynaa irca etme hususunda tereddt gstermeyecektir.1

Bat dnyasnn slama bakn, slam zerinde yaptklar aratrmalar ve

slam hakkndaki gr ve zihniyetlerini ak ve zl bir ekilde ortaya koyabilmek

iin; Batnn Dou ilim dnyas ile olan ilikilerini ortaya koymak gerekmektedir.2

Ancak onlarn tavrlarn Dou ilim dnyas ile olan ilikileri deil; zellikle slam

hakkndaki nyarglar ve menfi gayeleri belirlemektedir. Onlarn slama bakn

etkileyen amilleri ylece sralayabiliriz: Akide ayrl, bu dinden ve ballarndan

holanmamak, Endls, Beytlmakdis ve stanbul gibi yerlerdeki achatralar, siyasi ve

iktisadi mcadele, emperyalizm, fikr taassuplar3, slamn bir vahiy dini olmad

iddias4, dncelerinin iskeletini oluturan faizm, misyonerlik almalar.

Oryantalistler, sadece tasavvufu deil; btn bir slm dncesini tm ftr ve

meden deerlerden ve ilmi orijinallikten soyutlamaya byk bir nem vermektedirler.5

Oryantalistler arasnda slama sempati duyan birisini bulmak ok zordur.6

Onlar, slama; Hristiyanlk ve Yahudilikle irtibatlandrabildikleri oranda nem

atfederler. Bu yzden slama ve tasavvufa ynelik Hristiyan ve Yahudi tesirini

mbalaa ederek incelemilerdir.7 Hatta onlardan slamn bir Musevi mezhebi

olabileceini syleyenler dahi kmtr.8

Bazen slamn orijinalliini gz ardedebilmek adna o kadar ileri gidebilmilerdir ki; Hitti, slam yalnzca Yahudi ve

Hristiyan kltrnn Araplatrlm, Arap ulusuluuna uyarlanm bir mirasndan

ibarettir.9diyebilmitir.

Oryantalistlerin Kurana baklar da pek farkl deildir. Onlara gre

Kurann insan rn olduu, yani Allahn kitab olmad eklindeki dogmatik

1Ebul-l Afifi, Tasavvuf Aratrmalarve Nicholsonun Yeri, Tasavvufun Menei Problemi, R.A.Nicholson, Terc: Abdullah Kartal, z Yay. , stanbul , 2004, ierisinde, ss 13-35:23.

2Cerraholu, a.g.m. ,s. 95.3Seyyid Kutub, Tarihte Dnce ve Metod, Terc: Anonim, Dnce Yay. , stanbul , 1980, s. 62.4Nasr, a.g.e. ,s. 117.5Hamdi Zakzuk, Oryantalizm veya Medeniyet Hesaplamasnn Arka Plan,Terc: Abdlaziz Hatip, Ik

Yay. , zmir, 1993, s. 103.6 Hseyin Asaf, Oryantalizmin deolojisi, Oryantalistler ve slamiyatlar: Oryantalist deolojinin

Eletirisi, Asaf Hseyin vd., Terc: Bedirhan Muhip, nsan Yay. , stanbul , 1989, ierisinde, ss 15-34:26.

7Safa, a.g.e. ,s. 87.8

Asaf, a.g.e. ,s. 18.9Meryem Cemile,slam ve Oryantalizm, Terc: Faruk Ylmaz, Sekin Yay. , stanbul , 1989, s. 40.


30/167

23

bilginin doruluu asla sorgulanamaz.1 nk Kuran oryantalistlerce Hristiyan,

Yahudi ve slam ncesi Araplara ait kaynaklardan birbiriyle uzlamaz bir takm

unsurlarn bir araya getirilmesi olarak ele alnmtr.2

Oryantalistlerin slam, Kuran ve tasavvuf gibi konulardaki menfi tavrlarn,

hemen hemen btn slm konu, ilim ve kurumlara mtemil klabiliriz. Zira mesela

ekser msteriklerin slam fkhnn Roma hukukundan etkilendiini savunmalar3 bu

hususa verebileceimiz saysz rnekten sadece birisidir.

B.III. b. Oryantalistlerin Tasavvufa Baknn Genel Olarak

Deerlendirilmesi

Oryantalizm bir bilgi tr deil, bir kavrama ve alglama biimi olduundan;4

onun bir konuyla ilgili sylediklerinden ziyade, o konuya bak daha nemlidir.

Oryantalistler, ok nceden beri tasavvufa kar zel bir ilgi duymulardr.5 Hi

phesiz bu ilgileri onlarn tasavvufa kar aldklar tavrla tamamen ilgilidir. Zira

oryantalist bak; sz konusu menfi tavrve ulamak istedii meum gayeleri nedeniyle

isellikten sz eden her eyi dolaysyla tasavvufu gayr-slm olarak reddetmek ister.6

Dnyann yaayan byk dinler tarihisi Mircae Eliade, batl bilim

adamlarnn dinler tarihi konusunda mene aramak gayretlerini mene saplants

olarak isimlendirir ve bu hususu tenkit eder.7stadn bu tespitine katlmamak mmkn

deildir. Zira oryantalistlerin tasavvufa mene arama gayretlerini de en gzel mene

saplants tabiriyle ifade edebiliriz.

Birok oryantalist tasavvufa karesas baklarngizlemeye alrken; ok az

dncelerini ve yarglarn dorudan sylemekten ekinmez. Nitekim Arberrynin

1Algar, a.g.m, s. 191.2Algar, a.y.3Zakzuk, a.g.e. ,s. 103.4 Aziz el-Azmeh, Oryantalizmin Eklemlenmesi, Oryantalistler ve slamiyatlar; Oryantalistdeolojinin Eletirisi, Asaf Hseyin vd., Terc: Bedirhan Muhip, nsan Yay. , stanbul , 1989, ierisinde,ss 229-268:239.

5Derin, a.g.m. , s. 469.6Seyyid Hseyin Nasr, Tasavvuf Makaleler, Terc: Sadk Kl, nsan Yay. , stanbul , 2002, s. 117.7

Mircae Eliade,Dinin Anlamve Sosyal Fonksiyonu, Terc: Mehmet Aydn, Din Bilimleri Yay. , Konya,1995, s. 55-58.


