MaltaGeografika.com

1565

DUN KARM

TIFKIRA

T A' L-ASSEDJU L-KBIR

U

TAR-REBHA TAT-VIII TA' SETTEMBRU

Erba' kelmiel liII·Maliin r.har id-9 ta' Setlembru, 1927meghudin, wara stedina tal-Kurnitat tal-Pesti ghal dinis-sena, quddiem il Monument tal-Pjazza msernmlja glialdik ir-Rebha, fejn kienu jisimghu Mons. Dom. MawruCaruana O. S. B., Arc'Isqo], Isqof ta' Malta, il-PrirnMinh-Iru Sir Gerald Strickland, Ministri u Rappre-

sentanti tal-Poplu, u l-Poplu.

19"27

E.HPIIW PReSS - VALLETTA

MaltaGeografika.com

Ecccllenza, Ministri, Maltin,

Ku ll nazzjon, sewwa kbira sewwa zghira, li bil-ghaqal,bil-hila u, bil-hidma taghha waslet biex qalghet l-isem ta'nazzjon Civili, ghauda fl-istcrja taghha granet aktar sbiehminn ohrajn ; granet li fihom deher aktar imfis er sewwa,aktar miftuh, il-karattru taghha qawwi u habrieki : u ghal-daqshekk huwa dmir ta' kull nazzjon civili li trid izzommclan it-titlu ta' gieh, li tfakkar lill-uliedha tal-lurn dawkil-granet kbar ta' l-imghoddi li fihom kibret qudc1iem il-ghajnejn tad-dinja ; i-ewwel-nett, bhala rahan ta' gratitudinilejn dawk li bil-ghaqal taghhom, bil-hila taghhom bis-sak-rificci taghhom qalghulha dak l-isern abili, inbaghad bhalataghlirn l ill-generazzjoni prezenti, biex tnissel fihom il-ghiraglial ghamil ta' gieh, ghamil qawwi, ghamil ta' Iejda Iilhom ujekk jista' j kun lill-umanita kollha.

Malta Ii tista' tiftaliar b'civilta bil-bosta qadirna u bil-bosta sabiha, Malta ghandha tlieta minn dawn il-granet,miktubin b'ittri tad-dawl fil-grajja taghha, Ii j iddu qishomkwiekeb fis-sema ta' l-Istorja : tliet liabtiet u tliet grajjietli, glialkernrn irnbeghdin b'rnijiet ta' snin wanda minn l-ohra,huma marbutin flirnkien h'rabta mohbija, rabta tas-saliha,rabta qacldisa: tliet grajjiet li walida wara l-ohra jikbru fit-tjieba, fil-grniel u fil-Iehma bi crescendo li jsahhar.

Lsewwel wanda il-Konversjoni taghha ghar-Religjonnisranija, Ii fiha l-Karattru malti, bil-bo ta religjuz u bil-bosta ghaqli, jaqta' bhal abjad fuq l-iswed fi-ambjent paganIi bih Malta, dik-il-liabta, benet imdawra. It-tieni, l-Assecljul-Kbir u spicca bir-Rehna tat-VIII ta' ettembru, 1565; fejnil-Karattru rel igjuz malti, ingliaqad nin ma' l-imhabba tal-pajjiz u ta ezernpi ta' eroizmu uta' patrijottizmu li jghaggeb.It-tielet, .. il-Qawrna tal-Maltin kontra l-Franciai fit-2 ta'Settembru, 1798, meta l-Karattru malti, clejjem religjuz, gamsielieb -rna' l-imhabba ghajjura tal-patria, inghaqad mal-nraraxe\\"qana tal-liberta, n Malta, wehida, minn rajha,b'hilitha hi s, qamet bhala nazzjon, qabc1et l-armi u, b'kuraggli jixbah il-genn, sfat hielsa mill-ja ar tal-Liberta Franciza,

MaltaGeografika.com

4-

Izda d-data li l-Ium tidd i i)'Iel'u'ia barrauija qucldiemil-ghajnejn La' kull Malti hi it-vnr La' tlettel11 bru, l5()5,F'dik il-gurnata Malta libset libsa tn glorja Ii ma tin ternmqatt : glorja Ii ma nafx jekk gliand hiex sehbitha fl-istorjatal-gnus. Ghalhekk Mr lt a, il-patria taghna, ck ejkna fid-dawra La' xtutha, imma kbira fis- iwi taghha, stednitna l-Ium,sabiex kif jixraq Iilha u Iilna naglun Iu tifk ira sollenni ta'dik il-gurnata tal-glorja tagliha : u qieghdu tgliax xaqni 1-.hrara Ii biha alma, gltas-sejlia ta' l-omm, ingbarna hawn-hekk biex inharsu dik il-gurnata, u biex mi l l-ezenipi ta'misserijietna nitghalmu .nnollhll dak kollu li hu k hir, Ii husabin, Ii hu xieraq lic-Civilta ta' gemma; 11 nistrnerru, !1(1-

bogliclu bhala semm qattiel dak kollu Ii jgliajjeb, li jtabba',Ii jkasbar l-isem taghna uta' Pajjizua.

