6 87.3 3-13

К»Ф. ЗАГЫПАРОВ

Ф И Л О С О Ф И Яекдаяшкар ж а к е тус!ид^»*вЛ1вр>

Оку чуралы

Павлодар

S 8 1

2 -

Ь^азакстан Республикасы Б ш м жэне гылым министрлт С.Торайгыров атындагы Павлодар мемлекегпк университет!

К,.Ф. Загыпаров

ФИЛОСОФИЯ(сулбалар, сызбалар жэне тусшд1рмелер)

Оку куралы

кайта басып шыгарылган

Павлодар 2010

УДК 1/14 ББК 1 Ш

Кагакстан Реснублнкасы Бинм жэне гылым министрл1пС.Торайгыров атындагы Павлодар мемлекетпк университет!

niKip жазгандар:Ахметова T.F.- С. Торайгыров атындагы ПМУ^дщ философия

жэне мэдениетгану кафедрасыньщ мёцгерувд1сг, филос. гыл. кандидаты, доцент

Сыздыкова Д.Т.- ИнЕУ- дщ профессоры, филос. гыл. кандидаты, доцент

Ныгмегжанов К-Г-* ПМПИ, филос. гыл. канд., доцент.

3-12 Загыпаров К.Ф.Философия: (сулбалар, сызбалар жэне тусшд«рмелер).оку кэдралы/

К-Ф-Загыпаров - Павлодар: Кереку, 2010. — 256 б., кайта басып шыгарылган, келюмшарт № 55

ISBN 9965-802-67-Х

Бул оку куралында коне; ежелп дэу!рден каздрп заманга деш нп философиянын даму тарихынын непзп кезендер!, оларлагы басил мектептер, багьгггар жэне кернекп, ipi ойшылдардын кезкарастары баяндалады. Сонымен 6 ip re теориялык философиянын онтологиялык (болмыстык), гносеологиялык (танымдык) жэне элеуметпк философиянын проблемалары карает ыр ылд ы жэне соларга байланысты басты мектептер, багытгар мен ipi философтардын niK ipnepi, кезкарастары камтыдды. Типпк багдарламага сэйкес жазылтан. Жогары оку орындары мен колледждердiн студенттерше арналган.

ISBN 9965-802-67-Х УДК 1/14 ББК 87.3я7

© К-Ф- Загыпаров. 2010 © С.Торайгыров атындагы ПМУ, 2010

С-Т орайгыровМатериедды» бдодынг грамматикалык жэне орфограф иялык кетслерге ш зд е м и к С .Бейсв8393Ф£ курастырушылар жауаиты

ат ы н д а гы гы лы м и

К 1 Т А П Х А Н А С Ы

Kipicne

Соцгы жылдары философия курсы бойыиша мемлекетпк т1лде жогары оку орындары студенттерше арналган эртурл! авторлардьщ окулыктары шыгып жатыр жэне олардыц катары api карай кебейе берсе жаксы, куптарлык ic болар едь BipaK осы окулыктардыц басым копшшп б1рыцгай кара соз мэтш1мен жазылган, корнекшк жоктыц касы. Соидыктан кеп жагдайда гылыми, ауыр шубыршалы тшмен бершген материалды угыну, туану студеиттерге киындыкка туседь

BapiMi3re белгш, 6miMHin манызды эдюнамалык принциптер! ретшде педагогика (дидактика) абстрактылы мен нактылы, корнекшк пен бейнелшки, эмпириялык пен теориялыкты уйлеспруд1, байланыстыруды усынады. Философиялык угымдардыц, принциптердщ, багытгардыц мазмуны мен сипатын сулбалар, к0pнeкiлiк ynrtaepi жэне оларга тусшпегемелер беру аркылы жогарыда айтылган олкылыктарды жоюга болады деген толык сешммен осы оку куралы усынылып отыр. Ол философия п эт бойынша багдарламага сэйкес жазылды.

3

ФИЛОСОФИЯНЫЦ M 0HI, ПЭШ ЖЭНЕ ФУНКЦИЯЛАРЫ

Ею жарым мыцжылдык тарихы бар философия адамзат мэдениепндегт, рухани OMipi мен дамуындагы ерекше феномен, гажайып кубылыс. Келел! мектептер, жуйелер мен багыттары бар, кемецгер ойшылдар тудырган, кейшп урпактарга улангайыр акы л, зерде, пайым калдырган, керемет тужырымдар мен туЫшктерге толы бул гылымды ойдагыдай игерген, менгерген 3p6ip болашак маман емгрден ез жольш, орнын дурыс таба алады, жем1сп ецбек-кызмет жасай алады деп сенуге болады.