31/167

24

Tasavvuf devrini tamamlad.1 ifadesi bu balamda nadir rastladmz drst

szlerden birisidir. Tasavvuf konulardeerlendirmede, birok slam liminin takdirini

kazanabilen nadir bir oryantalist olarak ise Annemarie Schimmeli zikredebiliriz.2

B.III. c. Oryantalistlere Gre Tasavvufun Menei

Tasavvufa yabanc kaynak arama almalarn etd ederken oryantalistlerin

zerinde zellikle durmak gerekmektedir. Zira kim tarafndan tanrsa tansn;

tasavvufun kaynan yabanc kltrlerde arama kaygs, daha ok oryantalistlerin

gayretleriyle ortaya kmtr.3 Bunun neticesinde zellikle oryantalistler byk

ounlukla tasavvufa slamn dnda birtakm kaynaklar izafe etme yoluna gitmiler4

ve bu aamada bazgerekleri gz ardetmilerdir.5

Oryantalistlerin tasavvufa yabanckaynak tayin etme uralaresnasnda pek

de bilimsel, objektif ve aklc olduklarn syleyemeyiz. Onlar tasavvufun kkenini

kendi uzmanlk alanlarnn doal sonucu olarak; Acem, Hindu, Yeni Efltuncu veya

Hristiyan kaynaklar 6gibi birbirinden olduka farklkaynaklara balarlar. Hatta Babil

tesirlerine hkmedenler dahi olmutur.7Bunlardan balcalarn ylece zikredebiliriz:

Hristiyan tesirini Nicholson, Nldeke, Goldziher, Kremer, Watt, Wensinck, Smith vePalacios; Hint tesirini Nicholson, Blochet, Dozy ve Kremer; ran tesirini Brown,

Gabinau ve Renan; Yeni Efltunculuk tesirini Nicholson ve Schimmel gibi

oryantalistler gndeme tamlardr.8

Ksaca belirtmek gerekirse; batl almalarn byk bir ksm9 tasavvufu,

dier cemiyet ve dinlerin ortaya kard grn savunmulardr.10 Dolaysyla

Oryantalistlerin vurguladklar esas nokta; tasavvufun slmiyetle gerekte bir

1A.J. Arberry, Tasavvuf: Mslman Mistiklere Toplu Bak,Terc: brahim Kapaklkaya, Gelenek Yay.,stanbul , 2004, s. 131.

2 Hayat, eserleri ve tasavvufa hizmetleri hakknda geni bilgi iin bkz: Annemarie SchimmelDosyas, Tasavvuflmi ve Akedemik Aratrma Dergisi,S 11, Ankara, 2003, ss 485586.

3Ylmaz, slam Tasavvufu Soru ve Cevaplar, s. 448.4Trer,Anahatlaryla Tasavvuf Tarihi, s. 48; Safa,Mistisizm; Tasavvuf, s. 84.5Hlya Kk, a.g.e., s. 60.6Burckhardta.g.e.,s. 1617.7Safa, a.g.e., s. 84.8Gngr,slm Tasavvufunun Meseleleri, s. 50; Kk, a.g.e.,s. 2930, 32.9Bu konudaki bazrnekler iin bkz: Kk, a.g.e.,s. 2933.10

Ahmet Suphi Furat, Giri, Tasavvufa Giri: Varlk ve nsan, Yaar Nuri ztrk, sb, stanbul , 1978,ierisinde, s. XXIX (29).


32/167


33/167

26

slam, ilk gnnden beri Yahudiler ve Hristiyanlar arasnda tehlikeli bir olgu

olarak karlandndan;1oryantalistlerin slamla ilgili herhangi bir konuya sempati ile

yaklamalarbile dikkatle izlenmelidir. Sedat zden, batlyazarlarn mam amili ve

hareketini2 destekleyici yazlarnn kendi karlarndan kaynaklandn ve bu tavrn

dikkatli hareket edilerek deerlendirilmesi gerektiini belirtir.3 Nitekim Baddaley, bu

ifadeyi hakl kartrcasna aynen unlarsylemektedir: Kafkasya mcadelesi ngiliz

okuyucunun sempatisini ekmelidir. nk onlar kendi inanlar iin savarken

ngilizlerin Hindistandaki gvenliini salamoldular.4

Oryantalistler konular ileme tarzlarnn yan sra konu seiminde de siyasi

maksatlarn gerekletirecek tarzda davranmaya meyyaldirler. Oryantalistlerin btn

eski Anadolu tarkatlar arasnda en ok Bektailii tetkik etmiolmalar5, asla siyasi

gayelerden hali deildir.

B.III. e. Oryantalistlere Gre Tasavvuf ve iilik

Oryantalistlerin tasavvufa gayr- slam veya gayr- Snn kaynaklar bulmaya

almalarna verilebilecek en gzel rneklerden birisi hi phesiz ran kaynadolaysyla

iilik ve tasavvuf konusunda syledikleridir.Oryantalistler, ranllar Ari rk kabul etmive tasavvufu bunlara dayandrmak

istemilerdir.6 Dolaysyla oryantalistlere gre tasavvuf dncesi Ari ruhun Sami ruha

kar tam bir galebesi demekti.7 Zira tasavvuf gibi yksek bir dnceyi Trkler ve

Araplar gibi Sami rka mensup kavimler deil de; olsa olsa ancak Avrupallar gibi Ari

rka mensup bulunan ranllar ortaya koyabilirdi. Ayrca bu faist dnceyi dillendiren

oryantalistlerin says hi de az deildir: Gabinau, Browne, Horten, Delitzsch, Edgard,

1Sphanda, a.g.e. ,s. 117.2mam amil ve hareketi iin bkz: John F. Baddaley,Ruslarn Kafkasyaystilasve eyh amil,, Terc:

Fatih Tatllolu, Kayhan Yay. , stanbul, Trs, s. 333Sedat zden, Takdim, Ruslarn Kafkasyaystilasve eyh amil,, John F. Baddaley, Terc: Fatih

Tatllolu, Kayhan Yay. , stanbul, Trs, ss 13-14:14.4John F. Baddaley, a.g.e., s. 33.5Fuad Kprl, OsmanlDevletinin Kuruluu, TTK Yay. , Ankara , 1988, s. 101.6Trer,Anahatlaryla Tasavvuf Tarihi, s. 48.7

Balcolu, a.g.e. ,s. 84.