Ingbarna hawn, fdin il-Pjazza : ghaliex din il-wesghaimqieghda fil-qalba tal-Belt, imhuddua, biex inghid hekk,minn zewg dirghajn tat-tempju sabin ta' San Gwann, fejuil-barrani, mghaggeb u hieme d, jinzel jara, rieqed f'nghasahelwa, lill-qalbieni La Valette, ma' bosta Kavaljeri ohra,kienet clan l-alihar imsemmija wisq tajjeb ghal .lin il-gurnatali l-lUI11 irridu nfakkru, u mzejna b'monurnent sabih, xogholta' wiehed minn hutna Ii qieghed ikattar gewwa Rurna, uminn Ruma fid-dinja kollha, il-gien tan-Nazzjou ta ghnu.

X'ifisser clak il-momuuent qalulkorn b'k clma La' iughal-lem u b'qalb ta' Matti, 1-On01'e\'01i Prof. CW:K:IJieri fiI-lOta' Mejju Ii ghadda, meta clan il-brouz inkix ef ; u min jif-takar kif hu fisser fix-xbieha tan-nofs il-Qawwa jal-poplumalti, u fix-xbihiet La' ma' genbu ir-Religjon u c-Civilta liclejjem kienu z-zewg dirghaju tal-poplu malti, j intebali illil-laqgha taglina hawnhekk x ierqa u mahsuba,

* * *L-Assedju! naliseb Ii 111a hernmx wiehed fost l-Istorici li

kitbu l-grajja tas-seklu XVI, Ii ma jqiegliedx l-Assecljul-Kbir ta' Malta fost l-isbah u l-aqwa gmjja ta' dawk il-mitt sena.

Il-Bosio - l-Istoriku ta' l-Ordni - Ii kiteb il-grajja ta'l-Assedju bir-rqaqat kollha u hejja fil-kotba tie gnu il-ma-terjal lill-kittieba ta' wara, u safa l-ishah awtorita fuk clanis-suggett, qatt ma jixba' jxerred il-ward tat-tifhir tieghufuq id-difiza ta' Malta' ma' tul l-erba' xhur ta- l-Assedju.

Scipione Ammirato=-imniazel minn Samminiatelli-Zaba-1'e11a f'ras il-ktieb tieghu fuq l-Asseclju taghna=-fl-Istejjer

MaltaGeografika.com

5

ta' Firenze gharidu dawn il-kelmiet : "J ekk alina mita niznul-grajjiet glias-siwi tagh horn ma nliallux dehriet qarrieqajaghmuna, nistgnnfil-haqq u fis-sewwa nzornmu illi t-taq-hidiet famuzi ta' Salamina uta' Maratona (l-aqwa u l-isbalitigrib fl-istorja tal-Grecja) gn:mdho~11j intfew quddiem id-d i-fiza ta' Malta.

Din hija glorja tas-sew : din hi glorja li ma tmut qatt.Imma jek k il-glorja ma titnisselx u ma tikberx hlief

it-art tal-hsebij iet k har, tar-rieda qawwija, tal-ghemi l shihu qalbieni, Iiema kienu I-grajja Ii taw IiI din il-patria taghnaI-jedd glial din il-g lorja ? X'sehe:n kellha fdik id-difiza ?Kemm had met, kemm swiet, xi rmiet minn g idha, minnsahhitha, minn Iiajj itha, hiex it-VIII ta' Sett.emhrn, 1565,sar dak Ii hu, j ig ifieri, data miktuba h'ittri tad-dawl fl-is-torja tar-Religjon nisranija u tac-Civilta Ewropea?

Isimghu grajja li kienet tkun donnha leggerida mzejnarnill-fantasija ta' xi poeta kieku ma kinetx kollha kernmhi storja, imwettqa minn dokumenti taz-zmien, Ii had d majista' jmerihom :

Mas-sebh t.at-IS ta' Mejju, 1565, sternghu jidwu ma.'Malta tlett tiri ta' kanun minn SantAnglu, Sant'Jiermu uSan Mik iel. Kiener il-kelrna qawwija ta' omm Ii biha dinil-patria taghna sejhe: lil uliedha-li k ienu misserijietna-hiex jit.ilqu l-ghodda tax-xoghol u jaqbdu l-ghodda tal-gwerra.

Il-flotta tat-Torok, l-aktar wanda qawwija f''dawk iz-zmenij iet, imgltobbija h'ezerctu li l-isem tieghu biss kieniwerwer lis-slaten, moghnija hil-ghodod tal-gwerra l-izjedgodda, h'kull ma kienet titloh is-sengha tal-glied, u b'kullma kienet talhet ix-xewqa kiefra u l-fehrna shiha ta' l-Irn-peratur Solimann li kien halef li jiknes minn Malta I-Ka-valjeri ta' San Gwann, kienet dehret, sarbut bla-tarf, fuqix-xefaq bajdani, riesqa bil-qlugh miftuha, lejn din l-artckejkna H gnaziza Ii hi il-patria taghna,

Dik is-sejha k ienet don nha bis-seher. Gewwa l-bliet il-kavaljeri hejjew ruhhom f'Ieliha ta' berqa. F'il-berah, il-Maltin ta' knll qatgha , ta' kull naha tal-gzira harsu harsarua' dwarhom, Iehmu, hal lew ix-xoghol fejn kien, telqul-ghodda, u siegha wara clehru qtajja' qtajja' bl-armi f'idejhomsejrin lej n l-ibliet, biex jifhmu sewwa l-ahbar u jiehdul-ordnijiet x'ghandhom ijaghmlu.

