TônThấtThuyết

Chiasẽebook:http://downloadsachmienphi.com/Thamgiacộngđồngchiasẽsách:Fanpage:https://www.facebook.com/downloadsachfree

CộngđồngGoogle:http://bit.ly/downloadsach

TableofContentsTÔNTHẤTTHUYẾT

Lờigiớithiệu

TônThấtThuyết

LêTrực

PhanĐìnhPhùng

ĐinhCôngTráng

NguyễnDuyHiệu

MaiXuânThưởng

NguyễnThành

NguyễnThiệnThuật

HoàngHoaThám

TrịnhCấn(ĐộiCấn)

CốNhiTân

TÔNTHẤTTHUYẾTBảnquyền©CốNhiTân

LờigiớithiệuBạnđọcthânmến!

Lịchsửvănhóacủamộtdântộckhôngphảicủariêngcánhânnào,chínhvìvậy,việcbảotồn,gìngiữvàpháttriểnlịchsửvănhóacũngkhôngphảiriêngmộtngườinàocóthểgánhvácđược,nó thuộcvềnhận thứcchungcủa toànxãhộivàvai trò của từngnhân tố trongmỗichặngđườnglịchsử.Lịchsửlàmộtkhoahọc.Lịchsửkhôngphảilàviệcthốngkêsựkiệnmộtcáchkhôkhanrờirạc.Bởimỗisựkiệntrongtiếntrìnhđóđềucómối liênkếtchặtchẽvớinhaubằngsợidâyvôhìnhxuyênsuốtkhônggianvàthờigiantạonênlịchsửcủamộtdântộc.

DântộcViệtNamtrảihơnmộtnghìnnămBắcthuộc,gầntrămnămdướiáchcaitrịcủathựcdân,đếquốc,nhưngconcháubàTrưng,bàTriệu,LýThườngKiệt, TrầnHưngĐạo, LêLợi,QuangTrung... vẫnkiên trìbềnchí, tin tưởngởquákhứhàohùng,khôngngừng tranhđấuhướngtớitươnglairộngmởvìđộclậptựdocủađấtnước.

Mộtdântộc,mộtquốcgiamuốntrườngtồnvàpháttriển,ngoàiviệcđẩymạnhpháttriểncơsởhạtầng,khoahọckỹthuật,điềuquantrọnghơnnữalàphảicómộtnềntảnggiáodụcvữngchắc.Trongđó,giáodụcvềlịchsửvàlòngtựhàodântộclàcầnthiếtđểghikhắctrongtâmtrícácthếhệ,đặcbiệtlàtầnglớpthanhniên,ýthứcvềnguồngốcdântộc,truyềnthốngvănhóavànộilựcquốcgia,đồngthờigiúpđịnhhìnhgócnhìnthấuđáovềvaitròcủatừnggiaiđoạn,triềuđạivànhânvật-dùgâytranhcãi-tạonênlịchsửđó.

Chínhvìnhữnggiátrịtolớnđó,vấnđềhọctập,tìmhiểulịchsửnướcnhàhiệnđanglàmốiquantâmhàngđầucủaNhànướcvàtoànxãhội.HộiKhoahọcLịchsửViệtNam,QuỹPháttriểnSửhọcViệtNam,TạpchíXưavàNay...vàrấtnhiềunhữngtổchứckhácđãvàđangkiêntrìconđườngthúcđẩysựpháttriểncủanềnkhoahọclịchsửquốcgia,phổbiếntrithứclịchsử,gópphầngiáodụctruyềnthốngvănhóadântộctớitoànxãhội.

Đồnghànhvớimốiquantâmcủatoànxãhội,CôngtyCổphầnSáchAlpha-mộtdoanhnghiệphoạtđộngtronglĩnhvựcxuấtbản,vớitônchỉ“Trithứclàsứcmạnh”-đặcbiệtquantâmtớiviệcgópphầnnângcaohiểubiếtcủangườidânvềtruyềnthốngvănhóalịchsửđấtnước.

Theonhiềukếtquảkhảosát,đánhgiánhucầucủabạnđọcchothấy,“lỗhổnglịchsử”ởkhôngítngườitrẻhiệnnayhoàntoàncóthểbù lấpmộtphầndựatrênnhiềunguồntư liệu,côngtrìnhnghiêncứu,sáchcổsáchquýhiệnđangđượccácViệnnghiêncứu,cáctổchức,cánhânlưugiữ.Đểchungtaytáihiệnmộtcáchrõnétnhữngmảnhghéplịchsửdântộc,CôngtyCổphầnSáchAlphađãtriểnkhaidựánxuấtbảnmangtênGócnhìnsửViệtvớimụcđíchxuấtbảnlạivàxuấtbảnmớimộtcáchcóhệthốngcáccôngtrình,tưliệu,sáchnghiêncứu,sáchvănhọccógiátrị…vềlịchsử,bướcđầuhìnhthànhnênTủsáchAlphaDisản.

Cuốnsáchbạnđangcầmtrêntaylàmộttrongnhữngsảnphẩmđầutiêncủadựánnày.

Xintrântrọnggiớithiệu.

CÔNGTYCPSÁCHALPHA

TônThấtThuyết(1835-1913)

SaukhiđãđượcnhượngsáutỉnhtrongNamKỳ,quânPhápđổrahoạtđộngởBắcKỳvàsắpcanthiệpđếnkinhđôHuế.

Chiếutheođiều20hòaướckýngàythánggiêngnămGiápTuất(1874),nướcPhápcóquyềnđặtmộtkhâmsứtạikinhđôHuếđểgiao thiệpvớitriềuđình ta.Viênkhâmsứđầu tiên làRheinart(nămẤtHợi1875).

Nhưngvìtriềuđìnhtỏralãnhđạm,nênRheinartđóngítlâurồixinđi,Philastretớithay(nămMậuDần1878).

Tronghồiđó,giữatriềuđìnhtavàtòakhâmsứxẩyranhiềuviệclôithôikhókhăn,nàolàvuaquantamiệtthịkhâmsứ,ngượcđãingườiPhápởHuế,cấmđạov.v…nhấtlàlạisaisứsangtriềucốngTrungHoa,saukhiTrungHoatheohòaướcThiênTânđãdứtkhoátvớiPhápvềViệtNamrồi.

ĐếnnămNhâmNgọ(1882)cuộcgiaothiệpcủahainướccàngthêmrắcrối.PháphạthànhHàNộilàmtriềuđìnhvàvănthânrấtuấthận.

BấygiờTônThấtThuyết,vốnxuấtthânvõtướngđãtrảinhiềutrậnmạc,giữchứcBinhbộthượngthư,đêmngàychuẩnbịchốngPháp:ôngsaicắmcừởsôngHươngđểngăntòaKhâmvớiHoàngThành,lạixâyđồnđắplũyởcửaThuậnAnđềphònggiữmặtbiển,vànơivõtrườnglúcnàocũngcóbinhlínhthaoluyệnchờdịpcùngquânPhápkhaichiến.

ĐốivớiviệcPháp–Việtgiaothiệp,trongtriềuchiaralàmhaiphe:phechủhòa,phechủchiến,phenàymạnhthếhơn.

Đanglúcrốiren,vuaTựĐứcthănghà(ngày19tháng6nămQuýVị,16-7-1883).

TônThấtThuyếtchịudimệnhcủavua,cùngsungchứcPhụchánhvớiNguyễnVănTườngvàTrầnTiễnThành,nhưngquyềnbínhởThuyếtvàTườngcả.Thuyếtmộtmặtlodiệtphechủhòa(giếtvuaDụcĐức,đàyTuyLývương)mộtmặtcủngcốlựclượngđểchủchiến(thànhlậphaiđộiquân“ĐoànKiệt”và“PhấnNghĩa”).

GiếtvuaDụcĐứcrồi,ThuyếttônemTựĐức,HồngDậtlênngôi,niênhiệuHiệpHòa.Trongkhiấy,thấyThuyếtkhinhthườnghòaướcvàquyếtlòngtriệtđạo.PháppháimộtđoànnămchiếcchiếnthuyềnđếnbắnphácửaThuận.

VuaHiệpHòacảsợ,pháiNguyễnTrọngHiệpvàTrầnĐìnhTúcracửaThuậncầuhòa.

Thuyếtthấyvậynổigiận,bắtvuaHiệpHòabỏngụcvàbắtuốngthuốcđộcchếtngày18-11-1883(lênngôiđược4tháng).

SauThuyếttônƯngĐồng,14tuổi,lênngôi;lấyhiệulàKiếnPhước.

***

ThángsáunămGiápThân(1884)vìThuyếtvẫngiếtđạovàkhinhthịngườiPháp,nên5chiếnthuyềnPháplạiđếncửaThuậnAnyêucầuchiếmMangCá,(chiếutheonhưtrongđiềuước).VuaKiếnPhướcởngôiđược6thángthìbịbệnhmàthănghàngày8-8-1884.ThuyếtphùƯngLịchlênngôi,lấyniênhiệuHàmNghi.Nhưngkhâmsứkhôngchịuchấpthuận.Thuyếtsaiđóngcửathànhlại,tỏýrằngthuậnhaykhôngthuậncũngkhôngcần.

NửathángsauquânPhápđếnthịuyđôngquá,ThuyếtphảimởcửathànhđểvuaHàmNghitiếpkiếnkhâmsứPháptạiđiệnCầnChánh.BảnđiềuướcmàhainướcPhápViệtkýtừbaolâunaybấygiờmớiđemra“thựcthi”.

Cuộcbảohộthànhlậptừđó.

Nhưngcuộcbảohộcũngchỉmớithựchiệnvềdanhnghĩa,cònvềtinhthầnthìchưavữngđượcvìdântâmsĩkhíđâucódễgìbỗngchốcvòngtaykhuấtphục.

Thừacơấy,vănthâncáctỉnhnổilêntứtung,cònởkinhthành,TônThấtThuyếtcũngnhấtđịnhđimộtnướccờchót.Ôngnói:

–PhennàytaquyếtsốngthácvớiTây.

MộtmặtôngsailậpSơnPhòngởCamLộ(tỉnhQuảngTrị)đemvàngbạclươngthựcchứachấtthậtnhiều,mộtmặtluyệntậpbinhlính,rènđúckhígiới,đàohầmđắpụ,dựbịsẵnsàng.RồiôngbàntínhvớiNguyễnVănTườngvềviệcchủchiến.

TrongkhiấyNguyễnVănTườngthấybinhPhápmạnhquá,hết lờicanngăn,nhưngThuyếtkhôngnghe.Thuyếtquyếthànhđộngmộtmình.

Ngày19tháng5nămẤtDậu(1885),DeCoureyđem500quânvôHuếxinnhàvuathiếtlậpđạitràođểchuyểnđệbứcquốcthưcủachánhphủPháp.Thuyếtcáobịnhkhôngra.DeCoureygiậnlắm,muốnđemquânsangtậnbộBinhđểbắt.Thuyếtbènnghiêmsứcchoquânsĩdựbịsúngđạnsẵnsàng,lạichothảhếtkẻtùtộirachotựdomấyngàyđểsaurèntậplàmquâncảmtử.RồisaiTônThấtTrácnửađêmquasôngsangđánhtòaKhâmsứ,TrầnXuânSoạnđánhTrấnBìnhĐài, truyềngiếtchosạchngườiTây.Đếncanhtư,ThuyếtdẫnmộtđạoquântiếpđánhTrấnBìnhĐài,tiếngsúngđạibácvangcảkinhthành.Mặtkhác,ThuyếtsaivậnsúnglênmặtthànhbắnsangtòaKhâmsứ;đạoquâncủaTônThấtTráccũngkhaihỏaxungquanhtòanàyrấtdữdội.

NàohayđâukhiquâncủaThuyếtbắnpháthìbinhsĩPhápđềuẩncảdướihầm,đếnkhitanhảhếtđạn,họmớikhởithếphảncông:baonhiêuđạibácởtrênđàivàởtàuchiếnđậungoàisôngđềuchĩavàokinhthànhmàbắn,đạnbaynhưmưarào,tiếngvangnhưsấmdậy,nhàcửađổtan,quânbịđạnchếtnằmngổnngang,trongthànhtiếngkêukhócnhưongvỡtổ.

QuânPhápdướithuyềnkéolên,hùnghổtấncông,trongthànhquanquântánloạn,mạnhainấychạythoátthân,chenlấnnhaumàchếtthêmmộtmớnữa.Sánghômấy,vàokhoảng9giờ,Thuyếtchạyvàotrongcungcáocấp,xinvuaHàmNghivàtamcungmaumauxuấtthành,chạy

lênKimLăngđểtạmlánh.Tronglúcquáưnguykịch,vuaHàmNghichỉkịpđemtheoquảấnquốcbửuvàmộtítvàngbạctùythân.QuanĐôthốngHồHiềnphòxagiáracửaTâyNam,chạylênphíaTâydongảKimLuông.

QuânPhápkéovàotrongthành,thoạttiêntreocờtamsắclênkỳđài,rồisẵnđanghăngmáu,thahồchémgiếtđốtphálungtung.

Khiđãhoàntoànchiếmđượckinhthànhrồi,mớichoquânđibăngbócứuchữanhữngquânsĩcùngnhândânbịthươngtích,sửasangcácchỗtànphávàchôncấtcáctửthi.

SaukhiDeCoureyhạkinhthành(6-7-1885)TônThấtThuyếtcùnghaicon,ĐạmvàThiệp,vàcáccựuthầnnhưLêTrực,TrầnXuânSoạn,đemvuaHàmNghixuấtbôn,điQuảngTrị.Ngày9-7-1885,vuaHàmNghibáibiệttamcungtạihànhcungQuảngTrịrồicùngđoànngựđiCamLộ.TớiđâyNguyễnVănTườnglẻntrốn,tìmđếnlinhmụcnhàthờKimLuôngxinchorađầuthú.DeCoureyưngthuận,giaochoPhóxứHamelincoigiữvàhẹnchohaithángphảirướcđượcvuaHàmNghivề.

Bấygiờtrongtriềubốirối,lậpvuamớithìsợvuacũphảnđối,DeCoureybèncùngTườnglàmtờhiểuthịnhândân,nóirằngviệcgiaohảogiữaPhápNamvẫnnhưcũ,vàkhuyênTườngsaingườiraQuảngTrịđểtâuvuaviệcgiảnghòavàrướcxagiávềchoyênđạicuộc.Nhưngtìmđâucũngkhôngthấyvua.

DeCoureyhọpcáchoàngthân,đặtThọXuânvương,chúvuaTựĐức,75tuổi,làmGiámquốc.Vàngày6-9-1885,hếthạn2thánghẹnchoTườngmàTườngvẫnkhônglàmđượcviệcgì,nênybắtđầyraCônLôn,saulạiđầyrađảoHaiti.Tườngchếtởđâyítlâusau.

DeCoureytriệuNguyễnHữuĐộ,TổngđốcHàNinh,vềchủtọaviệnCơMật,ĐộbànvớiDeCoureylậpƯngKị,anhhaivuaKiếnPhúcvàHàmNghi,lênngôilấyniênhiệulàĐồngKhánh(19-9-1885).

ChínhquyềnPhápxinphongvuaHàmNghilàmtổngtrấnbatỉnhThanhNghệTĩnhđểtrấnannhândânmiềnđó.TriềuđìnhcửHoàngKếViêmlàmKinhlượcsứđểradụvuavàđảngvănthân.HoàngKếViêmđemquânraQuảngBình,nhưngkhôngnênviệc.

KhôngthểởyênđượctạiCamLộ,đoànngựlạirútvềSơnPhòngTânSở,songquânPhápvẫnđuổiriết,nênlạiphảichạyđiBảoĐài,đểtìmđườngsangLào.

Vùngnàyrừngrậmumtùm,núinonhiểmtrở,đoànngựdođườngSongKhônequacácmiềnMường TchéponeMường Vang rồi vàoMườngMahasay, ngày đi đêm nghỉ khôn xiết nhọcnhằn.

ỞMahasay15ngàylạikéoquaBanLong,dừngchântạiđóthượngtuầnthángbẩy,rồiquađèoQuiHợp,gặpCaoĐạtdẫnđườngvềSơnPhòngẤuSơn.

VuaHàmNghidùngẤuSơnlàmđạibảndoanh.

***

Ngoàiviệcthôithúccácvõquanthaoluyệnquânsĩvàtubổthànhtrì,TônThấtThuyếtsaithảotờchiếuCầnVươnglấychữvuaHàmNghiphêchuẩnvàgửiđicáctỉnh.Chiếuđềngày11thángtámnămHàmNghithứnhất.Lòngchiếunhưsau:

“NướcNamtakýhiệpướcvớinướcPháptớinaykểđãhàngchụcnăm.Thoạttiêntanhượng3tỉnhNamKỳ;hainămsau,cònbatỉnhnữahọlạilấynốt.Vậymàvẫnchưathỏamãn,họcòndùngmưumẹolậplãnhsựởHuếvàBắcKỳ,bắtbuộctaphảikýhiệpướcmới,rồilạithêm,bớt,xóabỏkhôngbiếtbaonhiêulần,mụcđíchlàquyếttâmxâmlượcxứBắcKỳhòngchiếmnhữngđấtđaicủatổtiêntađểlại.NhânlúcnướctacótangđứcDựcTônAnhHoàngđế(TựĐức),quânPhápkéovàocửaThuậnAnvàđốtấntíncủaHoàngđếTrungHoaphongchota.HọéptaphảiđểhọđóngquântrongHoàngThành.Sựbứchiếpđótadùkiênnhẫnđếnthếnàocũngkhôngthểchịuđược.

Tháng5nămnay,quânPhápướchơnvạnngườiyêusáchtaphảinhượngHoàngthành,lạiđòitaphảitrịdântheoluậtphápriêngcủahọ.Vìnhữngcớấy,HộiđồngCơmậtquyếtkhởimộttrậntậpcôngởHuế.NếuquântathắngthìNguyễnVănTườngđóntrẫmrangựtạmtạiNghệAn,HàTĩnh,đểTônThấtThuyếtở lạiHuế lập thế trận.Trướchết,bài trừbọn theo tàđạo, vì chínhnhữngdântheotàđạođãhiệpnhấtvớingườiPhápmàphảnlạiTriềuđình.Bằngthua,thìtrẫmcùngvớitriềuđìnhlánhramiềnBắc,mưuđồkhôiphục.Cuộctậpcôngngày23thángnămkhởitừnửađêm,giữmãiđượcđếnnửabuổisáng.QuânPhápchếtvôhạn.Báchtínhđôngquákhôngsaocứukịp,cũngchếtrấtnhiều.Nhưngđấycũnglàmệnhtrời,tatránhsaođược.

Ngaylúcấy,NguyễnVănTườngtheotrẫmrakhỏiHoàngthành.TônThấtThuyếttậphậuđểphòngquânPhápđuổiđánh.KhôngngờNguyễnVănTườngđổibụng,léntrốnvàonhàgiáoKimLuông,cònTônThấtThuyếtthìvẫntheotrẫm,chốngnhauvớiquânPháp.TớiQuảngTrị,cótinquânPhápsaiTườngtriệutrẫmvềvàtrảlạiHoàngthành.

Nhưngđấylàmưucủahọđểlừata.NguyễnVănTườngđãbỏvua,hànggiặclạicònchựcbắttrẫmđểnộpchogiặc,tộiấynặngkhôngbiếtchừngnào.Mớiđây,TườnglạisaiTônThấtPhấnvàVõKhưuđixuiquanlạicáctỉnhbắttrẫm.Trẫmtinrằngquanlạikhôngkhinàohạmìnhlàmnhữngviệcđêhènấy…NgoàiraTườnglạicònmạochữTháihậuviếtthưdụtrẫmvề.NhưngTháihậuđãởtrongtayngườiPhápthìTườngbắtviếtgìchẳngđược.Vảtrongdichiếucủatiênđếcónóiviệctrịnướcchẳngnêntraochođànbà.Nếuaibắtđượcdụấynênđốtđivàđừngnóiđếnnữa.

Núinoncáchtrở,trẫmđihaithángmớitớimiềnnày.Sựchậmtrễđóđãgiúpchoquânđịchcóđủthờigiờbịaranhữngchuyệnlàmcholòngdânchánnản.Hiệnnay,trẫmcùngvớiTônThấtThuyếtđãtớiẤuSơnthuộchuyệnHươngKhê.Cácquanlạitrongngoàiđềutềtựucảởmiềnnày.Vănthân,dânchúngvàbinhsĩcũnglầnlượtradựtiệccầnvương.Thếnướcgặplúcloạnly,takhoanhtaymànhìnsaođược…”.

Tờchiếutrênnàylàmcholòngdânxúcđộng.Cácbậckhoabảng,cácnhàphúhào,kẻcóthế,ngườicótiền,đồngthờimộdânphu,đổinhàmìnhlàmtrườngdiễnvõ,mangcơnghiệpgiúplàmquânlương.Dămchụcngười,vài trămngười,bỏcàycuốcracầmgươm,vứtbút lôngravácsúng,rongruổilênmiềnHươngKhê.MấytráinúiutĩnhởẤuSơnbỗngnhiênđượcthờicơđổi

làmchiếntrường.

QuanlạicáctỉnhởBắcKỳ,trừmộtsốđãrahàngquânPháp,cũnghưởngứngvớiđảngvănthânNghệTĩnhmàkhởinghĩaởkhắpmọinơi.

***

NhưngviệcnàyđếntaiDeCoucey.YbènhợpvớicáctướngNégrier,BrièredeI’Isle,Warnet,đểtìmcáchdẹpquânCầnVương,cửĐạitáPernotmangbinhtừHuếtiếnraQuảngBình.NégriertừNamĐịnh,quaNinhBình,ThanhHoávôNghệAn.HaicánhquâncùnggặpnhauởHàTĩnh.MụcđíchDeCoureylàchẹtđườngvuaHàmNghivàTônThấtThuyết.

VìbinhlựcPháphùnghậu,vuaHàmNghinghĩẤuSơnrồicũngkhôngthểchốngtrảđược,nêncùng các tướng sĩ chạy lênVoiTấn,miền trên tỉnhQuảngBình, giáp với xứLào. Chỗbiêncươngnàylàmộtxứmọi,TrươngQuangNgọclàtùtrưởng.

TônThấtThuyếtthấyởđấynhàvuacũngtạmđượcyênrồi,cònsựcứuvongthìtựliệusứcmìnhkhôngnổi,tấtphảicầungoạiviện,bènquyếtđịnhđiTrungHoaduthuyết.ThuyếttâuvuaHàmNghiở lạiđấtmọi,vàđểhaingườiconhộvệ,cònmìnhthìcùngChưởngvệTrầnXuânSoạndắtnhausangTàu.

VuaHàmNghinươngnáuởđấtmọiđượchơnmộtnăm,tuykhamkhổnhưngđượcyênổn.SaukhiThuyếtđãsangTàu,tìnhcảnhnhàvualạicàngngánngẩmbộiphần:ítnhiềutảhữutòngvongcònsótlại,lầnlầnbỏđi.DuycònhaiconôngThuyếtlàĐạmvàThiệpvẫntheohầutrungthànhvàcungkính.Ởnơilamsơnchướngkhí,vuabịbịnhthươnghàn,nằmliệttrêngiường;mỗikhicóđộng,mộtngườimọilạilậtđậtcõngvuachạy.

LàngmọimàbấygiờvuanươngnáulàKhêTaBaoởmiềntrênchâuTuyênHoátỉnhQuảngBình.ChánhphủPháppháiĐạitáBoulangierđemquânđitầmnãđãsáuthángrồikhôngtìmthấytôngtíchnhàvuađâucả.

Chungquanhmiềnvuaẩn,bọnLêTrực,TônThấtĐạmđóngđồntuầnphòngnghiêmmật.ĐạmđóngởPhácĐàirồiởHàTĩnhđểthunhậnthưtínvàphânpháiquânbinh.LêTrựcđóngởThanhThủy,vùngtrunglưusôngGianh.CònTônThấtThiệpthìđêmngàyhầucậnvua.

BấtngờTrươngQuangNgọctùtrưởngmiệtKhêTaBao,bỗngnổilòngthamphúquý,rủmộttênđồngđảnglàNguyễnĐìnhThànhlặnlộiđibáotinchoBoulangiervàhướngdẫntênnàyvềbắtvua.

Boulangierđemquântớivâybọcngôinhàvuaở,lúcấymớiđộ7giờtối.Vuavàhaingườitùytùngđangmệtnằmthiuthiu.Ngheđộng,thầytròvùngtỉnhdậy,thìquânPhápđãnhảyvàonắmchặtlấytayvua.VuabiếtlàNgọcđãphản,giậnlắm,mắngrằng:

–ThằngNgọc,màygiếttaođi,cònhơnđemtaochoTây.

TônThấtThiệpthấysựthếđãhỏng,vội tuốtgươmra,địnhbụngmột làgiết viênquanvõPhápđểgiảicứuvua,hailàgiếtvuađiđểchovuakhỏicáinhụcbịbắt.SongBoulangierlanh

mắt,chĩasúngrabắnThiệpchếtngay.Vuabịbắthômấylà26tháng6nămMậuTí(1888).

Sánghômsau,chúngđểvua lênvõngđưaraNgãHai,kếtmộtcáibèto,chởvềđồnThanhLang.

Tạiđây,quânPhápđãdựngnhàriêngkếthoaláđểchờsẵn,khivuađến,línhbồngsúngchào,nhưngvualấytayáochemặt,nướcmắtgiàngiụa.

QuânPháplặnglẽluiratỏvẻkínhcẩnvịđếvươngcónghĩakhí.

VuaĐồngKhánhsắcchoquantỉnhThừaThiênpháiquanđưavuavềkinhvàtruyềnbộBinhcửngườirađịađầuThừaThiênnghênhtiếp,sửadọnnơiriêngchovuaở.NhưngRheinartbànvớiviệnCơMậtnênđểvuaởnơikhácvàinăm,đợiyênlặnghẳnhãyđónvề.Ấychỉlàlờinóingoạigiao,kỳthậtRheinartđãnhậnđượclệnhởPhápqua,nóinênđểvuaởAlgerđể“ngàiđượcnghỉngơichobùlạinhữngsựthiếuthốnnhọcnhằntronglúcphiêulưunơirừngnúi”.

KếđóhọđưavuađiĐôngCa:đến13-1-1889họdẫnvuaracửaThuậnAnđáptầu“LaComète”vàoSaigon,sangtầu“BiênHoà”điAlger.

Đượctinvuabịbắt,TônThấtĐạmởrừngHàTĩnh,đâmrachánnản,hạlệnhchotướngsĩrađầuthú,rồiviếthaibứcthư,mộtbứcdângvuaHàmNghi,tạlỗiđãkhôngtoànsứmạng,mộtbứcchoviênđồnPhápởThuậnBàixinchoquânmìnhrahàng.Đoạnôngnóivớicácthuộchạ:“NếuPhápmuốnbiếttaởđâuthìvàorừngmàtìmmảta!”Hômấylà15-11-1888.Haingàysau,cácbộtướngrađầuhàngBoulangierởĐáCờ.SauđóLêTrựccũngchoquânraquythuậnởThanhLang,trônghọquầnáotảtơi,cũngđủthấyhọđãchiếnđấugianlaovôcùng.Songhọvẫngiữđượckhípháchhiênngangkhôngchịunhậnquanchứcgìcả.

TrươngQuangNgọc,cáchđóítlâu,bịbộtướngcủaPhanĐìnhPhùngvàogiếttậnnhà.

***

TônThấtThuyếtđểvuaởlạiSơnPhòng,rồidọđườngnúiraThanhHoá,ngượcdòngMãlênLaiChâu,sangVânNamcầuviện.TổngđốcVânNamchođưaquaQuảngĐông.KhiđếnLongChâu,mộtthịtrấnởphíanamtỉnhQuảngTây,cáchLạngSơn50câysố,gặpmộtquannhàThanhtrướccótheoquânCờĐenlàDươngCảnhTùngmáchbảorằngtìnhtrạngnhàThanhlúcấycũngkhônghơngìnướcViệt,Thuyếtđâmrathấtvọngvàhốihậnvìômchílớnbảovệnonsôngvàbảovệvua,mànonsôngkhônggiữđược,vuathìbỏlạigiữađường.Dầndầnôngthànhloạnóc.