34/167


35/167

28

B.IV. DOULU BLM ADAMLARININ MESELEYE BAKIININ

GENEL EREVES

B.IV. a. slam lemindeki Tasavvuf Aleyhtarlve Bu Dnce

Taraftarlarnn Tasavvufun KaynaKonusuna Bak

Ne yazk ki tasavvuf ve tasavvufun kaynana dair menfi dnceler; sadece

oryantalistlere has deildir. Baz Mslman limler de tasavvufun kaynan pheli

grmler, dolaysyla tasavvuftan uzak durmaya almlardr. Grld kadaryla

bu tavrn en nemli nedenlerinden birisi kavram kargaas durumunun yaratt fikr

anaridir. nan ve yaaybakmndan slam dininin ngrd snrlarn dna kan

baz gruplarn tasavvufi zmreler olarak lanse edilmesi; slam dnyasndaki tasavvuf

aleyhtarlnn en etkili -belki de en hakl- nedenini oluturur.

Tasavvuf aleyhtarlnn en nemli nedenlerinden birisi de sfilerin tarzlarn

benimsemeyen; onlarn dnce, sz ve hareketlerini garip bulan kiilerin tasavvufa ve

sfilere mesafeli davranmalarnda ifadesini bulur.

Herkesin sfi olmasnn mmkn olmad gibi; herkesin tasavvufu

benimsemesi veya sevmesi de mmkn deildir. Kendince baz gerekeler ortaya

koyarak tasavvufu benimsemeyiinin nedenlerini aklayan bir ahs; tasavvufidnceyi benimseyen kimselerce byk bir anlay ve hogr ile karlanmay hak

etmektedir. Zaten tarihi vaka, tasavvufi dncenin; byle dnen insanlarla herhangi

bir mcadeleye girimediini; bilakis bu tavr taknan insanlarn eletirilerini anlayla

karladngsterir.

Ancak bunun yannda; sebepleri olduka karmak ve ounlukla ahs olan bir

dnce tarz daha vardr ki; bu dnce, tasavvuf aleyhtarln her eyin zerinde

grr. Bu dnceyi tasavvuf aleyhtarl tabiri yeterince ifade edemez; belki budnce tarzn tasavvuf dmanl olarak ifade etmek daha doru olacaktr. Bu

dncedeki insanlar; tpk oryantalistler gibi tasavvufun kayna konusunda tam bir

fikr-i sbit ierisinde bulunmaktadrlar.1 Onlara tasavvufun slm kaynandan

bahsedenleri dinlemek bile istemezler. nk onlar Mslmanlarn bana gelen felaket

ve skntlarn oundan tasavvufular sorumlu tutarlar.2 Hatta onlarn iinden slam

1

Uluda, Tasavvuf ve Eser Hakknda, s. 89.2Sarm, a.g.e. ,s. 204.


36/167

29

medeniyetinin yetitirdii byk mutasavvflar ya Yahudi ajan veya onlara kaplan

dalalet yolcularhalinde gsterenlere dahi rastlanabilmektedir.1Bu dncenin nasl bir

fayda amalad da pek anlalamaz. Aydn bir mslmann sfileri kfirlikle

sulamas herhalde onlara bir zarar getirmeyecei gibi, kendisine de hibir fayda

salamayacaktr.2

Tasavvufa karolanlar umumiyetle onun dnyadan ka temsil ettiini, bu

yzden slam cemaatinin dikkat ve gayretini dnyadan ziyade dnyann tesine

ektiini sylerler.3Tasavvufa aka cephe alan bazMslman mellifler; onlarn bir

takm grlerinin dine yabanc bulunduunu sylemekle birlikte, bu yabancln

meneini gsterebilmi deillerdir.4 Bu mene saplantsnn ve bu saplanty ortaya

karan dogmalarn kaynann oryantalist baktan kaynaklandn ve beslendiini

grmek artk zor deildir. Hem, dtesirler karsnda dikkatli ve uyank olan sadece bu

mellifler deildir. Birok sfi de bu konuda en az onlar kadar uyank ve dikkatli

olmasn bilebilmilerdir. Bu bakmdan d tesirler konusunda uyank olma zelliini

onlara inhisar ettirmek doru grnmemektedir.5

Abdul-Bari en-Nedv baz byk din limlerinin tasavvuftan nefret

etmelerinin sebebini yle aklar: Tasavvuftan yalnz dnya adamlar deil, baz

byk din adamlarda nefret etmektedir. Onlar tasavvufu dinden ayrbir ey gryor ve

onu slam eriatna muhalif zannediyorlar. Sonra da tasavvufu bilmezlikten geliyor,

ondan rkp kayorlar.6Bir baka mellif bu konuda u farklyorumu yapar: Din

ilimlerinde yksek seviyeye km baz zatlar da tasavvuf diye bir messesenin

varlna akl erdiremiyorlar. nk onlarn tefekkrleri hayattan, yaanan hayattan

uzak speklatif bir tefekkrdr. Tasavvuf ise dinamik tefekkr ister. Yani yaarken ve

yaayarak dnmek7

Ancak dikkat edilirse tasavvuf aleyhtarlarnn arasnda byk din bilginlerinin

saysnn ok az olduu grlr. Bu dnceyi daha ok, din bilgisi yetersiz olan ve

dnme yetenekleri daha kt olan insanlarn temsil ettii anlalmaktadr.

1Gngr,slam Tasavvufunun Meseleleri,, s. 11.2Gngr, a.g.e. ,s. 208.3Gngr,slamn Bugnk Meseleleri,, s. 40.4Gngr,slam Tasavvufunun Meseleleri,, s. 49.5Uluda, bn Haldunun Tasavvufi Grleri ve ifas-Sail, s. 22.6

Abdulbar en-Nedv, a.g.e. ,s. 51.7Yaar Nuri ztrk, Tasavvufa Giri: Varlk vensan, sb, stanbul , 1978, s. X, (10).


