Өмнөх хичээлүүдээр өөрийгөө

шалгах асуулт

Сэтгэл судлал хэдий үеэс бие даасан шинжлэх

ухаан болсон бэ?

Сэтгэл судлалын судлах зүйлийг хэрхэн

томьѐолж болох вэ?

Уураг тархины тухай асуудлыг яагаад сэтгэл

судлалд авч үздэг вэ?

Баруун тал бөмбөлөг ямар үүрэгтэй вэ?

Зүүн тал бөмбөлөг ямар үүрэгтэй вэ?

Сэрэл, хүртэхүйг яагаад танин мэдэхүйн үндэс

гэж нэрлэдэг вэ?

Сэрлийн зааг гэж юу вэ

Сэрлийн дасан зохицох чанар гэж юу вэ?

Сенсибилизаци /мэдрэмхийжих/ гэж юу вэ?

Сэрэл, хүртэхүйн ялгаа

Орон зайн хүртэхүй гэж юу вэ

Хөдөлгөөний хүртэхүй гэж юу вэ?

Цаг хугацааны хүртэхүй ямар хэлбэрүүдтэй вэ?

Хүртэхүйн ямар чанарууд байдаг вэ?

Анхаарлыг хэрхэн ангилдаг вэ?

Амьтдын зан байдлын хэдэн хэлбэр байдаг вэ?

Лекц №6

Сэтгэхүй ба хэл яриа

Сэтгэхүйн тухай ерөнхий ойлголт

Сэтгэхүй гэж танин мэдэхүйн процессийн

хамгийн дээд төвшин. Сэтгэхүйн

тусламжтайгаар цоо шинэ мэдлэг бий болно.

Хүн сэтгэхүйнхээ тусламжтайгаар бодит юмс

үзэгдлийг бүтээлчээр танин мэдэж өөрчлөн

хувиргана. Чухамхүү сэтгэхүйн хүчээр хүмүүст

тухайн нөхцөлд огт байгаагүй, бодит байдлаар

төрж бий болоогүй тийм үр дүн, чадвар

шинээр бүрэлдэж төлөвшдөг.

Сэтгэхүй гэдэг нь юмс үзэгдлийн дотоод

харилцаа холбоонд нэвтрэн орж, тэдгээрийн

шинж чанарыг нээн олох, мөн юмс үзэгдлийн

хоорондын холбоог тогтоох процесс юм.

Сэтгэхүйн тухай ерөнхий ойлголт

Юмс үзэгдлийн шинж чанарыг дам тусган

танин мэдэх

Юмс үзэгдлийн хоорондын холбоо

хамаарал, зүй тогтлыг олох

Хэл яриатай салшгүй холбоотой.

Сэтгэхүйн хэлбэрүүд

Ñýòãýõ¿éí õýëáýð

ïðàêòèêîíîëûí

îéëãîëòûí ä¿ðèéí Áîäèò

ä¿ðñëýëèé

í

Áîäèò

¿éëäëèéí

Îíîëûí îéëãîëòûí ñýòãýõ¿é

Õ¿í òîäîðõîé çîðèëòóóäûã øèéäýõèéí òóëä ýí ò¿ð¿¿íä îéëãîëòóóäûã àøèãëàäàã. Àñóóäëûã õýëýëöýõ, øèéäâýðèéã ýðæ õàéõ, øèéäâýð ãàðãàõ ãýýä á¿õ íºõöºëä óðüä íü áóñàä õ¿ì¿¿ñ îéëãîëò, áîäîìæ, îþóí ä¿ãíýëòèéí õýëáýðýýð áèé áîëãîñîí ìýäëýãèéã àøèãëàí îþóíû ¿éëäýë ã¿éöýòãýõ áàéäëààð ë á¿õ ç¿éë õèéãäýíý.