ÔngởLongChâuchẳngthulượmđượcmộtkếtquảgì.MỗingàyôngrabờsôngTảGiangcầmgươmchémđáchohảgiận;bởivậyngườiTàugọiônglàTrảmThạchCông,vàđếnnăm1913,ôngtạthế.Cóngườiđiếuđôicâuđối:

ThùNhungbấtcộngđáithiên,

VạncổphươngdanhlưuTượngQuận

Hộgiábiệttầmtĩnhđịa,

ThiênniêntàncốtkýLongChâu.

Nghĩalà:

Thùngoàikhôngđộitrờichung,

MuônthuởtiếngthơmghiTượngQuận

Giúpchúariêngtìmđấtkhác,

NgànnămxươngtrắnggởiLongChâu.

LêTrựcLêTrựcngườilàngThanhThủy,tỉnhQuảngBình,TrungViệt,xuấtthânlàvõtướng.NămQuýVị(1883),giữchứcĐềđốcthànhHàNội.SauHàNộithấtthủ,LêTrựcphảitriệthồi,từđóvềẩnởquênhà.

Ngàyngày,LêTrựccưỡingựatớiuốngrượungâmthơgiảimuộnmộtmìnhtronghangNinhCầmdướidẫynúi trướcmặt sôngGianh.Trong lúcđang tiêudaongày tháng thìôngnhậnđượcchiếuCầnVương.Tuytuổiđãgià,ôngcũnghăngháicầmcờtướngmàchiêunạpcáckiệnsĩtrongvùng.Khôngđầyhaitháng,LêTrựcđãlậpđồntrạiởkhắptriềnsôngGianh.

Ngàymồng6tháng6nămBínhTuất(1886),ThiếutáGrégoiretừĐộngHải(ĐồngHới)mangquânđápthuyềnđituầntrênsôngGianh,đổbộởphíaHàTĩnh.QuânLêTrựcmaiphụctrongrừngđổracướpthuyềnvàgiếtđịch.

Nhà thờ Hương Phương, Đan Xá và Mỹ Hòa thường bị quân Lê Trực vây đánh. Giáo sĩTortuyauxbắntrả lạiđếnhếtđạn,phảidùngmảnhchainạpđạibácmàbắnra.MuốnchặnđườnggiaothôngcủaquânPhápởgiữaNghệAnvàĐồngHới,LêTrựccắtquânphụctheodọcquanlộ.

TuyquânPhápđãlậpnhiềuđồnởvenbiển,nhưngkhôngsaotránhđượcnhữngcuộccôngkíchnhonhỏcủaquânLê.CáctrạmliênlạccủangườiPhápđềubịcắtđứt.AimangthưtínchoquânPhápcũngbịbắtvàbịchémngaydọcđường.CácquanlạimàtriềuđìnhbổrađểthaynhữngnhânviêncũđãđitheovuaHàmNghi,phầnnhiềusợsệtkhôngdámđếnnhậmchức.Màtrongnhữngngườiđếnnhậmchức,cókẻnănnỉvớiquânPhápđếnđóngngayởhuyệnlỵmình,mớiđượcyêntâm.ViênTriphủQuảngTrạch,phảilênẩnởđồnQuảngKhêmàcũngvẫnloquânLêTrựcđếnlấyđầu.Thậtra,chứcTriphủQuảngTrạchhồiđólậprachỉđểlàmvì:oaiquyềnviênTriphủkhôngrakhỏimấylàngởxungquanhđồnmàquânPhápđãuyphụcđược.

MộtlầnquânPhápphái57tênquânđivậntảitrênđườngHàTĩnh,đếnsôngRoònbịnghĩaquânđónbắt,tróibangườilàmmộtmàquẳngxuốngbiển.

Trongsốđócómộtngười trốn thoát, chạyvềbáovới thànhĐộngHải, làmchoainấyđềuhoảnghồn.QuânPhápđóngtạiĐộngHảivềđầunămBínhTuất(1886)cũngnhiềulầnlâmvàothếcựcnguy.ThiếutáGrégoirethườngnơmnớploquânLêTrựccướpthành.Cókhinghĩaquânmangrấtnhiềuthang,xônglênthành,nhưngtrongthànhliềuchếtchốnggiữ,nênkhôngbịhạ.

ThốngsoáiPrud’hommeởHuếpháimộtlữđoànbộbinhdoThiếutáCardotchỉhuy,ratăngcườngchoGrégoire.Đangđêm,CardotdùngthuyềnnanđingượcdòngsôngGianh, lêngiảivâychonhàthờHươngPhương,giáosĩTourtuyauxnhờđómớithoátnạn.

SaukhiluiđượcquânLêTrực,Cardotliềnphónghỏađốtcáclàngởxungquanhnhàthờnày,rồiquayvềlậpđồnởMỹHòađểphòngquânLêTrựctrởlạiđánhĐôngHải.

***

GiữamặtsôngGianh,LêTrựcđãtìmcáithếrấthiểmđểchặnđườngbắctiếncủaquânPháp.SôngquằnquạinhưmộtconrắnvắtmìnhtrêntỉnhQuảngBình.CứtheotriềnsôngGianh,quânLêcóthểgiaothôngbằngthủy,bộ,vớicácđồnkháccủaquânCầnVương.

Vensônglànúi,dảiHoànhSơnnhưcáithànhlớnmàmỗihòngạchlàmộttráinúicao.Chânnúilàrừngxanhbátngátchelấpdảiđấtbùnlầy.Dướinhữngkhurừngrậmấy,LêTrựclậpđồn,mộlính,đúckhígiới.BầutrờibíẩncủatỉnhQuảngBìnhgiúpchoLêTrựccóthểtiếnkhithắnglợi,thoáikhithấtthế.VìthếnênkhiquânTrựcđãlẩnvàorừngmàchĩasúngbắnrathìquânPhápdẫumạnhcũngđànhthúcthủ.

***

Muốndùngchánhsáchhòabình,ĐạiúyMonteauxdụLêTrựcrahàng.Trongthư,ĐạiúynóinhữngnỗithốngkhổvềchiếntranhcủacảhaiquânvàcáithếkhôngthểđứngvữngcủaquânNam,khuyênLêTrựcnênragiúpvuaĐồngKhánh.Mấyhômsau,LêTrựcphúcđáp:“Đạiúymuốnmưucầuhạnhphúcchotấtcảmọingười,nhưnglòngtrungthànhđốivớivuatôi,bắtbuộctôiphảikhiẩnkhihiện,vàkhôngbaogiờcóthểcamtâmđầuhàngngườiPhápvàvuaĐồngKhánh.Trướckia tôiởHàNội, binh lực cónhiều, tôi đã khôngmuốnkhai chiến vớingườiPháp,thìngàynaytôiđâumuốncóviệcchinhchiếnnày.Đạiúyyêucầu tôi rahàng,nhưngĐạiúykhôngbiếtrằngchínhbọngiáosĩngoạiquốcđãgâyracuộcchiếntranh.Tôisởdĩhôhàodânchúngchỉnhđốnquânbịcốtýlàđểtựvệ,chớkhôngphảiđịnhgiếthạiai.Tôihiệnđangốm,chỉmuốnlánhvàomộtnơitĩnhmịch,khôngphảilàmnôlệai,vàởtrênmộtkhuđấtkhôngphảiriêngcủaaihết,giữatrờivàgiữađất.

Đểlàmgì?Rồisaunàyrasao?Tôikhôngbiết,màtôicũngkhôngnghĩtới”.

***

Sangthángchạp,triềuđìnhpháiHoàngKếViêmraQuảngBìnhchiêudụđảng văn thânvàkhuyênLêTrựcrahàng,nhưngkhôngkếtquả.ĐạiúyMonteauxmộtmặtdựbịtiếnđánh,mộtmặtlạipháingườidụLêTrực.

MiềnThanhThuỷđãyênlặngmộthồi,phútchốclạivangđộng.Cuộcgiaochiếnliênmiêntừthánghaichomãiđếnthángsáudươnglịch.

Mấythángsau,tuykhôngthuahẳn,nhưngquâncủaLêđãlâmvàocảnhthiếulương,thiếuđạn.Đếntháng11năm1888,nghetinvuađãbịbắt,TônThấtĐạmtựvẫnsaukhichoquânrahàng,LêTrựccũngchoquânmìnhquythuận.Đượcchínhquyềnthachovềnguyênquán,LêTrựckhônghoạtđộnggìnữa,đeogươmvàomaidanhẩntíchtrongrừngsâu.

PhanĐìnhPhùng1844-1895

NgườixãAnĐồng,tổngViệtYên,huyệnLaSơn,tỉnhHàTĩnh,TrungViệt.

SinhnămGiápThìn,1844,chalàBảngnhãnPhanĐìnhTuyên,trướclàmPhủdoãnThừaThiên,saulàmTánlýquânvụđidẹpgiặcLạngSơn,từtrầnnơiđó.PhanđỗCửnhânkhoaBínhTí(1876),năm33tuổi;nămsau,đỗTiếnsĩđìnhnguyên(khoaĐinhSửu,TựĐức30,1877).SơbổTriphủYênKhánh,NinhBình,ởđây,ôngthấylinhmụcTrầnLụchayỷthếhiếpdân,nênnhânmộtvụ lộngquyền, ông cho línhnọc linhmục rađánh.Vì thếphải gọi vềkinh.TựĐức31(1878)ôngđượcsungchứcngựsửĐôsátviện.

KhiTựĐứcthănghà(1883),NguyễnVănTườngvàTônThấtThuyếttựquyềnphếDụcĐứctônHiệpHòa,ôngphảnđốinênbịcáchchức.

Năm1884,ôngđượcphụcchức,bổThambiệnSơnPhòngtỉnhHàTĩnh.

Năm1885,kinhthànhthấtthủ,vuaHàmNghixuấtbônchạyđếnQuảngBình,ôngtìmđếnbáiyết,đượcphonglàmTánlýquânvụvàlãnhtrọngtráchthốngsuấtnghĩabinh.Ôngliềnkéocờkhởinghĩangayởquênhà,đặtđạibảndoanhtạiVụQuang,huyệnHươngKhê,HàTĩnh,mộtvùngrừngnúihiểmtrở,lợichoviệcdùngbinh;chiaquânthành15thứ;mỗithứtừ100đến500quân,sắpđặtthànhcơngũ,luyệntậptheophươngphápÂu–Tây.

Trướchết,PhantựcầmquânlùngbắttênphảnbộiTrươngQuangNgọcđãnộpvuaHàmNghichoPháp.Ngọcbịgiết,đầubêuởnơivuaHàmNghitrúngụkhitrước.Dođó,hàokiệtvùngThanhNghệTĩnh (CầmBáThước,NgôQuảng,NguyễnCấp,VũPhá…)nức lòng theovề rấtđông.

ĐặcbiệtlàPhanđượcmộttướngtàitrợgiúp.ẤylàCaoThắng.

CaoThắng,quánlàngLêĐộng,huyệnHươngSơn,tỉnhHàTĩnh.Ngườithấpnhỏ,ngónchânngóntayđềungắn,rấtthôngminhlanhlẹ,thuởnhỏcóhọcchữnhưngsởtrườngvềvõthuật.NămGiápTuất(1874),TựĐức27,ởHàTĩnhcógiặcCờVàngnổilên,Thắngtuycònnhỏtuổi,cũngtìnhnguyệntheo.ChưađầymộtnămCờVàngtan, triềuđìnhsainãdưđảngrấtngặt,ThắngnhờPhanĐìnhPhùngchechở,nênkhôngbịbắt.Sauvềquêlạiluyệnvõnghệvàchiêumộđồngchí,đem60thủhạđếngiúpPhanĐìnhPhùng.

ThắngtheokiểumẫucủaTâychếrasúngđạnbắnchảkémgìsúngTây,nêndẫnquânđiđánhcácđồn,đếnđâuđượcđấy.

Năm1893,ThắngkéoquânsangđồnNỏ,bịquânmaiphụcbắntrúngmạngmỡ.QuânsĩcõngThắngchạysangmộtlàngxađểdịtthuốcnhưngvôhiệu.Thắngmêmanthiêmthiếpmấygiờđồnghồ,rồimởmắtranhìnquanhchưtướng,nướcmắttrànxuốnghaibênmá,thởdàimấytiếngrồimất.Ngàyấyvàotháng10nămQuýTỵ(1893).Thắngmớiđược29tuổi.

PhanởNgànTrươiđượctinhungbáo,khóclócthảmthiết.Chínhtaycụviếthaicâuliễnđểthờ:

Vìtiệptiêntử,thiênývịhà?Hữuchíphấtthành,anhhùngdĩhĩ!

vàđọcbàivăntếnhưsau:

Thanrằng:

Thanhbửukiếmmườinămmớicó,đấnganhhùngdùimàimãichưathôi;ángnhungtrườngmộtphútnhưkhông,contạohoághétghenchilắmthế!

Nghĩađồngưutưởnglạiluốngđaulòng,–Tìnhvãnđiếunghĩcàngthêmrơilệ.

Nhớtônlinh:

Hàokiệtấytài,–Kinhluânlàchí;

Vénmâynửagánhgiangsan,–Vỗcánhbốnphươnghồthỉ,

Gặpquốcbộđangcơnbinhcách,nghĩagiúpvuachungnỗiânưu,–Bỏgiađìnhtheoviệcnhungđao,lòngđánhgiặcriêngphầnlaotuỵ;

ĐịabộmuốntheodòngNhạcmục8,thétnhungbàotừngghêtrậnoailinh,–ThiêntàitoanhọcchướcVõHầu9,chếsúngđạnbiếtbaochừngcơtrí;

ƠnquântướngĐồngNhungvângmạng,cầmấnquanphòng,–TướctriềuđìnhChưởngvệgiaphong,kéocờtânchế;

Nhữngchắcrằng:basinhcóphước,hămhởmàigươmchuốtđá,chíkhuôngphòkhôngphụvớiquânvương,–Nàongờđâu!Mộtsớmkhôngchừng,mơmàngđạnlạctênbay,trườngchiếnđấubiếtđâulàsốhệ;

Trongbakỷ10xuânthu tuychửamấy, trênyênngựađòiphenroi thét, trọngcương thườngquyếtmởmặtnamnhi.–Ngoàimươisương,sựnghiệpbiếtchừngnào,trướccửaviênbỗngchốcsaosa,thulinhpháchvộicướpcôngtrángsĩ,

Nonthiênnhậnphấtphơhơigióthổi,thươngngườitiếtnghĩangậmngùithay,–Nướctamthoathấpthoángbóngtrăngsoi,nhớkẻtrungtrinhngaongánnhẽ.

Thàchếtnữatrongtayđịchkhái11theovềtổphụcùngvinh;–Kìasốngnhưkẻhàngdi,ởvớitinhchiêncàngthêmbậy12.

Naynhân:

Chungthấttớituần,–Thúcsôdânglễ.

Chénrượuthoảngbaymùichánhkhí,trướcdinhđềuđủmặtquanliêu.–Nénhươngnghingút

khóibạchvân,dướiánđuachenhàngcơvệ.

Chuaxótthay,haigiàtuổitác13ngọtbùicậytayemthayđỡ,khốithâmtìnhchưathoátcõihoàngtuyền.–Cámcảnhthayđàntrẻthơngây,âncầnnhờcôngvợdạynuôi,maydiphúc14lạinẩyngànhđanquế;

Tinhhồnvídầuthanhsảng,hộphennàychotướngmạnhquânbền;–Linhhồnnếucókhônthiêng,rồingàykháclạisắcphongđiệntế.

Thôi!Thôi!

Cửatía lầuvàngđànhkẻkhuất,đemthânbáchchiến,đểtiếngthơmchotỏmặtanhhùng.–Súngđồnggươmbạcmặcngườicòn,truyềnlệnhbaquân,théthơimạnhđểxâynềnbìnhtrị.

Thươnghỡilàthương,–Kểsaoxiếtkể.

***

PhápthấyPhancònchốngcự,dùngáp lựcđể lung lạc:chokhaiquậtmộtổhọPhanở làngĐôngThái,bắtgiamnhiềungườithânthuộccủaPhan…LạisaiĐinhNhoQuangvàHoàngCaoKhảiđưathưchiêudụ.

Dướiđây,xinsaolạibứcthưcủaHoàngCaoKhảivàlờiđápcủaPhan,dịchđạilượcởHánvăn,đểthấyrõhailậptrường,haitháiđộsaibiệtnhauthếnào:

ThưcủaHoàngCaoKhải

Đông ấp Phan Đình Nguyên đại nhân túc hạ,

Tôi với ngài xa cách nhau, xuân thu đắp đổi trải đã mười bảy năm rồi. Dâu bể cuộc đời, bắc namđường bụi, tuy là mỗi người đi một ngả khác nhau, nhưng trong giấc mộng hồn vẫn thường thấy nhau,không phải xa xôi gì.

Từ lúc ngài khởi nghĩa đến giờ, nghĩa khí trung can, đều rõ rệt ở tai mắt người ta. Tôi thường nghe cácquý quan nói chuyện đến ngài, ông nào cũng phải thở than khen ngợi và tỏ ý kính trọng ngài lắm. Xemnhư thế thì tấm lòng huyết khí tôn thân, tuy người khác nước, cũng chung một tâm tình ấy thôi.

Ngày kinh thành thất thủ, xa giá nhà vua bôn ba, ngài mạnh mẽ đứng ra ứng nghĩa, ngài làm vậy là phảilắm, không ai không nói như thế. Song le, sự thể gần đây đã xoay đổi ra thế nào, thử hỏi có thể làm vậyđược nữa không, dầu kẻ ít học thức, kém trí khôn, cũng đều trả lời được. Huống chi ngài là bậc tuấnkiệt, chẳng lẽ không nghĩ tới hay sao? Tôi trộm xét chủ ý của ngài, chắc cũng cho rằng: ta cứ làm theoviệc phải ta biết, cứ đem hết tài năng ta có, việc nên làm mà làm, là ở người, còn thành được haykhông, là ở trời, ta chỉ biết đem thân hứa cho nước đến chết mới thôi.

Có điều tôi thấy tình trạng chốn quê hương chúng ta gần đây, lấy làm đau lòng hết sức. Nhân đó, tôithường muốn đem ý kiến hẹp hòi, để tỏ cùng lượng cao minh soi xét; nhưng mấy lần mở giấy, mài mực,toan hạ bút xuống rồi lại gác bút thở dài. Vì sao? Vì tôi liệu biết can tràng của ngài cứng như sắt đákhông thể lấy lời nói mà chuyển động nổi. Đã vậy lại khác tình khác cảnh, xa mặt xa lòng, lời nói của

tôi chắc gì thấu tới nơi ngài, mà dẫu có thấu tới, đã chắc gì ngài chịu nghe dùng cho, hay chỉ để cho cốnhân cười mình là thằng ngu thì có.

Nay nhân quan Toàn quyền trở lại đem việc tỉnh ta ra bàn, có khuyên tôi sai người đến ngỏ ý cùng ngàirằng: ngài là bực hiểu biết nghĩa lớn, dẫu không bận lòng đến thân mình nhà mình đi nữa, thì cũng nêntưởng nghĩ cứu vớt lấy dân một địa phương. Lời nói đó, quan Toàn quyền không nói với ai, mà nói vớitôi, là vì cho rằng: tôi với ngài có cái tình xóm làng cố cựu với nhau, chắc hẳn tôi nói ngài nghe được,vậy có lẽ nào tôi làm thinh không nói.

Ngài thử nghĩ: quan Toàn quyền là người khác nước, muôn dặm tới đây, mà còn có lòng băn khoănnghĩ tới dân mình thay, huống chi chúng ta sanh đẻ lớn khôn ở đất này, là đất của cha mẹ tôn tộc, có lýđâu mình làm ngơ cho đành: làm lơ thì trăm năm về sau, người ta sẽ bảo mình ra sao? Làm người trênphải có lòng thương dân làm cốt, chưa từng có ai không biết thương dân mà bảo là trung với vua baogiờ. Việc của ngài làm bấy lâu, bảo rằng trung thì thiệt là trung song dân ta có tội gì đâu, mà phải lầmthan thế này là lỗi tại ai? Nếu bảo là đã vì thiên hạ thì không thiết chi tới nhà nữa, cũng phải; nhưngmột nhà của mình đã vậy, còn bao nhiêu nhà trong khắp vùng cũng bỏ đi cả, sao cho đang tâm! Tôinghĩ nếu như ngài cứ khăng khăng làm tràn tới mãi, e rằng khắp cả sông Lam núi Hồng đều biến thànhhồ hết thảy, chớ không phải chỉ riêng cây cỏ một làng Đông Thái chúng ta mà thôi đâu.

Tôi đắn đo, vụt lấy làm mừng mà nói riêng một mình; được rồi, lời nói đó tôi có thể đem ra nói chongài nghe lọt tai, để xin ngài chỉ bảo cho biết như vậy có phải hay không.

Tuy nhiên, sự thể của ngài, như cưỡi trên lưng cọp đã lỡ, bây giờ muốn bước xuống, nghi ngại khókhăn biết bao!

Nếu tôi không có chỗ tin chắc được ở mình, thì quyết không khi nào dám mở lời nói liều lĩnh để manglụy cho cố nhân về sau. Nhưng may là tôi với quan Toàn quyền, vốn có tình quen biết nhau lâu, lại vớiquan Khâm sứ ở kinh, và quan Công sứ Nghệ Tĩnh, tôi quen thân hiệp ý lắm, cho nên trước kia TrầnPhiên Sứ (tên là Khách Tiên, làm Tuần phủ nên gọi là Phiên sứ) Phan thị lang (tên Huy Nhuận) cũng làchỗ thân trong tỉnh làng, hoặc bị tội nặng, hoặc bị xử đày, mà tôi bảo toàn cho đều được yên ổn vô sự.Lại như mới rồi, ông Phan Trọng Mưu ra thú, tôi dẫn đến yết kiến các đại hiền quý quan, thì các ngàicũng tiếp đãi trân trọng như khách quý, và tức thời điện về tỉnh nhà, bắt trả lại mồ mả và tha cả ba convề, như thế tỏ ra nhà nước bảo hộ khoan dung biết chừng nào!

Bây giờ, nếu ngài không cho lời tôi là dông dài, thì xin ngài đừng có ngần ngại một điều gì hết, tôikhông khi nào dám để cố nhân mang tiếng là người bất trí đâu!

Hoàng Cao Khải

đốn thư

ThưtrảlờicủaPhan

Hoàng quý đài các hạ,

Gần đây, tôi vì việc quân, ở mãi chốn rừng rú, lại thêm lúc này tiết trời rét quá, nông nỗi thiệt là buồntênh. Chợt có người báo có thư của cố nhân gởi lại. Nghe tin ấy, bao nhiêu nỗi buồn rầu lạnh lẽo tan đi

đâu mất cả. Tiếp thư, liền mở ra đọc; trong thư cố nhân chỉ bảo điều họa phước, bày tỏ chỗ lợi hại, đủbiết lòng cố nhân, chẳng những muốn mưu an toàn cho tôi mà thôi, chính là muốn mưu sự yên ổn chotoàn hạt ta nữa. Những lời nói gan ruột của cố nhân, tôi đã hiểu biết: cách nhau muôn dặm tuy xa,nhưng chẳng khác gì chúng ta ngồi chung cùng nhà nói chuyện với nhau vậy.

Song le, tâm sự và cảnh ngộ của tôi có nhiều chỗ muôn vàn khó nói. Xem sự thể thiên hạ thế kia, màtài lực tôi thế này, y như lời cố nhân đã nói: sức bọ ngựa là bao mà dám giơ cánh tay lên chống xe!

Nhưng nghĩ lại, nước nhà mấy ngàn năm qua chỉ lấy văn hiến truyền nối đời này qua đời kia, đất nướcchẳng rộng, quân lính chẳng mạnh, tiền của chẳng giàu, duy có chỗ ỷ thị dựa nương để dựng đượcnước, là nhờ cái gốc vua tôi cha con theo năm đạo thường. Xưa nhà Hán, nhà Đường, nhà Tống, nhàNguyên, bao phen lăm le chiếm đất ta làm quận huyện mà vẫn không chiếm được. Ôi! Nước Tàu vớinước ta, bờ cõi liền nhau, sức mạnh hơn ta vạn bội, thế mà trước sau vẫn không thể ỷ mạnh nuốt trôi tađược, nào có vì lẽ gì khác đâu, chẳng qua non sông nước Nam tự Trời định phận riêng hẳn rồi, và cáicăn bản thi thư lễ nghĩa vốn có chỗ đủ cho mình trông cậy dựa nương lắm vậy. Đến nay, người Phápvới mình cách nhau không biết là mấy muôn dặm, họ vượt biển lại đây, đi tới đâu như gió lướt tới đó,nhà vua phải chạy, cả nước lao xao, bỗng chốc non sông nước mình biến thành bờ cõi người ta, thế làtrọn cả nước nhà, dân nhà cùng bị đắm chìm hết thảy, chớ có phải riêng một châu nào, một nhà nàophải chịu lầm than đâu!

Năm Ất Dậu, xa giá thiên tử ngự đến Sơn Phòng Hà Tĩnh, lúc đó, tôi đang có tang mẹ, chỉ biết đóngcửa cư tang cho trọn đạo, chớ đâu dám mơ tưởng đến sự gì khác hơn. Song vì mình là con nhà thếthần, nên đôi ba lần đức Hoàng thượng giáng chiếu vời ra, không lẽ nào từ chối, thành ra tôi phải gắnggỏi đứng ra vâng chiếu. Gần đây Hoàng thượng lại đoái tưởng lựa tôi mà giao phó việc lớn, ủy thácquyền to, ấy mạng vua như thế, nếu cố nhân đặt mình vào cảnh tôi, liệu có đành chối từ trốn tránh đượckhông?

Thưa cố nhân, chỉ vì nhân tâm đối với tôi như thế, cho nên cửa nhà tôi dù là hương khói vắng tanh, bàcon xiêu dạt, tôi cũng chẳng dám đoái hoài. Nghĩ xem kẻ thân mà mình còn không bao bọc, huống chingười xa. Vả chăng hạt ta đến nỗi điêu đứng lầm than quá, không phải riêng vì họa binh đao: quânPháp đi tới đâu, có lũ tiểu nhân tủa ra bày kế lập công, thù vơ oán chạ: người không có tội, chúng cũngbuộc cho có tội, rồi thì nay trách mai phạt; phàm có cách gì đục khoét được của dân, chúng cũng dùngtới hết; bởi đó mà thói hư mỗi tệ tràn ra cả trăm ngàn, quan Pháp làm sao biết thấu những tật khổ củadân quê. Như thế, bảo dân không phải tan lìa trôi dạt sao được?

Cố nhân với tôi đều sanh đẻ tại châu Hoan mà ở cách xa ngoài muôn ngàn dặm, cố nhân còn có lòngđoái tưởng quê hương thay, huống chi tôi đây đã từng lấy thân chịu đựng và lấy mắt trông đến, thì sao?Khốn nỗi cảnh ngộ bó buộc, vả lại sức mình chẳng làm được theo lòng mình muốn, thành ra phải đành.Cố nhân đã biết đoái hoài thương xót dân này thì nên lấy tâm sự tôi và cảnh ngộ tôi thử đặt mình vàomà suy nghĩ xem, tự nhiên thấy rõ ràng, có cần gì tôi phải nói dông dài nữa ư?

Phan Đình Phùng

Phúc thơ

Cuộcchiêudụkhôngđemlạikếtquả,năm1895,Phápquyếtđánhmạnh.NúiVụQuangbịvây

hãm;PhanphảiluivềđóngởnúiĐạiHàm.

Dùngkếngănnước,dụchođịchđuổiquasông,rồipháđậpđểnướcchảymạnhxuống,Phanđãthắngmộttrậnvẻvang:giếtđược3sĩquanPhápvàhàngtrămlính,lấyđượcngót100khẩusúng.

ChísĩPhạmVănNgọsauđiquanơinày,cóthơrằng:

Giólạnh,sươngmù,buổirạngđông

Baquânphụcsẵnởbênsông.