37/167

30

Ricall-Gayb inancnn slam dncesinde yerinin olmadn savunan ve

bunu u ekilde ispat etmeye alan dnceyi, bu duruma rnek olarak gsterebiliriz;

Kinat tmyle Allahn kudret ve iradesi ile ynetilir ve Allahn hi kimseye, bu

kullara da asla ihtiyacyoktur.1

slam akidesine gre Allahn hibir eye ihtiyac yoktur. Dolaysyla, O,

kesinlikle ama kesinlikle ve hibir ekilde; insanlarn cann almak iin Azraile,

peygamberleriyle iletiim kurmak iin Cebraile, kullarnsorguya ekmek iin Kiramen

Ktibin meleklerine, mminlere vahyinin ulatrlmas iin peygamberlere, salihleri

dllendirmek iin cennete muhta deildir. Fakat bu durum, slam inancna gre

yukarda zikredilen unsurlarn var olmadna kesinlikle delil olmaz. Binaen aleyh

Allahn Ricall-Gayba ihtiyacnn olmamas bu zatlarn var olmamas anlamna

gelmez ve slam inancda kesinlikle byle bir eyi ngrmez.

Mslman limler arasnda tasavvufa kardmanlklarnilk nce gsterenler

sanld gibi Snn ulema deildir. Bu tavr ilk nce Hariciler gsterdi. Daha sonra

mamiler bu durumu devam ettirenler oldular.2 Her eye ramen tasavvuf,

aleyhtarlarnn kesinlikle saldramadkalelere de sahip olmutur. Abdulkadir Geylan

bu durumun en gzel rneidir. slam leminde hi kimse Abdulkadir Geylanye

hcum edip gidiatn tenkit etmemitir. Ancak Gulat- ia, Hariciler ve Tasavvufu

temelinden inkr edenler bu hkmn haricinde kalmlardr.3

Gnmzde ise tasavvuf aleyhtarldenilince ilk akla gelen Selef dncedir.

Ancak Selefliin tasavvuf aleyhtarltahlle muhta etrefilli bir konudur. Zira her ne

kadar Selefliin tasavvuf aleyhtar bir dnce olduu sylense de bu dncenin,

zellikle Yeni Seleflikin kendine has bir tasavvuf anlay olduu grlmektedir.4

Kendilerini Selef olarak nitelendiren bugnn baz entelektellerinin tasavvuf

aleyhtarln anlamak ise daha da zordur. Zira Selefiyecilik adna Selefe bal olan

byk insanlarreddetmek, akl dolduu kadar vicdan ddr.5

1AA, Ricall Gayb, c VII, ( stanbul, 2000 ), s. 39.2Massignon, Tasavvuf, s. 2728.3 Ali Arslan, Abdulkadir Geylan Hazretleri, Mzekkin-Nfus, Erefolu Rum, Terc: Ali Arslan,

Arslan Yay. , stanbul , 1976, ierisinde, ss 7-23:15.4

Kk, a.g.e., s. 2226.5Uluda, Tasavvuf ve Eser Hakknda, s. 17.


38/167

31

Modernistlerin tasavvuf aleyhtarlise daha anlalrdr. nk modernistler

dini, materyalist kriterlerle deerlendirirler.1Dolaysyla tasfiyeci reformcularn fkh

konularda bile taklid yani otoriteyi kabul etmediklerini dnrsek; mutasavvflarn

Batni otoritesine hi itibar etmeyecekleri ve onu zararlbulacaklarimdiden bellidir.2

Zaten tasavvufa yaplan hcumlarn din reform almalar dnemlerinde bilhassa

artmas, tasavvufun ferdlik ve batnilik (sbjektif ve esoterik) adn alan iki

zelliinden kaynaklanr.3Modernistler esasnda din dnceye derinlik ve genilik

kazandran bu iki dncenin, dinin esasndan uzaklamaya neden olduuna inanrlar.

Gnmzde tasavvuf aleyhtarln en net bir ekilde yanstan dnce;

miadndolduran Vahhabi dncedir. slam birliini temsil eden OsmanlDevletine

kar ngiliz siyasetini destekleyen Vahhabiler; Mslman kamuoyunda bu

davranlarndan dolay hayrla yd edilmeseler de zellikle tasavvuf aleyhtarlnn

gnmze ulamasnda nemli roller stlenmilerdir. Bilgisizlik ve kltrszlk,

taassup, silahl mcadeleye nem vermek, arlk gibi zelliklerinden olsa gerek;4

Vahhabiler, tasavvufi ve kelm tefekkr ve inana iddetle karkmlar ve bu gibi

ilimlerin tahsilini haram saymlardr.5 Hatta onlarn Kelm ilmine muhalefetleri

tasavvuftan daha iddetli olmutur.6 Vahhabiler slam dnyasnda nadiren rastlanan

ksr dncenin en dikkat ekici rneklerini vermilerdir. Onlar, bir mslmann

Peygamber Efendimiz demesini bile bidat saymlardr.7

Muhtemel ki Vahhabi dncesi istikbalde, verdii mcadelelerle

hatrlanacaktr: ngiliz ajanlarn yannda Osmanlaskerleri ve masum Arap halkna kar

verdii siyasi mcadele Mslman kamuoyunun saf inanlarna kar verdii fikr

mcadele Tasavvufun bu mcadelelerde kar taraf olmas, herhalde onun iin bir

kayp olarak telakki edilemez.

1Cemile, a.g.e. ,s. 165.2Gngr,slam Tasavvufunun Meseleleri, s. 11.3Gngr, a.g.e. ,s. 10.4Sleyman Uluda,slamdanan Konularvetikad Mezhepler, Marifet Yay. , stanbul , 1992, s. 431-

432.5Uluda, a.g.e. ,s. 430.6Uluda, Tasavvuf ve Eser Hakknda, s. 9.7

Muhammed Ebu Zehra, slamda Siyasi ve tikad Mezhepler Tarihi, Terc: Hasan Karakaya, Hisar Yay,stanbul , 1983, s. 262.


