Язиз Ялийев адына елми-практик журнал“Тибб вя Елм” 2 (20) (2020)

Сcientific-practical journal named after A.Aliyev“The Medicine and Science”

Бакы - 2020

IССН 2413-3302

Баш Редактор:

Назим Гасымов

Баш ред.мцавини:

Камил Щаъымурадов

Редаксийа Щейяти:

Огтай Ширялийев

Рауф Аьайев

Елсевяр Аьайев

Ъямил Ялийев

Ящлиман Ямирасланов

Огтай Сейидбяйов

Елмар Гасымов

Мяммядяли Мейбялийев

Rahim Әliyev

Мясул катиб:

Тяййар Ейвазов

АЗЯРБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫ СЯЩИЙЙЯ НАЗИРЛИЙИЯ.ЯЛИЙЕВ адына АЗЯРБАЙЪАН ДЮВЛЯТ ЩЯКИМЛЯРИ ТЯКМИЛЛЯШДИРМЯ ИНСТИТУТУ

Бакы - 2020

Язиз Ялийев адына елми-практик журнал

“Тибб вя Елм”

2015-ъи илдян няшр едилир.

Тясисчи: Я.ЯЛИЙЕВ ад. АЗЯРБАЙЪАН ДЮВЛЯТ

ЩЯКИМЛЯРИ ТЯКМИЛЛЯШДИРМЯ ИНСТИТУТУ

Азярбайъан Республикасы Ядлиййя Назирлийиндя

22.06.2015-ъи илдя гейдя алынмышдыр, 3990

ISSN: 2413-3302

Илдя 4 дяфя чап олунур. Тираж: 200

Цнван: Азярбайъан, Бакы шящяри, АЗ1012,

Тбилиси проспекти, 3165-ъи мящялля.

Тел: +994125650420

+994503466883

е-маил: adhti@mail.ru

medandscience@mail.ru

вебсящифя: www.adhti.edu.аз

Азярбайъан Республикасынын Президенти йанында

Али Аттестасийа Комиссийасынын диссертасийаларын

ясас нятиъяляринин дяръ олунмасы тювсийя едилян

дюври елми няшрлярин сийащысына дахил едилмишдир.

ЮНДЯР ЙАМАН (Тцркийя)

ОГТАЙ ЕРЭЕНЕ (Тцркийя)

АДИЛ МЯММЯДОВ (Русийа)

МЕЩМАН МЯММЯДОВ (Русийа)

ТЕЙМУР ГАФАРОВ (Азярбайъан)

ФАЗИЛ ГУРБАНОВ (Русийа)

АЛЕКСАНДР ЧЕРНОУСОВ (Русийа)

ИРИНА ЗАХАРОВА (Русийа)

АЛЕКСАНДР АМЕТОВ (Русийа)

ИРИНА ЛОРАНСКАЙА (Русийа)

ВЛАДИМИР КУЧЕРЕНКО (Русийа)

ЛАРИСА МОШЕТОВА (Русийа)

МЕТИН ЮНЕРЧИ (Тцркийя)

ВАЛЕНТИНА ОЛЕСОВА (Русийа)

РАЙС ТУЛЕБАЕВ (Газахыстан)

ДМИТРИЙ ЗАБАЛОТНЫЙ (Украйна)

СУСАН Ъ.БРУНСЕЛЛ (АБШ)

WЫЛЛЫАМ Ж.ЛАWТОН (АБШ)

ЪЫВАН ЫШЛАК (Тцркийя)

МЕЩМЕТ БЫЛЭЫН САЙДАМ (Тцркийя)

АЛЕКСАНДР СИНОПАЛНИКОВ (Русийа)

РОМАН КОЗЛОВ (Русийа)

АНДРЕАС Ъ.ПЕТРОПОУЛОС (Йунаныстан)

ФАЗИЛ АЬАЙЕВ (Азярбайъан)

ЕЛЪАН МЯММЯДБЯЙОВ (Азярбайъан)

НЯСИБ ГУЛИЙЕВ (Азярбайъан)

РЯНА ШИРЯЛИЙЕВА (Азярбайъан)

ШАКИР МУСАЙЕВ (Азярбайъан)

РЕДАКСИЙА ШУРАСЫ

Editor in chief:

Назим Gасiмов

Deputy editor in chief:

Камил Щаjiмурадов

Editorial board:

Оgтай Shирaлийев

Рауф Аgайев

Елсевeр Аgайев

Djaмил Aлийев

Aщлиман Aмирасланов

Оgтай Сейидбaйов

Елмар Gасiмов

Мaммaдaли Мейбaлийев

Rahim Aliyev

Executive secretary:

Тaййар Ейвазов

AZERBAIJAN REPUBLIC MINISTRY of HEALTH AZERBAIJAN STATE ADVANCED TRAINING INSTITUTE FOR DOCTORS named by A.ALIYEV

Бакu - 2020

Scientific-practical journal named after A.Aliyev

“Tще Медиъине and Sъиенъе”

Publeshed from 2015.

Founder: AZERBAIJAN STATE ADVANCED TRAINING

INSTITUTE FOR DOCTORS named by A.ALIYEV

Registred in Ministry of Justice

of Azerbaijan Republic in 22.06.2015, 3990

ISSN: 2413-3302

Публисщед гуартарлй. Ъиръулатион 200

Address: Azerbaijan, Baku, AZ1012,

Tbilisi ave. block 3165.

Phone: +994125650420

+994503466883

e-mail: adhti@mail.ru

medandscience@mail.ru

website: www.adhti.edu.az

The journal is included to the list of recommended

journals by Higher Attestation Commission under

the President of Azerbaijan Republic, where main

scientific results of dissertations should be published.

OНДEР ЙАМАН (Тurkey)

ОGТАЙ ЕРЭЕНЕ (Тurkey)

АДIЛ МAММAДОВ (Руssia)

МЕЩМАН МAММAДОВ (Руssia)

ТЕЙМУР GАФАРОВ (Azerbaijan)

ФАЗЫЛ GУРБАНОВ (Руssia)

АЛЕКСАНДР CHЕРНОУСОВ (Русsиа)

IРIНА ЗАХАРОВА (Русsиа)

АЛЕКСАНДР АМЕТОВ (Руsсиа)

IРIНА ЛОРАНСКАЙА (Русsиа)

ВЛАДIМIР КУCHЕРЕНКО (Русsiа)

ЛАРIСА МОSHЕТОВА (Русsиа)

МЕТIН OНЕРCHI (Тurkey)

ВАЛЕНТIНА ОЛЕСОВА (Русsиа)

РАЙС ТУЛЕБАЕВ (Kазаkhiстан)

ДМIТРIЙ ЗАБАЛОТНIЙ (Украiнe)

СУСАН Ъ.БРУНСЕЛЛ (USA)

WЫЛЛЫАМ Ж.ЛАWТОН (USA)

ЪЫВАН ЫSHЛАК (Тurkey)

МЕЩМЕТ БЫЛЭЫН САЙДАМ (Тurkey)

АЛЕКСАНДР СIНОПАЛНIКОВ (Русsиа)

РОМАН КОЗЛОВ (Руssia)

АНДРЕАС Ъ.ПЕТРОПОУЛОС (Greece)

ФАЗЫЛ АGАЙЕВ (Azerbaijan)

ЕЛЪАН МAММAДБAЙОВ (Azerbaijan)

НAСЫБ GУЛIЙЕВ (Azerbaijan)

РAНА SHIРAЛIЙЕВА (Azerbaijan)

SHАКЫР МУСАЙЕВ (Azerbaijan)

ADVISORY BOARD

Главный Редактор:

Назим Гасымов

Зам главного редактора:

Камиль Гаджимурадов

Редакционная коллегия:

Октай Ширалиев

Рауф Агаев

Эльсевер Агаев

Джамиль Алиев

Ахлиман Амирасланов

Октай Сейидбеков

Эльмар Гасымов

Маммедали Мейбалиев

Рагим Алиев

Ответственный секретарь:

Таййар Эйвазов

МИНИСТЕРСТВО ЗДРАВОХРАНЕНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ИНСТИТУТ УСОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ВРАЧЕЙ имени А.АЛИЕВА

Баку - 2020

Научно-практический журнал имени А.Алиева

“Медицина и Наука”

Печатается с 2015 года.

Учредитель: АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ

ИНСТИТУТ УСОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ВРАЧЕЙ

имени А.АЛИЕВА

Зарегестрировано в Министерстве Юстиции

Азербайджанской Республики в 22.06.2015, 3990

ISSN: 2413-3302

Выпускается ежеквартально. 200 экземпляров

Адрес: Азербайджан, Баку, AZ1117,

Тбилисский проспект, блок 3165.

Тел: +994125650420

+994503466883

e-mail: adhti@mail.ru

medandscience@mail.ru

веб-страница: www.adhti.edu.az

Журнал включен в список периодических

изданий рекомендуемых Высшей Аттеста -

цион ной Комиссией при Президенте Азер -

бай джанской Республики, в которых могут

быть опубликованы основные научные

результаты диссертаций.

ОНДЕР ЯМАН (Турция)

ОКТАЙ ЭРГЕНЕ (Турция)

АДИЛ МАМЕДОВ (Россия)

МЕХМАН МАМЕДОВ (Россия)

ТЕЙМУР ГАФАРОВ (Азербайджан)

ФАЗИЛ ГУРБАНОВ (Россия)

АЛЕКСАНДР ЧЕРНОУСОВ (Россия)

ИРИНА ЗАХАРОВА (Россия)

АЛЕКСАНДР АМЕТОВ (Россия)

ИРИНА ЛОРАНСКАЯ (Россия)

ВЛАДИМИР КУЧЕРЕНКО (Россия)

ЛАРИСА МОШЕТОВА (Россия)

МЕТИН ОНЕРЧИ (Турция)

ВАЛЕНТИНА ОЛЕСОВА (Россия)

РАЙС ТУЛЕБАЕВ (Казахыстан)

ДМИТРИЙ ЗАБАЛОТНЫЙ (Украина)

СЮЗАН ДЖ.БРУНСЕЛЛ (США)

УИЛЬЯМ Ж.ЛОУТОН (США)

ДЖИВАН ИШЛАК (Турция)

МЕХМЕТ БЫЛГЫН САЙДАМ (Турция)

АЛЕКСАНДР СИНОПАЛЬНИКОВ (Россия)

РОМАН КОЗЛОВ (Россия)

АНДРЕАС ДЖ.ПЕТРОПОУЛОС (Греция)

ФАЗИЛЬ АГАЕВ (Азербайджан)

ЭЛЬДЖАН МАМЕДБЕКОВ (Азербайджан)

НАСИБ ГУЛИЕВ (Азербайджан)

РЕНА ШИРАЛИЕВА (Азербайджан)

ШАКИР МУСАЕВ (Азербайджан)

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ

Məqalə, teletəbabətin inkişaf tarixinə, müxtəlif ölkələrdə təkamül yollarına dair dərc edilmiş məqalələrin icmal şəklində anal­izinə həsr olunmuşdur. XX əsrin əvvəllərində distant təhsil, habelə məsləhətləşmələr məqsədi ilə telefon və radioqramlardanistifadə edərək müxtəlif məlumatlar ötürüldü. Yeni informasiya texnologiyaları və peyk rabitəsinin meydana çıxması ilə dahasürətli və genişmiqyaslı teletəbabət layihələrini həyata keçirmək mümkün oldu. Hal­hazırda xroniki xəstəliklərin müalicəsi,habelə müxtəlif vəziyyətlər barədə məsləhətləşmə teletəbabətin imkanlarından istifadə etməklə aparılır. Distant tibbi yardım sis­teminin müxtəlif ölkələrdə tətbiq olunmasının böyük perspektivləri var.Açar sözlər: teletəbabət, təcili yardım, təxirəsalınmaz hallar, distant diaqnoz.

S on illər respublikamızda əhalinin sayının art­ması, ölkəmizə səfər edən turistlərin sayınınartan temp ilə davam etməsi, dağlıq ərazi lər ­

də istirahət edənlərin və qış turizm düşərgələrindədin cələnlərin çoxalması, dənizdə neft qurğularındaçalışan xarici əməkdaşların ölkəyə intensiv cəlbedil məsi, beynəlxalq idman yarışlarının, regionalpro yektlərin ölkəmizdə tez­tez keçirilməsi təcili vətəxirəsalınmaz hallarda əhaliyə daha keyfiyyətlitibbi yardımın göstərilməsinin təşkilinin təkmil ləş ­di ril məsinin vacibliyini bir daha gündəmə gətir­mişdir.

Respublikamızda təcili yardım göstərilməsi üçünkifayət qədər texniki avadanlıqlar ilə təchiz edilmiştəcili yardım stansiyaları və briqadaları fəaliyyətgöstərir. Lakin bəzi hallarda xüsusən də kütləvifəlakətlər, zəncirvari yol qəzaları, ucqar ərazilərdəerkən və çətin doğuşlar, təxliyyəsi mümkün olma ­yan travmalar, nevroloji xəstəliklər zamanı və s. ru ­tin rast gəlinən situasiyalardan kənara çıxmalarolur. Bu hallarda ixtisaslaşmış yardıma və yaxudmü təxəssis rəyinə ehtiyac olur. Təbiidir ki, xəstə lə ­rin vəziyyəti imkan verdiyi hallarda adekvat tədbir­lər çərçivəsində ya xəstə müvafiq müəssisəyə vəyaxud mütəxəssis hadisə yerinə çatdırılır. Vaxtınxəstənin həyatı üçün vacib faktor olduğu təxirə sa ­lınmaz hallarda isə yeni innovativ üsullardan isti­fadə edilməsinə zəruriyyət yaranır.

Təcili və təxirəsalınmaz yardım tələb edən müx­təlif patoloji vəziyyətlər zamanı xəstələrin sağlam­lıq durumunun yaxşılaşdırılması məqsədilə ixtisas­laşdırılmış tibbi yardımı özündə daşıyan məlumatın

mütəxəssis olan məkandan xəstənin olduğu əraziyədistant olaraq müasir internet kommunikasiyaqurğuları və elektron informasiya daşıyıcılarınınvasitəsi lə ri ilə çatdırılması teletəbabət adlanır.

Bir çox xarici ölkələrdə son illər ərzində belə kri­tik hallarda teletəbabətin imkanlarından isitfadəedilməyə başlanmışdır. Teletəbabət texniki inno­vasiyalar ilə bağlı inkişaf etmiş bir tibbi xidmətsahəsidir. Azərbaycanda texniki inkişaf ilə əlaqədarteletəbabət üsulunun gündəlik tibbi təcrübəmizdətətbiq edilməsi üçün ideal şərait mövcuddur [8].

Apardığımız araşdırmanın əsas məqsədi tibbiədəbiyyatda və internet saytlarında teletəbabətinyaranma tarixi, təkamül dövrü, hazırkı vəziyyəti vəgələcək perspektivləri barədə olan məlumatlarınədəbiyyat icmalı şəklində oxucuya çatdırılmasındanibarət olmuşdur.

Teletəbabətin empirik formalarının ilk dəfə nəvaxt və harda tətbiq olunması haqda dəqiq infor­masiyanın olmasına baxmayaraq, hesab edilir ki bunəzəriyyə hələ qədim zamanlardan tibbi infor­masiyanın distant ötürülməsinə xidmət etmişdir.Belə ki, yerli təbiblərin müxtəlif yoluxucu xəstəlik­lər, epidemiyalar zamanı xəstəlikdən qorunma vəmüalicə vasitələri əks olunmuş ağacların axar çay­lar vasitəsilə qonşu xalqlara çatdırılması haqdaqədim yazılar vardır. XX əsrin əvvəllərində telefo­nun icad edilməsi və istifadə səhəsinin genişlən di ­ril məsi ilə əlaqədar teletəbabətin ilk inkişaf mər hə ­lə ləri başlanmışdır. Təxminən 30 il ərzində telefontib bi informasiyanın ötürülməsində əsas vasitəolmuş dur. 1930­cu ildə radio qurğularının istifadəsi

TELETƏBABƏT: TƏKAMÜLÜ, TƏTBİQ SAHƏLƏRİ VƏ PERSPEKTİVLƏRİ

Calalov M.R.*Təcili Təxirəsalınmaz Tibbi Yardım Stansiyası, Bakı, Azərbaycan;

Ә.Әliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu,sosial gigiyena və səhiyyənin təşkili kafedrası, Bakı, Azərbaycan

*e-mail: dr_jalalov@mail.ru

ЛИТЕРАТУРНЫЕОБЗОРЫ

ƏDƏBİYYATİCMALLARI

LITERATUREREVIEWS

Тибб вя Елм Журналы, 2 (20) 2020, 8-13

8

vasitəsilə Alyaskanın ucqar nöqtələrində olanəhaliyə müəyyən konsultativ yardım göstərilməsiniqeyd edən məlu mat lar vardır [20, 47].

Teletəbabətin istifadəsinə dair dərc edilən ilkməqalə 1950­ci ilə təsadüf etmişdir. Gershon­Cohen və Cooley tərəfindən radioloji görüntülərintelefon vasitəsilə Westchester şəhərindən 24 miluzaqlıqda olan Filadelfiyaya transmissiyası barədəməlumat nəşr etdirilmişdir [25]. Görüntü ilə tibbikommunikasiya isə ilk dəfə ABŞ­da 1959­cu ildəhəyata keçirilmişdir. ABŞ Nebraska Universitetininmüəllim heyyəti tərəfindən iki tərəfli interaktiv tele­viziya vasitəsilə informasiyanın tələbələrə çatdır­ması icra edilmişdir. Bu konsepsiya sonralarNebraskadan uzaqda olan tibb məntəqələrinə dəzəruri informasiyanın çatdırılması ilə davametdirilmişdir [12].

İlk effektiv sınaqlardan sonra ABŞ hökuməti1960­70­ci illərdə teletəbabətin daha da inkişafetdirilməsi və bütün Ştatlarda yayılmasını təminetmək məqsədilə 7 proqram üçün dövlət dəstəyi iləmaliyyə yardımı ayrılması haqda qərar vermişdir.1964­cü ilə Nebraska Psixiatrik klinikası ilə 112 milməsafədə olan Norfolk xəstəxanası arasında tibbikonsultasiya icra edilmişdir. 1967­ci ildə Mas ­sachu setts Xəstəxanası, Boston Logan hava limanıilə kontakta girmiş, tibb bacıları tərəfindən seçilmişxəstələrə distant yardım instruksiyaları ötürülmüş ­dür [10]. 1970­ci illərdə ABŞ və Kanada ərazisindəucqar rezervasiyalarda yaşayan Hindu qəbilələrindəteletəbabətin imkanları istifadə edilməyə başlandıvə sonralar uğurla davam etdirildi [11, 40].

Kanada Universitetlərinin teletəbabətin inkişafproqramına qoşulması da öz töhfəsini vermişdir.1977­ci ildə Toronto və Waterloo Universitetlərin ­dən olan iki tədqiqatçı alim (Earl Dunn və DavidConrath) tapmışlar ki, səs yazıları qəbul edildikdənsonra xüsusi televiziya qurğusu vasitəsilə onları ağ­qara şəkillərə çevirmək, sonra isə şəkilləri ardıcılyerləşdirərək video görüntü əldə etmək mümkün ­dür. Bu metodika vasitəsilə ucqar bölgələrdə olantibb bacıları üçün kritik hallarda distant konsultativyardımın göstərilməsi təşkil edilmişdir [23].

1990­cı illərdən etibarən isə artıq ABŞ­dan okea ­nın digər tərəfinə tibbi informasiya ilə yanaşı, cər­rahi əməliyyatların da nümayişinin ötürülməsimeto dikası işlənib hazırlanmışdır. Belə ki, məhşurkardiocərrah DeBakey tərəfindən ilk dəfə olaraq

açıq ürək əməliyyatı minlərlə mil uzağa translya si ­yası həyata keçirlimişdir [19]. Tədricən cərrahiy ­yənin müxtəlif sahələrində urologiya, oftalmolo gi ­ya və hətta laparaskopik cərrahiyyədə belə mütə ­xəs sislər tərəfindən teletəbabət vasitəsilə uzaqdaolan həmkarlarına müxtəlif manipulyasiyaların vəcərrahi vərdişlərin çatdırılması mümkün olmuşdur[15, 16, 32, 42].

XXI əsrdə Peyk­Satellit əlaqəsi və müasir inter­net texnologiyalarının tətbiqi ilə qlobal kommu­nikasiya sisteminin yaradılması, yeni smart tele vəvideo qur ğu larının təkmilləşdirilməsi, Real Timerejimdə online audio­vizual kontaktı dəstəkləyənproqram təchi zatlarının tətbiqi ilə əlaqədar teletə ba ­bətin inki şa fında da yeni era başlandı. Bu tip kom­munikasiya sistemlərindən istifadə etməklə nəinkiquruda, hətta okeanda olan gəmilərdə, sualtı qayıq ­larda və kosmik stansiyalarda da distant konsultativtibbi yardım göstərmək mümkün olmuşdur [3, 14,18, 37, 41].

Teletəbabət inkişaf dövründə bir çox sahələrdətətbiq edilmiş və müxtəlif xəstəliklərin distantdiaq nos tika və müalicəsində özünü doğrultmuşdur.Hələ 1977­ci ildə Gravenstein tərəfindən teletəba ­bə tin anes te ziyada istifadəsi barədə məlumat dərcetdiril mişdir [26]. Tədricən endoskopik qurğularıntəkmilləşdirilməsi ilə qırtlaq və tənəffüs yollarındaolan də yi şikliklər səbəbindən çətin intubasiyalarzamanı gö rün tünün mütəxəssisə ötürülməsi ilə lazı­mi manipulyasiyaların aparılması üçün göstərişlərməhz tele təbabət ilə verilmişdir. Mərkəzi damar­ların kateteri zasi yasında bəzi nüanslar, anesteziya ­nın gedişində yaranmış müəyyən qanuna uyğunsu­zluqlar, xəstə lərin intensiv terapiya palatasındareabilitasiyasının qaranlıq məqamları mütəxəssislə ­rin distant yardımı vasitəsilə aradan qaldırılmışdır.Yüksək risk qrupuna daxil olan hamilə qadınlar ilksancılar tutduğu za man da anestezioloji dəstəyəehtiyacları olduğu üçün, məhz bu sahədə ana vəuşaq ölümünün qarşısının alınmasında teletəbəbətvasitəsilə yerlərdə göstərilən anestezioloji distantkonsultasiya və yardımın əhəmiyyəti çox yüksəkdir[6, 17, 21, 24, 39, 43].

Ürək­qan damar sistemi xəstəlikləri əhali arasın­da geniş yayılmış və ölümə daha çox səbəb olanpatolo giyalardandır. Xəstəliyin bütün dünyada vəeləcə də respublikamızda hal­hazırda müasir müal­icə üsulları vardır. Açıq və qapalı ürək əməliyyat­

9

ları, tac damarlara stentlərin yerləşdirilməsi, ürəkklapanları dəyişdirilmiş, ürək ritmlərinin stabilsaxlanması məqsədilə elektrokardiostimulyator vəya defibrilyator yerləşdirilmiş minlərlə xəstələrvardır ki, aktiv həyat tərzi sürürlər. Bu xəstələrdəeləcə də ilk dəfə ürək tutması ilə rastlaşan xəstə lər ­də ixtisaslaşdırılmış yardımın erkən göstərilməsitəbabətin qarşısında duran problemlərdəndir. Tele ­tə babət vasitəsilə elektrokardioqramma və exokar­dioqrammalaraın uzaq məsafələrə göndərilməsi,dürüst diaqnostika hesabına adekvat müalicə töv ­siyyələrinin verilməsi hələ keçən əsrin 60­70­ci illə ­rindən geniş tətbiq edilməyə başlanmışdır [28, 38].1980­1990­cı illərdən etibarən isə mütəxəssisinümu miyyətlə xəstə ilə kontaktda olmasına lüzumyaratmayan sistem yaradılmışdır. Texniki işçilər vəya tibb bacıları tərəfindən EKQ və ya ExoKQ çək­ildikdən sonra xüsusi proqram vasitəsilə mütəxəs­sisə göndərilir, müvafiq diaqnoz qoyulur və lazımitəlimatlar verilir. Yüksək riskli xəstələrin evindətelefon ilə idarə olunan defibrilyator cihazı quraş dı ­rılır və cihaz bilavasitə mütəxəssis tərəfindən işəgətirilməklə fibrilyasiya zamanı xəstəninin həyatınıtəhlükədən uzaqlaşdırır [22, 31].

XXI əsrin son iki on illiyi ərzində isə müxtəlifölkə lərin alimləri tərəfindən ürək çatışmazlığı olanyaş lı xəstələrdə telemonitorinq və teletəbabət dahageniş miqyasda istifadəsinə təkan verilmişdir.Əvvəl lər 1­ci nəsil teletəbabət proqramları (məs.TEN­HMS, BEAT­HF, Tele­HF və TIM­HF) yaşlıxəstə lər də istifadə edilirdi və daha çox telefon iləizlənilirdi. 2010­cu ildən etibarən isə Avropada artıq2­ci nə sil teletəbabət proqramları olan SCAD, OSI­CAT, E­care, PRADO­INCADO və TIM­HF2 isit­fadə edil mə yə başlamışdır ki, bu proqramlar Web2.0 texno lo gi yaları və yüksək informasiya ötürməqurğularının dəstəyi ilə çalışır [4, 5, 46]. Tele tə ba ­bətin imkan ların dan istifadə etməklə aparılan kardi­oloji problemləri olan xəstələrdə diaqnostika vəmüalicə tədbirlərinin yüksək effektivliyi qiymətlən ­dirilmiş, eko nomik sə mə rəliliyi hesablanmış, ölümfaizinin azal dılması və ağır laşmalarının rast gəlmətezliyinin azaldılması isti qamətində müsbət təsiriəsaslandırıl mış dır [5, 9, 30, 36].

Müxtəlif etioloji səbəblərdən kritik ağır vəziy ­yətdə olan xəstələr bir qayda olaraq intensiv terapi ­ya palatalarında və ya reanimasiya şöbəsində yer­ləşdirilir. Əhalinin xroniki xəstəliklərindən əziyyət

çəkən yaşlı hissəsinin artması, süni tənəffüs aparatı­na, hemodializə ehtiyacın artması ilə əlaqədarintensiv terapiya palatalarında xəstələrin yerləşməsivə personalın xidmət göstərməsində çatışmazlıqlarmeydana çıxmışdır. Bu problemlərin teletəbabətinimkanlarından istifadə etməklə aradan qaldırılmasıperspektivli bir sahə kimi böyük maraq doğurmuş­dur. ABŞ­da kritik ağır vəziyyətdə olan xəstələrin11%­i ICU Telemedicine proqramı vasitəsilə yaşa ­dıq ları ərazilərdə ümumi palatalarda və evlərindəmüalicələrini davam etdirmişlər. Aparılmış analizsübut etmişdir ki, distant intensiv terapiyanın dahageniş miqyasda aparılması sərfəli və səhiyyə üçünvacibdir. Müalicənin nəticələrini müqayisə etdikdə,bu proqram üzrə müalicə olan xəstələrin reani­masiya şöbələrində qalma müddəti qısalmış, ölümfaizinin aşağı düşməsi və çarpayı günlərinin azal­ması müşahidə edilmişdir [27, 34, 35, 44, 45].

Teletəbabətin istifadəsinə ən çox ehtiyac duyulansahələr arasında ön sıralarda avtonəqliyyat qəzalarızamanı baş verən travmatik şok ilə müşayət olunanmüxtəlif travmalardır. Təbiidir ki, bu sahədə bir çoxxarici ölkələrdə bu istiqamətdə Teletəbabət pro­qramları işlənib hazırlanmış və tətbiq edilmişdir.Statistik rəqəmlərə əsasən tibbi yüksək inkişafetmiş Almaniya kimi dövlətdə hər il yol qəzalarızamanı 20 000 insan ölür. Ölmüş və ya əlil olanşəxslərin səbəbindən iqtisadiyyata dəyən zərər isəbir il üçün 5 milyard avro olması hesablanmışdır.Almaniyada 2008­ci ildən "Automatic AccidentAlert" adlı teletəbabət proqram ilə artıq əksər təcilitibbi yardım maşınları təchiz edilmişdir. Proqramınyeni versiyaları və ssenarilərinin üzərində yenidənişlənməsi teletəbabətə çəkilən xərclərin azaldıl­masına şərait yaratmışdır [7, 13, 29, 33]. Norveçdəqəzalar zamanı məsafədən idarə olunan kiçik ölçülüuçan qurğunun (Remotely Piloted Aircraft – RPA)köməyi ilə teletəbabət zamanı distant təcili yar dı ­mın daha rasional və effektiv olması istiqamətindəsınaqlar aparılmışdır [1]. Yanğınla müşayət olunanyol qəzaları zamanı sifət və ya boyun nahiy yə sin ­dən yanıq xəsarətləri almış zərərçəkən şəxsinintubasiya olunması zamanı təcili yardım briqadası­na mütəxəssis dəstəyi teletəbabət ilə yüksəksəviyyədə həyata keçirilmiş və nəticələri müsbətdəyərləndirilmişdir [2].

Yekun. Teletəbabətin istifadəsinə vacib ehtiyac duyulan tibb sahələri kifayət qədər çoxdur. Yeni tibbi

10

texnologiyaların inkişafı bu sahələrdə distant konsul­tativ yardımın aparılmasını təchiz etmək qa bi ­liyyətindədir. Hazırda respublikamızda səhiy yə nintəşkili və planlaşdırılması sahəsində olan islahatlarilə yanaşı teletəbabət proqramının istifadəsinə dədiqqət yetirilməsi lazımlı istiqamətlərdəndir.Yerlərdə və regional mərkəzlərdə ehtiyac duyulankritik hallar zamanı mütəxəssis rəyinin digital qurğu­ların və informasiya ötürücü proqramlarının köməyiilə məsafədən asılı olmayaraq istənilən əraziyə çat­dırmaq mümkündür. Lakin, bu proseslər zamanı situ­

asiyanın düzgün qiymətləndirilməsi, mütəxəssis iləyerli personalın iş birliyinin təşkil edilməsi vacibməsələlərdən biridir. Teletəbabət hazırda bütündünyada istifadə edilir və daim təkmilləşdirilir.Respublikamızda bu xidmətin yaradılması vəəsaslandırılmış şəkildə təşkil edilməsi, ağır vəziyyət­də olan xəstələrin diaqnostikası, təcili mani-pulyasiyaların aparılması, xəstənin həyatının təh­lükədən qurtarılması, təxliyyəsi və sonrakı müalicəsisxeminin mərkəzə çatana qədər pre­klinik səviyyədəplanlaşdırılması istiqamətində çox əhəmiyyətlidir.

1. Abrahamsen HB. A remotely piloted aircraft system inmajor incident management: concept and pilot, feasibilitystudy // BMC, E M. 2015;15: p.12.2. Ajami S, Arzani­Birgani A. Fast resuscitation and care ofthe burn patients by telemedicine: A review // J Res Med Sci.2014;19(6): p.562–566.3. Andersen D, Popescu V, Cabrera ME, et al. Medical tele­mentoring using an augmented reality transparent display //Surgery 2016;159:p.1646­1653.4. Andrès E, Talha S, Zulfiqar AA, et al. Current research andnew perspectives of telemedicine in chronic heart failure: nar­rative review and points of interest for the clinician // J ClinMed. 2018;7(12):544.5. Andrès E, Zulfiqar AA, Talha S, et al. Telemedicine in eld­erly patients with heart failure. Télémédecine et insuffisancecardiaque du sujet âgé // Geriatr Psychol Neuropsychiatr Vieil.2018;16(4):341–348.6. Applegate RL 2nd, Gildea B, Patchin R, et al. Telemedicinepre­anesthesia evaluation: a randomized pilot trial // TelemedJ E Health. 2013;1:p.211–216.7. Auerbach H, Schreyögg J, Busse R. Cost­effectivenessanalysis of telemedical devices for pre­clinical traffic accidentemergency rescue in Germany // Technol Health Care.2006;14(3): p.189–197.8. Baquet CR. An overview of telemedicine // J Assoc AcadMinor Phys. 1997;8(1): p.2–10.9. Bashi N, Karunanithi M, Fatehi F, Ding H, Walters D.Remote Monitoring of Patients With Heart Failure: AnOverview of Systematic Reviews. J Med Internet Res.2017;19(1):e18.10. Bashur R, Lovett J. Assessment of telemedicine: results ofthe initial experience // Aviat Space Environ Med 1977Jan;48(1): p. 65­70.11. Bashur RL, Armstrong PA. Telemedicine: a new mode forthe delivery of health care // Inquiry 1976 Sep;13(3):p.233­244.12. Benschoter RA, Garetz C, Smith P. The use of closed cir­cuit tv and videotape in the training of social group workers //Social Work Education Reporter 1967;15: p.18–20.13. Bergmo TS. Can economic evaluation in telemedicine betrusted? A systematic review of the literature // Cost EffResour Alloc. 2009;7:18. Published 2009 Oct 24.doi:10.1186/1478­7547­7­18

14. Budrionis A, Hartvigsen G, Lindsetmo RO, et al. Whatdevice should be used for telementoring? Randomized con­trolled trial // Int J Med Inform 2015;84: p.715­723.15. Camara JG, Rodriguez RE. Real­time telementoring inophthalmology // Telemed J 1998;4:p.375­377.16. Cubano M, Poulose BK, Talamini MA, et al. Long dis­tance telementoring. A novel tool for laparoscopy aboard theUSS Abraham Lincoln // Surg Endosc 1999;13:p.673­678.17. Czaplik M, Brokmann J, Hochhausen N, Beckers SK,Rossaint R. Heutige Möglichkeiten der Telemedizin in derAnästhesiologie // Anaesthesist. 2015;64(3):p.183–189.18. Datta N, MacQueen IT, Schroeder AD, et al. WearableTechnology for Global Surgical Teleproctoring // J Surg Educ2015;72:p.1290­1295.19. DeBakey ME. Telemedicine has now come of age //Telemed J 1995;1:p.3­4.20. Doarn CR. Telemedicine in extreme environments:analogs for space flight // Stud Health Technol Inform.2003;97: p.35–41.21. Duarte SS, Nguyen TT, Koch C, Williams K, Murphy JD.Remote obstetric anesthesia: Leveraging Telemedicine toimprove fetal and maternal outcomes [published online aheadof print, 2019 Nov 11] // Telemed J E Health.2019;10.1089/tmj.2019.0174. doi:10.1089/tmj.2019.017422. Finley JP, Human DG, Nanton MA, Roy DL Er AL.Echocardiography by telephone: evaluation of pediatric heartdisease at a distance // Am J Cardiol 1989 Jun15;63(20):p.1475­147723. Furtado R. Telemedicine: the next best thing to being there// Dimens Health Serv 1982 Mar;59(3): p.10­12.24. Galvez JA, Rehman MA. Telemedicine in anesthesia: anupdate // Curr Opin Anaesthesiol. 2011;24(4): p. 459–462.25. Gershon­Cohen J, Cooley AG. Telognosis // Radiology1950;55: p.582­587.26. Gravenstein JS, Berzina­Moettus L, Regan A, Pao Y. Lasermediated telemedicine in anesthesia // Anesth Analg. 1974Jul/Aug;53(4):p.605­609.27. Harvey JB, Yeager BE, Cramer C, Wheeler D, McSwainSD. The Impact of Telemedicine on Pediatric Critical CareTriage. Pediatr Crit Care Med. 2017;18(11):e555–e560.28. Hirschman JC, Baker TJ, Schiff AF. Transoceanic radiotransmission of electrocardiograms // Dis Chest 1967;52:p.186­190.

11

ЛИТЕРАТУРА – ƏDƏBİYYAT – REFERENCES

РЕЗЮМЕ

ТЕЛЕМЕДИЦИНА: ИСТОРИЯ РАЗВИТИЯ,ОБЛАСТИ ВНЕДРЕНИЯ, ПЕРСПЕКТИВЫ

Джалалов М.Р.Станция скорой и неотложной медицинской помощи, Баку, Азербайджан;

Азербайджанский Государственный Институт Усовершенствования врачей имени А.Алиева, кафедра социальной гигиены и организации здравоохранения, Баку, Азербайджан

Статья посвящена обзору статьей об истории развития телемедицины, о путях эволюции в разных странах. В начале двадцатого века с помощью телефон и радиограмм передавались различные информации с целью дистанционного обучения, а также консультаций. С появлением новых информационных технологий и спутниковой связи, стало возможным осуществление более скоростных и масштабных проектов телемедицины. На данный момент лечение хронических заболеваний, а также консультации по поводу различных ситуаций проводится с помощью телемедицины. Эта система дистанционного медицинского обслуживания имеет огромные перспективы применения в различных странах.Ключ слова: телемедицина, история развития, внедрение, перспективы.

29. Juhra C, Vordemvenne T, Hartensuer R, Uckert F, RaschkeMJ. Telematics in acute trauma care // Stud Health TechnolInform. 2009;143:p.467–47130. Kitsiou S, Paré G, Jaana M. Effects of home telemonitor­ing interventions on patients with chronic heart failure: anoverview of systematic reviews. J Med Internet Res.2015;17(3):e63.31. Kuhrik N, Kuhrik M, Willlams J, Orlando A. Defib ril la ­tion over the phone. Am J Nurs 1992 Nov;92(11):p.28­31.32. Lee BR, Bishoff JT, Janetschek G, et al. A novel method ofsurgical instruction: international telementoring // World JUrol 1998;16: p.367­370.33. Leis A. Telemedizin heute [Telemedicine today] // Unfall ­chi rurg. 2008;111(3): p.146–154.34. Lilly CM, Zubrow MT, Kempner KM, et al. Critical caretelemedicine: evolution and state of the art [published correc­tion appears in Crit Care Med. 2015 Feb;43(2):e64] // CritCare Med. 2014;42(11):p.2429–2436.35. Mackintosh N, Terblanche M, Maharaj R, et al. Tele me di ­ci ne with clinical decision support for critical care: a systema ­tic review. Syst Rev. 2016;5(1):176. Published 2016 Oct 18.36. Michaud TL, Zhou J, McCarthy MA, Siahpush M, Su D.Costs of home­based telemedicine programs: a systematic re ­view // Int J Technol Assess Health Care. 2018;34(4):p.410–418.37. Miller JA, Kwon DS, Dkeidek A, et al. Safe introductionof a new surgical technique: remote telementoring for posteri­or retroperitoneoscopic adrenalectomy // ANZ J Surg2012;82:p.813­816.38. Monnier AJ, Wright IS, Lenegre J, et al. Ship­to­shoreradio transmission of electrocardiograms and X­ray images //

JAMA 1965;193:p.1060­1061.39. Mullen­Fortino M, Rising KL. et al. Presurgical assess­ment using telemedicine technology: impact on efficiency,effectiveness, and patient experience of care // Telemed J EHealth. 2019;25(2):137–142. doi:10.1089/tmj.2017.013340. Murphy RIH, Bird KT. Telediagnosis: a new communityhealth resource // Am J Public Health 1974 Feb;64(2):p.113­11941. Ponsky TA, Bobanga ID, Schwachter M, et al.Transcontinental telementoring with pediatric surgeons: proofof concept and technical considerations // J Laparoendosc.Adv Surg Tech A 2014;24: p.892­896.42. Schulam PG, Docimo SG, Saleh W, et al. Telesurgical men­toring. Initial clinical experience // Surg Endosc1997;11:p.1001­1005.43. Sugawara Y, Miyashita T, Mizuno Y, et al. Comparisonbetween High­ and Low­Cost Transmission of Tele­Anesthesia in Japan // J Healthc Eng. 2018;2018:9615264.44. Udeh C, Udeh B, Rahman N, Canfield C, Campbell J,Hata JS. Telemedicine/Virtual ICU: Where Are We and WhereAre We Going?. Methodist Debakey Cardiovasc J.2018;14(2):126–133.45. Vranas KC, Slatore CG, Kerlin MP. TelemedicineCoverage of Intensive Care Units: A Narrative Review // AnnAm Thorac Soc. 2018;15(11):p.1256–1264.46. Zulfiqar AA, Hajjam A, Andrès E. Focus on the differentprojects of telemedicine centered on the elderly in France //Curr Aging Sci. 2019;11(4): p.202–215.47. Zundel KM. Telemedicine: history, applications, and impacton librarianship // Bull Med Libr Assoc. 1996;84(1): p. 71–79.

12

13

SUMMARY

TELEMEDICINE: A HISTORY OF DEVELOPMENT,AREAS OF IMPLEMENTATION, FUTURE

Jalalov M.R.Ambulance and emergency medical station, Baku, Azerbaijan;

Azerbaijan State Advanced Training Institute for Doctors named after A.Aliyev,Department of Social Hygiene and Public Health Organization, Baku, Azerbaijan

The article is devoted to a review of the articles on the history of the development of telemedicine, on the paths ofevolution in different countries. At the beginning of the XX century, various information was transmitted using tele­phone and radiograms for the purpose of distance learning, as well as medical consultations. With the advent of newinformation technologies and satellite communications, it was possible to carry out faster and larger telemedicineprojects. At the moment, treatment of chronic diseases, as well as consultation on various situations, is carried outusing telemedicine. This system of remote medical care has great future for application in various countries.Keywords: telemedicine, history, evolution, implementation, future.

Redaksiyaya daxil olub: 15.01.2020Çapa tövsiyə olunub: 10.02.2020Rəyçi: t.ü.e.d. A.K.Məmmədbəyli

В настоящее время основная трудность в точной диагностике воспалительных заболеваний кишечника (ВЗК) связана свысокой распространенностью инфекций и аутоиммунных заболеваний, приводящих к имитирующим ВЗК поражениямкишечника. В географических регионах, где наблюдается эндемичность по определенным инфекциям, в частности потуберкулезу, своевременная верификация диагнозов язвенного колита (ЯК) и болезни Крона (БК) представляет собойсерьезную проблему. Некоторые инфекции и аутоиммунные патологии могут не только имитировать клинико­эндоско­пическую картину ВЗК, но и усложнять течение уже существующего ВЗК, вследствие чего наблюдается резистентностьк назначаемой базисной терапии у пациентов с ЯК и БК. К сожалению, сложности и ограниченные возможности мето­дов диагностики зачастую могут быть причиной запоздалой установки точного диагноза. Так, при всех этих заболева­ниях основной маркер для верификации диагноза ВЗК–фекальный кальпротектин, имеет повышенные значения.Ключевые слова: воспалительные заболевания кишечника, инфекционные колиты, туберкулез, болезнь Бехчета, ауто­иммунные заболевания, васкулиты.

СЛОЖНОСТИ ЛАБОРАТОРНОЙ, ЭНДОСКОПИЧЕСКОЙИ МОРФОЛОГИЧЕСКОЙ ДИАГНОСТИКИ

ВОСПАЛИТЕЛЬНЫХ ЗАБОЛЕВАНИЙ КИШЕЧНИКА1Бабаева Г.Г.*, 2Махмудов У.Р., 1,3Асадова Г.В., 4Мусаев Дж.С.,

5Керимова К.М., 6Гулиев Ф.В., 1,7Мамедов Э.Э., 8Бабаев З.М.

Азербайджанский Государственный Институт Усовершенствования Врачей имени А.Алиева, 1кафедра Терапии и 5кафедра Лабораторное дело, Баку, Азербайджан;

2“Modern Hospital”, отделение гастроэнтерологии и эндоскопии, Баку, Азербайджан; 3Национальный центр онкологии, отделение инвазивной диагностики и лечения, Баку, Азербайджан;

4“Baku Pathology Center”, Баку, Азербайджан;6“Prime National Hospital”, отделение гастроэнтерологии и эндоскопии, Баку, Азербайджан;

7“MediLand Hospital”, отделение гастроэнтерологии и эндоскопии, Баку, Азербайджан;8“Memorial Klinika”, отделение терапии и гастроэнтерологии, Баку, Азербайджан

Н а рубеже 21­го века в связи с повсемест­ном ростом заболеваемости воспали­тельные заболевания кишечника стали

глобальной медико­социальной проблемой. Еслик концу 2017 года самые высокие показатели рас­пространенности были в Европе (язвенный колит505 на 100 000 в Норвегии; болезнь Крона 322 на100 000 в Германии) и Северной Америке (язвен­ный колит 286 на 100 000 в США; болезнь Крона319 на 100 000 в Канаде), то к концу 2019 годараспространенность воспалительных заболева­ний кишечника превысила 0,3% от общей чис­ленности населения во многих других регионахЗемли. По данным на апрель 2020 года, более 2миллионов человек в Северной Америке, 3,2миллиона в Европе и еще более 10 млн во всеммире страдают ВЗК. Несмотря на то, что заболе­ваемость в развитых западных странах стабили­зируется, бремя расходов, связанных с решениемвозникающих проблем, остается высоким [1, 2].

Воспалительные заболевания кишечникаотносятся к иммунноопосредованным заболева­ниям, благодаря чему «перекрестные варианты»

с различными аутоиммунными, инфекционными,пролиферативными заболеваниями встречаютсядовольно часто. Учитывая растущую заболевае­мость ВЗК, высокую распространенность оппор­тунистических (в том числе и кишечных) инфек­ций и «оверлап­синдромов» с аутоиммуннымипатологиями, а также отсутствие единого диагно­стического «золотого» стандарта, клиницистысталкиваются с большим количеством проблем.