Îíîëûí ä¿ðèéí ñýòãýõ¿é Àëèâàà çîðèëòûã øèéäâýðëýõýä

îéëãîëò, áîäîìæ, îþóí ä¿ãíýëò áèø õàðèí ä¿ð ä¿ðñëýëèéã àøèãëàäãààðàà îíöëîã. Òýðõ¿¿ ä¿ð ä¿ðñëýëèéã îéä õàäãàëàãäàæ áàéãàà óë ìºðèéã ñýðãýýí ñàíàõ, ýñâýë ä¿ðñëýí áîäîõ àðãààð øèíýýð áèé áîëãîõ ãýñýí ¿íäñýí õî¸ð çàìààð á¿òýýíý.

Îíîëûí ñýòãýõ¿éí ýíýõ¿¿ 2 õýëáýð õîîðîíäîî íÿãò óÿëäààòàé õºãæèíº. Ä¿ð ä¿ðñëýëä òóëãóóðëàñàí îíîëûí ñýòãýõ¿é îéëãîëòûí ñýòãýõ¿éãýýñ äóòàõã¿é òîâ òîäîðõîé õèéñâýð òºñººëëèéã áèé áîëãîæ àäíà.

Áîäèò ä¿ðñëýëèéí ñýòãýõ¿é

Õ¿ì¿¿ñ áîäèò íºõöºë áàéäëûã õ¿ðòýí õ¿ëýýí

àâàõ ÿâöàä ñýòãýí áîäîõ ¿éëýý äàé ëàõ

çàìààð ÿâàãäàíà. Ñýòãýõ¿éí ýíýõ¿¿ õýëáýð

ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîí ñóðãóóëèéí áàãà íàñíû

õ¿¿õä¿¿äýä á¿õ òàëààð èëðýí õºãæèæ

áàéäàã áà áèåèéí õºäºëìºð þìóó ïðàêòèê

¿éëäýë ãîëëîñîí õºäºëìºð ýðõýëäýã õ¿ì¿¿ñò

óõàë ¿¿ðýãòýé.

Áîäèò ¿éëäëèéí ñýòãýõ¿é

Þìñ ¿çýãäëèéã ººð ëºí õóâèðãàõ ïðàêòèê ¿éë àæèëëàãààíû òóñëàìæòàéãààð õ¿ì¿¿ñ ñýòãýõ¿éí ¿éë ÿâöàà æîëîîäîæ, õóâèðãàí ººð èëæ, èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áîëãîæ áàéäàãò îðøèíî. Ýíý íºõöºëä àëèâàà íýã çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí àðãà çàì íü ýä þìñòàé õèéõ ¿éëäëèéí äýñ äàðààëàë, çîõèîí áàéãóóëàëò, õóâèëáàðóóä îíîâ òîé çºâ áàéõ ÿâäàë þì. Áîäèò ¿éëäëèéí ñýòãýõ¿é ¿éëäâýðëýë äýýð àæèëëàäàã, ÿìàð íýã á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã õ¿ì¿¿ñò èë¿¿ ñàéí õºãæñºí áàéäàã.

Ñýòãýõ¿éí ¿éëäýë

Õ¿íèé ñýòãýõ¿é íü þìñ ¿çýãäëèéí ìºí àíàðûã íýýí èëð¿¿ëýõýä èãëýãäñýí áàéäàã. Ýíý íü ñýòãýõ¿éí ¿éëäë¿¿äèéí òóñëàìæòàéãààð ÿâàãäàíà.

Àáñòðàêöèÿ- õèéñâýðëýõ- áàéãàëü íèéãìèéí ¿çýãäëèéí óã ç¿éëýýñ ñàëãàí àâ ñýòãýõ áàéäàë. Áèäýíä ìýäðýãäýõ áîëîìæã¿é ç¿éëèéí òóõàé ìýäýæ áîëíî.

Àíàëèç, ñèíòåç- ¯çýãäýë þìñûã á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà øèíæ¿¿äýýð íü çàäàëæ, õóâààõûã àíàëèç ãýíý.

Ñýòãýõ¿éí ¿éëäýë

Ñèíòåç -òóñãàé õýñýã, íýãæ ç¿éë¿¿äèéã íýãòãýí ñýòãýõ ¿éëäýë.

Åðºíõèéëºí ä¿ãíýõ - îáúåêòèéí èë¿¿ åðºíõèé øèíæ, òàë õàðèëöààã îëæ òîãòîîõ ¿éëäýë. Èíäóêöòýé àäèëòãàæ áîëîõã¿é.