Chiêngkhuamộttiếngquânreodậy

Đêphátrênngànnướcchảyhung!

PhápđượcKhâmsaiNguyễnThânphò táđắc lực, nên càngngày càng thắt chặt vòng vây,nghĩabinhhụtdầnlươngthực,PhanĐìnhPhùngmắcbệnhlỵmàmấttạinúiQuạtngày13-11-1895,thọ49tuổi.

Khisắpmất,Phancóbàithơcảmkhái:

Nhungtrườngphụngmạngthậpcanhđông,

Võlựcynhiênvịtấucông.

Cùnghộngaothiênnantrạchnhạn

Phỉđồbiếnđịathượngđônphong.

Cửutrùngxagiáquansanngoại,

Tứhảinhândânthủyhỏatrung.

Tráchvọngdũlongưudũđại,

Tướngmônthâmtựquýanhhùng.

Dịch:

Nhungtrườngvângmạngđãmườiđông,

Đánhdẹpdâydưa,chửatấucông…

Dânkhổkêutrờivangổnhạn,

Quângiandậyđấtrộnđànong.

Chíntrùnglậnđậnmiềnquantái,

Trămhọlầmthanđámlửahồng.

Tráchvọngcàngnhiều,càngcốgắng,

Tướngmônriêngthẹntiếnganhhùng…

Phantạthếrồi,quânthứcácnơimấtdầntinhthầnchiếnđấu,phầntrởvềquêquán,phầntrốnsangXiêm,Lào,phầnthìrađầuthú.

Cáchđóítlâu,NguyễnThântìmrađượcngôimộcủaPhan,saiđàolấydihàiđốtratrorồitrộnvớithuốcsúng,nhồivàohọngsúngthầncôngbắnxuốngLamGiang…

ĐinhCôngTráng

(…-1887)

NămBínhTuất(1886)tiếngsúngcủaquânCầnVươnglàmrungđộngsuốttừBìnhThuậnrađếnThanhHóa.

TạiThanhHóa,nhữngthànhlũycủaquânCầnVươnglầnlượtnổilênbàyhàngchữnhứt,dọctheodãyHồngSơnlàbứctườngngănvớitỉnhNinhBình.NhữngthànhTamCao,TamDương,LangBài,VũLợi,MãCao,BaĐình,ẩntrongrừngnúi,họplạithànhmộtmặttrậndài50câysốđểchốngnhauvớiquânPhápởBắcViệt.

ThànhBaĐình,xâytrênbalàngMỹKhê,MậuThịnhvàThượngThọ.Balàngnhưbacáiđảonhỏgiữamộtthửaruộnglầycựcrộng,ởvàomộtkhuỷuconsôngchảytừThanhHóaraNinhBìnhvàcáchĐòLènchừngmươicâysố.ThànhnàydoĐinhCôngTrángđứngralậpkiểuvàđốccông.

ĐinhCôngTrángngườitỉnhHàNam,làmộtviêncựuChánhtổng,trướcxungvàoquânHoàngKếViêmkhiHoàngcòntrấnthủtỉnhSơnTây.NămQuýVị(1883)quânHoànghiệpcùngquânCờĐenđểcầmcựvớiHenriRivière.DođóTrángcódịpgầngũiquânCờĐenhọcthêmđượcchiếnlượccủaLưuVĩnhPhúc.Trángcósứcmạnhvàtríthôngminh,nênkhôngbaolâuthànhmộttướnggiỏi.Ngoàiviệcdùnggươmsúngrấtcanđảm,Tránglạikhéochọnđịathế.Mỗilầnrachiếntrường,Trángbaogiờcũnglàngườiđầutiênhăngháinhẩyvàotrậnmưađạn.

Tháng9nămBínhTuất(1886)xâyxongthànhBaĐình,TrángchotháonướcsôngLènvào,khiếnchoxungquanhthànhtoànlàmặtnướcbaola,chỉnổilêncómấyđườngthậtnhỏlàmlốiđilại.ĐểlàmhậuthuẫnchoBaĐình,quânCầnVươngcònxâymộtthànhMãCaoởcáchđó30câysố.BaĐìnhgầnbiển,MãCaoápnúi,địathếrấttốtchoviệccầmquân.

Từtháng10,quânPháprađườngĐòLènhaybịtậpkích,cókhikhôngcònsốngsótngườinào.Đườnggiaothôngnghẽn,quânPhápkhôngdámđilẻloi,phảichờđạiđộitiếnvàođánhdẹp,trongkhichoquâncácđồnởNinhBình,ThanhHóahoặcVinhlénlútdòthám.Nhưngbấtcứlàdođườngnàomàđến,quânPhápcũngđềutiếpđượcnhữngviênđạnởtrongbụirậmhaykheđábắnra.Tuyvậyhọvẫntinrằngđólànhữngtoángiặcnhỏ,chẳngđủquantâm,dẹplúcnàonênlúcấy.

SởdĩhọkhônglưuýtớiBaĐình,mộtcớnữalàvìquânPhápbấygiờcònbậnvềcáccuộcđánhdẹpởcáctỉnhBắcViệt.CuốinămBínhTuất(1886)miềnBắctạmyên,Đại táMetzinger vàThiếutáDoodschiađườngtiếnđánhBaĐồn.Tiếnđếnnơivừathoángthấybóngthànhthìđạnởtrongđãbayravùnvụt,haicánhquânđềuphảilùitrởlại.KhôngthểnàovàođượcBaĐình,haivõquanđànhđóngquânởngoàiđểchờ cứuviện. Sang tháng chạp, tổng chỉ huyPhápWarnet,gửimộtđoànlínhẢRậpvàoThanh.

Saokhichuẩnbịsẵnsàng,ngày18thángchạp,quânPhápkhởithếcông,chiếmđượcvàiđồnnhỏởphíangoài,nhưngsốthiệthạicựcnhiều,rútlạilàNamquânthắnglợi.

ĐạiúyNugentmangđoànquânBắcViệtthứhaihăngháitấncôngnhưngđạntrongthànhbắnranhưtưới,làmtửthươngrấtnhiều,trongsốcóThiếuúyAudibert.Metzingercũnghoàntoànthấtbại.ĐạiđộicủaTrungúyZahnervàTuffierliềuchếtlộinướcxôngvào.Namquânđểchohọtiếntớichânthànhmớimộtloạtbắnra.Zahnerbịđạnởđầu,bỏmạnggiữađámquânđãchếtgầnhết.Tuffier,taydao,taysúng,xôngvàovừachémlũytrevừabắn.NhưngmộtviênđạncủaĐinhCôngTrángkếtliễuđờiy.CònlínhẢRậptuyhùnghổdữdằn,kếtcụcxáccũngchồnglênngổnngangởchânlũy.ĐạitáBlaisemangquânvàotrợchiếnlạibịthương.

Tạikhắpcácmặttrận,quânPhápđềuthuato,thànhBaĐìnhtrướckiangườitacoithường,phútchốctrởthànhmồlớncủaquânPháp.

QuânPhápđếnđóngởphíangoàiBaĐìnhđãhơnhaitháng,khôngthắngđượctrậnnào.ThiếutáDoodscũngnhưMetzingerđànhthúcthủvàthảotờtrìnhgửiraHàNội.

QuânPháptừkhiđểchânlênđấtViệt,mỗilầncướpthành,dùkiêncốnhưSơnTây,hayrộngrãinhưHàNội,Huế,cũngchỉmấtvàigiờ,nayđánhởđâyđếnhai thángmàBaĐìnhchẳngnúng,đềulấylàmlo.QuânPhápchỉlưulạichútítđểgiữcácthànhđãchiếmđược,cònbaonhiêutrútcảvàoBaĐình.HảiquânPhápởTrungHoacũngrútvềmiềnnàymộtphần.Đánhchẳngđược,Phápđànhdùngcáchvâyhãm.ĐạoquânđánhBaĐìnhgần50viêntướngPhápvà2.250quân.ĐạitáBrissaudđứngtổngchỉhuylậpđạibảndoanhởThuậnĐào,dướitrướngcóthammưud’Amade,Masson,ĐạitáDiguetchỉhuyquânLêDương,ĐạitáSteltzchỉhuypháobinh, có Đại úy Putz trợ lực. Mặt bắc Đại tá Doods đóng tại Nghi Vinh, mặt Nam Đại táMetzingerđóngtạiXaLiễn,ĐạiúyJoffre�chỉhuycôngbinh,phóquânlươngChaumontgiữviệcquảntrị,bácsĩVelledaryvàPerrinđứngđầuytế.Trênmặtsông,xungquanh thành,4chiếnhạmchựcsẵndoTrungúyThusnine,Surcouf,LePrieurvàDantinchỉhuy.CácgiáođoànPhátDiệm,KẻSở,ĐiềnHộ,BồXuyên cung choquânPháp5.000giáodânđểđàohầmvậnlương.

Thoạtđầu,Brissaudchođàohầmnấpmàbắn,nhưngtrongthànhbắnranhưmưa,khôngtàinàotiếngầnđược.TrungúyDrujonvàFauré,docácđườngnhỏtiếnvào,khicáchthànhchừng100th�thìđạntrêngiộixuống,cảhaicùngbịthương.ĐạiúyBouchage,TrungúyLambelinvàThiếuúyGoerhinglộixuốngruộnglầychựcxôngvàođềubịđạn,ngườichết,kẻbịthươngnặng.TrungúyCollotdẫncôngbinhcầmmìnđểphálũy,cũngbịđạncảnphảilui.DoddsvàBouchagegẫyđùi.D’Amademangviệnbinhđếncũngbịthươngnốt.

TronghaithángtrờiquânPhápđạibạihailần,Brissaudtínhxoaykếkhác,bènhạlịnhbổvâymộtcáchkínđáohơn:đónghàngràodàibằngtre,gỗ,dâythépgai,lậpnhiềulềutranhđểbanngàylàmchỗchoquânẩn.QuâncủaTrầnXuânSoạntừMãCao,nhânđêmđánhvàovòngvây,nhưngkhôngkếtquả.QuâncủaĐinhCôngTrángởtrongthànhnhậnthấyquânNamđãđứngvàotìnhthếrấtnguyngập,chẳngchóngthìchầy,quânPhápsẽtìmcáchpháthành,bèntìmcáchtháovòngvây.Ngày20thánggiêngnămĐinhHợi(1887)TrángchomangthơsangMãCaoyêucầuTrầnXuânSoạnrútquâncácđồnnhỏvềNghiVinhrồigầnnửađêm,nhâncó

sươngmù,Trángvàbộhạmởđườngmáumàra.QuânPhápvàlínhpháothủchếtrấtnhiều.TrángchạyvềThạchBằng,rồilênMãCao.

8giờsáng,quânPhápkéovàothànhBaĐình.Mấycửalớncùngbỏngỏ.Mùihôithốixônglênnồngnặc.Saubứctườngđất,xácchếtnằmngổnngang,nhữngxácnàychếtđãlâu,vìkhôngcóđấtchônnênđànhđểlàmmồichoruồinhặng.

Brissaudhạlịnhđốtthànhvàchônbớtmộtítxác.QuânPhápđóngởBaĐìnhthêmsáuhômnữa,phòngquânNamcóquaytrởlại.

BrissauddòxétbiếtNamquândồncảvềMãCao,địnhtìmđánh,nhưngnơinàyhiểmtrở,quânPhápdẫumạnh,cuộcthắngcũngvẫnkhólòng,nêncholínhphaolênrằng:quânPhápđịnhrútvềHuếvàraBắc,mụcđíchlàlàmchoquânNamkhôngđềphòng,đểrồibấtthầnkéolênMãCao.

***

ThànhMãCao

ThànhMãCaoxâyởngãbasôngCầyCháyvềmiềnthượngdutỉnhThanhHóa.Miềnnàyđấtcátphìnhiêu,cạnhmộtkhurừngbátngát,cóđườngthôngsangLàovàđiVânNam.Thànhởvensông,sôngnhưmộtcáihàolớn,rộng40th,vàsâuhơn10th.Dọctheosông,ĐinhCôngTrángchođàohầmlàmchỗnấpbắn.Sauhầmlàthành.Thànhtuyđắpbằngđất,nhưngvữngmàcao,hìnhbátgiác,mỗicạnhdài800thvàcạnhnàocũngcóvọnglâuđểnấpbắnra.Xungquanhđồnchừng300th,Trángchoxây6đồnkhuấttrongrừng,trongđóđồnHồSendùnglàmnơichếthuốcsúng.

LúcĐinhCôngTrángbỏthànhBaĐìnhliềuchếtchạyvềThạchBằng,rồilênMãCaolàcóýluivềchỗnúinonhiểmtrởsẽchiêutậpbinhmãvàtíchtrữlươngthực,súngđạn,đểsaulạitáichiến.Nhưngchíchưađạt,thìBrissaudđãthừathắngchiaquânralàmbađạokéođếnMãCao:

–ĐạothứnhấtdoDodds,vềphíaBắc,

–ĐạothứnhìdoMetzinger,vềphíaNam,

–ĐạothứbadoJoffre,chuyểnvậnkhígiớivàlươngthựcdosôngMãvàsôngChuđilên.

Bađạogặprấtnhiềukhókhăn,vìtừBaĐìnhlênMãCaocũngxaxôinhưtừNinhBìnhvàoBaĐình.

Ngàymồng2tháng2nămĐinhHợi(1887)bađạocùnghợpnhau.BrissaudđikinhlýđịathếcủathànhMãCao,tớiphủThọXuânthìđượcviênTriphủgiaochohaiviêntướngNambịbắtvàhiệngiamtạiphủ.Brissaudbắthaingườinàyđidẫnđường,quanhữngkhurừngkhuấtkhúcmàkhônggặpđồnlũygìcả.Brissaudkhôngbằnglòng,buộcphảiđưatớinhữngchỗcóNamquân.Haingườiliềnđưavàonhữngđồnhiểmhóc,quânPhápbịphụckíchtổnhại rấtnhiều,Brissaudtứcgiậnsaitróihọlạibắtđiđầu,cốchoquânNamgiếthọ.Đangđi,quânPhápgặpmộtkhesâu,vừachựclộiquathìbênkiakheđạibácbắnsang,vàsúngtayliêntiếpcùng

nổ.RồiNamquânbổvâytứphía,nhưngđềunấpcảtrongrừng.Biếtthếnguy,Brissaudchiaquânlàmbađạocựclựccôngphá.Namquânyếuthếphảithuvàothành.Tiếngsúngbỗngimhẳn.SựimlặngcủaNamquântrongkhurừnghoanglàmchoquânPhápkinhhồn,ainấyđềucócảmtưởngnhưsavàocõichết.

QuânPháplẳnglặngđichừngmộtgiờnữa,đếntrướcmộtconsông,chônggailờmờtrênmặtnước,bênkiacóđồnlũy.Haingườitùbinhbỗnghôto:“RamàbắtlấyBrissaud!”rồihọnhẩycảxuốngsôngđịnhtrốn.Toánlínhpháothủđikèmvộinhàoxuốngđuổitheovàbắnhọchết.QuânPhápvượtsôngsangcướpđồn.Trángbỏđồnchạyvàothành,ralịnhtổngcôngkích.

Trongthànhcờphất,tiếnghòreolẫnvớitiếngsúnglàmvangđộngcảmộtgóctrời.Brissaudlúcấymớinhậnrarằngquânmìnhvừabướcvàonơihiểmyếu:giữalàthành,xungquanhlàđồn, cách tổ chứcgiốnghệtnhư thành trìkiêncốbênPháp.Brissaud thúcđạoquân trungươngđánhvàothành.TảdựccủaMetzingerđánhvàophíaNam.Doddschỉhuyhữudực,chặnđườngquânNamởphíaTây.TừgiờNgọtrởđi,cuộctranhđấurấtkịchliệt,tiếngsúngcủahaiquânNamPháp,hòanhaulàmrungđộngcảkhurừngtịchmịchởCựBào.

Gầntối,quânNamhếtđạn.LiệukhônggiữđượcthànhnữavàsợbịhãmnhưởBaĐình,TrángphảidocửaNamrútquânra.Brissaud thấy im tiếngsúng, thúcquândocửaBắc tiếnvào.Thànhrỗng,cácđồnxungquanh,Namquânđãbỏcả.QuânPhápchỉthâuđượcmấycáiđồntrốngkhôngvớichừngmộttrămxácchếtcủaNamquân.BênquânPháp,TrungúyThuisybịđạnchết,TrungúyFaurébị trọngthương,quânPhápvà línhpháothủBắcKỳchếthoặcbịthươngmộtsốlớn.

ĐinhCôngTrángcùngvớibộhạthoạttiêncònẩnnúpởmiềnthượngdutỉnhThanhHóa,sauxuốngtrungchâutìmvàonhữngnhàquenvàpháingườiđicổđộngcácnơi,địnhmưuđồkhôiphục,nhưngkhôngcókếtquả:đitớiđâudâncũngkhiếpsợ,khôngdámtheo.Mộtphầnkhác,cácquanđịaphươngmuốntângcôngvớichủmới,hếtsứctruynãnhữngngườiđãdựvàođộiquânCầnVương.Thấtvọng,TrángluivàomiềnnúitỉnhNghệAn.SuốtmùahènămĐịnhHợi(1887),Trángđilangthanghếtnơinàysangnơikhác.QuânPhápbiếtTránggiữmộtđịavịquantrọngtrongquânCầnVương,nênlạicàngrasứctìmkiếmvìnghĩrằngbắtđượcTrángthìngọnlửachiếntranhcủaquânCầnVươngsẽdậptắt.

Ngày5tháng10,LýtrưởngTangYênđếnbáochoĐạiúyCostesrằngTránghiệnđangởlàngmình.CostesliềncùngvớiTrungúyDeFitz-Jamesđem65tênlính,lấythuyềnđibắtTráng.BagiờsángtớiTangYên,Costesbổvây,Trángthấyđộngnhảyrachạy,bịCostesbắnchết.

SaukhiTrángchết,chiếncuộcởThanhHóayên.

TrongquyểnSouvenirsdel’AnnametduTonkincủaMassoncóđoạnphêbình:

“ĐinhCôngTránglàngườicóóctổchứcvàcóbụngthànhthật,biếtgiữkỷluậttrongquânđộivànghiêmtrịnhữngtênlínhđinhũngnhiễucáclàng,lạicótríquansátvànhẫnnại,hiểubiếtquânmìnhvàquânngười,chonênkhôngkhinàođểhaobinhtổntướng.ChiếnlượccủaTrángcũnggiỏi,khéodụquânPhápvàochỗhiểmyếu.Trángchẳngnềgiannguy,baogiờcũngđiđầu,nhưngbaogiờcũngsuynghĩcẩnthận,mạnhbạotrongviệclàm,lạisẵnmộtlòngyêunướcđángkính.

NếuTrángđượcnhữngngườicươngnghịphòtá,thìquânPhápcònbịchậtvậtkhôngbiếtbaonhiêulầnnữa,màvịtấtđãthắngnổi”.

NguyễnDuyHiệu(1847-1892)

NgườixãThanhHà,huyệnDuyênPhúc,tỉnhQuảngNam,sinhnămĐinhMùi(1847),trúngCửnhânkhoaBínhTí (1876) đậuPhó bảng nămKỷMão (1879) hàmHồng lô tự khanh, nênthườnggọilàHườngHiệu.Nướcdatrắng,mũicao,haimắtđenláy,dungmạokỳvĩ,thầntháitrầmtĩnh,tỏraconngườinghiêmnghịvàgangóc.

SaukhivuaHàmNghichạylênSơnPhòngrồixuốngchiếuCầnVương,nhânsĩbatỉnhQuảngNam,QuảngNgãi,BìnhĐịnhhôhào lậpnghĩahội,chiêumộnghĩabinhđểchốngPháp, tônNguyễnHiệulàmthủlãnh.

NguyễnHiệuquảcóđứctínhmộtvịlãnhtụ,lấyđạinghĩa“chốngPháp,cứudân”hiệutriệudânchúngmộtcáchhăngsay,ôngđãkhiếnchochẳngbaolâu,cuộckhởinghĩathànhphongtràorộnglớnmàtỉnhQuảngNamtrởnênmộtkhuvựcgầnnhưhoàntoànởtrongtaynghĩaquân.

NguyễnHiệucólẽlàngườixướngxuấtrađầutiênchiếnlượctiêuthổkhángchiến.ChỗnàoquânPhápsắpkéođếnlànhândânđãtựđốtnhàvàđốthếtcâycỏlúamạ;khôngnhữngđốtnhàtranh,cảnhàngóinữa,nhữngchủnhânnhàgiàucũngkhôngtiếcrẻmàngăncảnsựđốtphá.

Chiếnlượcápdụnglàdukíchchiến:đểtiêuhaolựclượngđịch,mỗiđêmôngchoquânđếnđánhđồnrồirútlui,khiếnđịchănngủkhôngyên;mệtmỏiđếnđeobệnhbỏmìnhkhánhiều,địchmuốnđuổitheomàđánhthìchẳngmấykhibắtkịplàvìquântaamhiểuđịathế,trongkhiquânPhápphảimang trên vai lương thực và hành lý nặngnề, lại chỉ dámnoi theonhữngđườngđãcósẵn.

Trongđêm28-2-1886,Besson,mộtviênĐạiúycôngbinhcoiviệclàmđườngHuế–ĐàNẵng,bịquântamaiphụcgiếtcùngvới6línhhộvệ,ởtrạmNamChâu.

VụnàylàmPhápxúcđộngvôcùng.NamtriềupháiNguyễnThânlàmTiễuphủsứsanggiúpquânPháp.NguyễnThânnguyêntrướcđãthamgiavàonghĩahội,sauphảnbộivềđầuPháp.Bấygiờymới24,25, thôngminhvàhăngháinhưngtâmđịakhôngchínhđính.Mộtđêmyđánhúpmộttrạiquantrọngcủanghĩaquân,khôngdènơiđógiađìnhNguyễnHiệuđangcưtrú.NguyễnHiệuchạythoátđượcnhưnggiatiểugồmmộtmẹgià85tuổi,haivợvà5con,cùngvớimộtsốbộtướngbịbắt,lươngthựcvàđạndượcbịthumấtkhánhiều.

HiệucùngvớithủhạrútvàoẩnnáutrongdảinúiNgũHành(giữaHộiAnvàĐàNẵng)rồithấymìnhbịcôlập,khôngcònkhíthếđểchốngchọinữa,bènhọpbọntànquânlạihiểudụ:“Chúngtađãhếtlònghếtsứcvìnướcvìvua,nhưnglòngtrờikhôngtựa,vậynaytachotấtcảanhemgiảitán.TasẽtựđưamìnhrachoPhápbắt.KhiPháptrahỏi,mộtmìnhtasẽcốgắngchechởchomọingười.Tachếtkhôngđủtiếc,nếusaunàycóainốichítamàthắngđượcgiặc,ấylàtavẫnsống”.

Quântướngkínhcẩnsụplạy,rồirađi.Chờchohọrúthếtđượcantoàn,Hiệumớixuốngnúi,cốýđểchoPhápbắt.QuânPhápbắtHiệunhốtvàocũichoxuốngthuyềnchởvềHuế.Hiệuvấnkhănthâm,mặcáodàithâm,ngồixếpbằngtrongcũi,trênmộtlácót,bênmìnhcóhộptrầu.Ôngcầmquạtthỉnhthoảngphephẩy,nhìnnhữngngườibuquanhvớiđôimắtbìnhthản.ÔngcứngồinhưthếtrongkhicũikhiêngvềtrạilínhVõLâm.Ởđâybắtđầungaycuộcthẩmvấn.ViệnCơMậtlênánxửtử,phânthâybốnmảnh,tòaKhâmsứcanthiệp,sựphânthâyđượchủybỏ.

BảnándânglênvuaĐồngKhánh.Vuachâuphêralệnhthihành.NguyễnHiệubịhànhquyếtngayhômsau.

Ôngtựunghĩa,thầntháiungdung,mộtnụcườitươinởtrênmôi.

Rồingườitađưathủcấpraxelửa,đemvàoQuảngNamđểbêuchodânchúngxem,trongkhimộtlínhphingựachạykhắptỉnh,mỗitêncầmmộtlácờgiơlêncao,lòngcờcóhàngchữlớn:“Hiệu,đạithủlĩnhphiếnloạn,đãbịbắt”.

MaiXuânThưởng(1860-1887)

SinhnămCanhThân(1860)làconôngMaiXuânTín,trướclàmchứcBốchánhtỉnhCaoBằng.QuánlàngPhúLạc(naythuộcxãBìnhThành,quậnBìnhKhê,tỉnhBìnhĐịnh,TrungViệt).

Thânphụmấtsớm,MaitheomẹvềởPhúLạc,lớnlênxinnhậphọctrườngcụtúLêDungluyệntậpcảvănlẫnvõ.

ĐỗTútàinămmườitámtuổi,mộtthờigianbỏkhôngthi.KhoaẤtDậu(1885)lạirathi,trúngCửnhân,bấygiờ26tuổi.

Ôngđỗnhằmlúckinhđôthấtthủ,vuaHàmNghixuấtbôn.HồiđótạiBìnhĐịnhcónguyênTổngđốcĐàoDoãnĐịchcầmđầunghĩaquânchốngPháp;MaiXuânThưởngchiêumộđượcmộtsốbinhsĩliềntheovềvàđượcphonglàmTántươngquânvụ.Sau,ĐàoDoãnĐịch lâmbệnhnặngmàmất,MaiXuânThưởngđượctônlênlàmNguyênsoái.

Tuytuổitrẻnhưngtàicao,lạicóđứcđộ,cóchíkhí,nênnhữngnhânsĩnổidanhnhưBùiĐiền,ngườiQuảngNgãi;NguyênHóa,TrầnTrungvàTrầnNha,ngườiquậnBìnhKhê(BìnhĐịnh);NguyễnCang,NguyễnTrọngTrìvàĐặngThànhTích,ngườiquậnAnNhơn(BìnhĐịnh)đềuvuivẻchịuquyềnchỉhuy.

Tháng9nămẤtDậu(1885)MainguyênsoáilàmlễtếcờtạiLộcĐồng,thanhthếrấtlừnglẫyoaihùng.Tiếpđó,trongnhiềutrậnđánhnhautạiCảmVân,ThủThiện,nghĩaquânđãlàmchođịchhaobinhtổntướng:mặcdùkhígiớichỉlàgươmgiáo,ôngđãchốngchọiđượcbanămtrường.

Phápnhiềulầngửithưdụhàngnhưngkhônglaychuyểnđượclòngcươngquyếtbấtkhuấtcủangườianhhùng.

ĐạiquânPhápdoTrầnBáLộctừNamKỳkéoracùngvớiTiễuphủsứNguyễnThânhọpnhauvâyđánhcăncứcủaNghĩaquân.Thếđịchquámạnh,MaiXuânThưởngphảirútbinhvàoLinhĐồng,tínhkếkhángchiếntrườngkỳ.NhưngtạiPhúPhong,cáctướngNguyễnHóa,BùiĐiềnvàNguyễnCangbịgiết.

KhôngbắtđượcMaiXuânThưởng,bọnTrầnBáLộctứcgiận,liềnchobắtgiambàmẹôngcùngđámhươnglývàmộtsốdânhailàngPhúLạcvàPhúPhong.

MaiXuânThưởngđượctinmẹmìnhbịbắtvàdânchúngphảichịunhiềukhổnhục,liềnđíchthânragặpTrầnBáLộctạiđìnhPhúPhong.TrầnBáLộcdụôngrahàng,ôngkhẳngkháinói:“Chỉcóđoạnđầutướngquân,chứkhôngcóhàngđầutướngquân”.

BịgiảivềthànhBìnhĐịnh,íthômsau,MaiXuânThưởngchịutộitửhình.Ôngchếtnhằmngàyrằmtháng4nămĐinhHợi(1887),hưởngdươngđược27tuổi.

PhầnmộcủaôngởtạiPhúLạc.Nhưngngótnửathếkỷ,vìbọnphongkiếnvàthựcdâncholàngụy,nênkhôngaidámđếnthăm.