Для диагностики ВЗК на сегодня принятынесколько мировых протоков и во всех эндоско­пия с патоморфологическим исследованием при­нята в качестве обязательного критерия в диаг­ностических алгоритмах для верификации диаг­нозов язвенного колита, болезни Крона, микро­скопических и недифференцированных колитов.

Цель: провести сравнительный анализ неко­торых результатов эндоскопических, патомор­фологических и лабораторных исследованийпри ВЗК и заболеваниях, которые могут имити­ровать язвенный колит и болезнь Крона.

Материал и методы: для раскрытия темы вобзоре использованы данные метаанализов,

*e-mail: doctorabu@mail.ru

Тибб вя Елм Журналы, 2 (20) 2020, 14-27

14

систематических обзоров и основные положениясуществующих клинических рекомендаций иконсенсусов, представленных в PubMed/Medlineпо ВЗК и некоторым патологиям, склонным ими­тировать и осложнять течение ВЗК (туберкулез,инфекционные колиты, болезнь Бехчета, ауто­иммунные патологии, в частности васкулиты), атакже данные из архивных материалов авторов.Поиск источников проводился по ключевым сло­вам: inflammatory bowel disease, ulcerative colitis,Crohn’s disease, infectious colitis, tuberculosis,Behcet’s disease, autoimmune diseases,vasculitis/воспалительные заболевания кишечни­ка, язвенный колит, болезнь Крона, инфекцион­ные колиты, туберкулез, болезнь Бехчета, ауто­иммунные заболевания, васкулиты.

Результаты. Патологии, имитирующие ВЗККишечный туберкулез (КТБ). Диагностика

ВЗК в регионах, где распространен туберкулез(ТБ), представляет собой серьезную диагности­ческую проблему. Особенно это касается болез­ни Крона, так как БК и КТБ — это хроническиегранулематозные заболеваниями, довольно частос перекрестными эндоскопическими, патомор­фологическими, рентгенологическими и клини­ческими данными. Сходность в клиническихпроявлениях этих двух заболеваний, а такжеотсутствие специфических лабораторных марке­

ров туберкулеза кишечника, возможно, могутобъяснить высокие показатели ошибочного диаг­ноза, которые колеблются от 50 до 70% [3].Ошибочный диагноз и последующее лечениемогут привести к нежелательным последствиям.По этой причине во многих клинических иссле­дованиях изучали роль эндоскопии (колоноско­пии), патоморфологии, клинических проявле­ний, квантиферонового теста (IGRA), обнаруже­ния Mycobacterium tuberculosis на основе поли­меразной цепной реакции (PCR) и комплексныхсистем оценки в дифференциации КTB и БК.

Колоноскопия может быть полезной для диф­ференциальной диагностики, если она проведенаврачем, знающим особенности данных патологий.Исследование, проведенное в Корее в 2006 году,показало, что диагноз КTB или БК с помощьюколоноскопии был правильно поставлен у 87,5%пациентов (77/88), неправильно у 8,0% пациентов(7/88) и считался неопределенным у 4,5% пациен­тов (4/88) [4]. В другом исследовании, включаю­щем в себя 122 случаев КTB и 130 случаев БК,было разработано математическое регрессионноеуравнение в соответствии с эндоскопическимипараметрами: поражение прямой кишки, продоль­ные язвы, поперечные язвы, синдром «булыжноймостовой», фиксированный открытый илеоце­кальный клапан (рис. 1а, б) [2, 5].

При БК патоморфологическая диагностика про­блематична из­за отсутствия специфических мик­роскопических особенностей и дискретного пора­жения. В сингапурском исследовании оценивалисьисходные особенности биопсии слизистой оболоч­

ки у 25 пациентов с БК, у 3 пациентов с КТБ и 2 слу­чаев колита, связанных с дивертикулярным заболе­ванием. Гранулемы наблюдались в 10 из 41 биопта­та при БК и во всех 5 других биоптатах. Мелкие,плотные, четко очерченные гранулемы характерны

а) типичные продольные язвыу пациента с БК

б) типичные поперечные язвыу пациента с КТБ

Рис. 1. Эндоскопическая картина поражений кишечника при БК и КТБ [5].

15

для БК по сравнению с крупными сросшимися гра­нулемами при туберкулезе. Клеточная, псевдопило­рическая и метаплазия Панета наблюдалась толькопри БК (2/25) [6]. Из­за низкой чувствительностистандартного забора биопсийного материала, огра­ниченного только слизистой с захватом подслизи­стого слоя, трудно поставить точный диагноз наоснове гистологии биоптата.

На сегодняшний день роль квантифероновоготеста (IGRA) в дифференциации КТБ от БК доста­точно изучена. Систематический обзор с метаана­лизом точности IGRA был опубликован в 2014году [3]. Чувствительность, специфичность, поло­жительная прогностическая ценность и отрица­тельная прогностическая ценность тестов в 8исследованиях составили в среднем 81, 85, 78 и87% соответственно. В условиях высокой заболе­ваемости туберкулезом, когда латентная инфекцияшироко распространена, положительный резуль­тат квантиферонового теста не позволяет отличитьактивный от латентного туберкулеза [7]. Однако, вэндемичных регионах по ТБ проведение данноготеста необходимо для исключения КТБ при ВЗК,что подтверждается высокой отрицательной про­гностической ценностью (94,2%) [8].

ПЦР­анализ также помогает дифференциро­вать КТБ от БК путем выявления ДНК M. tuber­culosis в биоптатах или образцах кала.Сообщаемая чувствительность и специфичностьбиопсии слизистой оболочки TБ­PCR были 64,1и 100% соответственно [9]. Однако необходимопомнить о возможности ложноположительныхили отрицательных результатов (праймер недо­статочно специфичен или ограничено количе­ство ткани, доступное в образцах биопсии слизи­стой оболочки). Сообщается, что ДНК M. tuber­culosis также обнаруживается в слизистых ифекальных образцах некоторых пациентов с БКиз­за наличия латентного туберкулеза [10, 11].

Компьютерная томографическая (КТ) энтеро­графия также играет определенную роль в диффе­ренциации заболевания. Сегментарное вовлече­ние, признак «гребенки», изменения фиброзно­жировой ткани, умеренное утолщение стенки иасимметричное распределение значительно чащевыявляются у пациентов с БК, чем у пациентов сКТБ [12]. Сочетание КТ­энтерографии с даннымиэндоскопии повышают точность диагностики БК

и/или КТБ с 66,7 до 95,2% [13]. Кроме того, одно­временный активный туберкулез легких, обнару­женный с помощью компьютерной томографии,может повысить ценность диагностики КТБ.

Дифференциация между БК и КТБ являетсянаиболее сложной, так как возможны случаиперекрестных вариантов. В данном случае прак­тическому врачу необходимо помнить о диффе­ренциальных особенностях БК и КТБ (таб. 1).

Болезнь Бехчета. Болезнь Бехчета (ББ) — это хроническое мультисистемное воспалительноезаболевание, характеризующееся рецидивирую­щими оральными и/или генитальными афтозны­ми язвами и может осложняться тромботически­ми и/или воспалительными поражениями кожи,глаз, суставов, ЖКТ и/или ЦНС. Заболевание наи­более распространенно в Восточной Азии и встранах cредиземноморского бассейна. Частотапоражения ЖКТ при болезни Бехчета различна исоставляет 2,8% у пациентов в Турции, 32% вТайване, 37–43% в США и 50–60% в Японии [14].

Согласно критериям Международной иссле­довательской группы (ISG), диагноз верифици­руется по клиническим проявлениям и включаетв себя рецидивирующие оральные афты (≥3рецидивов в год) (рис. 2) плюс 2 любых призна­ка из следующих: генитальные афты (рис. 3),поражения глаз, поражения кожи и/или положи­тельный тест патергии [15].

Кишечный фенотип ББ характеризуетсяжелудочно­кишечными проявлениями, которыевключают, но не ограничиваются ими, хрониче­скую абдоминальную боль, диарею, желудочно­кишечное кровотечение, изъязвление слизистойоболочки и перфорацию кишечника. Можновыделить две формы кишечных проявленийболезни Бехчета: язвы слизистой оболочки врезультате нейтрофильных инфильтратов, кото­рые могут имитировать ВЗК, и кишечная ише­мия и инфаркты вследствие васкулита крупныхсосудов, особенно брыжеечных [16]. На сего­дняшний день в мире нет единого мнения отно­сительно диагностики данного фенотипа ББ.

В одном из исследований до 50% пациентам с ББ с поражениями кишечника требовалисьхирургические вмешательства, связанные с пер­форацией кишечника, желудочно­кишечнымикровотечениями и образованиями свищей [17].

16

В патологический процесс может бытьвовлечена любая часть ЖКТ, чаще всего терми­нальный отдел подвздошной кишки и илеоце­кальный отдел кишечника. В толстой кишкебыли описаны три типа язв: вулканическая, гео­графическая и афтозная. Вулканические язвыимеют самый высокий риск перфорации, осо­бенно у пациентов моложе 25 лет. Ректальноеи/или анальное вовлечение встречается редко.

При исследовании биопсий поверхностныхслоев слизистой оболочки обнаруживаютсялишь неспецифические изменения: признакихронического активного воспаления слизистойоболочки, изменения архитектоники с возмож­ным изъязвлением, напоминающие воспали­тельные заболевания кишечника.

Кишечный фенотип ББ и ВЗК имеют доста­точное количество схожих черт, в частности:дебют заболеваний приходится на молодой воз­раст, отмечаются неспецифические желудочно­кишечные симптомы и сходные внекишечныепроявления, а также хронически­рецидивирую­щее течение болезни. Схожесть этих двух забо­

леваний и отсутствие надежных диагностиче­ских критериев усложняют дифференциацию.

В одном из ретроспективных исследований пока­зано, что внекишечные системные проявления ихарактерные эндоскопические особенности, такиекак распределение, размер и тип язвы, могут способ­ствовать в дифференциальной диагностике кишеч­ного фенотипа ББ от БК [18]. Фокальное поражение,деформация илеоцекального клапана, одиночные икрупные язвы (размер язвы>2 см), склонность язв кслиянию по окружности были более частыми у паци­ентов с кишечной формой ББ (рис. 4) [2, 5, 8]. Вкорейском исследовании был предложен новый ипростой диагностический критерий, основанный надвух аспектах: данные колоноскопии и внекишечныепроявления [19]. Это добавило дополнительные при­знаки, особенно у пациентов с илеоколоническойязвой, которые не полностью соответствуют диагно­стическим критериям системного поражения ББ.Клинические и эндоскопические особенности БК иББ перечислены в таб. 2.

Инфекционные колиты. Инфекционные колитыобычно проявляются внезапным появлением симп­

Таблица 1Клинические, эндоскопические, лабораторные, рентгенологические

и гистологические особенности БК и КТБ

17

Таблица 2Клинико­эндоскопические особенности болезни Крона и болезни Бехчета

а) пациентка 18 лет б) пациент 31 год

а) б)

Рис. 2. Оральные поражения при болезни Бехчета(неопубликованные материалы из архивов авторов)

Рис. 3. Генитальные поражения при болезни Бехчета (неопубликованные материалы из архивов авторов). а) пациентка 18 лет, б) пациент 31 год, следы от генитальных язв

томов (характеризуются как острые самоограни­ченные колиты). В развивающихся странах инфек­ционный колит остается одной из наиболее рас­пространенных причин диареи, которая можетимитировать ВЗК. Колит может быть вызван бакте­

риальными и паразитарными инфекциями, илеитможет быть результатом йерсиниоза и сальмонел­лезных инфекций, а илеоколоновые язвы могутнаблюдаться при амебиазе. Симптомами острыхинфекционных колитов являются внезапное нача­

18

ло, раннее повышение температуры и диарея(более 6 раз в день), что может быть и при остромтечении (фульминатный вариант течения) ВЗК.Внекишечные симптомы и признаки, такие какартропатия, офтальмологические и кожные симп­томы могут проявляться и при остром самоограни­ченном колите, но чаще встречаются при ВЗК.

Для подтверждения диагноза инфекционногоколита важную роль играют исследования кала.Очень информативной в таких ситуациях может бытьэндоскопия (сигмоидоскопия или тотальная колоно­скопия) с забором биопсий со слизистой оболочки.

При гистологическом исследовании биоптата, вслучае инфекционного колита, строение криптынормальное и воспаление слизистой оболочки пре­имущественно носит острый характер; в основа­ниях крипты не происходит увеличения плазматиче­ских клеток или лимфоидных агрегатов. Напротив,при гистологическом исследовании биоптата ВЗК,даже в раннем течении, часто выявляются искаже­ние крипт, базилярный плазмоцитоз и базальныелимфоидные агрегаты, а также увеличение в собст­венной пластинке слизистой оболочки количестваклеток в стадиях острого и хронического воспали­тельного процесса [20]. Язвенный колит по даннымколоноскопии может имитировать и хроническийшистосомный колит (рис. 5) [2, 5, 8, 21].

Энтерогеморрагическая Esherichia coli в большейчасти случаев приводящая к возникновению ишеми­ческого колита может имитировать ВЗК­подобноепоражение, а также встречаться при оверлап­синдро­

мах у пациентов с ВЗК, что крайне затрудняет диаг­ностику, так как из­за нарушений в гемодинамиче­ском русле у пациентов с ВЗК довольно часто встре­чаются ишемические поражения кишечника. Дляпоражения Esherichia coli характерно появление ней­трофильного криптального абсцесса, чаще локализи­рующееся в верхней половине слизистой оболочки, иярко выраженные нейтрофилы в собственной пла­стинке слизистой оболочки. Базальный плазмацитоз,характерный для ВЗК, отсутствует, структура железнормальная, обнаруживаются эрозии и отек собст­венной пластинки слизистой оболочки (рис. 6).Болезнь может купироваться самостоятельно; еетечение коррелирует с тем, какие бактерии обнару­живаются в фекальных массах. По мере затуханияколита (что довольно часто происходит к моментувзятия биопсии) в биопсийных образцах обнаружи­вают реактивные изменения эпителия, но формакрипт остается неизменной.

Кишечный амебиаз необходимо включить вдифференциальную диагностику ВЗК не тольков эндемичных странах. Некоторые эндоскопиче­ские и гистологические особенности могут бытьполезны для дифференциальной диагностики,например, при эндоскопии у пациентов с аме­биазом наиболее часто выявляются дискретныенебольшие язвы диаметром 2 см или менее вобласти слепой кишки или в ректосигмоидномотделе. Что касается гистологии, амебные тро­фозоиты чаще всего локализуются в некротиче­ском материале, муцине, белковом материале ислизистых оболочках кишечника [22].

Рис. 4. Эндоскопическое изображениепоражения илеоцекальной области приболезни Бехчета (единичные, округлой

формы, большие язвы) [5].

Рис. 5. Эндоскопическое изображениехронического шистосоматозного колита

(гистологически верифицированный) [5].

19

Некротизирующее эпителиоидное грануле­матозное воспаление может возникать приинфекциях, вызванных Yersinia pseudotuberculo­sis; при инфекции, вызываемой Yersinia entero­colitica, могут обнаруживаться скопления мак­рофагов. Именно образование гранулем и созда­ет трудности для морфолога в плане определе­ния их специфичности для болезни Крона.Нужно учитывать то обстоятельство, что прийерсиниозе гранулемы имеют более значитель­ные размеры, чем при болезни Крона.

Морфологические изменения при псевдомем­бранозном колите также схожи с изменениями,характерными для ВЗК. Еще Lamps с соавт. в

2000 г. указывали на склонность гистиоплазмозажелудочно­кишечного тракта вызывать измене­ния, схожие с изменениями при ВЗК. Эти двепатологии довольно часто проявляются общейсимптоматикой: лихорадка, слабость, желудоч­но­кишечное кровотечение, диарея, тошнота,рвота, появление язв и трещин, перфорация, а из­за наличия гранулем и воспалительных измене­ний, захватывающих всю толщу стенки кишки,довольно часто их принимают за болезнь Крона.

Схожая клиническая, эндоскопическая и мор­фологическая картина с ВЗК прямокишечнойлокализации характерна для инфекций, переда­ваемых половым путем (таб. 3).

20

Таблица 3Клинические, эндоскопические и гистологические признаки инфекционных проктитов,

вызванных возбудителями инфекций, передаваемых половым путем

Инфекции не только имитируют ВЗК, нотакже могут ухудшать течение и результатылечения ВЗК. Перед постановкой диагноза ВЗК

и началом иммуносупрессивного лечения дан­ных пациентов всегда необходим тщательныйскрининг инфекций.

Заболевания сосудистой системы, имитирую­щие ВЗК. Различные заболевания, в основекоторых лежит повреждение сосудистой систе­мы, могут имитировать ВЗК.

Системные васкулиты представляют собойгетерогенную группу заболеваний и классифици­руются в зависимости от типа и размера вовле­ченных в патологический процесс сосудов, что, всвою очередь, определяет площадь и тип ишеми­ческого повреждения [23, 24]. В зависимости оттипа васкулита поражение кишечника варьируетот распространенных инфарктов кишечника приваскулитах крупных сосудов до очаговой, сегмен­тарной ишемии и изъязвлений за счет пораженияинтрамуральных артерий при васкулитах сосудовмелкого калибра [23, 25]. Клинически кишечныепроявления васкулитов колеблются от легкойабдоминальной боли до серьезных и потенциаль­но опасных для жизни осложнений, таких какперитонит и перфорация кишечника. Частота итип этих кишечных манифестаций зависит оттипа системного васкулита. Наиболее распро­страненные интестинальные проявления систем­ных васкулитов приведены в таб. 4.

Клинические симптомы кишечного пораже­ния могут выявляться при первичной манифе­

стации заболевания или возникнуть во времярецидива; могут быть единственным проявлени­ем болезни.

Диагностика кишечного поражения в рамкахсистемных васкулитов может быть достаточносложным испытанием для клинициста.Пациенты с поражением ЖКТ на фоне систем­ного васкулита обычно имеют ряд неспецифиче­ских жалоб: лихорадка, боли в животе, тошнота,рвота, диарея и желудочно­кишечные крово­течения. Для постановки диагноза наиболееинформативными являются инструментальныеметоды исследования. Так, например, катетер­ная ангиография сосудов является «золотымстандартом» диагностики при подозрении напоражение брыжеечных сосудов. Компьютернаятомографическая и магнитно­резонанснаяангиографии также могут быть полезны длядиагностики поражения сосудов ЖКТ при вас­кулитах [39].

Эндоскопическое исследование у пациентов сподозрением на поражение кишечника в рамкахсистемных васкулитов является менее информа­тивным диагностическим методом. Из­за повы­шенного риска перфорации в условиях ишемии,свойственной системным васкулитам, эндоско­

21

Рис. 6. Морфологическое изображение биопсийного материала кишечника(неопубликованные данные из архивов авторов).

А) болезнь Крона (фрагментбиопсии, взятой из области сли­зистой оболочки слепой кишки): сформировавшиеся гранулемы в собственной пластинке (lamina propria) с скоплением лимфоцитов и гистиоцитов (окраска: Hema-toxylin and Eosin; увеличение: x200).

Б) Язвенный колит (фрагментбиопсии, взятой из области прямой кишки, слизистая оболочка), нарушение архитектоники, собст­венная пластинка (lamina propria) инфильтрирована лимфоцитами,эозинофилами и нейтрофилами,нейтрофильная «атака» эпителия и деструкция крипт.

В) инфекционный колит (E.Coli O157:H7): диффузные гемор-рагии, отечность, эрозии, лим-фоцитарная и нейтрофильная инфильтрация слизистой оболоч-ки толстой кишки (окраска:Hematoxylin and Eosin; уве­личение: x200).

Таблица 4Кишечные проявления системных васкулитов

Примечания: ANCA — антинейтрофильные цитоплазматические антитела; ВЗК — воспалительные заболеваниякишечника; МПА — микроскопический полиангиит; ЭГПА — эозинофильный гранулематоз с полиангиитом; ГПА —гранулематоз с полиангиитом

22

пия должна проводиться крайне осторожно.Видеокапсульная эндоскопия может быть полез­на для визуализации поражений тонкой кишки,участки которой не доступны обычной эндоско­пии, но отсутствие возможности проведениябиопсии значительно снижает информативностьметода [23, 25].

Колоноскопические симптомы в остромпериоде часто включают отечную рыхлую сли­зистую оболочку, эритему и вкрапленные блед­ные области. Для более тяжелого заболеванияхарактерны цианоз слизистой оболочки, рассе­янные геморрагические эрозии и/или линейные

изъязвления [23, 25]. В хронической фазе ише­мии кишечника можно обнаружить атрофиюслизистой оболочки и участки грануляционнойткани.

Биопсия, взятая из пораженных областей,может визуализировать неспецифические изме­нения, такие как кровоизлияние, разрушенныекрипты, тромбоз капилляров, грануляция тканис абсцессами и псевдополипы [23, 25].Биопсийный материал, взятый из областипостишемической стриктуры, характеризуетсяобширным трансмуральным фиброзом и атро­фией слизистой оболочки.

23

На данный момент не существует единоговысокоинформативного диагностического лабо­раторного теста для васкулитов. Основные лабо­раторные исследования чаще всего используют­ся для определения степени поражения органови степени их вовлеченности. Дополнительные,более специфические серологические исследо­вания, в том числе антинейтрофильных цито­плазматических антител (ANCA), также могутдополнительно помочь в диагностике систем­ных васкулитов, но если учесть тот факт, что у60­70% пациентов с ЯК АNCА тест может бытьположительным, то вновь вопрос дифференци­альной диагностики становится дискутабель­ным.

В научной литературе представлены данныеоб ассоциации артериита Такаясу с воспали­тельными заболеваниями кишечника, что пред­полагает возможную связь между этими двумянозологиями. В североамериканской когорте из160 пациентов с артериитом Такаясу у 8 боль­ных (5%) были диагностированы ВЗК посравнению с 0,2% распространенностью болез­ни Крона в общей популяции [40]. Существуютдоказательства генетического перекреста междуартериитом Такаясу и язвенным колитом: нали­чие HLA B52:01 в качестве общей генетическойдетерминанты [41]. Диагноз ВЗК обычно пред­шествует развитию артериита Такаясу (в сред­нем на 4 года) [23, 40].

Следует отметить, что сосуществование этихдвух заболеваний не предполагает ухудшенияпрогноза ни для ВЗК, ни для артериита Такаясу.

Гранулематоз с полиангиитом (ГПА) являетсянаиболее распространенным первичным сис ­тем ным васкулитом. Это аутоиммунное грануле­матозное воспаление стенок сосудов, захваты­вающее мелкие и средние кровеносные сосуды:капилляры, венулы, артериолы и артерии, свовлечением верхних дыхательных путей, глаз,почек, легких и других органов [23, 24]. ГПАобычно ассоциируется с ПР3­ANCA. Желу доч ­но­кишечные симптомы наблюдаются у 5­11%пациентов с ГПА [42, 43]. Аутопсические иссле­дования выявили гистопатологические призна­ки желудочно­кишечного васкулита в 24% слу­чаев ГПА. В патологический процесс можетбыть вовлечена любая часть ЖКТ, но наиболее

распространенными являются поражения тон­кой и толстой кишки. Симптомы варьируют отпреходящих болей в животе и язв (пероральные,пищеводные и пептические) до кровавой диареии перфорации кишечника [44]. Результатывизуализации ЖКТ, как правило, неспецифич­ны: от мультифокального или диффузного утол­щения стенки кишки до стаза в сосудах брыжей­ки и асцита [31]. При эндоскопическом исследо­вании можно выявить изъязвления, иногда опи­санные как гранулематозные и ишемическиеизменения. По сравнению с болезнью Кронаязвы, наблюдаемые при ГПА, чаще бываютнеглубокими и поперечно ориентированными,но провести дифференциальный диагноз доста­точно сложно, поскольку описаны случаи сопут­ствующей болезни Крона (или язвенного коли­та) при ГПА (или других аутоиммунно­ассоции­рованных васкулитов) [40, 44, 45]. Стандартнаяэндоскопическая биопсия язв толстой кишкиимеет низкую чувствительность (~ 30­40%), нопри условии, если материал взят из глубокихслоев, специфичность исследования возрастает.При этом, взятие глубоких биопсий имеет высо­кий риск перфорации у пациентов с васкулитом[23, 25].

В научной литературе также есть указания начастое сосуществование ЭГПА и ВЗК [40].

Основными клиническими проявлениями убольшинства пациентов с эозинофильным гра­нулематозом с полиангиитом (ЭГПА) являютсяастма с поздним началом, эозинофилия, кожныйваскулит (пурпура) и/или мультифокальныймононеврит. У 30­40% пациентов с ЭГПА обна­руживают сывороточные МПО­ANCA. Вовле че ­ние сердца, более распространенное у ANCA­отрицательных пациентов, является основнымфактором риска смертности [23, 24, 46]. Висследовании N.Tsurikisawa и соавт. (2015)изучалась патология ЖКТ и роль T­хелперов 17(Th17) в патогенезе гастроинтестинальных про­явлений у пациентов с ЭГПА. У них наблюда­лись повышенные уровни Th17 и сывороточноймолекулы межклеточной адгезии 1 (ICAM­1),эозинофилия ободочной кишки и отечные изме­нения подслизистого слоя, которые уменьша­лись в фазе ремиссии [47]. Подобные изменениянаблюдаются и при ВЗК. Кишечные симптомы

наблюдаются у 30­50% пациентов с ЭГПА,носят неспецифичный характер и включаютболь в животе (91%), диарею (45%), мелену илигематохезию (19­36%), тошноту и рвоту (18%) иострый живот (6­36%). Васкулит брыжеечнойартерии является наиболее распространеннымобъяснением этих проявлений и может привестик инфаркту кишечника и перфорации, особеннов тонкой кишке. Инфильтрация слизистой обо­лочки кишечника эозинофилами также можетвызывать боль, нарушения моторики, обструк­тивные симптомы и диарею с развитием эозино­фильного колита. Гранулематозные и эозино­фильные язвы на слизистой оболочке были опи­саны как потенциальные источники кровотече­ний в тощей кишке и/или, реже, в толстой кишке[29, 48].

Заключение. Как видно из приведенноговыше материала, диагностика ВЗК продолжаетоставаться серьезной проблемой. Нами былирассмотрены только наиболее часто встречаю­щиеся патологии, имитирующие клиническуюкартину ВЗК. Нельзя при этом забывать и олекарственно­индуцированных поврежденияхкишечника (фосфат натрия, нестероидные про­тивовоспалительные препараты, ингибиторыпротонной помпы, мофетил микофенолат, сред­ства химиотерапии при онкологических заболе­ваниях и т. д.).

По этой причине только подробный сборанамнеза пациента и точно выверенный планобследования могут дать достаточно материаладля установки правильного диагноза.

Недостаточная осведомленность врачей обимунновоспалительных заболеваниях, ятроге­ниях, оппортунистических инфекциях, и, вопределенных случаях, ограниченная доступ­

ность некоторых дорогостоящих диагностиче­ских методов, а также отсутствие государствен­ной программы по профилактике, диагностике,лечению и реабилитации ВЗК, могут привести кдиагностическим ошибкам.

За последние два десятилетия заболевае­мость ВЗК увеличилась, и, как полагают, онапродолжит расти и в следующем десятилетии.На сегодняшний день в мире существуютнесколько мировых рекомендаций по диагно­стике и лечению ВЗК, которые помогают сде­лать диагноз точным, а лечение стандартизиро­ванным. Учитывая высокую распространен­ность инфекционного колита, туберкулеза,болезни Бехчета, системных васкулитов, преждечем поставить диагноз ВЗК всегда необходиматщательная дифференциация.

Реалии существующего положения по даннойпроблеме подчеркивают необходимость иннова­ций в системе здравоохранения:

1. на основе данных, полученных после про­ведения популяционных исследований, необхо­димо разработать Национальную Программумедицинской помощи путем создания адаптиро­ванного Национального руководства и Центраизучения ВЗК;

2. усовершенствовать программу непрерыв­ного медицинского образования, в т.ч. в рамкахмультидисциплинарного подхода для врачейсмежных специальностей.

Эти меры позволят сократить время на уста­новление точного диагноза, а благодаря при­влечению специалистов по смежным патологиямпри перекрестных с ВЗК состояниях своевре­менно назначать адекватную терапию и добитьсяснижения показателей инвалидизации и леталь­ных исходов у данной категории больных.

1. Ananthakrishnan A.N., Kaplan G.G., Ng S.C. ChangingGlobal Epidemiology of Inflammatory Bowel Diseases:Sustaining Health Care Delivery Into the 21st Century //Clinical Gastroenterology and Hepatology. 2020(18);6:1252­1260 https://doi.org/10.1016/j.cgh.2020.01. 0282. Li.Y., Qian J.­M.The Challenge of Inflammatory BowelDisease Diagnosis in Asia. Inflamm Intest Dis 2016;1:159­164 https://doi.org/10.1159/0004483843. Ng SC, Hirai HW, Tsoi KF, et al. Systematic review withmeta­analysis: accuracy of interferon­gamma releasing assayand anti­Saccharomyces cerevisiae antibody in differentiatingintestinal tuberculosis from Crohn's disease in Asians // J

Gastroenterol Hepatol 2014;29:1664­1670.4. Lee YJ, Yang SK, Byeon JS, Myung SJ et al. Analysis ofcolonoscopic findings in the differential diagnosis betweenintestinal tuberculosis and Crohn's disease // Endoscopy2006;38:592­597.5. Li X, Liu X, Zou Y, Ouyang C, Wu X, et al. Predictors ofclinical and endoscopic findings in differentiating Crohn's dis­ease from intestinal tuberculosis // Dig Dis Sci 2011;56:188­196.6. Kumarasinghe MP, Quek TP, Chau CY, Mustapha NR, et al.Endoscopic biopsy features and diagnostic challenges of adultCrohn's disease at initial presentation // Pathology

24

ЛИТЕРАТУРА – ƏDƏBİYYAT – REFERENCES

2010;42:131­137.7. Chee CB, Barkham TM, KhinMar KW, et al. QuantitativeT­cell interferon­gamma responses to Mycobacterium tuber­culosis­specific antigens in active and latent tuberculosis //Eur J Clin Microbiol Infect Dis 2009;28:667­670.8. Li Y, Zhang LF, Liu XQ, et al. The role of in vitro interfer­onγ­release assay in differentiating intestinal tuberculosisfrom Crohn's disease in China // J Crohns Colitis 2012;6:317­323.9. Gan HT, Chen YQ, Ouyang Q, Bu H, Yang XY.Differentiation between intestinal tuberculosis and Crohn'sdisease in endoscopic biopsy specimens by polymerase chainreaction // Am J Gastroenterol 2002;97:1446­1451.10. Pulimood AB, Peter S, Rook GWA, Donoghue HD. In situPCR for Mycobacterium tuberculosis in endoscopic mucosalbiopsy specimens of intestinal tuberculosis and Crohn disease// Am J Clin Pathol 2008;129:846­851.11. Ramadass B, Chittaranjan S, Subramanian V,RamakrishnaBS. Fecal polymerase chain reaction for Mycobacteriumtuberculosis IS6110 to distinguish Crohn's disease from intes­tinal tuberculosis // Indian J Gastroenterol 2010;29:152­156.12. Park YH, Chung WS, Lim JS, et al. Diagnostic role ofcomputed tomographic enterography differentiating Crohndisease from intestinal tuberculosis // J Comput Assist Tomogr2013;37:834­839.13. Mao R, Liao WD, He Y, Ouyang CH, et al. Computedtomographic enterography adds value to colonoscopy in dif­ferentiating Crohn's disease from intestinal tuberculosis: apotential diagnostic algorithm // Endoscopy 2015;47:322­329.14. Skef W, Hamilton MJ, Arayssi T. Gastrointestinal Behçet’sdisease: a review // World J Gastroenterol.2015;7;21(13):3801­12. doi: 10.3748/wjg.v21.i13.3801.15. Criteria for diagnosis of Behçet's disease. InternationalStudy Group for Behçet's Disease // Lancet 1990;335:1078.16. Vaiopoulos AG, Sfikakis PP, Kanakis MA, et all.Gastrointestinal manifestations of Behçet’s disease: advancesin evaluation and management // Clin Exp Rheumatol.2014;32(4Suppl 84): S140­8.17. Moon CM, Cheon JH, Shin JK, et al. Prediction of freebowel perforation in patients with intestinal Behçet's diseaseusing clinical and colonoscopic findings // Dig Dis Sci2010;55:2904­2911.18. Li J, Li P, Bai J, Lyu H, et al. Discriminating potential ofextraintestinal systemic manifestations and colonoscopic fea­tures in Chinese patients with intestinal Behçet's disease andCrohn's disease // Chin Med J (Engl) 2015;128:233­238.19. Cheon JH, Kim ES, Shin SJ, Kim TI, et al. Developmentand validation of novel diagnostic criteria for intestinalBehçet's disease in Korean patients with ileocolonic ulcers //Am J Gastroenterol 2009;104:2492­2499.20. Surawicz CM, Haggitt RC, Hussemann M, McFarland LV.Mucosal biopsy diagnosis of colitis: acute self­limited colitisand acute idiopathic inflammatory bowel disease //Gastroenterology 1994;107:755­763.21. Cao J, Liu WJ, Xu XY, Zou XP: Endoscopic findings andclinicopathologic characteristics of colonic schistosomiasis: areport of 46 cases // World J Gastroenterol 2010;16:723­727.22. Singh R, Balekuduru A, Simon EG, et all. The differentia­

tion of amebic colitis from inflammatory bowel disease onendoscopic mucosal biopsies // Indian J Pathol Microbiol2015;58: 427­432.23. Golovach Yu., Yehudina Ye.D. Gastrointestinal manifesta­tions of systemic vasculitis: a spectrum of clinical manifestations,diagnosis and treatment // Gastroenterologìa. 2019;53(4):291­304. doi: 10.22141/2308­2097.53.3.2019.18240524. Jennette JC, Falk RJ, Bacon PA, et al. 2012 revisedInternational Chapel Hill Consensus Conference Nomen cla ­ture of Vasculitides / Arthritis Rheum. 2013;65(1):1­11. doi:10.1002/ art.37715.25. Hatemi I, Hatemi G, Çelik AF. Systemic vasculitis and thegut // Curr Opin Rheumatol. 2017; 29(1):33­38. doi: 10.1097/BOR.0000000000000344.26. Schmidt J, Kermani TA, Bacani AK, et al. Diagnostic fea­tures, treatment, and outcomes of Takayasu arteritis in a UScohort of 126 patients. Mayo Clin Proc.2013;88(8):822­30.doi: 10.1016/j.mayocp.2013.04.025.27. Reddi A, Chetty R. Primary aorto­esophageal fistula dueto Takayasu’s aortitis // Cardiovasc Pathol. 2003;12(2):112­4.28. Scola CJ, Li C, Upchurch KS. Mesenteric involvement ingiant cell arteritis. An underrecognized complication?Analysis of a case series with clinicoanatomic correlation //Medicine (Baltimore). 2008;87(1):45­51. doi:10.1097/MD.0b013e3181646118.29. Pagnoux C, Mahr A, Cohen P, Guillevin L. Presentationand outcome of gastrointestinal involvement in systemicnecrotizing vasculitides: analysis of 62 patients with pol­yarteritis nodosa, microscopic polyangiitis, Wegener granulo­matosis, Churg–Strauss syndrome, or rheumatoid arthritis­associated vasculitis // Medicine (Baltimore). 2005;84(2):115­28. doi: 10.1097/01.md. 0000158825.87055.0b.30. Pagnoux C, Seror R, Henegar C, et al. Clinical featuresand outcomes in 348 patients with polyarteritis nodosa: a sys­tematic retrospective study of patients diagnosed between1963 and 2005 and entered into the French Vasculitis StudyGroup Database // Arthritis Rheum. 2010;62(2):616­26. doi:10.1002/art.27240.31. Ha HK, Lee SH, Rha SE, et al. Radiologic features of vasculi­tis involving the gastrointestinal tract // Radiographics.2000;20(3):779­94. doi: 10.1148/radiogra phics.20.3.g00mc02779.32. Singhal M, Gupta P, Sharma A, Lal A, Rathi M,Khandelwal N. Role of multidetector abdominal CT in theevaluation of abnormalities in polyarteritis nodosa // ClinRadiol. 2016; 71(3):222­7. doi: 10.1016/j.crad.2015.11.004.33. Zulian F, Falcini F, Zancan L, et al. Acute surgical abdo ­men as presenting manifestation of Kawasaki disease // JPediatr. 2003;142(6):731­5. doi: 10.1067/mpd.2003.232.34. Singh R, Ward C, Walton M, Persad R. Atypical Kawasakidisease and gastrointestinal manifestations // Paediatr ChildHealth. 2007;12(3):235­7. doi: 10.1093/pch/12.3.235.35. Schirmer JH, Wright MN, Vonthein R, et al. Clinical pres­entation and long­term outcome of 144 patients with micro­scopic polyangiitis in a monocentric German cohort //Rheumatology (Oxford). 2016;55(1):71­9. doi:10.1093/rheumatology/kev286.36. Chernyshova OE, Gerasymenko VV, Yehudina ED, et all.The evolution of juvenile Schönlein­Henoch purpura //

25

Child`s health. 2016;(75):85­89. doi: 10.22141/2224­0551.7.75.2016.86730.37. Ebert EC. Gastrointestinal manifestations of Henoch–Schönlein purpura // Dig Dis Sci. 2008; 53(8):2011­9. doi:10.1007/s10620­007­0147­0.38. Cacoub P, Comarmond C, Domont F, Savey L, Saadoun D.Cryoglobulinemia vasculitis // Am J Med. 2015Sep;128(9):950­5. doi: 10.1016/j.amjmed.2015.02.017.39. Stone JR, Wilkins LR. Acute mesenteric ischemia // Tech VascInterv Radiol. 2015;18(1):24­30. doi:10.1053/j.tvir.2014.12.00440. Sy A, Khalidi N, Dehghan N, et al. Vasculitis in patientswith inflammatory bowel diseases: a study of 32 patients andsystematic review of the literature // Semin Arthritis Rheum.2016;45(4): 475­82.doi:10.1016/j.semarthrit.2015.07.006.41. Terao C, Matsumura T, Yoshifuji H, et al. Takayasu arteri­tis and ulcerative colitis: high rate of co­occurrence ratio andgenetic overlap // Arthritis Rheumatol.2015;67(8):2226­32.doi:10.1002/ art.39157.42. Nay J, Menias CO, Mellnick VM, Balfe DM. Gastroin tes ­ti nal manifestations of systemic disease: a multimodality re ­view // Abdom Imaging. 2015;40(6):1926­43. doi:10.1007/s00261­014­0334­3.43. Akbulut S. Multiple ileal perforations in a patient with Wegener'sgranulomatosis: a case report and literature review // J GastrointestSurg.2012 Apr;16(4):857­62.doi:10.1007/s11605­011­1735­z.

44. Humbert S, Guilpain P, Puéchal X, et al. Inflammatorybowel diseases in anti­neutrophil cytoplasmic antibody­asso­ciated vasculitides: 11 retrospective cases from the FrenchVasculitis Study Group // Rheumatology (Oxford).2015;54(11):1970­5. doi: 10.1093/rheumatology/kev199.45. Groh M, Pagnoux C, Baldini C, et al. Eosinophilic granu­lomatosis with polyangiitis (Churg–Strauss) (EGPA)Consensus Task Force recommendations for evaluation andmanagement // Eur J Intern Med. 2015;26(7):545­53. doi:10.1016/j.ejim.2015.04.022.46. Comarmond C, Pagnoux C, Khellaf M, et al. Eosinophilicgranulomatosis with polyangiitis (Churg–Strauss): clinicalcharacteristics and long­term followup of the 383 patientsenrolled in the French Vasculitis Study Group cohort //Arthritis Rheum.2013;65(1):270­81.doi:10.1002/art.37721.47. Tsurikisawa N, Oshikata C, Tsuburai T, et al. Th17 cellsreflect colon submucosal pathologic changes in activeeosinophilic granulomatosis with polyangiitis // BMCImmunol. 2015;29;16:75. doi: 10.1186/s12865­015­0138­4.48. Moosig F, Bremer JP, Hellmich B, et al. A vasculitis cen­tre based management strategy leads to improved outcome ineosinophilic granulomatosis and polyangiitis (Churg–Strauss,EGPA): monocentric experiences in 150 patients // AnnRheum Dis. 2013;72(6):1011­7.doi: 10.1136/ annrheumdis­2012­201531.

XÜLASƏ

BAĞIRSAĞIN İLTİHABİ XƏSTƏLİKLƏRİNDƏ LABORATOR, ENDOSKOPİKVƏ MORFOLOJİ DİAQNOSTİKANIN MÜRƏKKƏBLİYİ

1Babayeva G.H., 2Mahmudov U.R., 1,3Əsədova G.V., 4Musayev C.S.,5Kərimova К.М., 6Quliyev F.V., 1,7Məmmədov E.E., 8Babayev Z.М.

Ә.Әliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu,1Terapiya kafedrası və 5Laboratoriya işi kafedrası, Bakı, Azərbaycan;

2“Modern Hospital”, qastroenterologiya və endoskopiya şöbəsi, Bakı, Azərbaycan;3Milli Onkologiya Mərkəzi, invaziv diaqnostika və müalicə şöbəsi, Bakı, Azərbaycan;

4“Bakı Patologiya Mərkəzi”, Bakı, Azərbaycan;6“Prime National Hospital”, qastroenterologiya və endoskopiya şöbəsi, Bakı, Azərbaycan;

7“MediLand Hospital”, qastroenterologiya və endoskopiya şöbəsi, Bakı, Azərbaycan;8“Memorial Klinika”, qastroenterologiya və terapiya şöbəsi, Bakı, Azərbaycan

Hal­hazırda bağırsağın iltihabi xəstəliklərin (BİX) dəqiq diaqnostikasında əsas mürəkkəblik infeksiyalar və autoim­mun patologiyaların qeniş yayılması ilə əlaqəlidir, səbəb isə qeyd olunan xəstəliklərin BİX imitasiya etməsidir.Müəyyən infeksiyalara görə endemik regionlarda, əsasəndə vərəm, xoralı kolit (XK) və Kron xəstəliyinin (KX)diaqnozlarının verifikasiyası ciddi problemlərdən biridir. Bəzi infeksiyalar və autoimmun patologiyalar nəinki BİXklinik­endoskopik mənzərəsini imitasiya edə bilər, xətta mövcud olan BİX qedişatını ağırlaşdıra bilər ki, nəticəolaraq XK və KX təyin olunmuş basis terapiyasına rezistentlik yaranır. Təəsüflər ki, diaqnostikada mövcud olanmürəkkəbliklər və imkanların məhdudiyati dəqiq diaqnozun təyinin qecikməsində səbəbə çevrilirlər. Belə ki, bütünqeyd edilən xəstəliklərdə BİX diaqnozunun təsdiqi üçün istifadə edilən əsas marker kalprotektin, yüksəlir.Açar sözlər: bağırsağın iltihabi xəstəlikləri, infeksion kolitlər, vərəm, Bexçet xəstəliyi, autoimmun xəstəliklər,vaskulitlər.

26

SUMMARY

COMPLICATIONS OF LABORATORY, ENDOSCOPIC AND MORPHOLOGICALDIAGNOSTICS OF INFLAMMATORY BOWEL DISEASES

1Babayeva G.H., 2Mahmudov U.R., 1,3Asadova G.V., 4Musayev J.S.,5Kerimova К.М., 6Quliyev F.V., 1,7Mamedov E.E., 8Babayev Z.М.

Azerbaijan State Advanced Training Institute for doctors named after A.Alıyev,1Department of Therapy and 5Department of Laboratory, Baku, Azerbaijan;

2Modern Hospital, Department of Gastroenterology and Endoscopy, Baku, Azerbaijan;3National Centre of Oncology, department of invasive diaqnostic and treatment, Baku, Azerbaijan;

4“Baku Pathology Center”, Baku, Azerbaijan;6National Prime Hospital, Department of Gastroenterology and Endoscopy, Baku, Azerbaijan;

7Mediland Hospital, Department of Gastroenterology and Endoscopy, Baku, Azerbaijan;8Memorial klinika, Department of Therapy and Gastroenterology, Baku, Azerbaijan

Currently, the main difficulty in the accurate diagnosis of inflammatory bowel disease (IBD) is associated with a highprevalence of infections and autoimmune diseases leading to mimicking IBD lesions. In geographical regions whereendemicity is observed for certain infections, in particular tuberculosis, timely diagnosis of ulcerative colitis (UC) andCrohn's disease (CD) is a serious problem. Some infections and autoimmune pathologies can not only mimic the clin­ical endoscopic picture of IBD, but also complicate the course of an existing IBD, as a result of which there is resist­ance to prescribed basic therapy in patients with UC and CD. Unfortunately, the difficulties and limited capabilities ofdiagnostic methods can often be the reason for the late establishment of an accurate diagnosis. So, with all these dis­eases, the main marker for establishing a diagnosis of IBD ­ fecal calprotectin, has increased values.Keywords: inflammatory bowel disease, infectious colitis, tuberculosis, Behcet’s disease, autoimmune diseases, vas­culitis.