39/167

32

B.IV. c. BazMslman limlerin Tasavvuf ve KaynaKonusundaki

Grleri

1) bn Teymiyye ( . 728/1328 ) 1

bn Teymiyye tasavvuf dmanolarak bilinmesine ramen iyi bir sfi, daha

dorusu kendine has bir tasavvuf anlay olan bir sfidir.2 Yine o ilk sfilerin

birounu tasvip ve takdir etmektedir.3Nitekim o, Sfyan-Sevriden ( . 161 / 777 )

bir slam by olarak bahseder.4Amansz bir Abdulkadir Geylan hayranolan bn

Teymiyye, Geylaninin Ftuhul-Gayb adl eserine erhu Kelimat min Futuhil-Gayb

ismiyle bir erh yazmtr.5bn Teymiyye byk sfilere karhayranlnu szleriyle

dillendirir: Bu zatlar yle kimselerdir ki; Allahn kerim olan zatnn nurunu grmenin

tadnisterler.6

bn Teymiyye tasavvuf ilmi konusunda; sadece sfilere has olan szler syler.

Makam ve hl kavramlarnizah etmeden nce yle bir giriyapar: Bundan sonra u

gelecekteki arz edeceim aklamalar, kalpler hakkndaki amellerle ilgili bir takm ksa

ve zl szlerden ibarettir. Bu kalp amellerine makamlar ve haller de denir.7Yine o,

sfilere has bir tarzda evliyann avam ve havas ksmndan8, Allah sevgisinden9, sevginin

hakikatinden bahseder.10

bn Teymiyye tasavvufi dncenin tamamen ortadan kaldrlmasgerektiine

inananlara sert kar: Allah hem kalb, hem beden temizliini emretmitir. Her ikisi de

Allahn emredip vacip klddinin bir parasdr.11Yine o, bu konuda yle syler:

1bn Teymiyyenin tasavvuf konusundaki grleri iin bkz: bn Teymiyye, Takva Yolu, Terc: MuzafferYldz, Pnar Yay. , stanbul , 1986; Hlya Kk, a.g.e., s. 25-26.

2Kk, a.g.e. ,s. 25.3 Sleyman Uluda, Giri: Kueyrnin Hayat ve Risalesi, Tasavvuf lmine Dair Kueyr Risalesi,

Abdlkerim Kueyr, Haz: Sleyman Uluda, Dergh Yay. , stanbul , 1991, ierisinde, ss 10-89:34.4bn Teymiyye, Takva Yolu, s. 14.5 Uluda, bn Teymiyye, bn Teymiyye Klliyat 1,, Terc: An. , Tevhid Yay. , stanbul , 1986,

ierisinde, ss 15-62:43.6bn Teymiyye, Takva Yolu, s. 122.7bn Teymiyye, a.g.e. ,s. 9-10.8bn Teymiyye, a.g.e. ,s. 11.9bn Teymiyye, a.g.e.s. 7189.10

bn Teymiyye, a.g.e. ,s. 91-129.11bn Teymiyye,bn Teymiyye Klliyat1, s. 80.


40/167


41/167

34

2) bn Haldun ( . 808/1405 ) 1

Kendisi de bir dnem tasavvufa intisap eden bn Haldun, tasavvufa gayr-i

Snn kaynaklar tayin eden slam limlerinin ilklerindendir. Amel tasavvufla pekilgilenmemesine ramen sultann grevlendirmesiyle Baybars tekkesi eyhliine atanan

ve bu grevi bir dnem srdren bn Haldun;2kutb ve onunla birlikte giden meratibin,

tasavvufa smailiyye mezhebinden gemiolduu eklindeki genel kanaatin mimardr.3

bn Haldun tasavvuftaki hrka giyme4, kutb ve abdala inanma 5 ve vahdet

dncesi 6gibi hususlarn kaynann, ia akidesi7 olduunu savunur. Hatta daha da

ileri giderek yle der: Btn bunlar ia ve Rafzlerin szlerinden ve mezheplerine

dair yazdklarkitaplarndan alnmtr.8

Bata sosyoloji olmak zere birok akl ilimlerde zamannn zirvesi olan bn

Haldun; tasavvuf konusundaki yukardakilere benzer birok grnden tr tenkidi

hak etmektedir.9 Nitekim bir rencisi onun hakknda eri ilimlerde sfrdr, akl

ilimlerde bilgisi vardr.10demektedir. Geri bn Haldun gibi byk bir lime eri

konularda bilgisizdir demek pek yakk almasa da; onun tasavvuf hakknda ortaya

att yukardaki ok sert ifadeler bu tezi dorular niteliktedir. u ok aktr ki;

kendisi de bir dnem Fatmlere intisap etmi bulunan bn Haldunun11tasavvuftaki

birok hususu ii inanca balamas, onun byk bir lim oluu sfatna asla

yakmamaktadr.

1

bn Haldunun tasavvuf konusundaki grleri iin bkz: bn Haldun, Tasavvufun Mahiyeti, Haz:Sleyman Uluda, Dergh Yay. , stanbul , 1998; bn Haldun, Mukaddime, Haz: Sleyman Uluda,Dergh Yay. , 2 C, stanbul , 1982, c I, s. 392395, 769780, c II, s. 11131132; Sleyman Uluda,bn Haldun ve Mukaddime,Mukaddime, bn Haldun, Haz: Sleyman Uluda, Dergh Yay. , 2 C,stanbul , 1982, c I, ierisinde, ss 15195:7783.

2Uluda,a.g.m. ,s. 56.3Gngr,slam Tasavvufunun Meseleleri,, s. 102.4bn Haldun,Mukaddime, c I, s. 769, c I, s. 1126.5bn Haldun, a.g.e. ,c I, s. 769, c II, s. 1126.6bn Haldun, a.y.7bn Haldun, a.y.8bn Haldun,a.g.e. ,c II, s. 1127.9bn Haldunun tenkidi iin bkz: Uluda, bn Haldun ve Mukaddime, s. 6266.10

Uluda, a.g.m. ,s. 63.11Uluda, a.g.m. ,s. 65.


