mhendisve nakinatmmob makina mhendisleri odas

aylk yayn organ

KAYNAK TEKNOLOJS BAKIMINDAN KAYNAK AZI EKLNN NEM KAYNAKLA BRLETRLEN PARALARDA SKLMELERN KONT-ROL ALTINDA TUTULMASI RETM PLANLAMA VE KONTROLDAKULLANILAN GRAFKLER MEKANK ARALAR VE SSTEMLER (2) VNLERN KULLANILMASINDA EMNYET KURALLARI DOMATESYETTRMEDE MAKNALAMA GNE ENERJSNDEN FAYDA-LANMA MKANLARI FAYDALAN!LMAYAN.EVREY KRLETMEYENENERJ KAYNAKLARI TEKNK HABERLER

Trkiye'ninuluslararas standartlara uygunilk su geirmez rtler sistemi

Ifetayapnza uzun mr veSu geirimsizlii sorunu veCam Elyaf Sanayii A..

CAMELYAF, su geirimsizlii soru-nunu ciddiyetle ele alan tek kurulutur.

Yaklam bilimseldir: konuyu yurtii ve yurt dnda derinlemesinearatrmtr.

Kendini sahasnda nclk etmekiin hazrlamtr: Tesisleri, dnyannen nl su geirmez rt fabrikalargibi, Dr. Reiser KG. tarafndankurulmutur.

Kapasitesi, gelecekteki taleplere dahirahata cevap verecektir.

Kadrosu uzman ve yetkindir: retim,uygulama, detay konularnda titizlikleyetitirilmitir.

En ileri teknolojilerden yararlanr:ilk rn olan FBROCAM (cam tl),Schuller KG tekniiyle retilir.FlBROCAM, bitml rtler iin engelimi taycdr; kavrulma ve rmesorunlarn kesinlikle ortadankaldrlmtr.

CAMELYAF imdi de yepyeni birrnn sunuyor.

fetkiN SanclannzSTANBULAli EbussuutoluKota Ticaret A..Orcan A..zman Koli. ti.ANKARAHaydar BozMajlak A..Imel TicaretMerkez Ticaret A..iZMiRBizler A..Simlo Ltd. OrtaklADANAEsencan Koli. ti.MALATYAFazloullar Koli. ti.KONYAKent Mhendislik Tic.

KAYSERiPostgil Ticaret

Tel. 45 45 49Tel. 49 17 62Tel. 49 32 49Tel. 49 43 04

Tel. 11 27 67Tel, 16 32 56Tel. 29 50 70Tel. 11 10 55

Tel. 12 46 50Tel. 13 15 11

Tel. 12821

Tel. 2347

Koli. ti.Tel. 4921

Tel. 3220

CAMELYAF m Fibrocam dansonra yeni rn = BTM

^ BTM, Trkiye'nin uluslararas stan-dartlara uygun ilk su geirmez rtler'sistemidir. Her cm2 'si ayn stnkaliteyi tar, standarttr.

BTM, deiik kullanma yerlerine uy-gun yedi ayr tipte ve deiik nitelik-lerde bitml rtleri kapsayan birsistemdir.

CAM ELYAF SANAYii A3-Rhtm Cad., No. 229, Karaky -istanbul

l

Tel: 4470 99.4932 22

f l BTM'yi daha ayrntl tanmak istiyorum, Ltfen buror gnderiniz.

l I Su geirimsizlii sorunlarm ekte zetledim.Ltfen yaltm detayn gnderiniz.

P "j Su geirimsizlii sorunlarm yetkilielemanlarnzla grmek istiyorum.

j^ ] Sat artlarnz renmek istiyorum.

Tel.no.Adres

i getiriyorBTM, Ruberoidwerke A.

lisansyla retilir ve uygulanr.(Ruberoidwerke A. 100 yllk tecrbe-siyle, konusunda dnyann nde gelenkurulularndan biridir.)

BTM'ye kusursuz su geirimsizliinikazandran zel bitm, bu bilgi vetecrbeyle hazrlanr.

Tayc malzemesi, benzersiz stn-lklerini BTM iin zel olarak gelitir-diimiz FIBROCAM'mz ve alminyumfolyodur. Bylece uzun mrll dahada arttrlmtr.

BTM, Bat Alman normlarna uygunlu-u iin zel laboratuarlarda sreklibir kalite kontrolundan geer.

BTM, btn bunlarn sonucu olarak,yapnza uzun mr ve dayankllk,size de kazan salayacaktr.Sorumluluu paylaalm!

Su geirimsizlii sorunu yaplarnzdabyk kayplar yaratabilmektedir.Bunu nlemek iin yard'ma hazrz:stn bir rn olan BTM ile...Uygulama ve detay konularndasorumluluunuzu paylaacak uzmanbir kadroyla...

BTM'yi tanyn.Geilemeyeceini grn.

geilmez

CAM ELYAF SANAYii A..,TRKiYE iE ve CAM FABRiKALAR! A.. nin bir kuruluudur.FlBROCAM ve BTM, irketimizin tescilli markalardr.

ERIMAKONFOR veSINRI HAVALANDIRMAKLMATESSLERNZiiNHZMETNZDEDR

ERIMA

TEKNK TECRBE vGCNEMRNZE SUNAR

ERIMA

ERNA-MA MAKNA T C. ve SAN. A. .MAAZA : NECATBEY CAD. KARANLIKFIRIN SOK. NO. 7 KARAKY - STANBUL TEL :44 41 12 - 44 70 26FABRKA : GMSY FAZLIPAA CAD. NO. 5/1 TOPKAPI- STANBUL TEL : 762038-762039BRO : METE CAD. NO. 24/2 TAKSM - STANBUL TEL : 44 41 98 -45 51 94

TELG.:TELERNA - STANBUL TELEX:23I78 NAR - TRBRO : SELANK CAD. TTZ AP. NO. 29/3 YENEHR- ANKARA TEL : 18 49 29

LOERUKONI156 eit kaynak elektrodu

veHer cins OERLKON-FONTARGEN Alak

Hararet Elektrod ve Kaynak ubuklarTOZALTI Kayna iin bakr kapl Elektrodlar ve

TozlarMIG/CO2 KAYNAI iin bakr kapl Elektrodlar

Kaynak TransformatrleriKaynak Redresrleri

Tam yaltkan Kaynak PenseleriTam yaltkan Haval Karbon-Ark Penseleri

Kaynak ihtisas ve Tekaml KurslarEndstriyel Rntgen servisi

Ultrasonik malzeme muayene servisiTeknik ServisleriTeknik Yaynlar

ileSanayimizin

Mhendis Teknisyen veKaynaklarmznHizmetindedir.

Kaynaknn Gven Kayna

SAYISI10 Lira

YILLIK ABONE100 Lira

MHENDSVE MAKNA

SAYI235

AUSTOS1976

MHENDS VE MAKNA

Makina Mhendisleri OdasAdna Sahibi

smet Rza CEB

IK ar anMAK- DOK

Makina Mhendisleri OdasBasm - Yayn - Aratrma

Dokmantasyon ve DanmaMerkezi

Sorumlu Yazileri MdrNeet KOCABIYKOLU

Dergi Yayn KomisyonuHaluk TEZER

Taner YAZGANSleyman SON

Alparslan KOCAMANAjlanAY

Teknik SekreterErdoan CEYLAN

AdresMHENDS VE MAKNA

DERGSSelanik Cad. 76 - Ankara

Telefon : 25 02 00 (5 Hat)

Dizgi, Tertip, BaskMAYA Matbaacddc

Esat Cad. 44 - AnkaraTel: 18 89 72

NDEKLER

KAYNAK TEKNOLOJS BAKIMINDAN KAYNAK AZIEKLNN NEM 281

Azmi Macun

KAYNAKLA BRLETRLEN PARALARDA BKLMELERNKONTROL ALTINDA TUTULMASI . . . , . . . . . . , . , , . , , . , , . , . . 284

mer W. Blodgett/Mehmet Dallar

RETM PLANLAMA VE KONTROLDA KULLANILANGRAFKLER MEKANK ARALAR VE SSTEMLER (2) 287

Ali kr Kran

VNLERN KULLANILMASINDA EMNYET KURALLARI 289Yaylal Gnay

DOMATES YETTRMEDE MAKN ALA MA 291Dr. Istvan Zldi/Ahmet Toprak

GNE ENERJSNDEN FAYDALANMA MKANLARI 303Smer ahin

FAYDALANILMAYAN EVREY KRLETMEYEN ENERJKAYNAKLARI 303

Alfred Voss/Orhan Zeki Demiray

TEKNK HABERLER 314Taner Yazgan

sunHighlight

ABONE ARTLARI YAZI KABUL ARTLARI

Says: 10.- TL. (Yurtd: Single copy $ 1.00)Yllk Abone (12 say) 100.- TL.yelerimize (fazla say), Makina Mhendislii renimiyapan rencilere:Beher say : 7,50.- TL.Yllk Abone : (12 say) 75.- TL. dr.

Dergide Teknik, Ekonomik ve sosyal yazlar yaynlanr.Gnderilen yazlar, yaynlansn veya yaynlanmasn, ya-zarna geri verilmez. Yazlardaki dnce, kanaat ve bun-lardan doacak sorumluluk yazarna ait olup, dergiyitemsil etmezler. eviriden doacak her trl sorumlulukevirene aittir.

Gnderilecek yazlar, yaznn zetiyle birlikte daktilo ileiki nsha yazlmal ve filmi alnacak ekiller parlak kt-ta net ve temiz olmaldr. Bu artlara uymayan yazlargerekli dzeltmeler iin yaz sahibine iade edilir.

Dergimizdeki yazlar kaynak gsterilmek suretiyle ikti-bas edilebilir.

REKLAM TARiFESi VE ARTLARI

n Kapak 4000n Kapak Kars 4000"indekiler" sahifesi kars 3500Arka Kapak 3500Arka Kapak 5000 Sahifeler 3000

1 Bir ylda.en az 12 reklm vereceini peinen taahht eden firmalara % 10 sreklilik indirimiyaplr. Bu tenzilt kapsamna; "n Kapak, n Kapak Kars", "indekiler" Sahife-si Kars, Arka Kapak ve Arka Kapak" ta yaynlanan reklmlar girmez.Reklamlar bir sonraki ylda 12'y e tamamlanan firmalar, o yl iin geerli olacak yeni reklmtarifesini de kabullenmi olurlar.

2 Peinen taahhtte bulunup, herhangi bir nedenle reklmlarn 12'ye tamamlamayan firma-lardan daha nce kendilerine uygulanm bulunan % 10 sreklilik tenzilt tutarlar tahsil edilir.

3 - Mnferit reklm veren firmalardan reklm bedelleri pein alnr.4 Dergimize araclk ile reklm temin eden acenlalara % 15 acenta komisyonu verilir. Bunun ha-

ricinde yllk (12 say) reklmlara tannan sreklilik indirimi uygulanmaz.5 Renkli yaynlanan reklmlardan her renk iin 1.000.- TL. renk fark alnr.6 Daha nce reklmlar yaynlanm olup, hesaplarnda bor bakiyesi bulunan firmalarn yeni

bir angajmana girmek istemeleri halinde, bu borlarn tamamen tasfiye etmeleri gerekmek-tedir.

7 Yaynlanmas istenen reklm filminin firmaca yaptrlarak gnderilmesi gerekmekte olup; es-kiz veya tertip halinde reklm kabul edilmez.

8 Reklm filmlerinin azami boyutlar tam sahife 17 x 27 cm. olmaldr. Bu llerden bykveya kk reklmlar yaynlanmaz.

9 Reklm yayn iin son mracaat tarihi, reklmn yaynlanaca aydan bir evvelki ayn 10'unakadardr. Bu tarihten sonra gnderilen reklmlar bask durumu msait olduu takdirde yayn-lanr.

10 Devaml yaynlanan reklmlarda yaplacak herhangi bir deiiklik iin, deiik reklmn -kaca aydan bir evvelki aym 10'una kadar, durumun yazl olarak bildirilmesi ve yeni fil-min gnderilmesi gerekir. Aksi halde eski reklmn yaynma devam edilir.

11 Devaml yaynlanan reklm filmleri eskidiinde, reklm veren firmadan yenisi istenir. Fir-maca yenisi gnderilmedii takdirde, ayn film dergimizce yaptrlarak masraf fatura edilir.

12 - Hatal hazrlanarak gnderilen filmlerden dergimiz sorumlu deildir.13 Yukarda belirtilen hususlarn uygulama ve bunlardan doacak anlamazlklarn zmleme

yeri Ankara'dr.Dergiye reklam verenler yukarda yazl hususlar kabul etmi saylr.

kaynak teknolojisi bakmndan kaynak azeklinin nemiA/mi MACUN

H. ",

GR

Kaynaklama yarm asrdr gitgide yaygmlaarakkullanlan bir retim yntemi oldu. zellikle kinci Dn-ya Sava'nn bandan itibaren yeni yeni kaynak yn-temleri uygulanmaya baland. Tozalt Kayna, TI,Srtnme Kayna sava ierisinde gelien kaynak yn-temlerinden birka; harpten sonraki onbe yl ierisindegelitirilen elektron nlar; LASER ve ultrasonik tit-reimlerle kaynak yntemleri ise phesiz uzay anyaklatran nemli faktrler arasnda.

te yandan dkm ve perinden kaynaa geitebirok problemler de birlikte geldi. Bilgi ve tecrbe ek-siklii dolays ile, yanl uygulamalar ve metalrjik bazsebeplerden tr yirmiyi akn kaynakl gemi ikiye b-lnd, dnyann muhtelif yerlerinde kprler kt;silindirik depolama tanklar, kresel gaz depolar para-land; bir gaz boru hatt boydan boya atlad. Bir nkleersantral, bir petrol sondaj platformu ve daha geen senegibi ok yakn zamanda yok olan bir petrokimya tesi-sini de yukardaki rneklere ilave edebiliriz.

Durum byleyken, btn dnyada mhendis ve tek-nisyenlerin eitiminde kaynaa yeni yeni yer verilmeyebalanm bulunuyor. Bu bakmdan kaynakla ilgili ele-menter bilgilerin bile endstride kaynakl imalatla ura-an birok kiinin dikkatinden kam olmas artcdeil. Kaynan basit bir eriterek birletirme olay oldu-unu dnmek oranm g zararlara y ol aabilecei gi-bi ar hassas davranarak "emniyet faktr" denen amabilgisizlik faktr denmesi gereken faktrle yklerin azal-tlmas veya (kaynak hatalarnn mekanik zelliklere, yo-rulma ve gevrek krlmaya, korozyon dayanmna etkisi-nin ne olduunu bilmemek yznden) retim ve kalitekontrol imkanlarnn fazla zorlanmas imalat maliyetiniar derecede ykseltecektir.