«Философия» деген термин гректщ ею созшен турады: phileo- суйемш, sophia —даналык, ягни даналыкты суйемш немесе даналыкка куштарлы. Ертедеп ундиер бул гылымды «даршака» (санскрит тшшде), ягни «акикатты кору», ал арабтар «фэлсафа» деп атаган. Алгаш рет «философ» деген термищй атакгы грек ойшылы, математип Пифагор колданган, ал Еуропа гылымы мен мэдениетше Платон енпзген деп есептелшедь

Философиялык бшмнщ ерекшелш бар. Непзп ерекшелме- оныц ею уштылыгында (двойственность), себеб! ол:

• Гылыми бшммен ©те коп ортактастыгы бар, ягни пэш, a&tcrepi, логикалык-угымдык аппараты бар;

• EipaK таза турдеп гылым емес (математика, химия, физика, биология, т.б. сиякгы).

Философияныц барлык езге гылымдарын басты айырмашылыгы, ол теориялык кезкарас, адамзаттын бурыннан жинакталган бшмдердщ шепне жеткен корытмндысы болып табылады. Философия пэш кезкелген жеке гылымнын зертгеу пэшнен кец, философия кейб!р гылымдарды жинактайды, Шркт1ред19 6ipaK оларды жутпайды, барлык гылыми бшмд! езше коспайды, оныц усладе турмайды.

Философиялык бинмнщ жалпы мынандай ерекшешктерш белуге болады:

• курдеш курылымы бар (онтология, гносеология, логика жэне т.б. камтиды);

• шегше жеткен жалпы, теориялык сипатка ие;• езге гылымдардыц непзшде жататын базалык, непзге

алынатын идеялар жэне туещйстерд] камтиды;• кобшесе субъективт! - философиялык бшмде тулганыц жэне

жеке философтар козкарасыныц acepi сезшедц

4

. I уакытынын объекта вт1к бшм мен кундылыктардын, моралдык идеялардын жиынтыга болады, сол сияеты дауфДИacepi тиедг, ттт-

! танымнын пэнш гана емес, сонымен 6ipre танымнын езндакмеханизмш зерттейдг,

• б¥рынгы философтар жасаган доктриналарыныц куигп эсершсезедЦ

• сонымен 6ipre философиялык бшм динамикалык сипатта унем*1 дамиды жэне жацарады;

• шегше жеткен жалпы тусМктерге, ^гымдарга, категорияларга суйенедг,

• мэш бойыиша шеказ (неисчерпаемо-ф.зн.);• адамньщ (танушы субъектшщ) танымдык мумкшшшктерше

байланысты шектеугй, шегшлмейтш, «мэцгшк», бугшп кунде логикалык жолмен анык шеиилмейтш проблемалары бар (болмыстыц пайда болуы, материяныц немесе сананыц бастапкы л ыгы, одпрдщ пайда болуы, жанныц елмейтшдш, Кдаайдыц бар болуы немесе жокгыгы, оныц элемге scepi).

Философия дегешм1з - табигаттыц, цогамныц, адам ойлауыныц дамуыныц жалпы зацдылыцтары туралы гылым.

Философиялык гылымыныц (бипмшщ) куры лы м ы

Философиятарихы

Логика

Онтология

ФИЛСН-ОФИЯ

Г носеология Эпистемология

влеуметт1кфилософия

Философиялыкантропология

5

Философиянын пэш

Философия зерттейтш мэселелер шецбер! онын иэш болып аталады. Философия пэншщ, философиялык бшмнщ жалпы «зрылымын торт непзп тарау курайды:

1. Онтология ( гректщ onlos-болмыс, logos-LiiM) - болмыс туралы ш м;

2. Гносеология (гректщ gnosis-таным, logos -ш м ) - таным туралы ш м;

3. Адам проблемалары (философиялык тургыдан алганда),4. К,огам проблемалары (философиялык тургыдан). Философиянын осы керсетглген терт непзп тарауларыиыц

келемщце зерттелетш кептеген жеке мэселелерд1 белуге болады;• болмыстын мэнк• болмыстьщ пайда болуы;• материя (субстанция), оныц формалары;I сана, оныц пайда болуы жэне табигаты;| материя мен сананын езара катынасы;• санасыздык (бейсаналылык);• адам, оныц мэш жэне TipinLmri;I жан, адамныц рухани дуниесг,• когам;• когам жэне адам;• табигат;• табигат жэне когам;• когам ем1ршщ рухани сферасы;• когам ем1ршщ материалдык-экономикалык сферасы;• кргамныц элеуметпк сферасы;• мэдениет, еркениет;

6

• адамныц, когамньщ перспективалары;• экология, аман калу проблемалары;• танымньщ epeKinenifcrepi;• философиялык категориялар;• диалектиканьщ зандары жэне т.с.с.