Redaksiyaya daxil olub: 04.02.2020Çapa tövsiyə olunub: 25.02.2020Rəyçi: t.ü.e.d. Z.Q.Әhmədova

27

D əridə tapılan mikroorqanizmlər dermatolo­qların həmişə diqqət mərkəzində olub.İnsanın dəri örtüyü ətraf mühitdə onun

salamat qalmasını qoruyucu, istiliktənzimləmə,hissiyyat, tənəffüs funksiyaları daşıdığına görətəmin edir. Kosmik mikrobiologiya, eləcə də viru­sologiya sahəsində əldə edilən son məlumatlardərinin immunitet orqanı kimi həyati vacibliyini birdaha təsdiqləyir və onun gigiyenik vəziyyətinihəmişə ön plana çəkir. Həmçinin COVİD­19virusundan qorunmanın yollarından biri də əl,burun, ağız səthi dərisinin gigiyenik vəziyyətinəəhəmiyyət verilməsidir. Belə ki, insanın bədənixaricində müxtəlif və zəngin mikroflora müşahidəolunur, lakin bütün bədənin üzərini örtmüş dəriörtüyü bunların daxilə keçməsinə mane olur. Odurki, dəri üzərindəki mikroorqanizmlərin miqdarınınartıb­azalmasına dərinin gigiyenik vəziyyətimühüm təsir göstərir və dəri üzərində mexanikizədələnmə – cızılma əmələ gəldikdə patogen növləririnləmə prosesləri, keçəllik və s. əmələ gətirə bilər[3, 5, 6].

Deməli, dəri və onun törəmələrinin mikrobiotu(bakteriya, göbələk, viruslar), o cümlədən də mik ­ro biomu (mikroorqanizmlər kompleksi) dəri iləətraf mühit arasında mürəkkəb bir dialoqda iştirakedir. Dərinin mikrobiomu elə də çoxdan öyrə nil mə ­yib, lakin dermatologiya yeni və perspektivli mə lu ­matlarla xeyli zənginləşib. Dünya ədəbiyyatındamikrobiomun tərkibinin coğrafi mövqedən asılılığıbarəsində məlumatlar toplanmışdır. Göstərilir ki,sağlam şəxsin dərisində mikroorqanizmlərin miq­darı daima dəyişir və qış fəslində maksimum, yayda

isə minimal sayda olur [1, 4]. Qeyd etmək vacibdir ki, bu günə qədər mikro­

biota üçün tədqiqatlar əsasən bakteriyalarınöyrənilməsinə yönəldilmişdir. Bioloji təcrid olun­muş məkan şəraitində (astronavtlarda) göbələkmikrobiotasının da yeni qeyri­adi göbələklərin –Syberlindnera jadinii­nin mayayabənzər askomisetiilə persistensiyası qeydə alınıb [7]. Beləliklə, dərimürəkkəb və polifunksional orqandır, nəinkihüceyrəarası qarşılıqlı təsirdə, həm də onunsəthində olan mikroorqanizmlər və hüceyrələrarasında kooperasiyanı həyata keçirir.

Dünyada 2,5 milyondan çox insan dəri səthininmikozlarından (DSM) əziyyət çəkir, dermatozlarınstrukturunda onların payı 37­40%­ə çatır.Avropanın 16 ölkəsində 70 mindən çox insanı əhatəedən çoxmərkəzli tədqiqatların nəticələrinə görəDSM – 35% hallarda qeydə alınmışdır. Xəstəlik həril 5% artır. DSM­nin strukturunda dermatofitiyaüstünlük təşkil edir [2].

Tədqiqatın məqsədi 2013­2015­ci illərdə Azər ­bay can Respublikasının Bakı, Gəncə, Lənkəran vəKürdəmir şəhərlərinin əhalisinin sağlamlıqvəziyyətini, dəri səthinin mikozları üzrə epidemi­oloji situasiyanı obyektiv qiymətləndirmək olmuş­dur.

Material və metodlar. Tədqiqat işi dəri səthininmikoz xəstəliklərinin yayılmasını öyrənmək məqsə­di ilə Azərbaycan Respublikasının müxtəlif iqlim­coğrafi regionlarında – Bakı, Gəncə, Lənkəran vəKürdəmirdə aparılan araşdırmanın nəticələrinəəsaslanır. Seçmə qismində Bakı Humanitar kolleci,126 saylı tam orta məktəb, Bakı polad burazlar

DƏRİ SƏTHİNİN GÖBƏLƏK XƏSTƏLİKLƏRİ STRUKTURUNUNREGİONAL SƏVİYYƏDƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Kərimov S.H., Mirzəyev A.H.*Ә.Әliyev ad. Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu,

dəri­zöhrəvi xəstəlikləri kafedrası, Bakı, AzərbaycanDəridə olan mikroorqanizmlər dermatologiya sahəsi mütəxəssislərinin həmişə diqqət mərkəzində olub. Dünyada 2,5 milyondançox insan dəri səthinin mikozundan əziyyət çəkir, dermatozların strukturunda onların payı 37­40%­ə çatır. 2013­2015­ci illərdəBakı, Gəncə, Lənkəran və Kürdəmir şəhərlərində dəri səthinin mikozunda epidemioloji vəziyyətin əsas tendensiyası müəyyənedilmişdir. Göbələk patologiyası aşkar olunduqda dermatomisetlərin identifikasiyası aparılmışdır, bu da pasiyentlərə keyfiyyətlitibbi yardım göstərmək üçün adekvat terapiyanın seçilməsi yollarını yaxşılaşdırmağa imkan verir. Açar sözlər: dərinin mikrobiotu, göbələk patologiyası, dermatomisetlərin identifikasiyası.

*e-mail: azer.mirzoev@mail.ru

ОРИГИНАЛЬНЫЕСТАТЬИ

ORİJİNALMƏQALƏLƏR

ORIGINALARTICLES

Тибб вя Елм Журналы, 2 (20) 2020, 28-33

28

zavodu, Gəncə tekstil ASC, Gəncə Fatoğlu un zavo­du, Karamel şirniyyat evi və Firdevs şirniyyat evi,Lənkəran çay fabriki, Lənkəran konserv zavodu,Lənkəran çörək zavodu, Kürdəmirdən isə Kürdəmirşəhər Süd Emalı zavodu və Kürdəmir şəhərTaxılçılıq Kombinatından olan pasiyentlərgötürülüb.

Xəstələrin böyük əksəriyyəti ildə 2­4 dəfənəzarət altında olmuşlar və nəticə etibarı ilətədqiqatın subyekti sözügedən regionlarda fəsillərüzrə cəmi 5805 nəfər təşkil etmişdir. Onlardan2941 nəfərində səthi dəri mikozu aşkarlanmışdır.Qeyd edək ki, şərti saglam şəxslər səthi mikozxəstəliyi olmayanlar və sağalan xəstələr arasındangötürülməklə 2864 nəfər təşkil etmişdir.

Dəri statusunun tədqiqindən alınan nəticələrriyazi statistik metodların köməkliyi ilə Excell­2010 proqramında aparılıb.

Tədqiqatın nəticələri və onların müzakirəsi.Pasiyentlərdə dərinin səthi mikozlarının kandida,trixofitiya, epidermafitiya və mikrosporiya kimimüxtəlif formalarının differensial­diaqnostik kriter­

ilərinə görə bölünməsi tərəfimizdən müəyyənolunub.

Dermatomikozların struktur xüsusiyyətləriniregionlar üzrə (şək. 1­4) öyrəndikdə məlum olub ki,Bakı şəhərində 2013­2015­ci illərdə dermatomiko­zlardan epidermafitiya daha çox rast gəlinib. Dərisəthinin digər mikozları – kandida, trixofitiya,mikrosporiya da 2013­2015­ci illərdə əsasən azal­maya meyilli olmuşdur. Belə ki, kandida 2013­cüillə müqayisədə 2014­cü ildə 13,5%, 2014­cü ilənisbətən 2015­ci ildə 9,1% azalmışdır (şək. 1).

Trixofitiya hadisələri 2013­cü illə müqayisədə2014–cü ildə əksinə, bir qədər çoxalıb, lakin 2015­ci ildə 2014­cü ilə nisbətən artıq 9,1% azalıb.Epidermafitiya dərinin səthi mikoz xəstəlikləriarasında üstün olmuş və məqsədyönlü mübarizəninnəticəsidir ki, 2015­ci ildə artıq 2014­cü ilə nisbətən25,5% azalmışdır. Digərləri ilə müqayisədə mikro ­spo riyanın epidemioloji vəziyyəti onun aşağı dərə ­cədə yayılmasını göstərir – 2013­cü ildə 22 nəfərdərast gəlinmişdir. Lakin 2014­cü illə müqa yi sədə2015­ci ildə 14,3% daha da azalmışdır.

Şək. 1. Dəri səthinin göbələk xəstəliklərinin Bakı şəhərində yayılmasının2013­2015­ci illər üzrə praktik səviyyəsi.

29

Ölkənin digər regionlarında dəri səthinin miko­zları həmin illərdə müxtəlif səviyyədə olmuşdur.Gəncə tekstil ASC, Gəncə Fatoğlu un zavodu,Kara mel şir niy yat evi və Firdevs şirniyyat evindəişləyən əməkdaşların müayinəsi zamanı məlumolmuşdur ki,onlarda trixofitiya hadisələrinə ənçox rast gəlinib.

Şək. 2­dən göründüyü kimi, Gəncədə 2013­cü illə müqayisədə 2014­cü ildə trixofitiyahadisələri 10,2%, 2015­ci ildə 2014­cü ilə nis­

bətən isə müvafiq müalicə və profilaktik tədbir­lər sayəsində artıq 24,4% aşağı olmuşdur.Kandida dermato mi kozu trixofitiyadan sonraüstünlük təşkil etməsi ilə qeydə alınıb vəməqsədyönlü tədbirlər görüldükdən sonra 2015­ci ildə 2014­cü illə müqayisədə 28,9%azalmışdı. Mikrosporiya hadisələri 2013­cü ildə12 nəfərdə aşkar olunub, 2014­cü ildə həminsəviy yədə qalıb, lakin 2015­ci ildə 2014­cü illəmüqayi sədə 25% aşağı düşüb.

Lənkəranda dermatomikozların epidemiolojivəziyyəti Lənkəran çay fabriki, Lənkəran konservzavodu, Lənkəran çörək zavodunun əmək­daşlarının müayinəsi zamanı kandidomikoz 2013­cü ildə idə 144 nəfərdə qeydə alınıb.Epidermafitiyaya 128, trixofitiyaya 122 nəfərdərast gəlinib (şək. 3).

Kandidomikoz 2013­cü illə müqayisədə 2014­

cü ildə 15,9% aşağı olmuşdur. 2015­ci ildə isə2014­cü illə müqayisədə kandida 22,3%,həmçinin trixofitiya 31,9%, epidermafitiya 21,9%azalmışdır. Mikrosporiya üzrə epidemiolojivəziyyət bir qədər ürəkaçandır, daha doğrusu,2013­cü ildə 17 nəfərdə müşahidə edilmişdir,2014­cü illə müqayisədə 2015­ci ildə isə 30%azalmışdır.

Şək. 2. Dəri səthinin göbələk xəstəliklərinin Gəncə şəhərində yayılmasının2013­2015­ci illər üzrə praktik səviyyəsi.

30

Kürdəmirdə kandidomikoz 2014­cü ildə 2013­cüilə nisbətən 15,9%, 2015­ci ildə 2013­cü ilə nisbətən22,3% azalmışdır (şək. 4). Kandidomikozdan sonradaha çox müşahidə edilən epidermafitiya 2014­cüildə 2013­cü ilə nisbətən 1,6% , 2015­ci ildə 2014­cü ilə nisbətən 29,5% azalmışdır. Trixofitiya 2014­cü illə müqayisədə 19,6%, 2015­ci ildə 2014­cü ilənisbətən 8,1% azalmışdır. Mikrosporiya Kürdəmirşəhər Süd Emalı zavodu və Kürdəmir şəhər Taxıl çı ­lıq Kombinatının əməkdaşlarında 2013­cü ildə cəmi8 nəfərdə qeydə alınmışdırsa, 2015­ci ildə 3 nəfərdəmüşahidə olunmuşdur.

Tədqiqatlarımızdan dermatomikozlar üzrə Azər ­bay can Respublikasının 2013­2015­ci illərdə epi­demioloji vəziyyətinin əsas tendensiyası müəyyənedildi (şək. 5). Araşdırmalarımızdan məlum olduki, şəxsi gigiyena vasitələrinin çoxlu sayda və müx­təlif çeşidli olmasına baxmayaraq, Azərbaycan

Respublikasının sözügedən regionlarında dərisəthinin göbələk xəstəlikləri 2013­cü ildə – 1079nəfərdə qeydə alınıb. 2014­cü ildə dəri səthinin der­matomikozlarının epidemioloji vəziyyəti bir qədərdəyişib, yəni 1049 nəfərdə müşahidə edilib, 2015­ciildə isə artıq 813 nəfərdə olub.

Beləliklə, 2013­2015­ci illərdə dermatomikozlarüzrə epidemioloji vəziyyətin əsas tendensiyası Bakışəhərində epidermafitiya, Gəncə şəhərində trixofi­tiya, Lənkəran və Kürdəmir şəhərlərində kandi­damikozların daha çox yayılmasını göstərdi.Mikrosporiyaların yayılması isə sözügedən region­larda həmin illərdə azalma tendensiyası müşahidəolunmuşdur.

Deməli, göbələk patologiyası aşkarlandıqda der­matomisetlərin identifikasiyası xəstəyə keyfiyyətlitibbi yardımın göstərilməsində adekvat terapiyanınseçilməsinə imkan verir. Həkim dermatovenerolo­

Şək. 3. Dəri səthinin göbələk xəstəliklərinin Lənkəran şəhərində yayılmasının2013­2015­ci illər üzrə praktik səviyyəsi.

31

Şək. 4. Dəri səthinin göbələk xəstəliklərinin Kürdəmir şəhərində yayılmasının2013­2015­ci illər üzrə praktik səviyyəsi.

Şək. 5. Dəri səthinin göbələk xəstəliklərinin yayılmasının 2013­2015­ci illər üzrə praktik səviyyəsi.

qların qəbuluna pasiyentlərin qeyri­bərabər gəlməsiambulator şəraitdə ixtisaslaşmış tibbi yardımıngöstərilməsini çətinləşdirir, həmçinin dermato mi ­

set lərin profilaktikasının təşkilati­funksional mode ­li nin munisipal səviyyədə yayılmasının işlənib­ha ­zır lanmasına zərurət yaranır.

32

РЕЗЮМЕ

ОСОБЕННОСТИ СТРУКТУРЫ ГРИБКОВЫХ ЗАБОЛЕВАНИЙПОВЕРХНОСТИ КОЖИ НА РЕГИОНАЛЬНОМ УРОВНЕ

Керимов С.Г., Мирзоев A.Г.Азербайджанский Государственный Институт Усовершенствования Врачей им. А.Алиева,

кафедра дерматовенерология Баку, Азербайджан

Микроорганизмы на коже всегда были в центре внимания специалистов в области дерматологии. Более 2,5миллионов человек страдают от поверхностного микоза кожи во всем мире, их доля в структуре дерматозадостигает 37­40%. Выявлены основные тенденции в эпидемиологической ситуации на поверхности микозакожи в 2013­2015 годах в городах Баку, Гянджа, Ленкорань и Курдемир. Проведена идентификация дерма­томицетов при выявлении грибковой патологии, что позволило улучшить качество медицинской помощипациентам путем выбора адекватной терапии.Ключевые слова: микробиота кожи, грибковая патология, идентификация дерматомицетов.

SUMMARY

FEATURES OF STRUCTURE OF SURFACE FUNGAL SKIN DISEASES AT THE REGIONAL LEVEL

Karimov S.H., Mirzayev A.H.Azerbaijan State Advanced Training Institute for Doctors named after A.Aliyev,

Department of Dermatovenereology, Baku, Azerbaijan

Microorganisms on the skin have always been the focus of attention of specialists in the field of dermatology. Morethan 2.5 million people suffer from superficial mycosis of the skin worldwide. their share in the structure of der­matosis reaches 37­40%. The main trends in the epidemiological situation on surface mycosis of the skin in 2013­2015 have been revealed. Baku, Ganja, Lenkoran and Kurdemir. The identification of dermintomycerates in thedetection of fungal pathology was carried out, which allowed to improve the quality of medical care for patients byselecting adequate therapy.Keywords: skin microbiota, fungal pathology, identification of dermintomycetos.

Redaksiyaya daxil olub: 23.01.2020Çapa tövsiyə olunub: 21.02.2020Rəyçi: Prof. M.M.Cavad-zadə

1. Аравийская Е.Р., Соколовский Е.В. Микробиом: новая эрав изучении здоровой и патологически измененной кожи //Вестник дерматологии и венерологии, 2016, 3, с.102­109.2. Соколова Т.В., Малярчук А.П., Малярчук Т.А. Резуль ­таты многоцентрового исследования по изучению встре­чаемости поверхностных микозов кожи в регионахРоссийской Федерации и оценке эффективности их лече­ния сертаконазолом // Kлиническая дерматология и вене­рология» 2013, 5, с.28­393. Хайрутдинов В.Р. Роль иммунной системы кожи в пато­генезе псориаза // Иммунопатол., аллергол., инфектол.2012; 2, с.54­62

4. Kong H.H., Segre J.A. Skin microbiome: looking back tomove forward // J. Invest Dermatol 2012;132(3Pt2): p. 933­9395. Cogen A.L., Nizet V., Gallo R.L. Skin microbiota: a sourceof disease or defence? // Br. J. Dermatol.2008; 158 (3) ,p. 442­4556. Ladizinski B., McLean R., Lee K.C. et al. The human skinmicrobiome // Int. J. Dermatol 2014; 53(9),p.1177­11797. Sugita T., Yamazaki T., Makimura K. et al. Comprehensiveanalysis of the skin fungal microbiota of astronauts during ahalf­year stay at the İnternational Space Station. Med Mycol2016, Jan 14. pii: myv121 [Epub ahead of print].

ЛИТЕРАТУРА – ƏDƏBİYYAT – REFERENCES

33

Т ерминальная стадия хронической болез­ни почек, (тХБП) является тяжелымсоматическим заболеванием, приводя­

щим к инвалидности. Такие больные получаютгемодиализное лечение годами.

Постепенная утрата функций почек сопро­вождается возникновением изменений в различ­ных органах и системах организма (мочевыдели­тельной, пищеварительной, эндокринной, иммун­ной), в том числе и со стороны зубочелюстной системы [1, 2, 7]. Среди заболеваний эндокрин­ной системы стоит остановиться на сахарномдиабете типа 2. Осложнением этого заболеванияявляется диабетическая нефропатия. Их числосоставляет 28,7% от общего числа больных терминальной стадией хронической болезнипочек.

В настоящее время в Азербайджане количе­ство больных находящихся на программномгемодиализе составляет 3913 человек [5].

Высокая поражаемость различными стомато­логическими заболеваниями (заболевания твер­дых и мягких тканей зубов – заболевания карие­са и некариозные поражения, заболевания паро­донта – гингивиты, пародонтиты), особенностиих клинического течения зависит от функцио­нального состояния почек, и длительности полу­чения гемодиализного лечения.

При изучении состояния полости рта у боль­ных хронической болезнью почек выявленадовольно высокая распространенность стомато­логических заболеваний у больных с даннойпатологией – 96,6% [3, 4].

Постепенная утрата функций почек, длитель­ное состояние уремии сопровождается возник­новением изменений в различных органах исистемах организма у больных тХБП.Вследствие всего этого возникает уремическаяинтоксикация, изменяются показатели гемограм­мы и развивается анемический синдром [6].

Цель работы ­ выявить взаимосвязь между показателями гемограммы и стоматологически­ми индексами у больных тХБП.

Материалы и методы. Обследование боль­ных проводилось в отделении гемодиализаРеспубликанской Клинической Урологической

Больницы имени Академика М.Д.Джавад­заде.Под нашим наблюдением находилось 84 пациен­та, из них 60 пациентов тХБП (1­ая группа) и 24больных тХБП и СД типа 2 (2­ая группа). Средний возраст больных в 1­ой группе составил50,3±2 года (минимальный 18, максимальный –87 лет). Во 2­ой группе (n=24) возраст больных всреднем составил 62,6±1,8 лет (минимальный –46, максимальный – 79) (рис. 1). В 1­ой группемужчин было 29 (48,3%), женщин 31 (51,7%)(рис. 2). Во 2­ой группе женщин было 14 (58,3%)и мужчин 10 (41,7%) (рис. 3).

Давность гемодиализного лечения в 1­ойгруппе заболевания 6,5±0,6 лет (минимальный –0,5, максимальный 24 года).

В 1­ой группе давность гемодиализного лече­ния до 3 лет была у 15 больных от 3 до 5 лет – у16 и более 5 лет – у 29 больных.

Во 2­ой группе давность заболевания 4,2±0,5лет (минимальный – 1 год, максимальный – 13

РОЛЬ СТОМАТОЛОГИЧЕСКИХ ИНДЕКСОВ И ПОКАЗАТЕЛЕЙГЕМОГРАММЫ У БОЛЬНЫХ С ТЕРМИНАЛЬНОЙ СТАДИЕЙ

ХРОНИЧЕСКОЙ БОЛЕЗНИ ПОЧЕК И САХАРНОГО ДИАБЕТА ТИПА 2, НАХОДЯЩИХСЯ НА ПРОГРАММНОМ ГЕМОДИАЛИЗЕ

Бабаев Д.А.*Азербайджанский Государственный Институт Усовершенствования Врачей им.

А.Алиева, кафедра стоматологии и челюстно­лицевой хирургии, Баку, АзербайджанИсследования стоматологических индексов и гемограммы проведено у 60 больных тХБП и у 24 больных тХБП и СД типа 2. Гемограмма крови включала определения гемоглобина, гематокрита, тромбоцитов и лейкоцитов. Выявлено, что у этих больных по мере снижения уровня Hb отмечается повышение стоматологических индексов РМА и РНР.Коэффициент корреляции показал отрицательную взаимосвязь между Hb и PMA (r=­0,4). У больных тХБП и СД типа2 прослеживалась та же тенденция и коэффициент корреляции между уровнями Hb и PMA составил – r=­0,31 и междуHb и PHP – r=­0,33.Ключевые слова: терминальная стадия хронической болезни почек, стоматологические индексы, гемограмма.

*e-mail: jamilbabaiev@yahoo.co.uk

Тибб вя Елм Журналы, 2 (20) 2020, 34-38

34

лет). Давность гемодиализного лечения до 3 летбыла у 11 больных, от 3 до 5 лет – у 7 больных ибольше 5 лет – у 6 больных (рис. 4).

Интенсивность кариозного процесса (индексКПУ) в группе больных с ХПН в среднем соста­вила 10,4±1,3 лет. У 7 больных (35%) отмечаласьнизкая (в интервале 1,6­6,2), у 7 (35%) – средняя(в интервале 6,3­12,7) и у 6 (30%) – высокая (винтервале12,8­16,2) интенсивность кариеса.

Индекс РМА (папиллярно-маргинально-альвео-лярный индекс), который показывает воспалитель-ный характер тканей пародонта, в среднем в группе больных составил – 15,6±1,8%. При этом легкая степень тяжести гингивита (до 25% и меньше) отмечалось у 18 больных (90%), а у 2­х больных (10%) отмечалась средняя степень тяжести гин-гивита (РМА=32,1%, 34,5%, соответственно).

По индексу РНР (индекс эффективности гиги-

Рис 1. Распределение больных по возрасту.

Рис 2. Распределение в группе больных тХБП по полу.

Рис. 3. Распределение больных тХБП и СД типа 2 по полу.

35

ены полости рта) у 11 (55%) больных отмечаласьудовлетворительная гигиена полости рта, (в ин-тервале 0,7­1,6), у 9 (45%) больных – (>1,6) неудов-летворительное состояние гигиены полости рта.

Со стороны полости рта у больных с тХБПнаиболее часто отмечалось: запах мочевины изорта, расстройство вкусовой чувствительности,изменение цвета слизистой оболочки, набуханиеи кровоточивость десен, наддесневые и поддес­невые зубные отложения.

У больных тХБП отмечались сопутствующиезаболевания. У 7 (35%) отмечалась артериальная гипертензия, у 7 (35%) – не наблюдались сопут­

ствующие заболевания, у 2 (10%) – хроническийгломерулонефрит, и поликистоз почек (5%), у 1больного гастрит, у 1 (5%) – бронхиальная астма.

В отделении гемодиализа исследовалась гемо­грамма на гематологическом анализатореSysmex KX – 21W. Определялся гемоглобин (г/дл), гематокрит (%), лейкоциты (109 мкл),тромбоциты (109 мкл).

Результаты и обсуждения. Результаты опре­деления гемограммы позволяют констатировать,что у пациентов, находящихся на программномгемодиализе, отмечается снижение гемоглобинаи гематокрита (таб. 1).

Несмотря на прием рекомбинантного че-ловеческого эритропоэтина и коррекцию желе-зодефицита уровень гемоглобина был снижен до 10,5±0,3 г/дл в группе больных тХБП и до10,3±0,4 г/дл в группе больных тХБП+СД типа 2

(при норме 11­15 г/дл). Нами исследовался такжепоказатель гемограммы – гематокрит. Он пред­ставляет собой объемную фракцию эритроцитовв цельной крови и зависит от их объема и коли­чества. На фоне снижения уровня Hb у пациентов

Рис. 4. Распределение больных в зависимости от давности гемодиализного лечения.

Таблица 1Показатели гемограммы крови у больных тХБП и тХБП+ СД типа 2,

находящихся на программном гемодиализе (M±m)

36

тХБП, находящихся на программном гемодиали­зе с наличием и отсутствием СД типа 2 отмечались значимые снижения гематокрита(32,5±0,7% и 32,4±1,3%, соответственно). Этоявляется следствием гемодиализного лечения итерминальной стадии ХБП, вместе приводящие кугнетению секреции эритропоэтина. В конечномитоге формируется замкнутый порочный патоге­нетический круг, в котором тХБП и анемия вза­имно усугубляют друг друга. Из литературныхисточников известно, что эритропоэтин стимули­рует продукцию тромбоцитов наряду с эритроци­тами. У больных тХБП на фоне терапии эритро­

поэтином наблюдается увеличение среднегообъема тромбоцитов, что свидетельствует об ихомоложении. Нами не выявлено снижение уровнятромбоцитов у больных тХБП, находящихся напрограммном гемодиализе. Гемодиализ, а такжеприменение эритропоэтина приводит к частич­ной коррекции количественного состава тромбо­цитов за счет увеличения их представительства впериферической крови.

Между группами больных тХБП, находящих­ся на программном гемодиализе статистическидостоверные изменения выявлены по уровнютромбоцитов (p<0,05) (таб. 2).

По уровню гемоглобина больные были рас­пределены на следующие группы: Hb<11 г/дл,Hb – 11­11, 9 г/дл (рекомендуемый уровень Hbбольных на программном гемодиализе KDIG,2009) (таб. 2). У 14 (23,3%) больных тХБП, Hbбыл в пределах рекомендуемого уровня длябольных на программном гемодиализе и соста­вил 11,4±0,1, а величина индекса PMA в среднемсоставила 23,8±2,8%, индекс гигиены PHP –1,7±0,2. У 30 (50%) больных тХБП уровень Hbбыл ниже 11 г/дл (8,9±0,2 г/дл), индекс PMAвсреднем составил 24,9±2,1%, индекс PHP –1,7±0,1. Выявлено, что у больных тХБП, находя­щихся на гемодиализном лечении по мере сни­жения уровня Hb отмечено повышение уровнейPMA и PHP, что статистически недостоверно.Коэффициент корреляции показал отрицатель­ную умеренной силы взаимосвязь между Hb иPMA (r= ­0,32) и Hb и PHP (r= ­0,41).

У больных тХБП и СД типа 2 прослежива­лась аналогичная закономерность. Так в груп-пе больных тХБП и СД типа 2 уровень Hb реко­

мендуемого уровня (11,4±0,1 г/дл) был опреде­лен у 6 (25%) больных, индекс PMA при этомсоставил 26,8±3,3%, индекс гигиены PHP –1,5±0,2. У 13 (54,2%) пациентов этой группы Hbбыл ниже 11 г/дл и в среднем составил 8,6±0,4г/дл, индекс PMA – 28,6±3,9%, а индекс PHP –1,9±0,3. Коэффициент корреляции между уров­нем Hb и PMA составил ­r = ­0,31 и между Hb иPHP­r = ­0,33.

Таким образом, у больных, находящихся напрограммном гемодиализе прослеживалась оди­наковая закономерность: по мере снижения Hbстоматологические индексы отражающие воспа­лительные процессы в мягких тканях и уровеньгигиены повышались, но статистическая разницадостоверности выявлены в группе больныхтХБП СД типа 2. По мере снижения Hb индексы PMA и PHP нарастали, что отражалосьв корреляционной отрицательной зависимости.При самом низком Hb крови 8,6±0,4 г/дл, индексPMA был самым высоким – 28,6±3,9%, а такжеиндекс гигиены PHP – 1,9±0,3.

Таблица 2Показатели индексов PMA и PHP в зависимости от уровня Hb (M±m)

37

38

1. Чуйкин С.В., Галимова А.З. Стоматологический статус удетей с хронической почечной недостаточностью, находя­щихся на гемодиализе. Электронный научный журнал //Современные проблемы науки и образования. 2012 г., 42. Вавилова Т.В., Афанасьев В.В., Осокин М.В. По ка за те ­ли смешанной слюны и состояние тканей полости рта убольных с терминальной стадией хронической почечнойнедостаточности, получающих програмный гемодиализ //Рос. Стоматологический журнал. 2007, С. 8­10.3. Vesterinen M., Ruoronen H., LevioT. Oral health and treatmentof patients with renaldisease //quintessense. – 2007; 38; р.211­219.4. Миникеев И.М., Ким С.А., Рагимова Т.М., Майбородин И.В.

Слизистая оболочка полости рта при экспериментальной хро­нической почечной недостаточности. //Вестник эксперимен­тальной и клинической хирургии. Том VI, 4, 2013, С.439­4455. Бабаев Ф.Г., Гусейнов Х.М. Служба гемодиализа вАзербайджанской республике. // Казанский медицинскийжурнал 4 – 2015, стр. 578 – 580.6. Джавад­заде М.Д., И.М.Гамидов, Ф.Г.Бабаев. Хроническаяпочечная недостаточность // Монография – 2007, 175 с.7. Ящук Е.В. Состояние полости рта у больных с терми­нальной стадией хронической почечной недостаточности,находящихся на диализной терапии – автореферат,канд.мед.наук – Санкт­Петербург 2009, 16с.

XÜLASƏ

PROQRAM HEMODİALİZDƏ XRONİKİ BÖYRƏK XƏSTƏLİYİVƏ İKİNCİLİ TİP ŞƏKƏRLİ DİABET OLAN XƏSTƏLƏRDƏ HEMOQRAM

GÖSTƏRİCİLƏRİN VƏ STOMATOLOJİ İNDEKSLƏRİN ROLU

Babayev C.Ə.Ә.Әliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu,

Stomatologiya və üz­çənə cərrahiyyəsi kafedrası, Bakı, Azərbaycan

Stomatoloji indekslərin və hemoqramın müayinələri 60 tXBÇ və 24 tXBÇ+ŞD­2 tipli xəstələrdə aparəlmışdır. Qanın hemoqrammasında hemoqlobin, hemotokrit, trombositlər və leykositlər müayinə edilmişdilər. Aşkar edilmişdir ki, məhz bu xəstələrdə Hb səviyyəsi endikcə PMA və PHP stomatoloji indekslərin yüksəlməsi müşahidə olunur. Korrelasiya koeffisienti Hb və PMA arasında olan mənfi qarşılıqlı əlaqəsini göstərdi (r=­0,4). TXBÇ və tXBÇ+ŞD­2 tipli xəstələrdə Hb və PMA səviyyələrin arasında həmin tendensiya və korrelasiya koeffisienti izlənilmişdir ­ r=­0,31, Hb və PHP arasında isə r=­0,33. Açar sözlər: xroniki böyrək xəstəliyin terminal mərhələsi, stomatoloji indekslər, hemoqram.

SUMMARY

THE ROLE OF DENTAL INDEXES AND HEMOQRAMMA INDICATORSAMONG THE PATIENTS WITH TERMINAL STAGE CHRONIC RENAL AND

SECOND DIABETES TYPE 2 ON PROGRAMM HEMODYALIS

Babayev J.A.Azerbaijan State Advanced Training Institute for Doctors named after A.Aliyev,

Department of Stomatology and maxilla-facial surgery Baku, Azerbaijan

Research dental indexes and blood count was performed in 60 patients with chronic renal failure and 24 patients with chron­ic renal failure and 2­type­diabetes. The blood count included determination of hemoglobin, hematocrit, platelets and white blood cells. It found that in these patients with a decrease in the level of Hb marked increase in dental indexes PMA, and PHP the correlation coefficient showed a negative relationship between Hb and PMA (r = ­0.4). Patients traced the same trend and the correlation coefficient between the levels of Hb and PMA ­ r = ­0.31 and between Hb and PHP ­ r = ­0.33. Keywords: terminal stage chronic renal failure, dental indexes, blood count.

Redaksiyaya daxil olub: 10.03.2020Çapa tövsiyə olunub: 06.04.2020Rəyçi: dosent H.Ә.Әsədov

ƏDƏBİYYAT – REFERENCES ­ ЛИТЕРАТУРА

39

Y er kürəsinin əhalisinin sağlamlıq vəziyyə­tinin qlobal dəyişiklikləriylə əlaqədar uro ­li tiaz və ya sidik daşı xəstəliyinin (SDX)

sosial əhəmiyyəti son zamanlar yeni aktuallığı əldəedir. 20 yaşdan 40 yaşa qədər əmək qabiliyyətli əha ­li də SDX­nin yayılması ən azı 3% təşkil edir [1­3].

Urolitiaz uroloji xəstələnməsinin strukturundaaparıcı yer tutaraq endemik xarakter daşıyır.Azərbaycan SDX­ə görə endemik zonalarındanbiridir [4­6]. Urolitiazın endemikliyi yalnız müəy ­yən bir bölgənin iqlim şəraiti ilə əlaqələndirilmir.Dünyada xəstəliyin yayılmasına mənzil və iqtisadiamillər, genetik səbəblər, əhalinin cinsi və irqi təsirgöstərir [2, 3]. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindəaparılmış epidemioloji araşdırmalara görə, SDXdaha çox bədənin artıq çəki olmasında, həm dəqadınlarda yaş qrupunda 16­dan 30­a qədər, yənireproduktiv yaşda, daha çox aşkar edilir [5, 6].

Hamiləliyin və doğuşun gedişatını ağırlaşdıranekstragenital xəstəliklər arasında böyrəklərin pato ­lo giyası, tezliyə görə yalnız ürək­damar xəstəlik­lərindən sonradır [7, 8]. 2009­2011­ci illərdə Bakışəhərində aparılan hamilə qadınlarda böyrək xəstə­liklərinin quruluşu və dinamikasına dair aparılantədqiqatlar göstərdi ki, urolitiazın xüsusi çəkisi3,2% təşkil edirdi [1]. Hamiləlik zamanı sidik siste­mində anatomik, topoqrafik və funksional əlaqələrmexaniki, neyrohumoral, toksik, endokrin amillərnəti cə sin də dəyişir. Bu, sidik axınının pozulmasınavə durğun luğuna şərait yaradır, böyrək xəstəliyininbaşlanma sına və ya kəskinləşməsinə səbəb olur.Hamiləlik döv ründə urolitiazın düzgün və sürətlidiaqnozu həlledici əhəmiyyətə malikdir, çünki böy ­rək sancısı döl membranların vaxtından əvvəl po ­zul ma riskinin artması və vaxtından tez doğuş ehti­

malının 80%­ə qədər artması ilə əlaqələndirilir [9].Hamilə qadınlarda urolitiaz yalnız diaqnostik prob­lem deyil, həm də hamiləliyin aparılmasının dilem­masıdır.

Tədiqatın məqsədi – klinik məlumatlar vəədəbiyyatın analizi əsasında sidik daşı xəstəliklə ha ­mi lə qadınların müayinə alqoritmini əsaslandırmaq.

Tədqiqatın material və metodları. Tədqiqat2014­2018­ci illər ərzində müşahidə dövrü 12 ilə 36həftəlik hamiləliyi olan 73 qadının klinik məlumat­larına əsaslanır. Tədqiqat Helsinki Bəyannaməsininprinsiplərinə uyğun aparılmışdır. Xəstələrin hamısıtədqiqatda iştirak etməyə yazıllı surərdə razılıq la rı nıbildirdilər. Hamilə qadınlarda SDX­in diaqnozuklinik şəkil, sidiyin analizində mikroskopik hema­turiyanın olması, və böyrək və sidik kisəsi daxil ol ­maqla transabdominal ultrasəs müayinəsinin (USM)nəticələri əsasında qoyulmuşdur. Ha mi lə li yin ağır­laşmaları, o cümlədən vaxtından əvvəl do ğuş, mem ­bran ların vaxtından əvvəl qopması və preeklamp­siya və doğuşun tipləri nəzərə alınmışdır. Dölünvəziyyəti mamalıq müayinələri yolu ilə qiymət lən ­dirilmişdir. Müayinə və baxışların nə ti cə ləri hərpasiyentin müayinə kartında qeyd edilmiş və sonrafərdi kompüterdə statistik məlumat bazasına daxiledilirdi. USM 2 MHs tezliklə Toshiba Xcario SSA­660A (Toshiba, Yaponiya) aparatında aparılmışdır.

Alınan məlumatların statistik təhlili "MicrosoftOffice 2016", "Excel 2016" tətbiq paketində vari­asiya statistikası metodlarına uyğun olaraq aparıl ­mış dır. Arifmetik orta və orta səhvin (M±m)hesablanması ilə normal bir paylama ilə miqdarınkəmiyyət təsviri aparıldı.

Nəticələr və onların müzakirəsi. Qadınlar 24yaşdan 37 ilə qədər idilər, orta yaş – 29,8±3,05 il.

HAMİLƏLİK VƏ UROLİTİAZ

Rzaquliyeva L.M.*, Əkbərbəyova S.Ə.Ә.Әliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu

Mamalıq və ginekogiya kafedrası, Bakı, Azərbaycan RespublikasıKlinik məlumatlar və ədəbiyyatın analizi əsasında sidik daşı xəstəliklə hamilə qadınların müayinə alqoritmi əsaslandırılmışdır.12 ilə 36 həftəlik hamiləliyi olan 73 qadınlarda urolitiaz diaqnozu klinik şəkil, sidiyin analizində mikroskopik hematuriyanınolması, və böyrək və sidik kisəsi daxil olmaqla transabdominal ultrasəs nəticələri əsasında qoyulmuşdur. 8,2% hamilələr Itrimestr, 41,1% II trimestr və 50,7% III trimestrdə idilər. USM görə 87,7% halda daşlar sidik axarında, 9,6% halda ləyəndə və2,7% halda kəsacıqda yerləşmişdir. Konservativ müalicə alan 73 hamilə qadından 58­də daşlar eyni zamanda çıxarıldı, 4 və 5hamilə doğuşdan sonra intrakorporal və ekstrakorporal litotripsiyaya məruz qaldı. Şübhəli böyrək sancısı olan hamilə qadın­ların ultrasəs müayinəsi effektiv diaqnostik prosedurdur. Konservativ müalicə seçim müalicə metodu olaraq qalır.Açar sözlər: urolitiaz, hamilə qadınlar, ultrasəs müayinəsi, konservativ müalicə.

*e-mail: leyla_rzakulieva@mail.ru

Тибб вя Елм Журналы, 2 (20) 2020, 39-43

Müayinə olunan hamilələrdə 29­u (39,7%) ilkhamilələr, 44­ü (60,3%) təkrar hamilə idi, onlardan34 (46,6%) qadında fizioloji doğuş, 10­a (13,7%)isə abdominal doğuş olmuşdur.

Məlumdur ki, fizioloji hamiləlik sidik yolları sis­temindəki funksional dəyişikliklərlə xarakterizə

olu nur. Onlar erkən müddətlərdən (6­8 həftə) baş la ­yır, 19­20 həftəyə maksimuma çatırlar və 28 həf tə ­yə azalırlar [7, 8]. Müşahidə altında olan ha mi lə ­lərin 6­sı (8,2%) I trimestr, 30 (41,1%) II trimestr və37 (50,7%) III trimestrdə idilər. Qadınların klinikxüsusiyyətləri şək. 1­də göstərilmişdir.

Yan ağrı 70 qadında ən çox rast gəlinən kliniktəzahürü idi, ümumi hematuriya, titrəmə və tez­tezsidik ifrazı müvafiq olaraq 19, 17 və 9 xəstədəmüşahidə edildi. Laboratoriya müayinələrində 37halda mikroskopik hematuriya, 22 halda piuriya və20 halda leykositoz (ağ qan hüceyrələrinin sayı>10,000 9/l) aşkar edilmişdir.

Diaqnostik təsvir transabdominal USM­ə əsas ­lan mışdır. USM görə 64 (87,7%) halda daşlar sidikaxarında, 7 (9,6%) halda ləyəndə və 2 (2,7%) haldakəsacıqda lokallaşdırılmışdır. Altı (8,2%) hamilədəsidik axarlarının ikitərəfli daşları qeyd edilirdi.

Hesab edilir ki, daşların çoxu özbaşına konserv­ativ, venadaxili mayelər və anesteziya ilə gözlənilənmüalicə ilə keçir. Buna görə ağır urolitiaz olanxəstələrdə hər zaman konservativ müalicə göstərilir[9, 10]. Qeyd edək ki, konservativ və ya cərrahimüalicəyə dair qərar bir çox amillərə əsaslanır:daşların ölçüsü, lokalizasiya yeri, sidik yolundakıstruktur dəyişikliklərinin və iltihab prosesininaktivliyi. Üstünlük konservativ müalicə üsuluna vəya minimal invaziv əməliyyata verilirdi. Radikaləməliyyat üçün göstərişlər sərt idi, çünki söhbət yal­nız daşın çıxmasından getmir, həm də hamiləliyin

saxlanılmasından da gedir. Biz bütün xəstələrdə müalicəni əvvəlcə konserv­

ativ aparmışıq. On (13,7%) xəstədə davamlı ağrı vəya sidik yollarının infeksiyasına qarşı uretral cüt J­stent qoyulmuşdur. Bunlardan titrəmə ilə 4 qadındaikiqat J­stent mənfi olduğuna görə, doğuşdan sonraepidural anesteziya altında ureteroskopik litotrip­siya ilə müalicə edildi. Həmçin, 5 (6,8%) qadınasidik axarın dilatasiyası olmadan nətamam sərt (6F)ureteroskop istifadə edildi və hər halda, qeyriintrakorporal, yəni ekstrakorporal litotripsiya tələbolundu (şək. 2).

Beləliklə, konservativ müalicə alan 73 hamiləqadından 58­də daşlar eyni zamanda çıxarıldı, 4 və5 hamilə doğuşdan sonra intrakorporal və ekstrako­rporal litotripsiyaya məruz qaldı. Əldə edilmişnəticələrə və ədəbiyyat məlumatlarına əsasən, uroli­tiazlı hamilə qadınların müayinəsi üçün aşağıdakıqısa alqoritmi təklif edirik (şək. 3).

Tədqiqatda iştirak edən 52 (71,2%) hamilədəfizioloji doğuş, 21 (28,8%) qadında isə abdominaldoğuş baş verdi. Doğuşdan sonraki dövr fəsadsızkeçdi. Yenidoğulmuşların hamısı sağlam idi.

Biz tədqiqat zamanı hamilələrdə rentgenoloji

Şək. 1. Simptomların və laborator göstəricilərinin tezliyi.

40

metodlarının tətbiqini məhdudlaşdırdıq və köhnərentgenoqramalardan istifadə etmişik. Qeyd etməklazımdır ki, həm ekskretor uroqrafiya və həm dəgücləndirilməmiş bilgisayarlı tomoqrafiya, dölünşüalanmasının əhəmiyyətli dozasına gətirib çıxarabilərlər.

Hamilə qadınlarda urolitiaz diaqnozu klinikşəkil, hematuriyanın mövcudluğu və müxtəlifradioqrafik görüntü metodlarının nəticələrinəəsaslanır. Urolitiazla hamilələrinin diaqnostikasındaUSM böyük kömək göstərir. Bu müayinə hamiləlikzamanı seçim diaqnostik vasitədir. Tədqiqatımızdadaşların, demək olar ki hamısı, ultrasəs ilə aşkar­landı. Böyrəklərin USM­si ağır dərəcəli xəstələrdə

əsas təsviri metodu olaraq qalır, çünki onun isti­fadəsi kompüter və ya maqnit rezonans tomo­qrafiyadan fərqli olaraq dölü teratogen radiasiyariskindən qoruyur.