Dileimiz kaynak teknolojisini ihtisas edinen mes-lektalarn bilgi ve tecrbe birikimini yazya dkerek bualanda alan dier meslektalara "Kaynakl Tasarm""Kaynakl retim" ve "Kaynak Metalrjisi" konularndaen azndan birtakm nemli hususlarda yol gstermeleri,hayati nemi haiz noktalara dikkat ekmeleridir.

Kaynakl imalatta uygun kaynak ynteminden son-ra "kaynak az" tipi ve kaynak ebadnn doru seimiile ekonomik retimde ilk adm atlm olur. Ne yazk-ki hal birok projelerde kaynak detaylar verilmemekte,veya eksik verilmekte, her ey montaj sorumlusununbilgi ve becerisine braklmaktadr. Bu yazda kaynak a-z seimine tesir eden faktrler incelenerek karbon e-likleri ve hafif alaml eliklerin rtl ubuk elektrod-la el kayna, CC>2 kayna ve tozalt kaynanda kul-lanlacak kaynak az ekilleri hakknda genel tavsiye-lerde bulunulacaktr.

GENEL FAKTRLER

Her kaynak dikiinden zerinde bulunduu makinaya da yap parasndan beklenen hizmeti salamaya ye-terli zelliklere sahip olmas beklenir. Oysa kullanlankaynak yntemi, kaynaktan nce ve sonra yaplan i-lemler ve kullanlan kaynak malzemesine bal olarakdeiik zellikte kaynak ekleri elde edilebilir.

Biimlendirici kaynak ekinin salanmas gerekenzellikleri dikkatle saptadktan sonra gerekiyorsa birKaynak Uzmannn da yardmyla uygun kaynak ynte-mi, o yntemin ve ana malzemenin zelliklerinin gerek-tirdii kaynak ncesi hazrlklar, kaynak az eklinitesbit etmeli, bu ilemi yaparken de maliyete tesireden faktrleri gzden"karmamaldr.

A) Amalanan KaliteKaynak eklerinden normal olarak baz statikya da dinamik ykleri tamalar istenir amabazen de grev sadece rijitlii salamak ya daszdrmazln teminidir.

Biimlendirici unlar dnmelidir.a) Para ne tr yklere maruz kalacak?

Sadece statik ykler mi yoksa dinamikve deiken ykler mi?(Kaynakl ekler iin kaynaklanmam mal-zemelerin aksine ciddi yorulma problem-leri bahis konusudur. Zira gerilim ylma-lar ok yksektir ve kalnt ekme gerilim-leri mevcuttur.)

b) alma ortam ne'dir?Korozyon tehlikesi var m?(Yksek scaklklar oksitlenme ve srnme,dk scaklklar ise gevrek krlma ihtima-lini dndrmelidir.)

c) Grn nemlimi, ekme ve arplmalarane lde msaade edilebilir?

B) Maliyete Tesir Eden Faktrler:a) Kaynak yntemi:

Belli bir uygulama iin kaynak yntemininseimi ve kullanlma ekli tasarm ve biim-lendirmeden son muayeneye kadar imalatkademelerinin tamamn ilgilendiren kar-mak bir sorundur. Daha tasarm safhasn-da kaynan etkileri dikkate alnmal ve bi-imlendirme ona gre yaplmaldr, zellik-le kaynak detaylarnn tesirleri, kaynakprofilinin dourduu gerilim ylmalar-nn, kaynak sl evriminin yol at ka-lant gerilimlerin gerek yorulma mr ge-rekse gevrek krlma problemi asndannemi unutulmamaldr.

MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 197G 281

sunHighlight

sunHighlight

sunHighlight

sunHighlight

sunHighlight

sunLine

sunLine

sunLine

sunLine

sunLine

sunLine

En gzel kaynak profilini verecek, en azdistorsiyona yol aacak malzemede en azmetalrjik deiikliklere sebep olarak, enaz kaynak ncesi hazrlkla uygulanmasmmkn olan korozyon, yorulma vs. ba-kmndan en emin kaynak yntemini d-nmek gerekir tabii.Ne yazk ki, ou kez bu imknszdr. Yao yntemi uygulamak iin gerekli tehi-zat ok pahaldr veya temini imknszdr,ya bu cihaz kullanacak operatr yokturya da cihaz her yerde her pozisyonda kul-lanlmaya elverili deildir. Ama mevcutseenekler ierisinde en uygun yntemseilmelidir, yleki kaynaktan istenenen nemli zellikler kolaylkla ve ucuzaelde edilebilsinler.Kaynak ynteminin salad eritme hz,rak enerjisi younluu ve derine ilemekabiliyeti, eitli pozisyonlarda kaynaa el-verililik nemli faktrlerdir. Zira bunlarkaynak ncesi hazrlklar ve iilii kont-rol ederek maliyeti etkilerler. Malzeme ka-lnl ve sl iletim katsays da kaynakynteminin seiminde karan etkilerler. e-itli kaynak yntemlerinin kullanlmayaelverili olduklar takribi malzeme kaln-lklar Tablo, l'de verilmitir.

b) Kaynak Pozisyonu/EriilebilirlikEn yksek eritme hz yatay durumdammkndr, rtl ubuk elektrodla kay-nakta saatte l - 6 kg kaynak metali eritile-bilir. Bu miktar CC>2 kaynanda 2 - 12,tozalt kaynanda 5 - 18 kg/saattir. oktelli tozalt kaynanda ise saatte 8 - 45 kg'bulur.

rtl ubuk elektrodla adan yukaryakaynakta zorunlu olarak yatay durumdakullanlandan daha dk akmlarda al-lr. Bu durum eritme hznda takriben % 20kadar bir azalmaya yol aar. Tavan pozis-yonunda ise bu yavalama biraz dahafazladr. Sadece baz durumlarda yukardanaa kaynak pozisyonunda zellikle incemalzemede yksek hzla alma imknvardr.

Normal olarak yatay pozisyonun dndakipozisyonlar iin kaynak az asn daartrmak icap eder. Bu ise daha fazlabirletirme malzemesi kullanlmas demek-tir. Ayrca pozisyonda kaynak ok dahafazla dikkat gerektirir ve daha yorucudur.

Tablo.l: eitli kaynak yntemlerinin normal uygulama kalnlklar

Kaynak Yntemi Malzeme Kalnl

Ultrasonik KaynakMikro Plazma kaynaLaser kayna

2 k w20 kw

Nokta ve Diki kaynaklarPlazma kaynaTIOksiasetilen kaynaMIG (ksa devre ark)MIG (Pskrme ark)Elektron In kayna

5 k V75 kV

Tozalt kaynaElektro Cruf kaynaTermit kayna

0.0-1.0 mm.0.1 - 0.5 mm.

0.0 - 3.0 mm.0.5-15 mm.0.1 - 5.0 mm.0.3 - 7.0 mm.0.0-4.0 mm.0.5 - 4.0 mm.0.5 - 4.0 mm.2.0 - 80 mm.

(12 mm.ye kadar kullanlr)(12mm.ye " " )(20 mm.ye " " )

0.0 - 30 mm.5.0 - 300 mm.5.0 - 25 mm. (250 mm.ye kadar kullanlr)25 - 500 mm.10 mm -1000 mm ve yukars.

NOT : Parantez ierisindeki kalnlklar ok pasolu kaynakla mmkndr.

282 MHENDS VE MAKNA/ClLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976

sunLine

sunLine

sunLine

sunLine

sunLine

sunOval

sunHighlight

sunHighlight

sunHighlight

sunHighlight

sunLine

sunLine

aktr.Her kaynak usul btn kaynak pozisyon-larna uygun deildir. Mesel tozaltkayna sadece yatay pozisyonda kaynakiin dnlr ancak zel tehizatla deyyzeyde yatay kaynak 'yan" kaynakimkan vardr. CC>2 kayna ancak ksadevre .tipi metal transferi salayan kay-nak parametreleri kullanldnda pozis-yonda kaynak imkn verir. Yani yksekeritme hzna elverili yan otomatikkaynak yntemleri eritme hz limitlerininst snrna ancak yatay pozisyonda eriir-ler. Demekki mmkn olan her durumdayatay pozisyonda kaynak yapmak enekonomik zm salayacaktr. Bu du-rumda kaynak hatalar da asgari seviyedir.Bir baka sorunda eriilmesi g yerlerinkaynaktr. Baz durumlarda bazen iyiseilmi bir kaynak az ve zel tehizatlauygun bir kaynak yntemi uygulanr.Bazen birinci snf olmayan bir kaynakdikii kabul edilebilir, bazende "diyazyn" deitirmek gerekebilir.

c) Kaynak Az ekli:Kaynak pozisyonunda, malzeme tipi vekalnlna ve kullanlan kaynak yntemi-nin ark enerjisi younluuna bal olarakkaynak aznda gerekli aralk, aln yksek-lii, az as deitirilebilir. Mesel 15mm. kalnlndaki bir malzeme iin yataypozisyonda 60 lik bir "V" az yeterliolduu halde aadan yukar pozisyonda70, tavan durumunda ise 80 lik birkaynak az gereklidir. Kaynak az eklikullanlacak kaynak malzemesi ve iiliksresini ve maliyeti etkiledii gibi ekme vearplmalarn bykln ve kaynak hata-larnn meydana gelme olasln dakontrol eder. Demekki iyi bir kaynak azhem kaliteyi ykseltici hem de maliyetietkileyici bir faktrdr.

d) Kaynak Az Hazrlama ekli:Kaynak az alevle, plazma veya mekanikbir usulle kesmek suretiyle hazrlanabilir.Plazma ile kesme zellikle alminyum,bakr, paslanmaz elik gibi kesilmesi zormalzemelerde dzgn kaynak azlan eldeedilmesini salar.Mekanik bir yntemle kesme ilemi alevlekesmeye nazaran takriben iki defa dahaucuzdur. Makasla kesme 25 mm. kadaruygulanabilirse de baz metalrjik saknca-lar dourabilir. Yksek hzl zel frezelerledakikada 3 metre hzla takriben 3 kg. talakaldrarak kaynak azlan hazrlanabilir kibuna denk bir kesme hz ancak ok kafalotomatik kontroll alevle kesme ma-kinalan ile mmkndr. Be santimetrekalnla kadar tala kaldrarak kaynak azhazrlama alevle keserek hazrlamaya na-zaran daha avantajldr. Yalnz bu muka-

yesede makina maliyetleri dikkate alnma-mtr. Alevle kesme iin gerekli ilk yatrmda bir plazma ile kesme makinasmmmaliyeti de zel bir frezenin fiatnnok altndadr. Alevle kesme bakr vealminyuma uygulanamaz; paslanmaz elikiin zel malzeme ve teknik gereklidir.Plazma ile kesme alevle kesmenin yolaabilecei tane bymesi, yksek kalntgerilimler ve dier metalrjik sakncalarasgariye indirmek suretiyle tala kal-drarak ilemeye yakn iyilikte kaynak azhazrlanmasn salayabilir.Tala kaldrarak ileme suretiyle kaynakaz hazrlama ok dzgn "az akl"ve "aln ykseklii" gerektiren baz otoma-tik kaynak yntemleri iin gereklidir.Pratikte alevle kesme baz durumlardaotomatik kaynak hari birok maksat iinyeterli olmaktadr. Hatta U eklindekiazlarn hazrlamasnda bile bir ldebasanya ulalmtr.

e) Kaynaktan Sonraki ilemler:Belli bir malzeme kalnl iin "V" kaynakaz yerine "X" kaynak az kullanmaklagerekli kaynak malzemesi ve iilik yanyarya azaltld gibi arplmalar da azalr.Ayn ekilde kaynak az asn kilitmekveya "V" den "U "ya gemekle de baztasarruflar salanacaktr. Ancak bununkarlnda kaynak hatalarna yol amaihtimali artacak, muayene ve tamir gereide artabilecektir, istenen kaynak ka-litesine bal olarak kaynaktan nceyntem testleri, eitli tahribatt muayene-ler; yntem uygulamaya konduktan sonrada kalite kontrol testleri (ounluklatahribatsz muayeneler) yaplr. Bazenarplmalarn dzeltilmesi iin yerel, bazenkalnt gerilimlerin giderilmesi iin yerelveya genel olarak sl ilemler yapmakgerekebilir.Kayank ynteminin ve kaynak az ekli-nin ie ve malzemeye uygun seilmesimuayene ve tamir ihtiyacn ve dolays ilekalite kontrol masraflarn azaltacaktr.Buraya kadar bir kaynakl konstksiyondakaynak ekinin gerekli eitli ykleregerekse evre koullarna kar zerindebulunduu "btn" n fonksiyonunu ak-satmayacak, ekonomik mrn ksaltmaya-cak bir asgari kaliteye sahip olmas gerekti-i ve ngrlen kalite ile bunun ma-liyetinin uygun kaynak yntemi ve kaynakaz eklini kullanarak optimize edilebi-lecei anlatld.Bu yaznn ikinci ksmnda kaynak azekillerinin hangi esaslara dayanarak seile-cei anlatlacak, belli bal kaynak azekillerinin zellikleri ilenecek ve bylecemantksal bir temel meydana getirdiktensonra verilen Kaynak Az ekli tablolarn-dan azami faydann elde edilmesi salana-

MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976 283

sunHighlight

sunPolygon

sunHighlight

sunHighlight

sunHighlight

kaynakla birletirilen paralardabklmelerin kontrol altnda tutulmasYazan: MER W. BLODGETTeviren; Mehmet DALILAR

Kaynak edilen paralarn kaynak ilemi esnasnda stlp soutulmas, kaynak metalinin konstrksiyonu vegenlemesinin yeknesak olmamas faktrleri bklmelere yolaar. Kaynak alan scakl, elastiktik modl, termikgenleme ve termik iletkenlik gibi faktrler de bklmenin artmasna yardm ederler. Bu nedenle bklme miktarnnhassas bir ekilde tespiti zordur. Fakat zel teknik uygulanarak yahut uygun stma ve soutma evrimi seilerek bkl-menin kontrol altna alnmas mmkndr. Bklmenin minimuma indirilmesini salayacak nlemler aadaki tablodaaklanmtr:

Kaynak kesiti kalnl fazla kaln olmamaldr. Kay-nak dikiindeki dbkeylikliin ok fazla oluu daya-nkll arttrmaz, fakat kaynak ii gerilmeleri dou-rur. Kaynak dikii st dz veya hafif dbkey olursamahzur azaltlm olur.