IZ-zgnazagn u n-nisa baqghu jigbru mir-raba' u mir-rhnla kull ma sata' jiswa ghall-hajja tas-suldati u ghal l-munatal-bhejjem; u jumejn wara, imqassmin mid-dehen imgarrah

----------~~

MaltaGeografika.com

6

ta' Kavaljer ghaqli u qalbieni, h'tama qawwija fAlla, biqlub ta' ljuni fsidirhom, kienu lesti jisterinew i'l-Ghadubiex jissieltn m ieghu, hil-halfa Ii j irbhu, inkella jmutu.

-Iahasra, kem m kien u Hit fil-ghacld ! Gltal 1;:n11wiehedminnhorn kien hemin erba' minn l-eghdewwa I Izda s-Semnkien maghhom ; u huma liekk kienu jernmnu .

. Mija-u-h lax-il-darba tel ghet u niz let ix-xernx, u 'minnsema kollu mdalihan liarset kulljurn, donnha mbikkija, fuqtaqtigha l-izjed narxa,taqtigna' hla heda, hla mistrieh, hlahniena : fuq varnpi lil' n irien Ii jberrq u minn Iilu q ta' kanuniwahxija; fuq xita ta' balal, ta' gebel, ta'vlegeg; f'uq nisgHta' xwabel ilelih n max-xejra; fu q dehrie t ta' hruxija It tkex-kex, ta' drill; ta' ticrit, ta' tncghid, ta' ugi h, ta' krib, ta' l'isai'a',ta' hasra, ta' qirda, La' hi ki, ta' d mija, ta' mewt ; fil-waqt Iil-Ewropa, imbezagha u miblugha, kieneL t istenua=-jattaara,bla negga I ... -it-tmi(:un ta' dik it-taqtigha.

'I'aghna k ienu fis-sewwa ; u t-tama ma dahketx hihom.·San tJ'ierrnu, San Mik iel u Kastilja nfethu hhala tl iet qobrawahxija, 11 kienn 1)1a.tarf il-Misilmin li gnahu gewwa fihom.

Mas-sebh tat-VIII ta' Settern bru, il-qn iepel ta l-knejj esdaqqew 'hil-kbir: minn fu q -is-swar irnkissra sparaw il-kanuni:mid-djar imharhta, mill-glir-lieqi m iknusa, harget bhaltneghi-da ta' rnistrieh ; mill-pjazez mizghuda sternghet qisha raghdaqawwija il-ghaj ta tar-rehha, n rnill-knisja ta' San Lawrenztal-Birgu, h'Iehen ta' fprn, gn.alkemm imbi kk i, x tered ma 'l-ajru niedi l-i nn u tal-hajr Iil Alla u lill-Bnmbina Marija,li minn dak-in-nhru+ il-Ghid tat-twelirl tagl'iha rtabat hekksewwa mal-Ghid tar-Rebha, illi l-kelrna Vittorja I'pajjizriasaret tfi ser il-wiehed u l-ienor.

L-ezerctn ta' Solimanu.e=wahx ta' l-Ewropa-s-im kisser,imharbat, nieqes tlieta minn kull erba', imghobhi taqrlir 11misthija, rikeh ix-xwieni mfaq qra rnil l-bahri n 11 mill-qadd iefa,u bhal wiehed n iexef u mistghageh, tbieglted qaj la qaj la II

ghab biex qatt ma jidher izjed.Dawn kienu l-grajja, u din kienet ir-Rebha li. libhsn

l-patria taghna hi glorja mrnortali, u qegheduha hekk fil-gholi quddiem il-ghajnejn tad-dirija, Gha.Iiex it-taqbida qalilali ntemmet hir-rebha tat-VIII ta' Settem bru ma kinetx lebejn il-Gzira ta' Malta hil-kavalieri u bejn Sclimanu libl-akbar flotta 11 bl-akbar ezerctu gie biex jgbakkisha, hiexikasbarha, hiex j irfisha ; izda benet g;lieda-n glieda ta'darba ghal dejjem-e-bejn ir-Rel igjon u l-Knisja ta' Kristu,m in-naha l-wahda u bej n is-Superstizzjoni ta' Mawrnettu u .

~----- ------- ----------------------- -

MaltaGeografika.com

7

l-Ohaqda tal-Misilmin min-naha l-olira : benet glieda, uglieda glial darba, bejn ic-Civilta ta' l-Ewropa, frott ta'mijjiet u mijjiet ta' snin ta' hsieb, ta' xcghol uta' gnazla, ubejn it-telqa gnazziena 11 ?;inija tal-Ma.wmett.izmu, Ii kolloxigharraq, kollox inigges, kol lox jeq red jekk ma jaqbelx mal-fehmiet u max-xewqat tieghu.