Философиянын эд!стер|

Эд1С деп танудьщ, бшудщ, зерттеудщ жолын, амалын, куралын айтады. Философиялык зерттеулерде жогарыда керсетщген эдштер — непзгшер болып есептелед! (ейткеш эдебиетте баскалары туралы да сез болады).

Диалектика - затгар, кубылыстар жан-жакты, сынайы, езара байланыстары, innd кайшылыктары, езгеру, даму, себеп-салдар т.б. тургылардан карастырылатын философиялык зерттеу эдгсь

Метафизика - диалектикага карама-карсы эдю. Зерттелетщ объектшер езара байланыссыз, оцашаланган, e3repicci3, козгалыссыз, 6ip жакты, статикалык тургыдан карастырылад ы.

Догматизм - коршаган элемш догмалар призмасы аркылы кабылдау, ягни барлык жагдайлар мен уакыттарда шындык, акикат деп есептелетш катып калган, езгермейтш кагидалар, пшрлер, козкарастар, тужырымдамаларды колдану. Бул эдю ортагасырлык теология лык философияга тэн болды.

7

Эклектика - б1рьщгай шыгармашылык бастамасы жок бытыранкы фактшер, угымдар, тужырымдарды epiKci3 Sipiicripin, сырттай квршсте шындыкка уксас корытындыларды any (карапайым сезбен айтканда бул эд1сп казакша - айран-кеже, койыртпакка, орысша - винегретке уксатуга болады).

Софистика - бос сезге, кызыл тшге непзделген aaic. Софистика Ертедеп Грекияда тарапады жэне онын максаты аки катка жету емес, егесте жещп шыгу бодды, бул эдк шешендш енердщ (ораторское искусство) амалы, тэсш ретпнде колданылды.

Герменевтика - мэтшдердщ (текстердщ) магынасын дурыс окыл тусйадру эдгсь Батые философиясында кен таралган.

Дуннеге квзкарастын тур-iepi

Дуниеге кезкарас - элемге, дуниеге жэне ондагы адамнын орны туралы ойлардыц, шмрлердщ, сезЬщердщ тутас жиынтыгы. Адамзат тарихында дуниеге квзкарастын 3 непзп формалары белшедк

Мифология - когамдык сананын алгашкы формасы, кене когамнын кезкарасы. Мифология коршаган шындыкты фантастикалык, сол сиякты реалисгак кабылдауды камтиды.

Д1н - адамньщ емЛрше жэне коршаган дуниеге ыкпал жасайтын. эсер ететш фантастикалык, табиги тыс куштер бар деген нанымга, сен1мге непзделген квзкарастын формасы. Дни кезкараста адам коршаган шындыкты - сёзшдйс, образды - эмоционалдык (рационалдык емес) формада кабылдайды. Непзп дуниежузшк дшдерге христиандык, ислам, буддизм жатады. Синтоизм (Жапония),

8

индуизм (Ytyii), иудаизм (Израиль) элемде ipi жэне кец тараган улттык дшдер болып саналады.

философия — дуниеге кезкарастьщ ерекше, гылыми-теориялык T H n i, формасы. Философиялык кезкарастьщ мифологиялык жэне дшиден айырмашылыгы, ол:

• бйймге непзделген (наным немесе ойдан шыгарылганга емес);• кисынды (логично) — iimd 6ipfliri жэне жуйес! бар;• анык угымдар мен категорияларга суйенедьСондыктан, философия - рационапдылыгы (акылга

непзделгендцйп), жуйелшп, кисындылыгы жэне теориялык калыптаскандылыгымен ерекшеленетш дуниеге кезкарастьщ жогары дещёШ жэне Typi болады.

Философия дуниеге кезкарас реттнде езшщ эволюциясында (дамуында) уш Heri3ri стадиялардан, кезендерден eTTi.

Философиялык кезкарастьщ кезендер!