Kaynak dikii ntr eksen yaknnda olmaldr. Bklmeden doan kuvvetler, kaynak dikii yeri iyi seilmez-se birletirilen paralarda eksen kaklna nedenolurlar. Kaynak srasnn uygun ekilde seilmesiylebklme kontrol altna alnabilir.

Dz kesitli birletirmede kaynak azlarnn uygun e-kilde seimi ile kaynak dikiindeki metal miktar mini-muma indirilebilir. Paralarn kaynak az 30 likbir a ile hazrlanr ve kk aral da 0,8-1,6 mm arasn-da alnrsa maksimum ekonomi salanr. Kaln plaka-larn birletirilmesinde eer kk aral arttrlrsakaynak az as azaltlabilir. Yahut kaynak kesitiJ veya U eklinde seilerek de dikiteki kaynak metalmiktar azaltlabilir. ift kesitli bir kaynak dikii tekkesitli dikie nazaran ayn kalnlktaki plakalarn birle-tirilmesinde takriben bir buuk misli fazla kaynak meta-line ihtiya gsterir.

30 w KOKART"RtL\R

Ke kaynaklarnda aralkl kaynak dikii kullanlma-ldr. Bu ekildeki bir birletirme ile istenen dayanm el-de edildii gibi takriben %75 deerine kadar da kaynakmetalinden tasarruf salanr.

Paso says az olmaldr. Yaplan her paso kaynak bzl-meye yolaar. Paso says arttka bzlmeler st steylr. Bu bzlmeler neticede birletirilen paralarnbklmesine sebep olacaklarndan, bklmeyi azaltmakzere byk apl elektrod kullanlarak paso saysminimuma indirilmelidir.

284 MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976

Kaynak dikileri ntr ekseni etrafnda dengeli olma-

l, BU suretle bzlmeden ileri gelen kaynak ii geril-meleri de birbirine kart gelecek ekilde dengeli nalesokulur. Burada da kaynak sras ve montaj dizaynbkiilmeye etki eden nemli faktrlerden saylr.

Geriye dnl (backstep) kaynak tarz kullanlmal-dr. Bu yntemde kaynak yn ile bir seferde yaplankaynak dikiindeki ilerleme yn farkldr. yle ki:Kaynak ilemine belirli bir mesafede nden balanpgeriye doru devam edilir, sonra tekrar mesafe braklptekrar nden kaynak ilemine balanr ve ters yndekiilerleme sonunda bir miktar bir evvelki dikiin zerinebindirilir. Belirli boydaki her kaynak dikii yapldndasnan levhalar genleir ve teorik olarak levhalar B nok-tasnda ayrlr. Fakat s, levhalarda C noktalarna dorugetiinde CD kenarlarnda oluan genleme sonundalevhalar gene kaynak balangcndaki pozisyona gelirler.Bu durum, daha ziyade ilk paso kaynakta sz konusu-dur. Belirli boyda geriye doru kaynak edilmekle levha-larda genleme daha az olur. Geriye dnl kaynaktarz her ie uygun dmeyebilir ve otomatik kaynaktaise ekonomik deildir.

Kaynaktan sonraki buklmeyi karlamak uze6alttaki ekilde grld gibi kaynak ilemine balan-madan evvel buKlmenin oluaca aKsi ynde kastenkavisli ekilde bklr. Kaynak dikiinin st yzeyiilemden sonra dzgn ekle getirilir. Bu durumda nbklme yaplmakszn paralar dz halde iken yaplankaynak ilemine kyasla komple kaynak boyu birazbyk olur. Kaynaktan sonra mengeneler gevetildiindeserbest halde kalan kaynak edilmi para dzgn eklednr, fakat bzlmeden ileri gelen ve kaynak dikiiboyunca olumu gerilmeler (kuvvetler) para zerindekalrlar.

Kaynak ii gerilmelerin birletirilen paralar bkmesinlenebilir. Kaynak edilecek iki parada bklmeninhangi ynde olaca dnlerek kaynak ilemine ba-lanmadan evvel paralardan biri ters ynde eik tutulur.Kaynak edilmekle paralarn, ne miktar eksenindenkat, yaplacak bir ka tecrbe ile tayin edilebilir.

SEFERDE _yAPlLAK\'Lep.LEi-e

8

, . II KAy.NAVc.jovw

SONRA

fi'/f/f/// / / f i

Kaynak ameliyesinden sonra kaynak ii gerilimleri yok edilmelidir. Bu maksatla uygulanan yntemlerden biriekilemedir. Her paso kaynaktan sonra kaynak dikii sourken zerine ekile vurulur. Bu ilem de kaynak metali de-formasyona urar ve diki kalnl azalr. Bu yntem byk bir itina ile uygulanmaldr, tik yaplan kk paso kayna,atlama ihtimali dnlerek ekilenmemelidir. Ayn ekilde genellikle son paso kaynan da, yine atlamadan kan-mak ve hasl olacak fazla sertliin tesirlerini elimine etmek gayesiyle asla ekilememelidir.

Kaynak ii gerilimlerinin giderilmesinde uygulanan dier metod, kontroll stma ve soutma usuldr. By-lelikle kaynak ilemi esnasnda kaynak dikiinin gereinden fazla stlmam as ve sonra kontroll bir ekilde soutulmassalanr.

MHENDS VE MAKN A/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976 285

Kaynak yapma zaman minimuma indirilmelidir. Kaynak ilemi esnasnda stma ve soutma iin olduu kadarhasl olan snn da iletilmesi iin de zamana ihtiya vardr. Bu zaman faktr bklmeyi artrc ynde etki yapar.Genel olarak, byk hacimli kaynak metalinin evresini stp genlemesine meydan vermeden kaynak ilemi bitirilmeli-dir. Kaynak tarz elektrodun cins ve apna, kaynaktaki elektrik akmnn amper deerine, kaynak hzna, kaynak meta-linin bzlmesine ve oluacak bklmesine gre iyi seilmelidir. Demir tozlu elektrod veya otomatik kaynak tekniikullanlrsa kaynak yapma zaman ve genellikle bklme azaltlm olur.

Paso sras iyi seilmelidir, iyi seilmi paso srasy-la kaynak metali, kaynak az zerinde muhtelif nokta-lara dalr ve bylece kaynak ii gerilimleri de birbirinezt olarak teekkl eder. Yandaki rnekte ntr eksenegre kaynak pasolar simetrik olacak ekilde yaplmtr.

Ke kayna ile ilgili olan yandaki rnekte kaynak di-kii devamllk arzetmeyip arada boluklar braklmtr.Birinci kaynakta oluan gerilimi ikinci kaynaktaki ge-rilim dengeye getirir ve geri kalan kaynaklarda da ayndengeli durum salanr.

5 6-

n

~n

KJBUK.

Bklmenin olu nedeni yle aklanabilir: Eer bir elik ubuk muntazam bir ekilde sthrsa ubuun kesitiiki dorultuda da yeknesak olarak genleir ve soutulduu zaman da eski boyutlanna tekrar dnUr. Fakat ubuunstlmas esnasnda kesitin bir dorultudaki genlemesi nlenirse o takdirde yalnz dier dorultuda genleir, fakat gen-leemedii dorultunun her iki ynndeki paralar bytik bir kuvvetle iter. Souma esnasnda da ubuk kesiti her ikidorultuda muntazam bir ekilde bzlr. Ayn ekilde kaynak metali de souma esnasnda kaynak az dorultusundanisbeten serbest olarak bzlrken, kaynak edilen iki para kaynak metalinin dier dorultuda serbeste bzlmesineengel olur.

286 MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976

retim planlama ve kontrolda kullanlangrafikler, mekanik aralar ve sistemler (2)Ali kr KIRAN Bu yaznn 1. Blm Mays - 1976 saymzda yayn-l a n m t r

retim Planlama ve Kontrol almalarnn nemlibir blm karar seeneklerininin oluturulmas ile il-gilidir. Karar vericilere sunulacak seeneklerin olutu-rulmasnda, eldeki bilgiler byk rol oynar. Bu nedenle,iletmelerde hangi bilgilerin nereye akaca nem kaza-nr. Aynca alnan kararlarn yrtlebilmesi de bilgiaknn etkinliine baldr. En iyi kararlar alnsa bile,bunlarn uygulamacya ulatrlmamas veya gerektiizaman ulaamamas, kararn etkinliini yok edecek enazndan azaltacaktr.

.P.K. projesinin uygulanmasn kolaylatrmak iinkullanlan grafikler bundan nceki makalede incelenmi-ti. Bu makalenin amac iletmelerde kullanlan ve birokyararlar salayan 3 tr arac tantmaktr. Bu aralar:

1) Kontrol tahtalar2) Kayt ve dosyalama sistemleri3) Belge oaltma sistemleri

olarak adlandrlmtr.Yalnzca bu aralarn kullanlmas etkili bir JP.K.

iin yeterli deildir. Bu aralar mevcut .P.K. sistemininuygulanmasn kolayltrmak, .P.K.'y standart bir i-lemler dizisi haline getirmek amacyla gelitirilmilerdir.

iletmede bir .P.K. sistem ve organizasyonu yoksa,bunun etkinletirilmesi sz konusu deildir, dolaysylabelirtilen aralar byk bir yarar salamazlar. Bu triletmelerde, aralarn kullanm baz avantajlar salaya-bilir, rnein: kullanlan belgelerin standartlatrlmas,bilgi aknn dzenlenmesi, etkili bir ariv kurulmasgibi iletmenin baarsn artrc baz almalar yap-labilir. Ancak, sistem ve organizasyondan yoksun bylebir almann verimsiz olaca da aktr.

l -Kontrol tahtalar:

Kontrol tahtalar Gantt emalar fikrine dayanla-rak gelitirilmitir. emalarn grnr olma zelliikontrol tahtalar iin de geerlidir. Bunun yanndakontrol tahtalar daha kolay hazrlanr ve kolay ilenir-ler. Olduka kark bir grn abuk ve kolaycaanlatrlar.

Kontrol tahtalarnn kurulmas emalara gre da-ha pahaldr, ilenmeleri ve hazrlanmalar zel elemanaltrmay gerektirebilir. Kontrol tahtalarnn en nem-li kullan yeri retimin rapor edilmesidir, retimingelimesi hakknda bir karlatrma yapmaya pek ola-nak vermezler, retim kaytlarnn tutulmas ynndende kontrol tahtalar baz glkler gsterir, rnein haftalk programlar iin hazrlanm bir kontrol tahtas,nc hafta sonuna kadar program veya retim kaytla-rn gsterir. Buna karlk eldeki program be haftalkise, kullanlan kontrol tahtas tm program gstereme-yecek, son iki haftalk program, balangta tahta

zerinde grlmeyecektir. Bu iki haftalk kaytlar nchafta sonunda nceki bilgilerin yerini alabilirler. Bu du-rumda nc hafta iinde, tahtay kullananlar yalnzcabu hafta sonuna kadar olan program grebileceklerdir.Tamamlanan haftaya ait kaytlar silinerek bunun yerineyeni kaytlar getirilirse, gemi bilgilerin elde bulunma-mas durumu ortaya kar.

Zaman kaytlarnn tutulamamas kontrol tahtalar-nn bir baka sakncasdr. Yaplan ilere ait gncel de-erlerin kontrol tahtalarna ilenmesi olduka gtr.Biten ilerin ne kadar srede tamamland hakkndabilgi edinmek ancak i kayt ve raporlarnn incelenmesiile mmkndr.

Kontrol tahtalarnn en ok kullanlan trleri aa-da incelenmitir.

Mekanize Gantt emalar:

Gantt emalarnn mekanize ekilleri pek ok firmatarafndan hazrlanmaktadr. Bunlarda oluk, mandal vebenzeri aralarla ie ait bilgiler bir tahta zerine iaret-lenir, iaretlerin manyetik veya kl olduu kontroltahtalar da kullanlmaktadr. Mekanize Gantt emalar,ema izme ve ilemeyi kolaylatrr. emalarn hazr-lanmas srasnda daha az yanl yaplr ve yaplan yan-llklar kolaylkla dzeltilir.

Mekanize Gantt emalar programlama ve i gelimekontrolunda kullanlrlar. Kullanl ama ve yerlerinegre eitli byklkler de olabilir.

Cepli ve Kancal Kontrol Tahtalar:

Cepli ve kancal kontrol tahtalar 50 yldan beri bi-linmekte ve kullanlmaktadr, retim planlama ve kont-rol merkezinde veya i atlyesinde kurulabilirler, zellikle byk aptaki iletmelerde, aralkl ve sipari tipiretimde kullanlmalar ok yararldr.

Kancal kontrol tahtalarnda, herbir i merkezi iingenellikle kanca ayrlmtr. Kancalardan birine i-lenmekte olan siparie ait i emri aslr. Dier ikikancaya ise, gelecek ilk ie ait emir ve ilenmi, fakatatlyeyi terketmemi i emri aslr. Baz iletmelerde soniki kancaya ilenmik iin hazr i emri ve programlan-m, fakat ilenmeye hazr olmayan i emri aslmtr.Bu halde operatr eldeki ii bitirince hazr ii tezgahayerletirir. Dier ie ait gereksinmeleri (malzeme, apa-rat, vs.) tamamlayarak bu i emrini ikinci kancaya gei-rir. Atlye ihtiyalarna gre kanca says arttrlabilir.

Cepli kontrol tahtalarnda ise, kancalarn yerini cep-ler almtr. Cepli ve kancal kontrol tahtalar sadece el-deki ilerin yapl srasn gsterir; yk durumu, i prog-ram gibi ayrntl bilgiler vermezler. ok yer kapladk-larndan pratik deildirler.

MHENDiS VE MAKlNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976 287

Yayl Mandall Kontrol Tahtalar: a) Grnr indeksli kart dosyalan:

Bu tr tahtalar i emirlerinin kontrol, ykleme veii balatmada kullanlr. Cepli ve kancal tahtalardan far-k, i merkezindeki tm i emirlerinin tahta zerindegrlebilmesidir.

emri kontrol amacyla kullanldnda tahtalaro gn balayacak veya bitecek i emirlerini gsterirler.Tamamlanan i emirleri, zerlerine gerekli bilgiler yazla-rak, tahtadan kaldrlr, ii balatma ve ykleme iin tah-talara iki cep ilve edilmitir. Ceplerden birinde hazrbekleyen iler, dierinde ise hazr olmayan iler bulunur.Yaplmakta olan iler yayl - mandala tutturulmutur.