"Ir-rass li x-xwieni ta' Malta k ienu jrossu Iix-xwieni ta' 80-limanu; il-qhid tas-i'Sultana" mghobbija bil-gid ta'l-Orjent,u l-hiki u t-talb tan-nisa tal-Harem li kellhom sehem minndak ix-xini sabin, setghu jservu l)nala hatab fin-nar ; immal-ht.ija tal-gwerra kienet ak tar l-isfel 11 aktar qadima fil-qalb ta' Solirnanu. Rodi u Malta kellhom ikunu l-bidu ut-tmiem fil-grajja tas-saltna tieghu. Inaddaf lil Kavaljerim in n. Malta, jaghmel IiI din il-gzira centru tal-qawwa tieghufil-Merlitcrran, jaqbad ix-xtut u minn hemm j imrah il-gewwafl-Ewropa sa kernm ig ib 1 Istat i koll ha taht il-hakrna t ieghuu tant il-l igi ta' Mawmettu ; din kienet il-holrna, u dinkienat il-Iehma t::,' clan is-Sultan, kiefer 11 tal-biza' daqskemm qawwi uta' Iehmtu.

Anna nafu x'sar ma' tul l-Assedju u wara l-Assedju :nafu kif telqet minn Malta l-flotta torka ; nafu l-laqghali kellhom il-kbarat tal-flotta uta' l-ezerctu minn Solirnanu.Nafu Ii want t-tiksirn Ii hadet f'Malta, il-Potenza Ottomananadet taptipa ohra taht is-swar ta' Vienna, 11 spiccat h'waqghagn.al mewt fil-bahar tn' Lepanto. ~ afu wkoll illi r-Religjonnisranija mic-centru tngnhn ta' Ruma, beqghet miexja bis-sl iema Iuq it-triq tat-trijonfi taghha, u nafu Ii 1-lstati Ewropejbaq gliu 'gnac1dejjin il-qud d iern fir-rebhiet tal-progress u tac-civil ta, Imma altna ma nafux, U l-ebda qawwa ta' fantasijama tista' qatt tintebah x'kien ' isir, kieku ma sarx dale Iisar. Nistghu imma righidu fis-sewwa illi, la talit is-swarta' Vienna, l-anqas fl-ilmijiet ta' Lepanto, il-grajja ma kienujiehdu dik ix-xejra Ii hadu : u Iill-Italja, u ma' l-Italja l-qalbata' I-Ewropa, ma nafx min hen jista' izjed jehlisha mir-rwie-fen tal-kotra u tal-hruxija ta' l-ezerctu ta' Solirnanu.

Ghalhekk kbira l-glorja li biha tghattiet il-patria taghnafir-rehha tat-VHl ta' Bettemhru 1565; u ghalhekk kbir il-jecld IiMalta ghandha !?;nall-gratitnclini tan-nazzjonijiet kollha civili.

* **Bela l-istorja!.Fhimt. IsimglIu: fid-dinja hemm zewg liwejjeg li.Zi.ena:

jl-wahda hi li meta niznu l-mertu taghna mal-mertu ta'

MaltaGeografika.com

8

haddifior, xi drabi miJln~'najl' rna nintebhu, naq ilbu l-mizie nlejna; u din hi wahda mill-hafna gltam liet ta' egorzmn ;l-ohra hi li meta riharsu ma' dwarna, qalbna aktarx tingibsdlejn il-kbir Ii jati izjed fiI-gnajJ1, u ma nilidnx tisieb biz-zejjedtar-rain u tac-ckejken. Quddiem hannieqa taI-gawhar in-niestitlef gliaqilha fuq id-dawl bajdani ta' dak iz-zibeg prezzj usu fuq il-qawsa lla Ii tilgnah f'dik il-bjuda mitfija: .immndejjern ftit ikunu clawk illi jahsbu fil-hajta tal-Iiari r, moh hijn,Ii ddomm il-gawhar u tagnmIl1 hanniaqa, u li minngliajrhadale iz-ziheg j ix te rerl, j irtifes, jitkisser, jitfarrak.

Malta ckejkna : ghalhekk minn I-istorja ma hadetx rinkkollu li kien jisthoqqilhn. II-Bosio fl-istorja Ii k iteh ta 'l-Assedju ghandu erba' kelmiet shien hafna fuq iI-Maltin-erba' keImiet li j ixhtu ragg ta' dawl mi ll-isbah fuq il-karattruta' gensna:-IZrlIJ' jekk ahna nifiuhorn sewva, dawk il-kelrniethurna wisq ftit gI1>l,1l-jedd li k llhom misserijietna. Il-Bosiohen l-jstori k n ta' I-Orclni-·l-akhar u l-isb.it; istituzzjonireIig"juza u militari li dehret fid-dinja=-n gonlhekk gnajnukienet li jgl1i(1 x'gliamlu l-Kavaljeri u mhux x'zhamlu l-Maltin.Hafna storici li g'ew warajh imle", mill-ilma li kien na7.nilhomhu, u ma tawniex al'il)arijiet la ishal'1. u la itjeh. .

Izda dak li ma (lalillliex il-Bosio, j idher hej n wieher]u iehor minn rlak Ii qal : 11 goal hekk iller is-skiet ta' dawnil-kittieba qamu k it tiebn ohra li \\'i7.1111aktar hir-reqqa I-gTa.ijata' l-Assedju ta Malta, u qieghdu fuq ir-ras tnl-Patriataghna l-isbah dijarlernn tn ' glorja l i tista' tinnftdem. Hlll1111gharfu u sf (jarrn hla It q liq u bla hilla' ill i ma' l-erorzm ntal-kavalj eri fl-Assedj u tn' Malta intiseg l-er01z11111 tal-M» It inkollha kemm kien n, suldati u m'humiex,-sanansitra n-nisau t-tfal bl-istess nila tnr-r,g·ieI-·goaliex dawn k ie nn Ii bl-imha-tra ma' l-istees kavaljeri rrnew g'idhom, . annil,hol11 11, l-kotrail-kbira, hajj it.hom ukoll, hla ma na.rget qat t minn fommhom[-icken lewma Iill-kapijipl, jew l-icken ilmint kontra rl-destinIi kien iros, ham minn l<nlJimkien.

