20

Paseando polas praias de Carnotachámanos a atención unhas edifica-cións coñecidas como salazóns, sali-

nas ou mesmo almacéns. Son construc-cións adicadas á salgadura do peixe, bási-camente sardiña, procedemento usadomaiormente entre outros como o afuma-do, o escabechado ou o secado. O salgado,procedemento máis usado en Galiza paraa conserva do peixe, consistía en descabe-zar, eviscerar e limpar a especie máiscomún que era a sardiña. Foi unha activi-dade complementaria da pesca á que sechamaba escochado, realizada preferente-mente por famiiares dos mariñeiros detodas as parroquias, coincidindo coasépocas de abundancia de peixe, almace-nándoas en barrís, coas que facían fronteás duras tempadas de escasez de peixe oumal tempo para saír ao mar.

Facendo un pouco de historia e con res-pecto á pesca, o ilustrado Lucas Labradaa comezos do século XIX di: "La pescaque se hace en Finisterre, Corcubión, Ceey El Pindo asciende anualmente a sesen-ta mil millares de sardina, 200 quintalesde congrio, 1.500 de merluza y 300 deabadejo". Ocorreu ao longo do séculopasado, cando se instalaron as industriasde salazón polas familias catalanas namaior parte dos portos de A Costa daMorte, que ata entón adicábanse entreoutras á pesca da balea. Neste momentoa pesca sufre un cambio importante adi-cándose á salazón da sardiña e aos seca-

deiros de congro. A iniciativa foi promo-vida, según se conta, polo naufraxio encostas galegas dun veleiro francés quetransportaba unha partida de conservasde sardiñas de Nantes. As sardiñas des-pertaron o interese de D. Victor CurberaPuig, quen pensou na aplicación da abun-dante e excelente materia prima queentón existía nas nosas rías.

A instalación destas factorías concéntran-se principalmente na ría de Corcubión,Quilmas, Caldebarcos, Panchés, O Pindo,Brens, Corcubión e Duio pero taménhoubo factorías nas rías de Camariñas eMuxía, nas de Corme e Laxe e na vila de

Malpica. Introducíuse ademais un cambionas condicións de traballo; os mariñeirosque ata entón traballaban de xeito autóno-mo, pasaron a ser asalariados destesnovos empresarios que se fan donos dosmedios de producción e comercialización. Os galegos preparaban a sardiña poloprocedemento do escochado; sacában-lle a cabeza e tripas e o peixe mantiñatoda a súa graxa, oxidándose rapida-mente ao contacto co aire e collendounha cor amarelenta pouco apeteciblepara un comestible, impedindo a súaexportación a mercados de clima máiscálidos coma os do Mediterráneo. Cométodo catalán, salgaban as sardiñas

AA IINNDDUUSSTTRRIIAA DDAA SSAALLAAZZÓÓNNNNAA CCOOSSTTAA DDAA MMOORRTTEE

paseando por aquí

por V. Corujo

10 Boletín conselleria medio ambiente.qxd 11/1/08 10:36 Página 20

enteiras que eran procesadas en lotes,mesturando o sal coa axuda de pas eefectuando a súa inmersión en salmoi-ra dentro de píos de cantería cuxa cabi-da era moi superior á dos recipientesde madeira que se usaban con anterio-ridade nas citadas adegas das viven-das, onde permanecían pechadas de 13a 15 días, que era cando abrían os laga-res e pasaban ao morto para o seu pren-sado moi a modiño ata quedar limpasde graxa, polo que o custo da produc-ción era máis baixo, a sardiña tiñamellor presenza, e comercializábansetodos os excedentes, malia que o seugusto era peor que a preparada á gale-

apenas modificou as estructuras económicasgalegas porque os beneficios levábanse paraCataluña, pero resultou ser o xérmolo daindustria conserveira do século XX. Este sis-tema orixinou varios conflictos anticatalanis-tas, como o que se deu na vila de Cee no ano1757, cando un grupo dunhas setenta mulle-res atacaron aos empleados de fomentadorescataláns, destrozándolles os aparellos queusaban. Na primeira etapa, (1750-1813) oscomerciantes cataláns desprazábanse a Gali-za por colleitas, compraban, e ás veces mani-pulaban a pesca salgada, traían viños paracomerciar, augardentes e estampados dealgodón, e, para facer rendíbel a viaxe devolta, enchían os barcos co peixe salgado ela-

ga. A única innovación tecnolóxica quetrouxeron os cataláns a Galiza foi a douso dunha prensa de madeira, denomi-nada "prensa de machos", que extraía agraxa das sardiñas colocadas unhasenriba das outras, prensándoas duranteunhas doce horas e deixando que estasaíse lentamente e se deslizase porunha rede de canles cara un pozo dealmacenamento. A graxa recollida ven-díase como saín para curtir peles e sepreparar pinturas. A escama do peixeutilizábase para estercar as leiras.