SaukhiNhậtđảochánhPháp,nhândânBìnhĐịnhcótổchứclễtruyđiệutrọngthểtạiPhúLạc.VàtừkhichánhquyềnquốcgiatáilậptrênđấtBìnhĐịnh,đồngbàoBìnhKhêmỗinămđếnngàykỵ,hợpnhautạiphầnmộđểthắpnénnhangtưởngniệmvịanhhùngtuẫnquốc.

NguyễnThành(Tiểu-La)

NguyễnThànhcòntênnữalàHàm,tụcgọilàẤmHàm,tựTriếtPhu,hiệulàTiểuLa,ngườilàngThạchMỹ,phủThăngBình,tỉnhQuảngNam(TrungViệt).

ÔnglàmộtyếunhântrongphongtràoCầnVươngởtỉnhQuảngNam.Khiphongtràonàythấtbại,ôngluivềởẩntạisơntrangNamThịnh.

Năm1902,ôngcùngPhanBộiChâuthànhlậphội“ViệtNamQuangPhục»tạiQuảngNam,tônKỳngoạihầuCườngĐểlàmhộitrưởng,vàhoạtđộngrấthăngsaykhángPháp.

Năm1908,ôngđứngrakhởixướngphongtràochốngsưucaothuếnặngởQuảngNam,bịbắtđàyđiCônĐảo.Ởđâyđượchainăm,ôngngọabệnh,chếtvềchứngthổhuyết.

Trướckhinhắmmắt,ôngviếtlạimộtbàithơ:

Nhấtsựvôthànhmấndĩban,

Thửsanhhàdiệnkiếngiangsan!

Bổthiênvôlực,đàmthiêndị,

Tếthếphitài,tịthếnan.

Thờicuộcbấtkinhvânbiếnhuyễn,

Nhântìnhchỉkhủngthủybalan.

Vôcùngthiênđịakhaisongnhãn

Táithậpniênlaithínhấtquan.

HuỳnhThúcKhángdịchraquốcâm:

Mộtviệcchưaxongtócnhuốmmàu

Nonsôngngảnhlạithẹnmàyrâu.

Vátrờithiếusức,bànnghedễ,

Cứuthếkhôngtài,tránhởđâu?

Cuộcbiếnngạigìmâyđổisắc

Tìnhngườienỗisóngthêmsâu!

Mởtoanghaimắtxemtrờiđất

Ngẫmthửmườinămvẫnvậysao?

NguyễnThiệnThuật(Tán-Thuật)1841….

NguyễnThiệnThuật,ngườilàngXuânDục,tổngBạchSam,huyệnMỹHảo,tỉnhHưngYên,BắcViệt,sinhnămTânSửu(1841,ThiệuTrị1).

ĐỗCửnhânkhoaTânVị (1871)dưới triềuTựĐức, ông xuất thân làmBang tá ở tỉnh HảiDương,đượccửđemquânđitiễutrừthổphỉtronghạt.Bấygiờ,giặctagiặckháchnổilêntứtungởxứBắc,triềuđìnhđánhdẹpluônkhôngngớt;nhữngngườibiếtdùngbinhítnhiềuđượcchọnchothamdựcuộctiễuphỉ,nếulậpnêncôngtrạng,thìbướcđườngcôngdanhthườngrấtmaulẹ.Nguyễnlàmộttrongsốnhữngngườiđó,đãdẹpđượcgiặcTiêuViênởphủKinhMôntỉnhHảiDương.

NămMậuDần(1878)đượcbổTriphủTừSơn.NămTânTỵ(1881)thăngTántươngquânvụ,theogiúpviệcNguyênsoáiHoàngKếViêmđiđánhgiặckháchtừHắcGiangtrởlênđếnSơnLa.SaulênchứcTổngđốcHảiYênvàlàmPhónguyênsoáiđạoquânĐôngBắc(1881).

Lúcấynhằmnăm1881,cuốitriềuTựĐức,côngviệcxứBắcđangbốirốinguynan,vìPhápcốtìnhcướptrọnnướcta.Triềuđìnhthấyônglàngườicómưulược,lạibổvềSơnTâylàmTánlýquânvụ,cùngHoàngKếViêmtrùmưuđịnhkếchốngPháp.ỞchứcnàyôngkếtgiaothânmậtvớiLưuVĩnhPhúc,chủtướngquânCờĐen.

ĐếnnămQuíMùi(1883)triềuđìnhphảichịunhậnsựbảohộcủaPhápởTrungBắcKỳ,nênsaiNguyễnTrọngHợpraBắctruyềnlệnhtriệtbinhđểtheochếđộmới.

Nhiềuvịquankhôngchịutuânlệnhnày,ngườithìbỏấnvềvườn,ngườithìdựngcờxướngnghĩa,đâylàtrườnghợpTánThuật,bỏvềHảiDương,mộbinhđánhPháp.

CóthểnóiônglàtướngtiênphongtronghàngvănthânxứBắc.Vìôngcódanhvọngto,vẫnđượcsĩphumếnchuộng,dânchúngtinyêu,nênkhiôngđứngrakhởinghĩa,ngườitanônứchưởngứng, chẳng bao lâu thànhmột thanh thếmạnhnhưnước tràn, gió lướt. KhắpmiềnTrungchâuđếnmạnngược,đâucũngcóngườinổidậychịuôngchỉhuyhoặccùngônghôứng.

RồiđếnnămẤtDậu(1885)saukhikinhthànhthấtthủ,vuaHàmNghixuấtbôn,phongtràovănthânởxứBắcnhưlửathêmdầu,khiếnngườiPháptiếnglàđặtxongbảohộ,nhưngchẳngđượcngồiyênngàynào,phảitấncôngđànápdâydưamãi.

Luônmấynăm,TánThuậtcùngemruộtlàNguyễnThiệnKế(HaiKế)vàmấyngườiconcháu,xưnghùngởBãiSậy (HưngYên)khéodùngmưu lượcmà thắngđượcquânPháp lắm trậnsướngtay.

SauPhápsaiHoàngCaoKhải,LêHoanđemlínhdõngđitiễu,hợpvớimấyđạolínhtậpdosĩquanPhápchỉhuy,bốnnămmặttấncôngmộtlượt,kỳchotrụcxuấtquânbinhTánThuậtphảirakhỏivùngBãiSậymớithôi.

TánThuậtcầmcựmãiđếncuốithángbanăm1889,thếcôlươnghết,đànhchịudẫnmộtsốthủhạrútlênTháiNguyên.Tronglúcnguycấp,ôngviếtthưchoĐốcTítởHảiDươngnhờthudụnghộ300thủhạđượcĐốcTíthồiâmrằngchínhmìnhcũngđanglâmvàocảnhngộgiannan,khôngsaonhậnlờiđược.ThưcủaĐốcTítbịquânPhápchặnbắt:Phápnhânthếbiếtrõlựclượngcủaôngđãhaomònlắmrồi,càngdồnbinhđánhriết.

Ông thấy tình thếkhông thểcứuvãnđượcnữa, lạimuốn tránhcáinhụcbịkẻ thùbắt,nênthẳngđườngchạysangTàu.

Khiôngđirồi,phongtràovănthântanvỡ.Nhưngdanhvọngvàdưuycủaôngràngbuộclòngngười,nêndưđảngcònkếtiếpkhángchiến,mặcdầulựclượngyếuớtlẻloi,vẫncònlàmchongườiPháplaođaođánhdẹpmấynămmớixong.

TánThuậtchạysangTàuhìnhnhưcốttìmTônThấtThuyết,xemcóthểcầuviệnMãnThanh,đểtrởvềđánhnhauvớiTâyphennữachăng.

NhưngkhiđếnKhâmChâuôngthấtvọng,vìbiếttìnhcảnhThuyếtđãtừngcầuviệnnhàThanhmàkhôngđượcviệcgìcả.NhàThanhyếuthế,đãkýhòaướcThiênTân,vàgọicảbọnĐườngCảnhTùng,LưuVĩnhPhúcrútbinhrakhỏiBắcKỳ,khinàocònmuốngiúptachốnglạiPháp.

VậythìlúcnàycólẽTánThuậtđãtừgiãnướcTàumàđiNhậtBản,nhưngườitađồnvềtrongnướcchăng?

Không,ôngchẳngđiđâuhếtvìôngđượcmộtvịhưuquanTàuởKhâmChâulàLươngKiềutứcLươngTrácNamđemlòngyêumến,giúpvốnchođểmởmộttiệmthuốcbắclàmcáchsinhnhai.HiệuthuốcấychiếmmộtcănnhàtrungbìnhởđườngphốTânNhai,thànhKhâmChâu.

Cáchítlâu,HaiKếvàtrưởngnamTánThuậtlàCảTuyểncũngchạyquaKhâmChâunươngnáuvớiông.Nhưnghaingườicòntrángkiện,hănghái,chỉtạmtrúởKhâmChâumộtthờigianđểlấyhơidưỡngsức,rồilạitrởvềnướchoạtđộngcáchmạng,chốngPhápnhưcũ.

NhàthơtràophúngnổitiếnglàHuyệnMóm,cólúcđãbịbắtlầm,vìcũngtênlàNguyễnThiệnKếnhưngườiemTánThuật.SauHaiKếbịbắt,đàyđiCônLônhaichụcnămmớiđượcthavềquêquán,trọnhưởngtuổigià(thọhơn80tuổi).CònCảTuyểnthìđitheoĐềThám,đánhvớiquânxâmlượcnhiềutrậnrấtanhdũngrồikhôngmaysahãmvòngvây,bịPhápđemxửtrảmtạiBầnYênNhânvàohồitháng4năm1909.

***

Đaulòngvìthấtbại,buồncảnhthahương,lạisốnggiữachỗcónhaphiếnrẻ,nhàcáchmạngbônđàotrướccònthỉnhthoảnghútchơikhiểnmuộn,dầndầnthànhranghiệnnặng.

Ýchừnghiệubàochếcủaôngchỉđứngđượcítnămrồicũngthấtbại,nênôngtừgiãKhâmChâulêntỉnhthànhQuảngĐông,ởnhàLưuVĩnhPhúc.

ÔngtướngCờĐenlúcnàyđãtừĐàiLoanvềdưỡnggiàởQuảngChâu,nghĩtìnhcốgiao,đemTánThuậtvềởgầnmình,cấpdưỡngtửtế.HồiđóôngTánđãngoàisáumươi,máhóprăng

long,đimộtbướcphảichốnggậy.

TrongtậpNgụctrungthưPhanBộiChâucóchéphồiôngxuấtdươnglầnđầu,đingangQuảngĐông,ghévàothămTánThuật.Thấymộtdanhsĩcốhươngcólòngđếnthămmìnhlàbậcvănthântiềnbối,TánThuậtmừngrỡvôcùng,dẫnPhanđếnramắthọLưu.Lúcnày,Lưucũngđãgiànhưngmànhắcchuyệnđươngniên,vẫncòntưởngthấyhùngphongnhưhồichémGarniervàRivièreởcửaôCầuGiấy.

SàoNamxuấtdươnglầnđầuvàomùaxuânnămẤtTị,tứclànăm1905.LúcnàyhainướcNhậtNgađangchốngnhaukịchliệtởcửaLữThuậnvàthànhPhụngThiên.

Vậy thìbảoTánThuậtđóngvõquanNhậtđi theođánhNgaởLữThuậnnhưcó thuyếtđãtuyêntruyền,quảlàmộtchuyệnkhótin.

Sinhbình,TánThuậtkhôngthiệnvănNôm,chỉthỉnhthoảngngâmngaítvầnchữHán.ÔngcóbàiSicơhànhtruyềntụngởđời;bàiấylàmsauhồivuaHàmNghixuấtbôn,tảcảnhmộtngườiđànbàvắngchồngvẫngiữtrinhtiết,đểngụýmìnhtrungvuayêunước,khôngvìphúquícôngdanhmàmuốimặtđiđầuhànggiặcPháp.

BàiSicơhànhnguyênvănchữHán,ôngHảinôngLêLăngVândịchraquốcvănnhưsau:

Côgáingẩnngơ

Máiđônglâucónàngngớngẩn,

Vẻthoaquần,nhàvẫnkhókhăn.

Mườilămmườitámđangxuân,

Sánhchàngcôngtửmườiphầnphonglưu.

Chàngcôngtửsanggiầunếpsẵn,

Chốnhươngkhuê,sonphấnlảlơi.

Biếtmìnhxấuchẳngbằngai,

Dámmongâuyếmnhưngườiđượcsao!

Phútgặpbuổibađàogấpkhúc,

Lũvôloàisạosụcmáitây.

Nàongờnôngnỗinướcnày,

Chàngvừađikhỏi,củaràysạchtan.

Chịemvốnđiểmtrangquennết,

Ngạiđắngcay,quênhếtáiân,

Theongườisửatúinângkhăn,

Nhạtphầnchăngối,đậmphầnnguyệthoa.

Nàngnghĩđếnxótxakhúcruột,

Đườngkỳkhumộtbướcmộtđau.

Rănglongtócrốithêmrầu,

Daohàncắtruột,lửasầuđốtgan

Phườngcánxamấynàngbạncũ,

Tìnhchịemkhuyênnhủmọiđường:

Tộigìchấpnệkinhthường,

Tìmnơitựangọcnươngvàngthìthôi.

Nàngnghehếtkhúcnhôithêmgiận,

Rằng:“Chồngtalàđấngnamnhi,

Chẳngmaygặpbuổiloạnli,

Dẫurằngtânkhổ,cókỳvinhhoa,

Nhớthuởtrướcmẹchadạybảo,

Đạochínhchuyênlàđạolàmdâu

Ơnchàngnonthẳmbểsâu,

Dẫutrongnguyhiểmdámđâuquêntình.

Cơhọaphúcphânminhbáoứng,

Củaphùvânđãvữngbềnư?

Liềumìnhvìchútấmno,

Ấmnochửachắc,mặtmothêmcàng.

NghĩabáophụckìanàngTrưngTrắc.

MiếuĐồngNhânthơmnứcngànthu

Thiếpthânchưachútđềnbù,

Ngẫmngườixưachẳngthẹnthòlắmru?

LạinhưvợchàngChuthuởnọ,

Lòngkhinhbầntrọngphúgớmthay.

Nướcnghiêngbốclạisaođầy?

Trămnămtiếngxấuđểlâymáhồng...

Thôi,chịemcólòngvìnể,

Chuyệnbướmonggácđểngoàitai.

Ngâyngôđànhphậnthếthôi,

Mongsaođượcthấychồngtôisớmvề…”

HoàngHoaThám1862-1913

MiềnYênThếBắcViệt,bắctừtỉnhLạngSơnxuống,namtừphủThuậnThànhlên,lànơirấthiểmtrở:núicao,rừngrậm,đồisuốiquanhco,ítaidámtựhàolàamhiểuđịathế.

Ởchốnchầmlớnrừngsâu,ắtcóhùmthiêngrắnđộc,nhữngnơinúisônghiểmhócắtcóngườikhípháchngangtàng.Thậtvậy,CờVàng,CaiKinh,ĐềThámđềuđãxuấthiệnởYênThế.

ĐềThám,chínhtênlàTrươngVănThám.ChalàTrươngVănVinh,vốnngườikháchlaiởThanhHóaralậpnghiệptạilàngNgọcCục,YênThế,lấyvợvàsanhThámởđó.Khoảngnăm1862Thámrađờiđượcbathángthìchabịbệnhchết.MẹdọnvềphủNinhGiang(HảiDương)mởcửahàngbuôngạo,cáchnămsaucảigiávớimộtngườidânhuyệnYênThế.

TừkhilênYênThế,Thámphảiđichăntrâuđểlấymiếngăn.Vìmiềnđócónhiềuthúdữvàlạinhiềugiặccướp,nênnhândânlắmnhàđónngườiTàuvềdạyvõ.Thámcũngđượchọcvớianhem,trongítnăm,võnghệcủaThámkhôngaiđịchnổi.

Bấy giờ tuy ở phía Trung Châu, cờ xanh trắng đỏ của Pháp đã khoemầu, nhưng vềmiềnThượngDu,mặtthìcócờVàngcủaHoàngSùngAnh,mặtcócờĐencủaLưuVĩnhPhúccũngphấpphớitranhhùng.Năm29tuổi,ThámxuốngBắcNinh,xinđăngvàođộinghĩaquâncủalãnhbinhTrầnQuangSoạn.Nhờcósứckhỏevàvõgiỏi,ítlâusauThámđượclênchứclãnhbinh,chỉhuymộttoánquânchốngPháp.Nhưngvìkhôngđủkhígiới,nênthấtbại.ThámtrởvềYênThếgiúpBáPhức(ThânVănPhức)làmộttayhàophútrongmiền,cókiếnthứclạithạonghềbinh.

Ngày12tháng3năm1884(GiápThân),quânPháplấyBắcNinh,BáPhứcnổilòngcôngphẫnquyếtchíCầnVương,bèntếcờkhaoquân,đemđạibinhxuốngmiềnxuôiđểđánhquânPháp.Đượcvàitrận,đạobinhcủaPhứctanvỡ,BáPhứccùngThámchạysangTàu,nhậpbọnvớiCaiKinh,tứcHoàngĐìnhKinh,cựuCaitổng.

CaiKinhlàdưđảngcủaCaiVàng.TừkhiCaiVàngchết,CaiKinhsangVânNam,cốchiêutậpbinhmãđểmongnốichíthầy.GặpThám,CaiKinhnhậnlàmtâmphúcvàcáchítlâusauđembộhạvềnước,chiếmmấyrặngnúimiềnthượngdusôngThương.

ThámđượccửlàmĐềđốccoimộttoánquânkhálớn,nênđượcgọilàĐềđốcThámnóitắtlàĐềThám.Nhưngđươnglúccôngviệcchưaxếpđặtxong,CaiKinhbịmộtngườitrongđảngámhại(6-7-1888).Thámbènthâunhặtlấyítnhiềutànquân,từbiệtBáPhức,kéovềmiềnxuôi,quyếtmộtphentunghoànhchophỉchí.

Thoạt tiên, Thám cướphuyệnViệt Yênđể lấy súngđạn, rồi đánhpháhuyệnHiệpHòa, VõGiàng,QuếDương,v.v…

Chánhphủpháiquanquânchiađicácngảđónbắtrấtngặt,ThámphảirútvềphủLạngGiang,nhưngvẫnbịtìmđánhkịchliệt.Thámmấthếtquân,lậnđậnmộtmình,kiếmđườnglẩntránh.

Chánhquyềnthôngsứcđicácnơi:“AibắtđượcĐềThámsẽđượctrọngthưởng.AigiấugiếmchứachấpĐềThámsẽbịphạtnặng”.Vìvậymàtừthànhthịđếnthônquê,khôngmấyngườilàkhôngbiếtdanhtiếngĐềThám.

***

Thámnghĩcứgiữtênhọcũ,hìnhdạngcũ,thìkhólòngthoátlưới,bèncạotócđểrâu,đổitênlàHoàngHoaThám.BachữHoàngHoaThámbắtđầuxuấthiệntừđấy.Thámcòntráhìnhnhiềucách:lúcáocàsa,nóntumạng,hiềnlànhnhưmộtthầytu;lúctayxáchnải,vaiquẩybồ,lậtđậtnhưmộtláibuôn;lạicólúctaybị,taygậy,quầnáoráchbẩn,tảtơinhưmộtkẻhànhkhất.Nhờtráhình,Thámđãlọtlênmiềnthượngdu,giaothiệpvớidânThổ,Mán.Trongkhilẩntránh,Thámvẫnkhôngquênchílớn,nếucócơhội,vẫnngấmngầmrủngườivàođảng.

NămKỷSửu(1889)Thám lẩn lút tại chùaĐịnhTảo (thuộcNhãNam), chiêu tậpđượckháđôngđồngchí,khígiớiđạndượccũngthuthậpđượcnhiều,liềnlàmlễtếcờ,cửnhữngngườicókhảnăngvàocáctráchnhiệmquantrọng:LãnhHuânlàmChánhtiênphong,BaBiểulàmPhótiênphong,SưĐịnhTảolàmPhóchỉhuy.Cuốithángtưnămấynhữngngườinàyđemmộtcánhquânxuốngđóngở làngChươngVăn, làmthếỷgiốc.LạiđặtcăncứởnhiềuđịađiểmtrongcáctỉnhBắcGiang,TháiNguyên,VĩnhPhúcYên.

Tunghoànhtrongmộtnămtrời,đồđảngcủaThámmỗingàythêmđông,đãthànhmộtđámquânlớn.TrongcácyếunhâncóCảDinh,CảHuỳnh,CảTrọng,CảCăn,CảHoành,HaiXuân,BaBiểu,TưSáu,NămTý,TámChinh,CửuCam,MườiPhong,CaiSơn,BangKinh,LýThu,ĐốcHầu,ĐốcHiền,ĐốcKế,ĐốcThu,ĐốcXuyết,LãnhTúc,LãnhHuân,QuanPhúc,ThốngLuận(ThânĐứcLuận),ThôngTrù,ThuyếtVân,TôngChu,TrầnThanh,ĐềCông,ĐềBảo,ĐềHuỳnh,ĐềKiều(HoàngThụyKiều),Nho,Cao,Cam,Tinh,Sôi,Têv.v…NhữngtaysailuồnrừngsangQuảngTâymuađượcnhiềusúngđạnvàkếtthânvớibọnquanTàu.ThámlạicướiđượcngườivợthứbatênlàĐặngThịNhu,emnuôiThốngLuận,thườnggọilàcôBa,cóđảmlượcvàvõnghệ.

ChínhquyềnpháiTrungtướngTarre,ĐạitáPiessiervàTrungtáMayerđemquântiễutrừ.QuânThámtrậnđầuthuato,phảirútvàovùngHữuThế.Đâylàmộtkhurừnglớn,baotrùmnhiềuđồinúi, thung lũng,địa thếrấthiểmtrở.Thámchoxâypháođài,đàochiếnhào,mởđườnglối,xếpđặtcăncứnầyrấtvững.

SởdĩĐềThámđãbiếnYênThếthànhnơikhángchiếntrườngkỳ, làvìYênThếthuộcmiềntrungdu,nằmgiữadẫynúiđáCaiKinhvàdẫynúitrùngđiệpởthượnglưusôngThươngvàsôngCầu,gồmhaivùngThượngYênvàHạYên.ThượngYênthườnglàrừngsâurậmrạp,cònHạYên làđồngbằngcó thônxómkháđôngrải rác trênnhiềungọnđồi.RừngThượngYênnhiềutrenứavàsongchằngchịt,câycốidầyrậmnhiềumuỗimòngrắnrết,nhấtlàvắt,chỉtrongnháymắtđãbámđầyngười,chướngkhíbaobọcquanhnăm.Lợidụngnơihiểmđịa,ĐềThámrènluyệnbinhsĩchoquenđườnglối,đểdễbềtiếnthoái.

***

ToànquyềnLanessanvàThốngtướngDucheminlạipháiđạibinhmởcuộctiễutrừ.Tháng4nămNhâmThìn(1892),quanquânliềumìnhxôngvàorừngrậmđểphátansàohuyệtcủa

Thám.TuyThámchốngcựrấtdữ,rốtcuộcquanquâncũngpháđược,TrungtướngHenry,ĐạitáLecièrebịthương,TrungúyHolstein,Vigneron,Becquettửtrận.

ThámrúttànquânvềởrừngYênThế,lạibímậtmuasúng,đúcđạnvàchiêudụđồđảng.

Quanăm1893đảngThám lạiđông, súngđạndựbị khánhiều, kéoquânxuốngmiềnLạngGiang,ViệtYên,VõGiàngđánhpháđồnlínhvàphủhuyện.TổngđốcBắcNinhLêHoanđượcPhápgiaocho800quân,đếnđóngởđồnCaoThương.Trướckhigiaochiến,Lêmuốndùngngoạigiaođểchiêuhàng:chodưđảngĐềKiềuvàosàohuyệtcủaBáPhứcđểdụPhức.QuânCầnVươngkhiđóđãtàn,nhữngtướnggiàkhôngcònchíquậtcườngnữa,nêncuốinămThànhTháithứnăm(1894),BáPhứcThốngtướngquânCầnVươngởHữuThế,cùngvớibộhạmangkhígiớirađầuthú.

LêHoanbiếtBáPhứclàchanuôicủaĐềThám,bènchoyvàoYênThếthuyếtphụcThám.LêHoanhứachoThámsốngđộclập,nếuchịuquithuậnvàđừnggâyviệcbinhđao,phươnghạichosinhmạngcủadânYênThế.

ThámyêucầuđượchộikiếnvớiLêHoantrướckhiquyếtđịnhvàđềnghịLêHoanhãytạmrútquânđinơikhác,trướcđồnchỉđểmộtítlínhcanh,phíasaumấyhàngtướngmàthôi.

Đúnggiờhẹn,ThámtheoBáPhứcmang200quânđếnđóngởngoàixa,rồicùngmấythủhạlựclưỡngvàoyếtkiếnLêHoan.Trongkhinóichuyện,LêHoanđểĐềThámvàBáPhứcngồicùngchiếu,línhhầubưnglênmộtkhayhaichénnướctrà.ThámlễphépcầmmộtchénnướcđưachongườitùytùngcủaBáPhứcbảouống,anhnàyvừauốngxong,lănrachết.ThámthảnnhiênđứngdậychàoLêHoanrồicùngvớithủhạungdungrakhỏiđồnCaoThương.

LêHoanchưnghửng.Sauđóylạibàymưukhác:saiBáPhứcđemmộtquảbomvàosàohuyệtđểhạiThám,nhưngThámlanhtrí,lừachoBáPhứcđirồivộivãtránhraxa,đểchobomnổphátantànhvàđểBáPhứcyêntrímìnhđãbịthiệtmạng.SauđóThámbấtthầnraquân,làmchohaiviênđồnTrouvévàLamberttửtrận,côngsứMuselierbịthương,línhTâyvàlínhkhốxanhthiệtmạnggần30người.RồiThámrútvềTháiNguyên.Ởđâycũngthualuônmấytrậnnữa,quânbinh,đạndượcđềuhếtcả.Thámlạiẩnnúptrốntránh.

***

Cáchđóítlâu,Thámchiêudụđượcnhiềuđồđảng,cướpđồnLạngGianglấysúngđạn,rồikéolênThượngYênchiêumộquânsĩ.NhờcóBangKinhtrợlực,lạithêmdânThổ,MánvàkháchQuảngTâyphụgiúpnênthanhthếchẳngmấylúclạilừnglẫy.Pháođài,quântrại,chiếnhào,đượckiếnthiếtchuđáoởYênThế.Ởthâncây,ởsườnnúi,đềuthấycókẻhaicâu:

ỞđâylàđấtôngĐề,

Tâylênthìcó,Tâyvềthìkhông.

Thămôngchỉcócâunày

ThềcùnggiặcPhápcómàykhôngtao.