Õàðüöóóëàõ- Þìñûã àäèë òºñòýé áà ÿëãààòàé øèíæ àíàðààð íü õàðüöóóëíà. Õàðüöóóëàõäàà 1 áóþó õýä õýäýí ãîë øèíæèéã ñàëãàæ àâíà.

Èíäóêö - íýãæýýñ åðºíõèé, åðºíõèé㺺ñ íýãæ -äèäóêö

Ñýòãýõ¿éí àíàð

Ñýòãýõ¿éí àãóóëãà- òóñãàãäàæ áàéãàà þìñûí õ¿ðýýãýýð òîäîðõîéëîãäîíî. ªðãºí èõ ç¿éëèéã õàìðàõ òóñàì àãóóëãà ºðãºí áàéíà.

ÿí àíàð- Õàðèëöàí õîëáîî, óÿëäàà, ç¿é òîãòëûã õýð ã¿íçãèé òóñãàí óõàìñàðëàæ îéëãîñíîîð òîäîðõîéëîãäîíî.

Áèå äààñàí àíàð- ªºðèéí õ¿ , íººö áîëîìæèéã àøèãëàñíààð øèéäâýðëýõ /àãóóëãà, ø¿¿ìæòýé õîëáîîòîé õºãæèíº./

Ñýòãýõ¿éí àíàð

Óÿí õàòàí – Îþóíû ¿éëäýë, ¿éë àæèëëàãààã õèéæ ã¿éöýòãýõýä íýã ÿíçûí õýâøìýë àðãà áàðèëààñ ñàëæ àñóóäëûã îëîí òàëààñ àâ¿çýæ øèéäâýðëýõ

Ø¿¿ìæëýëò àíàð- ßìàð íýãýí çîðèëòûã øèéäâýðëýõýä áóñäûí áîäîë ñàíààíä àâòàãäàæ äàãàëäàõã¿é ººðèéíõººðºº áàéõ

Ñýòãýõ¿éí õóðä – Òóëãàðñàí çîðèëò àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä çàðöóóëñàí õóãàöààãààð ñýòãýõ¿éí õóðä òîäîðõîéëîãäîíî.

Ñýòãýõ¿éí õºãæèë

Èíòåëëåêòèéí õºãæëèéí òàëààðõ 3 õàíäëàãà

áàéäàã.

Ôèëîãåíåòèê – õ¿í òºðºëõòºíèé ò¿¿õýí

õºãæèëòýé õîëáîîòîé

Îíòîãåíåòèê – òºðºõººñ ¿õýõ õ¿ðòýëõ 1 õ¿íèé

àñóóäàë

Ýêñïåðèìåíòàëüíûé – òóðøèëòûí

Ñýòãýõ¿éí õºãæèë

Æ.Ïèàæå õ¿¿õäèéí èíòåëëåêòèéí õºãæëèéí òóõàé îíîë áîëîâñðóóëæ 4 òºâøèíä àâ ¿çñýí.

Èíòåëëåêòèéí ìýäðýìæèéí ¿å – 0-2 íàñ Þìñûí òýìäýã, øèíæèéã òàíèí ìýäýõ, õ¿ðòýõ àäâàð õºãæèíº.

¯éëäëèéí ºìíºõ ¿å – 2-7 íàñ Õýë ÿðèà ýçýìøèæ ãàäààä ¿éëäýë äîòîîäîä øèëæèíý.

Òîäîðõîé ¿éëäëèéí ¿å øàò. 7,8-11,12 íàñ Óõàìñàðòàéãààð ¿éëäýë õèéíý.

Õèéñâýð ¿éëäýë – 12-14,15 íàñ Ëîãèêèéí õóâüä áîäîëöîæ ä¿ãíýëò ãàðãàíà. Îþóíû ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýõ àäâàð òºëºâøèíº.

Сэтгэхүйн өөрчлөлт

Îþóí óõààíû õîìñäîë /õºíãºí, õ¿íäýâòýð, õ¿íä,

ã¿íçãèé/.