Bu tahtalarda ok yer kapladklarndan pek fay-dal deillerdir.

2 - retim planlama ve kontrolda kullanlan kaytve dosyalama sistemleri:

retimin programlanmas, i emirlerinin izlenmesive ykleme almalar iin, gerekli bilgilerin zet olarakkayd zorunludur. emirleri zerindeki en nemli bilgi-ler genellikle ayr kartlar zerine geirilerek kullanlmakzere saklanr. Mamul eidinin artmas veya farkl m-teriler iin retim yaplmas halinde bu kartlarn saysda artacaktr. stenen bilgileri ieren kartn kolaycabulunabilmesi amacyla dosyalama sistemleri geliti-rilmitir.

Kayt ve dosyalama sistemleri kullanmann kontroltahtalarna gre avantajlar unlardr:

1. Daha az yer kaplar ve el altndadrlar.2. Ksaltlm halde uygun bilgileri tarlar. Karla-

trmalar daha kolay yaplr. Kurulmas ve alt-rlmas daha az elemanla yrtlebilir, daha eko-nomiktirler.

Buna karlk grlebilir olma zelliinden yoksun-durlar.

retim planlama ve kontrol blmnde kart kaytve dosyalama sistemleri i emri kontrol, ykleme a-lmalarnda kullanlr. Bunlardan baka bilgi verici ola-rak, zaman etd sonular, malzeme takn ve baka bil-gi verici olarak, zaman etd sonular, malzeme takmve aparatlarla ilgili bilgileri ieren kart kayt sistemlerikullanlr. Byle bir sistem zellikle kk iletmelerdebilgisayar kullanmna, ekonomiklik ve bakm - kullanmkolayl nedeniyle tercih edilir.

Kartlarn uygun bir ekilde dzenlenmesi ile kartkayt sistemleri satn alma, stoklama ve mhendislik a-lmalarnda da kullanlabilir. Bu tr almalarda kart-lar gerekli bilgiye zet olarak verecek ekilde dzenlenir-ler.

Kaytlarn liste eklinde tutulmas, yani bir tek kartaok sayda nitenin kaydedilmesi, zellikle i merkezle-rini ykleme gibi almalarda daha yararldr, nitelerinsay ve sras, dzeltmeleri gerektiriyorsa, liste eklindekikaytlar pek kullanlmaz. Her karta bir tek nitenin ilen-mesi dzeltmelerin kolay ye abuk olarak yaplmasnsalar, Bu yntemin biraz daha pahal olmasna karndaha ok kullanld grlmektedir.

Dosyalama sistemlerinin hazr olarak satlan bir okeidi vardr. Bu seitler istenen kart bulmak, yerletir-mek, okumak ve kaydetmek ilemlerinin daha abukyaplmas amacyla gelitirilmilerdir. Dosyalama sis-temleri iki ana guruba ayrlabilir:

Kartlar, 5-100 adetlik guruplar halinde bir kena-rndan tesbit edilmitir. Kart hakknda tantc bilgilerveren indeksli kenar grnd iin, kartlar kolaycabulunabilir. Bu tr dosyalar, yatay veya dey olarakdzenlenebilir.

b) Dner dosyalama sistemleri:

Bu sistemlerde kartlar dosyadan karmadan oku-mak veya kayt yapmak mmkndr.

3 - retim planlama ve kontrolda kullanlan belgeoaltma sistemleri:

emirlerinin hazrlanmas, retim planlama vekontrol amacyla kullanlan dier belgelerinhazrlanmas, olduka ykl bir yazma ve kopya karmailemini gerektirir. zellikle orta apl ve byk ilet-melerde bu belgelerin hazrlanmas zel elemanlar kul-lanmay gerektirir. Aynca miktar ve zaman gibi saysaldeerlerin yazlmas ve kopya edilmesinde hatalar yap-labilir. Bu hatalarn zamannda farkedilmemesi byk za-rarlara yol aar. Baz kk iletmelerde belge hazrla-mak ve kopya karmak ilemlerinin uzunluu etkili birretim planlama ve kontrol sisteminin kurulmasn n-ler. Program ve sipari deiiklikleri iin emirlerin de-itirilmes

retim planlama ve kontrol sisteminin kurulmasn n-ler. Program ve sipari deiiklikleri iin emirlerin de-itirilmesi srasnda retim aksayabilir.

Bu sorunlar zmlemek amacyla belge oaltmasistemleri gelitirilmitir.

oaltma sistemleri satr seme zelliine sahip tek-sir makinalarndan olumaktadr. Teksir makinalarna ek-lenen baz tehizatlarla baz bilgilerin, ana teksir kad-na yazlmadan bazlmas da salanmtr. stenirse, delik-li kart hazrlayc niteler sisteme eklenebilir. Bylecebu sistemler yardmyla bir tek ana teksir kadndan biri emrine ait u belgeler hazrlanabilir ve oaltlabilir:

a. lem formu; yaplacak ilemlerin srasn vebunlarla ilgili bilgileri gsterir. Arft teksir kadnda ol-mayan ie balama ve biti tarihleri, miktar ve siparinumaras gibi bilgiler makina zerindeki zel aralarlabelge zerine ilenir.

b. biletleri; ilem formundaki ilemler ayr ayrkatlara geirilir. Bu belgenin hazrlanmas srasnda anateksir kadndaki siparii tantc bilgiler, istenen i-leme ait bilgiler, zaman ve miktar bilgileri (deikenbilgiler) kaydedilir.

c. biletleri; istenirse delikli kartlar eklindehazrlanabilir.

d. Malzeme biletleri; ana teksir kadndaki mal-zeme ile ilgili bilgilere deiken bilgilerin eklenmesiylehazrlanr.

e. Takm-aparat-mastar biletleri; ilemler srasndazel takm-aparat-mastar kullanlyorsa, bu tr ilemlerana teksir kadndan seilerek oaltlr.

f. Refakat kart; ana teksir kadndaki ilemsras ve bu ilemlerin yardmyla hazrlanmas mm-kndr.

(Devam sayfa 290'da)

288 MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976

vinlerin kullanlmasnda emniyet kurallar

Gnay Y A Y L A L I

ZET:

Vinlerin kullanlmasnda uyulmas gereken emniyetkurallar belirtilmekte, zincir, kanca, sapan gibi yardm-c aralarn kontrol ve bakm hususunda dikkat edil-mesi gerekli bilgiler verilmektedir.

GR:

Aada bahsedilen emniyet kurallar kpr vebenzeri vinlerde gvenle ve i kazasz almak iingz nne alnmas gereken noktalardan sadece bazda-ndr. Vin ve yardmc nitelerinin dikkatli kullanlmasemniyetli bir alma ortam yaratt gibi, vinlerinmrlerinin uzamasna da yararl olur. Btn iletme-lerin vazgeilmez bir paras olan vinlerin, kullanlmala-rnda en nemli husus, mantk erevesi iinde hareketetmektir.

1) VN VE KALDIRMA HALATLARI: Tecrbesiz ve yetkisiz kiilerin vinleri kullan-

masna ve kumanda etmesine izin vermeyiniz. Vincekumanda edecek ahs, operatrn grecei yerde dur-mal ve sadece bir kii vince kumanda etmelidir.

Yk evresinden iiler ayrlmadan yk kaldrptamaynz.

Vince yazl dizayn kapasitesi zerinde yk vur-maynz.

Arzal veya hasarl vin ile yk kaldrmaynz. Halat tambur yuvasna oturmadan yk kaldr-

maynz. Vin ile baka bir vinci itmeyiniz. Vin halatn ekme ve srkleme maksatlar

iin kullanmaynz. Yk kaldrr ve tarken dikkatinizi ykten

ayrmaynz. Vinte kaldrlm bir yk varken vinci terket-

meyiniz. Vin halatn dizayn boyundan fazla uzatmay-

nz ve hasarl bir halat tamire kalkmaynz. Vin halatn hi bir zaman kaynak topra ola-

rak kullanmaynz. Ayrca halata alr kaynak elektro-du dedirmeyiniz.

Btn kesici anahtarlarn altn kontrol edip,vazife gryorlarsa hareket ediniz. Bu kontrollar hervardiya banda mutlaka yapnz.

Kancay en st noktaya kaldrrken st kesicianahtarn kesmesini beklemeden kancay durdurunuz.Kesici anahtarlarn sadece emniyet iin olduunuunutmaynz.

Tamburda iki tam devir halattan az kalacakekilde halat boaltmaynz.

Vincin kullanlmas srasnda vincin almasndaher hangi bir anormallik grdnz zaman vinci derhalservisten kartp, sk bir kontroldan geiriniz.

Vincin kanca, motor, halat, sapan, fren ve kesicianahtarlarn koruyucu bakm iin bir program yap-nz. Ayrca vinci sk sk gz kontrolundan geirip, arza-lar vakit geirmeden bildiriniz.

Ykn tanmas srasnda halat ve ykn sallan-masn nleyiniz.

Ykn dikey olarak kaldrlmasn salaynz. Aada alan iilere yaklarken korna ile

sinyal veriniz. Vincin dizayn kapasitesine yakn arlkta yk

kaldrrken frenleri kontrol ediniz. Yk 5-10 cm kald-rp, frenleyiniz. Frenler vazife gryorsa, yk kaldr-nz.

2) SAPAN VE ZNCRLER: Kapan ve zincirleri en st kaldrma limitlerine

kadar yklemeyin. Sapan vurma asn ve yksek s-larn bulunduu ortamlar gz nne alnz.

Sapan ve zincirler kancaya taklmadan ve ykmerkezlemeden kaldrmaynz.

Dnk, krlm veya hasarl halat, sapan vezincirleri kullanmaynz. elik halatn bir banda kopuk4 tel veya btn balann toplamnda kopuk 12 tel varsahalatn kesinlikle deitirilmesi gerekir.

Btn sapan, zincir, halat ve kancalarn kont-rol kaytlarn tutunuz.

Zincir ve sapanlar kuru bir yerde duvara veyaaskla asnz.

- Zincirleri srekli aralklarla temizleyiniz. Zin-cir aralarna giren toz ve kumlar zincirin anmasna se-bep olurlar. Halatlar, sapan, zincir ve kancalar belirlidevrelerle yalaynz. Ancak, dkmhanelerde veya yave greslerin kum veya benzeri maddeleri zincirler zerin-de toplayabilecei ortamlarda, sapan ve zincirleri yala-maynz.

Zincirleri yerde mmkn olduu kadar az srk-leyiniz.

Zinciri veya sapan ksaltmak iin kilit vurma-ynz.

Zincir, sapan veya kancay yerine oturtmakiin ekilemeyiniz.

Kancann ucunu zincirin bir halkasna geiripyk kaldrmaynz.

Yk zincir veya sapan zerine oturtmaynz. Yk kaldrrken silkelemeyiniz, ilk nce bo-

luunu alp, sonra yava yava kaldrnz. Yk sapann btn ayaklarna eit olarak da-

tnz. Keskin kelere sapan ve zincir vururken kse-

leri yastklayp, besleyiniz.

MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976 289

3) VNLERN PARK EDLMES: SONU:

Btn kancalar kesici anahtarlar seviyesinden5-10 cm aaya kadar kaldrnz.

Btn kontrol cihazlarn devreden kartnz. Ana akm kesiniz. Vin tekerlerine takoz koyunuz. Manyetik kafal vinleri park ederken kafalar

ya dorudan doruya yere koyunuz veya bu i iinyaplm platformlara indiriniz. Kafalar kullanlmadkavin zerinden karlmaldrlar.

SONU:

Btn bu yukarda belirtilen hususlardan en nem-lisi ve bata geleni, operatr ve kumanda veren iilerintehlike annda panie kaplmayp, soukkanllklarnkaybetmemeleridir.

FAYDALANILAN KAYNAKLAR:

1) Safe Operation of Hoists, Hoist ManufacturersInstitute, 1974

2) Lucht, R.E, Pocket Ouide to Chain, 19733) Safety Tips for Hoist and Crane Operators, US

Occupational Safety and Health Act (OSHA)Standards, 1972

4) i Sal ve Gvenlii Tz, alma Ba-kanl, 1970

Gnmzde sanayi iletmelerinin artan karma-kl, iletmelerin ana amac olan retimin, organizas-yonu zorunlu hale getirmitir, retim srasnda gereklifaaliyetleri tanmlamak ve bunlar gereksiz faaliyetlerdenayrmak her iletme iin byk nem tar. Faaliyetlereayrlacak kaynaklarn cins ve miktarnn belirlenmesiise baka bir sorundur.

Gemi yllarda retim (imalat) ve mhendislikblmlerine verilen retimin organizasyonu grevi, gn-mzde modern aralarla donatlm .P.K. blmleritarafndan yaplmaktadr. Modern bilgisayarlarn da i-letmelerde kullanlmaya balanmas, P.K. blmnhereyin kendisinden beklendii bir blm haline getir-mitir. zellikle, bilgisayar kullanmnn yeni sayla-bilecei lkemiz gibi gelimekte olan (az gelimi)lkelerde, artan ilerin daha byk bilgisayar kapasite-lerini gerektirdii dncesi grlmekte, bu ise, bykyatrm ve bakm-kullanm masraflarna neden olmakta-dr.

Bugn sanayinin ana sorunlarndan biri olan re-timin organizasyonu ve kontrol, genellikle, eldeki kay-naklar veya kk yatrmlarla zlebilecek dzeyde-dir. Bunun iin iletmeyi bir btn halinde ele alan veiletme blmleri arasndaki ibirliini gelitiren .P.K.sistem ve aralar kullanlmaldr. Bu sistem ve aralaryerletikten sonra etkili bir bilgisayar kullanm gerek-letirilebilir. Hangi kapasitede bilgisayara gerek duyula-ca da byle bir iletmede daha kolay ve gvenilirbir ekilde hesaplanr.

RETM PLANLAMA VE KONTROLDAKULLANILAN GRAFKLER MEKANKARALAR VE SSTEMLER (2)

(Ba taraf sayfa 288'de)

.P.K. sistem ve aralarnn, bilgisayarlarla bir-likte veya tek bana kullanlmas, orta ve byk apliletmelerde artk zorunlu hale gelmitir. Ancak kulla-nlan grafik, mekanik ara, sistem ve bilgisayarlarn,iletmenin baarsn, artrc aralar olduu unutul-mamal, bu aralar kullanmak ama haline getirilmeme-lidir.