Əldə edilmiş nəticələrimiz ədəbiyyata uyğundur[8, 9]. Ədəbiyyat məlumatlarına görə, hamiləlikdövründə metabolik tələbatın artması ilə eynizamanda glomerular filtrasiyanın sürəti 50% ­əqədər fizioloji artım müşahidə edilir. Natrium, kal­sium və sidik turşusunun sidik ifrazı sonradan artır.Hamilə qadınlarda hiperkalsiuriya, qismənglomerular filtrasiya sürətinin artması, habelə dölünehtiyacı səbəb olduğu plasentada 1,25­dihidroxyc­holecalciferol istehsalına görə, yaranır. Bildirilir ki,

Şək. 2. Urolitiazla hamilələrin aparılmasında istifadə edlimiş müalicə metodları.

Şək. 3. Urolitiazlı hamilələr üşün müayinə alqoritmi.

41

1. Kadimova Sh.G. Algorithm for the early diagnosis and man­agement of pregnant women with renal pathology // Journal ofPharmaceutical Sciences and Research. 2017; 9(8):1350­1354.2. Raheem O.A., Khandwalab Y.S., Sur R.L., Ghanic K.R., DenstedtdJ.D. Burden of Urolithiasis: Trends in Prevalence, Treatments, andCosts. 2017;3(1):18­26. https://doi.org/10.1016/j.euf.2017.04.0013. Wróbel G., Kuder T. The role of selected environmental factorsand the type of work performed on the development of urolithiasis– a review paper // Int J Occup Med Environ Health2019;32(6):761–775. https://doi.org/10.13075/ijomeh.1896.014914. Джавадзаде С.М., Мирзоев И.М. Современные методылечения урологических заболеваний у людей пожилого истарческого возраста // Вестник хирургии Казахстана.2016;3:26­29.5. Имамвердиев С.Б., Гусейнзаде Р.Т. Эпидемио ло ги чес ­кие факторы, способствующие формированию мочека­менной болезни среди населения Габалинского районаАзербайджана // Вестник Российской Военно­медицин­

ской академии. 2014;3(47):42­44.6. Имамвердиев С.Б., Гусейнзаде Р.Т. Факторы рискамочекаменной болезни по данным Гусарского иХачмазского районов Азербайджанской Республики //Казанский медицинский журнал. 2014;95(1):100­103.7. Никольская И.Г., Новикова С.В., Бирюкова Н.В. и др.Мочекаменная болезнь и беременность // Российскийвестник акушера­гинеколога. 2012;1:82­86.8. Косимов М.М., Ходжамуродов А.М., Умарова З.И.Лечение и пути профилактики осложнений мочекаменнойболезни у беременных / Доклады Академии НаукРеспублики Таджикистан. 2014;57(1):82­86.9. Valovska M­T.I., Pais V.M.Jr. Contemporary best practiceurolithiasis in pregnancy // Ther Adv Urol. 2018;10(4):127–138.https://doi.org/ 10.1177/175628721875476510. Ахмедова С.Г., Гринько О.В. Лечение мочекаменнойболезни у беременных // Международный студенческийнаучный вестник. 2016; 4­2.: URL:http://eduherald.ru/ru/article/view?id=16176

РЕЗЮМЕ

БЕРЕМЕННОСТЬ И УРОЛИТИАЗ

Рзакулиева Л.М., Акпербекова С.А.Азербайджанский Государственный Институт Усовершенствования Врачей им. А.Алиева,

кафедра акушерства и гинекологии, Баку, Азербайджан

Цель ­ обосновать алгоритм обследования беременных женщин с мочекаменной болезнью на основе клини­ческих данных и анализа литературы. Под наблюдением находилось 73 женщин со сроком беременности от 12 до 36 недель. Диагноз мочекаменной болезни у беременных был поставлен на основании клинической

ЛИТЕРАТУРА – ƏDƏBİYYAT – REFERENCES

yalnız doğuşqabağı əlavələri qəbul edən 15 sağlamhamilə qadınların hamısında hamiləliyin hər üçtrimestrində hiperkalsiuriya aşkar edilmişdir.Əslində, yalnız hiperkalsiuriya, kalsium oksalatınhəddindən artıq doydurulmasına imkan yaradır vəbununla da potensial olaraq kalsium oksalat daşınınyaranmasına imkan yaradır [9]. Beləliklə, hamiləqadınlarda kalsium fosfat daşının meydana gəlməs­inə meyl gözləmək olar. Hamilə qadınlarda fosfatdaşlarının səviyyəsi eyni yaşda olan hamiləolmayan qadınlarla müqayisədə yüksəkdir [9, 10].Daşların kortəbii keçmə tezliyinin 70­80% ­ə çat­dığı bildirilir, lakin səhv diaqnoz və zəif müşahidəsəbəbindən hamiləlik dövründə bu say həddindənartıq qiymətləndirilə bilər [9]. Konservativ müalicəbirinci dərəcəli terapiya hesab edilsə də, müəyyənyerlərdə daşların müalicəsi üçün daha uyğun olabiləcəyini qəbul etmək lazımdır və xəstə kifayət

qədər rahatlama hiss etmədiyi təqdirdə daha aqres­siv müalicə tələb olunur. Konservativ müalicə,hamiləlik dövründə urolitiazın ağırlaşmamış hallarıüçün müalicənin birinci sırada olaraq qalır. AmerikaUroloji Asosiasiyanın (AUA) təlimatları, klinikcəhətdən sağlam xəstələrdə spontan daş keçişinigözləyən konservativ müalicə ilə ilkin müalicənitəsdiqləyir [7, 10]. Bununla belə, urolitiazın müal­icə strategiyaları inkişaf etməkdə davam edir vəhamilə populyasiyasında ana ağrılarını aradanqaldırmaq problemini həll etməklə yanaşı, dölüntəsirlərini də nəzərə alınmalıdır.

Yekun. Urolitiazlı hamilə qadınların diaqnozuvə müalicəsi klinik problem olaraq qalır. Şübhəliböyrək sancısı olan hamilə qadınların ultrasəsmüayinəsi effektiv diaqnostik prosedurdur.Konservativ müalicə seçim müalicə metodu olaraqqalır.

42

картины, наличия микроскопической гематурии при анализе мочи и результатов трансабдоминального УЗИ,включая почки и мочевой пузырь. Средний возраст беременных составил 29,8±3,05 лет. Клинические проявления уролитиаза: боли в боку (95,9%), тотальная гематурия (26,0%), лихорадка (21,9%), частое мочеиспускание (12,3%), микроскопическая гематурия (50,7%), пиурия (30,1%), лейкоцитоз (27,4%). В основном камни были локализованы в мочеточнике (87,7%). Лечение у всех пациентов изначально было консервативным. При этом камни отошли в 79,4% случаев. В 13,7% случаев поставлен уретральный, в 6,8% случаев ­ неполный жесткий стент. После родов в 5,5% случаев выполнена интракорпоральная, в 6,8% случаев – экстракорпоральная литотрипсия. На основании проведенного исследования можно констатировать, что УЗИбеременных с подозрением на почечную колику является эффективной диагностической процедурой.Консервативное лечение остается методом выбора.Ключевые слова: уролитиаз, беременные женщины, ультразвуковое исследование, консервативное лечение

SUMMARY

PREGNANCY AND UROLITHIASIS

Rzaquliyeva L.M., Akperbekova S.A.Azerbaijan State Advanced Training Institute for Doctors named after A. Aliev,

Department of Obstetrics and Gynecology, Baku, Azerbaijan

The purpose is to justify the algorithm for examining pregnant women with urolithiasis based on clinical data andliterature analysis. 73 women with a gestational age of 12 to 36 weeks were observed. The diagnosis of urolithiasis in pregnant women was made on the basis of the clinical picture, the presence of microscopic hematuria in the analy­sis of urine and the results of transabdominal ultrasound, including the kidneys and bladder. The average age of pregnant women is 29.8±3.05 years. Clinical manifestations of urolithiasis: flank pain (95.9%), total hematuria (26.0%), fever (21.9%), frequent urination (12.3%), microscopic hematuria (50.7%), pyuria (30.1%), leukocytosis (27.4%). Basically, the stones were localized in the ureter (87.7%). Treatment was initially conservative in all patients. At the same time, the stones moved away in 79.4% of cases. In 13.7% of cases, the urethral was delivered, in 6.8% of cases – an incomplete rigid stent. After childbirth in 5.5% of cases, intracorporeal was performed, in 6.8%of cases – extracorporeal lithotripsy. Based on the study, it can be stated that ultrasound of pregnant women with suspected renal colic is an effective diagnostic procedure. Conservative treatment remains the method of choice.Keywords: urolithiasis, pregnant women, ultrasound, conservative treatment.

Redaksiyaya daxil olub: 02.04.2020Çapa tövsiyə olunub: 27.04.2020Rəyçi: t.ü.e.d. P.M.Әliyeva

43

Введение. Больные Хронической бо ­лезнью почек (ХБП) являются тяжелымибольными. Очень часто они ограничены

стенами лечебного учреждения из­за необходи­мости регулярного проведения гемодиализа(ГД­лечения). Многими авторами установлено,что слюнные железы при заболеваниях почеквключаются в процессе очищения организма, врезультате чего в ротовой жидкости (РЖ) повы­шается концентрация мочевины, которая, попа­дая в рот, расщепляется с выделением аммиака,что приводит к неприятному запаху изо­рта [1].В проведенных исследованиях выявление симп­тома «сухости в полости рта варьирует от 21,4до 32% [1, 2]. Некоторые авторы считают, чтосухость в полости рта (ксеростомия) может бытьследствием ограничения потребления жидкостиили повышения потребления натрия, истощениякалия, повышения уровня мочевины в плазмекрови больных ХБП [3]. Сухость в полости ртасопровождается снижением количества отделяе­мой слюны и зависит от объема циркулирующейкрови и концетрации в ней конечных продуктовкатаболизма азотистого обмена [4]. В настоящеевремя роль слюнных желез (СЖ) в поддержании

нормального функционирования организмаобсуждается во многих работах, но не считаетсядо конца изученной [5, 6].

В лечении больных с ХБП широкое распро­странение получили методы экстракорпораль­ной детоксикации организма, позволяющие сни­зить уровень уремических токсинов. В настоя­щее время проводится поиск альтернативныхспособов детоксикации у больных ХБП, кото­рый заключается в использовании пероральныхсорбентов (энтеросорбентов), которые способ­ны выводить из организма токсические веще­ства эндогенной природы. Наряду с этим коли­чество препаратов для энтеросорбции ограниче­но. Это в основном активированный уголь,ионообменные смолы, оксицеллюлоза [7, 8].Цеолиты обладают выраженными сорбционны­ми свойствами, благодаря которым они умень­шают степень интоксикации организма прилюбых патологических процессах. Однако при­менение сорбентов на основе цеолитов в стома­тологии пока еще носит ограниченный характер.Имеются единичные работы, подтверждающиетерапевтический эффект цеолитов у больных сзаболеваниями пародонта в экспериментальных

РЕЗУЛЬТАТЫ ИССЛЕДОВАНИЙ ФИЗИКО­ХИМИЧЕСКИХСВОЙСТВ РОТОВОЙ ЖИДКОСТИ У БОЛЬНЫХ СИАЛОЗОМ

И ХРОНИЧЕСКОЙ БОЛЕЗНЬЮ ПОЧЕК

Алиев С.З.*Азербайджанский Государственный Институт Усовершенствования Врачей им.

А.Алиева, кафедра стоматологии и челюстно­лицевой хирургии, Баку, Азербайджан

Больные хронической болезнью почек (ХБП) являются тяжелыми больными. Очень часто они ограничены стенамилечебного учреждения из­за необходимости регулярного проведения гемодиализа (ГД­лечения). Стоматологическиезаболевания причиняют, дополнительные страдания на фоне общего заболевания. Целью проводимого исследования было изучение физико­химических свойств ротовой жидкости (РЖ) и определение эффективности сорбентотерапии у больных сиалозом на фоне ХБП в динамике лечения. Обследовано 40 больных с сиалозом и ХБП, находящихся на ГД­ном лечении. Все обследуемые были поделены на 2 группы в соответствии с длительностью заболевания: В 1­ую группу вошли пациенты с длительностью ХБП 5 лет и менее (15 пациентов), а во 2­ую – с длительностью ХБП более 5 лет (25 пациентов). Также была составлена контрольная группа из практически здоровых лиц (10 человек). В динамике лечения обследуемых больных с сиалозом и ХБП мы разделили на 2 группы: контрольная группа – это 16 больных которым для лечения сиалозом мы использовали общепринятое лечение, и основная группа (n=23), которым кроме базисного лечения сиалоза мы использовали сорбент природного цеолита в виде порошка. 1 больной был исключен из исследования, в виду наличия у него сопутсвую-щих заболеваний. Результаты наших исследований показывают, что pH смешанной слюны у больных сиалозом и ХБП был сдвинут в щелочную сторону. Повышение значения pH РЖ могут быть связаны как с увеличением бикарбонатов, так и ростом количества аммиака у больных ХБП. Применение в комплексном лечении у больных сиалозом и ХБП, находящихся на ГД­лечении сорбентотерапии с помощью природного цеолита, не выявило достоверных количественных результатов по физико­химическим показателям РЖ.Ключевые слова: хроническая болезнь почек, сиалоз, ротовая жидкость.

*e-mail: saidaliyev@mail.ru

Тибб вя Елм Журналы, 2 (20) 2020, 44-48

44

работах.Стоматологические заболевания причиняют,

дополнительные страдания на фоне общегозаболевания. В связи с этим одна из важныхзадач данного исследования было оптимизиро­вать лечение сиалоза у больных ХБП, находя­щихся на гемодиализном лечении. Изучениеспособности цеолитов удалять уремические ток­сины из полости рта у больных сиалозом на фоне ХБП не проводилось, что и определило цель и задачи исследования.

Целью проводимого исследования было изу-чение физико­химических свойств РЖ и опреде-ление эффективности сорбентотерапии у боль-ных сиалозом на фоне ХБП в динамике лечения.

Материалы и методы исследования. Обсле-довано 40 больных с сиалозом и ХБП, находящихся на ГД­ном лечении. Все обследуемые были поделе-ны на 2 группы в соответствии с длительностью за-болевания: В 1­ую группу вошли пациенты с дли-тельностью ХБП типа 5 лет и менее (15 пациентов), а во 2­ую – с длительностью ХБП более 5 лет (25 пациентов). Также была составлена контрольная группа из практически здоровых лиц (10 человек). В динамике лечения обследуемых больных с сиалозом и ХБП мы разделили на 2 группы: контрольнаягруппа – это 16 больных, которым для лечения сиа-лозом мы использовали общепринятое лечение [промывание протоков желез; при промывании ис-пользовался фурацилин (антисептический препа-рат), трипсин (протеолитический фермент); а также на припухлые околоушные железы ставился ком-пресс солевого раствора с мазью левомеколь; мест-но таблетки ношпа два раза в день] и основная груп-па (n=23), которым кроме базисного лечения сиало-за мы использовали сорбент природного цеолита в виде порошка в течении 7­10 дней нанося его на слизистую полости рта. 1 больной был исключен из исследования, в виду наличия у него сопутсвующих заболеваний.

Чтобы не обременять больных для определе­ния вязкости, скорости выделения секрета СЖиспользовали неинвазивный и безболезненныйметод сбора смешанной слюны. Концентрациюводородных ионов (pH) слюны выявляли поналичию кислотности в РЖ с помощью универ­сальной индикаторной бумаги. В наших иссле­дованиях мы учитывали особенности заболева­ния ХБП и специфику их течения. Ввиду этого

все мероприятия в полости рта у больных сиа­лозами и ХБП находящихся на гемодиализномлечении проводили в междиализный период.Скорость слюноотделения определяли в одно итоже время суток. Больной сплевывал в контей­нер спонтанно накопившуюся слюну. В ходесбора слюны исключали контакт с обонятельны­ми и вкусовыми раздражителями.

Статистическая обработка данных выполня­лась с применением медицинских программныхсредств Microsoft Excel 2010 г. Полученный циф­ровой материал представлен в виде среднейарифметической величины (М), ошибки среднейвеличины (m). На основании критерия U(Вилкоксона­Манна­Уитни) между группамирассчитывали вероятность различий (P).Различия считали достоверными при P≤0,05,высоко достоверными при P≤0,01 и недостовер­ными при P>0,05. При определении взаимосвя­зей между различными параметрами исследова­ли парный коэффициент корреляции (r) Пирсона.При оценке корреляции (r) считали, что связьвыражена умеренно, если r<0,3; значительно –при 0,3< r<0,7 и сильно выражена при r>0,7. Подпрямой и положительной связью рассматривалиодновременное нарастание значений изучаемыхпоказателей (r – положительный), под обратной,или отрицательной, – нарастание одного из пока­зателей при снижении другого [9].

Результаты и обсуждение. Скорость слюно­отделения РЖ у больных сиалозом и ХБП быласнижена в группе больных с ГД­лечением ≤5 лет в1,8 раз, а в группе больных >5 лет в 2,5 раз.Снижение саливации у больных ХБП связанобыло, по­видимому, с тем, что азотистые продукты метаболизма выделяются слюнными железами. Вязкость слюны была повышена у всех исследуемых и составила 7,5±0,2 см, что было в 1,5 раза выше, чем у практически здоровых (p<0,05). Вязкость слюны у больных сиалозом и ХБП была повышена в группе больных с ГД­лечением <5 лет в 1,4 раза (p<0,05) и в 1,6 раза в группе больных с ГД­лечением >5 лет. pH РЖ у больных сиалозом и ХБП была повышена и в среднем у всех больных составила7,7±0,1 ед. (p<0,05), а в группах больных с длительностью ГД­лечения до 5 лет и ≥5 лет pH была также статистически значимо повышена (p<0,05) (таб. 1).

45

Таблица 1Показатели сиалометрии, pH и вязкости РЖ у больных сиалозом и ХБП (M±m)

При сравнении результатов физико­химиче­ских свойств слюны у больных до и после лече­ния было выявлено, что полученные показателисвидетельствует о значительном снижении сали­вации у больных сиалозом на фоне ХБП. До лече­ния в контрольной и основной группе среднеесодержание объема РЖ было в 2,3 раза нижеотносительно данных у практически здоровых

(p<0,05). Такие показатели нестимулированнойсиалометрии соответствовали ксеростомии тяже­лой степени. Все больные предъявляли жалобы, ачувство сухости, жжения, «липкости языка».Визуально в полости рта отмечалась скуднаяпенистая слюна. После лечения в группе контро­ля и основной группе значимых изменений в ско­рости саливации нами выявлено не было (таб. 2).

Результаты наших исследований показали,что вязкость слюны была повышена у всех боль­ных сиалозом в группе сравнения и основнойгруппе до лечения. После лечения вязкостьимела тенденцию к снижению, а степень ее сни­жения коррелировала со скоростью саливации как в группе сравнения, так и в основной группе. Выявленные в ходе исследования снижение скорости слюноотделения и повыше-ние вязкости слюны, очевидно обусловливались дистрофическими изменениями в СЖ, а также заболевания­ми почек.

Результаты наших исследований (таб. 2)показывают, что pH смешанной слюны у боль­ных сиалозом и ХБП был сдвинут в щелочнуюсторону. Повышение значения pH РЖ могут

быть связаны как с увеличением бикарбонатов,так и ростом количества аммиака у больныхХБП. Аммиак образуется в процессе гидролизамочевины уреолитическими бактериями. Всреднем pH смешанной слюны в группе сравне­ния составил – 7,6±0,1 ед, а в основной –7,7±0,05 ед. Данные наших исследований совпа­дают с данными других исследований [1, 2].Проведенное базисное и комплексное лечениепозволило снизить показатель pH в слюне до7,5±0,1 в группе сравнения и до 7,4±0,1 ед восновной группе.

Выводы. Таким образом, применение при­родного цеолита незначительно влияет на ско­рость секреции, ее вязкость, и в большей мере, смещает pH из щелочного значения в сторону

46

Примечание: * – статистическая достоверность различий относительно данных у практически здоровых (p<0,05); ^ –статистически достоверность различий между данными по длительности ГД­лечения.

Таблица 2Показатели сиалометрии, вязкости и pH РЖ у больных сиалозом и ХБП (M±m)

Примечание: * – статистическая достоверность различий относительно практически здоровых (p<0,05); ^ – статисти­ческая достоверность различий между данными до и после лечения.

нейтрального. В группах больных до леченияскорость слюноотделения слюны была досто­верно снижена и составила 6,3±0,02 и 0,32±0,01мл/мин соответственно. Вязкость и pH былидостоверно повышены и составили 7,6±0,3 см,7,5±0,2 см и 7,6±0,1 ед. и 7,7±0,05 ед. соответ­

ственно. Применение в комплексном лечении убольных сиалозом и ХБП, находящихся на ГД­лечении сорбентотерапии с помощью природно­го цеолита не выявило достоверных количе­ственных результатов по физико­химическимпоказателям РЖ.

1. Гажва С.И., Загайнов В.Е., Иголкина Н.А. Влияние хро­нической болезни почек на состояние слизистой оболочкиполости рта // Современные проблемы науки и образова­ния­2013­2, стр. 45­49.2. Осокин, М.В. Состояние слюнных желез у больных схронической почечной недостаточностью в терминальнойстадии:/автореферат дисс. к. м. н./ ­ Москва, 2007.­ 24 с.3. Майбородин И.В., Миникеев И.М., Ким С.А., РагимоваТ.М. Влияние Хронической почечной недостаточности насостояние слизистой оболочки полости рта в эксперименте// Российский стоматологический журнал 2014, 3,с.10­14.4. Орехов С.Н., Матвеев С.В., Ибрагимова Э.З. Причинынарушения секреции слюнных желез и способы лечения //Научное обозрение медицинской науки, 2017, 4, с. 58­645. Жданова Т.В., Назаров А.В., Шалаев В.А. и др.Взаимосвязь уремических токсинов и маркеров воспале­ния у больных хронической почечной недостаточностью

// Нефрология 2004, Т. 8, 4, с. 62­67.6. Афанасьев В.В., Вавилова Т.П., Пушкина А.В. и дрПоказатели смешанной слюны и состояния тканей поло­сти рта у больных с терминальной стадией хроническойпочечной недостаточности получающих программныйгемодиализ // Российский стоматологический журнал2007 1­ С.8­10.7. Пятчина, О.В. Экспериментальная и клиническая оцен­ка пептинов и альгинатов при почечной недостаточности:/автореферат дисс. к.м.н./­ Владивосток, 2004.­20 с.8. Немирович, О.В. Влияние сорбентов с ионообменнымисвойствами на регенерацию экспериментальных рандесны крыс разного возраста с ионообменными свойства­ми/автореферат дисс. к.м.н./­ Новосибирск, 2002.­ 25 с.9. Трухачева Н.В. Математическая статистика в медико­биологических исследованиях с применением пакетаStatistika. М­ГЕОТАР­Медиа 2012: 384 с.

XÜLASƏ

SİALOZU VƏ XRONİKİ BÖYRƏK XƏSTƏLİYİ OLAN XƏSTƏLƏRDƏ AĞIZ SUYUNUN FİZİKİ­KİMYƏVİ XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN TƏDQİQİNİN NƏTİCƏLƏRİ

Əliyev S.Z.Ә.Әliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu,stomatologiya və üz­çənə cərrahiyyəsi kafedrası, Bakı, Azərbaycan

Xroniki böyrək xəstəliyi (XBX) olan xəstələr ağır patologiyalı xəstələrdilər. Daimi hemodializ müalicəsinə ehtiyac səbəbindən onlar əksər hallarda tibb müəssisələrində vaxtlarını itirirlər. Ümümi xəstəlik fonunda stomatoloji xəstə­liklər bu pasiyentlərdə əlavə əziyyətə səbəb olur. Tədqiqatın məqsədi ağız suyunun fiziki­kimyəvi xüsusiyyətlərini öyrənmək və müalicə zamanı sialoz və XBX olan xəstələrdə sorbent terapiyasının effektivliyini təyin etməkdir. Tədqiqat zamanı hemodializ müalicəsi alan sialoz və XBX xəstəsi olan 40 nəfər müayinə edilmişdir. Müayinə edilənlər xəstəliyin müddətinə görə 2 qrupa bölünmüşdür: I qrupa XBX müddəti 5 il və ya daha az olan xəstələr (15 xəstə), II qrupa XBX müddəti 5 ildən çox olan xəstələr (25 xəstə) daxil olunmuşdur. Praktiki olaraq sağlam şəxs­lərdən (10 nəfər) ibarət bir nəzarət qrupu da yaradılmıdır. Sialoz və XBX olan xəstələrin müalicəsinin dinamikasın­da da onlar 2 qrupa bölünmüşdür: nəzarət qrupu sialozun müalicəsi üçün bazis müalicədən istifadə edən 16 xəstədən və əsas qrup (n=23), burda sialozun əsas müalicəsinə əlavə olaraq təbii zeolit olan sorbentdən istifadə olunmuşdur. 1 xəstə, yanaşı xəstəliklərinin olduğuna görə, tədqiqatdan xaric edilmişdir. Tədqiqatlarımızın nəticələri göstərir ki, sialozu və XBX olan xəstələrdə ağız suyunun pH səviyyəsi qələvi tərəfə keçir. Agız suyun pH səviyyəsinin artması həm bikarbonatların artması, həm də XBX olan xəstələrdə ammonyakın miqdarının artması ilə əlaqələndirilə bilər. Sialoz və XBX olan xəstələrdə kompleks müalicədə təbii zeolitdən isti­fadə edərək sorbent terapiyasının təyini agız suyun fiziki­kimyəvi parametrlərinə dair etibarlı kəmiyyət nəticələri aşkar etməmişdir.Açar sözlər: xroniki böyrək xəstəlıyi, sialoz, ağız suyu.

ЛИТЕРАТУРА – ƏDƏBİYYAT – REFERENCES

47

SUMMARY

THE RESULTS OF STUDIES OF THE PHYSICOCHEMICAL PROPERTIESOF ORAL FLUID IN PATIENTS WITH SIALOSIS AND CHRONIC KIDNEY DISEASE

Aliyev S.Z.Azerbaijan State Advanced Training Institute for Doctors named after A.Aliyev,

Department of Stomatology and Maxillofacial Surgery, Baku, Azerbaijan

Patients with chronic kidney disease (CKD) are severely ill. Very often they are limited by the walls of the medical institution due to the need for regular hemodialysis (HD) treatment. Dental diseases cause additional suffering against a general disease. The aim of the study was to study the physicochemical properties of oral fluid and deter­mine the effectiveness of sorbent therapy in patients with sialosis with CKD in the course of treatment. 40 patients with sialosis and CKD undergoing HD treatment were examined. All subjects were divided into 2 groups according to the duration of the disease: the first group included patients with a CKD duration of 5 years or less (15 patients), and the second group with a CKD duration of more than 5 years (25 patients). A control group of practically healthy individuals (10 people) was also composed. In the dynamics of treatment of the examined patients with sialosis and CKD, divided into 2 groups: the control group consisted of 16 patients for whom we used conventional treatment for treatment of sialosis, and the main group (n=23), which in addition to the basic treatment of sialosis, we used a sorbent of natural zeolite in as a powder. 1 patient was excluded from the study, in view of the presence of related diseases. The results of our studies show that the pH of oral fluid in patients with sialosis and CKD was shifted to the alkaline side. An increase in the pH of the oral fluid (OF) can be associated both with an increase in bicarbonates and an increase in the amount of ammonia in patients with CKD. The use of sor­bent therapy using natural zeolite in complex treatment in patients with sialosis and CKD who are on HD treatment did not reveal reliable quantitative results on the physicochemical parameters of oral fluid.Keywords: chronic kidney disease, sialosis, oral fluid.

Redaksiyaya daxil olub: 25.02.2020Çapa tövsiyə olunub: 16.03.2020Rəyçi: dosent H.Ә.Әsədov

48

D əmir defisitli anemiya (DDA) dünyada,xüsusən inkişaf etməkdə olan ölkələrdəkörpələr arasında geniş yayılmış ictimai

sağlamlıq problemidir. Azərbaycan əhalisi arasındaaparılan statistik araşdırmalar da dəmir defisitli ane­miyanın aktual problem olduğunu göstərir [1].DDA­nın uşaqların fiziki inkişafına, koqnitivfunksiyaların formalaşmasına, immun sisiteminfəaliyyətinə mənifi təsirləri vardır [6, 9].

Az çəki ilə doğulan və perinatal qan itkisi olankörpələrdə depolar erkən tükənir. Bu səbəbdən dəAzərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyininklinik protokoluna əsasən DDA­nın yaranma riski­ni nəzərə alaraq, vaxtında doğulmuş uşaqlardahemoqlobinin səviyyəsinin təyini 6 aylığında, vax­tından əvvəl doğulmuşlarda isə 3 aylığından gecolmayaraq aparılmalıdır [2].

Erkən yaşlı uşaqlarda DDA­nın yaranmasınınsəbəbi sürətlə böyüyən uşaq orqanizminin dəmirtələbatının artması, depoların tükənməsi və qidalan­mada dəmirin çatmamazlığıdır [4]. Araşdırmalargöstərir ki, 6­12 aylıq körpələrdə anemiya riskidaha yüksəkdir. Uşaqların düzgün qidalanması iləbağlı Azərbaycan Respublikası Səhiyyə NazirliyiDemoqrafiya və Sağlamlıq Sorğusunun 2011­ci ilhesabatına əsasən Azərbaycanda 6­23 aylıq kör­pələrin yalnız 33,5%­i rasional qidalanmışdır [1] .

2 yaşa qədər uşaqlar qidalanmanın pis nəticə lə ri ­nə xüsusilə həssasdırlar. Bir sözlə, erkən uşaqlıq döv ­ründə qidalanma, ciddi qüsurlara, o cümlədən əqli vəzehni inkişafın gecikməsinə, davranış problemlərininyaranmasına, sosial bacarıqların inkişaf etməməsinə,

diqqətin azalmasına və zəif performansa səbəb olur.Bu dövr uşaq orqanızmin inkişafı üçün vacib bir vaxtolduğundan qidalanmanın düzgün təşkili pedi­atriyanın qarısında duran vacıb məsələlərdən sayılır.

İşin məqsədi müxtəlif dərəcəli anemiyası olan 6­23 aylıq uşaqların qidalanmasında çatışma­zlıqların araşdırılması olmuşdur. Qarşıya qoyulanvəzifələr:

­ 6­23 aylıq uşaqlarda DDA­nın ağırlıq də rə cə si ­nin təyini;

­ DDA zamanı uşaqların qidalanma xüsusiy yət ­lə rinin öyrənilməsi.

Tədqiqatın material və metodları. 2019­cu il sentyabr - 2020-ci il fevral ayları ərzində MilliHematologiya və Transfuziologiya Mərkəzinin uşaqpoliklinikası şöbəsində ambulator müraciət edən 6­59 aylıq 123 uşağın anası ilə anket sorğusu aparılıb və uşaqların ilkin müayinəsi olunmuşdur. 95(77,2%) uşaqda müxtəlif dərəcəli DDA aşkaredilmişdir. ÜST­nın kriteriyalarına əsasən 6 ay­5yaşlı uşaqlarda hemoqlobin səviyyəsi Hgb<110 g/l,Hct<33, eritrositlərin orta həcmi (MCV)<79 fl,eritrositdə hemoqlobinin orta miqdarı (MCH)<27pgolduqda dəmir defisitli anemiya hesab edilir. ÜSThəmçinin 6 ay­5 yaş qrupunda olan uşaqlarda DDA­nın ağırlıq dərəcələrini açıqlayır: yüngül dərəcəlianemiyada Hgb 90­110 q/l, orta ağır dərəcəli ane­miyada Hgb 70­90 q/l, ağır dərəcəli anemiyadaHgb<70 q/l. Bu kriteriyalara əsasən tədqiqatda DDAaşkar edilən uşaqların 48­i (50,5%) müxtəlif ağırlıqdərəcəsi olan 6­23 aylıq uşaqlar olmuşdur.Tədqiqatın gedişində 6­23 aylıq yüngül dərəcəli

6­23 AYLIQ DƏMİR DEFİSİTLİ ANEMİYASI OLAN UŞAQLARDAQİDALANMANIN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Nəcəfova V.Ə.*, Məmmədova R.Y.Ә.Әliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu, pediatriya kafedrası, Bakı, AzərbaycanMəqalədə 6­23 aylıq uşaqlarda dəmir defisitli anemiyanın (DDA) yaranmasında alimentar faktorların rolu müzakirə olunur. Tədqiqat işinin gedişində, DDA­sı olan uşaqlar arasında normal qidalanma qaydalarında və əlavə qidaların qəbulunda çoxlu sayda kənaraçıxmalar aşkar edilmişdir. 6­23 aylıq DDA­sı olan 48 uşağın qidalanma rasionun təhlilində inək südünə erkənbaşlama 52,1%, dəmirlə zənginləşdirilməmiş dənli bitki sıyıqlarının (ev şəraitində inək südündə hazırlanan un, düyü, irmik sıyıqları) qəbulu 60,4%, dəmirlə zənginləşdirilmiş sıyıqların qəbulu 25,0%, meyvə qəbulu 50,0%, tərəvəz qəbulu 56,3%,qırmızı ət məhsullarının qəbulu 20,8%, balıq məhsullarının qəbulu uşaqlar arasında 6,3% olmuşdur. Apardığımız tədqiqatda,uşaqların qidalanmasının düzgün təşkilində əhəmiyyətli çatışmazlıqlar göstərmişdir. Uşaqaların düzgün qidalanmasındaanaların təhsil səviyyəsi və ailənin sosial eknomik vəziyyəti vacib faktorlardan hesab edilmişdi. Araşdırmaya əsasən ümumiolaraq DDA­lı uşaqların analarının 81,3%­i tam və natamam orta təhsilli olduğu məlum olmuşdur. Ailənin sosial ekonomikvəziyyətinin təhlili zamanı 58,3% DDA­lı uşaqların ailələrinin az təminatlı olduğu müəyyən edilmişdir. Bu məsələnin həllində,yəni uşaq həyatının ilk illərində qidalanmanın düzgün təşkili üçün milli proqramın yaradılması vacib hesab edilir.Açar sözlər: uşaqlar, ana südü, dəmir defisitli anemiya, qidalanma.

*e-mail: doktor-vafa@mail.ru

Тибб вя Елм Журналы, 2 (20) 2020, 49-53

49

DDA­lı uşaqlar 17 (35,4%), orta ağır dərəcəli DDA­lı uşaqlar 16 (33,3%), ağır dərəcəli DDA­lı uşaqlar15 (31,3%) təşkil edirdi. Uşaqlardan oğlan sayı 33,qız sayı 15 idi. Müayinə məlumatları Mic ro softExcel “Statistika” 2012 proqramı ilə aparılmışdır.

Alınmış nəticələr və onların təhlili. Tədqiqatişininin gedişatında uşaqların qidalanmasında ortayaçıxan xüsusiyyətləri təhlil etdik. Amerika Pediatriya

Akademiyası (APA) ilk 6 ay ərzində körpələrə yalnız ana südü ilə qidalanmağı məsləhət görür və həmçinin yalnız ana südü ilə qidalanan, vaxtında doğulan kör­pələrə 4 aylıq dövrdən, vaxtından əvvəl doğulan kör­pələrə 2­ci aydan etibarən dəmir əlavələri verməyi tövsiyə edir [5]. Cəd. 1­də dəmir defisitli anemiyası olan erkən yaşlı uşaqlarda həyatının 6 aylığa qədərki dövründə qidalanma anamnezi göstərilmişdir.

Ana südündən alınan dəmirin miqdarı adətən azolsa da, onun bağırsaqlardan sorulması xeyli yük­səkdir (50%). Ana südündəki dəmirin miqdarı ilkayda ən yüksək səviyyədə olur, ancaq sonra tədricənazalır və təxminən beşinci ayda 0,3 mq/l təşkil edir.Bu vəziyyətdə körpələr ana südündən kifayət qədərdəmir ala bilmədiyi üçün anemiya meydana gəlir [7].

Araşdırmamızda dəmir defisitli anemiyası olanuşaqların ilk 6 aylıq həyatlarında qidalanma anam­nezini təhlil etdikdə, ümumi ana südü ilə qidalanma75.0% təşkil edirdi. Yalnız ana südü ilə qidalanma isə25,0% olmuşdur. ÜST tövsiyəsinə görə yalnız anasüdü ilə qidalanan yarımçıq döğulmuşlara 1­ci ayınsonundan 2 mq/kq, vaxtında doğulmuşlara isə həy­atının 4­cü ayın sonundan 1mq/kq 1 yaşınadək dəmirəlavələri verilməlidir [3]. Tədqiqat işinin gedişindənməlum oldu ki, ana südü ilə qidalanan bütün uşaqlar­da DDA­nın profilaktikası edilməmiş dir. Tanin vəpolifenol birləşmələrlə zəngin olan ça yın qeyri hemformasında olan dəmirin bağırsaqlardan sorulmasınıləngitdiyi məlumdur. Analarla apardığımızanamnestik sorğunun nəticələrinə əsa sən ana südü iləyanaşı şəkərli çayın qəbulu uşaqlar arasında 29,2%təşkil edirdi. Ana südü ilə yanaşı adaptasiya olun­mamış qidalar (dəmirlə zəngin olmayan qidalar­ un,düyü, irmik sıyıqları, qatıq, süzmə) 18,6%, adap­

tasiya olunmuş qidalar (dəmirlə zənginləşdirilmişyulaf, qarabaşaq sıyıqları) 12,5% təşkil edirdi. Inəksüdü dəmir defisitli anemiyanın yaranmasında genişyayılmış faktor hesab edilir. Tədqiqatda 6­23 aylıquşaqlar arasında nativ heyvan südü qəbul edənuşaqlar 14,6% idi. İnək südü 10,4%, keçi südü qəbu­lu 4,2% olmuşdur. Cəd. 1­in təhlili zamanı aydınoldu ki, həyatının ilk 6 ayında yalnız ana südü iləqidalanan uşaqlar dəmir əlavələri qəbul etməmişdir,uşaqlar arasında ana südü ilə yanaşı uyğunlaşdırıl­mamış qidaların qəbulu üstünlük təşkil edirdi.

Uşaq həyatının ilk 6 ayında dəmir depolarınınerkən tükənmə ehtimalını nəzərə alaraq, tədqiqatadaxil olan 6­23 aylıq uşaqların təhlili göstərir ki,yalnız 10,4% uşaqlarda 6 aylıq dövrdə qanda hemo­qlobinin təyini aparılmişdir.

Tədqiqatdan məlum oldu ki, dəmir defisitli ane­miyanın erkən yaşlı uşaqlar arasında yaranmasındaalimentar faktor üstünlük təşkil edir. Ana südündəçox miqdarda dəmir olmaması səbəbindən,Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı yalnız ana südü iləqidalanan körpələrə 6 aydan başlayaraq dəmirləzənginləşdirilmiş qidaların uşaqların qida rasionunadaxil edilməsini məsləhət görür. Cəd. 2­də DDA­sıolan 6­23 aylıq uşaqların əlavə qidalanmaxüsusuiyyətləri göstərilmişdir.

Cədvəl 1Dəmir defisitli anemiyası olan erkən yaşlı uşaqlarda ilk 6 ay müddətində qidalanma anamnezi

50

Cəd. 2­də göründüyü kimi tədqiqat qrupundaolan uşaqlar arasında əlavə qidalanmada inəksüdünə ustunluk verıldiyi və içmə formasında inəksüdünə 12 aydan erkən başlanıldığı aydın olmuşdur.İçmə formasında inək südünə 12 aydan erkənbaşlayan yüngül dərəcəli DDA­lı uşaqlar 41,2%,orta ağır DDA­lı uşaqlar 56,3%, ağır dərəcli DDA­lı uşaqlar 60% olmuşdur.

Kalsium və fitatların bağırsaqlardan dəmirin so rul ­masını mane olduğunu nəzərə alaraq tədqiqatıngedişində DDA­lı uşaqlarda inək südündə hazırlanandəmirlə zənginləşdirilməmiş dənli bitki sıyıqlarınınqəbulu araşdırıldı. Araşdırmaya görə ev şəraitində inəksüdündə hazırlanan dəmirlə zəmginləşdirilməmişdənli bitki sıyıqları (un, düyü, irmik, qarabaşaq) qəbuledən yüngül dərəcəli DDA­lı uşaqlar 35,3%, orta ağırDDA­lı uşaqlar 62,5%, ağır DDA­lı 86,7% olmuşdur.Aparılan araşdırmadan uşaqlar arasında dəmirləzənginləşdirilməmiş dənli bitkilərin qəbulu zamanıdəmir defisitli anemiyanın yaranma riski, dəmirləzənginləşdirilmiş dənli bitkilərin qəblu ilə müqayisədədaha çox olduğu aydın oldu. Belə ki, dəmirlə zəngin­ləşdirilmış sənaye istehsalı hazır sıyıqların (yulaf,qarabaşaq, qarğıdalı) qəbulu yüngül dərəcəli DDA­lıuşaqlarda 29,4%, orta ağır dərəcəli DDA­lı uşaqlarda25,0%, ağır DDA­lı 20,0% olmuşdur.

Uşaqların qida rasionuna bərk qidaların vaxtında(6­7 ay) daxil olması DDA­nın qarşısının alınmasıüçün vacıb hesab edilir. ÜST məlumatlarına görə,6­23 aylıq körpələrdə dəmir ehtiyacının 98%­i bərkqidalar tərəfindən qəbul edilməlidir [10].

Tədqiqatlara əsasən hem formasında olan dəmir

orqanızmin dəmir depolarının formalaşmasında daha vacib sayılır [8]. Bu baxımdan ət məhsullarının tərk­ibindəki dəmirin hem formasında olduğunu nəzərə alaraq uşaqların qida rasionuna daxil edilməsində olan çatmamazlıqlar tədqiqatda diqqət mərkəzində olmuşdur. Cəd. 2­dən göründüyü kimi, yüngül dərəcəli DDA­da yaşa uyğun olaraq ət məhsullarını günlük qəbul edən uşaqlar 29,4%, orta ağır dərəcəli DDA­lı uşaqlar 18,6%, ağır dərəcəli DDA­lı uşaqlar 13,3% olmuşdur. Uşaqların meyvə və tərəvəz qəbu­lunda da çatmamazlıqlar qeydə alınmışdı.

Sağlam analardan vaxtında doğulan körpələrdə hamiləliyin son 3 ayında anadan əldə etdiyi dəmir ehtiyatı var. Anemiya və ya digər sağlamlıq prob­lemləri olan anaların körpələrində kifayət qədər dəmir ehtiyatı olmur. Milli Hematologiya və Transfuziologiya Mərkəzinin uşaq poliklinikası şöbəsinə ambulator müraciət edən uşaqların analarında aparılan anket sorğuya əsasən yüngül dərəcəli DDA­sı olan 70,6%, orta ağır və ağır DDA­sı olan 100% uşağın anasında hamiləlik zamanı DDA olduğu aydın olmuşdur.

Uşaqalara düzgün qulluqda anaların təhsil səviyyəsinin və ailənin sosial eknomik vəziyyətinin vacib faktor olduğu məlumdur. Aşağıda cəd. 3­də ailələrin sosial ekonomik və təhsil səviyyəsinin təhlili göstərilmişdir. Araşdırmaya əsasən, yüngül DDA­lı uşaqların analarının 64,7%­i, orta ağır DDA­lı uşaqların analarının 81,3%­i, ağır DDA­lı uşaqların analarının 100%­i tam və natamam orta təhsilli olduğu məlum olmuşdur. Ailənin sosial ekonomik vəziyyətinin təhlili zamanı, yüngül

Cədvəl 26­23 aylıq uşaqlarda dəmir defisitli anemiyanın ağırlıq dərəcəsindən

asılı olaraq əlavə qidalanmanın xüsusiyyətləri (n=48)

51

Yekun. Tədqiqat işinin təhlili zamanı, DDA­sıolan uşaqlar arasında normal qidalanma qaydaların­da və əlavə qidaların qəbulunda çoxlu sayda kənarçıxmalar aşkar edildi. Belə ki, dəmir defisitli ane­miyası olan uşaqların 6 aylığa qədərki dövrününanamnestik məlumatlarına əsasən, ana südününqəbulu uşaqlar arasında 75% olsa da, yalnız anasüdü ilə ilə qidalanma 25%, ana südü ilə birlikdəşəkərli çay qəbulu 29,2%, ana südü ilə yanaşı adap­tasiya olunmamış qarışıqlar 18,6% təşkil edirdi.Nativ heyvan südünün qəbulu 14,6% olmuşdur.Dəmir defisitli anemiyanın 6 aya qədərki dövrdə isəprofilaktikası aparılmamışır.

6­23 aylıq DDA­sı olan uşaqların qidalanmarasionun təhlilində isə içmə formasında inək südünəerkən başlama uşaqlar arasında 52,1%, dəmirləzənginləşdirilməmiş dənli bitki sıyıqlarının qəbulu

60,4%, qırmızı ət məhsullarının qəbuli 20,8%, balıqməhsullarının qəbulu 6,3% olmuşdur. Bərkqidaların rasiona daxil olmasında gecikmələrmüşahidə edilmişdir.