Nghĩaquântừtrongrừngsâu,cứlầnlượtmởrộngtầmhoạtđộngđếnĐápCầu,khiếnchoquânđộiPháplúcnàocũngởtrongtìnhtrạngbáođộng.MuốnchođườngtiếptếđượcdễvàđểxúctiếnviệcđặtđườngxelửaHàNội–LạngSơn,ToànquyềnDeLanessanralệnhchoquânđộiPháp phải tận diệt Đề Thám. Bên Pháp lại phái Đại tá Galliéni sang để đối phó quyết liệt.GalliéniđãtừngtiễutrừnhữngnghĩaquânởxứSoudanmấynămtrước,lầnđầuhànhquânởđâybịngaynghĩaquângiếtchếtĐạiúyDelaunayvànhiềubinhsĩPháp.ĐạiúyBrodiezmấtđườngtiếptếlươngthựcvàđạndược,phảiliềuchếtchạyvềTríLệ,bỏlạicảquântrang,quândụng.TuyThiếutáBarretuychiếmđượcLenĐài,nhưngcũngkhôngtiếnhơnđượcnữa.Mãiđếnthánggiêngnăm1894,saukhichuẩnbịhẳnhoi,Galliénimớiquyếtđịnhtrảthù,tấncôngLũngLạt,mộtđịađiểmquantrọngcủaĐềThám,sauchiếnkhuYênThế.NhờởLũngLạtnhómnghĩaquândoHoàngTháiNgânchỉhuycólẫnmộtbọnthổphỉhaylàmmấtlòngdânởnhữngvùngVũĐích,VũSơn,VũLệvàTamTrì,quânPhápliềnvõtrangchodânđịaphươngtậpkích.Dođó,khiđạiquânGalliénitấncôngmãnhliệt,HoàngTháiNgânphảirútlui,bịthiệthạinặngnề.BaphíađềubịquânPhápvâychặt,nghĩaquâncùngTháiNgânrờibỏcăncứLũngLạt,rútlầnlầnvềphíaVũSơn,VũLệ,VũĐíchvàChợMới.Galliénitruykíchrấtgắt,vàtìmđượcdọcđườngnhiềuthâychếtcủanghĩaquânnằmngổnngang.KhôngmaychoHoàngTháiNgân,dânchúngởnhữngvùngkiađãoánhậnnhữngthổphỉmàTháiNgânchứachấp,naythấynghĩaquânrútchạy,liềnphụckíchkhắpnơi,khiếnTháiNgântửtrậnvànghĩaquânbịdiệtrấtnhiều.ĐềThámởYênThếhaytintrễ,mấyngàysaumớichonghĩaquântừTríLễkéođếntiếpviệnLũngLạt,nhưngđếnTrấnYênthìbịquânPhápchặnđánhtan,vìPhápquânđông,cóvõkhítốtlạicótrọngpháoyểmhộ.ThếlàLũngLạthoàntoànrơivàotayquânPháp.YênThếbịđặttrongthếnguy,vìYênThếvàLũngLạtlàhainơiquantrọngnhấtcủaĐềThám.Nhậnthấylựclượng không thể nào đương đầu nổi với binh lực của Pháp, Đề Thám bèn nhờ giámmụcVelascođứngrahòagiải.PhápưngthuậnchoThámcầuhoà.LạinhânToànquyềnLanessanbịchínhphủPháptriệuhồivàchoRousseausangthaythế,Thámđưarahaiđiềukiện:

– Chính quyền Pháp phải trả choThám15.000 đồng để chuộc hai người Pháp Chesnay vàLogioubịnghĩaquânbắttrêncôngtrườngđườngxelửa.

–ChínhquyềnPhápphảiđểchoThámlàmchủmộtvùngđấtgồm22làngvới2.600xuấtđinhvàthuthuếtấtcảnhữngruộngđấtởvùngYênThế.

DùbiếtĐềThámđòihỏiquánhiều,nhưngnộibộcủachínhquyềnPhápđangbị lủngcủng,Phápliềnưngchịu.

HaytinchínhphủPhápnhượngbộchoĐềThám,cáckiềudânPhápcũngnhưquânđộiviễnchinhthảyđềuphẫnuất.NhấtlàGalliénitỏravôcùngbấtmãn.Tuyvậy,chínhquyềnbảohộcũngdưbiếtThámcầuhòađâychỉlàkếhoãnbinh,nênvẫnphòngbịvàdựtrùsẵnkếhoạchtấncôngYênThế.

***

VềphíaĐềThám,bềngoàitỏratrungthànhvớinhữnglờicamkếtvớiPháp,nhưngbêntrongvẫnâmthầmtăngcườnglựclượngởYênThế, lạichongườiđộnnhậpvàohoạtđộngtronghàngngũcácđộibinhPhápđểsaunàydễbềtoantínhviệcnộicôngngoạikích.Vàonăm1895,

conđườngsắtLạngSơn–HàNộiđãhoàntất.CôngviệcdichuyểnvàtiếptếlươngthựcchocácđồnởmiềnthượngdurấtthuậntiệnchoquânđộiPháp.GalliénilạiđíchthânđithanhtracácvùngtừLạngSơnđếnCaoBằng,rồiquaBắcCạn,xuốngChợChu,TháiNguyên.DụngýlàquansáttìnhhìnhkhuYênThếvàtìmhiểutạichỗsựhànhđộngcủaĐềThám.

Nhậnthấyđồnlũyđónglẻtẻvàlàmtoànbằngvậtliệunhẹ,Đạitácấptốcchotriệthạvàxâycấtlạikiêncốhơn,cùngcholậpthêmnhiềuđồn,trạmmớikhắpmiềnbiêngiớiViệtHoađểngănchặnnhữngbọnthổphỉvàbuônlậuthườngqualạimuabánđổichácvũkhívớinghĩaquân.SauđấyGalliéni lạidùngchínhtrị:đổicácviênchứcngườiViệtởmiềnthượngduvềđồngbằng,thaythếhọbằngnhữngngườiđịaphươngnhưThái,Nùng,Mánđểhọtựcaitrịlấy:cấtnhắcnhữngtùtrưởnglênlàmquanvàcấpsúngchohọ.GalliénimuốndùnghọđểchốngĐềThám,cònquânđộiPhápsẽchỉđứngngoàibảovệ,khinàocầnmớiđíchthânứngchiến.KếhoạchnàyđãlàmchovùngYênThếlọtvàovòngkiểmsoátcủaquânđộiPhápmộtcáchchặtchẽ.ĐềThámhiểurõdụngýthâmđộccủaGalliéni,nêncũngtrùtínhmọicáchđốiphó:độtkíchcácđồnbótquantrọngởcácđôthị,tăngcườngnghĩaquân,muasắmthêmvõkhítốitâncủaĐứcởbênTàu,tíchtrữlươngthựcvàquânnhuđểchuẩnbịmộtcuộcchiếnlâudài,xâynhữngchiếnlũytrongrừngsâu,đàohầmởdướiđất,chongườilenlỏituyêntruyềntrongdânchúngđịaphươngvànhấtlàtổchứcđịchvậnngaytronglòngđịch.Mộtsốlínhkhốđỏ,khốxanhcùngnhữngthànhphầnbấtmãnởđịaphươngđãtheovềYênThế.TrongcôngcuộccủngcốYênThế,ĐềThámđãnhờvàocônglaocủangườivợthứbalàĐặngThịNhurấtnhiều.Năm1895,ĐềThámchonghĩaquântấncôngđồnPhảLại,cướpđượcđồn.Cùngtrongnămnày,ĐềThámchoquânxâmnhậpvàođịaphậntỉnhBắcNinh,ámsátbaviênchứcngườiPháp.ĐềThám lại saiLãnhTúckéoquânđến làngPhúLiêmởgầnPhủLạngThương, cảnhcáodânchúngởđây,vìhọđãnghetheolờiPhápkhôngchịutiếptếchonghĩaquân.UydanhcủaĐềThámmỗingàymộtvangdậy.

***

Lúcnày,1897,KỳĐồngởPhápvề,xinlậpđồnđiềnởYênThế.KỳĐồngmộđượcđến3.000dânphulênkhaikhẩntrênđó,rồiliênlạcvớiĐềThám,ngầmgiúpchoThámnàongười,nàocủa,nàokhígiới.Nhưngchẳngbaolâu,việcđếntaiToànquyềnDoumer,viênnàymộtđêmchobắtKỳĐồng,đưaxuốngtàuthủyraHảiPhòng,đemđiđầyởGuyane.

TuyĐềThámkhôngnhậncácsựviệcxảyra làdomìnhchủmưu,nhưngchínhquyềnPhápchắcchắn lànhữnghànhđộngphá rốianninhđều tựĐềThámmàra cả.Galliéni tứcgiậnnhữngnhàcầmquyềncaocấpPhápđãnhânnhượngvớiĐềThám.ĐãnhiềulầnyđềnghịđặtkhuYênThếvàovùngkiểmsoátquânsựdochínhychỉhuy,đểchặnđứngmọihànhđộngpháhoạicủanghĩaquân,nhưngkhôngđượccấp trênchấpthuận.Saukhinghiêncứukỹ lưỡng,GalliéniquyếtđịnhtấncôngKẻThượng,mộtcăncứnghĩaquândoBaKỳđiềukhiển.MuốnchiếmYênThế,tấtphảichiếmThượngYêntrước,nhưngsựhaotổnvềnhânlựcvàquânnhusẽrấtnặngnề.MặcdùvậyGalliénicũngthấykhôngthểnàonhượngbộĐềThámhơnnữa.Thảoxongkếhoạch,Galliénitrìnhlêncấptrên,lầnnàyđượcchấpthuận.Tậptrungtấtcảlựclượng,GalliéniliềntấncôngvàoKẻThượng,vànhờcókinhnghiệmtrongtrậnLũngLạttrướcđây,Galliéniquyếthànhquânchớpnhoáng.ĐiềukhókhănlàKẻThượngởsátđịaphậncủaĐề

ThámvàLươngTamKỳ;trênpháplýhaingườinàyđãquythuậnnhàcầmquyềnPháp,nếuviphạmđểchoĐềThámvàLươngTamKỳcócớhợplựcmàtrợgiúpKẻThượngthìthậtlàmộtmốinguychoquânđộiPháp,vìchiếntranhsẽlanrộngkhắpmiềnthượngdu.DođóGalliéniquyếtđánhthậtnhanhvàthậtmạnh,nhưngchỉđánhnguyênđịaphậnKẻThượngcủaBaKỳmàthôi,đểtránhsựmấtlòngcủaLươngTamKỳvàĐềThám.NhưngtrongkhinghĩaquânởKẻThượngchiếnđấuanhdũng,thìởkhắpmiềnthượngduBắcViệttiếngsúngcũngnổrền:TônThấtThuyếtkéomộtnhómnghĩabinhCầnVươngđánhmiềnCaoBằngrấtdữdội.TạiYênThế,ĐềThámliềnchongườiliênlạcvớiLươngTamKỳởChợChuđểhợplựcđánhtậphậunhữngđạoquânPhápvàchặnđườngtiếptếcủahọ.Galliénihoảngsợ,vộiralệnhchoTrungtáVallièreởCaoBằngchặnđánhcácđạonghĩaquânđếntiếpviệnKẻThượng,đểchoquâncủahắntiếnđếnđịađiểmnàytheochươngtrìnhđãvạchtrước.BịVallièrengăncản,nghĩaquânkhôngthểtiếpviệnKẻThượng,đànhphảirútlui.LươngTamKỳthấytìnhthếkhókhăn,cũngthuquânvềbảndoanhChợChuđểgiữhòakhívớiquânPháp.HaytinnàyĐềThámtứcgiận,nhưngcũngkhônglàmthếnàohơnlà“ánbinhbấtđộng”đểlonhữngviệccholàquantrọnghơn.ThếlàKẻThượngbịhoàntoàncôlậpvàthấtbạitrướcsứctấncôngvũbãocủaGalliéni.Trong trậnKẻ Thượng quân Pháp giếtmất của nghĩa quânmột viên tướng có tài là LãnhNguyênởHòaMục.NguyênvốnlàbộtướngđắclựccủaBaKỳ.

***

SởdĩtrướckiacóviệcPháphòahoãnvớiĐềThámlàvìnộibộchínhquyềnbịlủngcủng,phehànhchínhcónhữngýkiếnbấtđồngvớiphequânsựcủaThốngtướngDucheminvàĐạitáGalliéni.NhưngsauhailầnthâuđượcthắnglợirựcrỡởLũngLạtvàKẻThượng,GalliénibắtđầucóuytíndướimắtToànquyềnRousseaunênquyếtđịnhtiêudiệtĐềThám.Ylẳnglặngchuẩnbịmộtcuộctấncôngđạiquimô.Vàotháng9năm1895,GalliéniđềnghịvớiphủToànquyền,sápnhậpYênThếvàokhuquânsựđểdễdàngkiểmsoáthànhđộngcủanghĩaquân,vàgửichoĐềThámmộtbứcthưhămdọa,đạiýchoThámbiếtlàchínhquyềnbảohộđãquyếtđemlựclượngchínhquylênthaythếnhữngđộilínhkhốxanhhiệnđóngởNhãNamvàBốHạ,nhấtlànhấnmạnhởđiểmquânđộiPhápsẽthẳngtaytrừngtrịnhữnghànhđộngphárốicuộctrịancủanhómnghĩaquân.Nhậnđượcbứcgiácthưnày,ĐềThámbiếtkhôngcònnétránhđượcmộtphenquyếtliệt,nhưngcũngtrảlờirằngYênThếtừkhicóthưcầuhòavẫngiữđúnglập trườngcủamình,khônghề thamgiabất cứnhómnghĩaquânnàođểhoạtđộng chốngPháp.Dùđãcódụngýkéodàithờigianđểlocủngcốquânlựccủamình,nhưngĐềThámvẫngấprúttrùliệuđểđốiphóvớimọisựbấtngờ.ThámchobốphòngchiếnkhuYênThếthêmchặtchẽ,đắpthêmpháolũy,đàothêmđườnghầm,lạichonghĩaquânlenlỏitronghàngngũđịchđểhoạtđộngpháhoại.NhữngvụbắtcóckiềudânvàsĩquanPháplàmcontinvẫntiếptục,vìthuậnlợichoviệcđiềuđình,lạiđượcPhápchuộctiền.Nhữngcuộctấncôngcácchuyếnxelửa,đánhúpđồntrạiởvùngPhủLạngThương,BắcNinh,BắcGiangdiễnrahằngngày,làmquânPhápđiênđầu.VìĐềThámnghĩrằng,khôngsớmthìmuộnnghĩaquâncũngphảicómộttrậnsốngmáivớiquânPháp, thì thàgiết chúng trướccònhơn làngồi chờ chúngđến giếtmình.BấygiờGalliénivừađặttổnghànhdinhmớitạiNhãNam,liêntiếpđượcbáocáokhắpnơivềhoạtđộngcủanghĩaquân.Anhtasốtruộtvôcùng,nhưngchưadámtấncông,vìsợĐềThámởYênThếliênkếtvớicácnhómnghĩaquânvànhữngnhómCầnVươngởmiềnthượngduBắcViệtrồicùngmộtlúcphảncông,thìykhóbềtrởtaychokịp;lựclượngquânPhápchưa

đủđểmởrộngchiếntrường.Vảlại,Galliéniđangchờbinhtiếpviện,vànhấtlàmộtthứvõkhímớiphátminh,đólàloạitráiphácósứctànphámãnhliệt.GalliénichonhiềungườidòlatintứcquanhchiếnkhuYênThếđểbiếtrõcáchbốphòngvàtìmhiểuchínhxáclựclượngcủanghĩaquân,nhưnghọhoàntoànthấtbại,vìkhôngđộtnhậpvàođược.Saukhicóbinhtiếpviện,GalliéniđembađạoquâncótrọngpháoyểmtrợvàlầnnàylạigửithêmchoĐềThámmộtbứcthưnữa,chobiếtThámphảigiaonạptấtcảvõkhícủanghĩaquân,triệthạngaycácpháođài,giaoquyềnkiểmsoáttoànkhuYênThếchoquânđộiPháp;riêngThámsẽđượcđịnhcưởmộtnơikhácvàcóthểlậpấpriêngbiệtđểsinhsống,hoặchợptácvớichínhquyền;yêucầuThámtrừngtrịĐốcThuvàLãnhTúc,vìhaingườinàyđãhànhđộngphárốianninhlàmgiảmuytíncủaYênThế;choThámkỳhạnchótlàngày22tháng11năm1895phảitrảlờidứtkhoátvềnhữngđiểmđãnóitrên.

Nhưnghạnchótđãtrôiqua,ĐềThámvẫnimlặng;Galliénigửithêmbứcthưhămdọa,buộcThámphải tức tốc trả lời ngay, không thể viện lý do nào để trì hoãn được nữa.Mặt khác,GalliénihứađểchoĐềThámđượcđếnlàngBìnhYên,huyệnYênDũng,sốngvớigiađìnhvàkhaithácvùngnày,sẽđượccấpđủnôngcụvà40tênquân,songvõkhívànghĩaquâncònlạiphảigiaolạichoPháp.Hạntrong3ngày,đếnngày28tháng11năm1895làcùng,nếukhôngcóđápứng,chínhphủsẽcoiThámnhưkẻthù.Trongngày27,tấtcảbađoànquânchínhquycủaPhápđượclệnhchuẩnbịtấncôngYênThế.Nhưngquađếnngày28,GalliéninhậnđượcphúcthưcủaThám,báotinsẽchomộtviênlãnhbinhcùngvới30nghĩaquânđếntạitổnghànhdinhcủaytạiNhãNamđểthươngthuyết.ĐồngthờichobiếtýkiếncủamìnhlàxinởlạiPhồnXươngnhưtừtrướcđếnnay.

GalliénibiếtThámlạicốýkéodàicuộcthươngthuyếtđểhòngtiếptụcchiếnđấu.Ytrả lờingaylàkhôngchấpthuậnthayđổibấtcứmộtđiềukiệnnàođãghitrongbứcthưngày25-11,vàbắtbuộcThámphảiđíchthânđemnạptấtcảvõkhíngaychiều28.

TưởnghămdọanhưvậyThámsẽkhiếpsợ,nhưngcũngnhưmấy lầntrước,Thámvẫn lặngthinh,Galliéniđâmhoảng,đánhđiệnvềbộtổngtưlệnhxinđừngchấpthuậnchoThámởlạiPhồnXươngnhưcũvàbắtbuộcphảiratrìnhdiệnởNhãNam;nếuđiềuđìnhkhôngkếtquả,trậnđánhYênThếsẽdiễnngayvàosánghômsau.

GalliénicũngđánhđiệnriêngvềchoThốngtướngDucheminbiếtsẽxuấtquânvàongày29-11-1895vàvìsựliênlạckhókhăn,cóthểsẽthayđổichiếnlượctronglúchànhquân.NhưngToànquyềnRousseauvàThốngtướngDucheminthấytìnhthếbấygiờkhôngchophépchínhquyềnhànhđộngquyếtliệtnhưvậy:saucáichếtcủanhàcáchmạngPhanĐìnhPhùng,tấtcảcácnhómnghĩaquâncũngnhưcácbộđộiCầnVươngđềuhướngvềĐềThám,naynếuThámbịđưavàongõbí,tấtnhiênnghĩaquânởkhắpnơisẽkéovềgiảivây,nhưvậychiếncuộcsẽlanrộngkhắpnơi,quânđộiPháplàmthếnàođiềuđộngđượcđểkịpthờiứngphó?Saukhithảoluận,Duchemin liềnchongườihỏa tốcmang lệnhra tại tổnghànhdinhcủaGalliéniởNhãNam,truyềnchoĐạitáchỉnênbuộcĐềThámrútluikhỏivịtríđóngquân,chứkhôngnênmởcuộcđánhtiêudiệt.Galliéniđượclệnhvôcùngtứcgiận,nhưngvìthểdiệnkhôngthểkhôngraoai.Sánghômsau,khiquânđộiPháptiếnvàoPhồnXương,ĐềThámvànghĩaquânđãrútđitừbaogiờrồi.Thếlàcũngnhưmấylầntrước,quânđộiPhápchỉchiếmđượcmộtmiềnhoangvu

khôngcólấymộtbóngngười.Galliénichobinhsĩtiếnsâuvàorừngđểtruykích.NhưngquânPhápgặpphảisứckhángcựmãnhliệtcủanghĩaquân,bịtổnthấtnặngnề.TuychiếmđượcYênThế,nhưngkếtquảkhôngcógìđángkể.BênnghĩaquânThốngLuậnanhcủacôBa,bịtruykíchgắtquá,phảiđầuhàng,khiếnchohàngngũnghĩaquânnứtrạn,hơnnữa,việcmấtYênThếgâyramặccảmthấtbạitronglòngquânvàcảlòngdân.

Sauđó,Galliénimãnhạn,xinvềnước,vìbấtmãnvớicấptrên.

***

Mặcdầuvậy,ThámcũngthấyrằngkhôngsaochốngchọiđượcvớiquânPhápnữa,nênnhờĐạitáPérozởNhãNamxinchoquychánh.

ToànquyềnbấygiờlàPaulDoumer,bậnnhiềuviệckháctrongnước,nênbằnglòngchoThámđượccaitrịcảmiềnYênThếvớiđiềukiện:

Khôngđượcmộngườivàođảng,

Khôngđượcđánhphánhững làngkhôngthuộcquyềnmình;vànhữngcơsởđã làmtrênđấtPhồnXươngphảiđểchoviênđạilýNhãNamkiểmsoát.

ThámđóngđồntạiPhồnXương,yêntrílàmđồnđiền,khaikhẩnlâmsản,trongbanămtrờikhôngchútgìxíchmíchvớichínhquyền.

ĐồnđiềnPhồnXươngcủaThám,NamtớiLạngGiang,BắctớiLạngSơn,ĐôngtừsôngSớilậtsang,TâytừTháiNguyênTuyênQuangtrởlại, làmộtdảirừngxanhnúiđỏ,bátngátbaola.Thámmộtmặtchiêumộđiềntốttớiđểphánúi,vỡrừng,cầycuốccácthunglũng,mộtmặtdựnglànglậpấp,xâyđắpcáccăncứchođồđảngcủamình.

Thựcra,tuyThámđầuthúvớichínhphủ,nhưngvẫnkhôngquêncáichívẫyvùngtrờibiển,suốtngàysuốtthángchỉlotínhviệckhởibinh.NhữngdânlàmruộngcủaThámhầuhếtlàkẻcógancướpđồn,pháải.Lúcvôsự,họvẫncuốcvườn,càyruộng,cặmcụinhưnôngdân,đếnlúchữusự,chântướngmớilộra,họđềucóthểvácsúngratrận,bắnphátnàotrúngphátấy,bởivìhọphầnnhiềulàđảngloạnởtrungchâu,hoặcquântàncủađảngVănThânngàytrước,bấtđắctrímàtrốnlênđấy.Thámcònchiangảvềcáctỉnhtrungchâumộngườilênđồnđiền,gặpaihọcũnglânlalàmquenrồitùycơkhuyêndỗ,trailàmthợcầy,gáilàmthợcấy,thuyềnthợthìaitheonghềnấy.Cònnhữngôngcửôngtú,thàykhóathàyđồ,ngườinàotưchấtchậmchạpthìdùngvàoviệctrôngnomsổsách,haylàdạyhọc,ngườinàothôngminhlanhlợithìlàmthammưu,hoặcchosangTàu,Nhậtđểkhảosátvềquânsự.

NhờcóngườiđilạibênTàu,ảnhhưởngtưtưởngcủacáchmạngTàuđãlanđếnThám.Biếtrằngmuốnlàmviệclớnmàcứdùngthủđoạncánhânđộcđoán,bắtngườitaphảihysinhchomình,tấtnhiênlàkhóthànhcông,ThámbènbắtchướcphươngphápcủabọncáchmạngTàu,lậpramộtđảnglấytênlàđảngNghĩaHưng.

NămĐinhVị(1907),trongnướcđangcóphongtràoĐôngDu(sangNhậtduhọc).

ĐềThámchonóiphaolênrằng:ĐảngNghĩaHưngtứclàđảngĐôngDu,cácngườiViệtNamsangNhậtđềulàlàmviệcchođảng,đảngcấplươngchohếtthảy.Vìvậylạicàngđượcnhiềungườitinvàtìmđếngianhập.

Trongsốmớinhậpđảng,cóĐộiNhân,độipháothủ,ĐộiĐàmđộikhốxanh,CaiNgà,CaiLêcaikhốđỏ,HaiHiềnvàNho,đầubếptrongtrạilínhTâyv.v…

Không bao lâu đảngNghĩaHưng lập chi bộ rải rác khắp trongmấy tỉnhTháiNguyên, BắcGiang,LạngSơn,BắcNinh,HưngYên,HàNội.NhứtlàởHàNộicàngđông:ởtrạilính,nhàphaHỏaLò,đềucóngườitrongđảng.

Khithếlựcđảng“NghĩaHưng”đãkhálớnmạnh,ĐềThámquyếtđịnhđánhlấythànhHàNội.

Theochươngtrìnhdựthảo,thìtrongđêm17-11-1907,đảngbộởHàNộiphảichiếmlấythànhphố,sauđánhBắcGiang,BắcNinh,TháiNguyên,VĩnhYên,rồisẽchiangảkéoxuốngmiềnĐôngvàmiềnNam.

ĐứngđầuđảngbộởHàNộilàĐộiHổvàLýNho,tổngcơquanởphốCửaNam,nơichứanhữngsúngđạncácnơiđưavề.

Ngày16-11-1907,nhữngngườilãnhnhiệmvụđềucómặttạiđây.

Chẳngngờchiềuhômđó,cóđảngviênnộicông,đemhếtviệcbáochosởmậtthám.ThanhtrachánhtrịDeMiribelmộtmặtcáocấpvớitướngPiel,mộtmặtsaingườidòthám.PiellậptứcsailínhTâyđituầnkhắpphố;phủToànquyền,dinhthốngsứ,khosúng,khođạn,trạilínhv.v…đềudùnglínhTâycanhphòngrấtnghiêmngặt.Línhtathìbịcấmtrại,vàlộthếtđạndược,cửatrạikhóachặt.

6giờchiềungày17,PielđemquânvâyphốCửaNam,xôngvàonhàcủađảng,nhưngkhôngthấymộtai,chỉbắtđượcnhiềusúngđạn.Thìratừsánghômấy,LýNho,ĐộiHổ,LangSửuvàcácđảngviênbiếtviệcbạilộ,đãtrốnđinơikhác,khôngkịpđemsúngđạnđi.

Việckhôngthành,LýNholạiđịnhkhởisựvàongàylínhđitậpbắnởbãichùaThông.Cũnglạikhôngthành,vìPielđãdựphòngbấttrắcbằngcáchcholínhđitừngtiểuđội,lênđếnbãibắnmớiphátđạn.Đến9giờtối,línhvàcaitrongđảngđãtháohậusúngđạibác,vàrútrangoàithànhvềméđườngđiSơnTây,đợinhậpbọnvớiđảngviên,rồikhởisự.Nhưngnộibộxẩyralủngcủng.Mộtvàicaiđộikhôngdámhưởngứng,sợlínhTâyđông,hỏalựcmạnh.

LýNhophiềntráchLangSửuđãkhôngthậtlòng,LangSửulạichorằngLýNhokhôngđủuythếđểchỉhuy.Rútcục,cảbọnlạivềkhông.LangSửusợLýNhovềphúctrìnhvớiThámđổtộichomìnhlàmhưviệc,nênđầuđộcchoLýNhochết.

Thámthấythấtbạihailần,chépmiệngphànnànmãi,sauchogọihếtcácđảngviêntrọngyếuởđườngxuôilênPhồnXươngđểcùngbànđịnhviệctiếnthoái.ThámchorènhaithanhkiếmđểgiaoquyềnchỉhuychoĐồĐàmvàĐộiHổ,khởisựmộtlầnnữaởHàNội.

***

Ngày22-6-1908,ĐồĐàmvớiĐộiHổhọpđảngviênởbảndoanhnơimộtquánănphốcửaNam,gầntrạilính,cắtđặtcôngviệc:LangSửu,Hiển,ngườithầunướcvogạotrongtrại,CaiNgà,CaiXe,láigỗVinhsẽđầuđộctrạilínhTâybằngcáchtrộnbộthạtcàđộcdượcvàothứcăn;ĐộiNhân,DươngBé,TưBình,trongtoánlínhthợđộipháothủ,sẽsửasoạnlừangựađợilúckhởisựthìchởcỗsúngtráiphárangoài;9giờchiềungày27,CaiNgàsẽbắn3phátsúnghiệurồicùngHiển,ngườithầunướcgạo,tiếnđánhphíaBắc;phóKhiếtdẫnquânởSơnTâyxuốngôCầuGiấy,đánhdinhtrại,cướpsúngđạn,rồinhậpbọnvớiquânĐồĐàm,ĐộiHổ,giếtlínhTây,cholừangựacủatrạichởđạibácracầusôngCáivàCầuGiấyđểngănquântiếpviệnởSơnTây,BắcNinhvàHảiPhòngcóthểtiếntới;chừng200quânmaiphụcởbãiPhúcXásẽvàocướpcácnhàsĩquanTâyởĐồnThủy,cònCảvàHòathìcướpGiaLâm,phánhàga,bócđườngsắt,cắtdâythép;11giờđêmmọiviệcphảixong.

Ngày27đãtới.Đúng12giờtrưa,Hiển,ngườithầunướcvogạo,saitênbếpNgọcđếnnhàCaiNgàlấynhữnggóibộtcàđộcdược,chừng4giờchiềuthìđưachomỗihỏađầuquânmộtít.6giờ:CaiNgàđônđốcchoainấychuẩnbịtheocôngtáccủamình.