Belge oaltma sistemlerinin kullanlmasnn yarar-lar unlardr:

1. Kopya karma ilemi otomatikletirilerekzamandan kazanlr ve hatalar yok edilir.

2. yrtclere gerekli bilgi ve dokman salanr,i gelime kontrol kolaylar.

3. Malzeme, takm-aparat-mastar temini ve takibikolaylar.

4. cretleme ve maliyet hesaplar kolaylar.5. letmede bilgisayar kullanmnn etkinlii

artrlr.6. Belgelerin standartlamas gerekletirilir.Belge oaltma sistemleri retim planlama ve

kontrol blm yannda satn alma, pazarlama, muha-sebe blmleri tarafndan da kullanlabilir, iletme tip-lerine ve kullanl amalarna gre eitli belge oalt-ma makinalan imal edilmitir.

KAYNAKLAR

1. CARSON, G3. "Production Handbook", RonaldPress Comp., (1959).

2. GREENE, J.H. "Production and Inventory Control"Handbook", Mc Graw-Hill (1970).

3. IRESON, W.G. -GRANT.E.L- "Handbook ofIndustrial Engineering and Manage-ment", Prentice-Hall, (1962).

4. KARAY ALIN, .. -ETN.Y- "Fabrika dareci-lii Elkitab", .T.., (1970).

5. KELLEY, P.C. -LAWYER, K. -BAUMBACK, C.M.''How to Organize and Operate aSmall Business" Prentice-Hall, (1968).

6. MOORE, F.G. -JABLONSK, R- "ProductionControl" Mc Graw-Hill, (1969).

7. RAMLOVV, D.E.-WALL.E.H.-"Production Planningand Control", Prentice Hail, (1968).

290 MHENDiS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976

BLM: GENELdomates yetitirmede makinalamaYazan : Dr. ISTVAN ZLDeviren : Ahmet TOPRAK

.* '*'- '*HS -

azalan elemei ve artan cretler byk lde domatesyetitirmeyi daha ileri dzeyde makinalamaya zorla-mtr. yi ve salkl beslenme iin yaplan almalarnsonucu sebze retiminin artmas gereini gstermektedir.Tarm topraklan snrl olduu ve varolan etkili alanlarazalma belirtileri gsterdiinden, ayn alanda daha oksebze yalnzca verimi ykselterek, yani hektar banadomatesi artrarak yetitirilebilir.

Tanmda btn dnyada grlen igc azalmastarmn makinalamasn gerektiren bir baka nedendir.Yaplan ar fiziksel i de makinalamayla giderilebil-mektedir. Yukarda sz edilen tm sorunlar zmekiin daha ok rn veren domates trleri yetitirilmekyeni tarm teknolojileri gelitirilmek zorunda kalnm-tr. Daha ok rn veren trler bulunduu ve uyguntarm teknolojileri varolduunda bile, teknolojinin pra-tik uygulamasn, teknikleri ve ilemleri gerekletire-bilecek karmak makina sistemleri yine de gerekliolmaktadr.

Bu sorular ve sorunlar incelendiinde "Endst-riyel domates retimi" denebilecek yeni bir domatesretme ynteminin geleneksel domates tarmnn yerinialmas gerektii sylenebilir.

Byle bir endstriyel domates tarmnn geli-tirilmesi ve uygulanmas iin domates yetitirmeyi btnynleriyle incelemek gerekmi, domatese biyolojik,kimyasal ilemleme, fabrika organizasyonu ve toprakhazrlanmasndan n ilemlemeye dek her adan bakl-mtr. "Daha'1 sonra yeni teknolojiye en yksek verimisalayan en uygun domates trlerinin, kimyasal madde-lerin, makinalann seilmesi ii gelmitir. Bylece ekono-mik tarm ve yeterli kr elde edilmesi gerekletiril-mitir. Her eyden nce alan bana rnn ve igcverimliliinin artrlmasnn en nemli etmenler olduu-nu yetitirme teknolojisinin incelenmesi gstermi-tir.

Byk lde domates yetitirme yntemleri iinyaplan almalar birka yldan beri sregelmektedir.Bu aratrmalarn altnda yeni bir yetitirme tekno-lojisi ve makina sistemi gelitirilmitir. Bu teknolojininve makina sistemlerinin uygulanmas birka yl ncebalamtr. Birok yerlerde de denemelerin ilk sonu-lar alnmtr.

Gemi yllardaki deneyler, blge, tr, iin vernn nitelii hakknda, domates tarm teknolojisinikurmaya ve bu tarm teknolojisinin makina sisteminiretmeye yardmc olan tecrbeler kazandrmtr.

Burada anlatlan domates tarm sistemi bu deney-lerden sonra gelitirilmi ve uygulamaya konulmutur.Bu sistem nceden biimlendirilmi yataklarda bytme,iki ilemde hasat ve karmak bir makina sistemininmakinalarndan oluan eksiksiz bir teknolojiyi ier-mektedir.

Byk ll sebze tanm, daha ok rn alma,

DOMATES YETTRLECEK TOPRAINHAZIRLANMASI

in verimini artrmak ve makinalamay uygu-layabilmek iin ''yatak-ark" toprak hazrlama teknolo-jisi temel olarak alnmtr. Yani, daha nceden yalnzcasulama iin kullanlan arklarn, daha byk almagenilii olan makinalann tasarlanmasnda, dolaysyleyksek verimlilie erimekte de kullanlabilecei sap-tanmtr.

Yksek verimlilik elde etmek iin "arklarla nce-den biimlendirilmi yatak" makinalar sistemi tasar-lanm ve yaplmtr. Bu sistemin makinalar bir giditetoplam 4.8 m. genilikte yata bir arada hazrlaya-bilmektedir. Bu toprak hazrlama ve srme sistemi,dzgn toprak yzeyi, bitkilerin bir rnek dikilmesi,yaban otlarn ldrc ilalarn e derinlikte topraabraklmasn ve domatesin btn yetitirilme sresiboyunca yaban otlarnn yok edilmesini salamak-tadr.

VBG tr makina sistemi, tarm iletmesinde bulu-nan traktr trne ve gcne kar gelen makina grup-laryla birletirilebilen paralar, adaptrleri ve paragruplann iermektedir. iftlik byk gteki traktrlerielinden karm ise, adaptrler ve paralarn bir arayagetirilmeleriyle ve rnein, tek amal bir ilalaycve tohum ekici yaplarak ilemler birletirilebilir.

VBG sistemindeki makina trlerinin ileyebil-dikleri alanlar Tablo l de verilmitir. VBG sistemininyatak hazrlaycs, sulanabilir tasz ve yabanc madde-lerden artlm bir toprakta ekil l de olduu gibi zel yata bir gidite hazrlar. zel yatak hazrlayanparalar ve yzey hazrlayan diskler ne taklmlardr.Yzey ve yatak dzleyiciler ise yatak hazrlaycnnarkasna yerletirilmilerdir. Traktrn iz genilii vearklarn genilii 1.6 m olduu iin yatak hazrlaycnnalma genilii 3 x 1.6 = 4.8 m dir. ekil 2 de yatanprofili grlebilir.

Yatan genilii 120 cm ve aradaki arkn geni-l i i 40 cm.dir. Ark derinlii 12-15 cm dir. Yataklarnbiimlendirilmesi toprak hazrlanmasyla birlikte sonba-harda yaplmaldr. Suda eritilmi, yaban otlarm kma-dan yokeden ilalar, VBG ilalaycsyla (Bak ekil 3)domatesin ekilme ya da dikilme zamanna bal olarakilkbaharda topraa kartrlrlar. Bu sralarda, son ya-taklar da bitirilmelidir. ekil 4 de ilalama ve ekimiinin nasl yapld gsterilmitir. Dnen apaya balolarak ilalama derinlii 8-10 cm arasnda deiebilmek-tedir. lalamadan sonra dikim ii ekil 5 de gsteril-dii gibi yaplabilir. Ekme ya da dikme ift sra bii-minde yaplabilir. Sralar arasndaki uzaklk 35 cm olup

MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976 291

Tablo lArkl nceden hazrlanm Yatak Makina

Sisteminin Makinalar

Say Tr

1

2

3

4

5

6

7

8

MC-6

VBG

VBG

VBG,

VBG

VBG

VBG

KPR

Ad

Tohum yatahazrlaycsYatak hazrla-ycslalayc

llalayc-To-humekiciFide dikici

Kultivatr

Diskli Kulti-vatr

tla pskr-tc

alma Genilii (. G.)iledii Alan (t.A.)gta

gta

gta

gta

gta

gta

gtagta

6m2ha/saat4,8ml,4-l,8ha/saat4,8m0,8-l,0ha/saat4,8m0, 7-0, 8ha/ saat4,8m0,2ha/saat4,8ml,2-l,5ha/saat4,8ml,2-l,5ha/saat4,8m0,6ha/saat

bu teknoloji yoluyla hektar bana 40-50 bin bitki diki-lebilmektedir. Ekim ile ise delik bana iki bitki hesa-byla domates trne de bal olarak hektar bana120 bin bitki yetitirilebilir.

ilalama yaplmasna ramen ekim yada dikimdensonra yaban otlar kabildikleri iin makinayla ot yoketme gerekli olmaktadr. VBG kltivatr ve VBGdiskli kltivatr bu ama iin tasarlanmlardr. VBGdiskli kltivatr ekil 6 da alma srasnda gsteril-mitir. Gerekli koruma eridi ve aralarn her zamanayn konumda yerletirilebilmeleri arklar araclylagerekletirilmektedir. VBG diskli kltivatr topraagbreleri kartrmak iin de uygundur. VBG makinasistemiyle 100 hektar -dikim yaplmadan- 15 vardiyegnde ilenebilmektedir.

Denemeler bu teknolojiye tam anlamyla uyul-duunda yeterli rn alnabileceini gstermektedir.Bu tarm yntemiyle hazrlanm domates tarlalarekil 7 ve 8 de grlebilir. 5-10 hektarlk iftliklerdeyaplan deneme projelerinde dikim yoluyla yaplanyetitirmeden elde edilen sonular Tablo 2 de verilmi-lerdir. Elde edilen rn miktar iinde olmam yeildomatesler de bulunmaktadr. Bu yeil domatesler tur-u kurma iin elverili olduktan iin kayp saylma-maldrlar.

Ortalama 4 yllk yetitirme sonulan zerindenyetitirilen trlerin ayn anda olgunlamalar % 80'iamtr.

Tablodaki verilerin incelenmesiyle, teknolojiningerektii biimde uygulanmas kouluyla, 50 ton/hek-tarlk bir hasadn kaldrlabilecei aka grlecektir.

ekil, l

292 MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976

1600 1600 1600

ekil. 2

ekil. 3

MHENDS VE MAKNA/C.LT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976 293

" " " * " '

ekil. 5

ekil. 4

294 MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976

eki l . 6

Sekil. 7

MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976 295

v^^ ;.:

*."-*,V.* f'

***?'&- & O'-

ekil. 9ekil. 8

296 MHENDS VK MAKNA/CI.1 20 - SAYI 235 - AISTOS 197(,

Tablo: 2Hasad edilen Domates (ton/hektar)

Domates Tr 1970 1971 1972 1973 Ortalama

VF-145-21-4 79.3 67.3 - 47.0 64.5

VenturaPS 63.6 - 46.1 72.8 60.8

ChicoIII - 57.5 45.1 56.0 52.8

Kecksemeti 57.3 55.2 - 62.5 58.3

DOMATESLERN TOPLANMASI

Domates hasadnn byk lde insangc gerek-tirmesi, cretlerin ykseklii domates hasadndaki sorun-lar ve makinalamay n plana karmtr. Elle yaplanhasadn zellikleri kk hacimli kasalar, bunlarn top-lanmas, tanmas ve onarmnn byk yer tutmasyd.Konserve fabrikalarndaki grnm "kasa dalar" sz-leriyle zetlenebilir. Konserve fabrikalarnn sasnartrmay engelleyen en nemli etkenler depolama alan-larnn darl, insan gc sorunlar ve su salamadakiglktr.

Bu sorunlar domates hasadnn makinalamasnve bu ama iin gerekli makina sisteminin gelitirilmesinigerektirmektedir.

Daha nce anlatlan nceden biimlendirilmiyatak sistemi ncelikle hasat makinas tasarlanmasnolanakl klmtr.

Verecei sonulan, dnyada bu konuda aratr-ma yapm bulunan bilim adamlarnn tecrbelerini vekonserve fabrikalarnn gereksinimlerini gz nnealarak iki gidili hasat teknolojisi ve makina sistemitasarlanmtr. Bu teknolojinin zellikleri aadaanlatlmtr:

1. Hasat teknolojisinin ilk ve en nemli z e l i m iyetitirilen eitli olgunluk derecelerindeki domates-lerin hepsinin birden toplanmas ve hasat edilen doma-tesin grecei ilem hakkndaki kararn iftlikte kurulann ilemleme makina hattnda verilmesidir. Domatesinykanmas, ayklanmas ve snflandrlmas, ve ezilmesihep iftlikte yaplr. Bylece domates konserve fabrika-sna tankerler ierisinde ezilmi su biiminde tanr.

2. Hasadn teknolojik temeli "SU" teknolojisidiye adlandrlr. Domates tarladan hasad edici ile top-lanr toplanmaz ii su dolu tama tanklarna aktarlr.Bylece domates tarladan iftlie tanmas srasndayolda suyun alkalanmasyla ykanm olur.

Domates iftlie getirilince devrilebilen tamatanklarndan n ilemleme hattnn tankndaki suyaaktarlr. Burada slak fralarla domates iyice temiz-lenir. Su teknolojisinin hasadn temeli olmasnn nedenibu yntemle domatesin topraktan ayrlma sorunununzme balanm olmas ve yksek nitelikte domatessalasnn elde edilmesidir.

3. Btn hasat sreci srasnda olgun domates-lere hi bir ekilde el dememektedir. Ana ilemlemehattnda alan iiler kark domates yn iinden

sala yapmaya elverili olmayanlar seerler. Bu nedenlebu teknoloji u anda kullanlan br teknolojilere gYealHt ekonomik olmaktadr. Domates tarlalar konservefabrikalarnn yannda yada yaknnda iseler, n ilem-leme son ilemleme ile birlikte fabrikada da yapla-bilir.

HASAT TEIINOLOJSNN VE MAKNASSTEMNN TANIMI

Byk ll domates hasat sistemi drt anailemden olumaktadr:

1. Hasat, bime topran altndaki domates sap-larn kesme, toplama, ykseltme, domatesin yaprak-larnn ayrlmasndan olumaktadr. PBK Tr Domateshasad edicisi yukardaki ilemleri yapmak iin geli-tirilmitir. (ekil 9'a baknz).