Apardığımız tədqiqatda, uşaqların qidalan­masının düzgün təşkilində əhəmiyyətli çatışma­zlıqlar göstərilmişdir. Uşaqaların düzgün qidalan­masında anaların təhsil səviyyəsi və ailələrin sosialeknomik vəziyyəti əsas faktorlardan sayılır.Araşdırmaya əsasən ümumi olaraq DDA­lıuşaqların analarının 81,3%­i tam və natamam ortatəhsilli idi. Ailənin sosial ekonomik vəziyyətinintəhlili zamanı 58,3% DDA­lı uşaqların ailələrininaz təminatlı olduğu məlum olmuşdur. Tədqiqatıngedişatından belə nəticəyə gəlmək olar ki, uşaq həy­atının ilk illərində qidalanmanın düzgün təşkiliüçün milli proqramın yaradılması vacibdir.

1. Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi Demoqrafiya və sağ ­lam lıq sorğusu, s.150­152. Azərbaycan, 2011, Yekun hesabat 20132. Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi «Dəmir defisitli ane­miyanın diaqnostika və müalicəsi üzrə klinik protokol» 2009 s17.3. Berglund S, Westrup B, Duellof M. Iron supplementsreduce the risk of iron deficiency anemia in marginally lowbirth weight infants // Pediatrics. 2010 Oct;126(4):e874­83.doi: 10.1542/ peds. 2009­3624. Epub 2010 Sep4. Clark KM, Li M, Zhu B, Liang F, Shao J, Zhang Y, et al.Breastfeeding, mixed, or formula feeding at 9 months of ageand the prevalence of iron deficiency and iron deficiency ane­mia in two cohorts of infants in China // J Pediatric. (2017)181:56–61. doi: 10.1016/j.jpeds.2016.10.0415. Baker RD, Greer FR. Diagnosis and prevention of iron defi­ciency and iron­deficiency anemia in infants and young chil­dren (0­3 years of age). Committee on Nutrition of AmericanAcademy of Pediatrics // Pediatrics. 2010 Nov; 126(5):1040­50.6. Hassan TH, Badr MA, Karam NA, et al. Impact of iron defi­

ciency anemia on the function of the immune system in chil­dren // Medicine (Baltimore). 2016;95(47):e5395.doi:10.1097/MD.00000000000053957. Zhao A, Zhang Y, Peng Y, Li J, Yang T, Liu Z, et al.Prevalence of anemia and its risk factors among children 6–36months old in Burma // Am J Trop Med Hyg. (2012)87:306–11. doi: 10.4269/ajtmh.2012.11­06608. Hurrell R, Egli I. Iron bioavailability and dietary referencevalues // Am J Clin Nutr. 2010 May;91(5):1461S­1467S. doi:0.3945/ajcn. 2010. 286749. Jáuregui­Lobera I. Iron deficiency and cognitive functions// Neuropsychiatr Dis Treat. 2014;10:2087–2095. Published2014 Nov 10. doi: 10.2147 / NDT.S7249110. Huo J, Sun J, Fang Z, Chang S, Zhao L, Fu P, et al. Effectof home­based complementary food fortification on preva­lence of anemia among infants and young children aged 6 to23 months in poor rural regions of China // Food Nutr Bull.(2015) 36:405–14. doi: 10.1177/ 0379572115616001

dərəcəli anemiyalı uşaqların 41,2%­nin, orta ağırdərəcəli anemiyalı uşaqların 62,5%­nin, ağır

dərəcəli anemiyalı uşaqların 73,3%­nin ailələrininaz təminatlı olduğu ortaya çıxmışdır.

52

Cədvəl 3Ailələrin sosial ekonomik və təhsil səviyyəsi

ЛИТЕРАТУРА – ƏDƏBİYYAT – REFERENCES

53

РЕЗЮМЕ

ОСОБЕННОСТИ ПИТАНИЯ ДЕТЕЙ С ЖЕЛЕЗОДЕФИЦИТНОЙАНЕМИЕЙ В ВОЗРАСТЕ 6­23 МЕСЯЦЕВ

Наджафова В.А., Мамедова Р.Ю.Азербайджанский Государственный Институт Усовершенствования

врачей им. А.Алиева, кафедра педиатрии, Баку, Азербайджан

В статье обсуждается роль алиментарного фактора в развитии железодефицитной анемии (ЖДА) у детей в возрасте 6­23 месяцев. В ходе исследования было выявлено, что у детей с ЖДА были погрешности при нормальном питании и в случаях введения прикорма. У 48 детей в возрасте 6­23 месяцев ЖДА наблюдалась при раннем введении коровьего молока – 52,1%, обогащенных железом цельнозерновых каш (приготовленные в домашних условиях пшеничная, рисовая, манная каши на молоке) – 60,4 %, обогащенных железом каш – 25,0%, при введении фруктов – 50,0%, овощей – 56,3%, красных мясных продуктов – 20,8%, рыбных продуктов – 6,3% случаях. В результате исследования были выявлены значимые погрешности при рациональном кормлении детей. В питании детей большое значение имеет уровень образованности матерей и социально­экономическое состояние семьи. Исследование показало, что ЖДА у детей в 81,3% случаях выявлена при нали­чии полного и неполного среднего образования у матерей. В результате анализа социально­экономического положения семей стало известно, что 58,3% детей с ЖДА были из малообеспеченных семей. Для решения дан­ной проблемы необходимо создание национальной программы правильного питания детей в раннем возрасте. Ключевые слова: дети, грудное молоко, железодефицитная анемия, питание.

SUMMARY

FEATURES OF NUTRITION OF CHILDREN WITH IRONDEFICIENCY ANEMIA AT THE AGE OF 6­23 MONTHS

Najafova V.A., Mamedova R.Y.Azerbaijan State Advanced Training Institute for Doctors named after

A. Aliyev, Department of Pediatrics, Baku, Azerbaijan

The article discusses the role of nutritional factor in the development of iron deficiency anemia (IDA) in children aged 6­23 months. The study revealed that children with IDA had delusion during normal nutrition and in the case of the introduction of complementary foods. In 48 children aged 6­23 months, IDA was observed with the early introduction of cow's milk – 52.1%, whole grain cereals fortified with iron (home­made wheat, rice, semolina cereals in milk) – 60.4%, fortified with cereal iron – 25.0%, with the introduction of fruits – 50.0%, vegetables –56.3%, red meat products – 20.8%, fish products – 6.3% of cases. The study revealed significant deficiencies in the rational feeding of children. The level of education of mothers and the socio­economic status of the family are of great importance in the nutrition of children. The study showed that IDA in children in 81.3% of cases was detected in the presence of complete and incomplete secondary education of mothers. As a result of the analysis of the socio­eco­nomic situation of families, it became known that 58.3% of children with IDA were from low­income families. To solve this problem, it is necessary to create a national program for the proper nutrition of children at an early age. Keywords: children, breast milk, iron deficiency anemia, nutrition.

Redaksiyaya daxil olub: 06.03.2020Çapa tövsiyə olunub: 30.03.2020Rəyçi: dosent M.S.Qaraxanova

Введение. Систематическое наблюдение заростом и развитием детей и подростков встране являются составной частью госу­

дарственной системы медицинского контролясостояния здоровья подрастающего поколения [2, 3,6, 7, 10]. Алгоритм такого наблюдения включает впервую очередь антропометрию со стандартизиро­ванной оценкой полученных данных [1, 4, 5, 8, 9].

Цель работы: оценить пищевой статус детейдо 5 лет в Азербайджане в зависимости от пола.

Материалы и методы. В 2013­2014 годах намибыло проведено мультицентровое исследование, входе которого были изучены антропометрическиепараметры детей в Исмаил лин ском, Нефтча лин ­ском, Акстафинском и Лен ко ранском районах

Азербайджанской Республики. Данные получен­ные у 1715 детей в возрасте 1­60 месяцев были вне­сены в специально разработанную ВОЗ программу«ВОЗ­Антро», что позволило рассчитать Z­скор дляпоказателей «рост­возраст» (низкорослость), «вес­рост» (истощение), «вес­возраст» (низкий вес) и«Индекс массы тела (ИМТ)–возраст» (избыточнаямасса тела). Все полученные данные были сопо­ставлены с международными стандартами роста,основанных на показателях ВОЗ.

Результаты. Вес – один из наиболее важныхпоказателей развития ребенка, залог его нор­мального развития. В таб. 1 и 2 показаны соот­ношение веса к длине/росту детей до 5 лет муж­ского и женского пола.

ОЦЕНКА ПИЩЕВОГО СТАТУСА ДЕТЕЙ ДО 5 ЛЕТВ АЗЕРБАЙДЖАНЕ В ЗАВИСИМОСТИ ОТ ПОЛА

Валиева С.Т., Гаджиева Н.А.*Азербайджанский Государственный Институт Усовершенствования Врачей имени А.Алиева,

кафедра педиатрии, Баку, АзербайджанДостоверные антропометрические данные, полученные у 1715 детей в возрасте 1­60 месяцев, позволили рассчитать Z­скор дляпоказателей «рост­возраст» (низкорослость), «вес­рост» (истощение), «вес­возраст» (низкий вес) и «ИМТ–возраст» (избыточнаямасса тела). Низкорослость является основным нарушением в исследованной популяции, самые высокие показатели низкорос­лости отмечались в старших возрастных группах, приближаясь тем самым к пороговому для общественного здравоохраненияуровню значимости, составляющему 20%. Дети, имеющие отклонения в росте и развитии, являются группой риска по веро­ятному снижению физической и психологической выносливости и формированию хронических неинфекционных заболеваний.Ключевые слова: дети до 5­ти лет, пол, рост, вес, индекс массы тела.

*e-mail: nigarhajiyeva@yahoo.com

Тибб вя Елм Журналы, 2 (20) 2020, 54-59

54

Таблица 1 Соотношение веса к длине/росту (%) детей до 5 лет мужского пола

Как видно из таб. 1 и 2 средний уровень попоказателю вес к длине/росту как среди мальчи­ков, так и среди девочек приближался к идеаль­ной нулевой отметке (0,04±1,18 и ­0,01±1,13соответственно). Уровень истощения также былна одинаковом уровне и составлял среди маль­чиков 3,7% (95%­й ДИ; 2,4%, 4,9%), среди дево­чек 3,8% (95%­й ДИ, 2,4%, 5,2%). Среди обеихполов высокие показатели истощения отмеча­

лись в возрастной группе до 5 месяцев: средимальчиков 5,1% (95%­й ДИ; 0,2%, 9,9%), средидевочек 4,9% (95%­й ДИ; 0%, 10,2%); средидетей 2­го года жизни достигал пороговогодопустимого значения в 5% среди мальчиков(95%­й ДИ; 1,9%, 8%) и среди девочек 5,7%(95%­й ДИ; 1,8%, 9,6%). В таб. 3 и 4 показанысоотношение длины тела/роста к возрасту удетей мужского и женского пола.

Как видно по таб. 3 и 4 средние показателидлина тела/рост к возрасту у мальчиков были чутьхуже, чем у девочек (­0,8±1,18 и ­0,69±1,24 соот­ветственно). Среди мальчиков показатели низко­рослости были выше (13,8%, 95%­й ДИ; 11,5%,16%), чем среди девочек (12,3%, 95%­й ДИ; 9,9%,

14,7%). При анализе по возрастам низкорослостьсреди мальчиков возрастала в старших возраст­ных группах, приближаясь к значимым для обще­ственного здравоохранения цифрам. В возрасте36­47 месяцев низкорослость наблюдалась в16,3% случаев (95%­й ДИ; 10,8%, 21,8%).

55

Таблица 2Соотношение веса к длине/росту (%) детей до 5 лет женского пола

Таблица 3Соотношение длина тела/рост к возрасту (%) у детей мужского пола

При этом мальчики с низкорослостью выше ­3СО наблюдались в 3,2% случаев (95%­й ДИ; 0,4%,5,9%). В возрасте 48­60 месяцев уровень низкорос­лости был еще выше и составлял 17,4% (95%­й ДИ;10%, 24,8%), из них 2,6% (95%­й ДИ; 0%,6%)составляли дети с низкорослостью выше чем ­3СО.

При анализе по возрастам среди девочексамые высокие показатели низкорослостиотмечались в возрасте 36­47 месяцев и состав­ляли 19,2% (95%­й ДИ; 13,2%, 25,2%), прибли­жаясь тем самым к пороговому для обществен­ного здравоохранения уровня значимости в 20%.В возрасте 48­60 месяцев среди девочек низко­рослость хоть и была несколько ниже (13,6%,95%­й ДИ; 5,5%, 21,7%), но процент детей суровнем низкорослости выше ­3СО был доста­

точно высоким и составлял 4,9% (95%­й ДИ;0%, 10,3%).

Соотношение массы тела к возрасту (%) у детеймужского и женского пола показаны в таб. 5 и 6.

При анализе показателя масса тела/возраст,как видно из таб. 5, средняя среди мальчиковсоставляла ­0,42±1,16. Низкий вес среди маль­чиков наблюдался в 7,6% случаев (95%­й ДИ;5,8%, 9,3%). При анализе по возрастам средидетей до 5 месяцев показатель превышал допу­стимо пороговую отметку в 10% и составлял12,1% (95%­й ДИ; 5,2%, 19,1%), из них в 5,1%(95%­й ДИ; 0,2%, 9,9%) случаев Z­скор былниже ­3СО. В возрастной группе 36­47 месяцевпроцент детей с низким весом был достаточновысок: 9,5% случаев (95%­й ДИ; 5%, 13,5%).

56

Таблица 4Соотношение длина тела/рост к возрасту (%) у детей женского пола

Таблица 5Соотношение массы тела к возрасту (%) у детей мужского пола

При анализе показателя среди девочек (таб.6) средний показатель по популяции (­0,4±1,12)и процент детей с низким весом (7,3%, 95­ыйДИ; 5,4%,9,2%) почти не отличался от аналогич­ных показателей среди мальчиков. В возрастнойгруппе 36­47 месяцев показатель низкого весапревышал допустимую пороговую отметку в10% и составлял 12,6% (95%­й ДИ; 7,5%,17,7%).

Соотношение ИМТ к возрасту у детеймужского и женского пола представлено втаб. 7 и 8.

Как видно из таб. 7 и 8, Z­скор >+1СОнесколько чаще наблюдается у мальчиков(20,7%, 95% ДИ; 18%, 23,3%), чем у девочек(18,3%, 95% ДИ; 15,5%, 21,1%). ОтклоненияZ­скор более +2СО опять же чаще наблюда­лись среди мальчиков (6,1%, 95% ДИ; 4,5%,7,7%), чем у девочек (4,8%, 95% ДИ; 3,3%,6,4%). Снижение показателей ИМТ более2СО у обеих полов было почти одинаковым,и составило 4,7% у мальчиков (95% ДИ;3,3%, 6,1%) и 4,4 % у девочек (95% ДИ;2,9%, 6%).

57

Таблица 6Соотношение массы тела к возрасту (%) у детей женского пола

Таблица 7Соотношение ИМТ к возрасту (%) у детей мужского пола

Обсуждение. Средние показатели веса к длине/росту и ИМТ в популяции азербайджан­ских детей до 5 лет приближались к идеальному распределению. Среди обоих полов высокие пока­затели истощения отмечались в возрастной груп­пе до 5 месяцев. Наибольшие отклонения выявле­ны в показателях длина тела/рост к возрасту. Среди мальчиков в возрасте 48­60 месяцев уро­вень низкорослости составлял 17,4%. Среди дево­чек самые высокие показатели низкорослости отмечались в возрасте 36­47 месяцев и составляли 19,2%. Показатели веса к возрасту среди обоих полов сместился приблизительно на 0,41 Z­скор в сторону низкого веса. Распространенность истоще-

ния и избыточного веса была низкой в обеихгруппах и не представляла значимости для обще­ственного здравоохранения.

Выводы. Низкорослость является основным нарушением в исследованной популяции, самыевысокие показатели низкорослости отмечалисьв старших возрастных группах, приближаясьтем самым к пороговому для общественногоздравоохранения уровню значимости, состав­ляющему 20%. Дети, имеющие отклонения вросте и развитии, являются группой риска повероятному снижению физической и психологи­ческой выносливости и формированию хрони­ческих неинфекционных заболеваний.

1. Валиева С.Т. Факторы риска развития избыточноймассы тела и ожирения среди детей от 2 до 5 лет азербай­джанской популяции // Проблемы эндокринологии, том60, 4, 2014, с.43­47.2. Bhutta ZA, Berkley JA, Bandsma RHJ, Kerac M, Trehan I,Briend A. Severe childhood malnutrition // Nat Rev DisPrimers. 2017;3:17067. Published 2017 Sep 21.3. Conkle J, Ramakrishnan U, Flores­Ayala R, Suchdev PS,Martorell R. Improving the quality of child anthropometry:Manual anthropometry in the Body Imaging for NutritionalAssessment Study (BINA). PLoS One.2017;12(12):e0189332. Published 2017 Dec 14.4. Felisbino­Mendes MS, Villamor E, Velasquez­Melendez G.Association of maternal and child nutritional status in Brazil:a population based cross­sectional study. PLoS One.2014;9(1):e87486. Published 2014 Jan 24.5. Hesketh KR, Benjamin­Neelon SE, van Sluijs EMF. Howdoes the UK childcare energy­balance environment influenceanthropometry of children aged 3­4 years? A cross­sectionalexploration // BMJ Open. 2018;8(7):e021520. Published 2018Jul 12.

6. Karunanayake CP, Rennie DC, Hildebrand C, et al. ActualBody Weight and the Parent's Perspective of Child's BodyWeight among Rural Canadian Children. Children (Basel).2016;3(3):13. Published 2016 Aug 4. doi:10.3390/children3030013.7. Loeffler­Wirth H, Vogel M, Kirsten T, et al. Longitudinalanthropometry of children and adolescents using 3D­bodyscanning. PLoS One. 2018;13(9):e0203628. Published 2018Sep 13.8. Milanese C, Sandri M, Cavedon V, Zancanaro C. The roleof age, sex, anthropometry, and body composition as determi­nants of physical fitness in nonobese children aged 6–12. PeerJ. 2020;8:e8657. Published 2020 Mar 17.9. State Statistical Committee (SSC) [Azerbaijan] and MacroInternational Inc. 2008. Azerbaijan Demographic and HealthSurvey 2006. Calverton, Maryland, USA: State StatisticalCommittee and Macro International Inc.10. Yin J, Quinn S, Dwyer T, Ponsonby AL, Jones G. Maternaldiet, breastfeeding and adolescent body composition: a 16­year prospective study // Eur J Clin Nutr. 2012 Dec:66(12):1329­34.

ЛИТЕРАТУРА – ƏDƏBİYYAT – REFERENCES

58

Таблица 8Соотношение ИМТ к возрасту (%) у детей женского пола.

59

XÜLASƏ

AZƏRBAYCANDA 5 YAŞA QƏDƏR UŞAQLARIN CİNSDƏN ASILI OLARAQQİDALANMA STATUSUNUN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Vəliyeva. S.T, Hacıyeva N.А.Ә.Әliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu, pediatriya kafedrası, Bakı, Azərbaycan

1­60 ay yaş dövründə olan 1715 uşaqdan alınan dürüst antropometrik nəticələr Z­skor ğöstəricilərini aşağıdağöstərilən parametrlər üzrə hesablamağa imkan yaratdı: “hündürlük­yaş” (boyartmanın lənğiməsi), “çəki­boy”(tükənmə), “çəki­yaş” (qeyri­kafi bədən çəkisi) və “bədən kütlə indeksi – yaş” (çəki artığlığı). Öyrənilən pop­ulyasiyada boydan geri qalma əsas pozulma olmuşdur, boydan geri qalmanın ən yüksək dərəcələri yuxarı yaş qru­palarında müşahidə edilirdi, bu göstəricilər ictimai səhiyyə üçün əhəmiyyətli olan, 20% təşkil edən sərhəd göstəri­ciyə yaxınlaşırdı. İnkişafda və böyümədə ləngiməsi olan uşaqlar ehtimal edilən fiziki və psixolojı dözümlüyə vəxroniki qeyri­infeksion xəstəliklərin əmələ gəlməsinə görə risk qrupuna aiddirlər.Açar sözlər: 5 yaşa kimi uşaqlar, cins, boy, çəki, bədən kütlə indeksi.

SUMMARY

GENDER­BASED ASSESSMENT OF THE NUTRITIONAL STATUSOF CHILDREN UNDER THE AGE OF 5 IN AZERBAIJAN

Valiyeva S.T., Hajiyeva N.A.Azerbaijan State Advanced Training Institute for Doctors named after A.Aliyev,

Department of pediatrics, Baku, Azerbaijan

Reliable anthropometric data obtained in 1715 children aged 1­60 months allowed us to calculate Z­score accord­ing to the following parameters: "height­age" (growth retardation), "weight­height" (depletion), "weight­age"(unsatisfactory body mass) and "body mass index­age" (overweight body mass). Short stature is the main issueamong the studied population, the highest rates of short stature were observed in older age groups, therebyapproaching the threshold level of significance for public health of 20%. Children with growth and developmentalabnormalities are under risk of decrease in physical and psychological stamina and the formation of chronic non­infectious diseases.Keywords: children under 5 years old, sex, height, weight, body mass index.

Redaksiyaya daxil olub: 09.04.2020Çapa tövsiyə olunub: 07.05.2020Rəyçi: professor A.İ.Həsənov

Н еонатальные судороги – одно из самыхчастых и тяжелых поражений централь­ной нервной системы, которые реги­

стрируются в первые 28 дней жизни. Частотавстречаемости неонатальных судорог, по мне­нию различных авторов, составляет 0,7­16,5 на1000 живорожденных детей. Риск развития нео­натальных судорогвыше у недоношенных детейс малым сроком гестации и низкой массой телапри рождении [1­4]. Наиболее частой причинойсудорог у новорожденных является пренаталь­ная гипоксия плода, острая асфиксия новорож­денных, внутричерепные кровоизлияния и внут­риутробные инфекции [5­7]. Реперфузионныеизменения в центральной нервной системеноворожденных реализуются в виде гипоксиче­ски­ишемической энцефалопатии и постгипок­сическом поражении многих органов и систем[8­10]. У новорожденных, находящихся в крити­ческом состоянии, прогноз и исход полиорган­ных нарушений зависит от тяжести пораженияЦНС, а также уровнем и своевременностью ока­зания медицинской помощи. Таким образом,комплексная оценка клинико­лабораторных ипараклинических данных позволит проводитьцеленаправленную патогенетическую терапию,основной целью которой является максимальнобыстрое устранение имеющихся органных нару­шений.

Цель исследования: оценка соматическогостатуса новорожденных с судорогами дляобоснования адекватных методов лечения пато­логических состояний.

Материал и методы исследования.Проведен ретроспективный анализ медицин­ских карт 512 новорожденных с судорогами,находившихся на стационарном лечение в тече­

ние 2013­2018 года в Научно­Исследовательском Институте Педиатрии вотделениях реанимации и интенсивной терапии,патологии новорожденных и недоношенныхдетей. Включенные в обследование новорож­денные, были рождены при сроке гестации от 26до 42 недель, с массой тела от 980 г. до 5400 г.,длиной тела 32 от до 59 см. Среди них преобла­дали доношенные 322 (62,9%), недоношенныхбыло 190 (37,1%). Мальчиков было 349(68,2±2,1%), девочек – 163 (31,8±2,1%).

Всем новорожденным проводили инструмен­тальное обследование, включавшее в себя ульт­развуковое исследование головного мозга(НСГ), обзорное ультразвуковое исследованиевнутренних органов, эхокардиографию.Нейросонографическое исследование на аппара­те ― ALOKA SSD ­ 3500 SV, Medison X­6 смультичастотным линейным датчиком 7,5 Гц,конвексным датчиком 5 Гц, по показаниям –компьютерную томографию головного мозга имагнитно­резонансную томографию. Для иссле­дования церебрального кровотока у новорож­денных проводили допплерографическое иссле­дование в передней мозговой артерии. Приоценке гемодинамических параметров измерялимаксимальную систолическую скорость крово­тока и конечную диастолическую скорость кро­вотока с последующим расчѐтом индекса рези­стентности (ИР) у детей обследуемых групп ввозрасте 7­10 дней и в динамике на третьей –четвертой неделях жизни. Всем новорожденнымпроведена рентгенография органов груднойклетки и брюшной полости. У детей с судорож­ным синдромом проводилось ЭЭГ­исследова­ние на аппарате Neyron Spektr.

Гематологическое исследование перифериче­

СОМАТИЧЕСКИЕ НАРУШЕНИЯ У НОВОРОЖДЕННЫХ С СУДОРОГАМИГурбанова Г.М.*

Азербайджанский Государственный Институт Усовершенствования Врачей имени А.Алиева,кафедра неврологии и клинической нейрофизиологии, Баку, Азербайджан

С целью оценки соматического статуса новорожденных с судорогами проведен комплексный анализ (ретроспективное исследование) 512 детей различного гестационного возраста. Установлено, что неонатальные судороги у новорожден­ных с поражением центральной нервной системы, протекают с нарушением многих систем организма. Полиорганные нарушения с поражением 3 и более органов отмечались у 143 (27,9±2,0%) новорожденных с судорогами и зависели от гестационного возраста детей, чаще преобладая у недоношенных детей. Ключевые слова: соматический статус, новорожденные, судороги.

*e-mail: nevrologiya_adhti@mail.ru

Тибб вя Елм Журналы, 2 (20) 2020, 60-64

60

ской крови включало определение гемоглобина,гематокрита, количества форменных элементовпериферической крови. Биохимический анализкрови заключался в определении концентрацииобщего белка.

Результаты и обсуждение. Комплексныйанализ (ретроспективное исследование) 512новорожденных с судорогами позволил полу­чить клиническую характеристику обследуемыхдетей. Большинство новорожденных 363(70,9%±2,0) поступали из районовАзербайджана, остальные 149 (29,1%±2,0) изгорода Баку. Возраст матерей обследованныхдетей колебался от 19 до 42 лет. Средний воз­раст матерей составил 25,2±0,2 лет. Настоящаябеременность наступила впервые у 276(55,5±2,5%) матерей, вторая беременность былау 121 (24,3±1,9%), третья беременность у 56(11,3±1,4%), четвертая беременность у 27(5,4±1,0%), пятая и более беременность у 17(3,4±0,5%) женщин. Первородящих было 309(62,2±2,2%), повторнородящих 208(37,8%±2,2%), из них II роды отмечались у 131(25,6±1,9%), III роды у 62 (12,5±1,4%), IV у 17(3,4±0,8%), V и более роды у 3 (0,6±0,3%) жен­щин. Роды двойней отмечались в 38 (5,2±0,8%)случаях.

Анализ состояния здоровья матерей обследо­ванных новорожденных показал, что экстраге­нитальная патология встречалась у 312(60,9±2,2%) матерей. Среди соматической пато­логии наиболее часто встречались заболевания­ми дыхательных путей, в том числе острые рес­пираторные заболевания в 141 (27,5±2,0%),заболевания сердечно­сосудистой системыврожденный порок сердца, варикозное расшире­ние вен, вегето­сосудистая дистония) в 138(27,5±2,0%), заболеваниями мочевыделитель­ной системы (пиелонефрит, цистит) в 47(9,2±1,3%), заболеваниями желудочно­кишечно­го тракта 78 (15,2±1,6%), эндокринной патоло­гией в 57 (11,1±1,4%) случаях.

Анализ гинекологического анамнеза матерейпоказал, что у большинства матерей детей ссудорогами в 309 (60,4±2,2%) случаев имелисьгинекологические заболевания, у остальных 203(39,6±2,2%) матерей этой патологии не было.Среди гинекологических заболеваний преобла­

дали заболевания воспалительного генеза: коль­пит, эндометрит, бактериальный вагиноз132 (25,8±1,9%), эрозия шейки матки 84 (16,4±1,6%), миома 31 (6,1±1,1%), бесплодие 62 (12,1±1,1%).

У 121 (23,6±1,9%) матери новорожден­ных с судорогами отмечались самопроизволь­ные выкидыши, у 82 (16,1±1,3%) аборты, более двух медицинских абортов в анамнезе было у 22 женщин, антенатальная гибель плода наблюда­лась у 62 (12,1±1,4%) женщин.

У 276 (53,9±2,2%) матерей отмечались про­явления гестоза первой половины беременно­сти, гестоз второй половины беременности (гипертензия с протеинурией, отеки с протеину­рией, преэклапсия, эклампсия) выявлен у 152 (53,9±2,2%) матери. Анемия во время беремен­ности отмечалась у 243 (47,5±2,2%) матери. У матерей обследованных новорожденных отмечалось осложнения течения родов (дли­тельный безводный промежуток 32 (6,3±1,1%), преждевременная отслойка плаценты 57 (11,1±1,4%), патология пуповины 46(9,0±1,3%), тазовое предлежание34(6,6±1,1%), слабость родовой деятельности 72 (14,1±1,5%), стреми­тельные роды 30(5,9±1,0). В основном роды проходили естественным путем, оперативные роды отмечались у 155 (30,3±2,0%) женщины.

Согласно нашим исследования было выявле­но патологическое влияние различных факторов анте­ и интранатального периодов развития плода на развитие церебральных нарушений у новорожденных с судорогами.

В группе обследованных детей в тяжелой асфиксии родились 47 (9,2±1,3%) новорожден­ных, так оценка по шкале Апгар на 1­ой минуте составила 0­3 балла, в асфиксии средней тяже­сти 86 (16,8±1,7%) оценка 4­5 балла и в легкой 319 (62,3±2,1%) оценка – 6­7 баллов. На 5 мину­те жизни 16 (3,1±0,8%) новорожденных были в тяжелой асфиксии, 42 (8,2±1,2%) с среднетяже­лой асфиксии и 199 (38,9±2,2%) оценка по шкале Апгар составила 7­8 баллов. При поступ­лении в стационар общее состояние новорож­денных основной группы было тяжелым у 143 (27,9±0,09%), очень тяжелое у 287 (56,1±2,2%), крайне тяжелое у 82 (15,9±1,6%) детей. Гипербилирубенемия отмечалась у 146 ново­

61

рожденных, уровень билирубина составил248,6±10,3 (19­599) мкмоль/л. Уровень печеноч­ных ферментов (аланинаминотрансферазы(АЛТ) и аспартатаминотрансферазы (АСТ)) былповышен у 69 новорожденных. Уровень АСТсоставил 40,9±1,0 (минимальное значение 26ммоль/л и максимальное значение 72 ммоль/л).Среднее значение АЛТ составило 44,0±0,9 егоуровень колебался от 30 до 78 ммоль/л.Гипопротеинемия отмечалась у 221 пациентов.Уровень общего белка составил в среднем43,8±0,7 ммоль/л. Норма С­реактивного белкасоставляет 6 мг/л. Повышение уровень С­реак­тивного белка отмечалось у 181 новорожден­ных, в среднем составив 31,8±1,9 мг/л и варь­ировал в пределах от 3­100 мг/л. I группа кровивстречалась у 152 (31,0±2,1%), II группа у 224(45,6±2,2%), III группа у 94 (19,1±1,8%), IVгруппа у 21 (4,3±0,9%) детей. Rh­фактор (+)отмечался у 441 (85,4±1,5%), Rh­фактор (­) у 71(14,1±1,5%) новорожденных. Уровень гемогло­бина был 161,1±3,6 (125­213) г/л, эритроцитов4,6±0,1∙106/л (3,7­6,8), лейкоциты 11,4±0,2∙103/л(3,0­51), тромбоциты 225,8±12,2∙103/л (17,6­269). Изучено содержание электролитов (каль­ция, калия, натрия, магния, фосфора) в сыворот­ке крови у новорожденных с судорогами.Гипокальцемия была выявлена у 251 новорож­денных с судорогами уровень кальция в среднемсоставил 1,82±0,01 ммоль/л (минимальноесодержание было 0.83, максимальное содержа­ние – 2,2 ммоль/л). Содержание натрия в сыво­ротке крови у новорожденных с судорогами(211) было в среднем 137,1±0,3 ммоль/л, варь­ирируя от 127,0 до 157 ммоль/л. Гипомагнемияотмечалась у 0,69±0,06, диапазон колебанийсоставил 0,5­1,36 ммоль/л. Уровень калия был6,43±0,64 ммоль/л (1,1­6,7). Гипофосфатемиявыявлена у 21 новорожденного в среднем соста­вив 1,32±0,01 ммоль/л (1,25­1,4). Изучение гема­тологических показателей показало, что содер­жание гемоглобина было уровень эритроцитовсоставил 4,8×1012/л (0,5­9) уровень лейкоцитов11,4±0,2×109/л уровень тромбоцитов225,8±12,2×109/л (17,6­960).

В таблице представлены соматические дис­функции у новорожденных с судорогами.Неонатальные судороги развивались прежде

всего происходит на фоне поражение ЦНС.Самыми частыми изменениями были эхографи­ческие признаки отека мозга 178 (34,8±2,1%)случаях. Гипоксически­геморрагическое пора­жение ЦНС было выявлено у 141 (27,5±2,0%),из них кровоизлияние I степени у 101(19,7±1,8%), кровоизлияние II степени 30(5,9±1,0%), III степени 10 (2,0±0,6%), паренхи­матозные кровоизлияния у 4 (0,8±0,4%), суб­арахноидальные 4 (0,8±0,4%), субдуральное у 1(0,2±0,2%) новорожденных. Индекс резистетно­сти IRв передней мозговой артерии составил0,7, варьирую от 0,3 до 1,0. Инфекционное пора­жение ЦНС (вентрикулит, менингит) выявлено у20 (3,9±0,9%) новорожденных. Расширениежелудочковой системы отмечалось у 50(9,8±1,3%), гидроцефалия у 42 (8,2±1,2%) ново­рожденных. При НСГ также встречались ише­мия мозга у 35 (6,8±1,1%) кисты (перивентрику­ляные, сосудистого сплетения, арахноидаль­ные). Перивентрикулярная лейкомаляция заре­гистрирована у 7, минерализонная васкулопатияу 8 новорожденных.

В нашем исследование у новорожденных cсудорогами поражение респираторной системыотмечалось у 180 (55,9±2,8%) доношенных и у107 (56,3±3,6%) детей. Среди поражений дыха­тельной системы наиболее встречались ателек­тазы, пневмония, синдром дыхательных рас­стройств, которые сопровождались дыхательнойнедостаточностью. Поражение сердечно­сосу­дистой системы регистрировались в 70(21,7±2,3%) случаях у доношенных и у 59(31,1±3,4%) недоношенных новорожденных.Согласно эхокардиографическим исследова­ниям у новорожденных с судорогами, достовер­но чаще встречался открытый артериальныйпроток, дефект межпредсердной перегородки,дефект межжелудочковой перегородки, откры­тое овальное окно, а также комбинированныепороки сердца тетрада Фалло, коарктацияаорты. Геморрагические и гематологическиенарушения у обследованных новорожденныхчаще встречались у недоношенных составив 45(14,0±1,9%) случаев. Патологические измененияжелудочно­кишечного тракта в виде таких нозо­логических форм как энтероколит, некротиче­ский энтероколит отмечались у 42 (7,5±1,5%) и

62

20 (10,5±2,2%) доношенных и недоношенныхсоответственно. По данным клинико­лаборатор­ного обследования патология мочевыводящейсистемы выявлена у 32 (6,3±1,1%) новорожден­ных с судорогами.

Согласно проведенным исследованиям, пора­жение 3 и более органов отмечалось у 143(27,9±2,0%) новорожденных с судорогами. По ­ли органные нарушения чаще встречаются унедоношенных новорожденных в 55(28,9±3,3%) случаях по сравнению с доношен ­ны ми 63 (19,6±2,2%) детьми. Таким образом,неонатальные судороги новорожденных на фоне

поражения центральной нервной системы, ха ­рак теризуется вовлечением нескольких систем организма в основном с поражением легких, сердца, органов желудочно­кишечного тракта, зависят от гестационного возраста, чаще встре­чаясь у недоношенных детей. Функ цио наль ные нарушения являются предрасполагающим фоном к утяжелению течения любых соматиче­ских заболеваний. Полученные данные свиде­тельствует о том, что полиорганные нарушения у новорожденных с судорогами утяжеляют тече­ние неонатального периода и вносят существен­ный вклад в негативный прогноз.

ТаблицаСоматические нарушения у новорожденных с судорогами

63

ЛИТЕРАТУРА – ƏDƏBİYYAT – REFERENS

1. Baumer F.M., Wusthoff C.J. Neonatal seizures: evaluation,treatment and prognosis. In: Fetal and neonatal brain injury. Eds.Stevenson D.K., Benitz W.E., Sunshine Ph., Hintz S.R., DruzinM.L. 5th ed Cambridge University Press. 2018; 655­681.2. Abend N.S., Jensen F.E., Inder T.E., Volpe J.J. Neonatalseizures. In: Volpe’s Neurology of the newborn. Eds. VolpeJ.J., Inder T.E., Darras B.T., de Vries L. S., du Plessis A.J.,Neil J.J., Perlman J.M. Elsevier. 2018; 275­324.3. Vasudevan C., Levene M. Epidemiology andaetiology ofneonatal seizures. Semin Fetal Neonatal Med. 2013; 18 (4):185­191. DOI:10.1016/j.siny.2013.05.008.4. Sands TT, McDonough TL. Recent Advances inNeonatalSeizures // CurrNeurolNeurosci Rep 2016;16(10): 92DOI10.1007/s119100160694x

5. Айкарди Ж., Бакс М., Гиллберг К. Заболевания нервнойсистемы у детей. Пер. с англ.; под ред.А.А.Скоромца.М.2013;1036 с.6. Блинов Д.В. Объективные методы определения тяжестии прогноза перинатального гипоксически­ишемическогопоражения ЦНС // Акушерство, гинекология и репродук­ция. ‒ 2011. ‒ 2. ‒ С. 5‒12.7. Таранушенко Т.Е., Салмина А.Б. Клинико­метаболиче­ские особенности церебральной ишемии у доношенныхноворожденных с анемией // Педиатрия. ‒ 2011. – Т. 90. ‒ 1. ‒ С. 23‒29.8. Александрович Ю.С., Орел В.И., Нурмагамбетова Б.К.,Пшениснов К.В., Паршин Е.В. Факторы риска развитиясиндрома полиорганной недостаточности у новорожден­

ных // Тольяттинский медицинский консилиум. – 2011. ‒ 3­4. – 15 с.9. Соколовская М.А. Факторы риска и профилактика раз­вития синдрома полиорганной недостаточности у ново­рожденных с первичным поражение центральной нервной

системы и легких: автореферат дис. канд. мед. наук. –Томск, 2008. – 164 с.10. Bhagat I, Sarkar S. Multiple Organ Dysfunction DuringTherapeutic Cooling of Asphyxiated Infants Neoreviews.2019 Nov;20(11):e653­e660. doi: 10.1542/neo.20­11­e653.

XÜLASƏ

QICOLMASI OLAN YENİDOĞULMUŞLARDA SOMATİK POZUNTULAR

Qurbanova G.M.Ә.Әliyev adına Azərbaycan Dovlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu,

nevrologiya və klinik neyrofiziologiya kafedrası, Bakı, Azərbaycan

Qıcolmaları olan yenidoğulanların somatik vəziyyətinin qiymətləndirmək məqsədilə müxtəif gestasiya yaşlı 512körpənin kompleks təhlili (retrospektiv tədqiqat) aparılmışdır. Mərkəzi sinir sisteminin zədələnməsi ilə olanyenidoğulanlarda neonatal qıcolmalar zamanı orqanizmin bir cox sistemlərin pozulması müəyyən olunmuşdur.Poliorqan zədələnmələri (3 və daha artıq orqan catışmazlığı) 143 (27,9±2,0%) qıcolması olan yenidoğulanlardamüşahidə edilmişdir və uşaqların hestasiya yaşından asılı olub, vaxtından əvvəl doğulanlarda üstünlük təşkiletmişdir.Açar söz: somatik status, yenidoğulmuşlar, qicolmalar.

SUMMARY

SOMATIC DISORDERS ON NEWBORNS WITH SEIZURES

Gurbanova G.M.Azerbaijan State Advanced Institute for Doctors named after A.Aliyev,

department of neurology and clinical neurophisyology, Baku, Azerbaijan

Complex analysis (Retrospective survey) was carried out on 512 children with various gestation ages for an evalu­ation of somatic status. It was revealed that neonatal seizures of newborns with central nervous system afflictionsaccompanied with damages of many systems of the body. Multi­organ damages with respect of 3 and more organsdamage observed on 143 (27,9±2,0%) newborns with seizures were noted and depended on gestation age of chil­dren, predominantly among premature born. Keyword: somatic status, newborns, seizures.

Redaksiyaya daxil olub: 12.03.2020Çapa tövsiyə olunub: 08.04.2020Rəyçi: Prof. R.L.Həsənov

64

65

О стрые кишечные инфекции (ОКИ) про­должают устойчиво сохранять своилидирующие позиции в структуре

инфекционной заболеваемости, особенно дет­ского контингента [8, 9, 11]. Несмотря на посто­янное совершенствование методов диагностикиОКИ идентиицировать этиологического возбу­дителя часто представляется трудным.Идентификация этиологического агента приОКИ непосредственно связана с показателямииммунной системы организма в целом и состоя­нием местного иммунитета в частности.

Известно, что изменения местного иммуните­та проявляются в основном уменьшением син­теза секреторного компонента IgA, снижениемвыработки лизоцима. Нарушение иммунногоответа можно рассматривать, как один из воз­можных механизмов формирования носитель­ства патогенных, условно­патогенных микро­организмов и вирусов [3, 4].

Степень выраженности иммунных наруше­ний зависит от этиологического фактора.Система местного иммунитета кишечника пред­назначена для локального обезвреживаниячужеродных антигенов, поступающих извне вовнутреннюю среду организма, их удаления ввиде иммунных комплексов или путем фагоци­тоза. Резистентность слизистых оболочек к воз­будителям инфекций осуществляется в значи­тельной степени благодаря разнообразным био­логическим свойствам секреторных антител.

Известно, что главным компонентом, отве­

чающим за специфическую защиту, являетсясекреторный иммуноглобулин A (sIgA). Он пре­пятствует прикреплению и проникновению бак­терий и вирусов через эпителий, связывая пато­гены, попадающие в пищеварительную систему,а также нейтрализуя вирусы внутри эпителиаль­ных клеток [5, 10].

Цель исследования заключалась в анализеизменений показателей местного иммунитетакишечника при ОКИ различной этиологии удетей раннего возраста.

Материалы и методы. В связи с вышеизло­женным, нами был определен уровень sIgA вкопрофильтратах у 94 пациентов с рзличнымиОКИ. Из них 30 (31,9%) детей было с бактери­альной, 16 (17,02%) – с вирусной, 34 (36,2%) сбактериально­вирусной кишечной инфекцией и14 (14,9%) с кишечной инфекцией неясной этио­логии (КИНЭ).

Фекальная масса обследовалась количествен­ным методом путем подсчета колоний различ­ных бактерий на соответствующих питательныхсредах. Из вирусных патогенов определялиротавирусный и энтеровирусный антигуныметодом иммунохроматографии с использовани­ем тест­системы CerTest Biotec (Испания).Полученные результаты подвергались статисти­ческому анализу с использованием общестати­стических методов.

Результаты и обсуждение. Проведенныйанализ выявил заметное снижение уровня sIgAниже возрастной нормы при всех формах ОКИ,

ИЗМЕНЕНИЯ ПОКАЗАТЕЛЕЙ МЕСТНОГО ИММУНИТЕТА КИШЕЧНИКАУ ДЕТЕЙ РАННЕГО ВОЗРАСТА ПРИ ОСТРЫХ КИШЕЧНЫХ ИНФЕКЦИЯХ

БАКТЕРИАЛЬНОЙ И ВИРУСНОЙ ЭТИОЛОГИЙ

1Кулиева З.М.*, 2Рустамова Л.И.Азербайджанский Государственный Институт Усовершенствования Врачей им.А.Алиева, кафед­

ра педиатрии1, Баку, Азербайджан;Научно­Исследовательский Институт Медицинской Профилактики им. В.Ю.Ахундова2, Баку, АзербайджанЦель исследования заключалась в анализе изменений показателей местного иммунитета кишечника при острых кишечных инфекциях бактериальной и вирусной этиологий у детей раннего возраста. С этой целью были обследованы 94 ребёнка с различными острыми кишечными инфекциями. В исследованиях были использованы бактериологические, иммунологиче­ские и серологические методы. Результаты проведенных исследований показали, что снижение уровня sIgA регистрирова­лось больше в группе больных с острыми кишечными инфекциями бактериальной этиологии по сравнению с группой ост­рых кишечных инфекций другой этиологии.Ключевые слова: острые кишечные инфекции, местный иммунитет, секреторные sIgA, бактериально­вирусные инфек­ции, дети.

*e-mail: pediatriya_adhti@mail.ru

Тибб вя Елм Журналы, 2 (20) 2020, 65-68

что и свидетельствовало о нарушении функциисекреторного sIgA под влиянием бактериальныхтоксинов и вирусов. Однако, при повторном

исследовании в динамике отмечалось некотороеповышение его уровня, что наглядно показано втаб. 1­2.