II-Grammastrn La, VaIette, hnieclem imgarrah n fa' dehenbarrani, kien gn.araf illi minngn.ajr gn.ajnnna k hira n-niestieghu met kienn jistzhu qatt izorn m n zrnien twil gnall-assaltiqawwija tat-Tor k. Xhierin ta' rlan, il-nrara li hiha ialab,ghalkemm ghalxej n, l ill-princpij i-r ta' l-Ewropali jibghatuluxi gll.ajmmiet, u fuq kollox l-ittri mbi1<:kija u wirldieba libaghat wanda f'wahda Iill- Vicire ta' Sqa ll ija biex jihghatluminnufih il-gliajnuna (1a\\'wija 1i hen wieghedu mi.ll-bi dn ,imma li ma waslet qatt hlief meta ma kinetx izjed melltiega.Dale kollu Ii I-Grammastrq LfI. Valette kien jistenna minn

MaltaGeografika.com

*

9

gnand Potenzi ohra, ma hadux ltl ief minn ghand il-MaltinMid-disat-elef insara Ii ha llew hajjithom ma' tul I-Ast>edju,sitt-elef kienu Maltin, ulied din il-gz ira ; u, haga li ghanrlhatimla bil-ferh u bil-gnaxqa l-qalb ta' kull Malti, l-ebda wiehedminn dawk il-Maltin, fl-ebda cirkusta nz a, taht l-ebda thedd ida,ghal ebda weghda ta' helsien jew ta' premju ma caharl l ill-pajjizu, jew kiser il-halfa tas-sedqa li hen ghamel Jill-Gram-mastrn La Valette, meta offra ruhu sal-mewt ghad-difiza

. ta' Malta uta' l-Ordni.n;fa nafux isimhom? Ahjar hekk : nafu li kienu Maltin ;

nafu li kienu misserijietna; .Dan biz-zejjed ghalina, Hekkis-sakrificcjn taghhom kien izjed perfr-tt : 'mietu ghar-Religjon,mietu ghal Pajj izhom, U l-frugha tal-fohrija ma tistax itteb-baghlhom jew tnaqqsilhorn il-g ieh ta' dak is-sakrificcju. Kifkienet walida n bla ghaz.la l-fehrna H l-qal h ta' kul lhadrlfir-tigrib, hekk ta' knllhadrl tkun walidn t-tifk ira 11 l-glorja.

* *Lt-t.aqhirl iet ta' Maratona 11 ta' Salarnina sabu l-poeta

taghhorn u saru famnzi." L-Ass,Nljn ta' Malta. ma kel luxil-poeta tieghu ; izda l-epopea glorjuzr; t a' dawk il-grajjatal-ghageh, f'poez ija aktar qawwija minn ta' Simon ide, tinsahm iktuba, bla ma t itliassar qatt, fU(1 is-sisien 11 fuq is-swarIi jhazzrnu l-bliet taghna rebhieha. L-e\nvel kant ta' di kl-epopea j termih, fis-siktn tiegliu solermi, l-Forti SnntJ'ierrnu.Knll barrani l i, m ix t ieq, jitfa' harstu fuq din il-gxira mbierkaminn fuq il-bastirnent Ii j kun gej fuq n, j isthaj ln jiFnna'l-ilnnamohhija ta' dawk il-grajja Ii gharldew fis-serna ta' l-istorjabhala komet.i Ii jhalln warajhom' x uxa tit' .~·miel II t.v' clijaIi tghaxxqek. Sant'Jiermu Ii garrah l-ewwel wiehed il-q illata' l-eghdewwa horox u fsik kithom : li glial tletin jum ral-irnrammi tieglm jitkissrn, jittertqu, jitfarrku taht riefnuLa' halal ma' tnl il-gurnata, n j erg ghu snan, donnu b'seher,l-ghada fi lghodu, bhall ikieku jistennew attak k izjed ahraxminn ta' qab lu. Itennih SantJ'ierrnu li ra l-akbar f'gngllbijietta' d ixxiplina, ta' f'ehma ghalenija bejn kavaljeri 11 Maltin,u neg'g'a u sedqa li ghalbet il-hrara II l-k lubija La' l-ehrexgannizeari. SantJ'ierrnu Ii ra l-ahhar m itejn d ifensuri t ieghu,gliajjenin mej ta, irnma qalbhorn mixghuln, jiehdu minn idejnsacerdot, qalhieni daqshom, l-ahhar mahfra u l-vjatku, ujitgltannqu bej n iethorn gnall-anliar darba 11 jahilfu Ii majmutux hlief ta' eroj ; u l ill-ohrajn likienu midruba, mwegghn,migruha, m igju hin fu q siggijiet, fnq is-swar sahiex jissieltusa I-n.nnar, mhux biex j irbhu, izda biex ibighu gholi kemm

MaltaGeografika.com

IO

sata' j kun is-silta ta'<hajja li kienbaqaghlhom, u biex itawlughal xi siegha+-sieg'ha ohra prezzjuza-e il-waqgha tal-Forti 1.1

hekk jatu siegha izjed lill-Grammastru LaVaJettebiex ihejjil-Fort.i San Mikiel. SantJ'ierrnu Ii waqa' fl-ahhar, irn ma hha!ma jaqa' ggant, bhal ma taqa' balluta f'nofs irwiefen lij kexkxu, bhal ma waqa' Sansun, bill i radam taht il-herbar.ieghu ahjar minn tmint-elef millfjur ta'l-ezerctu taBoli-manu.