2. Tarlada yaplan ilemler domatesin toplanmas-n, hasad edilmi domatesin alnmasn, ilk ykanmasn,domatesin n ilemleme hattna tanmasn ve n i-lemleme hattnn tankna aktarlmasn kapsar. BTPtr Devrilebilen Tama Tank bu ilem iin geli-tirilmi olup teknolojinin en nemli ilemlerindenbiridir. (ekil 10'a baknz.)

3. n ilemleme ise unlar ierir: Ykama, kir-lerin giderilmesi, seme, uygun olmayan ezilmi doma-teslerin toplanmas ve yabanc maddelerin ayklanmas,fralarla iyice ykama; yan olmu, olmam, sar, yeildomateslerin kark olgun domateslerden ayrlmas,bunlarn toplanmas, kasalara yerletirilmesi, ezilmisalalk duruma getirilmi domatesin ara tanklarlatankerlere tanmas. PFG Tr n ilemleme makinahatt bu ilemleri gerekletirmek iin tasarlanmtr.(ekil 11-12-13'e baknz.)

4. Tama salalk hale getirilmi ezilmi domate-sin 3-4.5 m3 lk tankerler ierisinde konserve fabrika-sna tanmas (ekil 14'e baknz.)

PB Tr Hasat edici, BTP Tr Devrilebilen Ta-ma Tank, PFG Tr n lemleme Makina Hatt hepbirlikte karmak Domates Hasat Makinalar Sisteminioluturmaktadr.

DOMATES HASAT MAKNALARI SSTEMNNZELLKLER VE ALIMA SIALARI

2 adet PB Tr Domates Hasat edicisi, 20 ton/saat5 adet BTP Tr Devrilebilen Tama Tank, 20 ton/saatl adet PFG Tr n lemleme Makina Hatt, 20 ton/saat

TEKNK TANIMPBK TR DOMATES HASAT EDCS(BC)

ekilen makina sadan kesmeli trden olupalak basnl birbirinin arkasna gelen iki ift tekerlek-ler zerinde yrmektedir.

Makinann gvdesi eilmi sa paralarndanyaplmtr. ift sral yetitirme durumunda iki bykboylu kesme ba kesme mekanizmasnn kesme ubu-u zerine yerletirilir. Kesmenin yannda domatesitoprakla birlikte kaldrmak iin baklar yerle belli bira yapacak biimde yerletirilirler. Kesme mekanizma-snn domatesin yeil ksmlarn saptrc paras arac-l ile kesme mekanizmas ynlendirilir. leri geri giden

MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - At'STOS 197(i 297

ekil. 11

ekil. 10

298 MHENDS VE MAKNA/CM 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976

Tteekil . 12

Sekil. 13

MlHENOS VE MAKNA/CI l '-'O - SAYI 235 - AUSTOS 1976 299

ekil. 14

bir sallayc kol aracl ile bir eksantrikten gcnalr. Kesme mekanizmasnn arkasnda zincirli bir eleva-tr yerletirilmitir. Bu elevatrn gvdeyle balantssalanm bir ksm da biicinin gevettii topraktahareket edecek ekilde ayarlanmtr. Bylece domates-ler dorudan doruya ykseltici kepelerin iine girer-ler. Zincirli elevatr iki ray zerinde hareket eder. Zin-cirli elevatrn adma 30 mm. den kk domateslerintoprak paralaryla birlikte dmesini salayacak biim-de ayarlanmtr. Zincirli elevatr makinann aft iletahrik edilir. Bime erevesi biici ve zincirli eleva-tr gibi makinann gvdesine menteelerle tutturulmuolup traktr srcsne hidrolik bir silindir aracl ilekaldrlabilir. Biici istenildiinde makinadan sklpkarlabilir.

Elevatr mekanizmasnn arkasnda, domates ay-rc ve sarscs makina gvdesine saptanmtr. Ayrcbirinci ve ikinci sarsclardan olumaktadr. Ayrclarnde ve arkada krank aftlarda desteklenmilerdir.Krank aft aracl ile tahrik olunan sarsc eritlerbtn boylan boyunca bir rnek sallama etkisi yaparlar.Sarsc eritlerin domatese deen yanlar kauuktanyaplm iviler taklmtr. Bu ivilerin zerine ise''meyva tutucu'1 perdeler taklmtr. Domatesler disk-lerin zerine yerletirilmi kauuk saptrclarla ekimyatann her iki yanndan elevatrn zerine ynlen-dirilirler. Kesici ve kaldrc disklerin altnda ve arkasn-da kk paletli elevatr karlayan bir zincirli eleva-

tr yerletirilmitir. Zincirli elevatrn gvdesi sk birbiimde makina gvdesine tutturulmutur. Kesici disk-ler ve kar gelen zincirler elevatr, makina gvdesinementeelenmilerdir. Kesme mekanizmas topra izle-yen iki lastik tekerlekle desteklenmektedir.

Kesme derinlii destekleme tekerleklerinin vidala-r ile 'ayarlanabilir. Kesme ve kaldrma mekanizmasgvde zerine yerletirilmi olan dili kutusundanbir karden aft ve birbirine dik iki dili ark araclile tahrik olunurlar. Kar elevatr zincirle hareketalr.

BTP TR DEVRLEBLEN TAIMA TANKI

Makinann boaltma yerinin altnda, sol yandayryen tank domatesleri toplama grevini stlenmi-tir. Tanklar dolduklarnda n ilemleme fabrikasnntankna gtrlrler ve burada tanklar traktrn hidroliksistemine bal ve tanklarn zerine yerletirilmi hidro-lik silindirler aracl ile domatesleri suyla dolu nilemleme tankna boaltrlar. Drt tekerlek zerineyerletirilmi olan tank bir traktr ile ekilir. Profil-den yaplm asi zerine devrilebilen herbiri 2.5 m3 lkiki tank yerletirilerek 4 ton domatesin tanabilme-sine olanak salanr. Tanklar hyar, soan vb. gibi bakasebzelerin tanmasna da elverilidirler.

300 MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976

BTP TR DEVRLEBLEN TANKIN TEKNKZELLKLER

Sa ( 2 x 2 )z geniliiTekerlek saysLastik byklTankn yksekliiTanklar tayan treyleringeniliiTankn uzunluuAks uzunluuTanklar tayan treyleruzunluuTraktr gcArlkEn ok ekilme hz

4 ton1,600 mm

412.5"-20" AM 8

1,800 mm

2,150 mm2,000 mm6,200 mm

9,300 mm50 HP

3,500 kp30 km/saat

DOMATES HASAT EDCLERNN TEKNKZELLKLER

/, genilii (mm)Traktr gc HPSa (ton/saat)alma hz (km/saat)Kesme sistemiKesme sisteminin devir says(devir/dakika)Sarsma mekanizmas sisteminsan gereksinimi (src)Dnen tekerlek saysTekerlek boyutlarAlnan gcn deviri (d/d)Boaltma elevatryleBirlikte genilik (mm)Tama durumundaki genilikYkseklik (mm)Uzunluk (mim)Tanma hz (km/saat)Arlk (kg)

120050

12-151-3.5

Bak Disk600 198

Sallanan elekl4

10-15" AM540

500026002550

8900 9,50010

5,280 5,770

PFG TR DOMATES N LEMLEMEHATTI

Bu n ilemleme nakina sistemi hatt tarlalardangetirilmi olan eitli olgunluk derecelerindeki doma-tesin ilemlemesi iin uygundur.

Hattn ana paralan aada anlatlmtr.

Tank

Tank satan yaplm olup yapnn zemin dzeyi-nin aasnda yer alan bir ukura yerletirilmitir.2 ton domates ayn anda tanka boaltlabilir.

Suyla dolmas gereken tanktaki su dzeyi tanknyanlarndaki tama delikleriyle denetlenebilmektedir.Domates suya atldktan sonra suda yzen herhangi birkir yada yabanc madde ukurun her iki yannda yeralan borular aracl ile lama gider. Tankn yan duvar-larna taklm olan su borularna kelebekli su vidalaryerletirilerek domates ve suyun boalma yerine doruilerlemeleri salanmtr.

Tankn dibinde oluan amura domateslerin de-memesi iin borulardan yaplm bir amur ayrcsyer alr. Domatesin ykanmasn ve yzmesini salamakiin bu borularn bir blmnden hava pskrtlr.Bir fleyicinin salad bu hava akm delikli bora-lara dek delii olmayan borularla iletilir.

Tankn dibi byk apl bir boru ile lam ukuru-na balanmtr. Dnen bir zincir zerine yerletirilmiolan iletim eleri domatesi tanktan boaltrlar.

Kt domatesin seilmesi

Dnen bir zincir zerine yerletirilmi olan iletimeleri domatesi tanktan boaltrlar. Boaltma elevatriizerinde yukar doru kan domateslerin zerine supskrtlr ve bir n fralama ileminden geiri l ir ler.Bu ilemlerden sonra domatesler ayklama blmnevarrlar. Burada ayklanan kt domatesler bir tankaatlrlar. Bu tank p ukuruna alr. Altlarnda, tahtaparalarn, talan, yeillikleri toplamak iin sandklaryerletirilmi bir dizi tank daha burada yer alr. A y k -lama blmn fralama blm izlemektedir. Dnenfralar domatesin zerindeki kirleri kaldrr ve alrlar,Bu srada fralarn zerinden pskrtlen su domates-leri iyice temizler ve ykar. Ayklama blmnde kul-lanlan su yeniden giri tankna gnderilir. Boa!t:n vefralama dzenei ayr ayr elektrik motorla v l atahrik olunurlar.

Domatesin datlmas

Fralar geen ve ayrma rulolu konveyrne do-ru ilerleyen domatesin datlmas bantl konveyrler-le gerekletirilebilir. Drt bantl datma konveyrbir elektrik motorundan kardan kavramalar araclile tahrik olunurlar.

Ayrma

Domatesler datldktan sonra ayrma rulolukonveyrlerine geerler. Burada domatesler srekliolarak saa sola yuvarlandklar iin kabuklarnn rengikolayca grlebilir. Rulolu konveyrn yanlarndaoturan iiler domatesi ayrabilirler. Bir ayrma tezgahzerinde iki rulolu konveyr alr. Rulolu konveyr-ler arasnda ileyen bir bantl konveyre sar, yarolmu domatesler konur. Bu konveyrler domatesleritayarak bir oluktan kasalara boaltlr yada yenidensnflandrlr. Olmam (yeil) domatesler yine bir olukaraclyla ayn bantl konveyrn tezgahn altndakalan dn, yanna braklr, daha sonra bunlar da yakasalara yerletirilir yada yeniden snflandrlr. Olmu(krmz) domateslere hi el demez ve bunlar rulolukonveyr zerinden yrmeye devam ederek eziciyegiderler. ki rolulo konveyr arasndaki bantl konveyrbir elektrik motoruyla tahrik olunurlar.

Rulolu konveyrlerin her iki ucuna yerletirilmiolan apraz kaylar ve kuyruk konveyrleri ayr birmotorla tahrik olunurlar.

Lam pompas

pler, ezilmi, rk domatesler ve kir bir pukuruna giderler. ukurun boaltlmas bir elektrikmotoruyla akuple bir pompayla yaplr.

MCHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976 301

Sala hatt

Eziciye gnderilen domates bir konik elektengeerek ekirdek ayrcsna ular, ekirdekleri alndk-tan sonra, ezilmi domates bir ara tanka dklr. Aratank daha sonra konserve fabrikasna gtrlmek zeretama tankerinin tankna boaltlr. Tankn hacmiyaklak olarak l m3 dr. Domatesin kabuklarnn velifimsi maddelerinin de ayrlmas isteniyorsa ilemlemehattnn sonuna EP-14 tr bir ince ezme ve szme maki-nas konabilir.

Tablo : 3PBK Tlirii Domates Hasat edicisinin alma Sonulan ve Kayp Miktar

Aratrma

123456789

Ortalama

Tarihi

22-822.822-830-830-830-818-918-918-9

Tr

Ventura*VenturaVenturaChcoIIIChcoIIIChcoIIIVentura**VenturaVentura

Satlabilir Domates

Hasatedilen t/ha

52.548.563.050.057.557.027.530.032.5

46.5

% Kayp

11.519.628.336.997.668.30

10.3410.1911.21

9.35

Ekilent/ha

59.353.768.953.862.362.230.733.436.6

51.2

iledii Miktar(t/saat)

19.415.419.512.515.020.0

7.714.015.0

15.4* Zamannda ekilmi * Ge ekilmi

Elektrik

lemleme hattna elektrik kayna bir ana elek-trik kutusu aracl ile salanr. Btn makinalarnayr ayr durdurma ve altrma dmeleri vardr,hepsi ayn yerden kumanda edilebilirler.

Makina ve donanm gereksinimi:2 adet PB tr domates hasat edicisi.5 adet BTP tr devrilebilen tank.l adet domates n ilemleme hatt..7 adet 50 P gcnde traktr. ,

PFG TR DOMATES N LEMLEMEHATTINA AT TEKNK BLGLER

Kark olgunluktaki domatesmiktar zerinden saSala miktar zerinden saSu gereksinimiElektrik gereksinimiGerilim gereksinimiAlan gereksinimiPersonel gereksinimiMakina hattnn ana boyutlar:genilikuzunlukAyrma yerinde yerden ykseklikKt domates seilme yerindeyerden ykseklikekirdek ayrcsnn yerdenyksekliiGiri tanknn yksekliiSala pompasnn sasLam pompasnn sas

20ton/saat15ton/saat30 m3/saat

50 kW380 v 50 Hz

12 x 34,3 = 412 m232 kii

7,5 m25,5 m

0,9 m

2,1 m

2,8 m3,43 m

24 m3/saat60 m3/saat

Yukarda anlatlan makinalarn temel tarm tekniigereksinimleri, sa, donanm ve personel gereksinim-leri yle zetlenebilir:

1. Tarm teknii gereksinimleriDz sulanabilir otsuz arazi. Domates tr maki-

nayla tarma elverili olmal. Ortalama rn miktar40,60 ton/hektar. Domatesin ayn anda olgunlamazellii % 70

2. Tarla ilenmesi100 hektar 40 vardiya gnnde ilenebilir.

10 saatlik bir vardiyada 2-3 hektar ilenebilir.3. Domates cinsinden kt miktar:

120 ton/saat her 10 saatlik vardiya iin.