Öýöýðõýõ ñýòãýõ¿é

Áèëýãøýýõ ñýòãýõ¿é

Íóðøàà ñýòãýõ¿é

Òàñàðõàé ñýòãýõ¿é

àìèí ñýòãýõ¿é

ñýòãýõ¿éí õºäëºöã¿é òîãòîíãè áàéäàë

ñýòãýõ¿éí õóðä óäààøðàõ, ò¿ðãýñýõ ã.ì.

Хэл яриа

Õýë ÿðèà áîë õ¿íèé õàðèëöààíû ¿íäñýí

õýðýãë¿¿ð þì. Õýë ÿðèà áàéõã¿é áàéñàí áîë

õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä àñàð èõ õýìæýýíèé ìýäýýëëèéã

õóðäàí õóãàöààíä áîëîâñðóóëàõ, äàìæóóëàõ,

õ¿ðòýí õ¿ëýýí àâàõ, øèéäâýð ãàðãàõàä íýí

áýðõøýýëòýé áîëíî.

Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ, õàäãàëàõ,

äàìæóóëàõûí òóëä õ¿íèé õýðýãëýæ áóé äóóí

äîõèî, áè ãèéí òýìäýã çýðýã òîãòîëöîîã õýëýõ¿é

ãýíý.

Ñýòãýë ñóäëàëûí ñóäëàõ ç¿éë áîëäîã øàëòãààí

íü:

Õýë ÿðèà íü èõ òàðõèíû ãàäðûí ¿éë

àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé ÿâàãäàõ áºãººä ýíý íü

ñýòãýëç¿éí ó èð øàëòãààíòàé.

Õýë ÿðèàòàé õîëáîîòîé áèå õ¿íèé ñýòãýëç¿éí

îíöëîã èëýðäýã.

Ñýòãýõ¿éòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé.

Õýëýõ¿éí ¿¿ðýã

Íèéãýì ò¿¿õèéí òóðøëàãûã õàäãàëàõ,

äàìæóóëàõ, áàÿæóóëàõ

Õ¿íèéã õàðèëöààíä îðóóëàõ

Òàíèí ìýäýõ¿éí áîëîí îþóí óõààíû ¿éë àæèëëàãàà

íü õýëýõ¿éí òóñëàìæòàéãààð õºãæäºã

Õýë ÿðèàíû øèíæ àíàð Íàðèéí îí àíàð

Òîäîðõîé ä¿ðñëýë

Ýãýë æèðèéí áàéäàë

Òîõèðîö àíàð

Òîâ

Öýâýð àðèóí

ßðóó ñîíñãîëîíò

Áàÿëàã

Àíãèëàë

Äîòîîä

Ãàäààä

Áè ãèéí

Àìàí

Õàðèëöñàí

Õàíäñàí

Âåðáàëü

Âåðáàëü áóñ

Äîõèî çàíãàà

Í¿¿ðíèé õóâèðàë

Áèåèéí õºäºë㺺í

Äóó õîîëîéíû ºíãº

Àÿëãà

Òàíèí ìýäýõ¿éí ¿éë àæèëëàãàà ºðãºæèõ òóñàì

õýëýõ¿é áîëîâñðîíãóé áîëæ õºãæèíº. Íýã îéòîé

õ¿¿õýä 10-15, îé õàãàñòàé õ¿¿õýä 30 õ¿ðòýë,

3 îéòîé õ¿¿õýä 1000, 4 îéòîé õ¿¿õýä 2000 ¿ã,

òàâàí îéòîé áîë 3000 ¿ã ìýäýæ áàéõ ¸ñòîé.

Åâðîïûí ýðäýìòäèéí ñóäàëãààãààð õàìãèéí èõ

ÿðèà ¿å íü 4 íàñòàé ¿å. Õîíîãò äóíäæààð 12000

¿ã õýëæ, 920 àñóóëò ýýæäýý òàâüæ áàéæýý.