Как видно из таб. 1 и 2, низкий показательуровня sIgA в копрофильтратах больше отмечал­ся в группе детей при бактериальной кишечнойинфекции (100%) по сравнению с другимикишечными инфекциями.

Можно полагать, что недостаточное образо­вание в кишечнике sIgA сочетающиеся с нару­шением целостности пристеночного слизистогослоя, способствовали поддержанию воспали­тельных изменений в кишечнике, замедлялиэлиминацию возбудителя, обусловливая избы­точную антигенную и токсическую нагрузку,которая, в свою очередь, усугубляла нарушенияпищеварительной, буферной, протекторнойфункции преэпителиального слоя кишечника,клинически проявляясь в виде затяжной диареи[3, 9].

Важнейшим защитным механизмом от рота-вирусной инфекции является выработка муко-зальных антител IgA в кишечнике. Большинство интестинальных IgA нацелены против внутрен­него белка VP6 [1, 2, 6]. Известно, что многие ротавирусспецифические В­лимфоциты, цирку­лирующие в крови, несут в своей поверхности особые рецепторы, которые обеспечивают их прицельную миграцию в лимфоидные ткани кишечника [10]. Эффективная защита при этом обеспечивается именно активным иммунным ответом.

Клинические наблюдения косвенно подтвер­ждают вышесказанное, так как пассивный иммунитет за счет материнских антител дает лишь слабую устойчивость к ротавирусу в пер­вые месяцы жизни [10, 12].

Таблица 1Уровень секреторного иммуноглобулина А в копрофильтратах

Примечание: 1 – бактериальные, 2 – вирусные, 3 – бактериально­вирусные, 4 – КИНЭ

Таблица 2Изменения показателей секреторного иммуноглобулина А

при ОКИ у детей раннего возраста в зависимости от этиологии

66

Известно, что одна из функций нормофлоры– иммунотропная, заключающаяся в стимуля­ции синтеза иммуноглобулинов, потенцирова­нии механизмов неспецифической резистентно­сти, системного и местного иммунитета, про­пердина, комплемента, лизоцима, а также в сти­муляции созревания системы фагоцитирующихмононуклеаров и лимфоидного аппарата кишеч­ника. Нормофлора активирует не только мест­ный иммунитет кишечника, но и иммуннуюсистему всего организма, что подтверждается вопытах на безмикробных животных [7, 9].

В литературе имеются данные, что иммуннаясистема регулирует баланс биоценоза кишечни­ка, т. е. механизмы саморегуляции нормофлорыконтролируются местным иммунитетом кишеч­ника. Проникновение инфекционных агентов наслизистые оболочки желудочно­кшечного трак­та и других органов вызывает ответную реак­цию системы местного иммунитета в виденарастания концентрации IgA, который выраба­тывается при участии нормофлоры. Следо ва ­тель но, может возникнуть ситуация, когда мик­робиологический дисбаланс одного типа будетспособствовать усугублению микроэкологиче­ских нарушений. При инфекционном процессе,в том числе при кишечных инфекциях, иммун­ная система подвергается постоянно меняю­

щимся воздействиям разнообразных микробных продуктов, особенно факторов патогенности. Установлено, что уже в начальном периоде ОКИ в иммунной системе детей имеют место измене­ния, мало зависящие от природы этиологическо­го фактора инфекции. Выявлены коррелятивные связи указанных нарушений иммунитета с тяжестью, течением и исходом заболевания, проводимой этиотропной терапией, а также состоянием микробиоценоза кишечника [6, 9, 10].

У новорожденных и детей раннего возраста транзиторная иммунная недостаточность – био­логическая закономерность, в основном относя­щаяся к гуморальному иммунитету. У детей этой возрастной группы значительно чаще, чем у детей старшего возраста, возникают стойкие нарушения биоценоза кишечника, что отчасти связано с недостаточностью иммунной системы. При ОКИ иммунный дисбаланс, приводящий к развитию тяжелых и осложненных форм заболевания, поддерживается дисбиотическими нарушениями слизистых оболочек кишечника. Так, у часто болеющих детей супрессия синтеза sIgA и дисбиотические нарушения в кишечнике обуслов- ливают длительную персистенцию условно­патогенных микроорганизмов, что приводит к усилению клинических симптомов дисбиоза.

1. Акимкин В.Г., Горелов А.В., Подколзин А.Т., ДенисюкН.Б. Эпидемиологический и молекулярно­генетическиймониторинг ротавирусной инфекции в Оренбургскомрегионе в предвакцинальный период // Журнал микробио­логии, эпидемиологии и иммунобиологии, 2019, 2,с.30­362. Зайцева Е.В., Ольнева Т.А., Кялешов К.В. и др.Результаты мониторинга антигенных типов ротавирусовгр. А на территории Российской Федерации в период2011­2015 гг. // Клиническая лабораторная диагностика,2016, 61 (7), с.445­4483. Литвинчук О.А., Коновалова Т.А., Подколзин А.Т.Нозокомиальные кишечные инфекции в инфекционныхотделениях детских стационаров // Молекулярная диагно­стика, 2014, 2(12), с.413­4154. Лукьянова А.М., Бехтерева М.К., Птичникова Н.Н.Клинико­эпидемиологическая характеристика вирусныхдиарей у детей // Журнал инфектологии, 2014, 6(1), с.60­665. Мартынова Г.П., Южакова А.Г. Оценка экономической

эффективности внедрения региональной программыиммунизации против ротавирусной инфекции вКрасноярском крае // Инфекционные болезни, 2019, т.17, 3, с.26­326. Маянский Н.А., Маянский А.Н., Куличенко Т.В.Ротавирусная инфекция: Эпидемиология, патология, вак­цинопрофилактика // Вестник АМН, 2015, 1, с.47­557. Подколзин А.Т. Эпидемиологическая и клиническаяхарактеристика острых кишечных инфекций вируснойэтиологии в Российской Федерации. Автореф. дисс.д.м.н., М., 2015, 32 с.8. Романцов М.Г., Смагина А.Н. Вирусные и бактериаль­ные инфекции у детей. Санкт­Петербург, 2011, 137 с.9. Усенко Д.В., Плоскирева А.А., Горелов А.В. Острыекишечные инфекции у детей в практике педиатра: воз­можности диагностики и лечения // Вопросы современ­ной педиатрии, 2014, т.13, с.12­2010. Desselberger U, Huppertz H. Immune response torotavirus infection correlates of protection // J. Iefect., Dis.,2011, 203, p.188­195

ЛИТЕРАТУРА – ƏDƏBİYYAT – REFERENCES

67

68

XÜLASƏ

ERKƏN YAŞLI UŞAQLARDA BAKTERİAL VƏ VİRUS ETİOLOGİYALIKƏSKİN BAĞIRSAQ İNFEKSİYALARI ZAMANI BAĞIRSAĞIN

YERLİ İMMUNİTET GÖSTƏRİCİLƏRİNİN DƏYİŞİLMƏSİ

1Quliyeva Z.M., 2Rüstəmova L.İ.Ә.Әliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu, Pediatriya kafedrası1, Bakı, Azərbaycan;

V.Y.Axundov adına Elmi­Tədqiqat Tibbi Profilaktika İnstitutu2, Virusologiya şöbəsi, Bakı, Azərbaycan

Tədqiqatın məqsədi erkən yaşlı uşaqlarda bakterial və virus mənşəli kəskin bağırsaq infeksiyaları zamanı bağırsağınyerli immunitet göstəricilərinin dəyişilməsinin təhlilidir. Bu məqsədlə müxtəlif etiologiyalı kəskin bağırsaq infek­siyası olan erkən yaşlı 94 uşaq müayinə olunmuşdur. Tədqiqatda bakterioloji, immunoloji və seroloji üsullardan isti­fadə edilmişdir. Aparılan müayinələrin nəticələri göstərmişdir ki, sIgA immunqlobulinin aşağı səviyyəsi, digər eti­ologiyalı kəskin bağırsaq infeksiyaları olan qrupla müqayisədə daha çox bakterial infeksiya olan xəstələr qrupundaqeydə alınmışdır.Açar sözlər: kəskin bağırsaq infeksiyaları, yerli immunitet, sekretor sIgA, bakterial və virus infeksiyaları, uşaqlar.

SUMMARY

CHANGES OF LOCAL IMMUNITY RATES IN CHILDREN OF EARLY AGEIN ACUTE INTESTINAL INFECTIONS OF BACTERIAL AND VIRAL ORIGINS

1Kuliyeva Z.M., 2Rustamova L.I.The Azerbaijan State Advanced Training Institute for Doctors named after A.Aliyev1, Baku, Azerbaijan; The Scientific­Research Institute of Medical Prophylaxis named after V.Y.Akhundov2, Baku, Azerbaijan

The aim of investigation was to analyse of changes of local immunity rates in children of early age in acute intes­tinal infections of bacterial and viral origins. For this purpose, the 94 children with different acute intestinal infec­tions have been observed. The bacteriological, immunological and serological methods have been used. The givenresults of investigations showed that the law level of sIgA immunoglobulins in feces of patients registrated in thegroup with bacterial infections more than by comparing in the group with acute intestinal infections with other eti­ologies.Keywords: acute intestinal infections, local immunity, secretor sIgA, bacterial and viral infections, children.

Redaksiyaya daxil olub: 06.03.2020Çapa tövsiyə olunub: 26.03.2020Rəyçi: professor A.İ.Həsənov

69

S əs və nitq insanın sosial həyatında çox önəm­li rola sahib olmaqla ona özünü ifadə etməkvə fərdlər arası əlaqə qurmaqda yardımçı

olur. Formantlar (F) səs traktında rezonansın pik­təpə nötələridir. Hər formantın öz say nömrəsi var[1]. Burun, ağız və udlaq kimi rezonator orqanlardaicra olunan hər hansı bir cərrahi əməliyyat səsinrezonansına təsir edir və akustik bölgələrin formavə ölçülərində dəyişiklik etməklə səs keyfiyyətinidəyişir [2].

Burun arakəsməsi əyriliyi burun tutulmasınınəsas səbəblərindən biridir. Burun arakəsməsiəyriliyi əhali arasında ən çox rast gəlinənpatologiyalardan olub, bunun aradan qaldırılmasıüçün icra olunan septoplastika da otorinolarinqolo­qların praktikasında ən çox icra etdikləri cərrahiəməliyyatlardandır. Septoplastika burun yollarınıngenişləndirilməsi məqsədilə aparılır ki, bu da öznövbəsində səsin rezonansını dəyişdirmiş olur [3].

Ədəbiyyatda septoplastikanın səsə təsiri haqdabir neçə tədqiqata rast gəlmək mümkündür [4, 5].Aparılmış bu tədqiqatlarda əməliyyat öncəsi və son­rası akustik səs analiz nəticələri müqayisə olun­maqla nəticə əldə edilmişdir ki, bu zaman bizəməliyyatın ilkin məqsədi olan burun tənəffüsünündinamikası haqda məlumat almış olmuruq. Bizimtərəfimizdən də aparılmış anoloji tədqiqatda da

bənzər üsul istifadə olunmuşdur [6]. Düşünürük ki, burun arakəsməsi əməliyyat­

larının səsə təsirinin öyrənilməsi üçün öncə buəməliyyatların cərrahi nəticəsinin obyektiv qiymət ­lən dirilməsi aparılmalıdır. Beləliklə, digər tədqiqat­lardan fərqli olaraq, biz yeni tədqiqatımızda septo­plastikanın obyektiv qiymətləndirilməsi üçün akus ­tik rinometriya (AR) və ön rinomanometriya(ARM) istifadə edərək, bu testlərin nəticəsindəəmə liyyatın obyektiv müsbət dinamikası qeyd olun­muş xəstələri tədqiqat qrupuna daxil etməyiməqsədə uyğun saydıq.

Material və metodlar. Tədqiqata Ə.Əliyevadına ADHTİ­nin otorinolarinqologiya kafedrasınınklinik bazası olan Respublika Klinik Xəstə xa na sı ­nın qulaq­burun­boğaz xəstəlikləri şöbəsində vəLor Hospital klinikasında 2017­2019­cu illər ərzin ­də septoplastika cərrahi əməliyyatı icra olunmuş 71xəstə (39 kişi, 32 qadın) üzərində aparılmışdır. Pa ­si yentlərdə burun arakəsməsi əyriliyi ön rinosko pi ­ya və endoskopik burun müayinəsi vasitəsilədəqiqləşdirlmişdir. Səkkiz xəstədə əməliyyatdanəvvəlki və sonrakı AR və ARM nəticələrində müs­bət dəyişikik olmadığı, eləcə də 5 xəstənin əməliyy­atdan sonrakı təqibi imkansız olduğu üçün səs anal­iz nəticələri tədqiqata daxil edilmədilər. Beləliklə,33­ü kişi, 25­i qadın olmaqla cəmi 58 xəstənin

SEPTOPLASTİKA ƏMƏLİYYATININ SƏS KEYFİYYƏTİNƏ TƏSİRİNİN OBYEKTİV GÖSTƏRİCİLƏRİ

Məmmədov V.Z.*Ә.Әliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu,

Otorinolarinqologiya kafedrası, Bakı, AzərbaycanMəqsəd. Akustik rinometriya (AR) və ön rinomanometriya (ARM) istifadəsi ilə nəticəsi dəyərləndirilmiş septoplastikaəməliyyatının səs performansı üzərinə təsirini səs analizi üsulları ilə qiymətləndirmək. Material və metodlar. Tədqiqata burunarakəsməsi əyriliyi səbəbindən septoplastika icra olunan 71 xəstə daxil edildi. AR və ya ARM testlərində əməliyyatdan sonrakıdövrdə müsbət fərq aşkar edilməyən 8 xəstə və əməliyyat sonrakı dövrdə müayinə olunmaları imkansız olan 5 xəstəninnəticələri nəzərə alınmamaqla nəticədə toplam 58 xəstə tədqiqata daxil edildi. Əməliyyatdan öncə və əməliyyatdan 1 ay və 3ay sonra AR, ARM, akustik və spektroqrafik səs analizi metodlarından ibarət obyektiv testlər icra olundu. Subyektiv analiztestləri olaraq bütün xəstələrdə cərrahi uğuru qiymətləndirmək üçün “Burun tutulması simptomlarını qiymətləndirmə“ anketi vəpostoperativ səs keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi üçün Voice Handikap Index­30 testi istifadə olundu. Nəticə. Akustik səs anal­izi parametrləri arasında F0, jitter, Harmonik­Gurultu Səviyyəsi dəyərləri ilə bərabər formant frekansı (F1­F2­F3­F4) dəyərləriəməliyyat öncəsinə görə statistik anlamlı bir dəyişiklik göstərmədi (P>0,05). Ancaq shimmer dəyəri əməliyyat sonrası 1­ci(P<0,05) və 3­cü aylarda (P<0,05) statistik olaraq anlamlı dərəcədə azaldı. Səs Handikap İndeksi­30 dəyərlərində isə əməliyy­atdan əvvəl və sonrakı zamanlara görə statistik anlamlı azalma görüldü (P<0,001). Muzakirə. Bu tədqiqatda septoplastikaəməliyyatının postoperativ uğurlu təsiri obyektiv testlərlə göstərilmiş və daha sonra septoplastikanın səs performansı üzərində­ki ümumi təsirini daha dəqiq qiymətləndirmək üçün obyektiv səs analizləri icra edilmişdir. Shimmer dəyərinin əməliyyat son­rası erkən və gec dönəmdə yaxşılaşdığı görülmüşdür. Açar sözlər: Septoplastika, səs, səsin akustik analizi, akustik rinometriya, rinomanometriya, shimmer, jitter, HNR, F0.

*e-mail: kabirli@rambler.ru

Тибб вя Елм Журналы, 2 (20) 2020, 69-75

nəticələri analiz olmuşdur ki, onların yaş aralığı 21­53 il (orta yaş 27,21±6,64) olmuşdur. Anamnezindəburun və burunətrafı ciblərdə əməliyyat, aktiv YTYinfeksiyası, sistem xəstəlikləri, uzun müddətliburun açıcı dərmanların istifadəsi, səsin istehsalınatəsir edəcək istənilən patoloji və fizioloji vəziyyət,eşitmə zəifliyi, yarıq damaq və dodaq kimipatologiyalar olan xəstələr tədqiqata daxil edil mə ­mişdir. Bundan başqa, dorsuma yaxın total burunarakəsməsi əyriliyi olmaqla hava yolu tam bağlan­mış xəstələrdə AR və ARM icrası texniki olaraqqeyri­mümkün olduğu üçün tədqiqatdan kənartutulmuşlar.

Burun tutulmasının həyat keyfiyyətinə subyektivtəsirini ölçmək üçün bütün xəstələr tərəfindənəməliyyatdan əvvəl və sonrakı 1­ci və 3­cü ayların­da “Burun tutulması simtomları qiymətləndirmə(BTSQ)” anketi doldurulmuşdur [7].

Burun tutulmasının obyektiv qiymətləndirilməsiüçün də əməliyyatdan əvvəl və sonrakı 1­ci və 3­cüaylarında AR və ARM testləri icra olunmuşdur.Testlər minimal küylü otaqda aparılmışdır. Buzaman AR vasitəsilə total minimal kəsik sahəsi(minimal cross­sectional area – MCA) və ümumiburun həcmi (total nasal volume – TNV) və ARMvasitəsilə total burun müqavimət (total nasal resist­ance ­TNR) dəyərləri xüsusi proqram təminatıvasitəsilə ölçülmüşdür. Bu zaman total MCA=sağMCA+sol MCA və TNV=sağ NV+sol NV olaraqhesablanmışdır [8]. MCA göstəricisi sm2, TNVgöstəricisi sm3, TNR göstəricisi isə Pa/sm3/san ilədəyərləndirilir. AR sürətli, ağrısız və qeyri­invazivüsul olub burun boşluğu həcmi və kəsişən sahələrinquruluşununun obyektiv qiymətləndirilməsi üçüngeniş istifadə olunur.

Paralel olaraq xəstələrin səsində olan subyektivdəyişiklikləri qiymətləndirmək üçün çoxseçimli 30suallı “Səs Handikap İndeksi­30” (SHİ­30) testiistifadə olunmuşdur. Bu indeksin istifadəsi ilə səsdəolan problemlərin gündəlik həyatlarına fiziki, emo­sional və fizioloji təsiri ölçülmüşdür. Bu indeksintətbiqi zamanı pasiyentə verilən hər sual 5 ballıqsistemlə ölçülür (0­4 bal). Ümumi cavab 0­120 balarası dəyişə bilər. Test nəticəsində alınmış dahayuxarı rəqəmlər səsdə ciddi subyektiv problemolması kimi dəyərləndirilir [9].

Səsin akustik analizi əməliyyatdan əvvəl və son­raki anoloji zamanlarda aparılmışdır. Butun

muayinələr və səs anlizləri Ə.Əliyev adına ADHTİ­nin otorinolarinqologiya kafedrası nəzdində ARPrezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun qrantdəstəyi ilə qurulmuş «Səs laboratoriyası»ndaaparılmışdır. Səs analizi aparılan zaman xəstələrinheç birində yuxarı və aşağı tənəffus sistemi infek­siyaları olmamışdır. Səs analizi laboratoriyadakıXİON medical şirkətinin videolarinqostroboskop­səs analiz cihazı vasitəsilə tək kanallı olaraq 44100Hz tezlik və 16 bit format diskretizasiyası iləaparılmışdır. Bunun uçun pasyentlər xususi mikro­fona təyin olunmuş məsafədən öncə rahat nitq səsiilə 6 saniyə ərzində öncə /a/ səsini, sonra isə /i/,/e/,/a/, /o/, /u/ saitlərini demiş, və sonra isə nazal samitsəslər olan /m/ və /n/ istifadəsi ilə 2 hecalı /ma­na/hecasını səsləndirmişlər. Bu səslər alət uzərindəolan xususi səs qeydiyyat sistemi vasitəsilə qeydolunmuşdur. Bu muayinə 3 dəfə ard­arda təkrarolunmuşdur. Qeydiyyata alınmış səslərin akustikanalizi XİON medical səs analiz proqramı vasitəsiicra etmişdir.

Səsin akustik analizində “əsas tezlik’’ (F0), ‘‘tez­lik perturbasiyası’’ (Jitter), ‘‘amplituda pertur­basiyası’’ (Shimmer) və Harmonik­Gurultu Sə viy ­yəsi (HNR) kimi parametrlər qiymətləndirilmişdir./Ma­na/ hecası formant tezliklərinin (F1, F2, F3 иF4) qiymətləndirilməsi məqsədilə istifadə olunmuş­dur. Spektrografik analizdə preoperativ və postop­erativ hər iki kontrolda qeyd edilən /i, e, a, o, u/ saitsəsləri üçün F3­F4 dəyərləri və yenə preoperativ vəpostoperativ hər iki müayinədə qeyd edilən /mana/hecasındakı /m/ və /n/ üçün nazal formant frekansdəyərləri ayrı­ayrı qarşılaşdırılmışdır.

Tədqiqatın ətraflı məlumat bazasının toplanmasıvə təhlili üçün yerli alimlər qrupu tərəfindən qurul­muş “APDVoice ­ akademik xəstə məlumat baza­sından” istifadə olunmuşdur [10, 11]. Tədqiqat nəti ­cə lərinin statistik analizi üçün üçün SPSS 15,0 sta­tistika proqramı istifadə olunmuşdur. P göstəri­cisinin 0,05­dən az olması statistik anlamlı olaraqqəbul edilmişdir.

Nəticə. Tədqiqata 33­ü kişi, 25­i qadın olmaqlaseptoplastika əməliyyatı icra olunmuş cəmi 58 xəstədaxil edilmişdir ki, onların da yaş aralığı 21­53 il(orta yaş 27,21±6,64) olmuşdur.

BTSQ­nin orta balı əməliyyatdan əvvəlki dövrdə15,32±4,11, əməliyyatdan sonrakı 1­ci ayda 4,13±3,34və 3­cü ayda 2,78±2,69 olmuşdur. BTSQ­nin həm

70

əməliyyatdan əvvəlki göstəriciləri ilə əməliyyatdansonrakı 1­ci və 3­cü ay göstəriciləri arasında (hər ikihalda P<0,001), həm də əməliyyatdan sonrakı 1­ci və3­cü ay göstəriciləri arasında statistik anlamlı fərqlilik(P<0,001) görülmüşdür (cəd. 1).

MCA orta qiyməti əməliyyatönü dövrdə1,31±0,35 sm2, əməliyyatdan sonrakı 1­ci ayda1,53±0,38 və 3­cü ayda isə 1,57±0,40 sm2 olmuş­dur. MCA­nın əməliyyatdan əvvəlki göstəriciləri iləəməliyyatdan sonrakı 1­ci və 3­cü ay göstəriciləriarasında statistik anlamlı fərqlilik (hər iki haldaP<0,001) görülsə də, əməliyyatdan sonrakı 1­ci və3­cü ay göstəriciləri arasında statistik anlamlıfərqlilik (P>0,05) görülməmişdir (cəd. 1).

TNV orta qiyməti əməliyyatönü dövrdə 13,1±2,3sm3, əməliyyatdan sonrakı 1­ci ayda 15,3±2,4 sm3

və 3­cü ayda isə 15,8±2,7 sm3 olmuşdur. TNV­ninhəm əməliyyatdan əvvəlki göstəriciləri ilə əməliy ­yatdan sonrakı 1­ci və 3­cü ay göstəriciləri arasında(hər iki halda P<0,001), həm də əməliyyatdan son­rakı 1­ci və 3­cü ay göstəriciləri arasında statistikanlamlı fərqlilik (P<0,001) görülmüşdür (cəd. 1).

TNR­in orta qiyməti əməliyyatönü dövrdə0,33±0,078 Pa/sm3/san olmuşdur. Əməliyyatdansonrakı 1­ci ayda 0,23±0,05 və 3­cü ayda isə0,22±0,04 Pa/sm3/san olmuşdur. TNR­in əməliyyat­dan əvvəlki göstəriciləri ilə əməliyyatdan sonrakı 1­ci və 3­cü ay göstəriciləri arasında statistik anlamlıfərqlilik (hər iki halda P<0,001) görül müş dür. TNR­in əməliyyatdan sonrakı 1­ci və 3­cü ay göstəriciləriarasında isə statistik anlamlı fərqlilik (P>0,05)görülməmişdir (cəd. 1).

SHİ­30 testinin əməliyyatdan öncəki orta balı24,2±24,5 olmuşdur. Əməliyyatdan sonrakı 1­ci aydabu göstərici 15,1±18,3 və 3­cü ayda isə 10,3±13,4olmuşdur. SHİ­30­un əməliyyatdan əvvəlki göstəri­ciləri ilə əməliyyatdan sonrakı 1­ci və 3­cü ay göstəri­ciləri arasında statistik anlamlı fərqlilik (hər iki haldaP<0,001) görülmüşdür. Bu testin əməliyyatdan son­rakı 1­ci və 3­cü ay göstəriciləri arasında da statistikanlamlı fərqlilik (P<0,001) görülmüşdür (cəd. 2).

Xəstələrdə F0, Jitter və HNR nəticələrinin orta­lama dəyərlərinin analizi zamanı preoperativgöstəricilərlə postoperativ birinci və uçuncu aylar­dakı göstəricilər arasında statistik anlamlı fərqlilikgörülməmişdir (bütün hallarda P>0,05). Posto pe ra ­tiv 1­ci və 3­cü ay göstəricilərinin analizində dəanoloji nəticə (P>0,05) alınmışdır (cəd. 2).

Shimmerin əməliyyatdan əvvəlki orta dəyəri

1,63±0,52 olmuşdur. Əməliyyatdan sonrakı 1­ci ayda1,54±0,44 və 3­cü ayda isə 1,49±0,41 olmuşdur.Beləliklə də, bu göstəricinin əməliyyatdan əvvəlkidəyəri ilə əməliyyatdan sonrakı həm 1­ci (P=0,043),həm də 3­cü ay (P=0,037) dəyərləri arasında statistikanlamlı fərqlilik olmuşdur. Əməliyyatdan sonrakıyaxın və uzaq göstəricilər arasında isə statistikanlamlı fərqlilik (P >0,05) olmamışdır (cəd. 2).

Spektrografik analizdə nazalitədən təsirlən­mədiyi ifadə edilən /i, e, a, o, u/ sait səsləri üçünnazal rezonans nəticəsi əmələ gətirdiyi düşünülənF3 və F4 formatlarında fərq analizi zamanı müayinəaparılan hər üç dönəm qarşılaşdırıldığında /i, e, a, o,u/ səslilərinin əməliyyat öncəsi, əməliyyat sonrası1­ci və 3­cü ay F3­F4 ölçmə dəyərləri arasında sta­tistik olaraq anlamlı bir fərqlilik (p>0,05)izlənilməmişdir (cəd. 3).

Cədvəl 1Əməliyyatdan əvvəlki və əməliyyatdan sonrakı 1­ci və 3­cü aylıq dövrlərdə

BTSQ, MCA, TNV, TNR dəyərlərinin statistik məlumatları

71

/Mana/ hecasındakı /m/ nazal formant, /n/ nazalformant dəyərlərinin təhlil nəticələrinə baxdıqda isə/m/ səsinin əməliyyat öncəsi, əməliyyat sonrası 1­civə 3­cü aylarda nazal formant amplitud ölçmədəyərləri arasında statistik olaraq anlamlı fərqlilik

izlənilməmiş (p=0,096); /n/ səsinin əməliyyat öncə ­si, əməliyyat sonrası 1­ci və 3­cü aylarda nazal for­mant amplitud ölçmə dəyərləri arasında isə statistikolaraq anlamlı fərqlilik (p=0,042) izlənilmişdir(cəd. 4).

Müzakirə. Tədqiqatımız zamanı əvvəlləraparılmış anoloji tədqiqatlardan fərqli olaraq burunarakəsməsi əyriliyinin aradan qaldırılması üçün isti­fadə olunan septoplastika əməliyyatının effektivliyiöncə obyektiv testlər vasitəsilə qiymətlən diril miş ­dir. Akustik analiz parametrləri arasında ancaqShimmer göstəriciləri statistik anlamlı fərqlilik –yaxşılaşma göstərmişdir. BTSQ göstəricilərinin sta­

tistik anlamlı azalması əməliy yatdan əvvəlkigöstəriciləri ilə əməliyyatdan sonrakı 1­ci və 3­cüay göstəriciləri arasında və əməliyyatdan sonrakı 1­ci və 3­cü ay göstəriciləri arasında görülmüşdür.

Akustik rinomanometriya bir çox tədqiqatdaburun tıxanıqlığının aradan qaldırılması üçün icraolunan əməliyyatların effektivliyinin ölçülməsiüçün geniş istifadə olunmuşdur [12]. Xəstələrimizin

72

Cədvəl 2Əməliyyatdan əvvəlki və əməliyyatdan sonrakı 1­ci və 3­cü aylıq dövrlərdə

SHİ­30, F0, Jitter, Shimmer, HNR dəyərlərinin statistik məlumatları

Cədvəl 3/i, e, a, o, u/ sait səsləri üçün hər üç dönəmə aid nazal rezonans nəticəsi

əmələ gətirdiyi düşünülən F3 və F4 formatlarında fərq analizi

Cədvəl 4“ma­na” hecasındakı /m/ nazal formant, /n/ nazal formant dəyərlərinin əməliyyat öncəsi,

əməliyyat sonrası 1­ci və 3­cü aylarda nəticələri

1. Fleischer M, Pinkert S, Mattheus W, et al. Formant fre­quencies and bandwidths of the vocal tract transfer functionare affected by the mechanical impedance of the vocal tractwall // Biomech Model Mechanobiol. 2015;14:719–733.2. Bouhuys A. Sound Production in Man. New York Academyof Sciences; 1968.3. Behrman A, Shikowitz MJ, Dailey S. The effect of upperairway surgeryon voice // Otolaryngol Head Neck Surg.2002;127:36–42.4. Koc EAO, Koc B, Ercan I, et al. Effects of septoplasty onspeech andvoice // J Voice. 2014;28:393. e311­393. e315;5. Gulec S, Kulahli I, Sahin MI, et al. Effect of septoplasty on

voice quality: a prospective­controlled trial // Clin ExpOtorhinolaryngol. 2016;9:238. 6. Kəbirli V.Z., Həşimli R.M., Huseynov N.M.,ƏfəndiyevA.Z. Septoplastika əməliyyatının səsin akustik parametrlərinətəsirinin qiymətləndirilməsi // Ə.Əliyev adına Elm və Tibbjurnalı­2018­ 3(13).­S.28­317. Stewart MG, Smith TL, Weaver EM, et al. Outcomes afternasal septoplasty: results from the Nasal ObstructionSeptoplasty Effectiveness (NOSE) study // Otolaryngol HeadNeck Surg. 2004;130:283–290.8. Clement P, Gordts F. Consensus report on acoustic rhinom­etry and rhinomanometry // Rhinology. 2005;43:169–179.

analizi zamanı MCA və TNV göstəricilərindəəməliyyatdan sorakı 1­ci və 3­cü aylarla əməliyyat­dan öncəki göstəricilər arasındakı müqayisə zamanıstatistik anlamlı artma görülmüşdür. TNV göstəri­cilərində əməliyyatdan sonrakı erkən və gecnəticələrin müqayisəsində statstik anlamlı artmagörülsə də, MCA göstəriciləri bu mərhələlərdə dəy­işməmişdir. Bu nəticələr icra olunmuş septoplastikaəməliyyatlarının uğurlu olmasının göstəriciləridir.

ARM də, AR kimi əməliyyatdan öncəki dövrdəburun tutulmasının dərəcəsinin və əməliyyat uğuru­nun qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunan obyek­tiv müayinə üsuludur [13]. TNR, ön rinoma no met ­ri yanın əsas informativ göstəricisi sayılır [14]. Təd ­qi qatımıza daxil edilmiş xəstələrin TNR göstəri­cilərində əməliyyatdan sorakı 1­ci və 3­cü aylarlaəməliyyatdan öncəki göstəricilər arasındakı müqay­isə zamanı statistik anlamlı azalma görül müş dür.AR və ARM göstəricilərindəki yaxşılaşma BTSQ­in daha aşağı göstəriciləri ilə korelyasiya edir.

Səs dəyişikliklərinin subyektiv dəyərləndirilməsiüçün istifadə etdiyimiz SHİ­30 əməliyyatdan son­rakı 1­ci və 3­cü ay göstəricilərində həm əməliyy­tadan əvvəlki dövrlə, həm də öz aralarında aparılanmüqayisədə statistik anlamlı azalma görülmüşdür.

Septoplastikanın səsin akustik parametrlərinətəsirinin öyrənilməsi üçün aparılmış digər tədqiqat­larda əməliyyat öncəsi və sonrası dövrlərdəkimüqayisələrdə müxtəlif nəticələr alınmışdır. Burdaburun arakəsməsində olan əyriliyin dərəcəsi də roloynasa da, demək olar ki, tədqiqatların heç birindəəməliyyat nəticəsinin obyektiv dəyərləndirilməsiaparılmamışdır [4]. Hal­hazırki tədqiqatımızda isəancaq shimmer döstəricilərində əməliyyatdan son­rakı 1­ci ayda əməliyyatdan əvvəlki və sonrakı 3­cüaylarla müqayisədə statistik anlamlı azalma görün­müşdür. F0, jitter və HNR göstəricilərində isə

əməliyyat əvvəli və sonrası arasında statistik anlam­lı dəyişikliklər görülməmişdir.

Əvvəlki tədqiqatların nəticələrindəki fərqlər sep­toplastikanın dəyişkən uğuru ilə bağlı ola bilər.Septoplastikanın cərrahi uğuru obyektiv testlərdənistifadə edilməklə qiymətləndirilməlidir. Buna görədə septoplastikanın səsə təsiri ilə bağlı aparılmışəvvəlki araşdırmalardan fərqli olaraq, biz əlavə ARvə ARM testlərindən istifadə etməklə septoplas­tikadan sonra yalnız hər iki testdə obyektiv inkişafgöstərən xəstələri tədqiqata daxil etdik.

Nazal samitləri ehtiva edən /ma­na/ hecasınınspektroqrafik analizini aparmaqla nazalitədə başverən dəyişikliklərin obyektiv analizini icra etdik.Alınan nəticələrdə septoplastika icra olunmuşxəstələrin formant (F1­F2­F3­F4) göstəricilərindəəməliyyat öncəsi, əməliyyat sonrası 1­ci və 3­cüayların müqayisəsində statistik olaraq ciddi anlamlıfərqlilik izlənilmişdir ki, bu da anoloji tədqiqatnəticələrinə uyğundur [4, 5].

Səsin akustik analizinin müqayisəli təhlilizamanı shimmer göstəricilərindən başqa heç birgöstəricidə əməiyyatdan əvvəlki göstəricilərlə əmə ­liy yatdan sonrakı yaxın və uzaq göstəricilər arasın­da statistik anlamlı ciddi yaxşılaşma görülməmişdir.Formant göstəricilərində isə ancaq /n/ səsinə aidformant göstəricilərində çox kiçik statistik anlamlıfərqlilik görülmüşdür.

Yekun. Tədqiqatımızda aldığımız nəticələr fo ­nun da uğurlu bir septoplastikanın əməliyyatın erkənvə gec dövrlərində səs performansına müsbət təsirgöstərə biləcəyi qənaətinə gəldik. Septop las tikaəməliyyat nəticələrinin obyektiv qiymət lən di ril məsiüçün AR və ARM müayinələrinin birgə istifadəsi vəbu müayinələrin nəticəsinə görə səs analizi üçünxəstələrin tədqiqata daxil edilməsi daha etibarlınəticələr əldə etməyə kömək etdiyi qənaətindəyik.

ƏDƏBİYYAT – REFERENCES – ЛИТЕРАТУРА

73

74

РЕЗЮМЕ

ОБЪЕКТИВНЫЕ ПОКАЗАТЕЛИ ВЛИЯНИЯ СЕПТОПЛАСТИКИ НА КАЧЕСТВО ГОЛОСА

Мамедов В.З.Азербайджанский Государственный Институт Усовершенствования Врачей

им. А.Алиева, кафедра оториноларингологии, Баку, Азербайджан

Цель. Изучить влияние септопластики, результат которого был оценен с помощью акустической рино­метрии (AR) и передней риноманометрии (ARM), на качество голоса с использованием методов голосового анализа. Методы. В исследование включены 71 пациент, перенесшие септопластику из­за искривления носовой перегородки. После исключения результатов 8 пациентов, которые не показали положительной динамики в AR или ARM тестах в послеоперационном периоде и 5 пациентов, которых не смогли обследо­вать в послеоперационном периоде, всего в исследовании остались 58 пациентов. Объективные обследова­ния, состоящие из AR, ARM, акустического и спектрографического анализа голоса, проводились до опера­ции и через 1 и 3 месяца после операции. Для субъективной оценки успеха операции и качества голоса, после операции у всех пациентов была использована анкета «Оценки симптомов заложенности носа» и тест Voice Handikap Index­30. Результаты: Среди параметров акустического анализа голоса значения частоты форманты (F1­F2­F3­F4) наряду со значениями F0, джиттера, уровня гармонического шума (HNR) не пока­зали статистически значимых изменений по сравнению с предоперационным периодом (P>0,05). Однако значение шиммер статистически значимо уменьшалось в 1­й (P<0,05) и 3­й (P<0,05) месяцы после опера­ции. Произошло статистически значимое снижение значений Voice Handikap Index­30 до и после операции (P<0,05). Заключение: В этом исследовании послеоперационной успех септопластики был продемонстри­рован с помощью объективных тестов, а затем был проведен объективный тщательный анализ для более точ­ной оценки общего влияния септопластики на качество голоса. Показано, что значение шиммер улучшается в раннем и позднем послеоперационном периоде.Ключевые слова: cептопластика, голос, акустический анализ голоса, акустическая ринометрия, риномано­метрия, шиммер, джиттер, HNR, F0.

9. Jacobson BH, Johnson A, Grywalski C, et al. The voicehandicap index (VHI): development and validation // Am JSpeech Lang Pathol. 1997;6:66–70.10. Hashimli R.M, Rustamov A.R., APDVoice ­ An easilyonline available database system for a phoniatric clinics. “29thCongress of Union of the European Phoniatricians PHONI­ATRICS –AN INTERDISCIPLINARY SPECIALTY”abstracs/­Helsinki­2018.­abstracs­P7511. Həşimli R.M., Hüseynov N.M., Rüstəmov A.M., QuliyevM.D. APDVOICE ­ akademik xəstə məlumat bazasının fonia­triya laboratoriyasında tətbiqi / Ə.M.Əliyevin doğum gününəhəsr olunmuş elmi­praktik konfransın məcmuəsi. Bakı, 2019­

S.104­105.12. Shemen L, Hamburg R. Preoperative and postoperativenasal septal surgery assessment with acoustic rhinometry //Otolaryngol Head Neck Surg. 1997;117:338–342.13. Gordon AS, McCaffrey TV, Kern EB, et al.Rhinomanometry for preoperative and postoperative assess­ment of nasal obstruction // Otolaryngol Head Neck Surg.1989;101:20–26.14. Toh ST, Lin CH, Guilleminault C. Usage of fourphasehighresolution rhinomanometry and measurement of nasalresistance in sleepdisordered breathing // Laryngoscope.2012;122:2343–2349.

75

SUMMARY

OBJECTIVE INDICATORS OF THE EFFECT OF SEPTOPLASTY ON VOICE QUALITY

Mammadov V.Z.Azerbaijan State Advanced Training Institute for Doctors named after A.Aliyev,

Department of ENT, Baku, Azerbaijan

Objective: The effect of septoplasty, the result of which was evaluated using acoustic rhinometry (AR) and anteri­or rhinomanometry (ARM), on voice quality using analysis methods will be studied. Materials and methods: The study included 71 patients undergoing septoplasty due to deviation of septum nasale. With the exception of theresults of 8 patients who did not show positive dynamics in AR or ARM tests in the postoperative period and 5patients who could not be examined in the postoperative period, a total of 58 patients remained in the study.Objective studies consisting of AR, ARM, acoustic and spectrographic voice analysis were performed before and 1and 3 months after surgery. As a subjective analysis in all patients completed “Nasal Obstruction SymptomEvaluation” questionnaire to evaluate surgical success and Voice Handicap Index­30 tool for assessment of voicepostoperatively. Results: Among the parameters of acoustic voice analysis, the values of the formant frequency (F1­F2­F3­F4) along with the values of F0, jitter, Harmonics­to­Noise Ratio (HNR) did not show statistically significantchanges compared with the preoperative period (P>0.05). However, the shimmer value decreased statistically sig­nificantly in the 1month (P<0.05) and 3 months (P<0.05) after surgery. There was a statistically significant decreasein Voice Handikap Index­30 values before and after surgery (P<0.001) and between postoperative early and latestperiodes (P<0.05). Conclusion: In this study, the success of septoplasty was demonstrated by using objective tests, and then an objective voice analysis were performed to more accurately assess the overall effect of septoplasty onvoice quality. It is shown that the value of the shimmer improves in the early and late postoperative period.Keywords: septoplasty, voice, acoustic voice analysis, acoustic rhinometry, rhinomanometry, shimmer, jitter, HNR, F0.

Redaksiyaya daxil olub: 07.04.2020Çapa tövsiyə olunub: 04.05.2020Rəyçi: t.ü.e.d. F.A.Qurbanov

P soriatik artrit (PsA) – psoriaz xəstəliyi iləəlaqədar baş verən, sümük­oynaq aparatını sis­temli şəkildə zədələyən, xronik və proqres­

sivləşən gedişə malik, eroziv artrit, oynaqdaxili oste­oliz və spondiloartritlə səciyyələnən patologiyadır [1].

PsA 2­4% əhali arasında inkişaf edir və psoriazlıxəstələrin 20­30%­də aşkar olunur [2, 3]. Kişilər vəqadınların arasında onun rastgəlinmə tezliyi eynidir.PsA istənilən yaşda inkişaf edə bilər, əsasən əhalin­in əmək qabiliyyətli (40­50 yaş) hissəsi daha çoxxəstələnir [2, 4]. Bəzi müəlliflərin məlumatlarınagörə, dermatoloqların müşahidəsində olan psoriazlıxəstələrinin 27,2% ­də diaqnoz qoyulmamış PsAqeyd olunur [5].

PsA və psoriazlı xəstələrin sümük­oynaq aparatı vədərinin proqresivləşən zədələnməri onların həyat key­fiyyətinə və sosial adaptasiyasına neqativ təsir göstərir.PsA və psoriaz zamanı aşağıdakı komorbid xəstəlik­lərin əmələ gəlmə riski artır: ÜİX, stenokardiya,miokard infarktı, arterial hipertenziya, piylənmə,şəkərli diabet tip 2 [6]. PsA və psoriaz xəstələrin ömrüpopilyasiya ilə müqayisədə 5­7 il qısalmış olur [1].

Etiologiya. Psoriazın və PsA­nın etiologiyası vəpatogenezi demək olar ki, eynidir və nəməlumdur.PsA – multiamilli bir xəstəlikdir. Psoriazın eti­ologiyasında HLA­antigenləri, xarici mühitin zərər­li amilləri və orqanizmdə baş verən immun pozğun­luqları birlikdə fəaliyyət göstərir. Onun təhrikediciamillərinin sırasına infeksiya, endokrin, qastroin­testinal, psixoemossional pozulmalar və bəzi dər­man preparatlarının qəbulu aiddir [7].

Patogenez. Xəstəliyin patogenezi etioloji vətəhrikedici amillərin təsiri altında, genetik olaraq mey­illi şəxslərdə, dəridə keratinositlərin zədələnməsi və

buradan autoantigenlərin xaric olması ilə əlaqədardır.Keratinositlərin zədələnməsi yerli immun reak­siyaların fəallaşmasına, faqositozun, iltihab mənşəlisitokinlərin, sitokinlərə həssas reseptorları cəlb edənadgeziya molekullarının çoxalmasına gətirib çıxarır.Autoantigenlərin çoxu orqanizmdən xaric olunur vədigərlərinə qarşı autoantitellər hazırlanır. B­hüceyrələrin proliferasiyası və fəallaşmasıimmunkomplekslərin əmələ gəlməsini təmin edir.İmmunkomplekslərin toxumalara və o cümlədən,oynaq toxumalarına çökməsi immun mənşəli xronikproliferativ iltihabın davam olunmasına səbəb olur [7].Xəstəliyin inkişafında iltihab sitokinə – şiş nekrozu­nun α­amilinə (α­ŞNA) əhəmiyyətli rol ayrılır [8, 9].Psoriaz və PsA­nın patogenezində IL12 və IL17mühüm rol oynayır. Bu sitokinlərə məqsədəyuğuntəsir dərinin və oynaqların strukturunu normallaşdıraedə bilər. İL­12 və İL­23­in PsA­nın əmələgəlməsimeylliliyini İL­23 reseptorlarını kodlaşdıran gen dəy­işiklikləri ilə əlaqəli olduğunu göstərən genetik analizzamanı sübut olunmuşdu [10, 11].

Beləliklə, psoriaz birləşdirici toxumanın sistemlişəkildə zədələnməsi ilə səciyyələnən bir xəstəlikolduğu kimi, onun gedişində meydana çıxan daxiliorqanların və həm də oynaqların zədələnməsiümumi patoloji prosesin bir hissəsidir.