5. Personel gereksinimi:Hasat ediciler iin traktr srcs 2 kiiTanklar iin traktr srcs 5 kiin ilemleme hattnda:

Domates boaltma iin l kii Kt domateslerin ayklanmas iin 4 kii Ayrma iin 20 kii Yeil domateslerin kasalanmas iin 2 kii Sar domateslerin kasalanmas iin l kii Tama iin l kii Hat altrcs l kii Ynetici l kii

T O P L A M : 3 8 kii

Bu sistemin igc gereksinimi eski sisteminyaklak onda biridir.

TABLO: 3 de domates hasat edicilerinin alma sonu-lar ve domates kayplar gsterilmitir. Tablodaki verileryalnzca olmu ve yar olmu domatesleri kapsamakta-dr. Yeil ve rm domatesler gznne alnmam-lardr. Aratrmalar bol rn veren Ventura PS ve ChcoIII trleriyle yaplm, dolaysyla makinann almasonular planlanan deeri amtr. 1968-1973 yllararasnda yaplan aratrma ve gelitirme almalarbyk lde domates tarmnn yaplabileceini, veri-min ve igc retkenliinin artrlabileceini kantla-mtr.

Teknik aratrmalar ve makina denemelerinedayanlarak, SPR Tr Domates Tarm Sistemi Maca-ristan'da gelitirilmitir. Bu sistemde konserve endstri-si ile ibirlii yaplarak tohum, ilalar, tm yetitirmeteknolojisi ve danman Mhendislik hizmetleri kullan-clara sunulmaktadr.

302 MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976

gne enerjisinden faydalanma imkanlar

Derleyen:Smer ahin

1. GR

Sanayileme ann balamasyla enerji ihtiyacda en nemli sorunlardan birisi olarak ortaya kmtr.Enerjinin kolayca temin edilebildii ilk sanayileme dev-relerinde, enerji bir dar boaz nitelii tamyordu.Fakat bugn enerji retiminin gerek kaynak ynn-den, gerekse evre kirlenmesi ynnden eitli snr-landrlmalarla kar karya bulunuu, enerji temini iinyeni metodlarn aranmasn gerektirmektedir.

Gnmzde bir lkede nfus bana harcananenerji miktar, o lkenin ilerleme seviyesinin bir lsolarak belirtilebilmektedir. Bu yzden sanayilemilkelerden mesela Federal Almanya'nn enerji harcama-sn tetkik edelim [l, 2]. Federal Almanya'da enerjiharcamas ylda % 4,5 kadar bir art gstermektedir.Dnya enerji sarfiyat ise ylda % 4,8 orannda artmak-tadr. Kullanlan enerji kaynaklarnn cinsinde ise nemlibir kayma gze arpmaktadr. yleki Federal Alman-ya'da 1957 ylnda enerji retiminin btn arl kmrzerindeyken, bu arlk 1976'da petrole kaymtr.Tabii gaz enerji retimi de, kmrle enerji retimiseviyesine yaklamtr. Nkleer enerji retiminde debir art gze arpmaktadr. yle ki 1958 de FederalAlmanya'da toplam enerjinin % 15 inin nkleer kaynaklolmas planlanmtr. [2].

Nkleer enerji retiminin iki byk sakncasvardr.

1) Nkleer g mid edildii gibi ucuz olamamak-tadr. Bu tip enerji retimine arlk verildii takdirde,toplam milli gelirin byk ksmnn sabit tesis yatrm-larna balanmas gerekmektedir.

2) Nfusun devaml oalmas ve enerji ihtiya-cnn organik artnn yan sra uzun inaat sresi gerek-tiren ve eitli evre kirlenme problemleri ortaya atannkleer reaktrlerin, planlanan proje biti srelerinin degenel olarak bir ka sene daha uzamas yznden fizibi-lite etd tahminleriyle badamyan sonular ortaya k-maktadr.

Bir sanayi lkesi olan Federal Almanya'da kullan-lan enerji cinslerinin tetkiki ayrca u enteresan sonucuortaya koymaktadr. [3].

Kullanlan enerjinin yars kadar 100C scaklkdzeyinin altnda alak scaklk enerjisidir. Bu durumderhal 2 yntem teklif edebilmemize yol amaktadr.

1) Isnma iin gerekli enerji miktar, s izolasyo-nunun mkemmelletirilmesiyle, decektir.

2) Dk enerji younluklu gne enerjisindengeni apta faydalanabilme teknolojisinin gelitirilmesi,dier enerji kaynaklarndan byk lde tasarrufa ola-nak verecektir.

Gne enerjisinden faydalanabilme imkanlarntartmadan nce gne radyasyonu hakknda baz < relbilgileri verelim.

2. GNE RADYASYONUNUN ZELLKLER

Gne, ekirdek kaynamas metoduyla enerjireten byk bir termo nkleer reaktrdr. Gne ener-jisi etrafa termik radyasyon enerjisi halinde yaylr.Yzey scakl 6000K civarndadr [4]. Dnya yrn-gesi zerinde, atmosfer dnda gne radyasyon youn-luu 1,35 k V V / m 2 kadardr. [5]. Bu miktarn % 40kadar atmosferde yansr veya yutulur. Gneli bir hava-da dik bir yzeye, bizim enlemlerimizde maksimum800 W/m^ kadar enerji der. Dnyann ald gneenerjisi 1,2 x 10^4 kW kadar ki bu miktar btn dnyadaretilen toplam enerjinin 20 000 misli kadardr. Bu mik-tar ayn zamanda dnyada retilebilecek enerjinin birsnrn belirtmektedir. Dnya, gne radyasyonu veuzayla bir termik denge halinde bulunduundan, eko-lojik dengenin bozulmamas iin, toplam enerji retimi-nin yukardaki miktann % l ini gememesi gerekir.1.2 x 1014 k\y deeri bize gne enerjisinden faydalana-bilme snrlarn verir. Eer dnyadaki kara yzeyinin% 0,1 kadarn % 20 verimli gne kollektr olarakkullanabilsek 7.1010 kW kadar enerji elde edebiliriz kibu da mevcut dnya enerjisi retiminin 7 mislidir.

Gne enerjisinden faydalanmann bir takm snr-lar vardr. Bunlar gece-gndz ve mevsimsel periyodlarile kt hava artlardr. Buna mukabil atmosfer dnakurulacak bir gne enerjisi istasyonu her mevsim ve24 saat enerji retebilir. Uzayda retilen elektrik enerji-sinin ise yer yzne mikro dalgalar vastasyla iletilmesimmkndr [6,11].

Yeryznde direkt gne radyasyonunun yan sra,diffuz radyasyonda belli bir enerji tar. Hatta bulutlugnlerde dahi diffuz radyasyondan istifade edilebilir[7]. Orta Avrupa'da direkt ve diffuz radyasyon enerjisiyazn ayn orandadr. Kn ise diffuz enerji direkt ener-jiden ok daha yksektir.

MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976 303

3. ENERJ DNM METODLARI

Gne enerjisinin faydalanabilir enerji halinedntrlebilmesi eitli yollarla gerekletirilebilir.Tablo l'de bu metodlar ylece snflandrabiliriz.

Tablo l: Gne enerjisinin dnm metodlar

a) Gne radyasyonundan direkt faydalanmaal) Foto termal dnmali) Oda ve su stlmas (~ 50-100C)a!2) Is tahrikli s pompalar (~ 100-300C)a!3) Dk scaklk motorlar, mesela stirling

motoru (< 700C)a!4) Konvensiyonel buhar trbinleri ( 800C)a!7) H2 nn termik dissossasyonu (~ 1500C)a!8) Termiyonik enerji dnm (> 1500C)a!9) Magneto-hidro-dinamik enerji dnm

(> 1700C)a2) Foto elektrik enerji dnma21) Yeryznde elektrik retimia22) Uzayda elektrik retimia3) Biyolojik enerji dnma31) Karada organik yakt olumasa32) Bataklklarda organik yakt olumasa33) Denizde organik yakt olumasa4) zel dnm metodlara41) Ik tesiri altnda kimyasal reaksiyonlara42) Ik tesiri altnda biyolojik reaksiyonlarb) Gne radyasyonundan dolayl faydalanmabl) Kinetik enerjibil) Rzgar kuvvetiyle elektrik elde edilmesib21) Okyanus akmlaryla elektrik elde edilmesib2) Potansiyel enerji

Hidro-elektrik g santrallarb3) Termal enerji

Okyanusdaki scaklk gradiyentlerinden fay-dalanarak dk scaklkta elektrik elde edil-mesi

b4) zel dnm metodlarb41) Denizdeki tuz younluu farkndan elek-

trik elde edilmesib41) Kutuplardaki buz ktlelerinin artk s scak-

lk dzeyi olarak kullanlmas

. Tablo l'de belirttiimiz enerji dnm metod-larnn bir ou zerinde almalar yrtlmektedir.Gne enerjisi yardmyla ev stlmas ilerlemi bir konu-dur, [8, 9]. Uzay aralarnn elektrik ihtiyac ise uzayann balangcndan beri, genel olarak gne enerji-sinin foto elektrik metodlarla dntrlmesiyle salan-maktadr [10]. Dnya etrafnda senkron bir yrngeyeyerletirilecek bir foto-elektrik enerji retim santralndanelde edilen enerjinin dnya zerindeki bir alc istasyonu-na mikro dalgalar yardmyla nakli zerinde ciddi al-

malar yaplmaktadr [6]. Dier bir eserde bir uzay is-tasyonunda gne enerjisinin termiyonik konverterleryardmyla elektrik enerjisine dntrp, yer yzneyine mikro dalgalar vastasyla nakli incelenmitir [11].Bu almada, uzaydaki gne enerjisi istasyonlarnn,yine uzaydaki nkleer g santrallarndan daha ucuzolaca belirtilmitir.

Elektrik enerjisinin uzayda elde edilerek dnyayamikro dalgalar yardmyla tanmas ayn zamanda evrekirlenmesi ve artk s ynnden byk avantajlar ta-maktadr.

Parobolik aynalar yardmyla ok yksek radyas-yon konsantrasyon faktrlerinin elde edilebilmesi [12],ok yksek scaklklar gerektiren, gaz trbinleri, termi-yonik evirim ve magneto-hidro-dinamik evirim metod-larna imkan salyacak mitler vermektedir.

4. SONU

Grlyorki gittike artan dnya enerji ihtiyacnkarlamak iin yeni enerji kaynaklarna ihtiya vardr.Gne enerjisi ise u anda en bol enerji kayna ansntamaktadr. Sadece sabit yatrm masraflar yksekdeerler tamaktadr. Bunun da en byk sebebi, gnet-nerji dnm tesislerinin endstriyel apta ve seriimalat tarznda henz gerekletirilmemi olmalardr.

[1J Rahmenprogramm Energieforschung, 1974-1977,BMFT, Bonn 1974

[2] Erste Fortschreibung de Energieprogramms derBundesregierung vom 7.10.1974

[3] Stoy, B.: Umschau in Wissenschaft und Technik,vol, 73, (1973) S. 581

[4] Gerthsen, Chr.: Physik, Springer-Verlag, Berlin(1960)

[5] Taschenbuch Maschinenbau: Energieumformungund Verfahrenstechnik, Band 2, VEB VerlagTechnik, Leipzig (1969)

[6] Glaser, P E. et al. : Feasibility study of a satelliteSolar Power Station, NASA report CR-2357,Febr, 1974

[7] Kauer, E : The Potential of Solar Energy, Atom-kernenergie (ATKE), Bd.25 (1975), Lgf.3,S.161-172

[8] Erta, E : Gne Enerjisi ile Ev Istlmas, Mhen-dis ve Makina, Cilt 20, Say 230, Mart 1976

[9] Systeme zur Nutzung der Sonnenenergie undrationellen Energieanwendung in Gebaeuden,Philips Forschungslaboratorium Aachen GmbH,1974

[10] ahin, S : ;Thermische Vollthermionik-Reaktorenmit konstanter Emitteraufheizung zur Anwendungin der Raumfahrt, Atomkernenergie (ATKE),Bd.18 (1971), Lfg.3, S. 177-188

[11] ahin, S.; Solar Energy Thermionic ElectricityGenerating Plants for the space crafts, Kern-technik, 1976

[12] Duffe, J.A , JV.A. Beckman: Solar Energy ThermalProcesses, John Wiley and sons. New York, 1974

304 MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1976

faydalanlmayan, evreyi kirletmeyenenerji kaynaklanYazan : Alfred VOSS, Dr. Ing.eviren : Orhan Zeki DEM RAY

Yazar, jeotermik enerjinin ve yeniden sz konusu e-dilen enerji kaynaklarnn gelecee ilikin enerji te-minindeki rollerinin kritik bir analizini yapmaktadr.

l.GENEL

Enerji, bugn genellikle modern endstri irketleri-nin temel - aratrma konusu olarak grlmektedir. Ener-ji temininin gvenirlii, insan toplumun daha fazla geli-mesi iin temel bir anlam kazanmaktadr. Bu nedenle,enerji temininin uzun sreli gvenirlii ile daha az, bu g-revin yerine getirilmesi yollan hakknda bilimsel neri-lere daha ok nem vermek gerekmektedir. Ylda60.10^ MWh olan dnya enerji tketiminin % 94' pet-rol, kmr ve tabii gaz gibi fosil enerji kaynaklarndankarlanmaktadr. Halen eksponansiyel olarak artan ener-ji ihtiyacnn karlanmasnda petrol ve tabii gaz buyzyl iinde daha az kullanlacaktr (1). Bunun ilk nede-ni bu enerji kaynaklarnn artan fiatlandr. Petrol ve tabiigazn beklenen daha az kullanm ve evre korunmasnnartan nemi, gelecee ait enerji temin sistemleri hakkn-da btn dnyaca yaplan mnakaalarda, henUz kullanl-mayan evreyi kirletmeyen enerji kaynaklarn yenidenn plna karmtr.

Bu makalede, bu enerji kaynaklarnn, ilk plndagne enerjisinin, su kuvvetinin, gel - git enerjisinin vejeotermik enerjinin, gelecee ilikin bir enerji teminin-deki rollerinin analizi yaplacaktr. Bu arada, yukardasaylan enerji kaynaklarnn potansiyel tahmini yannda,kullanmlar, evreye etkileri ve ekonomikliklerine ili-kin teknik sorunlara da deinilecektir.

nsanln kullanabilecei enerji kaynaklar u ekil-de sralanabilir;

l . Litosferin d ksmnda ve denizlerde depolanankimyasal ve nkleer enerji,

2 . Uzaydan dnyaya gelen daha ziyade srekli g-ne nlan eklinde enerji akm,

3 .Topran derinliklerindeki termik enerji,4 . Gezegenlerin Kinetik enerjisi.ekil - l'deki bu enerji kaynaklan ve bunlarn yer

yznde sebeb olduklar enerji ak i lan ematik olarakgsterilmitir. Dikkati eken husus gne enerjisininfotosentez yoluyla evrelin ksmnn sadece % 0,1 olu-udur.