7giờchiều,ThiếutáGrimaudđượctin200línhtrongcơpháothủ4và9bị trúngthực.Bangườicaitìnhnghitrongcơlínhthợbịbắt.Từngtoánbộbinhkéorađóngởnhàmáyđiệnvànhữngnơitrọngyếu.Từngtoánlínhtuầnhànhquacácphố.Thấyđộng,nghĩaquânbiếtlàcóbiến.CaiNgàcùngbọnhỏađầuquânlẩntrốn.

Cácsĩquanquânyvộivãcấpcứunhữngngườitrúngđộc,ngườinàongườiấymắtcũngđỏngầu,bướcđikhôngvững;chữachạytrong2tiếngđồnghồmớihết.Tuyvậyvẫncònnhữngngườibịthuốcđộckíchthích,trèocảlêncây,mộtngườitrầntruồngcưỡixeđạpchạysuốtđêmquanhphố.

Chínhquyềnlậphộiđồngđểxétxửnhữngphạmnhân.Từ29-6-1908đến27-11-1908,hồsơmớikếtthúc,vìtrướchếtphảitruytầmchođượcphạmnhân:họđãtrốnđigầnhết.Nhưngngaytừ8-7-1908,nhữngcaipháothủTưBình,DươngBévàNhânđãbịhànhquyết;ngày3tháng8đếnlượtHiển,ngườithầunướcvogạo,CaiNgàvàbếpXuân.Ngày29-8-1908LangSửu,CaiXe,CaiTônvàngày27-11-1908,ĐồĐàm,láigỗVinh,ĐộiHổ,vàĐồChánh.Tấtcả13người,trongsốnày7ngườilàđồđảngĐềThám.Ngoài13ngườinàyra,còn4bịđàychungthân,26bịđàytừ5nămđến20năm,10bịtùtừ1đến5năm,8đượcthabổng.ThếlàchibộNghĩaHưngởHàNộitanrã.

***

ViệcHàNộithấtbạilàmchotướngtácủaĐềThámđâmrụtrè.ChínhThámcũnglosợ,khôngdámtrúđâuliềnhaiđêm.CôBavàCảTrọngthayphiênnhaucanhchừnggiấcngủcủaThám,cắtquâncoigiữsuốtngàyđêmngoàicửaphòng.

ThámtruyềnchocáctướngởBắcNinhvàPhúcYên,PhảLạirútcảvềYênThế,đồnchínhđặtởlàngChợGò,chungquangcóhàolũy.LạicấptốctổchứcYênThếthànhchiếnkhu,mỗilốiđivàođềucóđiếmcanh.KhiviênđạilýNhãNamđếnhỏixâylũyđểlàmgì,Thámtrảlời:“Chonóđẹp!”Mỗilàngtrongchiếnkhucócắtquâncanhchừnghànhđộngcủalínhkhốxanh,khốđỏ,

trongkhiđoànnghĩaquânđidọthámcókhixuốngđếntậnsátNhãNam.

Thấytìnhthếđãtạmvững,ThámlạichoCađemquânđánhVĩnhYên.CabịtửthươngtrongtrậnđánhvớiLagarde,đồnkhốxanh.QuậnMỹcũngbị tử trậnkhiđánhvớiđồnkhốxanhLafferrèreởchùaLiễuĐề,BắcGiang.

SangđầunămKỷDậu(1909),ToànquyềnKlobukowski thayToànquyềnBeau làngườikếnhiệmcủaDoumer,thấyquanhvùngYênThếmãikhôngyên,bènquyếtđịnhdứtkhoátmộtphenvớiĐềThám:cửĐạitáBataillebaovâyPhồnXươngvàtiễutrừnhữngổnghĩaquân;ngày28-1-1909,gửimộttốihậuthưbuộcĐềThámphảigiaolạitấtcảvõkhívàđạndược,cùngnhữnglínhđàongũ,nhữngkẻcướp,nhữngtộiphạmđãbịxửkhiếmdiệnhiệnẩnnáuởYênThế;vàchínhĐềThámphảiđíchthântớiHàNộitrìnhdiệncùngcamkếttrởlạicuộcsốnglươngthiện.

Thámkhôngtrảlời.

Sáng29-1-1909,mộtcáothịcủaThốngsứdánkhắptrêntườngcácđìnhlàngthuộctỉnhBắcGiang,kêugọidânchúnghợptácđểdiệttrừHoàngHoaThám.SauđólínhkhốxanhtiếnđánhChợGò,đểcốdiệtcôBa,vìcôlàngườithânyếunhấtcủaThám,vàcũnglàmộtkiệntướngbắnsúngkhôngbaogiờphíđạn.Nhưngvàođếntronglàngthìkhônggặpsứckhángcựnào,tưởngmọingườiđãtrốnhết.Cóngờđâu,côBađãchomaiphục,đểlạitrạikhông.Línhvừamuốnrútrathìbốnphíasúngnổ,trongtiếngsúngcótiếnghôquâncủacôBa,thétlênnhưhổgầm.Kếtquả,ThiếuúyCourteixvàChuẩnúyColonnatửtrận,tànquânchạytứtán.

Tuyvậy,ngày30-1-1909,quânPhápcũngchiếmđượcChợGòvàẤmĐông,vìĐềThámvànghĩaquânđãtừchiềuhômtrướcchạyvềRừngTre.Ngày1-2-1909,nghĩaquângiếtđượcmộtítquânPháprồilạibiến.Ngày11,ởĐồngDung,CảDinh,CảHuỳnh,LýThu,trong6giờchiếnđấu,giếtđược6quânPháp,16bịthương.TrởvềĐồngĐền,lạigiếtthêm5,gâythươngtíchcho2sĩquanPháp.MỗilầnPhápmuốnkiếmnghĩaquânlàmộtlầnthấtvọng;rõràngđãvâykín,màkhiđánhvàovẫnkhôngbắtđượcgì;họlẩnvàorừngsâumấthút.Nhưnghọcũngđãbịtánmỏng;CảDinhchạylênMonLương,ĐềThámvàCảTrọngvềRừngPhé,CảHuỳnhsangPhúcYên.

Thốngsứtreogiải2.000$vàmộtphẩmhàmchokẻnàolấyđượcxácĐềThám.HànhđộngnàycóhiệulựclàmchoĐềThámphảigiữmìnhvớichínhđồđảngcủamình,vàkhôngdámmộthêmđồđảngmới.Đếntháng4,quânbảnbộcủaCảHuỳnhtổnthấtđến3phần4,CảTrọngchết,dưđảngphân tánchạy sangVĩnhYên, PhúcYên,BắcNinh. Cuộc truykích vẫnkhôngngừng.Cuốitháng4,quânPhápchết29,bịthương79.Sauđó,ĐềThámgửithưtỏlòngtrungthànhvớiPháp!

***

Đầutháng5,ĐềThámlẩnquấtởPhúcYên.Chạytrốnmãikiệtlực,LýThuvàCan,emrểĐềThám,rahàng.CácbáoTâymỗingàyđăngtinĐềThámsắpsửahàng.Thựcra.ThámcùngCảDinh,BaBiểu,CaiSơn,HảiNam,ngày24-6,ởcáchHàNộichỉcó15câysố,vàngày5-7,lạibắtcócVoisin,mộtviêngiámthịhãngthầuLeroy,khianhnàyđixetayqualàngPhùLỗ.

ĐềThámbuộcVoisinviếtchoviênđồnkhốxanhbảođừnghànhđộnggì.Đêmấy,ĐềThámcùngnghĩaquânđemVoisinlênTháiNguyên;quangày8-7đếnLangLai,vàongụtrongchùa,choliênlạcvớigiámmụcVelascođểnhờđiềuđìnhvớiPháp.ThốngtướngGeilcửThiếutáChoffletđicứuVoisin.Choffletlàngườicứngrắn,tànbạo.TrongkhiVelascothươngthuyếtvớiPháp,Chofflet tiếpviệnchođoàn línhkhố xanhđươngvâyLangLai.Ngày12-7, chínhphủPháptrảlời:thảVoisinrathìsẽđượcsống,vàđượccấpdưỡng;giađìnhThámởYênThếđãbịbắt,vàsẽbịđày,nếuVoisinbịhại.Thámnổitrậnlôiđình,chotróiVoisinchặtthêm.CôBađưakhẩusúngMauserchoThámbắn.Thámgạtđi,vàđẩykịpkhẩusúngcủađộiHuân,vìđộiHuânmuốnhạsátVoisin.

Ngày13,chínhquyềnhốiThámtrảlời.Đêmhômấy,mộttrậnbãolớnnổilên,mưanhưtrút,sấmsétđùngđùng,loangloáng.Ngày14,quâncủaChoffletvàochùa,khôngcònaitrongđócả.

Mấyngàyliền,nghĩaquânlánhtừlàngnàysanglàngkhác,đếnngày21,mớidừngchânởXuânLai;ởđâytuyđượcyênổn,nhưngcũngphảicanhchừng,vìHaiNôm,tìtướngởPhúcYên,mớibịTrungúyLêDươngBouffébắnchết.

Chofflethànhquânmỗingàythêmtànbạo;đậpphácácđềnthờ,hơinghiai làbắnliền.Từsángđếntrưa,quânPhápđãvâykínlàngXuânLai.ĐềThámđứngtrongmộtđườnghầmsaunhàthờ,Voisinbịtróimộtbên,cóhaingườigiữ.QuânPhápkhaihỏa,ĐềThámcùngnghĩaquânrútvềphíađôngnam,nằmtrongmộthốsâu.Súngbắnầmầm,màkhôngtrúngaicả.

Giữakhoảnghaiphátđạibácnổ,bỗngnghetiếngVoisinkêuthấtthanh:“Đừngbắnnữa.ĐềThámsẽrahàng!”QuânPhápngừngbắn.Balầnnhưthế,vẫnchẳngthấyThámra.ChoffletgọithêmquântừĐaPhúcvềbaovây,khaihỏamạnhhơn,chútrọngvàohàngtrephíanamlàchỗcổnglàng.Cáchđó600thước,hàngtrephíabắccólínhcanh,vàánhlửasángdothủyquânPhápđốtnhàdân,chắcnghĩaquâncóchạyqualốiấycũngkhôngsaothoátđược.

VậymàĐềThámchọnchínhlốiấyđểtrổra.

Gặplínhcanh,BaBiểukêugọitìnhđồngbào,línhcanhkhôngbắn,cảbọnkéolênđê,vàbắntrởvàoXuânLai,giảnhưmìnhlàlínhkhốxanhvậy.Bênđêcómộtcáiaorộngvàsâu,nghĩaquânnhảyxuốngbơiquamàkhôngaibiết.HaingườigiữVoisinvẫnkèmyđivàyvẫnbịtrói.Rồimộttrậnmưabãolạidộiđếnnữa.ĐềThámvànghĩaquânthoáthiểm.

Voisinmệtlả,lạilêncơnnónglạnh.Ngày24-7,khilênđường,ynóivớiThám:

–Ônggiếttôiđi,tôikiệtsứcrồikhôngtheođượcnữa.

CôBađưasúngchoThám:

–Ôngbắnnóđichorồi.

Thámgạtđi,bảoVoisin:

–Nếutaothảmày,màycóđiđượckhông?

–Nếuthảthìtôisẽnằmđâyđợicứuhayđànhchờchếtvậy.

CảDinhquát:

–Màycũngcứphảitheo,taosẽcócáchchomàykhỏimệt.

CảDinhchođẵntrelàmmộtcáicáng,haingườikhiêngVoisinđi.

Thámđãsuynghĩnhiều.CứtrốnmãimàlúcnàoPhápcũngbámriếttheosau.Mìnhkhôngnhượngbộđãđành,nhưngVoisincóthểchếtvìmệtvàvìbệnh.NóchếtthìgiatiểumìnhởYênThếsẽnguymất.Trướckhilênđường,ThámđếngầnVoisindúivàotúiymộtláthư:

–Đêmnaytaosẽthảmày,màyphảiđưathưnàychoviênđạilý,vànóirằngvẫnđượctaođốixửtửtế.

Thếlànghĩaquânrađi.Voisinnằmdàitrêncángnhưchết,đến1giờsáng,sựctỉnhdậy,thấymìnhởtrongmộtcănnhàlá.Thìrahaingườinghĩaquânđãkhiêngyđếnđấyrồibỏđi.Nghetiếngcầmcanhxaxa,Voisingắnggượnglếtra,hướngtheoâmvang,3giờrưỡi,ytớichỗcanhlàđồnKimAnh.

Ngày25-7,ChoffletđánhHiềnLương:13quânPhápchết,20bịthương.Nghĩaquânlạimấtdạngnhưmọilần.QuânPháptheođếnBắcNinh,ngày26quânPháplạitổnmất5người.

Ngày13-6,giápchiếnởBạchĐa,Chofflet lạimất1 tử thươngvà3bị thương.Ngày16, tạiThượngYên,đánhtừsớmđếntrưavớilínhkhốxanh,khốvàng,BaBiểuphảirờibỏtiềntuyến,rồiChoffletđếntiếpviệnđánhtớitốimịt.BaBiểutửtrận.

ToànquyềnthấyđánhmãikhôngđượcbèncửmộtKhâmsai.ĐólàLêHoan,bấygiờđanglàmTổngđốcHưngYên.

***

Ngày30-7LêHoannhậnchức,xinchoĐỗĐìnhThuậtđứng ra chỉ huymộtđạoquân “khốvàng”.Khâmsailàngườicủavuasaira,vậytừnayĐềThámkhônglàkẻthùcủaPhápnữamàlàcủaHoàngđế:thầndânphảigomsứcđánhđuổiquânthùcủanhàvua.

KhâmsaiLêHoanrấtđộcác,cáclàngtrongtỉnhPhúcYênthảyđềurunsợ,vìlàngnàohễbịtìnhnghilàbịphạtnặng,chứcdịchbịthugiasản.LêHoantìmcáchlygiánnhữngbộtướngcủanghĩaquân,liênlạcvớihọcốtđểchochủtướngsinhnghi,gâymộtsựnứtrạntronghàngngũ.MộtngườitronghọThámrahàng,đượcLêHoancholàmlínhlệ,sauvìmậtbáonhiềuđiềuquantrọng,đượcbổTrihuyện,vàsaunàyleodầnlênhàngTuầnphủ:ấylàHoàngTường.

Choffletmuốnđánhmauđánhmạnh,khôngđồngývớichánhsáchmềmdẻocủaLêHoan,nênngày30-8,bịgọivề,Bonifacylênthay.

LêHoandothámvàbaovây.Bonifacytấncông.Ngày6-9đánhlàngYênLô,ởranhgiớiVĩnhPhúcYên,phòngtuyếncủanghĩaquânrấtnghiêmmật,Phápbị 4 chết, 6 trọng thương.ĐềThámcùngvớiCảDinh,CaiSơnvàcôBavàchừng40ngườicósúngống,thoátvềmiềnnúi

Lạng,ởtảngạnsôngLô,lànơicósẵnpháođàikiêncố.

Bonifacytiếnđánhphíabắcdãynúi.LêHoangiữmặtnam.Ngày5-10,chiếnđấutừ2giờchiềuđến7giờtối,PhápchiếmđượcpháođàinúiLạngvớigiáđắt:17quanquânchết,36bịthương.ĐềThámlạithoát.Thoát,nhưngnảnlòng,vìđồnnúiLạnglàkiêncốnhấtmànaybịmất.CảDinhbịthương,rađầuthúngày24-10.ĐềThámchạylênTháiNguyên,saulạitrởvềYênThế.Ngày20-11CaiSơnbỏrahàng.

ĐềThámcùngcôBalẩntrongtamgiácMỏTrang,ChợGò,ĐìnhTập.QuânPháplụcsoáttừngbụicâymột,mộthômbắtđượccôBatrongrừngrậm,tínhdùngcôlàmmồiđểdửĐềThám.Quảnhiên,ĐềThám,đêm1-12,đemquânđitìm,bịphụckích,nhưngcũnglạithoát.

CùngbịbắtvớicôBa,cócongáicôlàHoàngThịThế.Tấtcảnghĩaquânbịbắthayđầuhànglà78người.HọbịxíchtaygiảivềHàNội,rồichoxuốngtàubiểnđưasangđàyởđảoGuyane,ởĐạiTâyDương,gầnbờNamMỹ.Xuốngđếntầu,côBacắnlưỡichết.PhápđemHoàngThịThếvềPhápcấpdưỡng,saucônầylàmtàitửxinêmộtdạo,khôngthànhcông,kếtcụclấychồngngườiPháp,ởluônbênđó.Còncácbạntùđàylầnlượtđãvùixươngnơigócbiểnchântrời.

***

TuychưabắtđượcThám,nhưngđồđảngcủaThámvừachếttrận,vừarathú,tínhrađãgầnhết.LiệuchừngThámcònmộtmìnhcũngkhông làmgìnổinữa,ngày9-12-1909,Bonifacychấmdứtmọicuộchànhquân,chỉđểlạiítsĩquangiúpviênĐạilýNhãNamdòlatungtíchcủaThám.

DânchúngđồnrằngĐềThámđãchếtvìkiệtsức.ĐềThámthựcravẫnlẩnlúttrongrừngYênThế.Ngày11-7-1911,lạicóngườiphaolênđãtrôngthấyĐềThámởYênLệ.Línhkhốxanh,khốvàngtớibaovây,5tênchết,7tênbịthương.ĐềThámvẫnthoát.

Chuyếnnàyyênđượckhálâu.Cuốitháng6-1912,ĐềThámgửithưxinhàng,tùychínhquyềnchoởđâucũngđược.

Sarraut,lĩnhchứcToànquyềntừ15-7-1911,nhấtquyếtcựtuyệt.YnghĩrằngbấylâubắtmãiThámkhôngđược,Thámđãhầunhưmộtnhânvậtthầnthoại trongđầuócdânchúngViệtNam, thìnhượngbộnữa, tức là làmcho thần thoại thànhsự thực,vàysẽmất thểdiện,vảchăngchohàngrồibiếtđâuThámsẽchẳngliênkếtvớinhữngkẻthùcủachínhphủ,màgâynhiềuhậuhọa.Bouchethỏicónêntruytầmkhông?Sarrautnói:không,chỉcanhchừnglàđủ.SựcanhchừngchobiếtThámthườngliênlạcvớibọnlụclâmởQuảngTây,bọnnàydungnạpnhữngđồđảngcũcủaLươngTamKỳ.

LươngTamKỳvốnlàđảngviênTháiBìnhthiênquốc,bấynayvẫnyênngụởLinhĐàmgầnChợChu.Lãođầuhàngtừ1890.Năm1912,lãođã72tuổi,chỉcầusốngannhàn.SarrautchỉthịchoGiámđốcchínhtrịBoscgiaothiệpvớiLươngTamKỳđểtrừĐềThám.

BoscđếnthămLương,hứathưởng25.000đồngchoaibắtđượcĐềThám,Lươngtừchối:

–Việcấykhólắm.Baonhiêungườiđãuổngmạngrồimàcóbắtđượcđâu…

Trầmngâmítlâu,Lươngtỏramệtmỏi,nói:

–Mấyngàynữacontôi,LươngVănPhúc,điHàNộisẽcódịplênchàoquanlớn.

LươngVănPhúcbấygiờgiữchứcTrihuyệnởmộthuyệntrongđịahạtcủacha.Mấyngàysau,PhúctớithămBosc,Boscnói:

–QuanSarrautkhôngmuốngiếtĐềThám,chỉcầnbắthắnthôi…

***

BaláibuônTàu,ngày10-1-1913,đilangthangtrongvùngYênThế.Bỗngcótiếnggọi:

–Điđâuthếkia?

–ChúngtôiđitìmcụĐề,maylạigặpngaycụ,vìtôiđãnhậnratiếngcủacụrồi.TôiđãyếtkiếncụởPhồnXươngbốnnămtrướcđây.ChúngtôivừaởQuảngTâysang,cóthưcủatướngLiêngửichocụđây.

Mộtphútyênlặng.BỗngĐềThámcùnghaitùytướng,nhảyởtrongmộtbụicâyra,khôngmộttiếngđộng.Thámnhìnngườikháchrồinói:

–Tôibiếtchú.TướngLiêngửichúsangđâycómụcđíchgì?

–TướngLiênnóibachúngtôicóthểgiúpíchchocụ.ỞQuảngTây,chúngtôiđãhọccáchchếbomdễchuyênchởvàlúcnàonémmớiphảichâmngòi.VảlạicóthưcủatướngLiênđây.

ThámnhậnradấusoncủatướngLiên,nói:

–Đểtachothàyđồđọcthư.Cònbạncủachúđâu?

–Chúngtôibangười,mỗingườicómộtkhẩuLebel,tôilạicóthêmmộtsúnglục.

–Phảibỏsúnglạirồitheotavàođây.Tasẽchongườiralấysúngcho.

Ngàylạingày,Thámthayđổichỗởluôn.Lúcởđộngcócửasau,lúcởhangngánggỗlêntrênlàmmái,cókhiởtrongmộtngôichùahoangtàn.Haitùytùngcanhchừngsuốtngàyđêm.Mộthôm,ThámđộtnhiênhỏingườiTàu:

–ChúcóởtrênđấtôngLươngbaogiờkhôngnhỉ?

–Có,nhưngôngấynghiệtlắm,chúngtôibỏvềvớitướngLiên.

Tuytrả lờithảnnhiên,nhưngbangườiTàukhôngkhỏi lo lắng,bảonhauhếtsứcgiữmình.Tháng2-1913,ThámẩntrongrừngsâuởgầnĐìnhTập.KhiđitừChợGòvàoĐìnhTập,ThámdừnglạigiữađườngnóivớibọnTàu:

–Bathángtrướcởchỗnày,mộttênphóđộilệmuốndửtavàobẫy.Tađãchohắnmộtviênđạnvàobụng.40ngàysau,tạiLụcGiớigầnđây,tađãkếtliễuđờimộttênchứcdịch.Đứanào

muốnhạita,sẽkhôngsốngmàrađượcngoàirừng!

BọnTàuhoảnghồn.Họngủtrongcănlềunhưngkhôngdámngủcùngmộtlúc.Thámcũngởmộtcănlềutươngtự,bakhẩusúngvàhaicáicuốckềbêntay(cuốcthườngdùngđểđàohốđứngbắn)haitùytùngcanhcửalều,súngnạpđạnsẵn.

Hôm9-2-1913,Thámbảohaingườinày:

–Chỗkiacóbagốccâyvướngmắt.Bayhãychuẩnbịđẵnđi,đẵncâylớntrước.

Bagốccây,bangườiTàu…

Đêmxuốngdần.Haitùytùngngồicửalều,bọnTàunằmthinthíttronglềubên.

5giờsáng,haitùytùngthiuthiungủ.BọnTàulặnglẽbướcra,bòvàolềuThám,khôngmộttiếngđộng.

Đêmrồi,Thámhútthuốcphiệnđếngầnkhuya,bấygiờđanglơmơngủgà.KhitênTàuđầuđảngtiếnđếngầngiường.Thámmởchoàngmắt,giơtaygiángchoymộtquảđấmthôisơn,rồivớngaylấysúng.NhưngtênTàucũnghếtsứcđấmlại,vàohaicạnhsườnThám.Ônglảođảochưađứngdậykịp,thìtênTàuđãvớđượccáicuốc.MộtnhátbổvàongựcThám,mộtnhátbổvàomặt,dướimắttrái.Thámtắthơingay.Haitùytùngcũngchếtluôn,vìkhichạyvàocứuchủ,họbịbọnTàudùngsúngcủaThámmàbắntrúngchỗhiểm.

Ngày10-2-1913,tức5thánggiêngnămQuýSửu,batênTàutìmđếnBouchet,đạilýNhãNam,trìnhmộtbọcvànói:

–Bẩmquanlớn,đâylàthủcấpĐềThám.

Bouchetđứngdậy,loạngchoạngnhưtrongcơnmêsảng:

–Thếcònhaingườinữađâu?

–Hãycònđểtạichỗ.

–Đượcrồi.Cácanhởyênđây,trưanayđưatôiđicoi.

DâythépđánhngaychoCôngsứBắcGiangvàThốngsứ.BouchetgiaothủcấpchoviênđồnRichy;rồitấttảđiđếnchỗĐềThámcholấythủcấphaingườitùytùngđemvềbêubangàyởNhãNam,xongđóchohỏathiêubacáixác.

***

Khíthiêngkhiđãvềthần

ChúngtôilượcsaosauđâyđểcốnghiếnnhữngbạnhiếukỳbàicủakýgiảNguyễnDươngVânđãđăngbáokhoảng10nămtrước,doôngPhanVănThiếtsưutầmlạigầnđây.TheokýgiảNguyễnthìtruyệnnàyrútởtậpdicảocủahọcgiảNguyễnVănTố.

Hồi1937ôngNguyễnVănTố,xửlýthườngvụtạiviệnBácCổViễnĐôngởHàNội,códịptiếpĐạitáChofflet.

LúcnàyĐạitáhơn80tuổi,cómộtngườicongáiđộ30tuổiđitheo.CônàylàconcủamộtbộhạĐềThám,khimẹconcôvàcôBa,vợnhỏcủaĐềThámbịbắthồi1909,cômớicómộttuổi,đượcngườiPhápđưavềPhápnuôidưỡng.VềsauĐạitáChoffletnhậncôlàmconnuôi.

Đại táyêucầuhọcgiả,nhândanhviệnBácCổ,nhậnđôigươmmàĐại táđemđếntặng, vàthuậtrằngđôigươmnầynhặtđượctạichiếntrườngcùngvớinhiềuvậtkhácnhưđôidápdatêvàấntriệncủaĐềThám,ĐạitáxemcácvậtấynhưlàchiếnlợiphẩmvàluônluôngiữởtạiHanoiHotel,nơiĐạitáởtừnăm1913saukhiđượcvềhưu.

ĐôigươmấydongườihọTrịnhởQuảngChâuđúcra(họnầybảyđờichuyênnghềđúcgươm)choTổngđốcLưỡngQuảngHàChâuPhiên,trêncángươmkhắcbốnchữHàthịthiệnsử.Vềsau,hìnhnhưhọHàcódựvàođạobinhTônSĩNghịsangđánhViệtNambịNguyễnHuệđánhbại,lúctrốnvềTàuvớiSầmNghiĐốngđãbịđoànquâncủaBáPhứccướpđoạtđược,rồiTưLộc,emBáPhức,khivềphụtáĐềThám,đãkhắcchữHoàngđèlênchữHàđểdângĐềThám.

ChoffletcógởiđôigươmvềPhápchochuyênviêncoithìquảthấychữHoàngchồnglênchữHà,vànhậnrằngthứthépgươmkhôngkémthứthépbluesteelofLancashiredùngrèngươmchohoàngtộcAnh.

Choffletrấtquýđôigươmấythườngđểtrongtủkiếngnơiphòngkhách.

DướiđâylàlờitrìnhbàycủaChofflet:

Đêm10-2-1913(tứcmồng5thánggiêngQuíSửu).

Tôimộngthấymộtchiếnsĩănmặcnhưngườisơncước,thâncaovairộng,nướcdasậm,hiệnragiữaphòngkháchcủatôi.Saukhinhìnkỹtôilấylàmkinhsợbởihìnhmaấykhôngcóđầu.Hìnhmanàyđitớiđiluimộthồirồiđếnđứngrấtlâutrướctủkiếngmànhìnvàođôigươm,đoạntớichỗtôinằm,chờmthânmìnhvàomùngrồibiếnmất.Tôilalớnmộttiếngvàgiựtmìnhthứcdậy.Mặcdùkinhsợ,tôicũngchorằngvìlúcbanngàymìnhthấyrõđầuvàthâncủaĐềThámnênquáxúccảmmàbanđêmthấynhưvậychăng.

Đêmthứnhì

ĐêmsautôilạichiêmbaothấyĐềThám.Lầnđếntrướcmùngvàtôicócảmgiácnghetiếngnói:

–Micótrảđôigươmchotakhông?