Təsnifat­ Asimmetrik mono­oliqoartrit;­ Simmetrik revmatoidvari poliartrit; ­ Distal falanqalararası oynaqların artriti (25%

demək olar ki, həmişə dırnaqların zədələnməsi iləbirlikdə olur);

­ Mutilisasiyaedici (eybəcərləşdirici) artrit;­ İzolə olunmuş psoriatik spondiloartrit və ya pe ­

PSORİATİK ARTRİTƏ MÜASİR YANAŞMA

Məmmədova R.N., Qasımova F.N.*Ә.Әliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu, terapiya kafedrası, Bakı, AzərbaycanPsoriatik artrit (PsA) xroniki multiamilli iltihabı, spondiloartrit qrupuna aid olan xəstəlik olaraq, çox vaxt psoriazlı pasientlərdəinkişaf edir və dayaq­hərəkət sistemin zədələnməsi ilə xarakterizə olunur. PsA­nın əsas kliniki təzahürləri: periferik artrit, entez­it, daktilit, spondilit. PsA diaqnozu CASPAR, 2006 diaqnostik meyarların əsasında qoyulur. Revmatoid artrit, ankilozedicispondiloartrir, reaktiv artrit, podaqra, osteoartrit xəstəlikləri ilə differensial diaqnostikası aparılır. PsA­nın müalicəsi xəstələrinklinik təzahürləri və komorbid vəziyyətlərin nəzərəti ilə aparılır.Açar sözlər: periferik artrit, entezit, daktilit, spondilit, CASPAR meyarları.

*e-mail: fidan_kasumova@hotmail.com

В ПОМОЩЬПРАКТИЧЕСКОМУ

ДОКТОРУ

PRAKTİKHƏKİMƏKÖMƏK

HELP TO THEPRACTICAL

DOCTOR

Тибб вя Елм Журналы, 2 (20) 2020, 76-83

76

ri ferik artritlə birlikdə (30­50% hallarda rast gəlinir).Xəstəliyin gedişinə görə adi, ağır dərəcəli və

bədxassəli formaları vardır [5].PsA sistemli zədələnmələrlə birlikdə rast gəlinə

bilər. Xəstəlik zamanı baş verən sistemli dəyişiklik­lərə trofik pozğunluqlar, diffuz amiotrofiya, lim­foadenopatiya, kardit, hepatit, amiloidoz, qlomeru­lonefrit, uretrit, polinevrit, kolit, göz zədələnmələri,Reyno sindromu və sair aiddir. Xəstəliyinbaşlanğıc, proqressivləşən və fəsadlaşmış inkişafmərhələləri ayırd edilir. Zədələnmiş oynaqlarınfunksional vəziyyəti peşə qabiliyyətinin saxlanıl­ması, itirilməsi və özünə xidmət bacarığının itir­ilməsi şəklində üç dərəcəyə ayırd olunur.

Klinika. PsA klinik əlamətlərin müxtəlifliyi iləxarakterizə olunur. Əsasən PsA – tədricən, nadirhallarda ­ kəskin başlayır, dəri simptomları adətənoynaq simptomlarından əvvəl təzahür edilir. 75%xəstələrdə psoriaz sümük­oynaq aparatının zədələn­məsindən əvvəl yaranır, 25%­də eyni zamanda, 15­20% hallarda dərinin psoriatik zədələnməsindən birneçə həftə əvvəl, bəzən isə bir neçə il (hətta 10 il vədaha çox) əvvəl başlana bilər [5, 12].

PsA­nın əsas klinik təzahürlərinə periferik artrit,entezit, daktilit, spondilit aiddir. Xəstələrin 25­30%­də erkən mərhələdə zəiflik, əzginlik, yorğun­luq, yuxunun pozulması, artralgiya, mialgiya vəbəzən arıqlama müşahidə olunur. PsA­nın kəskinbaşlanğıcı zaman ciddi dərəcəli ağrı hiss olunur,oynaqda iltihab əlamətləri nəzərə çarpır və revma­toid artritdə olduğu kimi, buxovlanma qeyd edilir.Eyni zamanda subfebril qızdırma, leykositoz, EÇS­nin artması müəyyən olunur. Xəstəliyin başlanğıcdövrü müxtəlif müddətdə davam oluna bilər.

Bundan sonra çox az hallarda spontan remissiyaqeyd edilir. Çox vaxt isə ikinci ­ formalaşmış klinikdövr başlanır. Xəstəliyin bu klinik dövründə aşağı­dakı səciyyəvi əlamətlər müşahidə olunur:

­ oynaqların asimmetrik zədələnməsi;­ prosesə əl və ayağın distal falanqalararası oy ­

naq ların tutulması (şişkinlik, defiqurasiya, dəriningöy­qonuru rəngə çalması (“qırmızı turp” simpto­mu) [13, 14];

­ ayaq və əlin birinci barmaqların oynaqlarındarev matoid artritinə oxşar sinovitin müəyyən edil mə si;

­ əl və ayaq barmaqların, eyni zamanda yuxarı­dan aşağıya doğru bütün oynaqların yəni daraq­falanqa və falanqalararası oynaqların zədələnməsi,onların şişməsi, göy­qonuru rəngə çalması və bar­maqların sosiskaya bənzər şəkil alması («sosissimptomu») (şək.1)

­ döş­körpücük və akromial­körpücük kimi azhərəkətli oynaqların zədələnməsi;

­ periostit, oynaq bağları və kapsulunun kalsi­fikasiyası, yarımçıxıqlar, kontraktura, ankiloz vəoynağın eybəcərləşməsi (oynağın mutilasiyası);

­ dırnaqlar üzərində nöqtəvari çökəkliklərinmüşahidə olunması (“oymaq simpomu”), dır­naqların tutqunlaşması, onların üzərində uzununavə ya köndələn şırımların olması, bəzən də dır­naqların ovulması və atrofiyalaşması (onixolizis)[14, 15]. Bəzi hallarda bu zədələnmə xəstəliyin ye ­ga nə əlaməti ola bilər (şək. 2).

­ 5% xəstələrdə ankilozlaşdırıcı spondiloartritinklinik­rentgenoloji şəkli qeyd oluna bilər;

­ PsA zamanı bəzən göz zədələnmələri(konyunktivit, irit, episklerit) və uretrit müşahidəoluna bilər [1, 5, 13­15].

77

Şək. 1. Əl və ayaq barmaqların daktiliti («sosis simptomu»).

Ağır hallarda oynaq sindromu ilə birlikdəmiokardit, pulmonit, qlomerulonefrit, amiloidoz,polinevritlər, ensefalopatiya və sair ciddi patolojihallar müşahidə edilə bilər. Bir sözlə psoriaz der­matozlara aid olub, epidermisin hiperplaziyası vəproliferasiyası ilə səciyyələndiyi kimi, PsA dəhiperplaziv və proliferativ xronik proqressivləşənsinovitlə səciyyələnir və bu zaman qığırdaq,sümüklər, oynaqətrafı yumşaq toxumalar, vətər vəbağların zədələnməsi qeyd edilir.

Xəstəliyin ən çox rast gəlinən forması onunasimmetrik oliqoartrit şəklində meydana çıx­masıdır. Bu forma təsadüflərin 70%­ni təşkil edir.Təsadüflərin 40­45%­də PsA­nı psoriatik spondilitmüşayiət edir [1, 5, 12]. PsA­nın bədxassəli formasıçox az rast gəlinir (1­3%) və adətən cavan yaşlı (35yaşa qədər) atipik formalı psoriaza düçar olanxəstələrdə müşahidə olunur. Bu zaman üşütmə vətərləmə ilə müşayiət olunan fibril tipli yüksəkhərarət müşahidə olunur. Oynaq sindromu zamanıiltihabın eksudativ komponentinin üstünlüyü iləgedən poliartrit bəzən narkotiklərin istifadəsinitələb edən şiddətli ağrılarla müşahidə olunur. Eynizamanda xəstədə proqressivləşən arıqlama, trofikxoraların əmələ gəlməsi, saçın tökülməsi, gener­aziləolunmuş limfa düyünlərin böyüməsi müşahidəolunur. Daxili orqan zədələnmələrindən diffuzmiokardit, ürək çatışmazlığı, ritm pozğunluğu,hepatit, hepato­lienal sindromu qeyd etmək olar.Xəstələrdə diffuz şəkildə ankilozlaşma və oynaqlar­da eybəcərləşmə müşahidə edilir [1, 5, 13­15].

Diaqnostika. PsA diaqnozu CASPAR (ClAS si ­fi cation criteria for Psoriatic ARthritis) klassifika­sion meyarların əsasında qoyulur. Bu meyarlar

2006­ci ildə W. Taylor və həmmüəllifləri tərəfindəntəklif olunub [16] .

CASPAR meyarlarına görə xəstələr oynağın ilti­habi xəstəlikləri əlamətlərinə (artrit, spondilit və yaentezit) və bu 5 müvafiq kateqoriyadan 3 və dahaçox bala malik olmalıdırlar.

* Psoriaz• Baxış zamanı psoriaz ­ 2 bal• Anamnezdə psoriaz – 1 bal• Ailə anemnezində psoriaz– 1 bal* Dırnaqların psoriatik distrofiyası: nöqtəvarı

basıqlıqlar, onixolizis, hiperkeratoz – 1 bal* Mənfi RF (lateks test üsulu istisna olmaqla) – 1 bal* Daktilit• Bütün barmaqların baxış zamanı şişkinliyi – 1 bal• Anamnezdə daktilit – 1 bal* Əlin və pəncənin rentgenoqrammasında kənarı

törəmə tipli (osteofitlərdən başqa) oynaqdan kənarsümük proliferasiyalarının rentgenoloji əlamətləri –1 bal CASPAR meyarlar yüksək həssaslığa (91,4%)və spesifikliyə (98,7%) malikdir.

PsA zamanı spondilit diaqnozu (psoriatikspondilit) aşağıda təqdim edilən dörd əlamətdənikisinin əsasında qoyulur:

* ASAS meyarlarına görə (2009) beldə iltihabiağrıların olması və həmçinin sarğı nahiyyəsindəyerdəyişən ağrıların olması

* Onurğanın boyun, döş və bel nahiyyəsindəsagittal və frontal istiqamətində hərəkətin məhdud­laşması

* Çanağın rentgenoqrammasında II­ci və dahayüksək mərhələdə (Kellgren üzrə birtərəfli sakroi ­leit əlamətləri, onurğada sindesmofitlər)

* Aktiv sakroiliit­MRT (osteit) STİR və ya T1

78

Şək. 2. Əl və ayaq dırnaqların zədələnməsi (onixolizis).

rejimində piy toxumasına təzyiq göstərməkləileosakral birləşmə nahiyyəsində sümük toxu­masının ödemi.

Laborator müayinələr. Xəstəliyin diaqnos­tikasında laborator dəyişikliklərin spesifikəhəmiyyəti yoxdur, onlar əsasən PsA­nın aktivlikdərəcəsini müəyyən etmək üçün yararlıdır.

* EÇS və CRZ­ın yüksəlməsi iltihabi prosesinaktivliyini, oynaqların destruksiyasını, qeyri­qənaətbəxş proqnoz və ölüm halların artmasını əksetdirir.

* Orta dərəcəli leykositoz və normoxrom ane­miya qeyd oluna bilər.

* Revmatoidli faktor aşkar olunmur (əgər aşkarolunarsa, bu PsA ilə revmatoidli artritin müştərəkolması kimi qiymətləndirilir).

* Sinovial mayedə yüksək sitoz, neytrofilyoz,mutsin laxtasının boşalması, zülalın azalmasımüəyyən edilir [1, 5, 17].

Rentgenoloji müayinələr. PsA­nın instrumentaldiaqnostikası yan proyeksiyada əllərin, ayaqların,çanağın, onurğanın bel­oma nahiyəsinin rentgenmüayinəsini əhatə edir. Rentgenoloji müayinədəzədələnmiş oynaqlarda aşağıdakı dəyişikliklərmüşahidə olunur:

* Oynaqlarda eroziya və proliferasiya;* Oynaqlarda osteoliz və periostit;* Oynaq yarığının daralması, epifizar eroziya,

ankilozlaşma;* Paravertebral osteofikasiya;* Bir barmağın bütün oynaqlarda baş vermiş

ankilozlaşma;* Barmağın “karandaşa bənzər” dəyişikliklər;* PsA­da sakroileit əksər hallarda birtərəfli olur

(ankilozlaşdırıcı spondilitdə ikitərəfli olur);* PsA­nın mutilisasiyaedici formasında oynağı

təşkil edən sümüklərdə ağır osteolitik dəyişikliklər[1, 5, 17].

Diaqnozun nümunələri. Psoriatik artrit, poliar­tritik variant, ağır dərəcəli gediş, proqressivləşənpsoriaz, aktivlik III dərəcə, daxili orqanlarınzədələnməsi, amiloidoz, oynaqlarda funksionalçatışmazlığı II dərəcə;

Psoriatik artrit, spondiloartritik variant, orta ağırdərəcəli gediş, sistemli zədələnmələr (miokardit,aortit, uveit), proqressivləşən psoriaz, aktivlik IIdərəcə, ikitərəfli sakroileit, sindesmofitlər ilə,oynaqlarda funksional çatışmazlığı III dərəcə;

Psoriatik artrit, distal variant, adi forma, sistemlizədələnmələr olmadan, aktivlik II dərəcə, vulqarpsoriaz, oynaqlarda funksional çatışmazlığı Idərəcə.

Diferensial diaqnostika. PsA­nın gedişi atipikolduqda və başqa artritləri xatırlatdığı zaman onundiferensiasiyası xeyli çətinləşir. Məsələn, çoxzaman PsA­nın revmatoid artritlə (RA) müqayisəolunması zəruri hal alır. RA bir neçə oynağın sim­metrik zədələnməsi ilə başlanır, oynaqlarda ən azıbir saat davam edən səhər buxovlanması qeydedilir; oynaqların açıcı səthlərində dərialtı revma­toid düyünlər, qanda revmatoid amil, rentgenolojimüayinədə epifizar uzurasiya, eroziya və osteo­poroz tapılır. Digər tərəfdən, dəridə, başın tüklühissəsində, dırnaqlarda psoriatik fokusların yoxluğuPsA­nın inkar olunmasına əsas verir [18].

PsA ilə ankilozlaşdırıcı spondiloartritin diferen­siasiya aparan zaman onu da nəzərə almaq lazımdırki, PsA­nın gedişində müşahidə olunan sakroileitadətən birtərəfli (monolateral) olur. Sakroileit yavaşproqressivləşir və bu zaman onurğa sütunununfunksiyaları tədricən pozulur, onurğanın ankilo­zlaşdırıcı spondiloartritdə olduğu kimi, sual işarəs­inə oxşar şəkildə deformasiyası və xəstənin “dilənçipozası” vəziyyətinə düşməsi rast gəlinmir.

Osteoartrozun gedişində əlin xırda oynaqlarıreaktiv sinovitlə ağırlaşmış olduğu zaman, xəstəlikPsA­nı xatırladır. Ancaq, osteoartroz üçünHeberden düyünləri səciyyəvidir. Onlar oynaqlarınlateral səthlərində dislokasiya olunur və psoriatikfokuslarla və dırnaqlarda psoriatik dəyişikliklərləmüşayiət olunmur. Osteoartroz zamanı rentgenolojimüayinədə oynaqlarda subxondral osteoskleroz,oynaq səthinin kənarlarında isə osteofitlər müşahidəedilir. Monolateral və bəzən bilateral sakroileit vəspondiloartrit osteoartroz üçün yox, PsA üçünsəciyyəvidir [17, 18].

Dəri və dırnaqlarda keratodermik və bəzən pso­riaza oxşar dəyişikliklərlə müşayiət olunan Reyterxəstəliyi ilə PsA­nın diferensiasiyası xeyli çətinlik­lər törədir. Reyter xəstəliyi urogenital və bağırsaqmənşəli infeksiya ilə əlaqədar baş verir. Reyterxəstəliyində spontan remissiya və müvafiq müalicənəticəsində dəridə olan dəyişikliklər keçib gedir.Bundan fərqli olaraq, PsA zamanı oynaq sindromu­nun remissiyasına baxmayaraq, dəridə və dırnaqlar­da psoriatik fokuslar davamlı şəkildə qalır. Reyter

79

xəstəliyi urogenital və ya bağırsaq infeksiyası iləəlaqədar olaraq uretrit, konyunktivit və artritdənibarət triada şəklində rast gəlinir [8, 17, 18].

PsA ilə Bexçet sindromunun fərqləndiricixüsusiyyəti odur ki, Bexçet xəstəliyində dəri vəselikli qişalarda meydana çıxan keratodermik dəy­işikliklər və xoralaşmalar autoimmun mənşəli olurvə ciddi dərəcəli ağrılarla müşayiət olunur.

PsA hiperurikemiya ilə müşayiət olunan vəayağın baş barmağının kəskin artrit şəklindəzədələnməsi zamanı podaqrik artritlə bir­birinəoxşayırlar. Ancaq, podaqrik artrit dəridə psoriazlamüşayiət olunmur və həm də hiperurikemiyanınreqressiyası ilə əlaqədar olaraq, podaqrik artritinremissiyası sürətlə başlanır və patoloji hal keçibgedir.

PsA­nın SAPHO (sinovit, akne, pustulosis,hiperostosis, osteoitis) sindromu ilə diferensialdiaqnostikası ikinci halda döş qəfəsinin ön divarı vəonurğa sütununun boyun və bel nahiyəsioynaqlarının zədələnməsinin ovuc və ayaqaltınahiyələrin pustullyoz zədələnməsilə müşayiətolunmasına və eyni zamanda birləşmiş irisızanaqların mövcudluğuna istinad edir.

Oynaqların PsA­ya oxşar şəkildə zədələnməsi vəonun sakroileit, spondiloartritlə müşayiət olunmasıxronik xoralı kolit, Kron xəstəliyində də meydanaçıxa bilər. Enteropatik artritin patogenezi HLA­B27saylı antigenlərin mövcudluğu ilə əlaqədardır və buantigen daşıyıcılarda sözügedən xəstəliyə meyillikolur. Xoralı kolit və Kron xəstəliyi zamanı periferikoynaqların və onurğa sütununun zədələnməsiorqanizmdə baş verən toksiki və immunopatolojiproseslərlə bağlıdır. PsA­dan fərqli olaraq, intestin­al infeksiya ilə əlaqədar meydana çıxmış artritbağırsaq xəstəliyinin müalicəsi nəticəsində reqres­siya olunur və keçib gedir [8, 17].

Proqnoz. PsA psoriaz xəstəliyi kimi kəskin­ləşmələr və remissiyalarla növbələşərək, getdikcəproqressivləşir. Xəstəlik proqressivləşdikcəoynaqlarda sümük­qığırdaq destruksiyaları mey­dana çıxır. Xəstəliyin bədxassəli formasının pro­qnozu ağırdır. Psoriaz və PsA hamiləlik üçün əks­göstəriş deyildir, əksinə, bəzi hallarda hamiləlikonun gedişinə müsbət təsir göstərir.

Müalicə. PsA­nın müalicəsi kompleks tədbir­lərdən ibarət olub, həm dərman, həm də təbii sana­tor – kurort, balneoloji vasitələrin tətbiqi ilə aparılır.

Medikamentoz müalicə. PsA­nın müalicəsindəqeyristeroid iltihab əleyhinə preparatlar (QSİƏP),iltihabəleyhinə sintetik bazis preparatlar (İƏBP),gen­mühəndisli bioloji preparatlar (GMBP) vəoynaq daxili qlükokortikoidlər (QK) istifadə olunur[1, 5, 19].

PsA­in müalicəsi yönəlməlidir:* Xəstəliyin proqressivləşməsinin qarşısının

alınmasına;* Kəskin simptomların aradan qaldırılmasına;* Dayaq­hərəkət aparatının funksiyasının nor­

mallaşdırılmasına;* İltihab və immun pozuntuların azaldılmasına

[1,5, 18­20].Qeyri­steroid iltihabəleyhinə preparatlar. PsA­

nın müalicəsində QSİƏP «birinci sıra» preparatları­na aiddirlər, hansılar sürətlə simptom modi­fikasiyaedici təsir göstərirlər. Onlar oynaqlarda olanstruktur dəyişikliklərinin proqresivləşməsinin sürət­inə təsir göstərmirlər, ancaq iltihab prosesini vəağrını azaldırlar. Bu qrup preparatlar uzun müddətliistifadə zamanı mədə­bağırsaq traktına və ürək­damar sisteminə yan təsirlər göstərə bilərlər [1, 5,13, 21].

Qlükokortikosteroidlər. PsA zamanı QK­lə sis­temli müalicə aparılmır, çunki bu psoriazın ağırlaş­ma riskini artıra bilər.

PsA zamanı QK terapiyası mono­ və oligoar­tritlərdə, kəskin daktilitlərdə, ensezitlərdə yerli ilti­habi prosesə təsir göstərmək üçün geniş istifadəolunur. Yerli terapiya üçün uzun müddət təsirgöstərən QK preparatları (betametazon dipropionat(diprospan)), orta təsirli (metilprednizolon asetonid(depo­medrol)), qısa müddətli (hidrokortizon ase­tat) istifadə olunur [1, 5, 13, 21].

PsA­da iltihab əleyhinə bazis preparatı kimimetotreksat, sulfosalazin, siklosporin və lefluno­middən və s. istifadə olunur [1, 19].

Qızıl duzları və aminoxinolin preparatları ­hidrooksixloroxin (plakvenil), xloroxin (delagil) buxəstəliyin müalicəsində effektli olmadığından isti­fadə olunmurlar.

Metotreksat ­ sübut olunmuş “birinci sıra” bazispreparatıdır, efektiv və təhlükəsizdir. Metotreksathəftədə 10 mq dozada başlanılmalı, sonra hər 2­4həftə 5 mq doza artırılmalı və həftədə 25 mq doza­ya qədər çatdırılmalıdır [22­24] .

Sulfosalazin. Müalicə sutkada 500 mq ilə

80

başlayır, sonra gündə 500 mq əlavə olunur, sutkada2 q qədər. Effekt olmadıqda, preparatın dozasınıgündə 3 q ­a qədər artırmaq məsləhətdir.

Sulfasalazin gündə 2 q dozada ağrını aradangötürür, lakin rentgenoloji progressivləşməsinəmane olmur [18, 22, 23].

Leflunamid bazis preparatlarına aiddir, antipro­liferativ, immunodepressiv və iltihabəleyhinə təsir­lərə malikdir. 100 mq/sutkalıq 3 gün ərzində, sonraisə 20 mq/sutkalıq dozada uzun müddətli istifadəsitövsiyə olunur [25]. Leflunomid həm monoterapiya,həm də metotreksat ilə kombinasiyada istifadə ediləbilər [5, 19, 26].

Siklosporin (2,5­5 mq/kq – gündəlik dozada)bazis preparatı kimi uzun müddət istifadə edildikdəxəstəliyin əsas əlamətlərinə müsbət müalicəvi təsirgöstərməklə yanaşı oynaqlarda inkişaf edəndestruktiv prosesləri də ləngidə bilir [19].

Son illərdə xəstəliyin çox ağır formalarında vəaparılan bazis preparatlarının effekt vermədiyi hal­larda α­şiş nekrozu amilinin ingibitoru olan biolojipreparatlardan (infliksimab, golimumab, adalimum­ab, etanersept və s.) uğurla istifadə olunur [27­29].

PsA və psoriazın müalicəsi üçün İL­12/23 inhibitoru ­ ustekinumabın və İL­17 inhibitoru ­sekukinumabın istifadəsi effektiv olub [23, 30­32].

Standart terapiyaya cavab verməyən ağır gedişli PsA xəstələrin müalicəsidə İL­17 inhibitoru, humanizə olunmuş monoklonal anticisim ­ iksek­inumabın (Tals) istifadəsi tövsiyə olunur [23, 33].

Sintetik GMBP­nin effekti olmayan hallarda apremilast və tofasitinib kimi target sintetik İƏBP istifadəsi tövsiyə olunur [23, 34­38].

Diz oynağının ümumi və lokal kortikosteroid ter­apiyasına tabe olmayan xroniki artritlərində artoskopik və ya cərrahi sinovektomiya tətbiq oluna bilər. İri oynaqlarda, əsasən diz və bud­çanaq oynaqlarının destruktiv, funksional pozğunluq yaradan artritlərində total endoprotezləşdirmə əməliyyatı göstərişdir. Əlin və ayağın ağır defor­masiyalarında müxtəlif rekonstruktiv əməliyyatlar tətbiq etməklə funksional nəticələr əldə etmək mümkündür.

PsA­nın sürətli proqressivləşən ağır eroziv­destruktiv dəyişikliklər törədən mutilizəedici vari­antlarında proqnoz qənaətbəxş deyildir.

1. Насонов Е.Л. Российские клинические рекомендации //Ревматология, ГЭОТАР Медиа, Москва, 2019; 464 с.Əzizov V.Ə. Daxili xəsətliklər, Bakı 2012, səh.956­960.2. Ocampo D.V., Gladman D. Psoriatic arthritis F1000Research 2019, 8 (F1000 Faculty Rev):1665, 16 p.(https://doi.org/10.12688/f1000research.19144.1)3. Alinaghi F, Calov M, Kristensen LE, et al.: Prevalence ofpsoriatic arthritis in patients with psoriasis: A systematicreview and meta­analysis of observational and clinical studies// J. Am. Acad Dermatol., 2019; 80(1): 251–265.4. Husni E, Michael M: Oxford textbook of Psoriatic arthritis:Epidemiology of PsA. Oxford University, 2018, 336 p.5. Коротаева Т.В., Корсакова Ю.Л. Псориатический арт­рит: классификация, клиническая картина, диагностика,лечение // Научно­практическая ревматология,2018;56(1):60–6.6. Ogdie A, Schwartzman S, Husni ME. Recognizing andmanaging comorbidities in psoriatic arthritis. Curr OpinRheumatol 2015;27:118­126.7. Abasov E.Ş., Alimetov S.N. Oynaq xəstəlikləri. Bakı­2012.səh.125­137.8. Лоай Хасан Мустафа Али Псориатический артрит (этио­патогенез, диагностика, лечение) // Дермато ве не ро ло гия.Косметология. Сексопатология, 2011, 1(4), с.95­101.9. Alwan W, Nestle FO. Pathogenesis and treatment of psori­asis: Exploiting pathophysiological pathways for precisionmedicine // Clin Exp Rheumatol, 2015;33(5 Suppl 93): p. 2­6.Epub 2015 Oct 15

10. Hawkes JE, Chan TC, Krueger JG. Psoriasis pathogenesisand the development of novel targeted immune therapies // JAllergy Clin Immunol. 2017 Sep;140(3):645­653. doi:10.1016/j.jaci.2017.07.00411. Yago T, Nanke Y, Kawamoto M, et al. IL­23 and Th17Disease in Inflammatory Arthritis // J Clin Med. 2017 Aug29;6(9). pii: E81. doi: 10.3390/jcm6090081.12. Лила А.М., Насонов Е.Л., Коротаева Т.В.Псориатический артрит: патогенетические особенности иинновационные методы терапии // Научно­практическаяревматология, 2018;56(6):685–691.13. Вест С. Дж. Секреты ревматологии: Пер. с англ. М.:«Издательство ГЭОТАР Медиа», 2018, с.188 194.14. Джон Х. Клиппела, Джон Х.Стоуна, Лесли Дж.Кроф ­форд, Пейшенс Х.Уайт. Ревматические заболевания. Tom II.Заболевания костей и суставов. Москва­2014, cтр.117­151.15. Olivieri I, Padula A, D’Angelo S, et al. Psoriatic arthritissine psoriasis // J. Rheumatol Suppl. 2009 Aug;83:28­9. doi:10.3899/jrheum.090218.16. Taylor W, Gladman D, Helliwell P, et al. Classification cri­teria for psoriatic arthritis: development of new criteria from alarge international study // Arthritis Rheum. 2006Aug;54(8):2665­73.17. Дильманова Д.С., Есиркепова Г.С., Бримжанова М.Д.Диагностика псориатического артрита // ВестникКаз.НМУ 2018; 2: с. 479­482.18. Coates L.C., Helliwell P.S. Psoriatic arthritis: state of theart review // Clinical Medicine, 2017; Vol 17, 1: 65–70.

81

ƏDƏBİYYAT – ЛИТЕРАТУРА – REFERENCES

РЕЗЮМЕ

ПСОРИАТИЧЕСКИЙ АРТРИТ: СОВРЕМЕННЫЙ ПОДХОД

Мамедова Р.Н., Касумова Ф.Н.Азербайджанский Государственный Институт Усовершенствования Врачей имени А.Алиева,

кафедра терапии, Баку, Азербайджан

Псориатический артрит (ПсА) – хроническое мультифакториальное воспалительное заболевание из группыспондилоартритов, которое часто развивается у пациентов с псориазом и характеризующееся поражениемопорно­двигательного аппарата. Основным клиническим проявлениям ПсА является: периферический арт­рит, энтезит, дактилит, спондилит. Диагноз устанавливается на основании диагностических критериев ПсА(CASPAR) 2006. Дифференциальную диагностику проводят с ревматоидным артритом, анкилозирующимспондилитом, реактивным артритом, подагрой, остеоартритом, Терапия ПсА проводится с учетом клиниче­ских проявлений и коморбидных состояний пациентов. Ключевые слова: псориатический артрит, спондилит, дактилит, энтезит, критерии CASPAR.

82

19. Коротаева Т.В., Корсакова Ю.Л. Псориатичеcкий арт­рит: фокус на таргетную терапию // Эффективная фарма­котерапия, 2019; Т. 15. 8: С. 42–50. DOI 10.33978/2307­3586­2019­15­8­42­50.20. Smolen J.S., Schöls M., Braun J. et al. Treating axialspondyloarthritis and peripheral spondyloarthritis, especiallypsoriatic arthritis, to target: 2017 update of recommendationsby an international task force // Ann. Rheum. Dis., 2018; Vol.7. 1: P. 3–17.21. Кундер Е.В. Лечение псориатического артрита //Международные обзоры: клиническая практика и здо­ровье, 2013; 6: с. 105­129.22. Coates L.C., Kavanaugh A., Mease P.J, et al.: Group forResearch and Assessment of Psoriasis and Psoriatic Arthritis2015 Treatment Recommendations for Psoriatic Arthritis //Arthritis Rheumatol., 2016; 68(5): 1060–71.23. Alexis Ogdie, Laura C. Coates, Gladman D.D. Treatmentguidelines in psoriatic arthritis // Rheumatology,2020;59:р.37­46. doi:10.1093/rheumatology/kez38324. Coates L.C., Helliwell P.S. Methotrexate Efficacy in thetight control in psoriatic arthritis study // J Rheumatol., 2016;43: 356 – 361.25. Kaltwasser J.P., Nash P., Gladman D. et al. Efficacy andsafety of leflunomide in the treatment of psoriatic arthritis andpsoriasis: a multinational, double­blind, randomized, placebo­controlled clinical trial // Arthritis Rheum., 2004; 50: 1939 – 50.26. Sakellariou G.T., Sayegh F.E., Anastasilakis A.D.,Kapetanos G.A. Leflunomide addition in patients with articu­lar manifestations of psoriatic arthritis resistant to methotrex­ate // Rheumatol. Int. 2013. Vol. 33. 11. P. 2917–2920.27. Elyoussfi S, Thomas BJ, Ciurtin C: Tailored treatmentoptions for patients with psoriatic arthritis and psoriasis:Review of established and new biologic and small moleculetherapies // Rheumatol Int., 2016; 36(5): 603–12.28. Kavanaugh A, Husni ME, Harrison DD, et al.: Safety andEfficacy of Intravenous Golimumab in Patients With ActivePsoriatic Arthritis: Results Through Week Twenty­Four of the GO­VIBRANT Study //Arthritis Rheumatol. 2017; 69(11): 2151–61.29. Baranauskaite A., Raffayová H., Kungurov N.V. et al.

Infliximab plus methotrexate is superior to methotrexate alonein the treatment of psoriatic arthritis in methotrexatenaivepatients: the RESPOND study // Ann. Rheum. Dis. 2012. Vol.71. 4. P. 541–548.30. Sakkas L.I., Zafiriou E., Bogdanos D.P. Mini Review:New Treatments in Psoriatic Arthritis. Focus on the IL­23/17Axis // Front Pharmacol., 2019; 6;10: p.872. doi:10.3389/fphar.2019.00872.31. Новиков П.И., Моисеев С.В. Эффективность и безопас­ность устекинумаба в лечении псориаза и псориатическогоартрита // Клиническая фармакология и терапия, 2018; 5:с. 91­95. DOI: 10.32756/0869­5490­2018­5­91­95.32. Mease P.J., McInnes I.B., Kirkham B. et al. Secukinumabinhibition of interleukin­17A in patients with psoriatic arthri­tis // N. Engl. J. Med. 2015. Vol. 373. 14. P. 1329–1339.33. Gladman DD, Orbai AM, Klitz U, et al.: Ixekizumab andcomplete resolution of enthesitis and dactylitis: integratedanalysis of two phase 3 randomized trials in psoriatic arthritis// Arthritis Res Ther., 2019; 21(1): 38.34. Мазуров В.И., Трофимов Е.А., Гайдукова И.З. Местоингибитора фосфодиэстеразы 4­го типа в стратегии лече­ния псориатического артрита // Современная ревматоло­гия, 2018; 12 (1): с. 41­46.35. Mease P.J., Gladman D.D., Ogdie A., Josef S. SmolenTreatment to target in psoriatic Arthritis with Apremilast:probability of achieving targets and comprehensive control ofdisease manifestations // Arthritis Care Res (Hoboken), 2020Jan 7. doi: 10.1002/acr.24134. Online ahead of print.36. Singh J.A., Guyatt G., Ogdie A. et al. Special Article: 2018American College of Rheumatology / National PsoriasisFoundation Guideline for the Treatment of Psoriatic Arthritis// Arthritis Rheumatol, 2019; Vol. 71. 1: P. 5–32.37. Gladman D., Rigby W., Azevedo V.F. et al. Tofacitinib forpsoriatic arthritis in patients with an inadequate response toTNF inhibitors // N. Engl. J. Med., 2017;Vol. 377. 16. P.1525–1536.38. Chen M., Dai SM. A novel treatment for psoriatic arthritis:Janus kinase inhibitors // Chin Med J (Engl), 2020 Mar 23.doi: 10.1097/CM9.00000000000007 11 [Epub ahead of print].

SUMMARY

PSORIATIC ARTHRITIS: A MODERN APPROACH

Mammadova R.N., Gasimova F.N.Azerbaijan State Advanced Training Institute for Doctors named after A.Aliyev,

Department of Therapy, Baku, Azerbaijan

Psoriatic arthritis (PsA) is a chronic multifactorial inflammatory disease from the group of spondylitis that oftendevelops in patients with psoriasis and characterized by damage to the musculoskeletal system. The main clinicalmanifestations of PsA are: peripheric arthritis, enthesitis, dactylitis, spondylitis. The diagnosis of PsA is establishedon the basis of the diagnostic criteria of PsA (CASPAR) 2006. Differential diagnosis is carried out with rheumatoidarthritis, ankylosing spondylitis, reactive arthritis, gout, osteoarthritis. PsA therapy is carried out taking into accountthe clinical manifestations and comorbid conditions of patients.Keywords: psoriatic arthritis, spondylitis, dactylitis, enthesitis, CASPAR criteria.

Redaksiyaya daxil olub: 23.01.2020Çapa tövsiyə olunub: 19.02.2020Rəyçi: dosent N.R.İsmayılova

83

Giriş. On ildən çoxdur ki, birincili DOA vəDORA əməliyyatların sayı durmadan artır[1]. Birincili DOA əməliyyatından sonra

müxtəlif sənədləşdirilmiş səbəblərə rəğmən, bun­ların təqribən 8% DORA əməliyyatı ilə nəticələnir,və müxtəlif müəlliflərə görə bu say çox dəyişikdir[1­2]. DOA­dan sonra klinik nəzarət mübahisəlidirvə Amerika Bud­çanaq və Diz Cərrahlar Assosia si ­yasının (AAHKS) hazırkı tövsiyyəsi ilə hər il və yaiki ildə heç bir son tarix verilmədən bu tövsiyyələrəriayət edilməsi şübhə doğurur [3­4]. Ən uzunsənədləşdirilmiş kliniki nəzarət 25 ilə qədərdir, bax­mayaraq ki, bu vaxtdan sonra fəsadlar baş verə bilir[5]. Bu vəziyyətdə təqdim olunan belə bir fəsadlar­dan biri aşağı ətrafların varikoz xəstə li yin inkişafıilə bağlı diz oynağının endoprotezinin kompo­nentlərinin aseptik qeyri­stabilliyidir [6].

Klinik hadisənin təqdimatı. 4 il əvvəl ikitərəflibirincili DOA əməliyyatına məruz qalmış 66 yaşın­dakı bir qadın klinikaya təqdim edildi. Xəstəyə sağdiz oynağının ağrısının artması, yerişində qeyri­sabitlik və üç ay davam edən şişkinlik bildirildi. Buvaxta qədər o tamamilə asimptomatik idi. Əvvəlcəhəkim travmatoloq tərəfindən xarici bir müəssisədəfiziki terapiya ilə müalicə edildi və infeksiyanı istis­na etmək üçün sağ diz oynağının punksiyası icraedilib. Aspiratın histoloji və mikrobioloji müayi ­nəsinin cavabı mənfi çıxdı. Artan ağrı, yerişindəqeyri­sabitlik və narahatlıq səbəbiylə mövcud təd­birlər ilə rahatlıq təmin edilməməsi səbəbindən son­

rakı qiymətləndirmə üçün bizim klinikamızagöndərildi.

İlk ziyarətində xəstənin davamlı olaraq kəskinağrısının artdığını, gəzmək və uzun müddətayaqüstə durmaq qabiliyyətinin pisləşməsi və kon­servativ müalicəsi ilə yaxşılaşmadığı, şişkinlikləəlaqədar sağ diz oynağında ağrıların lokallaşdırıl dı ­ğını bildirdi. Gündəlik fəaliyyətləri ağrıdan sonraməhdudlaşırdı və diz oynağında hiss edilən qeyri­sabitlik səbəbiylə ara­sıra yıxılmasını bildirirdi.Kliniki müayinə zamanı proksimal tibia üzərindəlokal ağrı, yüngül antalgik yeriş və əzələ atrofiyasıaşkar edildi. Sağ diz oynağının 2 proyeksiyada çək­ilmiş rentgenoqrafiyasında osteoxondral cisimlərinölçüsünün və sayının artması, tibial komponentinlizisi və yayılması, qalınlığının azalması, qeyri­sta­billik və aşınması diqqət çəkdi (şək. 1). Xəstəyə sağdiz oynağının revizion artroplastika əməliyyatıməsləhət görüldü və bu barədə ətraflı məlumat­landırıldı. Xəstə razılıq verdikdə zəruri müay­inələrdən keçərək planlı şəkildə cərrahi əməliyyatahazırlandı və alındı.

Xəstə spinal anesteziya altında ortopedik masadayerləşdirildi, sağ aşağı ətrafı antiseptik məhlullarlabol­bol işlənildi və əməliyyat sahəsi steril örtüklər­lə qapandı. Sağ diz oynağının ön səthində köhnəçapıq üzərində boylama kəsik aparıldı, ölçüləri ≈ 22sm. Dəri, dərialtı toxumalar, səthi fassiya kəsilərəkaralandı, medial parapatellar artrotomiya icra edildi.Diz qapağı eversiya vəziyyətinə gətirildi və diz

*e-mail: inarseid@gmail.com

DİZ OYNAĞININ REVİZİON ARTROPLASTİKASI

Seidov İ.İ.*Ә. Әliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu, travmatologiya və ortopediya

kafedrası, Bakı, AzərbaycanÜmumi diz oynağının artroplastika (DOA) əməliyyatlarının sayı hər il durmadan artır. Bu əməliyyatdan sonra kliniki nəzarət qaydalarıüçün tövsiyyələr mübahisəlidir, uzunmüddətli nəzarət üçün ciddi qaydalar yoxdur. Birincili artroplastika əməliyyatından 10­15 ilkeçdikdən sonra aseptik qeyri­stabillik və ya ağrı üçün yenidən icra edilmiş diz oynağının revizion artroplastika (DORA) əməliyyatıtələb edən xəstələrin azlığını müəyyən edən bir neçə hal silsiləsi mövcud olsa da, heç bir nəşr edilən tədqiqat bu xəstələri və ya əməliyy­at zamanı mövcud olan patologiyanı hələ ətraflı təsvir etməmişdir. Birincili əməliyyatdan 4 il sonra inkişaf edən ağrı və qeyri­stabillikşikayətləri ilə müayinəyə müraciət edən bir xəstəni təqdim edirik. Əməliyyatdan əvvəl olan və sonra inkişaf etmiş varikoz xəstəliyinəticəsində protez ətrafında olan sümük toxumalarının qidalanması pozulur və sonra da aseptik qeyri­stabillik ilə nəticələnir. Əməliyyatsonrası dövrdə kliniki nəzarət qaydalarının təkmilləşdirilməsi və artroplastika olan xəstələrdə uzunmüddətli nəzarət edilməsininzəruriliyini vurğulayır.Açar sözlər: diz oynağının zədələnməsi, varikoz xəstəliyi, müştərək zədələnmələr, diz oynağının cərrahiyyəsi, artroplastika, revizionartroplastika.

КЛИНИЧЕСКИЙСЛУЧАЙ

CLINICALCASE

KLİNİKHADİSƏ

Тибб вя Елм Журналы, 2 (20) 2020, 84-89

84

oynağına 90° bükmə hərəkəti verildi. Kənarı oste­ofitlər, menisklərin qalıqları, arxa çarpaz bağın qalıqları rezeksiya edildi. Endoprotezin kompo­nentləri sümük toxumasında minimal zərər verən klassik üsulla xaric edildi. Qamış sümüyünün kanalı oyucular vasitəsi ilə işlənildi və tibial plato üçün istiqamətləndirici yerləşdirildi və oynaq səthi 2 mm lateral və medialdan rezeksiya edildi, əlavə olaraq medialda sümük defekti olduğuna görə 10 mm spacer üçün rezeksiya edildi. Bud sümüyünün kanalı oyucular vasitəsi ilə işlənildi və distal kondilusların rezeksiyası üçün istiqamətləndiricilər vasitəsi ilə 2 mm rezeksiyası icra edildi. Sonra “4X1” istiqamətləndiricisi vasitəsi ilə anterior, pos­terior və “chamfer cuts” kəsikləri aparıldı. Bud sümüyünün “SC BOX” rezeksiyası icra olundu. Test komponentlər yerləşdirildi: Femur 3, Stem 16x150 sm, double taper +4mm, femoral spacer 3/5 posterior, femoral spacer 3/5 posterior, femoral spacer 3/5 distal right, femoral spacer 3/5 distal right, tibial component 2 right, Stem 14x150 sm, tibial spacer medial 2/10 mm, double taper +2 mm, PE­insert size 2­15 mm. Oynağın hərəkətləri və stabilliyi yoxlanıldı. Sonra komponentlər sümük sementi “İmplabond 1G” ­ 40 qr – 2 ədəd vasitəsi ilə implantasiya edildi. Oynağın hərəkət tamlığı yoxlanıldı, kontraktura aradan götürülüb. Hemostaz edildi, drenaj boru yuxarı­yan kontraaperturadan xaric edildi və “Hemovac”­sisteminə qoşuldu. Yara

sanasiya edilərək qat­qat tikildi. Aseptik sarğı qoyuldu, hər iki aşağı ətraf elastik bintlərlə sarıldı. Əməliyyat fəsadsız keçdi.

İmplantlar: Almaniya istehsalı İmplantcast şirkətin ACS­FB SC (semiconstrained) endopro­tezi.

İstifadə olunan komponentlər: Femur 3, Stem 16x150 sm, double taper +4 mm, femoral spacer 3/5 posterior, femoral spacer 3/5 posterior, femoral spacer 3/5 distal right, femoral spacer 3/5 distal right, tibial component 2 right, Stem 14x150 sm, tibial spacer medial 2/10 mm, double taper +2 mm, PE­insert size 2­15 mm.

Sümük sementi “İmplabond 1G” ­ 40 qr (surgi­cal cement with gentamicin) – 2 ədəd.

Əməliyyatdan sonrakı rentgen müayinəsində sağ diz oynağının revizion endoprotezin yer­ləşdirilməsinin kafi olduğu təsdiqləndi (şək. 2). Xəstə əməliyyatdan sonrakı ağırlaşmaları yaşamadı və əməliyyatdan 4 gün sonra xəstəxanadan ambula­tor müalicəyə yazıldı. Sonuncu əməliyyatdan iki həftə sonra klinikada izlənildi. Xəstə ağrısının yaxşı idarə olunduğunu, fizioterapiya və müalicəvi gim­nastika ilə məşğul olduğunu bildirdi. Bu zaman kontrol rentgenoqrafiyada sağ diz oynağının endo­protezinin gözlənilən vəziyyətdə olduğunu , endo­protezin çatışmazlığı və ya aseptik qeyri­stabilliyi sübutu olmadığı təsdiqləndi. Xəstə yeni endopro­tezindən məmnun olduğunu bildirdi.