Kant iehor ta' di k l-epopea jtennih il-Forti San Mikiell i ra l-ewwel taqtiglia, mhux fnq Il-hlat ta' ma' \1\\'a1'11,' izdafil-bahar li j mewweg ma' riglejh, II ra jitkissru II jitfarrkud-dzhajjes ta' l-eghdewwa, n xi tmin mija rni ll-ahjar suldatitorok, imcarrta, minfuda, niidruba, mix-xwabel tal-gnaw-wiema m altin, isibu qabarhom taht l-i lma. Il-Forti SanMikiol Ii ra IiI Kandlissa=-l-aktar wiehed Ii kellu isem.ghall-kuragg fost il-kbarat torok - -- jahrab quddiem il-hegga ta'l-insara, u semgl5.u j istqarr illi qatt fil-ghomor tieghu makien sab liila, heffa u qlubija bhal dik tal-gellieda maltin.Il-Forti San Mikielli rna' tul qishom xahrej n ta' assalti blamistrieh, mitt darba kien imfarrak minn xita ta' balal umitt darba msewwi ma' tulek ja lejl, minn l-idejn godlijatar-rgiel, tan-nisa, II tat-tfal malt in ; u ra lit-Torok, hid-dagh-d igha ta' I-inkejja, bil-fehma tar-reblia mitt darha j inxtehtubhal tigri, jaslu sa xifer l-iswar 11 mitt darha jitgerh'bugnal isfel taM riefnu ta' gebel, tu' crieki mixghula, ta' 7.ejt11 qatran jaghli, kollox imhejji mill-fr-hrnn stiina ta' l-Asse-djati li j irbhu inkella jmutu.

U kant iehor ta' dik l-epopea jtennih b'Ielien ta' Sultanrebbieh, is-SUI ta' Kaatilja, bil-famuza prexxja tiegl1u, -£ejndelier il-Grammastru La Valette, wiccu .mixghul hil-qilla,donn u mhux bn iede m, imma xi arkariglu tas-sema, bix-xablamisluta ficln u bi l-kel miet tan-nar miktubin fnq ix-xabla.:QI/-i.~ 11t Den';? Min l'nal Alia ta' l-insara ?

* **Maltin, il-glorja tat-VIII ta' Settem hru, 1565, hi glorja

nazzjonali maltija, Izrla jekk. din il-glorja ma hix gnalinaIi l ief isern sabin, tqanqila fnewhitha, wirja Ii tlellex, izda Iitghaddi u tmur ma' nofs Settem bru, irighidilkom li ma tiswa~). ~istgnu nxebbhuha IiI dak id-dawl fieragh li jaqsaml-ajru f'xi lejla sajfija 11 jmut fuq iz-ziffa Ii ggibu. Jekkl-imgaodcli ma jghal limna xejn, l-istorja ghalina ktieb magh-luq, sigra hawlija, kewkba mitfija, Biex il-glorja tat-8 ta;'Settem bu, 1565, tkun tas-sew glorja nazzjonali, glorja mmor-

MaltaGeografika.com

II

tali, j irihtieg illi ahna=-in-nisel ta' clawk il-ljuni ta' l-Assedju-innossu gewwa fina il-qawwa, is-sahha u l-grniel kollu ta'clik . il-glorja ; j inhtieg li dik il-glorja ssir in-nifs tal-hajj ataghna bhala poplu, hiex bhal ma ann:" hadn iha m inn ghan dta' qahilna, hek k inrodduha IiI ta' waraj na saf'ja, sabina,mimlija.

Il-Patria taghna sejhitilna hawn hek k f'dan il-jum tal-gien taghha mhux biex narnmiraw hiss lil misserijietna fil-vi rtit taghhorn, izda wkoll, n hosta aktar, hie. nitghallmuminuhom innisslu fina clawk il-virtu shieh li gn.:1gg1m d-dinja .

. -r _U kemm hwejjeg ta gien uta,' £ejda. nistghu nitghalmumill-grajja ta' l-Assedju !

Isimghu; -Misserij ietna rebhu, u rebhu gllarln qalil, erba'darb iet aktar qawwi minn hom. Izda hurnn rebhu ghal iexqieghdu t-tama taghhorn fAlla.. X;hiecla. ta' din it-tama fil-hniena tas-sema tinss.b miriquxa, tifkira glial dejjem, fu qil-bieb ma' genb il-knisja tal-Mel lieha : "Fik terrighn misser-ijietna u inti hlisthorn"; tinsab miktnha fil-koppla ta' SanLawrenz tal-Birgu : "Qieglledt f'uq rasi d-del l tal-qawwatieghek fil-jum tat-taqbida ".