Tôirấtmuốntrảlờinhưngkhônglàmsaomởmiệngđược.HìnhmaĐềThámtỏvẻgiậndữ,haitaycầmhaicâygươmbẻgãythànhtiếngchátócđiếctailàmchotôigiựtmìnhthứctỉnh.Tôinhảyxuốnggiường,bướcmau lại chỗhìnhmađãđậpgãyđôigươmvớiýđịnh lượmnhữngmảnhgươmgãy.

Nhưng dưới gạch trống trơn không cómột vật gì. Tôi chạy lại tủ kiếng thì thấy khóa vẫn y

nguyên,đôigươmvẫncònbàynơithườnglệ.

Cácbạnthâncủatôikhuyêntôinênrờigiườngmìnhđếnmộtnơikhácnhưngtôikhônglàmtheo,vìtôitinrằngngườichếtvẫnsốngvànếuôngĐềmuốnphátôithìởđâuôngcũngcóthểpháđược…

Từđóvềsau,thỉnhthoảngtôinằmmộngthấyĐềThámvề,luônluôncụtđầu.Vàolúccuốinăm1913,tôibỗngcóýđịnhbắtchướccácvọngtộcViệtNam,đặtchéođôigươmtrêntườngphòngtôicùngvớinhiềubáuvậtkhác,vớimụcđíchtranghoàng.

ĐầulâuĐềThámhiệnra…

Độmộtthángsau,đếnngàygiỗĐềThámlàngàymồngbốnTết.Đênấysauvàichậpđọcsáchnhưthườnglệ,tôivừanhắmmắtthiuthiuthìtronggianphòngtôibỗnglóeramộtánhsánglòarồitịtđiliền.

Bấtgiáctôinhìnlêntườngchỗđặtđôigươmthìthấygiữađôigươmvắtchéo,đầulâucủaĐềThámhiệnrađôimắttrợndọclênliếcqualiếclại,chỗchặtđứt,máuxịtralinhlángchảydàitrêntườngtrắngtạothànhnhữnglằnđỏtươi.

Tôicókểchuyệnlạichomộtngườibạnsĩquantínđồthônglinhhọc,ôngkhuyêntôibiênthơvềParishỏiThôngLinhTậpSan(RevueSpirite)nhờgiảithíchhiệntượngnày.Bốnthángsau,viênchủnhiệmkiêmchủbútphúcđáprằnghiệntượngđóxảyranhiềunơikhôngriênggìởViệtNamvàkhuyêntôitrảlạigươmđểtránhnhữngđiềukhônghayvềsau…

Bắtđầutừđó,tôikhôngdámkhinhthườngsựhiệnhồncủaĐềThámnữa.Tôinhậnrằngcónhiềulúctôiđịnhtrảđôigươmnhưnglạitựhỏi:trảchoaibâygiờ?ĐànhrằngtrảchoconcháuĐềThámnhưngtheotôibiết,ĐềThámchỉcómộtcongáilàHoàngThịThếhiệnởtạiPháp.Nhưvậythìlàmsaotrả?Đàngkhác,làmộtsĩquanchuyênnghiệptôihákhôngcóquyềngiữlàmvậttưhữunhữngchiếnlợiphẩmmàchínhtôiđãgặtháiđượctạichiếntrườnghaysao?Dùlàcònsốngởgiớibênkia,ĐềThám,theoýtôi,cũngkhôngcóquyềnbắttôihoànlạinhữngchiếnlợiphẩmấy.

Vìnghĩnhưthếnêntrítôibìnhtĩnhtrởlạivàtrongkhoảng10năm(từ1927đến1937)tôikhôngđểýđếnĐềThámnữa,cólẽvìtôithấynhữnglờiđedọacủaôngtakhônghềđemlạihậuquảgìkhókhănchotôi.Nhưngbỗngnhiênmộthiệntượngbấtngờlàmchocácýđịnhtrướckiaxáotrộntấtcả.Saukhivềhưu,tôiănvàởtạiHanoiHotel.Chỗtôiởlàmộtcănphòngrộnglớn,lúcấycongáinuôitôicùngởvớitôi.KhôngcònbàconchibênPhápvàsốngtạiViệtNamquánửađờirồi,tôiđịnhgởixươngnơiđâymàtôixemnhưquêhươngthứnhìcủatôivậy.

MộtngàykiatôitiếpđượcthơcủavịchưởngkhếbênPhápchobiếtrằngmộtngườianhchúbáccủatôixuấtngoạibênMỹđãtừtrầnvàvìkhôngcóconcháunêndichúcđểlạigiatàichotôi.GiasảnấykhátogồmvàibấtđộngsảntọalạctạiđấtPháp.Vìthế,tôinhấtđịnhtrởvềPhápvàsẽởluônbênấyvìtôiđãngoài80tuổirồi.

HồnĐềThámhiệntrởlại

Đúngbangàysaukhitôitiếpđượcthơcủavịchưởngkhế,tôichiêmbaothấyĐềThám.Lầnnàykhôngphảilàngườicụtđầunhưtrước.Tráilạiôngcóđầuvànghiễmnhiênlàmộtvịtướnglãnhoaivệ,theohầucóhaitênquântrangvậnynhưquânViệtNamtrongnhữngbuổilễrướcthần.Đêmấynóichođúng,tôithựcchưangủthìbỗngĐềThámhùngdũnghiệnratrướcmắttôi.Điềulạlàtôikhôngthấykinhsợnhưmườimấynămtrướckia.ĐềThámtrợnmắtnhìntôi.Tôingherõlờilalốivàđedọacủaôngmặcdùđôimôiôngkhônghềlayđộng,ôngcũngvẫnđòiđôigươmnhưngđòigắthơntrướcvớimộttháiđộápđảorõrệt.

Thấytôiimlặng,ôngnổigiậnrahiệuchohaitênlính,tứcthìhaitênnàyxôngvàobắttôitróigotaychânlại.Lẽdĩnhiên,tôicốsứcvùngvẫynhưngvôhiệu,taychântôirũliệt.ĐềThámdùngngóntaytrỏđiểmvàomặttôivàbảorằngnếutrongbangàytôikhôngtrảgươmlạithìôngsẽchobiếttay!Ôngnóidứtlờithìmộttênlínhđátôimộtđá,tôigiựtmìnhthứcdậy.

HômsautôithuậtđiềmchiêmbaolạichothầyĐộiMậtnghe(thầylàngườitrướckiacộngsựvớitôi).ThầyĐộikhuyêntôihãyđếnthầybóiKếmàxemquẻvìthầyKếcódanhlàthầybóirấtgiỏi.ThầyĐộidẫntôiđếnnhàôngKế,mộtngôinhàbằngcâyởtrongmộtđườnghẻmrấtquanhco.Saukhixủquẻthầybóibảorằngcómộtvonghồntheotôimàđòimộtvậtbằngkimkhírấtcũvànếutôikhôngtrảthìsẽcónhiềuđiềukhônghayxảyđếnchotôi.Nghevậytôibắtđầulongại.Bấygiờcómộtbàcùngđếncoibóithấytôicóvẻthắcmắc,mớikhuyêntôihãyđếnxembàđồngVânThaiđểtrựctiếpnóichuyệnvớingườiđãquađời.TôivàcontôiliềnngồixehơilênhồTrúcBạchtìmđếnbàđồngVânThai.

Tiếpxúcvớingườiởgiớibênkia…

Chúngtôitìmđượcngaynhàbànầyvìngườitatềtựuđếnđórấtđông.Theolệ,phảichobàđồngbiếttênhọvàngàytừtrầncủaôngĐề.Cũngmay,congáitôinhớrõHoàngHoaThámtừtrầnngàymồngbốnthánggiêngnămQuíSửu(1913).

Lúcấytrênbànthờ,khóihươngnghingút,nhữngngườicómặtđềuchắptay,cóvẻkínhcẩn.Trongkhôngkhínghiêmtrangấy,trítôikhôngtưởngđếnchicảtôichỉngồichờmàthôi.Bỗngtôithấybàđồngngápdài,buôngcâyquạtxuốnggạchrồinắmtaylạiđấmvàongựcrấtmạnh,vươnmìnhlênnhưmộtvịtướngvàlalớn:

–Thámđây!Aimuốnhỏigì?

Giọngnóingherấthùngdũnglàmchotôigiựtnẩymìnhnhìnquanhxemainóivìtôikhôngtinrằngchínhbàđồngvừanói,bởigiọngnóithườngcủabànhỏnhẹvàêmdịulắm.Liềnđó,mộtcuộcthảoluậnráoriếtdiễnragiữatôivàĐềThámnhậpvàocốtbàđồngVânThai.ĐềThámchotôibangàyđểtrảlạiđôigươm.Nếutôikhôngtuân,ôngsẽgiánghọachotôi.

Nhữnglờiấyvừathốtxongthìbàđồngnhắmnghiềnđôimắt,bậtngửara,cóngườichựcsẵnđỡbà.ThếlàcuộcgọihồnĐềThámchấmdứt.

Khirakhỏinhàbàđồng,tôivẫnchưatrọntinbà,dùtríóctôibịdaođộngkhôngítnhưngcon

gáitôitinhoàntoàn.Nókhuyêntôinêntinnhưnóvìbàđồnglàngườimùchữ,làmsaobiếtnóivớitôigẫygọnnhưvậy.Dođó,nógiụctôihãylàmtheolờiĐềThámvìkỳhạnbangàyvànhữnglờiđedọacủaôngkhôngthểnàokhinhthườngđược.

Kỳhạnbangàyđãtrảiquamàtôivẫnbìnhyênvôsự.Vàngàythứtưcũngkhôngthấycógì.

Ngàythứnăm

Nhưngngàythứnăm,sựđedọacủaĐềThámbắtđầuthựchiệnvànếukhôngnhờmộtdịpmaymắnbấtngờthìcólẽtôiđãchếthayítnữatôicũngbịthươngnặng,nhưtôisắptườngthuậtđây.

Nguyênthườngbữa,chịBa,côkhâucủabàXởcạnhphòngtôi,đixuốngvănphòngkháchsạnmàlấythưtừchochủluôntiệncũnglấygiùmchotôi.HômđóchịBavắngmặtnênchínhbàXphảiđíchthânđilàmcôngviệcấy.VìcómộtbứcthưcủatôinênbàXghéphòngtôi,gõcửamànói:

–Này!Đạitácómộtbứcthưđây!

Tôiđươngngồiđọcsách,đứngngaydậy,racửalấythư.BàXxâylưngđi,tôiđóngcửaphònglạithìnghemộttiếng“rầm”:mộtvếtrầnnhàgồmvôivàximăngtobằngcáiniatừtrênrớtngaychỗtôingồinửaphúttrướcđó.

NếulàchịBađemthưđếnchotôinhưthườnglệthìtôiđâucórờikhỏichỗngồivànhưthế,ắttôiphảilãnhđủcáivếtrầnấytrênđầurồi!

Mặcdầusuýtbịtainạnvàtôicũngsợ,nhưngrồicuốicùngtôicũngchưachịutuântheolờiĐềThám.

Độmộttuầnsau,tôinằmmộngthấyĐềThámvềđòigươmvànóimộtgiọnghằnhọcđặcbiệt:

–Nếumikhôngchịutrảthìchuyếnnày,tasẽlàmchomiphảiđiêuđứngchứkhôngcảnhcáosơsàinhưbữanọđâu!Mirángmàgiữmìnhcholắmđừngđểsaunàyphảihốitiếcvàtráchtakhôngbảotrước…!

Nơiđây, tôiphảinóirõràngtôi trọtạiHanoiHotelcógần30nămrồi.Mỗinăm,chủnhânkháchsạnnàyđềuchothầukhoánđiviếngtấtcảnhữngphòngtrongkháchsạnđểxemcóchỗnàosắphưthìsửachữangay.Côngviệcnàyđãthựchànhxong15ngàytrước.Hơnnửathángrồi,khôngcómưagiôngbãotốchicả.Nhưvậy,tạisaotrầnnhàkhôngcónứtrạnchibỗngnhiênlạirớtxuống?Khôngthểnóirằngsựrớttrầnnhàlàmộtviệcngẫunhiên,vàtôithoátnạnkhônghẳnlàmộtviệcmayrủi!Congáitôicũngnghĩnhưthếvàkhẩnkhoảnkhuyêntôiđemtrảđôigươm.

Tôiđổiphòng

Tuynhiên,mặcdùđịnhtrả,tôivẫntòmòmuốnxemĐềThámsẽhànhđộngnhưthếnàonữa?TôitựdặnlòngphảihếtsứcthậntrọngđểtránhnhữngtainạndoĐềThámgâyra.Hơnnữa,tôicòn

muốntháchđốôngtamộtlầnnữa.Nhândịpchủnhânkháchsạnchocấtthêmmộttầnglầu,tôimớiđổichỗ,đếnởmộtcănphòngvừamớilàmxong.

Ngayđêmđầungủtrongphòngmới,tôimộngthấyĐềThám,ôngcóvẻquágiận,mặtmàyđỏlơ,bộtịchhầmhầm.Vẫnđòigươmnhưnhữnglầntrước,ôngbảo:

–Tachomithêmbangàynữa,nếucònkhôngtuânlời,chừngđómichớtráchsaotaquánghiêmkhắc!

Nóixong,ĐềThámbiếnmất.Khônghiểutạisaolầnnầy,tôi lạiđâmrahoảngsợhơncáclầntrước,mìnhmẩynổiốc,ghêrợn.

Haingàytrôiquakhôngthấycóviệcgì,tronglòngtôihơiyên.Chuyếnnày,tôiđềphònghếtsức,địnhởmãitrongphòngbangày,khôngbướcchânrakhỏi.Quangàythứba,tôilạicòncẩnthậnđểýđếnmọichitiết.Trọnngàykhôngcóviệcgìxảyra,mãichođến7giờtối…

Nguyhiểmđếnnơi

BảygiờtốitứclàgiờăntrongnhàhàngHanoiHotel;Ngườibồiđãđemgàmênvàophòngtôirồi,mộtsựtìnhcờquáidị,cáiđồnghồđiệncóhưgìkhôngrõlàmchotấtcảnhữngphòngtrongkháchsạnđềuchìmtrongbóngtối.Cónhiềungườiởtrọmởtoáccửaphòngcủahọđểđượccóánhsángchút ítvìđêmấy làđêmtrungthu.Cóngười lại thắpđèncày lên.Ainấyđềutrôngngóngthợđiệnđếnsửa.TôicũngđịnhmởcửaranhưngnhớnhữnglờiđedọacủaĐềThám,tôidodựmãi.Khốnnỗi!Tôicóthóiquenănnóngmàđồănđãđemđếnrồi,nếukhôngănthìnósẽnguộidầnmất.Bấtđắcdĩtôimớikéocáibànănđếntậncửasổrồimởcửarađểđượcánhsángđènnhàbênkiađườngrọiqua;vìconđườngngănnhàhàngvớidẫynhàlầuphíabênkianhỏhẹp,ánhsángbênkiarọiquađủchotôidùngtạm.Hơnnữa,mặttrăngđãlênkhácaochiếuvàophòngtôi,gióthuthổinhẹvào,tôicảmthấytrongngườirấtsảngkhoáingồilạibànmàkhởisựănbuổi tối.Tôivừahúpxongđĩaxúp thìmột tiếng“đoành” từđâunổvang lên, làmchomọingườitrongkháchsạnquáđỗikinhngạc!

Riêngtôi,saukhinghetiếngnổrồitôicảmthấybịtrúngnặngnơiđầu.Tôilalênmộttiếngrồibấttỉnh…Khitôitỉnhlại.Bácsĩnóinếuđạnđichếchquamộtphânthìđầutôiđãvỡtungrồi.Tạisaotôibịđạnvàaiđãbắntôi?

NgườichủnhànơiphátsúngbắnralàvịThiếutáchỉhuytrungđoàn2LêDương:ngàyấy,ThiếutáđươngchuẩnbịsánghômsauđihànhquânxaHàNội.Haihômtrước,Thiếutácómộtngườilínhcậnvệmớithayngườitrướcđãbịđổiđinơikhácvìlýdokỷluật.ChínhngườimớiấytronglúclauchùicâysúngcủaThiếutá,vìkhôngmấyquenchonênvôýlàmchođạncònquêntrongnòngsúngnổbùngbăngquaphòngtôi.

Cũngnhưđốivớitrầnnhàrớtxuống,tôikhôngthểchosựnổsúngấylàmộtsựtìnhcờđược.Haicuộcđedọađềucókếtquả:nhưthếlàĐềThámcóuythếhẳnhoi.Dođó,tôikhôngcònsứcchốngcựnữa.Trongthâmtâmtôi,tôiđãnhấtđịnhtrảđôigươmcủaĐềThámchorồi.

Đêmđó,tôimộngthấyĐềThámhiệnvềvớibộmặtvuivẻ,ngỏlờicámơntôicóýđịnhtrảđôi

gươm.Nhưthếlàôngđãbiếtngaynhữnggìtôinghĩtrongtrímặcdùtôichưanóira.Nhândịpấy,tôibàytỏnỗithắcmắccủatôi:

–Đànhrằngtôitrảđôigươmlạinhưngônglàngườiởgiớibênkiacòntôilàngườiởgiớibênnầy,thếthìtrảchoaibâygiờ,thưaông?

ĐềThámsuynghĩmộtchútrồicầmcâyquạtgiấyphephẩy,đoạnbiếnmất.

TôikhônghiểuýĐềThámmuốnnóigì.Hômsau,khicongáitôiđếnvấnantôinhưmọibữa,tôithuậtđiềmchiêmbao,nómỉmcườihỏitôi:

–BacóhiểuýôngĐềmuốngìkhông?

Tôilắcđầu,contôitiếp:

–ÔngmuốnbađếnbàđồngVânThaimànóichuyệnvớiôngđó.

Ngaysauđó,chúngtôiđếnambàđồng.KhiĐềThámnhậpvàocốtrồithìđàmđạovớitôimộtcáchcởimở.

Ôngngỏlờicảmơntôivềýđịnhhợptìnhhợplýcủatôi,rồinói:

–Tôichỉcómộtconmàlại làcongáinữa,ấylàconHoàngThịThế.Hiệngiờnóởbênquýquốc,cóhaiconvớingườichồngPháp,chắcĐạitádưrõ.NếuthựcĐạitámuốnlàmchotôivuilòngxinĐạitáhãychịukhóthươnglượngvớicongáivàrểtôi.Tôitưởngchúngnósẽrấthânhạnhtiếpnhậnvậtkỷniệmcủatôi.

Cuộcgọihồnchấmdứt.Khivềđếnnhà,tôibảocongáitôiviếtthưngaychoKỹsưFerrandtạiMézières.Bốnthángquamàkhôngthấyhồiâm,tôilạibảonóviếtmộtbứcthưthứhai.Trênmộtthángsaumớiđượcthưphúcđáp.

Thưấylàmchotôisuynghĩkhálâu.ÔngFerrandviết:“Từkhoảngcuốithếkỷvừaqua,máucủahàng3ngànthanhniênanhdũngPhápđãchảydướiđôigươmấy!”

Rồiông takhôngchịunhậnnó, viện lẽvợôngđau timđươngngọabệnh tạidưỡngđườngCligny,đôigươmấycóthểkhêugợinhữngkỷniệmkhôngtốt,làmchovợôngkhólànhmạnhchóng.

Cuốicùng,Ferrandkếtluận:“Đốivớivợtôi,dĩvãngđãchếthẳn.Nếungàynay,tôiphôbàyracácvậtấychẳngkhácnàotôilậttrởlạinhữngchươngsáchquákhứđẫmmáulàmchohoenốtìnhbanggiaohữunghịgiữahainướcnóichungvàcóphươnghạiđếnliênquantìnháigiữavợchồngtôinóiriêng.Tôinghĩtốthơnlàchúngtôikhôngbiếtgìcảvềcáiquákhứđángtiếcấy”.

BứcthưhồiâmcủaôngFerrandđặttôivàomộttìnhtrạngkhóxử.Nhưngchínhđêmấy,ĐềThámlạihiệnvềlầnnữa,nóivớivẻbuồnbã:

–Congáitôiđãquyếttìnhquênchuyệncũ,tôiđểchoĐạitátrọnquyềnsửdụngđôigươmấy.

Tôichỉcómộtđiềukiện:đôigươmấykhôngthểđemvềbênPháp.Đạitácóthểđemtặngchomộtbảotàngviệntrongxứchúngtôi,nếukhôngthểtraolạichoconcháumộttrong5cậnvệthântíncủatôi:Phong,Lôi,Vũ,HỏavàĐiện,nhất làconcháucủaPhongvìPhonglàngườitrunghậuvàkhítiếtrấtcao:chínhquýquốcmuốnmuachuộcnórấtđắtgiámànókhônghềchịunhận.ChínhcongáinuôicủaĐạitálàconđẻcủaPhong,rấttiếcnólàcongái,khôngthểnốidõitôngđường.Nếucóthể,nóránđitìmtôngtíchngườianhtraicủanómàtraolạiđôigươmcàngtốt.

ĐạitáChoffletnóitiếpvớihọcgiảNguyễnVănTố:

“ChínhvìmuốnlàmthỏamãnýmuốncủaĐềThámmàtôiđãtốnnhiềutiềnđểtìmchođượcmiêuduệcủanămngườicậnvệcủacụ,nhấtlàđứacontraicủaPhong.Nhưngchuyệnđãgầnbamươinăm,tangthươngbiếnđổi,ngườicũngkhôngmấyaicònnhớ!Bởivìcáclýdokểtrên,tôitựxemnhưlàcónghĩavụthiêngliêngđemđôigươmmàtặngchoquýviện”.

TheolẽthìđôigươmấyhiệnthờiphảicònởtạiViệnBácCổViễnĐôngtạiHàNội.Tuynhiên,từnăm1937đếnnaycũngđãhơnbachụcnăm,tangthươnglạicàngthêmbiếnđổi,khôngrõnócócònhaykhông?NếumấtthìđángtiếcvìnótượngtrưngchotranglịchsửoaihùngbấtkhuấtcủadântộcViệtNam.

TrịnhCấn(ĐộiCấn)(1880-1918)

Sinh vào khoảng năm 1880, nguyên tên là Trịnh Văn Đạt, quán làng Yên Nhiên, phủ VĩnhTường,tỉnhSơnTây,BắcViệt.

Làconmộtgiađìnhnôngdânnghèo,ĐạtchỉđượchọcchữHánítlâurồiphảiởnhàgiúpcôngviệcđồngáng.

Ngoài20tuổi,đổitênlàTrịnhCấnứngmộlínhkhốxanhtứclàlínhbảoan.Tớinăm1910,lênđóngởTháiNguyên,dầndàđượclênlonđội,nênthườnggọilàĐộiCấn.

Tínhtìnhhàohiệp,CấnthíchnghekểchuyệnphongtràoCầnVương.NhữnglúcquâncủaĐềThámtrànquaTháiNguyên,Cấnthườngphảisungvàođộibinhđitiễutrừ,nhưnglòngriêngriêngnhữngkínhyêu,cólầnCấnđãcãinhautotiếngvớibạnđồngngũ,vìchoĐềThámlàhànhđộngvìđạinghĩachứkhôngphảiquângiặccướptầmthường.

Năm1913,TháiNguyêncóviêncôngsứmớiđổilên,làDarles,đứngđầutứhung,chủtrươngmộtchínhsáchkhắcnghiệtđếntànbạo,hayđánhđậplínhtrángvàtùphạm.

ĐộiCấnthườngphànnànvớiđộiGiálàbạnchíthân:

–Caitrịđộcácnhưthếnày,tráchgìngườitakhônglàmcáchmạng!

Nổilòngtrắcẩn,ônghaylânlasangnhàlao,hỏichuyệnnhữngchínhtrịphạm,vàđôikhitiệndịp,giúpđỡhọthuốcmenquàbánh.

Nơiđây,thỉnhthoảng,ônggặpmộtcôgáiquêtrạc20tuổi,vẻngườixinhxắn,nóinănghoạtbát,thườngvàithánglạitớinhàlaođểthămhaingườianh.

ĐộiCấnthấyngườiduyêndáng,lạigầnlàmquen,hỏihansựtình,mớihaycôlàemCảThấuvàHaiVị,haichiếnsĩbịkếtánkhổsai,cầmtùởTháiNguyên.

Vốnđãsẵncảmtìnhvớinhữngchiếnsĩcáchmạng,ĐộiCấnlấylàmthíchthúnghecôgáiquêkểchuyệnvềgiathế:côlàconôngthủkhoaPhùngVănNhuận,quánlàngVânCốc,tỉnhSơnTây,từnglãnhđạophongtràoVănthântrongtỉnh.Sauhòaước1884,triềuđìnhnhậnquyềnbảo hộ của Pháp, khuyến cáo quan lại phục tòng chính sách mới. Bố chính tỉnh Sơn TâyNguyễnVănGiápphẫnnộ,bỏquanvềkéocờkhởinghĩa,thủkhoaPhùngVănNhuậntrợlực.KhiGiáptửtrận,họPhùngthayquyềnchỉhuy,cầmcựởvùngSơnTâyHưngHoámấynăm,sauthếcùnglựctậnphảigiảitánnghĩabinh,thaytênđổihọvềdạyhọcởVĩnhYên,nhưngvẫnngấmngầmliênlạcvớicácsĩphutrongđảngCầnVương.NgườiPhápnghebiết,buộcôngralàmTrihuyện,đượchơnmộtnămônglạikiếmcớbỏvềđểnoichícũ,nhưngrồiítlâubịmộtngườibạntốgiác,ôngphảibắtvàxửchém.

Haicon,ThấuvàVị,theoĐềThámmongcứunạnnướcbáothùnhà.SaukhiThámbịhại,anh

emcònkhángchiếnmộthồi,mớibịbắt,vàđàylênTháiNguyên.

Nghechuyện,ĐộiCấncảmđộng,hứasẽgiúpcôgáiquêmọisựdễdàngđểgặpmặthaianh…

***

Bấygiờ,trongnhàgiamTháiNguyên,cómộtnhàcáchmạngđươngbịhànhhạtànnhẫnđếnnỗitêliệtcảhaichân.ẤylàLươngNgọcQuyến.

LươngNgọcQuyếntựlàLậpNhamlàconthứbaôngcửLươngVănCantựÔnNhư,nênthườnggọilàBaQuyến.MườisáutuổiBaQuyếnđãcótiếnghọcgiỏi,thihươngkhoaCanhTí(1901)làmbàiphúsaivầnnêntrượt,từđấyđọcTânthư,thấmnhuầnhọcmới,quyếtbỏđườngkhoacử.Năm1905, xuốngHảiPhòng, rồi raMốngCái, sangĐôngHưng,quaBắcHải, điHươngCảng,đáptầulênHoànhTân,ĐôngKinh,họctiếngNhậtđểvàotrườngvõbịChấnVõ.Đầunăm1908,PhápkýhiệpướckinhtếvớiNhật,chohàngNhậthưởngthuếquanrấthạ,đểđòihỏiNhậttrụcxuấtcácđảngviêncáchmạngViệtNam.ChínhphủNhậtđươngmởmangkỹnghệnêncầncónơitiêuthụ,bènkývớiPháphiệpướcnàyrồihạlệnhchođảngviêncáchmạngvàhọcsinhtaphảirờikhỏinướcNhậttronghạn48giờ.

CốnhiênnhiềungườiphảibỏNhậtvềTàuhoặcsangXiêm.Cũngcóngườitìmcáchđổicăncước,lấyquốctịchTrungHoa,đểởlạiNhật.ĐấylàtrườnghợpBaQuyến,đãlưulạiNhậthọcđến1911thìtốtnghiệp.

LiềnđóôngđiQuảngĐông,yếtkiếnHồHánDânlúcấylàĐạiđôđốc.HồbổôngchứcĐạiúy,chỉhuymộtcánhquânđidiệtthổphỉởvùngNamĐườngTamThủy.Ônglậpđượcnhiềuchiếncông,vàthâuđượcnhiềukinhnghiệmvềkỹthuậttácchiến.