Космоцентризм — коршаган элемдй табигат кубылыстарын Гарыштык жэне гарыштык циклдар эсер1мен туыщйрепя философиялык кезкарас (бул кене goyip - Ертедеп Унд1, Ертедеп К .1тай, Шыгыс елдерше, Ертедеп Грекия философиясына тэн).

Теоиентризм (грек тшнде teo - Кудаи) - элемдегшщ бэрш TyciHiKci3, табиги- сьфт куш - Кудай устемдт аркылы угындыратын философиялык кезкарас (ортагасырлык Еуропада таралган болатын).

Антропоцентризм (грек Twinge antropos — адам) — адам проблемасы ортасында турган философиялык кезкарастьщ THni (Еуропадагы Кбайта 0рлеу flayipi, жана уакыт жэне каз1рп философиялык мектептер).

9

Дуниеге кезкарастыц курылымы

Дуниеге кезкарас - адамнын дуниеге жэне ондагы езшщ орнына кезкарас (бшмдердщ. пшрлердщ, идеалдардын, устанымд ардын, нормалардьщ, багалардын жиынтыгы).

10

Мэдениет жуиесщцеп философия (колданбалы философия)

Табигат философиясы

Тарихфилософиясы

Мэдениетфилософиясы

Саясат философияс

ы

Адам философиясы

Техника философиясы

Ядро

•е-оОнтология Г носеология

Эдюнама(методология) Логика

К^кык философияс

ы

яоСО3ТЗ

Мораль философияс

ы

Гылым философиясы

Элеумегик баскару философиясы

0нерфилософиясы

Дшфилософияс

Философиянын непзп зандары, категориялары, принциптерд, эд1стер1 гылым мен мэдениеттщ, туптеп келгенде, барлык салапарында кец колданылады. Жошрыдагь! сулбада непзп салалар гана камтылган (керсеплген).

11

Философияньщ непзп сурагы (ФНС)

«Буюл философияныц, эаресе ец жаца философияньщ улы неггзгЬ мэселесг - ойлаудыц болмысца кртынасы

жаиындагы мэселе»

Bipimni (онтологиялык) жаты: дуниенщ бастапкы непз1 не - материя немесе сана, материалдык немесе руханилык?

Ф. Энгельс

И \ ........Екшпн (гносеологиялык) жаты: б1здщ санамыздыц коршаган элемге кат ын асы кап дай, адам дуниеш тани ала ма? Элем таныла ма?

Материя, табигат алгашкы, 6ipmmi — сана, идея одан кешнп, екшшшк деушшер философия тарихында материал и стер, ал керюшше, сана, идея алгашкы - материя, табигат одан кешнп, екшшшк дейтшдер идеалистер аталынды. Бул ею багьгг монистис (mono - жалгыз), ягни дуниенщ 6ip гана бастамасын мойындаушы багыттар (материалистш монизм жэне идеалистш монизм) болып табылады). Дуализм (dua-eKi) деп аталатын багыттын екщдер1 (Р. Декарт, И. Кант т.б.) материя да алгашкы, идея да алгашкы, ейткеш олар 6ip-6ipmeH тэуеладз oMip cypeTiH ск\ бастама деп дэлелдеуге тырысты жэне матерализм мен идеализмд1 ымыраластыруга эрекет жасады.

Философтардьщ мыцжылдыктар боны iздeнicтepiнe карамастан Ka3ipri уакыттын озшде философияныц непзп сурагы онтологиялык жагынан да, гносеологиялык жагынан да алы к шешшген жок жэне ic жузшде мэцгшк (шешшмейтш) философиялык проблема деуге болады. XX f. батыстык философияда бул дэстурлн мэселеге аз кецит белу тенденциясы байкалады, ce6e6i ол кнын шешшед1 жэне 6ipre- 6ipTe мацызын, актуалдылыгын жогалтуда. К. Ясперс, М.Хайдеггер, А.Камю жэне баскалар болашакга философияныц баска Heri3ri сурагы- экзистенциализм проблемасы - шыгуыныц непздерш калады, ягни адам, оныц OMip суру (т!рщШк ету), мешшкп (езшщ) рухани элемш баскару, когам шгнде жэне когаммен езара кдтынастары, онын (адамныц) epiicri тацдауы, ем1рдщ магынасын жэне ем1рде ез орнын 1здеу,бакыт проблемасы.