Malli fehmn misserijietna Ii r-Rel igjon taghhom, ir-Re-Iigjon li l-Appostlu San Pawl kien laq qam b'tilqima qawwijafil-mohh 11 fil-qalb tal-Maltin, benet irnhedda mill-Potenzata' Solimanu, ma qaglidux jahsbuha darhtejn. Bla telf ta'zrnien irstlew b'hegga barranija, 11 bla biza' ta peri kl i, blahiza' ta'<mewt, qabrlu l-armi u ggieldll hhal ljuni, ghaliexir-Religjon krenet l-egnzez ga\\-hm li kellhoin : benet il-mimrni tn' gnajnpjhoD1.

Rebhu mis. er ij ietna, gnaliE'x wara r-Religjon, kienu jhoh-hn h'imhabba saf'ja u gniAjjnra l ill-Pajj izhorn ; h'imtiabba lima tafx tahsir, ma tafx ticrit, ma. tafx inkejja.

Kienn gnaclhom frisk i fl-amment ta' misserijietna l-pri-vi leggi Ii l-Grarurnastru La Valett~ bell nehhiel hom hicl-dnewwa : benet ghadha friska t-tifkira u forsi 'najjen icl-demm ta' xi martri. Ma sewa xejn-: il-patria kienet fit-tigrib,n qucldiem il-periklu tal-patria tliassar kollox, intesa k ollox,in difen kollox ; 11 ghalenija ntefghu talit il-hakma u tantit-trigija ta' bnicdem illi dik il-liabta k ellhom ragun jistmerru.

Nitghalmu mmela. Il-Jedd tAlla 11 r-Religjon tieghul-ewwel u fuq kollox. Inhobbuha lil din ir-Religjon imqad dsataghna, ir-Rel igjon Kattolika, Ii gllal dsatax-il-mitt senantisget sfiq mal-hajja ta' $'en na, ma' l-istorja ta' pajjizna,

MaltaGeografika.com

12

Inhobbuha minn qalbna, bil-qawwa taghna kollha, bil-hilataghnakollha, c1ejjem u kullirnkien. Ma nisthux minnha, mancekknn qatt l-awtori ta taghha, ma n irf u qatt il-l igijiet ud-d ispoziaxjonij iet taghha, inqimu d-dixxipli na taghha li hil-frott ta' I-itwal esperjenza fid-dinja. Fuq kollox ma nihduxl-isem taghha fi l-batal, u ma ninqdew qatt bdak l-isem irn-

. qaddes, jekk gnajnna ma hix ghall-giel; tagliha, ghall-ahjarta' wliedha.

Nit.ghalmu : want l-jedd t'Alla 11 r-Religjon tieglru, il-Patria taghna, Inhobbuha IiI din ic-ckej kna patria taghna,Ii fic-cokon taghha rabbiet wanda minn l-isbah nazzjonijiettad-dinja. Inhobbuha aktar ghax ckej kna, u ma ghandhiexrlawk is-setghat Ii ghandhorn in-naz sjonij iet kbar 11 qawwija:inhohbuha b'dik it-tjieba li biha wlied imrobbija sewwaj liohbu Iill-ommhorn l i rabbiethom. Inltobbuha b'imhabba

. safja ; glia.liha nfisha u glial enda haga ohra, glial ehelaltadrlihor: inhobbuha ghall-gmiel taghha, ghat-tjieba taghha,ghall-ideali qarldisa Ii kellha dejjem quddiem ghajnejhafil-grajja jebsin li gnaddiet minn hom. Ma nku nux ahnal-ewwel berhieqa Ii ntebhghu l-hjuda tal-gilju 11 I-hmuratal-warda li jaghmlu f'bewsa l-Banrliera Maltija.

Hawnhekk, mela, quddiem rlan it-Monument, t.ifkiraglial dejjern tal-glorja nazzjonali tat-VIII ta' Setternbru, 1565;I'din il-pjazza rusernmija glial din il-glorja, naghrnlu halfailli l-koll kernm ahna, kbar u :i.gnal', ~non.ia u fqar, ghor-

-rief 11 mhumiex, inkunu dejjern Maltin -Maltin fil-qirna,fi l-hsieh.Til-qalb-c-Mal tin filk liern, Maltin fil-eghmil. Ninsewit-tweghir tad-rlar jekk l-ghadu jixref minn barra ; irnma,f'gif'n. Alla u fg;ien Pajj izna, ma nhallux, fil-paci, j irhahna~na.dll iehor mhux an qas ik reh, j igifieri t-taqtigh II t-ticritta' bejnietna.