Ítlâusau,HồHánDântừchức,thờicuộcxoayđổi,BaQuyếncũngrờiQuảngĐông,vàohọctrườngQuânQuânởBảoĐịnh,rồiđiVõXương,đượcLêNguyênHồngbổchứcThiếutá,coimộtlữđoànlụcquân.Song,thấynộitìnhTrungHoarốinát,quầnhùngmỗingườichiếmmộtkhu,NamBắclạicócuộcphântranhkịchliệt,khôngtrôngmonghọgiúpgìđược chonướcmình,ôngđâmchánnản,bèntừchứcởHánKhẩu,trởvềQuảngĐông,tìmđếncơsởcủađồngchíViệtNam.KhôngngờcơsởđãbịLongTếQuang,đôđốcQuảngĐông,hạlệnhgiảitánvìsợliênlụyđốivớiPháp.ÔngliềntrốnvềSaigon,điLongXuyêngặpDươngBáTrạcđangbịantríởđó,hộihọpcùngmấyđồngchínữa,bàncáchtiếnthủ.Thấyrằnglựclượngmìnhchưacógì,chưathểđươngđầuvớiPháp,cácôngđànhnghĩkếhoạch“khẩnđiềnluyệnquân”ởbênXiêm,nhưPhanBộiChâuđãlàmhồi1908-1909.BaQuyếnđượccửsangXiêm.ỞBanThầmcácnhàchísĩlưuvongđãquytụđượckháđôngthanhniên,lấyviệckhaikhẩnđồnđiền,vàluyệntậpvõnghệđểđợithờicơ.

ÔngđiđườngbộlênNamVang,đểthămchagià,cụcửLươngVănCanbịantríởđó,rồiđịnhthẳngđườngsangBangkok.Nhưnghànhtungbịlộ,nếusangXiêmkhótránhđượclướivìởsứquánPháptạiBangkokcócơquanchuyêntheodõihànhđộngcủađảngCáchmạngViệtNam,ôngbèntrởlạiSaigonliênlạcvớibọnthủythủTàuđểtrốnđiHươngCảng.KhôngngờtớiđóbịngaycảnhsátAnhbắtđưađiQuảngChâuLoan,giaochoPháp.PhápgiảivềHàNội(1915)giamtrongđềlaoHỏaLò,kếtánchungthâncấmcố,phátvãnglênSơnTây,rồiPhúThọ,ởđâu

cũngbắtcùmkẹpkhổsở,đến1916,đàyônglênTháiNguyên.Ởđâyôngbịbạimộtbênmình,mộtchântêliệthẳn.CôngsứDarleschodùithủngbànchânliệtđểxỏdâyxíchvàogiamlạichochắc.

Tuylàbịtànphế,BaQuyếnvẫnkhôngquênthùnước,thườngngàybànchuyệnvớibạnđồngtùThấuvàVịthầmtínhnhữngkếhoạchphánhàlao,tấncôngtrạilính…Kếhoạchnàymuốnđượcthựchiện,tấtphảicónộingoạigiápcông.Làmsaomàliênlạcđượcvớimộtvàiphầntửbêntrạilínhđểlàmnộiứng?

***

ThấuvàVị,gặpemgái,mớihaymìnhđượcsựgiúpđỡcủaĐộiCấn,bènnghĩcáchlôicuốnviênđộivềvớimình.Aigiúpđượcviệcấybâygiờđây?

Côemđây,chứcònainữa!

Haianhđemnghĩalớn“thùnhànạnnước”raướmlòng,thấyemlàngườicótâmhuyết,nênyêucầuemthuậngánghĩacùngĐộiCấnđểthắtdâyliênlạc.

Côemsuynghĩmộtlát,rồivuivẻtrảlời:

–Vìđạinghĩa,emkhôngdámtừnan,nhưngđểemvềthỉnhýmẹxemsaođã.

Thấunói:

–Chắcmẹcũngchẳngngăntrởchúngtađâu.Côvềtrìnhmẹmọisựđi.

Tứcthìcôravề,hỏiýkiếnbàthủkhoa.Bàrấtcảmđộng:

–Cácconnhớtìnhcảnhchaconbịthảmhìnhnhưthếnàothìbâygiờtìmcáchrửachosạchhận,thờicơđếnthìcứviệclàm,cònphảihỏigìnữa!

–Nhưnganhemchúngconchỉbănkhoăn,sợlỡramẹbịliênluỵthìkhổ.VảlạimuốnthànhcôngconphảilênTháiNguyên,nhưvậyđểmẹởnhàmộtmìnhvòvõ,saođành?

–Ồ,conôngthủkhoaVânCốcmàlạinảnlòngvìnhữngviệcnhỏmọnấysao?Conhãyyêntâmmàloviệclớn.

Đêmhômấy,bàlẳnglặngtựthắtcổchết.

Chôncấtmẹgiàxong,côlênTháiNguyên,tìmgặpĐộiCấnvàmấyhômsau,nghiễmnhiêntrởthànhcôđội.

Côđộidầndàđứngrabaothầucơmtùcơmlính,cốtđểravàođềlaodễdàng.

Côlàngườicơtrí,lạibiếtchữítnhiều,nênĐộiCấnngàycàngtinyêu.Thườngngàycôlấyđạinghĩakhuyênlơnchồng,vàlàmthânvớibạnchồnglàĐộiGiá,CaiXuyên,đểliênkếtthànhmộtlựclượng.

MùahạnămĐinhTị(1917)ĐộiCấnhailầntoancửsự,nhưnggặpnhiềubấttiệnphảihoãnlại.Đếnchiều13tháng7,ĐộiCấnhọpvớiĐộiGiá,ĐộiXuyên,ĐộiTrường,mậtđịnhkếhoạchvàphânphốitráchvụ.

Mộtgiờkhuya,độiTrườngđibắtgiámbinhNoelvàQuảnLập.Haingườinàykhángcự,bịbắnchết.ĐộiTrườngcắtthủcấpđemralàmvậttếcờ.

Tứcthì,ĐộiCấnchothổikèngọilínhsắphàngtrướcsân,đểhiểudụ.Sốlínhtrongtrạicó175người,chừng30ngườisợhãileotườngtrốn,mươingườichốngcựlạiliềnbịbắntạichỗ,cònlối130ngườinhiệtliệthưởngứng,

Cùngtronglúcnày,ĐộiGiásangđềlao,đượclínhtanộiứng,bắnchếtviênchủngụcPháp,rồichặtxiềngmởkhóachocáctùchínhtrị,saimộtngườilínhcõngBaQuyếnsangtrạikhốxanh,đểgặpĐộiCấn.Đoạnôngmởcửathảhếttùphạm,chừng200người.Tiếngreohòdậyđất.Họđượcđưacảvềtrạikhốxanh,aikhỏemạnhthìđượcphátbinhphụcvàkhígiớichosungvàođộiquângọilà“QuangPhụcquân”.

NgườiPháptrongtỉnhthấyđộng,kéonhauvàoẩnnúptrongđồnlínhTây.Đồnchỉcó40línhTâyvàhaikhẩuliênthanh,nênkhôngdámcụccựa.CôngsứDarlesmaymắnthoátnạn,vìđãđiĐồSơntừhômtrước.ĐộiCấnđượctoànthểbàulàmĐạiđôđốc,chỉhuyquânsự,BaQuyếnlàmquânsư,trùtínhmưulược.

QuangPhụcquânlấycờ5saolàmhiệukỳ.

Sớmhômsau,tờtuyênngônthứnhấtđượcdánkhắpcácphố,nóimụcđíchkhởinghĩavàtrấnandânchúng.Sangngày14,lạithêmtờtuyênngônthứhaicôngbốđộclập.Nguyênvănhaibảntuyênngônnàychúngtôisẽlụcradướiđây.

Đếnngày15,nghĩabinhđãchiếmxongphầnlớntỉnhlỵ,cờ5saobayphấpphới,từngđộibinhchianhaucanhgáccáccôngsở,tuầnphòngđườngphố.Đángtiếclàquânđếnsởbưuđiệnhơichậm,thànhraviênchủsựởđâyđãkịpcáocấpvềHàNội.

Nghĩabinhlấyđượcởkhobạc70.000$vàởtrạilính167súngtrườngvà60.000viênđạn,sốnàyđủphânphátchohaiđộiquânmớithiếtlập,gồmtùphạmtrángkiệnvàthườngdânứngmộ.

TuyênngônthứnhấtĐạiHùngđếquốcnămthứnhất,tháng7,ngày14.

TháiNguyêntỉnh,QuangPhụcquân,ĐạiđôđốcTrịnh,bốcáochodânchúngđồngbàođượcbiết:

DântộctavốndòngdõiRồngTiên.Ruộngđấtphìnhiêu,dàimấytrămmuôndặm,đầynhữngnúinonlinhtú.KểtừHồngBànglậpquốcđếngiờ,lịchsửtruyềnnốihơn4.000năm,trảiquacáctriềuđạiKinhDươngVương,ĐinhTiênHoàng,LêĐạiHành,Lý,Trần,hậuLêrồiđếnbảntriềuNguyễnthị,mỗiđờikếtiếpmởmangbờcõithêmto,điểmtônonsôngthêmđẹp.Phảibiếttổtiên

tađãtốnbaonhiêutríthôngminh,phíbaonhiêunghịlực,hisinhbaonhiêumáuthịt,mớixâydựnglênđượcgiangsơngấmvócnàyđểlạichochúngta.

ChẳngmayđếngiữathếkỷthứXIXvừarồi,PháptặcởÂuchâu,giảdanhthôngthươngtruyềngiáo,thừacơlúcđótriềuđìnhtakhônglovõbị,giởngaythủđoạnbạongượcxâmlăngnướcta.Thoạttiên,chiếmđoạtsáutỉnhNamKỳ,rồisaudầndầnsinhchuyệncướpnốtTrung,Bắc.Chúngrataytànsátnhữngngườinhiệttâmyêunước,pháhủyđềnđàithànhquách,bóclộttiềntàisảnnghiệp.

Cũngmay,tacòncónhữngbậcanhhùngchísĩ,nhữngngườidanhvọngtàinăng,biếtđồngtâmhiệplựckhángcựlũgiặcngoạixâm.Binhlựcchẳngcómấy,khígiớirấttầmthường,thếmàcácnhàcáchmạngtiềnphongấyđãtừngchiếmgiữđượcítnhiềuchỗhiểmyếuđểlàmcăncứmàđươngđầuvớigiặcđượckhálâu.ThídụnhưôngHoàngHoaThámmộtthờioanhliệtởNhãNam,hayôngPhanĐìnhPhùngmườinămkhángchiếnởHàTĩnh,ấylàchứngcớhiểnnhiên.

Cóđiều,cácvịấycóchỗthủhiểmvữngvàngmàkhônggặpđượcthờicơmaymắn;đếnnỗingoạiviệnlàthứrấtthiếtyếumàkhôngcó.Thànhrakhígiớithiếuthốn,lựclượngyếudần,trướcsauđềubịquânđịchtiêudiệt.Từđótớinay,tấmgươnganhdũngcủacáccụtiềnbối,khôngthấyngườinàocóđủtàilựcnoitheo.

Ngoàinhữnghạngngườilỗilạchisinhnhưthế,trongxứtacòntoànlàanhemquêmùachấtphác,vôhọc,nhắmmắtchịuépmộtbề.Thựcdânkhôngcòntrởlựcgìphảikiêngkịnữa,thahồhoànhhànhbạongược,thôithìpháhoạibằngnhữngluậtlệtựchúngđặtra,ápdụngnhữngthóibánquanbuônchức,tìmđủcáchlàmchonòigiốngtacàngngàycàngđiđếnhọahủydiệt,kếtáncựcnặng:hànhvitộtbựcdãman,luônluônnóichuyệnhứahẹnkhitrá.Lạicòntànnhẫnđếnkhaiquậtcảlăngtẩmmộtvịtiênđếbảntriềuđểlấyvàngbạcchâubáu,truấtngôihaivịhoàngđếta,đưađiantríởmộthoangđảothậtxa.

KểtừkhihạthànhHàNộitớigiờ,chúngđãtựdothayđổingôivuanướcNambalầntrongkhoảngbachụcnăm,màkhôngđếmxỉagìđếndântâm,đếndưluận.

Thuếmáthìmỗingàymộttănglênmãi,bàconchỉlođónggópcũngđủchết.MỗingườidânViệtNam,nhưphảitròngcổvàosợidây,càngngàycàngxiếtchặtthêm;mườinhàhếtchínlâmvàocảnhkhốncùngghêgớm.

Vạnnhấtcóngườinhiệttâmvớiquốcgia,hơiramặtchốngchínhsáchđôhộ,liềnbịquânthùlàmchosởnguyệnphảibịđènénchônvùitứctốc.

Chaoôi!Mỗikhitưởngnhớcơnghiệptổtiênđãđổbaonhiêumáuđàomớixâydựngnên,mỗikhinghĩđếntìnhcảnhnướcnhàbấylâugiantruânkhốnkhổ,chúngtathấybầmgantímruột,thươngxótvôcùng.

Chúngtanhẫnnhụcđãtớicựcđiểm,tấclòngbithốnggiangsơnchủngtộcsôinổinhưnungnhưđốt.

KẻthùcủatahiệnđangbịcôngkíchởÂuchâu;chúngbắtngườimìnhđemsangbênTâylàmbứctườngđỡđạn;chúngbóclộttàisảnxứsởmìnhđểtiếptếquânnhu.BàcontabịbắtđemsangbênTâytừmấynămnay,tộinghiệpngườisốngphảitrầnlựcralàmlụngvấtvả,ngườichếtcũngchẳngđượcchôncấttửtế.Thươnghạichoconcôivợgóangồitrongnhàkêuvan,ônggiàbàlãorangoàiđườngkhóclóc.Tìnhcảnhnướcnhàđaukhổkhôngthểtưởngtượng.Tómlại,cáikiếpsốngcủadântađiêuđứngđếnnôngnỗinày,khôngtàinàocamchịuđượcnữa.

Nướctakhổsởkiệtquệ,sốngdởchếtdở,cảnhngộcókhácgìmộtsợichỉmongmanhsắpđứt;chịuđựngđauđớnnhiềuquá,bàconnhàtanhưkẻnằmliệttrêngiườngbệnh,hấphốitắthơi.

Phennàychúngtarasứcphấnđấuđểkhôiphụcđộclậpchotổquốcnếubấthạnhmụcđíchkhôngđạt,đạicôngkhôngthành,thìcuộcđờihếtcảsinhthú,chúngtacũngchẳngthiếtsốnglàmgìchonhụcnhằn,khốnkhổ.

Bảnchức,TháiNguyênQuangPhụcquânĐạiđôđốc,từtrướctớinaykhônghềcógiâyphútnàoquênlãngnỗikhổcủađồngbàodânchúng;ngaynhữngkhicònsốnglamlũởchốnthônquêlàmnghềcàyruộng,lònghằngbănkhoăntứctốivềthảmhọavongquốc.Nhiềulầntađãlậptâmxướngnghĩakhởibinh,tuốtgươmgiếtgiặc;nhưngrồilạiphảingậmhờnkhoanhtay,làbởitachưagặpthờicơnàothuậntiệnmàthựchànhchímuốn.Vìthếtađànhẩnnhẫnrađilính;hơnmườinămtrờiđượcsốngchungchạvớibaonhiêuanhemcườngtrángnướcnhàmàphảingậmmiệnglàmthinh,nhưnglúcnàotacũngnuôilòngcừuthùPháptặc,chớhềbiếntâmthoáichí.Từtrướctớiđây,chỉbởilựclượngchưađủ,ngoạiviệnchưacó,theonhưýtamongmỏi,chonêntachưamuốnmưutoanđạisựmộtcáchtrơvơtháothứ.

Hômnaythờicơđãđến,trongnướcthìcónhữngbạnđồngtâmđồngchícùngtatuốtgươmchĩasúng,đánhgiếtquânthù;bênngoàithìcónhữngnhàcáchmạngtabấylâutrúngụbênTàu,bênNhật,giờnàysắpsửađemquânnhukhígiớivềgiúpta,hợplựcvớitađánhđuổiPháptặc.

Tachiêutậpnhữnganhemcótinhthầntựdođộclập,cónhiệttâmyêunướcthươngnòi,lậpthànhnhữngđạobinhcứuquốc,vàhômnaytabắtđầukhôiphụclấytỉnhTháiNguyên.Lácờnămngôisaođãkéolênphấpphớitrênkỳđài,tađãtuyênbốTháiNguyênđộclập.

CùnglàcondânnướcViệtNam,chúngtaphảicoinhaunhưanhemruộtthịtmộtnhà.Vậyailàngườithôngminhhọcthức,cóthểđếnđâyvìtatrùmưuhoạchsách,làmnhữngviệcíchlợichung,ailàngườicósứckhỏemạnhthìmaumauđembắpthịtcánhtayđếngiúpđỡtatrongcuộcchiếnđấu.

Anhemtacốsứcphấnkhởiphennày,đồngtâmhiệplực,đảđảoquânthù.

Nhữngaiđứngvàohàngngũta,cùngtatuốtgươmgiệtgiặc,tarấthoannghênh,tađểchomỗingườiđượcthithốtàinăngsángkiếntrongcuộctranhđấutựdođộclậpchung.

Cònnhữngkẻnàovẫnmanhtâmnôlệ,phòtáquânthù,thìhãycoichừng,tasẽlấyđầukhôngtha!

Naybốcáo,

Kýtênvàđóngdấuson.

***

TuyênngônthứnhìĐạiHùngđếquốcnămthứnhất,tháng7ngày14.

TháiNguyêntỉnh,QuangPhụcquân

ĐạiđôđốcTrịnh,bốcáođồngbào

ViệtNamđượcbiết:

Thanôi!TrờigiángtaihọachonướcNamnghèonàn.TrậngióxâmlượctừTâyphươngthổitrànsangĐôngÁ,nhiềuthếhệtabịlôicuốntiêudiệtbởinó.

Kểcónămchụcnămnay,cơđồhươnghỏachúngtatrơtrụigiốngnhưmộtbãisamạc;nhữngtinhhoatrongnướcphảisốngmộtcuộcđờinôlệbithảm;haimươitriệuanhchịemđồngbàokhócthanrềnrĩvớinhaunhưđangởtrongnướcsôilửabỏng;tìnhcảnhđồngbàokhiếnchonhữngchiếnsĩáiquốcphảiđộnglòngxótxa.

Baonhiêunỗikhổsởbấylâutrờihànhchúngta,hômnaylàhết.ĐấngHoàngthiênbắtchúngtaphảichịuđauđớnđểthửtinhthầnkhípháchchúngta,nayngàirủlòngđoáithương,muốntrảchochúngtamọisựsungsướngthịnhvượng.

Bênngoài, tacónhữngbậctàinănglỗi lạcđãhấpthụánhsángởcácnướcvănminhngoạidương,giờđemánh sángvề soiđườngdẫnbước cho ta tiếnhành; trongnước thì cónhữngngườinhiệttâmđemhọcthức,raápdụngvàoviệcbáothùcứuquốc.

NămMậuThânchúngtađãgiếtchếtquânthùởgiữaHàNộilàmchochúngkinhhồnhoảngvía.

NămKỷDậu,cuộckhởinghĩaởLạngSơnkhiếnlòngphẫnuấtcủangườimìnhđượchảhơiítnhiều.

Ngoàira,phongtràoĐôngKinhNghĩaThụcđãkhíchthíchtinhthầnáiquốcmộtđộrấtsôinổi;tỉnhQuảngNamnổi lênphảnkháng sưu thuế;mộtngười học sinhmạohiểmnémbomgiữathànhphốHàNộitrongNamKỳ,XíchLongkéocờxướngnghĩa,chốngcựkẻthù.Tómlại,chúngtavìvănminhvìchủquyềncủatổquốcrasứcphấnđấuhơnmườinămnay,tinhthầnáiquốccàngngàycàngmạnh.Nhữngviệclàmnỗlựcáiquốccủatađãkhiếnchoquânthùkhiếpđảm,đồngthờilạigọiđượchồnđộclậpcủaquốcdântỉnhngộphấnphát.

***

Hiện thời, cảÂuchâuđangrối ren lụcđục, tànsát lẫnnhau.Phápđươngnguykhốnởngaytrongđấtnướcchúng.AnhvớiNgađãcùngĐứcgiảnghòariêng,thếlàPhápcôlập,mấthaitaytảphùhữubậttrọngyếu.PhổvớiÁođãchẹnngangquânÝđểtiếnbinhvàođấtPháp,đánhgiữa

chỗchímạng;thànhBaLêkhôngthểgiữnổi,sắpmấtđếnnơi.

BảnthânPhápđãbịnguyngậpđếnthế,làmsaocònkhoekhoangbảohộchúngtađượcchớ?

VậytanênnhânlúcPhápyếu,thừalấycơhộihiếmhoithiêntảinhấtthìnàymàbáothùtuyếthận,khôiphụcgiangsơn.

NayphụngmệnhHoàngđế,tatổchứcquânđội,hợplựctrongngoàinhấtquyếtđánhđuổiquânthùrakhỏiđấtnước.TađãliênkếtvớiTrungQuốc;võquanvớiquânsĩtatừngchịuhuấnluyệnbinhhọctânthờiởcáctrườngvõbịTrungQuốcvàNhậtBản,ainấyđãtrảinhiềuchiếntrận,kinhnghiệmquânsự,phennàycùnghămhởđemtàihọcvàtínhmạngsẵnsànghysinhchotổquốc.

Vớimườimuônhòmsúngđạnvàmộtngànphicơởngoàiđemvềtasẽđánhquânthùnhữngtrậnđònsấmsét;chỉtrongnaymai,tasẽchiếnthắngthànhcông.

Quânđộicáchmạngtacónghĩavụvớidânvớinước,quyếtkhôngsáchnhiễuvàkhôngxâmphạmđếntàisảncủadân;bấtcứtronglúchànhbinhhaykhiđồntrúnơinào,QuangPhụcQuânchỉcómộtviệclàthuphụcbờcõicủatổtiên,diệttrừquângiặcbạchchủng,đểchotoànthểquốcdânđồngbàođượchưởngđộclậptựdo,ancưlạcnghiệp.

Hỡiđồngbào!Taphảicùngnhaugắngcôngrasứcphennàyhầulàmchotrọnsựnghiệpvĩđại,lácờNgũTinhđượcphấpphớivẻvangkhắpcảnămchâu,khôngphụlòngtrôngmongtincậycủatổquốc.

Hỡiđồngbào!Mộtquốcgiatântạo,vữngbềnthiênthuvạntuếbắtđầuxâydựngtựngàyhômnay.Toànthểđồngbàocùngcótráchnhiệmtháoáchnôlệđèđầuđècổchúngtađãlâuquárồi.

Naybốcáo,

Kýtênvàđóngdấuson.

***

ĐộiCấnlàmchủtìnhthếđượcbảyngày(từđêm30-8-1917đếntrưa5-9-1917).

Ngaytừ2-9-1917,Phápđãphảncôngdữdội,Nghĩaquânđàohàođắplũy,maiphụccácnẻogiaothông,ứngchiếnhăngháilàmchoPháptổnhạikhánhiềutronghaingàyđầu.

Cấnlàngườirấtcanđảmvàtrầmtĩnh.Mỗikhiratrậnđềuxônglêntrướchàngtướngsĩ,trongchốnmưađạnvẫnđứngthẳngmình,mắtchiếuốngnhòm,miệngrahiệulệnh,coinhưởchỗkhôngngười.

Đóngquânởđâu,ôngcũnglođàochiếnhàotrướcrồimớinghĩđếnănuống.

Nhưngđếnchiều4-9-1917,Phápđem500binhtrangbịliênthanhđạibác,chiahaimặtbắnvàorấtgắt.

Nghĩabinhkémkhígiới,vàkhôngcótiếpviện.Vảlạihàngngũcóđộ300,trongsốnàychỉđámlínhnhànghềcùngnhữngtùchínhtrịlàcókinhnghiệmchiếntrận,dámđươngđầukịchchiến,cònlínhmớimộthìhoặcrahànghoặcbỏchạyngaytrongmấytrậnthửlửađầutiên,thànhradùchốngcựanhdũngcũngkhônglại:Đêm4-9-1917ĐộiCấnchonghĩaquânrútrangoàimộtphần,đếntrưa5-9-1917ôngcùngtànquâncònlạitháoluinốt.

ĐộiCấnxếpđặtvõngcángđểđưaBaQuyếnđitheonhưngBaQuyếntừkhước,khôngmuốnanhemchiếnsĩphảibậnlòngvềmìnhtrongkhichạygiặc,vànóivớiĐộiCấn:

–Ôngbắnchotôimộtphátđi,chotôikhỏitrôngthấylácờcáchmạngcủachúngtabịgiặclàmhoenố.

ĐộiCấnsuynghĩgiâylát,bấtđắcdĩphảitheoýông.BộđộiQuangPhụcđứngxếphàng,vâyquanhlàmlễchào.Mộttiếngsúngnổ.AnhemđàohốchônBaQuyến,sanphẳngmặtđấtrồibươngbảchạyvềphíaHùngSơn.

QuânPháptheobéngót,thànhranghĩabinhphảivừađánhvừachạyrấtlàgieoneovấtvả.Khihợpnhấtlựclượng,khiphântánlàmhaibacánh,mỗicánhđimộtđường,khôngcứuứngđượcnhau.Màđếnchỗnàothìmấygiờsauđãthấyđịchđếnđánhphá.

Binhsĩ,đạndượcmỗingàymộtgiảmthiểu.

Từ13-9chotới1-10,nghĩabinhởquanhquẩnmiềnVĩnhPhúcYên,cótoántrànvềHưngYên,hayBắcNinh,cótoánvềgầntớiHàNội.

ChủtrươngcủaĐộiCấnlàđemquânquaSơnTâylênHòaBình,lấynơirừngnúihiểmtuấnlàmcăncứ.NhưngPhápchặnhếtlối.MộthômđóngởchânnúiTamĐảo,bịvâybọcráoriết,thàytròphảimởđườngmáumớirathoát.TrongtrậnnàycôĐộibịđạnbỏmình.HaianhThấuvàVịcũngtửtrận.

Từ1-10-1917đến20-1-1918,nghĩabinhlạitrởvềmiềnnúiTháiNguyên,kịchchiếnvớiđịchởnhiềunơinhưngtrậnlớnnhấtlàởĐèoNứangày6-1-1918.Nơinàynghĩabinhđàochiếnhàovànấptrongbụirậmtrêncaobắnxuống,giếtđịchkhánhiều.Nhưngdùthắnghaybại,bêntacũngbịhaohụtcảvềlươnglẫnngười.Sựhaohụtrấtnguyhạivìkhôngcóphươngbùđắp.

Đếnngày20-12-1918,nghĩalàbathángrưỡisau,vềPháoSơnchỉcònvỏnvẹncó25taysúng.

PhápvâybọcPháoSơn,đưamẹvàvợconCấnđếnkhócởchânnúi,nănnỉCấnđầuhàng.Cấnkhôngnaolòng,chobắnxuốngnhưmưa.SauCấnbịtrúngđạnởđùi,nhưngvẫnchỉhuychiếnđấu.

LúcnàyCấnmuốntìmmộtcăncứởYênThếđểdưỡnguysúcnhuệ,phòngtáilậpcơđồ,nênsaiđộiXuyênvàđộiGiáxuốngnúiđixemđịathếtrước,hễđượcrồithìbáochoCấnđểphávòngvâymàđi.SongXuyênvàGiávừaxuốngthìbịbắtngay.

Đến5-1-1918Cấnchỉcòn4thủhạbênmình.

Vừatuyệtvọngvừađaunhứcchỗbịthương,Cấnthấyđạithếkhôngcòncứuchữađượcnữa,màcầmcựnữathìsẽbịbắtvàmangnhục,ôngbènquyếttựsát,dặnmấyngườiđồngchíchônlấpthithểmìnhrồisẽdắtnhauxuốngnúiđầuhàng.Nhưngbangườikhóclócvàcũngtựtửtheo.ChỉcònmộtmìnhtênSĩ.Tênnàychôn4ngườivàomộthuyệt,rồiđirađầuthú…

Chiasẽebook:http://downloadsachmienphi.com/Thamgiacộngđồngchiasẽsách:Fanpage:https://www.facebook.com/downloadsachfree

CộngđồngGoogle:http://bit.ly/downloadsach