12

ФНС-ныц материалиспкс жэне идеалисток шешулерше байланысты непзп багыттар

Философияньщ ек1нш1 (гносеологиялык) жагы туралы сез болганда, материалистер жэне кейб1р идеалистер (мысалы, Гегель) элемд*1, коршаган дуниеш тану га, белуге болады деп санайды, оларды гностиктер деп атайды. Ал элемд1, дуниеш тани алмаймыз, оньщ I мэтн, сырын б1луге болмайды дейтшдерд1 агностиктер катарына жащызады.

13

Философиянын функционеры

Философиянын функциялары - онын максаттарын, м1ндеттерш жузеге асыратын философияны ем1рде, тэж!рибеде кодданудын непзп багыттары, баскаша айтканда философиянын аткаратын кызметтерь Бул функциялар ерекше басым не кем турде apoip философиялык жуйеде карннс табады жэне барлык функциялардьщ шйнде 6ipeyi не баскасы басым болуы мумюн.

14

1Б0Л1М. ФИЛОСОФИЯНЫЦ ТАРИХИ ТИПТЕР1

Философияньщ гылым ретшде кене жэне ете бай тарихы бар. Студенттер ушш философия тарихын б1лудщ мацызы зор, ce6e6i адамзаттьщ элеуметпк философиялык ойыньщ даму барысында дуниеге келген талай келеш мектептер, жуйелер, багыттармен, олардын басты ок1*лдер1мен, сол сиякгы тамаша ецбектер1мен ешпее 1здер калдырган гулама ойшылдар, даналармен танысып, олардын ем1ршен, icineH, рухани мурасынан кеп, терец бшм алуга болады, озщнщ ой ершщщ, мэдени-гылыми устанымдарынды кенейтуге, элемге, ом!рге дурыс квзкарасынды калыптастыруга комектеседь Философия тарихын жаксы бшгенде, Ka3ipri заманнын езекп мэселелерш терец танып, талдап, зерттеуге болады.

15

Ен кене философиялык иймдер ертедеп Шыгыс мемлекеттер1нде Кытай мен Yндютанда, Вавилон мен Египетте (Мысырда) дуниеге келдь

Шыгмс философиясы

Конфуиийшылдыктын негЬш калаушы Кун-Фу-Цзы («Кун ¥стаз»), б.д.д. 551-479 жылдары eMip сурген кене Кытай философиясынын ен кернекп вкш, оныц 1збасарлары Мэн-цзы жэне Сюнь-цзы болды.

Конфуцийдш LriiMi-Heri3iHeH этикалык саяси шм. оныц шыгармасы «Лунь юй» («Энпмелер мен пшрлер») болып есептеледй ол мемлекет пен жеке адамды жан-жакты жегпдщру жолдарына арналган.

Конфуций бойынша, ец жогары жаратушы куш - Аспан (Небо- Кок). Адамдар арасындаы карым - катынас, тэрбие мэселелерш карастырута байланысты «тен орта» («Золотая середина»), «адамгершшк», жэне «озара сушспеншшйс» угымдарына кеп кещл белген. Осы yuieyi Gipirin, «дао» (дурыс жол) курайды. Эр адам осы даонын жолымен OMip cypyi кажет.

Конфуцийшылдар когамды жрнсац басцаруоы коддаган. Мундай баскарудыц мысалы ретшде экенщ балаларга билш келиршед!, ал багынушылар басшыларына балалардыц - экесше, басшы (баскарушы) карамагындагыларга экешц - балаларга дегендей катынасы болуы керек. Адамдардын когамдагы ic- эрекетшщ, Hcjpie - турысынын конфуцийшыддык алтьш ережес! («золотое правило»): езще каламаганды (племегендГ) баскаларга жасама.

16

Конфуций iniMi жалпы мынандай принциптерд1 уагыздайды:• когамда жэне когам ушш ем ip суру;• 6ip-6ipiHe жол беру (кел!с1мге келу);• жасы жэне атагы улкендерщ тыцдау;• императорга багыну;• езщщ тартып устау, бар нэрседе шектен шыкпау (избегать

крайностей);• адами болу;

Сол сиякгы басшы (баскарушы) кандай болу керек жэне багынушы езш капай устау керек туралы да терец пайымдаулар бар.

Конфуций жасаган элеуметпк утопияда цзюн - цзы, ягни «текп адам», «асыл адам», «бекзат адам» («благородный муж»), билеуиинщ идеалдандьфылган бейнес! бершген. Оныц бес касиеп: болуы керек:

1. жэнь - адамды сую, бул басты угым, сонымен катар жэньюшшеШлдшк*п, эдшеттшкт!, аласыздыкты, мёШрМшжп, устамдылыкгы (сабырлылыкгы) т.б. камтиды;

2. парызды (борышты) орындау. Парыз - бул адамгершшк мвдеттеме. Парыз адамы ад ал жэне бершген болуы керек.