* * *F issa 11a11ini nsellimlek, 0 Malta. tieghi, fc1in is-siegha Ii

tf'ak karna f'wahrl a mil l-isbah glorji tieghek, jekk ma. hixl-ishah wah da. Jiena nsel limlek, [a Art ckejkria, imma helwa11 hnina hha.l gnasE'l li tigbor mis-sgriatar in-nabla tieghek :insellimlek, ja tfajla tal-balta , imbewaa minn l-ohla mewgatal-Mediterran u mgliottija bl-isbalt serna: insellimlek, jaga.whra tal-gzejjer, ghaxqa tas-slaten, ghira tal-Potenzi, im-harsa mis-sema, imharsa mis-swar li jhaddnuk u minri.aideruliede k, imharsa l-Ium mil l-aq wa Potenza Ii qatt dehret fuqI-art, lnsellimlek, ja Malta, ghall-poezija kbira, ghall-poezija

MaltaGeografika.com

qawwija Ii tohrog miuu bcju il-pagni ta' l-Istorja ticghek,b11al l11Cl tohrog il-hlewwa la' Iwieha li Lgnaxxqck miun bej 11

il-weraq tal-warda li ggih ismek. Insellimlek, u int hall inifil-milja ta' qalbi ngltannilek l-ewwel innu malti tar-Reblmtiegliek, li tnissel figlluriti, k iber mieghi fis-sniu tar-rg ulija,u hareg mill-pinna. tieghi fis-snin ta' xjuh iti.

lZda fi Isienek uglianuihielek l-ghanjaIi gewwa qalbi jien sawwart glialik,II niktibha bid-denim Ii tatn i onuuinixticq, ja Malta, biex haqqek natik ;

gliax malti kien irl-deunn Ii carcar j ikwiIuq is-swar tiegliek, l-oghna rahan ta' gie'il !maltija I-qalb Ii zum met f'baliar niketsa kemm zeruaq tar-Rebha I-j urn sabih.

Gliidli, ja. xemx, fil-rnixja La' kul l sena,Ii tkejjel biha l-grajja tal-bnedmin,qatt rajt liaga ishah minn SantJ'iermu taghna '?qatt raj t iljuui curex mill-Maltin ?

Ghax huma raw j itkissru wahda wahdal-imraenmi ta' l-iswar talit in-nirien,izda hilithom 111a nkisritx, U l-Ghaduhemm sabhom jistennewh fuq is-sisien,:

u l-ahhar wielied Ii g'o qalbu diehlahass ix-xafra qattiela, 1.1 sfar, u miel,gliajjat iS111ek, ja Malta, u IiI 111in qatluurieh in-naha l-olira 'l-San Mikiel ;

-- -------~--~---~~- ~---- - -

MaltaGeografika.com

u gliaclha l.idwi di k il-ghajta mqaddsakull meta l-baliar mill-grigal milqutigerhel: bllal eghdewwa l-liale] kiefratal-k b ir i:3allfJierl11u fuel l-img arrba xtut.

Xi swew 1-i6'8ma La' duwk il-qalbeuij aIi 1-lI1i81cm hajj en samrnar Iuq ghuwwiedu Lheddida 'l-ohraj n baghthom mal-rnewgub'Iialfa li fMalta ma jibqax ulied ?

Eglunil imdemmem ma jbazzelx iljun i,Gllal dik il-halfa wiegbet ohra : n-narlehh minn Sant'Anglu 11 San Mikiel, 11 deliru,angl i ta' wens, in-nisa fuq l-iswar.

lUewg' wara. mewg, bil-lrila ta' l-in kejja,bil-ghatx tar-reblia, x-xwabel mislutiu,taht hakma tajbu, fieq, imhegga, annuna,resq u, teuuew 11 tel tu l-rnisilmin.

L-aj I'U mimli n irien, dhalieu u lriza'hares imghaggeb fuq il-wied tad-demur :griet karba ma' l-Ew.opa ; s-slaten kollhaliarsu miblugha, jistenuew il-hemm :

u donnha mkeffna x-xemx telghet u nialetbasta dralii u kulljum abet il-gliedaktar ahrax minn qabel, gaud Ii mfarradu mharhat kulljum izjed il-gellied.

U int kont taf, 0 Marta ckejcna u lielwa,li fil-nrizien Ii j izen il-grajjietkien henun fil-keffa l-wahda l-qalb ta' uliedek,fl-ohra l-kotra tal-Ghadu u l-kefrij iet l

MaltaGeografika.com

U nit, ja xernx, fil-mixja ta' kull aenali tkejjel 'hiha l-grajja tal-bnedmin ,xandar lill-gnus taz-zewg qasmiet tad-dinjaIi qatt reblia ma rajt isbah minn din,

Izda go sidrek qatt ma birder l-emnali Alla l-Qawwi tieghek kien habib ;ghalhekk zammej t II ma liargetx nuun fomrnokla lewrna, la tneghida Iit-tigrib,

u talit il-harsa kol lha Iehma II qawwata' Kavaljer li qat.t 111<:\ rema l-hin,urej t x'ifissru l-imhabbiet ta' qalbek,urejt dirghajk kemm huma Ielhauin :

glialhekk meta z-zern iq ta' gllo(l"\,"a mqad dsauriek il-Ghadu mghobhi bit-taqdirjifrex il-qlugh bil-ghagla, jhalli xtutek,u j gh ib fuq bahar ikhal daqs ill-nil',

harget bhal raghda inin n go qalbek l-ghajtatar-rebha u harstek 1ejn is-sema griet,fil-hin li tal' minn belt glial bell, mad-dinjaliafif daqs berqa l-auglu tar-rebliiet.

Oh 1'1a11inbusu dak it-trab imqaddesmaghgun bid-demm ta' qlub li habbew shitl ;b'deinrnek, ja Malta, li g15.a1dejjem rifcclil-jedd ta' Kristu uta' l-Ewropa l-gieh.

MaltaGeografika.com

MaltaGeografika.com