42/167

35

Geri bn Haldunun sevmedii topluluklarla ilgili olumsuz grd

hususlar ar derecede genelleyerek ve abartarak aktard bilinen bir durumdur.

Onun btn bir Arap milleti iin syledii u ifadeleri bu durumu aka

gstermektedir: Araplar vahi bir millettir. Araplarn tabiat yama ve talandr.

Araplarn ele geirdikleri memleketler, hzla harap olmaya yz tutar.1 Mlk

siyasetinden en uzak olan millet Araplardr.2

3) mam evkn ( . 1250/1835 ) 3

Selef tasavvuf anlaynn, Snn tasavvuf anlayna kar getirdii

eletirilerin dozunun tespiti ve gnmzde selef dncenin temsilcisi olduklarn

savunan kiilerin, tasavvufun btn kurumlarna kar ynelttikleri saldrlarn

dayanaklarnn ortaya konulmas asndan; mam evknnin velyet konusundaki

grleri son derece nemlidir.

evkn velyet ve keramet konusunda aynen yle syler: Hi kimse

evliyaullahta meydana gelen geree uygun doru keifleri inkr etmemelidir. Zira bu

Resulllah (s.a.v.)n amolduu bir kapdr.4Yine evkn, kerametin hak olduu

konusuna kendisi de selef bir dnr olan bn Cevzinin Sfats-Safve adl eserini

delil olarak gsterir.5

Durum byle olunca, kendilerine bn Teymiyye, bn Cevzi, Ebul l Mevdud,

mam evkn gibi selef dnce mensuplarn kalkan edinen ahslarn tasavvufun

btn kurum ve kuramlarn reddeden, hatta onun varln bile sorgulamaya kalkan

dnceleri bsbtn dayanaksz kalmaktadr. Dolaysyla tasavvufu tamamen inkr

etmek isteyenlerin, kendilerine daha baka hareket noktalarbulmalargereklilii ortaya

kmaktadr.

1bn Haldun,Mukaddime, c I, s. 470.2bn Haldun, a.g.e. ,c I, s. 473.3 mam evknnin tasavvuf konusundaki grleri iin bkz: mam evkn, Allah Dostlar, Haz:

Abdl-Vahid Metin, Tevhid Yay. , byb, Trs.4

evkn, a.g.e.s. 22.5evkn, a.g.e. ,s. 31.


43/167


44/167

37

dayandrmaya alrlar. Hlbuki Mevdud her szn tasavvuf aleyhtarlna

dayandran kiilerin slubunu asla benimsemez ve ok az yerde dorudan tasavvufla

ilgili eletirilere yer verir. Bu eletirilerinde ise asla sayg snrn amaz. Onun u

ifadeleri bu durumu sarahaten ortaya koymaktadr:

Sema etmeyi Allaha yaknlamann yolu olarak kabul edenlerin itihadna

ben inanamam. Mesela eyhi gyabnda gz nnde canlandrmay benimseyenlerin

itihatlarnda isabetli olduklarnda kabul edemem. Bunlarben yanlkabul ediyorum.

Bunlara katlmamay ve bu gibi kimselerden uzak durmay tavsiye etmeyi gerekli

gryorum. Ama bununla birlikte, bu yollarn kendilerine bal olduu o byk

tasavvuf erbabhakknda kstahlk etmeyi doru bulmuyorum.1

6) Sid Havva ( . 1989 ) 2

Sid Havva da selef bir tasavvuf anlayiin mcadele edenlerdendir. Ancak

o dier selef tasavvuf savunucularndan farkl olarak tarkat sisteminin gerekliliini

kabul etmektedir. Bu amacnyle aklar: Selef bir tasavvuf eklinin gelimesi iin

alyorum. lim ve zikir meclisleri, eyh ve halkalarolan selef bir tasavvuf. Bundanbaka bir tasarm yoktur.3O, bu dncesinde iki tarafa da aynmesafede olduunu

belirtir: Sofu olsun, selef olsun kimseden ekinmeden ve alerji duymadan herkesten

gelecek haklsze barmz aktr.4

Havva, baz selef tasavvuf savunucularnn yapt gibi; tartmay tasavvuf

kavramnn bizzat kendisine kadar tanmasna kar kar: Halk arasnda yleleri

vardr ki, tasavvuf ve sofiye isimlerini duymaya bile raz deildir. Bylelerine yava

olun diyorum. Aramzda tarih hakem olsun. Asrlardan beri kimse tasavvuf ismini inkretmideildir. nk nahiv, bedi, mean, fkh ve dier ilim dallarnda olduu gibi bu

bir stlahtr. limlerin de ifade ettii gibi stlahlarda srtme olmaz.5

1Mevdud, a.g.e. ,s. 287.2Said Havvann tasavvuf konusundaki grleri iin bkz: Said Havva,Ruh Terbiyemiz:slam Tasavvufu.3Havva, a.g.e. ,s. 20.4

Havva, a.g.e. ,s. 18.5Havva, a.g.e. ,s. 14.


45/167

38

Sid Havvann tasavvuf ve sfilerin niteliklerini belirtmek zere sarf ettii

szlerden bazlarunlardr:

slam hareketin aynanda tasavvufla ruhi eitim hakknda ak bir nazariyeye

ihtiyac vardr.1 Her eyi bir tarafa braksak bile eyh amilin Trkistanda

hareketini, mam Rabbaninin Hindistanda hareketini, Senusilerin Libyada ve

Dervilerin Sudanda hareketlerini unutmamz mmkn deildir.2 Muhtelif asrlar

boyunca slam mmetinin yzde doksannn tasavvufla ilikisi olmutur.3 Tasavvuf

ve erbabbakalarnn ulaamadyerlere ve muhitlere ulamaktadr.4

ok denedim ok grdm, ama slam esaslarna uygun temiz bir tasavvuf

terbiye alm kiiler dnda; nefiste kemal, slukta ihsan ve akllca muamele gcne

sahip nadir kimseler grebildim.5

Sid Havva zaman zaman tasavvufa ve bu ilimle uraanlara ynelik

eletirilerde de bulunmutur. Bunlardan bazlarn ylece zikredebiliriz: Tasavvuf

konusunda kitap yazanlarn ou, bu ilmi belirli bir zmreye hasretmilerdir.6 Bu

ilimle uraanlarn ounun slam tasavvurlar ksr ve anlaylar dardr.7 Ehl-i

Snnet vel-Cemaat akidesi ile fkh mezhepleri nda yazlarn tasavvuf kitaplar

azdr.8 Cahil sofularla cahilce tasavvufun cihat davasnn unutulmasnda rolleri

olduu devirler artk gelip gemitir.9

Havvann bir yandan tasavvufa vgler yadrrken; br yandan bu ilimle

uraan bazlarn eletirmesi bir tenakuz olarak grlmemelidir. Zira onun vd

tasavvuf, slam yaantnn bir rn olana tasavvufken; onun yerdii, tasavvuf adna

yaplan ve slam yaam tarzyla badatrlamayacak olan menfi hareketlerdir. Yine

onun vd, peygamberlerinin izinden giden byk sfiler iken; onun yerdii,

tasavvuf kisvesine brnp slam dininin kesinlikle hogrmeyecei iler yapanlardr.

1Havva, a.g.e. ,s. 7.2Havva, a.g.e. ,s. 10.3Havva, a.g.e. ,s. 12.4Havva, a.g.e. ,s. 1213.5Havva, a.g.e. ,s. 27.6Havva, a.g.e. ,s. 7.7Havva, a.g.e. ,s. 9.8

Havva, a.g.e. ,s. 7.9Havva, a.g.e. ,s. 10.


46/167

39

Netice olarak unu syleyebiliriz ki; Havva, kendisine tasavvuf taraftarlaryla

kartlararasnda bir yer tayin edip, iki tarafn arlaryla da mcadele etmeyi kendine

vazife telakki etmektedir.1

7) Ebul-Hasen en-Nedv ( . 1999 ) 2

en-Nedv tasavvuf konusundaki fikir ve dncelerini belirtmek zere

mstakil kitap yazan slam limlerinden biridir. O, Gerek Tasavvuf Rabbaniliktir,

Ruhbanlk Deil ismiyle Trkeye tercme edilen kitabnda slam leminin sfilere

duyduu ihtiyac

yle dile getirir: Mslmanlar

n Kuran ve Kuran ayetleriniretmenin yannda hikmet ve nefis tezkiyesini de at bayrten kuvvetli ahsiyet ve

davetilere ihtiyac vardr.3 Ebul-Hasen en-Nedv ayn eserinde sfiler hakknda u

pe pee sralayacamz vglerde bulunur: Eer onlar olmasayd; cemiyetin ahlak

balar kopar, hayatn ruhla olan mnasebeti kesilir; kalplerin Allaha olan ball

zayflard. Onlar olmasayd kalplerden ihls kaybolur, manevi ceza korkusu

vicdanlardan ekilirdi. Onlar olmasaydBatni hastalklar ortalkasp kavururdu.4

Bu zevat

n, slam ordular

n

n savamad

veya fethedemedii uzak lke veehirlerde bile slamn yaylmasnda byk rol olmutur. Onlarn sayesinde slam

dini; Hindistanda, Hint Okyanusu adalarnda, inde, Endonezyada ve Siyah

Afrikada yaylmtr.5 Meayh ve mutasavvflar; makam ve mansba iltifat

etmedikleri gibi; emir ve krallar tarafndan hediye edilmek istenen arazi, gelir ve

ihsanlar da reddetmilerdir.6 Bu meayh- kiram; iyi ahlak ve drst gidiata,

namuslu alverie, hak hukuka riayet ve borlarn denmesine son derece nem

verirlerdi.7

Fakat en-Nedv tasavvufular ve tasavvuf kartlar arasndaki anlamazln

kaynan tasavvufulara balar. Ona gre bu anlamazln nedeni tasavvufularn

1Havva, a.g.e. ,s. 12.2 Ebul-Hasen en-Nedvnin tasavvuf konusundaki grleri iin bkz: Ebul-Hasen en-Nedv, Gerek

Tasavvuf Rabbaniliktir Ruhbanlk Deil, Ebul-Hasen en-Nedv, Takdim.3Ebul-Hasen en-Nedv, Gerek Tasavvuf Rabbaniliktir, Ruhbanlk Deil, s. 33.4Ebul-Hasen en-Nedv, Takdim, s. 15.5Ebul-Hasen en-Nedv, Gerek Tasavvuf Rabbaniliktir, Ruhbanlk Deil, s. 37.6

Ebul-Hasen en-Nedv, a.g.e. ,s. 109.7Ebul-Hasen en-Nedv, a.g.e. ,s. 101.


47/167

40

tasavvuf isminde srarl olmalardr. O, bu durumu yle izah eder: Eer

mutasavvflar; insan karakterinin ve onlar kuatan corafi artlarn, daha dorusu

zemin ve zamann deimesiyle usul ve metodlarn da tavrdan tavra gireceini hesaba

katarak bu ana gayeye ulamak iin tezkiye, ihsan ve fkh-batn tabir olunan ameli zel

bir metoda karayak diremei brakrlar da; vasta da deil de mnhasran gayede srar

ederlerse, bu iki kaziyede atma olmayacak, bu iki meselede taraflar cidale

tutumayacaktr.1

Yine o, bu durumun zm olarak; tasavvuftan farklbir ismin kullanlmasn

nerir. Ona gre bu isim ihsan, tezkiye veya fkh- batn kavramlarndan birisi

olmaldr.2Tabiidir ki en-Nedvnin bu nerisi kabul grmemitir ve tasavvuf kavram

kullanlmaya devam etmektedir.

8) Abdulbar en-Nedv 3

Abdulbar en-Nedv Tasavvuf ve Hayat isimli eserinde zellikle Snn

tasavvufun niteliklerini ve kendisine gre nasl olmasgerektiini belirtir, tasavvufa mal

edilen yanllklar aklar. Yanl yaptklarna inand tasavvufular da, ar giden

tasavvuf dmanlarnda eletirmekten ekinmez.