85

Şək. 1. Sağ diz oynağının 2 proyeksiyada çəkilmiş rentgenoqrafiyasındaosteoxondral cisimlərin ölçüsünün və sayının artması, tibial komponentin

lizisi və yayılması, qalınlığının azalması, qeyri­stabilliyi.

Müzakirə. Son illər ədəbiyyatda DORA əməliy ­ya tı üçün göstəriş aşağıda göstərilən amillər vurğu­lanır, bunlar mexaniki aşınma, aseptik qeyri­stabil­lik, infeksiya, osteoliz, ağrı, sərtlik, nasazlıq, patel­lar ağırlaşma və periprostetik sınıqlardır [7­8].Əməliyyatdan sonra ilk 2 ildə diz oynağınınrevizisiyasının ən çox görülən əlaməti infeksiyadır[9]. Bununla birlikdə, endoprotezin qeyri­stabilliyi,“medial kollaps”, birincili cərrahiyyəyə məruzqalanların yaşının azalması ilə əlaqədar olaraq,reviziyon əməliyyata ehtiyac olanların ən ümumisəbəbidir. 1991­2011­ci illərdə 65 yaşdan cavan

olan xəstələrdə ilkin DOA­nın 30% i həyata keçir­ilmişdir [10]. Bu daha gənc, daha fəal xəstələrdəaseptik osteoliz və nəticədə qeyri­stabillik riskininartmasına səbəb olur [11].

Aşağı ətrafların venalarının varikoz xəstəliyi(AƏVVX) DOA əməliyyatından əvvəl “qızıl stan­dart” müayinələrə daxil olsa da, əməliyyatdan sonradüzgün təsvir edilmir. AƏVVX inkişaf etdikcə,sümük toxumasına birbaşa mənfi təsiri qeyd olunur[6, 13]. Venoz durğunluq olduğu halda sümük toxu­masının qidalanması pozulur, osteoblast­osteoklastbalansı pozulur, sümük toxumasında absorbsiya baş

86

Şək. 2. Sağ diz oynağının revizion artroplastika əməliyyatından sonrakı 2 proyeksiya rentgenoqrafiyası.

verir [14]. Bu proseslər implantasiya edilmiş endo­protezlərin interfeysində ən çox müşahidə olunur[6]. Bu proseslər osteoklastların fəaliyyətinigücləndirir, sümük toxumasının alt təbəqələrinindeqradasiyası və rezorbsiyası baş verir.

Şeyx və digərləri. xarici cismin­implantın sümüktoxumasının səthindəki osseointeqrasiya prossesiniaraşdırmışdır [13]. Xarici cisim reaksiyasının bir­başa nəticəsi olan bu osseointeqrasiya, lazımişərtlər nəzərə alınmaqla implantın səthində sümükböyüməsinə imkan verə bilər. Diş implantlarındatez­tez aşkar edilsə də, bu proses DOA baxımındannadir hallarda qeyd edilmişdir. Bizim klinikihesabatlarımız, eyni xəstənin reaksiyasının eynişəkildə meydana gəldiyini və DORA səbəbolduğunu göstərir. Harkel et al. göstərdiyi tədqiqat­da venoz durğunluq olan halda osteoklastların eyniimkanları ilə sümüyə reabilitasiya edə bilməyəcəyi­ni nümayiş etdirdi [15]. Bununla yanaşı, hidroksia­patitin reabsorbsiyası, həmçinin osteoklastqabiliyyətini 40 qatdan çox artırmaq qabiliyyətinümayiş etdirildi.

İrəliləmiş AƏVVX implantla təmasda olansümük toxumasında osteoklastların bu reak­siyasının dəqiq mexanizmi tam başa düşülməmişdir[6]. Makrofaqlarla implant ətrafı sümük toxumasın­da sitokin profilləri yetkin osteoklastlara oxşadılır[12]. Bununla birlikdə, bu reaksiyaların gedişatı vəirəliləməsini fərqləndirən proseslər məlum deyil[16]. Bu reaksiyanın arxasında dayanan mexanizm­lər tam başa düşülməsə də, uzun dövrlü radiolojitəqib endoprotezin ətrafında baş verən osteogenezivə osteolizisi müəyyən edə bilər. Əlavə tədqiqatlarbu patoloji prosesi daha yaxşı anlamağa köməkedəcəkdir.

AAHKS tövsiyyələrinə əsasən klinik və radiolo­ji nəzarət hər il ilk beş il ərzində, sonra 6­10 il üçüniki ildən bir icra olunmalıdır [3]. Bununla birlikdə,tövsiyyələr həkim qrupuna, xəstə əhalinin sayına,görülən əməliyyatların ümumi sayına və praktikadakliniki göstərişlərə uyğun olaraq universalolmalıdır. De Pablo et al. ümumi bir bud­çanaqartroplastikasına məruz qalan xəstələrin yarısındanazında ardıcıl radioqrafik izləmə olduğunu bildirdi.

Joshi et al. əməliyyatdan sonrakı bir qrupxəstələri müşahidə etdi və bu xəstələrin yenioynaqları ilə bağlı heç bir probleminin olmadığınıqəbul etdi. Bu araşdırma problemi olan və budiaqnoza aparan simptomları müayinə tələb edənxəstələrin olduğunu bildirdi. Bununla birlikdə, bəzixəstələrdə simptomlar ortaya çıxdıqda, periprostetiksümükdə geniş bir zədələnmə ola bilər [10]. Kliniksimptomlardan əvvəl implant çatışmazlığınınrentgenoloji əlamətləri ola bilər [10]. Gündəlik təqibyolu ilə implant çatışmazlığının erkən aşkarlanmasıxəstəyə daha bahalı və əziyyətli bir proses olanmürəkkəb DORA əməliyyatının qarşısını ala bilər.

Yekun. AƏVVX periprostetik sümük toxumasın­da osteoklastik fəaliyyətə töhfə verir, endoprotezinkomponentlərinin aseptik qeyri­stabilliyinə səbəbolur və tez­tez DORA əməliyyatları ilə nəticələnir.Bu xəstənin sadəcə 4 il ərzində inkişaf etmiş aseptikosteoliz və endoprotezin komponentlərinin qeyri­stabilliyinin şiddətlənməsinə qədər klinik olaraqasimptomatik qalması, uzunmüddətli nəzarətin vaci­bliyini vurğulayır. Bu qrup xəstələrdə implant çatış­mazlığının əlamətləri və simptomlarını qiymət lən ­dir mək üçün uzun müddətli nəzarət erkən diaqnozüçün və daha mürəkkəb revizyon əməliyyatlarınınqarşısını almaq üçün vacibdir.

1. Kurtz S, Ong K, Lau E, Mowat F, Halpern M: Projectionsof primary and revision hip and knee arthroplasty in theUnited States from 2005 to 2030. J Bone Joint Surg Am. 2007,89:780­785.2. Niinimaki TT: The reasons for knee arthroplasty revisionsare incomparable in the different arthroplasty registries. Knee.2015, 22:142­144. 10.1016/j.knee.2014.12.0073. Teeny SM, York SC, Mesko JW, Rea RE: Long­term fol­low­up care recommendations after total hip and knee arthro­plasty: results of the American Association of Hip and KneeSurgeons' member survey. J Arthroplasty. 2003, 18:954­962.4. Lovelock TM, Broughton NS: Follow­up after arthroplastyof the hip and knee: are we over­ servicingorunder­caring?.BoneJointJ.2018,100:6­10. 10.1302/0301­

620X.100B1.BJJ­2017­ 0779.R1 5. Patil S, McCauley JC, Pulido P, Colwell CW, Jr: How doknee implants perform past the second decade? Nineteen­ to25­year followup of the Press­fit Condylar design TKA. ClinOrthop Relat Res. 2015, 473:135­140. 10.1007/s11999­014­3792­66. Brodbeck WG, Anderson JM: Giant cell formation andfunction . Curr Opin Hematol. 2009, 16:53­57.10.1097/MOH.0b013e32831ac52e7. Tay KS, Lo NN, Yeo SJ, Chia SL, Tay DK, Chin PL:Revision total knee arthroplasty: causes and outcomes. AnnAcad Med Singapore. 2013, 42:178­183.8. Sharkey PF, Hozack WJ, Rothman RH, Shastri S, JacobySM: Insall Award paper. Why are total knee arthroplasties fai ­

87

ƏDƏBİYYAT – ЛИТЕРАТУРА – REFERENCES

ling today?. Clin Orthop Relat Res. 2002, 7­13. 9. Meding JB, Ritter MA, Davis KE, Farris A: Meetingincreased demand for total knee replacement and follow­up:determining optimal follow­up. Bone Joint J. 2013, 95:1484­1489. 10.1302/0301­620X.95B11.3246710. Bayliss LE, Culliford D, Monk AP, et al.: The effect ofpatient age at intervention on risk of implant revision aftertotal replacement of the hip or knee: a population­based cohortstudy. Lancet. 2017, 389:1424­1430. 10.1016/S0140­6736(17)30059­411. Clohisy JC, Kamath GV, Byrd GD, Steger­May K, WrightRW: Patient compliance with clinical follow­up after totaljoint arthroplasty. J Bone Joint Surg Am. 2008, 90:1848­1854.10.2106/JBJS.G.0085612. Neale SD, Athanasou NA: Cytokine receptor profile ofarthroplasty macrophages, foreign body giant cells and matureosteoclasts. Acta Orthop Scand. 2009, 70:452­458.

10.3109/17453679909000980 13. Sheikh Z, Brooks PJ, Barzilay O, Fine N, Glogauer M:Macrophages, foreign body giant cells and their response toimplantable biomaterials. Materials. 2015, 8:5671­5701.10.3390/ma809526914. Miron RJ, Zohdi H, Fujioka­Kobayashi M, Bosshardt DD:Giant cells around bone biomaterials: osteoclasts or multi­nucleated giant cells?. Acta Biomater. 2016, 46:15­28.15. Harkel B, Schoenmaker T, Picavet DI, Davison NL, deVries TJ, Everts V: The foreign body giant cell cannot resorbbone, but dissolves hydroxyapatite like osteoclasts. PLoSOne. 2015, 10:0139564. 10.1371/journal.pone.013956416. Ahmed GJ, Tatsukawa E, Morishita K, et al.: Regulationand biological significance of formation of osteoclasts andforeign body giant cells in an extraskeletal implantationmodel. Acta Histochem Cytochem. 2016, 49:97­107.10.1267/ahc.16007

РЕЗЮМЕ

РЕВИЗИОННОЕ ЭНДОПРОТЕЗИРОВАНИЕ КОЛЕННОГО СУСТАВА

Сеидов И.И.Азербайджанский Государственный Институт Усовершенствования Врачей им. А.Алиева,

кафедра травматологии и ортопедии, Баку, Азербайджан

Количество операций по артропластике коленного сустава (АКА) увеличивается с каждым годом. Клинические рекомендации по уходу за больными после данной процедуры достаточно противоречивы и не предусмотрены для длительного наблюдения. Хотя в литературе и описано несколько случаев, когда пациенты нуждались в ревизионной артропластике коленного сустава (РАКС) по поводу асептической нестабильности или боли через 10-15 лет после первичной операции, ни одно из опубликованных исследо- ваний не идентифицировало этих пациентов или еще не описало подробно патологию, присутствующую во время операция. В статье представлена пациентка, обратившаяся с жалобами на боль и нестабильность, развившуюся через 4 года после первичной операции. Ещё до до первичной операции, пациентка страдала варикозной болезнью вен нижних конечностей, прогрессирование которой нарушило питание перипротезной костной ткани, что в свою очередь привело к асептической нестабильности. Подчеркивается необходимость усовершенствования алгоритма обследования в послеоперационном периоде и долгосрочного наблюдения пациентов после АКА, чтобы избежать технически сложных и дорогих операций по РАКС.Ключевые слова: травмы коленного сустава, варикозная болезнь, хирургия коленного сустава, артропла­стика коленного сустава, ревизионная артропластика коленного сустава.

SUMMARY

REVISION KNEE ARTHROPLASTY

Seidov I.I.Azerbaijan State Advances Training Institute for Doctors named after A. Aliyev,

Department of Traumatology and Ortopedics, Baku, Azerbaijan

The number of general knee arthroplasty (KA) surgeries is increasing every year. Recommendations for clinical fol­low­up procedures following this procedure are controversial, with no strict guidelines for long­term follow­up. Although there are a few case series of patients requiring revision knee arthroplasty (RKA) surgery for aseptic insta­bility or pain 10­15 years after the first surgery, no published studies have identified these patients or has not yet described in detail the pathology present during the operation. We present a patient with complaints of pain and

88

89

instability that develops 4 years after the initial operation. As a result of pre­ and post­operative varicose disease,the feeding of bone tissues around the prosthesis is disrupted and subsequently results in aseptic instability.Emphasizes the need for improved follow­up procedures in the postoperative period and the long­term follow­up ofpatients with KA.Keywords: knee injuries, varicose disease, joint injuries, knee surgery, knee arthroplasty, revision knee arthroplasty.

Redaksiyaya daxil olub: 18.01.2020Çapa tövsiyə olunub: 17.02.2020Rəyçi: dosent R.M.Səmədzadə

K eçən əsrin sonlarından təklif olunmuş la pa ­ros ko pik xolesistektomiya effektiv əməliyy­at üsulu kimi tezliklə yayılaraq xolesistoliti­

azın müalicəsində seçim müdaxilə üsuluna çevrildi.Lakin, bütün üstünlükləri ilə yanaşı bu əməliyy­

atla bağlı bir sıra səciyyəvi fəsadlar da yarandı ki, laparoskopiyadan sonrakı troakar yeri yırtıqları belə arzuolunmaz fəsadlardandır.

Laparoskopiya əməliyyatdan sonra troakarların qarın boşluğuna salındığı nöqtələrdə yaranmış yırtıqlar əbiyyatda müxtəlif adlarla ifadə olunsa da, əksər məqalələrdə bu fəsad “trokar yeri yırtıqları” adlandırılır.

Laparoskopiyadan sonrakı troakar yeri yırtıq la rın rast ­gəlmə tezliyi 0,14%­lə 20% rasında tərəddüd edir [1].

Əksər hallarda belə yırtıqlar praumblikl sahədə 10 mm­lik troakar yerində yaranır. Laparosko pi ya ­dan sonrakı yırtıqların əməmləgəlmə səbəblərini morbid piylənmə, qarın divarının zəifliyi, qarında ­xi li təzyiqin artması (qəbzlik, meteorizm, öskürək) troakar dəliyinin açıq saxlanılması, yaranın irin­ləməsi və digər amillərlə əlaqələndirirlər [2, 3]. Ədəbiyyatda troakar yerinin boğulmuş yırtıqları haqqında məlumatlar azdır [4].

Təcrübəmizdə rastlaşdığımız troakar yerində boğulmuş Rixter yırtığı hadisəsini təqdim edirik.

Xəstə Z, 79 yaşında 26.05.2018­ci il tarixində klinikaya “Kəskin daşlı xolesistit” diaqnozu ilə qəbul olunmuşdur. Xəstənin söylədiyinə görə səkkiz gün əvvəl qarının epiqstral və sağ qabırğaaltı nahiyyələrində şiddətli ağrılar baş vermiş bununla yanaşı ürəkbulanma, qusma, hərarətin 380C­yə qədər qalxması müşahidə olunmuşdur. Ambulator şəraitdə ultrasəs müayinəsindən keçmiş, öd kisəsində daş aşkarlanmışdır. Daxil olarkən xəstənin ümumi vəziyyəti kafidir. Rəngi avazımış, nəbzi 88, AT –160/90 mm c. süt, qanda leykositoz – 14,68 109/1, Ers –

3 mm/saat, ümumi bilirubin 0,7 mq/dl, ALT – 16,3 U/L,AST – 20,8 U/L, ALP – 105 U/L, protrombin indeksi –102%, HbsAg – neqativ, AntiHCV – neqativ. Təkraraparılmış ultrasəs müayinəsinin nəticəsi “Steatohepatoz,kəskin daşlı xolesistit”. Qısamüddətli əməliyyatönühazırlıqdan sonra, 26.05.2018­ci il tarixində, intubasionnarkoz altında, təcili əməliyyat – laparoskopik xolesistek­tomiya icra edildi. Əməliyyat zamanı böyümüş, bərkkonsistensiyalı, səthi xırda düyünlü, nahamar olanqaraciyər aşkarlandı (qaraciyər sirrozu). Öd kisəsi birqədər böyümüş divarı qalınlaşmış, ətrafında azacıq serozmaye var (kəskin daşlı xolesistit). Əməliyyat çətin, lakinfəsadsız keçdi. Öd kisəsi böyük olduğundan, para­umb­likal, 10 mm­lik trokar yerində, aponevroz dəliyitəxminən 2­3 sm kranial istiqamətdə genəldilməklə xaricedildi. Aponevroz yarığı 3 ədəd ikiqat polipropilen saplatikildi. Əməliyyatdan sonrakı dövrü xəstə rahat keçirdi.Qarın boşluğuna qoyulan drenaj boru əməliyyatın ertəsigünü xaric edildi və 28.05.2018­ci il tarixində xəstə kafivəziyyətdə evə yazıldı. Əməliyyatdan 7 gün sonra xəstəqarındakı tutmaşəkilli ağrılar, köpmə, ürəkbulanmaşikayətləri ilə yenidən klinikaya müraciət etdi. Daxilolarkən xəstənin ümumi vəziyyəti orta ağırlıqdadır. Diliqurutəhər, ərplidir. Qarnı bir qədər köpmüş, elastikigərgindir. Troakar yerlərindəki yaralarda patoloji dəyişik­lik qeyd edilmir. Paraumblikal yaradaki, sarğı azacıqseroz ifrazatla bulanmışdır. Perkussiyada timpanit qeydedilir. Qarın boşluğunun rentgenoloji müayinəsindəbağırsaq keçməzliyi əlamətləri – Kloyber kasacıqları,nazik bağırsaq ilgəklərinin pnevmatizasiyası aşkarlandı.Bağırsaq keçməzliyinin səbəbini araşdırmaq məqsədiləxəstəyə qarın boşluğunun kontrastlı kompüter tomo­qrafiysı icra edildi. Bu müayinədə paraumblikal troakaryrası yerində nazik bağırsaq ilgəyinin bir divarınınaponevroz qatındakı defektdən dəri altına çıxması vəRixter yırtığı şəklində boğulması qeyd edildi (şək. 1 və 2).

LAPAROSKOPİK XOLESİSTEKTOMİYADAN SONRAKI PARAUMBLİKALTROAKAR YERİNDƏ BOĞULMUŞ RİXTER YIRTIĞI TƏSADÜFİ

Sarıyeva K.H.*Azərbaycan Tibb Universiteti, 2­ci cərrahi xəstəliklər kafedrası, Bakı, Azərbaycan

Təqdim edilmiş klinik müşahidə öddaşı xəstəliyinin cərrahi müalicəsində geniş tədbiq olunan minimal invaziv üsul –laparoskopik xolesistektomiyanın əməliyyatdan sonra rast gəlinən fəsadlardan olan troakar yeri yırtıqlarının profilaktikası,diaqnostikası və müalicəsi baxımından praktik əhəmiyyət kəsb edir. Troakar yeri yırtıqlarının yaranmasında bir sıra amillərləyanaşı, alətlərin qarın boşluğuna salındığı yaranın böyük ölçüdə olması, əməliyyatın yekununda aponevroz dəliklərinin açıqsaxlanılması və ya kip tikilməməsi də mühüm rol oynayır. Kompyuter tomoqrafiyası troakar yeri yırtıqlarının diaqnostikasınahəlledici müayinə üsulu kimi qiymətləndirilir.Açar sözlər: laparoskopik xolesistektomiya, Rixter yırtığı, hernioplastika.

*e-mail: mirvari_86@mail.ru

Тибб вя Елм Журналы, 2 (20) 2020, 90-93

90

Bu diaqnozla xəstə 05.06.2018­ci il tarixindətəcili əməliyyata götürüldü. İntubasion narkoz altın­da göbəküstü nahiyyədəki dəri yarasının tikişlərisöküldükdə yaraya az miqdarda iysiz seroz maye

axını qeyd edildi. Yaranın dibində tünd çəhrayırəngli nazik bağırsaq ilgəyi aşkarlandı. Bəlli olduki, bağırsaq ilgəyinin divarı aponevroz qatınaqoyulmuş iki tikiş arasındakı, diametri təxminən 1,5sm olan dəlikdən, bayıra çıxıb və boğulub. Budəlikdən yuxarı və aşağı yerləşən iki polipropilentikişlər kəsilib götürülməklə yara bir qədərgenişləndirildi (şək. 3).

Boğulmuş bağırsaq ilgəyinin rənginin bərpaolun ması, onun səthində xarakter parıltılının sax ­lan ması, peristaltika hərəkətlərinin olduğunu nəzərəalaraq, aponevroz yarasını bir qədər geniş lən dir ­mək lə, bağırsaq qarın boşluğuna salındı. Aponevrozyarasının bir qədər genişləndirildiyini, onun kənar ­la rının qoyulmuş tikişlərlə zədələndiyini, butəbəqənin nazik olduğunu nəzərə alaraq, gələcəkdəyırtığın residivinin profilaktikası məqsədilə herni­aalloplastika edilməsi qərara alındı. Yırtıq qapısının5×6 sm ölçülü polipropilen torla “inline” şəklindəplastikası aparıldı. Xəstədə qaraciyər sirrozu oldu ­ğu nu nəzərə alaraq aponevroz yarasının kənarlarıtorlu təbəqə üzərindən propilen saplarla kip şəkildətikildi.

Əməliyyatdan sonrakı gediş fəsadsız oldu.Bağırsaq keçməməzliyi əlamətləri çox da qabarıqolmadığından tezliklə ləğv olundu. Əməliyyatdan 2gün sonra xəstə evə yazıldı. Bu əməliyyatdan bir ilsonra xəstəyə baxış keçirildi. Xəstə şikayətsizdir.Yırtığın residivi qeyd edilmir.

Müzakirə. Keçən əsrin 90­cı illərində klinikayadaxil edilmiş laparoskopik xolesistektomiyatədricən açıq xolesistektomiyanı əvəzləyərək xole­sistolitiazın müalicəsində “qızıl standart” a çevrildi.Yeni, minimal invaziv üsul geniş şəkildə istifadə

Şək. 1. Qarın boşluğunun kontrastlı kompütertomoqrafiysı: bağırsaq keçməzliyi əlamətləri –nazik bağırsaq ilgəklərinin pnevmatizasiyası.

Şək. 3. Nazik bağırsaq ilgəyinin boğulmuş divarı.

Şək. 2. Qarın boşluğunun kontrastlı kompütertomoqrafiysı: bağırsaq keçməzliyi əlamətləri –

nazik bağırsaq ilgəyinin bir divarınınaponevroz qatındakı defektdən dəri altına çıx­

ması və Rixter yırtığı şəklində boğulması.

91

olunduqca, onun da, yırtıqlar kimi, fəsadları yrandı.Ədəbiyyatda “troakar yeri yırtıqları” kimiadlandırılmış bu fəsadın rastgəlmə tezliyinə dairmüxtəlif statistik rəqəmlər göstərilsədə, əslindəonun real rastgəlmə tezliyi daha çox ola bilər. Beləxəstələrin bir qismində yırtıqlar simptomsuz keçirvə ya onlar ilkin cərraha mürciət etmirlər. Troakaryeri yırtıqlarının təxminən 90%­dən çox hallarda 10mm və daha böyük ölçülü trokar yerində, əsasən dəparaumblikal sahədə rast gəlinir [2].

Təqdim olunan klinik müşahidə, fikrimizcə ikiməqamla maraqlı görünür. Birincisi, xəstədəəməliyyatdan əvvəlki müayinələrdə aşkarlanmayanqaraciyər sirrozunun mövcudluğu. Xəstənin anam­nezində sirrozun etioloji amilləri qeyd edilməyib.O, hepatit virusları daşıyıcısı deyil və alkahol qəbuletmir. Əməliyyatönü iki dəfə aparılmış ultrasəsmüayinəsində qaraciyərdəki dəyişikliklər steato­hepatoz kimi dəyərləndirilmiş, qaraciyərinbiokimyəvi göstəricilərində xüsusi dəyişiklik qeydedilmişdir. Kriptogen sirroz kimi dəyərləndirilənqaraciyər xəstəliyi pasiyentdə gizli keçmişdir.

İkinci məqam isə yırtığın başvermə səbəbidir.Biz, laparoskopik xolesistektomiya əməliyyatındaöd kisəsini, adətən, paraumblikal troakardəliyindən, lazım olduqda, onu kranial istiqamətdəgenişləndirməklə xaric edirik. Yekunda aponevrozyarası kip şəkildə ikiqat polipropilen sapla 6­8düyünlü tikişlə qapanır.

Təqdim olunan xəstədə bağırsaq divarıaponevroz yarasının iki tikişi arasındakı təxminən1,5 sm­lik dəlikdən xaricə çıxaraq boğulmuşdur.Görünür, birinci əməliyyatda apanevroz qatınaqoyulmuş tikişlərdən biri açılmış və ya tikişlər aralıqoyulmuşdur.

Xəstədən sorğu apardıqda aydın oldu, ki, birinciəməliyyatdan sonrakı ilk günlərdə, onda kəskinöskrək tutmaları olmuş, meteorizm qeyd edilmişdir.Ola bilsin ki, bu iki amil qarın daxili təzyiqi

artıraraq yırtığın yaranmasına səbəb olmuşdur.Onu da qeyd edək ki, ədəbiyyatda, xüsusən

keçmiş dövrlərin mənbələrində, rast gəldiyimiz klinik müşahidə yırtıq kimi yox, eventerasiya kimi dəyərləndirilir. Laparoskopik cərrahiyyə əməliyyat­la bağlı yırtıqlarla həsr olunmuş ədəbiyyat mən­bələrinin yalnız birində də fəsadın klassifikasiyası­na rast gəldik [5]. Bu növ yırtıqların təsnifatında troakar yeri yırtıqlarının 3 növü ayırd edilir. Birinci növ erkən yırtıqlar periton qatı və aponevroz təbəqələrinin defektindən yaranır (bizim müşahidəmizki kimi).

İkinci növ – gec dövrdə yaranan yırtıqlar. Bunlar birinci müdaxilədən bir neçə ayla bir neçə il arasın­da törənir və klassik yırtığ şəklində olur.

Üçüncü növ yırtıqlar zamanı troakar yerində qarın divarının bütün qatları açılır və qarın boşluğu üzvləri (bağırsaq, böyük piylik) xaricə çıxır.

Əlbəttə ki, bu klassifikasiya mübahisəli cəhətlərdən kənar deyildir. Lakin, o troakar dəliyi yırtıqlarının diaqnozunun qoyuluşunda istifadə oluna bilər.

Troakar yerinin Rixter yırtıqları əksər hallarda erkən yırtıqlar şəklində olur. Kompyuter tamaqrafiyasından istifadə etməklə bu növ yırtıqların dəqiq diaqnozunu qoyub, geniş laparo­tomiya aparmadan troakar yerindəki kiçik kəsiklə onu ləğv etmək olar. Bizim təqdim etdiyimiz klinik müşahidə buna bir misaldır.

Laparoskopiya əməliyyatdan sonrakı troakar yeri yırtıqlarının yaranmasının bir neçə risk amili ayırd edilmişdir [5]. Bura troakarların konstruk­siyasından tutmuş əməliyyat texnikası və pasiyentin özü ilə bağlı səbəblər aid edilir.

Lakin ümumi fikir belədir ki, 10 mm­lik və bun­dan böyük defektlər səhih şəkildə, sorulmayan sapla kip tikilməli, aponevroz defekti çox böyük, fasial təbəqənin özü nazik olarsa onda preventiv alloplastika üsulundan istifadə edilməlidir.

1. Chatzimavroundis G., Parazoiis B., Galanis I. et al. TrocarSite hernia following laparoscopic cholecystectomy: a 10­yearSingle center experience // Hernia, 2017, vol. 21, p 925­9322. Buntiq D.M. Port­Site Hernia following laparoscopic chole­cystectomy // JSLS, 2010, 14(4): 490­4973. Boldo E., Perez de Lucia G., Aracil J.P et al. Trocar Site her­nia after laparoscopic hernia repair // Surg Endosc.

2007;21(5):798 – 8004. Капиштарь A.B. “Ущемленная грыжа Рихтера параумб­ликального троакарного доступа после видеолапароско­пической холецистэктомии // Ukrainan Journal of surgery2012 3(18) Pp. 41­43.5. Tonouchi H., Ohmori Y., Kobayashi M., Kusunoki M. Tro ­car site hernia // Arch. Surg. 2004;139 (11):1248–1256.

92

ƏDƏBİYYAT – ЛИТЕРАТУРА – REFERENCES

РЕЗЮМЕ

УЩЕМЛЕННАЯ ГРЫЖА РИХТЕРА НА МЕСТЕ ПАРАУМБЛИКАЛЬНОГОТРОАКАРА ПОСЛЕ ЛАПАРОСКОПИЧЕСКОЙ ХОЛЕЦИСТЭКТОМИИ

Сарыева К.Г.Азербайджанский Медицинский Университет, кафедра хирургических болезней 2, Баку, Азербайджан

Данное клиническое наблюдение имеет практическое значение в постановке диагноза, в профилактике и лечении грыж на месте троакарных отверстий, после лапароскопической холецистэктомии. В образовании грыж на месте троакарных отверстий, наряду с другими факторами, большую роль играют размеры троа­карных отверстий, не плотное зашивание апоневроза. Компьютерная томография играет решающую роль в диагностике грыж на месте троакарных отверстий.Ключевые слова: лапароскопическая холецистэктомия, грыжа Рихтера, герниопластика.

SUMMARY

STRANGULATED RICHTER’S HERNIA ON THE SPOT PARAUMBLICALTROCAR AFTER LAPAROSCOPIC CHOLECYSTECTOMY

Sariyeva K.H.Azerbaijan Medical University, Department of surgical diseases 2, Baku, Azerbaijan

This clinical observation is interesting and has practical signifiance in prevention, diagnosis and treatment of her­nias at the site of trocar holes, after laparoscopic cholecystectomy. In the formation of hernias at the site of trocar holes, along with other factors, the most important role is played by the sire of the holes and not tight or not sutur­ing the aponevrosis. Computed tomography plays a crucial role in the diagnosis of trocar hole hernias. Keywords: laparoscopic cholecystectomy, strangulated Richter’s hernia, hernioplasty.

Redaksiyaya daxil olub: 09.04.2020Çapa tövsiyə olunub: 28.04.2020Rəyçi: prof. S.A.Әliyev

93

A zərbaycanın sə hiy yə si nə ağır itki üz vermişdir.Azər bay can Respublikasının əmək dar elm xadi­mi, tibb elmləri doktoru, professor Nürəddin

Bahadur oğlu Hüm bə tov 2020­ci il aprelin 24­dəömrünün 87­ci ilində vəfat edib.

Nürəddin Bahadur oğlu Hüm bətov 2 fevral 1933­cü ildə Gəncə şəhərində anadan olub. AzərbaycanDövlət Tibb Universitetini bitirdikdən son ra 1957­1960­cı illərdə iş fəaliy yə tini sahə həkimi kimi baş la ­mış dır. 1960­cı ildə Sə hiy yə Na zir liyinin təşəbbüsüilə Ə.Əli yev adına Azərbay can Dövlət HəkimləriTəkmil ləş dirmə İnstitutunun aspirantu ra sı na daxilolub. 1964­cü il də Terapiya kafedrasının do sen ti,1977­ci ildə professoru, 1979­2011 illərdə isə kafedramüdiri vəzifəsində çalışmışdır. ProfessorN.B.Hümbətov 1964­cü ildə namizədlik disser­

tasiyasını, 1975­ci ildə isə Saratov şəhərində doktor­luq dissertasiyasını müdafiə etmişdir.

1991­ci ildə professor N.B.Hümbətov AzərbaycanRespublikasının əməkdar elm xadimi fəxri adına layiqgörülmüşdür. Professor N.B.Hümbətovun təşəbbüsü iləRespublikada 3 Beynəlxalq simpozium keçirilmişdir(1991, 1997, 1998). Nurəddin Hümbətov dəfələrlə MDBvə xarici ölkələrdə keçirilən qurultay, konqres və kon­franslarda elmi məruzələrlə çıxış etmiş, əldə etdiyi yeni­likləri müvəffəqiyyətlə səhiyyə praktikasına tətbiqetmişdir. Uzun illər Respublika Kardioloqlar CəmiyyətiRəyasət Heyətinin üzvü olmuşdur.

Professor N.B. Hümbətov Azərbaycan Kardiologiyaİnstitutunun ilk direktoru və əsasını qoyanlardan biriolmuşdur. Onun rəhbərliyi altında əsasən xroniki qeyri­infeksion xəstəliklərin (ürəyin işemik xəstəliyi, arterial

Тибб вя Елм Журналы, 2 (20) 2020, 94-95

94

ИСТОРИЧЕСКАЯСТРАНИЦА

HISTORICALPAGE

TARİXİSƏHİFƏ

NÜRƏDDİN BAHADUR OĞLU HÜMBƏTOV

NEKROLOQ

hipertenziya, şəkərli diabet, tənəffüs sistemi xəstəlik­lərin və s.) yayılması, müalicəsi və profilaktikası üzrəgeniş tədqiqat işləri aparılmışdır. Bunlar BeynəlxalqƏməkdaşlıq proqramı üzrə aparılan tədqiqatların birhissəsini təşkil etmişdir.

Professor N.B.Hümbə to vun tibbi kadrların ixtisaslaş­ması və təkmilləşməsində, səmərəli elmi­tədqiqatişlərinin aparılmasında böyük xidmətləri olmuşdur. O,27 namizədlik dissertasiyasının elmi rəhbəri, 4 doktor­luq dissertasiyasının elmi məsləhətçisi olmuşdur. 200­dən çox elmi əsərin, 1 ixtira, 3 monoqrafiya, 27 metodik

tövsiyə və 24 səmərələşdirici təkliflərin müəllifidir. Professor N.B.Hümbətovun layiqli övladları səhiyyə

sahəsində çalışırlar. Aynişan Nurəddin qızı HümbətovaAzərbaycan Dövlət Tibb Universitetini bitirmiş və tibbelmləri üzrə fəlsəfə doktorudur. Fəxri Nurəddin oğluHümbətov Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetini bitir­mişdir, əczaçıdır.

Tanınmış alim, savadlı həkim, bacarıqlı təşkilatçıprofessor Nurəddin Bahadur oğlu Hümbətovun xatirəsionu tanıyanların qəlbində daim yaşayacaq.

Allah rəhmət eləsin!

95

Ә.Әliyev adına Azərbaycan Dövlət Həkimləri Təkmilləşdirməİnstitutunun rektoru, t.e.d., professor Qasımov N.A.

tədris işləri üzrə prorektor, dosent Eyvazov T.H.elmi işlər üzrə prorektor, dosent Meybəliyev M.T.

terapiya kafedrasının müdiri, t.e.d. Mirzəzadə V.A.

Мцяллифлярин нязяриня!

“Тибб вя елм” Я.Ялийев адына елми-практик журнала тиббин бцтцн бюлмяляри барядя ориэинал

материаллар гябул олунур. Мягаляляр яввялляр щеч бир няшрлярдя дяръ едилмямяли вя онлара

тягдим олунмамалыдыр (истисна щаллар редаксийа щейяти тяряфиндян мцзакиря олунур).

Мягаляляр редаксийа щейяти тяряфиндян мцсбят ряй алдыьы щалда 1-6 ай ярзиндя дяръ олунур.

Мягаляляр азярбайъан, рус вя инэилис дилляриндя гябул едилир, азярбайъан дилиндя йазылан

мягаляляря цстцнлцк верилир. Мягаля иш йериня йетирилмиш мцяссисядян рясми мяктубла мцшаийят

олунмалыдыр. Мягаляйя имзаланмыш вя мющцрлянмиш рящбяр ряйи ялавя едилмялидир. Щяр бир

мягаля Миърософт Wорлд форматында ики нцсхядя чап олунмуш вя ЪД вариантларында тягдим

олунмалыдыр (редаксийа щейятинин ряйиндян асылы олмайараг тягдим едилмиш материаллар эери

гайтарылмыр). Бцтцн диллярдя Тимес Неw Роман шрифтиндян истифадя едилмялидир. Мягаля А4

юлчцлц каьызда чап олунур, шрифтин юлчцсц 14пт, сятирарасы мясафя 1,5 интервал олмалыдыр. Орижинал

мягалялярин щяъми шякил, ъядвял вя ядябиййат сийащысы иля бирликдя 8 сящифядян, ядябиййат

иъмаллары вя мцщазирялярин щяъми ися 12 сящифядян артыг олмамалыдыр. Щяр бир мягаля ашаьыдакы

бюлмялярдян ибарят олмалыдыр:

- эириш вя йа мцгяддимя;

- материал вя тядгигат методлары;

- тядгигатын нятиъяляри вя мцзакиря;

- истифадя едилмиш ядябиййат сийащысы;

- хцлася вя ачар сюзляр (азярбайъан, рус вя инэилис дилиндя).

Ядябиййат сийащысы Ванкувер системиня ясасян ялифба сырасы иля верилир (яввялъя азярбайъан,

сонра рус, инэилис вя диэяр дилляр).

Редаксийа эюндярилян материаллары ихтисар етмяк вя дцзялишляр апармаг щцгугуна маликдир

вя чап едилмиш материаллара эюря мясулиййят дашымыр.

96

Ынформатион фор аутщорс!

“The Medicine and science” scientific-practical journal named by A.Aliyev publishes ori -

ginal articles in all sections of medicine. The articles must not been published or presented

for publication in other editions (except the cases of Editorial board's decision). After

Editorial Staff's approve articles will be published during 1-6 months. The article must be

written in Azerbaijani, Russian анд English languages, advantage will have an article on

Azerbaijani language.

The official covering letter of Institution and teacher's stamped and signed comment must

be applied to the manuscript. The articles must be presented in Microsoft Word format in

duplicate printed versions and on CD (not depending on Editorial board's decision the man-

uscript is not sending back). For the articles in алл languageс must be used Times New Roman

and be printed on A4 format, symbols size 14pt, line-to-line spacing 1.5. The amount of the

original article including illustrations, tables and references must not be more than 8 pages,

literatures reviews and lectures - 12 pages.

The articles must consist of the next sections:

- introduction

- investigation's material and methods

- results and discussions

- list of references

- abstract and key words (in Azerbaijani, Russian and English languages)

The references must be presented in alphabetical list according to the Vancouver's system

(first Azerbaijani, then Russian, English and other languages).

Editorial board has the rights to cancel or edit the presented articles and is not respon sible

for published information.

97

К сведению авторов!

В “Медицина и наука” научно-практический журнал имени А.Алиева принимаются

оригинальные материалы по всем разделам медицины. Статьи не должны быть

опубликованы или предоставлены для публикации в другие издания (за исключением

рассмотрения редакционной коллегией). После одобрения редакционной коллегией,

статьи будут опубликованы в течение 1-6 месяцев. Статьи принимаются на

азербайджанском, русском и английском языках, преимущество будут иметь статьи на

азербайджанском языке.

Рукопись сопровождается официальным письмом учреждения, в котором

выполнена работа. К статье должен быть приложен отзыв руководителя с подписью и

печатью. Каждая статья должна быть представлена в формате Microsoft Word в двух

печатных вариантах и на CD (вне зависимости от решения редакционной коллегии,

предоставленные материалы не возвращаются). При оформлении статьи на всех

языках должен быть использован шрифт Times New Roman. Статьи печатаются на

бумаге формата А4 с размером символов 14pt и междустрочным интервалом 1,5.

Объем оригинальных статей, включая рисунки, таблицы и список литературы, должен

составлять не более 8 страниц, обзоров литературы и лекций - 12 страниц. Каждая

статья должна состоять из следующих разделов:

- введения или предисловия;

- материалов и методов исследования;

- результатов исследования и обсуждения;

- списка использованной литературы;

- резюме и ключевых слов (на азербайджанском, русском и английском языках).

Список литературы должен быть представлен по алфавитному списку согласно

Ванкуверской системе (сначала азербайджанском, затем русском, английском и др.

языках).

Редакция оставляет за собой право аннулировать или редактировать

представленные статьи и не несет ответственности за опубликованную информацию.

98

99

МЦНДЯРИЪАТ

Ядябиййат иъмалы

Calalov M.R. Teletəbabət: təkamülü, tətbiq sahələri və perspektivləri

Babayeva G.H., Mahmudov U.R., Əsədova G.V.,Musayev C.S., Kərimova К.М., Quliyev F.V.,Məmmədov E.E., Babayev Z.М. Bağırsağın ilti­habi xəstəliklərində laborator, endoskopik vəmorfoloji diaqnostikanın mürəkkəbliyi

Орижинал мягаляляр

Kərimov S.H., Mirzəyev A.H. Dəri səthiningöbələk xəstəlikləri strukturunun regionalsəviyyədə xüsusiyyətləri

Babayev C.Ə. Proqram hemodializdə xronikiböyrək xəstəliyi və ikincili tip şəkərli diabet olanxəstələrdə hemoqram göstəricilərin və stoma­toloji indekslərin rolu

Rzaquliyeva L.M., Əkbərbəyova S.Ə. Hamiləlikvə urolitiaz

Əliyev S.Z. Sİalozu və xroniki böyrək xəstəliyiolan xəstələrdə ağız suyunun fiziki­kimyəvixüsusiyyətlərinin tədqiqinin nəticələri

Nəcəfova V.Ə., Məmmədova R.Y. 6­23 aylıq də ­mir defisitli anemiyası olan uşaqlarda qidalanmanın xüsusiyyətləri

Vəliyeva. S.T, Hacıyeva N.А. Azərbaycanda 5yaşa qədər uşaqların cinsdən asılı olaraq qidalan ­ma statusunun qiymətləndirilməsi

Qurbanova G.M. Qıcolması olan yenidoğul­muşlarda somatik pozuntular

Quliyeva Z.M., Rüstəmova L.İ. Erkən yaşlıuşaqlarda bakterial və virus etiologiyalı kəskinbağırsaq infeksiyaları zamanı bağırsağın yerliimmunitet göstəricilərinin dəyişilməsi

ЪОНТЕНТС

Лiterature reviews

Jalalov M.R. Telemedicine: a history of develop­ment, areas of implementation, future

Babayeva G.H., Mahmudov U.R., Asadova G.V.,Musayev J.S., Kerimova К.М., Quliyev F.V.,Mamedov E.E., Babayev Z.М. Complications oflaboratory, endoscopic and morphological diag­nostics of inflammatory bowel diseases

Ориэинал артиълес

Karimov S.H., Mirzayev A.H. Features of struc­ture of surface fucgal skin diseases at the regio ­nal level

Babayev J.A. The role of dental indexes andhemoqramma indicators among the patients withterminal stage chronic renal and second diabetestype 2 on programm hemodyalis

Rzaquliyeva L.M., Akperbekova S.A. Pregnancyand urolithiasis

Aliyev S.Z. The results of studies of the physico­chemical properties of oral fluid in patients withsialosis and chronic kidney disease

Najafova V.A., Mamedova R.Y. Features ofnutrition of children with iron deficiency anemia at the age of 6­23 months

Valiyeva S.T., Hajiyeva N.A. Gender­basedassessment of the nutritional statusof children under the age of 5 in Azerbaijan

Gurbanova G.M. Somatic disorders on newbornswith seizures

Kuliyeva Z.M., Rustamova L.I. Changes of localimmunity rates in children of early age in acuteintestinal infections of bacterial and viral origins

8

14

28

34

39

44

49

54

60

65

100

Məmmədov V.Z. Septoplastika əməliyyatının səskeyfiyyətinə təsirinin obyektiv göstəriciləri

Praktik həkimə kömək

Məmmədova R.N., Qasımova F.N. Psoriatikartritə müasir yanaşma

Klinik hadisə

Seidov İ.İ. Diz oynağının revizion artroplastikası

Sarıyeva K.H. Laparoskopik xolesistektomi ya ­dan sonrakı paraumblikal troakar yerində boğul­muş Rixter yırtığı təsadüfi

Tarixi səhifə

Nekroloq. Nürəddin Bahadur oğlu Hümbətov

Мцяллифлярин нязяриня!

Mammadov V.Z. Objective indicators of the effect of septoplasty on voice quality

Help to the practical doctor

Mammadova R.N., Gasimova F.N. Psoriatic arthritis: a modern approach

Clinical case

Seidov I.I. Revision knee arthroplasty

Sariyeva K.H. Strangulated Richter’s hernia on the spot paraumblical trocar after laparoscopic cholecystectomy

Historical page

Necrology. Nuraddin Bakhadur oglu Humbatov

Ынформатион фор аутщорс!

69

76

84

90

94

96

101

Бакы - РедНЛине - 2020, 101 сящ Чапа имзаланмышдыр: 29.06.2020

Формат 60х84 1/8Тираж: 200

Цнван: Бакы, Мятбуат проспекти 529-ъу мящялля