Õ¿¿õäèéí õýë ÿðèàã õºãæ¿¿ëýõäýý:

Áóðóó õýëýõýä íü øîîëîõã¿é áàéõ

Øèíý ¿ã áàéíãà çààæ ºã áàéõ

ßàðóó ñàíäðóó ÿðèõààñ íü ñýðýìæëýõ

Õýëýõ ÿðèõ ç¿éëèéã óðäààñ áîäóóëæ ñóðãàõ

Ýðõë¿¿ëæ ÿðèõã¿é áàéõ ã.ì.

Утгын хувьд холбоогүй нэг үгийг

олох Ìèíóò, ñåêóíä, öàã, îðîé

Äîðæ, Áàäàì, Íîìèí, Ãýðýë

Õóñ, íàðñ, æèìñ, õàð ìîä

Àëèì, íîì, îðîîëò, îðîîíãî

Óñ, ñàëõè, í¿¿ðñ, ºâñ

Õÿðóó, òîîñ, áîðîî, ø¿¿äýð

Íîì, ö¿íõ, åìîäàí, ò¿ðèéâ

Çàâü, òýðýã, ìîòîöèêë, äóãóé

Îíãîö, õàäààñ, çºãèé, ñýíñ

Ìîä, òàãëàà, ø¿¿ð, ñýðýý

ªâºº, áàãø, ààâ, ýýæ

Ýðâýýõèé, õýìæ¿¿ð, õàé , áàõü

Ñ¿¿, öºöãèé, áÿñëàã, òàëõ

Íîõîé, ¿íýý, õàíäãàé, ìóóð

Ãîë øèíæ òýìäãèéã îëîõ ñîðèë Öýöýðëýã /óðãàìàë, öýöýðëýã , íîõîé, õàøàà, ãàçàð/

Ãîë /ýðýã, çàãàñ, çàãàñ èí, çàìàã, óñ/

Õîò /ìàøèí, áàðèëãà, õ¿ì¿¿ñ, ãóäàìæ, óíàäàã äóãóé/

Ñàðàâ /ºâñíèé õàøàà, àäóó, äýýâýð, õàíà, ìàë/

Øîî /ºíöã¿¿ä, çóðààñ, òàë, óëóó, ìîä/

Õóâààõ /àíãè, õóâààãäàã , õàðàíäàà, õóâààã , öààñ/

Óíøëàãà /í¿ä, íîì, çóðàã, õýâëýë, ¿ã/

Òîãëîîì /çóðãóóä, òîãëîîìóóä, òîðãóóëü, øèéòãýë, ä¿ðýì/

Äàéí /îíãîö, èõ áóó, òóëàëäààí, áóó, öýðã¿¿ä/

Дүгнэлт1. Ñýòãýõ¿é íü çîõèîí áîäîõóéãààñ àëèâàà ç¿éëèéã

òàíèí ìýäýæ áàéäãààðàà ÿëãààòàé

2. Ñýòãýõ¿éí òóñëàìæòàéãààð õ¿í òºðºëõòºí óäàëã¿é áàéãàëü íèéãìèéí ç¿é òîãòëûã ººð èëæ, á¿õèé ë íóóöûã íýýõ áîëîìæòîé þì.

3. Ñýòãýõ¿é íü áîäèò áîëîí õèéñâýð ãýñýí 2 òºðºëä õóâààãäàõ áà, áîäèò ñýòãýõ¿é íü õàðæ ä¿ðñëýõ áîëîí õàðæ ¿éëäýõ, õèéñâýð ñýòãýëãýý íü îéëãîëòûí áîëîí ä¿ðèéí ãýñýí õýëáýð¿¿äòýé.

4. Ñýòãýõ¿éí àãóóëãà, ã¿í ã¿íçãèé, áèå äààñàí

àíàð, óÿí õàòàí, ø¿¿ìæëýëò, ò¿¿í ëýí õóðä íü

ñýòãýõ¿éí àíàðóóäûã á¿ðä¿¿ëäýã.

5. Ñýðýë, õ¿ðòýõ¿é, àíõààðàë, îé òîãòîîëò, çîõèîí

áîäîõóé, ñýòãýõ¿é, õýë ÿðèàã òàíèí ìýäýõ¿éí

ïðîöåññ ãýíý.