2 . SU KUVVET

Su sirklasyonu (deveran) ekil -1'den de grld- gibi gne enerjisinin en byk tketicilerinden biri-dir. Enerji evrimi, milyonlarca ylda fosil enerji rezervi-ni meydana getiren fotosentezdekinden yaklak 225 de-fa daha byktr. Su kuvvetinin insanlar tarafndan kul-

JJgia^CjL^^ ^ _ J |s, tervnayen.j.veKMisr. src

Rzar j!:iy:;cr,k3ntfci;=!ycn rtmiicr E70*!GC W

^-"7"- ~ $*K?T~]*^^: 1 K'^KIH?!* rr *. LMT,.,. *, .-^

ekil l Dnyadaki enerji k emas (4'e gre)

lamlmasnn uzun bir gemii olmakla beraber ancak e-lektrik enerjisinin tanmasndaki gelimeler daha bykbir lde kullanlmasna olanak salamtr.

Su kuvveti potansiyeli kategoriye ayrlr:

1 . Brt Potansiyel:Bu tabirden, toplam gizli hidrolik enerji veya ne-hir ve akar sularn ihtiva ettii toplam potansiyelanlalmaktadr.

2 .Teknik olarak kullanlabilen su kuvveti olana:Teknik olarak kullanlabilen su kuvveti potansi-yeli, gizli brt potansiyelden olduka azdr. Bu-nun nedeni, ilk plnda, hasl olan kayplar, sant-raln maksimum su gelirine gre ina edilememe-si ve kk kotlarda suyun faydal olmaydr.

3 . Ekonomik olarak kullanlabilen potansiyel:Ekonomik olarak kullanlabilen potansiyel, dierenerji kaynaklar ile enerji retim masraflar a-sndan yaplan karlatrmaya bal kalmaktadr.Su santrallannn ekonomiklii, arazinin topogra-fk ve jeolojik yaps, santraln ina masraflar,tketici merkezlere olan tama mesafesi ve sugelirinin deikenlii gibi etkenlere baldr.Brt potansiyel, yani yeryzndeki btn nehirve akarsularn su kuvveti, uzun yllarn ortalamasu debisinden ve brt d'den hesaplanmakta ve3,7 il 5,6.106 MW olarak tahmin edilmektedir(2). Teknik adan kullanlabilen potansiyel, ge-nellikle brt potansiyelin % 50'si olarak alnmak-tadr.Tablo -1'de teknik olarak kullamlen su kuvveti,ktalar veya byk politik ve corafi blgeler iti-bariyle gsterilmitir. Tablodan da anlalacazere, yeryzndeki, teknik olarak kullamlabik' ipotansiyel 2,9 .10^ MW'dr. Bugn iin d u n y a c i .

MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 197C, 305

Tablo-1

Teknik Olarak Kullanlabilen Su Kuvveti Potansiyeli ve Kurulu G(4;6'y.Gre)

B l g e

Kuzey AmerikaGney AmerikaBat AvrupaAfrikaOrta DouGneydou AsyaUzak DouAvustralyaRusya, in ve Bal lke.Dnya

GPotansiyeli

103MW

31357715878021

4554245

466

2857

%

1120

6271

1612

16

100

KuruluG (1970)

1Q3MW841795

51,55,3

276,5

37

278,3

%

272,9

600,671,2

6414,58

9,7

mevcut santrallarn toplam kurulu gc ise1,2.106 MW civarnda bulunmaktadr. Tablo - 1'-den ayrca, mevcut potansiyelin ancak %9,7'sininkullanlabildii ve oununda endstrilemeninbyk olduu Kuzey Amerika, Bat Avrupa veJaponya'da olduu, grlmektedir. Bununla bir-likte bu blgelerde ekonomik olarak kullanlabi-lecek su kaynaklar deerlendirilmi bulunmak-tadr.

Byk su kuvveti potansiyeli bulunan Afrika veGney Amerika gibi ktalarda kullanm ok yavagelimektedir. Su kuvveti, dnya enerji ihtiyac-nn bugn iin % 6'sini karlamaktadr. Artanenerji tketimi nedeniyle bu yzde artmayp eksi-lecektir. Aada, verilen rnek bu hususu daha

anlalr hale getirecektir. 2100 ylna kadar dn-ya nfusu 10 milyar olacak, adam bana 160MWh/yl enerji tketimi baz alnrsa bu deerAmerika'nn bugnk tketiminin yaklak ikimislidir su kuvvetinin teknik potansiyelinintamam kullanlsa bile toplam enerjideki payancak % 1,5 civarnda kalacaktr.

Su santrallarnn ekonomiklii pek ok faktrebaldr. Bir su santralann yaplabilirlii iin sugelirinin on yllk istatistiki deerleri ve rezervuarolarak kullanlacak olan arazinin jeolojik yaps-nn aratrlmas gereklidir. Su santralnn bir a-vantaj uzun mrl oluudur; iletme sresitakriben 50 yldr. Ekseri su santrallar nehrinnne baraj yaplmasn ve byk bir rezervuargerektirir. Nehrin getirdii, tortular bu rezervuar-da sediment eklinde birikir ve rezervuarn biril iki yz yl iinde kullanlamamasna sebeb o-lur. Bu sorunun kesin bir zm halen buluna-mamtr.

Tabii su kuvvetinden evreyi dikkate almaksznfaydalanmak yaygn bir fkirise de, gerek byledeildir. evre etkisi termik santrallardakinenazaran baka trl olup imdiye kadar pek azaratrlmtr. Su kuvveti kullanmnn evreyefaydalarn kavramak iin bu inceleme gereklidir.ekil-2'de, bir barajn inasnn sosyal, ekono-mik ve kolozik (bitki ve hayvanlarn evre ileolan ilikileri ynnden) etkilerini basit ve sis-tematik bir ekilde gsterilmesine ilikin denemesonucu verilmitir.

Baraj

Attnosfor HidrosferSu mlV.Uin

r'.'lnrr-l, S&elmS yoc-^lC-4

Yer ha buuZelzele

Biyolojik

S'iya ilirjn B!to tratrr:.!

r.-r.''i:!.!r.('3 l.ayvcn veHIV !:.rin dnycst.-.lulorC^trrjolt hayvanlarnifl:llcr

SosynlElnfom

\^_

V^/

Karpltra ISkln tlo sistemi

E'j yllzsyi zerindeki bSljeToprok, bitkilerHayvanlar, insanlar

/\/^-^Ekonomik ynp

Ziraat

l'r'.f'1 5trlV.li'Jf.

V- *

Hoberlosmj ynpcTicaret

Flkl'rlorDc^rlcr

.-*

Hkmet yapsYiinottiiScDyal vecltonomlhmclonlar

ekil. 2 Bir barajn kolojik, sosyal ve ekonomiketkilerinin ematik gsterimi. (5)

306 MHENDS VE MAKNA/CLT 20 - SAYI 235 - AUSTOS 1971.

YUzeyi birka bin kilometre kareyi bulan yapay

till ElUn teekkl, zellikle tropik blgelerde,iklim deiikliklerine neden olan Duharlamakayplarn dourmaktadr. Byk su ktlesininyeryzne yapt ek basn, yer kabuundakigerilmelerin artmasna ve dolays ile sismiketkilerin domasna neden olmaktadr. Bykgllerin teekkl dnya apnda biyolojik dei-imlere sebep olmaktadr. Byk araziler sularaltnda kalmakta, rezervuardan sonra su akmdeimekte ve bu sistem iin de yerleim nicelikve nitelik bakmndan deiiklie uramaktadr;bu arada bu deiim ekseriya zararl hayvan vebitkilerin iine yaramaktadr. Su sistemindekideiiklik rnein Assuan Barajnn inasndagrlmtr. Assuan Barajnn teekklnn so-nucu olarak, Nil Nehrinden denize tanan bes-leyici sedimentlerin kesilmesi ile Msr'n sardalyebalkl batmtr. Su santrallar iin en uygunjeolojik koullar genellikle enerji tketim merkez-lerinden uzakta olmaktadr. Termik santrallaranazaran bu yere ballk enerjinin kayplar okolan uzak mesafelere tanmasn gerektirmekte-dir. Gerekli tama sistemi ise grnm irkin-lii dourmaktadr.Su kuvveti btn ktalara dalm vaziyettedir.Afrika'nn ve Gney Amerika'nn bol yaltropik blgelerindeki potansiyel ok daha b-yktr. Gelimi blgelerde su santral inasok gelimi olup uygun yerler hemen kullanl-maktadr. Ekonomik nedenler daha az uyugun o-lan yerlerin bile kullanlmasna olanak vermek-tedir.Gelimekte olan lkelerde durum daha bakadr.Bu lkelerde endstriyel gelimenin balang-cnda enerji ihtiyacnn karlanmas iin byknemi olmasna karn su kuvveti hemen hemenhi kullanlmamaktadr. Su kuvvetinden fayda-lanmann evreye kt etkileri yoktur denemez.evre kirlenmesi baka trl olup termik santral-larnkine nazaran daha az incelenmitir, bu ne-denle geni aklamas da yaplmamtr.

3.GEL-GT ENERJS

Gel-git'den, yani deniz suyunun ykselme ve ekimeenerjisinden faydalanma su kuvvetinden faydalanmannbaka bir eklidir.

Tabii koy bir barajla kapatlrsa, deniz ile ayrlanksm arasndaki su seviyesinde bir kot fark hasl olur.Ykselme esnasnda hazneye giren ve ekilme esnasndakan su hidrolik trbinlerin tahrikinde kullanlr.Gel-git'den elde edilen kuvvetler dnya ile gezegenlerarasndaki ekim kuvvetinin periyodik salnmlarna ba-ldr. Ktleler kanunu, ktlelerle doru, ktleler arasn-daki uzakln karesi ile ters orantl olduu iin yer-yzndeki gel-git olaynda sadece ay ve gne rol oyna-maktadr. Gnein etkisi ile ekim kuvvetlerinin periyo-dik rezonans sonucu gel-git kuvvetinin yeni ve dolunayda bymesine sebep olmaktadr. Buna maksimumykselme denilmektedir. Gne ayn ilk ve son drttbirinde ayn ekim kuvvetinin bir ksmn ifna etmekte,bu srada da maksimum alalma hasl olmaktadr.

Holays ile gne, gel-git'in byk salnmlarna ve kulla-nlabilen enerjinin deikenliine sebep olmaKtadr.Uel-git rareket! yeryznde, ilk IV>6 dfin2 y20ylnnykselip alalmas ile belli olur. Fakat litosfer ve atmos-ferde de gel-git akm vardr...

Gel-git'in kinetik enerjisi srtnme ile sonunda syadnmekte ve bylece dnya-ay-gne sisteminin ki-netik enerjisi kaybolmaktadr. Uzun yllar yaplan gz-lem ve lmeler gnn ylda 20.10~"6 sn uzadn veay ile dnya arasndaki uzakln ylda 3 cm civarndaarttn gstermektedir. Dnyann dnme enerjisi,ay uzaklnn bymesi ve gel-git akm iin gereklienerjiye dnmektedir. Bu astronomik bilgilerden gel-git aracl ile kullanlabilecek kinetik enerji tahminedilebilir. Bu deer 2,6 il 3.106MW arasnda deimek-tedir. Gel-git'in potansiyel enerjisi bugnk dnya ener-ji tketiminin %40'na tekabl etmektedir. Gel-gitenerjisinden faydalanmak iin tabiatyla mmkn ol-duu kadar byk ve sabit deerli gel-git fark gerek-lidir. Sabit bir gel-git fark, yukarda da izah edildiigibi gnein etkisi nedeniyle olanakszdr. Gel-git yksek-lii iin ani ekim kuvvetleri yannda hereyden ncehaznenin genilii, derinlii ve giri deliklerinin byk-l gibi tabii corafi koullar nemlidir. Dnyada pekaz yerde bulunan en uygun koullar altnda 15 metredendaha fazla bir fark hasl olmaktadr, ak denizlerde isegenellikle l metreden azdr.

Tablo-2'de en uygun yerler, g potansiyelleri veolanak dahilindeki yllk enerji retimi verilmitir. Buyerlerin toplam g potansiyeli 64.103MW olup toplamsu kuvveti potansiyelinin ancak %2'sini tekil etmekte-dir.

Tabk>-2

Gel-Git Enerjisi G Potansiyeli(3,4'e Gre)

Yer ve Blge

Kuzey AmerikaFundybal(9 yer)

Gney AmerikaArjantinSanJoe

Avrupaingiltere

Severn

Fransa(9 yer)

Rusya(4 yer)

T O P L A M

OrtalamaG Potansiyeli

103MW

29

5,8

1,68

11,1

16

63,6

Olanak DahilindekiYllk Enerji retimi

106MWh

255

51,5

14,7

97,8

140,4

559,4

Byk gel-git santral projeleri elli yldan beri mna-kaa edilmesine ramen ilk gel-git santral Fransa'nnRance burnunda ancak 1966 ylnda almaya bala-mtr. Gel-git fark burada 3,3 il 13,5 m arasndasanlmakta, ortalama 8,4 m olmaktadr. Tesisin gc240 MW olup 320 MVV'e tevsi edilecektir.

ekil-3, bir gel-git santralnn alma tarzn gster-mektedir. Taranm alan su yzeyinin ykseklik farknvermektedir. Pompa kullanlmasna ramen akm reti-minin gnde iki defa kesintiye uramas ilgi ekicidir.Kesinti, 12 saat 25 dakikalk ortalama srenin gnde 50

MtlIKNDS VK MAKNA/CI.I 20 - S A V I 235 -AUSTOS 197(> 307

Tablo-3talya-Larderello Jeotermik Santralna

likin Bilgiler (10'a Gre)

Sakil 3_ Bir gel-git santralnn iletme diyagram (2*ye gre).T Trbinlerin almasF Doldurma5^ DurmaE BoaltmaWSpB Haznedeki su seviyesi.

dakika kaymasndan dolay ksmen puant saatlerinitesadf etmektedir. Bu zellik, gel-git enerjisinden kesin-tisiz bir enerji retilmesi iin fayda