A burguesía catalana introduce un siste-ma de producción capitalista aínda que

10 Boletín conselleria medio ambiente.qxd 11/1/08 10:36 Página 21

borado polos pescadores galegos. Máistarde difundiron a súa técnica de prensado,que eliminaba a graxa e conservaba máistempo o peixe, podendo comerciar mellor oproducto ao longo de todo o Mediterráneo.Nunha segunda etapa, (1813-1830) moitasfamilias catalanas acabaron asentándosedefinitivamente nas rías galegas debido aocrecemento dos seus negocios e, xa nunhaterceira fase comezan coa transformacióndas salgadeiras en fábricas de conservasenlatadas destinadas á exportación, anima-dos polo desestanco e abaratamento do sale pola desmilitarización dos pescadores.Estes empresarios cataláns con fortes axu-das do goberno de entón, construíron gran-des almacéns ou factorías de salgadura.Dos primeiros almacéns construídos enGaliza no século XVIII, feitos con madeirase con escasos medios, non quedan vesti-xios, xa que foron substituídos por edifica-cións de mampostería, cachote de pedra ousillares, que son hoxe as contruccións enruínas que abondan na nosa costa. Estosalmacéns, ou salgadeiras parten dunhaplanta rectangular distribuída en tres sec-cións diferenciadas.

22

Chanca. É a parte da fábrica constituídapolos lagares ou pías, nos que se salgabaa sardiña. Estos lagares estaban escava-dos na terra, construídos con lousas deperpiaño no fondo e nos laterais, que sonmedianeiros e unidas con morteiro de calhidráulico.

Claro ou patio. Estaba descuberto, adiferencia da chanca e do morto. O chanestá lusado e inclinado cara ó centropolo que descorre unha gabia de pedraque se une á saída da fábrica con outramáis grande que ía dar ao mar. Polagabia desaugaba a choiva, a auga dolavado do peixe e a do baldeo diario doclaro. Este baldeo facíase con auga domar mesturada con sosa cáustica paraeliminar as graxas do lousado e evitar osescorregamentos dos traballadores e tra-balladoras.

Morto. Era a parte da fábrica destinada aoprensado da sardiña, e alí atopabanse aspozas para o saín e a morca. Ao longo domorto atopábase a grade, formada pordúas trabes de madeira.

O morto e a chanca atopábanse teitadoscunha estructura de madeira que descan-saba sobre esteos de pedra e alí se situabaun local teitado no que se gardaban e repa-saban as redes dos barcos. Isto aínda seobserva en salgadeiras como a de Fisterra.Ademais destes espazos comúns a todas assalgadeiras, existía un depósito de sal, afo-nil ou alfolí, situado ao remate da chanca.Nalgúns edificios erguían un volume queben podía adicarse a despacho do dono, outamén acoller o uso de casa-cuarto quepodía incluir un despacho.

Entre Camariñas e Muros destacan arqui-tecturas deste tipo como o conxunto de sal-gadeiras en Quilmas, en Carnota, e os seca-doiros de congro en Muxía e aquelasdunha segunda industrialización, como asruínas da baleeira de Caneliñas. O incre-mento da producción e o éxito comercialcatalán veu dado pola interación destostres factores: o aumento das capturas debi-do ás redes de arrastre, a organización dotraballo e as novas técnicas conserveiras.Isto último propiciou algúns cambios nodeseño do edificio adicado ao salgado dasardiña, que foron facéndose máis impor-tantes ao introducir o enlatado e que aca-barían derivando máis tarde no abandonoda vella salgadeira, ben na súa transforma-ción, ben na súa incorporación a unha navemaior. Son moitas e variadas as arquitectu-ras da primeira e segunda industrializa-ción adicadas á explotación do mar, feitasnos cen anos que van de mediados doséculo XIX a mediados do século XX.Temos na nosa costa un patrimonio queexplica a transformación da mesma e dosseus habitantes, un ben aínda sen valorar,descoñecido e pouco estudado. É necesariodar a coñecer estas arquitecturas indus-triais e procurar que calquera intervenciónque se achegue a elas sexa proteccionista,dándolle un uso social e mantelas aprovei-tando as grandes posibilidades que o seuentorno ofrece.

10 Boletín conselleria medio ambiente.qxd 11/1/08 10:36 Página 22