Abdulbar en-Nedvye gre kmil bir eyhte u zellik bulunmaldr:

Yeterli derecede ilim sahibi olmal; akidesinde, amelinde, ahlknda tamamen eriat

llerini muhafaza etmeli; dnyaya ve dnya metana karharis olmamal.4en-Nedv

tasavvuf sempatizanlarve dmanlararasndaki mcadelenin, tasavvufa bazolumsuz

unsurlarn girmesine neden olduunu dnr: Tasavvufun dostlaryla dmanlar,

sevenleriyle sevmeyenleri arasnda kopan fitne marekesi uzun zaman devam etmive

bu malum fitne sebebiyle cahil sofular, bilgisiz taraftarlar iin bhyye ve ilhadn

tasavvufa hull yollaralmtr.5

1Ebul-Hasen en-Nedv, Takdim, s. 12.2Ebul-Hasen en-Nedv, a.y.3Abdulbar en-Nedvnin tasavvuf konusundaki grleri iin bkz: Abdulbar en-Nedv, a.g.e.4

Abdulbar en-Nedv, a.g.e. ,s. 214.5Abdulbar en-Nedv, a.g.e. ,s. 157.


48/167

41

Abdulbar en-Nedv halk arasnda tasavvuf ve sfilere dair kani olunan yanl

dncelere de kar kar. Anlatt u olay gerekten dikkat ekici niteliktedir: Bir

gn bana; Haydarabadda namaz ve orucuna mdavim, bunlar zerine titreyen bir

memur yle demiti:

Allahn veli kullarndan niin kimse kalmamtr? Falan yerden merkeze

nakledilmem iin Dekkan dolatm, Hindi aradm; eyhler arasnda arzumu

gerekletirecek bir kimse bulamadm.1

unu hemen sylemelidir ki Abdulbar en-Nedv, bu ve benzeri yanl

dnceler nedeniyle kesinlikle tasavvufu ve sfileri sulamaz. O, sadece bu misli

yanldncelere sahip olanlareletirmekle yetinir.

9) Macid Fahri 2

Oryantalist bir evrede yetien Mslman dnrlerden olan Macid Fahri;

tasavvuf ve onun kayna konusunda adeta bir oryantalist gibi dnr. Massignon,

Nicholson ve Arberry gibi lmloryantalistlerin yaptzere o da; tasavvufun ilk halini

ve ilk sfileri daha ziyade slam yaantya yaktrr. Bu konuda unlarsyler: Bizim

tetkikimiz gstermitir ki ilk sfi hayat rneklerinde Kuran ve hadiste bulunmayan esas

hemen hemen yok gibidir.3 lk mutasavvflar umumiyetle sk skya snnete bal

kaldlar.4

Ne var ki neticede o da, tasavvufu gayr-i slam olarak nitelendirecek bir yn

bulmadan duramaz: Tasavvufun gayr-i slam bir unsur olarak grlmesine imkn

veren ey, ilk sfilerin eserlerinde ve uygulamalarnda eriatn ibadet ynnn tesine

geme ve onu tamamen aan bir Hakikate ulama eilimidir.5Macid Fahrinin ancak

bir oryantalistin ifadelerinde bulabileceimiz yukardaki birbirine zt szlerini, u iddial

1Abdulbar en-Nedv, a.g.e. ,s. 123.2 Macit Fahrinin tasavvuf konusundaki grleri iin bkz: Macit Fahri, slam Felsefesi, Kelam ve

Tasavvufuna Giri, Terc: ahin Filiz, nsan Yay. , stanbul , 2000, s. 101113, 149159; Macid Fahri,slam Felsefesi Tarihi,Terc: Kasm Turhan, klim Yay. , stanbul , 1992.

3Fahri, a.g.e. ,s. 218.4

Fahri, a.g.e. ,s. 219.5Fahri, a.g.e. ,s. 218.


49/167

42

teziyle birlikte deerlendirsek; onun konuya bakn daha net bir ekilde anlarz:

Tasavvuf, slam dininin birok talimleriyle badamaz.1

B.V. TASAVVUFA YABANCI KAYNAKLAR ARAYAN TRK

ARATIRMACILAR VE BUNLARIN GRLERNN TAHLL

1) Fuad Kprl ( . 1966 ) 2

Ord. Fuad Kprl, zellikle Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar isimli

eseriyle Avrupa ilim evrelerinde byk bir n kazanmtr.3 Bu durumda phesiz

onun tasavvufun kaynakonusunda oryantalist tezlerle dar da olsa belli bir erevede

uzlamolmasciddi bir amildir. Ayrca kendisi ounluunu oryantalist mihraklardan

ald drt fahri doktorluk ve sekiz muhabir veya eref yelii payelerine sahiptir.4

Kendisinin slam Ansiklopedisinin tercmesinde yklendii nclk grevi ve dileri

bakanl dneminde Trkiyede dzenlenen oryantalist konferanslarda yapt

organizatrlk hizmeti herkese bilinmektedir.

Ancak Fuad Kprl btn konularda oryantalist tezlere katlmaz.

Oryantalistlerin, Kuran ve Hadis konusunda yaptklareletirilere iddetle cevap verip;

tasavvuf konusunda yaptklareletirilere hak veren bazMslman limler5gibi; o da

Trk tarihi hakknda oryantalist tezlere iddetle cevap verirken onlarn tasavvufun

menei konusundaki grlerine katlmgrnmektedir. Fuad Kprl ok doru bir

tespitle oryantalistleri Trk tarihi konusunda yanlneticelere gtren en byk amilin,

onlarn Trkler hakknda besledikleri yanlfikirler olduunu syler.6

Yine oryantalistlerin tasavvufun yabanckaynaklarmeselesini ispat edilmesi

gereken bir husus olarak deil de adeta bir doma olarak kabul ettikleri zerinde

1Fahri, a.g.e. ,s. 213.2Fuad Kprlnn tasavvuf konusundaki grleri iin bkz: Fuad Kprl, slam Sufi Tarkatlarna

Trk-Mool amanlnn Tesiri,AF Dergis

tasavvufta kaynak

Documents