3. сяо - ата - ананы курметтеу, улкёнд! курметгеу;4. ли - ритуал, саят, этикет. Кец магынада ем^рдщ барлык

жагдайларында орындалатьга журт - туру ережелер1, оларды катардагы адамнан бастап императорга дейщ бузуга хакылары жок. Ли ережелершщ магынасы бул абсолютпк жэне толык тыцдау (послушание);

5. чжи I акылдылык, бшм, кулык, даналык, интеллект .Чжи кумэндардан босатады (избавляет от сомнений), бул танымнын жогары сатысы жэне максаты.

Конфуцийдщ «тект1 адам», «бекзат адам» туралы шмшщ мацызы улкен болды, ол когамньщ идеалдык элеуметпк - саяси курылымыныц Heri3i болды. Бул шмнщ ураны: мемлекет 1 улкен жануя. Кеп гасырлар бойы мемлекеттщ конфуцийшылдык концепциясы ете эйгш болды. Оньщ туыныц астьшда К^ытай 6ipiicri, Хань мемлекет} курылды.

Даосизмнщ непзш калаушы б.д.д. VI г. аягында Vr. басында eMip сурген Jiao - цзы (Кэр1 MyraniM, К dpi ¥стаз) болып eceптeлeдi. Оныц «Даоцзин» жэне «Дэцзин» атты трактаттары бар (косылып «Даодэцзин» деп аталады).

Даосизмнщ «Дао» жэне «Дэ» деген непзп угымдары бар.«Дао» - ныц ею магынасы бар:

• жол (езшщ дамуында адам мен табигат ететш), эмбебап элемдпс зац; || С.Торайгыров

I атындагы ЛМУ-д)ц I академик С.Бейсемба ^

17 II атындагы гылыми

• с} останция, элемнщ алгашкы бастамасы.«Дэ» - жогарыдан туындайтын игиик; энергия (ол « даоны»

коршаган элемге, дуниеге айнаддырды, келттрд!).Даосизмнщ непзп идеялары:• материя элемнщ непз! жэне б1рдей (ортаф;• материя кайшылык аркылы табигатта айналымда болады;• элемде oopi (барлыгы) озара байланысты;• эдемнщ терт бастамасы бар: су, жер, ауа, от;• император тулгасы касиетп, тек кана ол кудайлармен жэне

жогары куштермен байлалыста (контакт) болады.• Бакытка, акикатты тануга жол - тшектер мен кумарлыктардан

босану.Легизм - зангерлер мектебк Оныц непзш калаушылар Шан Ян

(б.д.д. IVr.) жэне Хань - Фэй - цзы (б.д.д. Шт.). Бул шмнщ басты мэселес! - когамды калай баскару? Легистер когамды баскару ушш зацдарга суйенетш мемлекетп'к куш, зорлау жумеау керек деп есептедь Адамдардын квпшиипнш зан влшемшдеп журю - турысыньщ Heri3ri стимулы жазалау алдында корку болу керек. Аямай жазалау аркылы халык арасында урей тудыру кажет. Завдар барлыгына б1рдей болу керек жэне оларды бузгандар атак дэрежесше карамай катан жазалануы керек. Мемлекет- когамды реттеуш! басты механизм, сондыктан ол когамдык катынастарга, экономикага, азаматтардын жеке eMipiHe fripicyine, араласуына кукы бар. Сейтш, легистер конфуцийшылдарга карама - карсы тктрлерд! устады жэне уагыздады.

18

Кене Унд| философиясы

1. Ведалар («веда» - «бинм» ) -кене дши-философиялыктрактаттар. Олар терт бел1ктен тирады:

a) «Самхиттер»-касиетп жазу, д1ни гимндер;b) «Брахмандар» - абыздар (брахмандар) шыгарган жэне дши

табынушылыкта колданылатын дши-салт елендер жинагы;

c) «Араньяктар» («Орман К1таптары»)-/сямгм лесных отшельников.d) «У па ниш ад а л ар» («¥стаздьщ аягынын жанында

отыру»)- ведаларга философиялык тусинктер.Ei3re тек кана терт ведалар жегп (эйтпесе, олардьщ саны кеп

болтан, ейткеш ведалар унеш толыктырылып турган): Ригведа, Самаведа, Яджурведа жэне Атхарваведа.

2. Ekiiuui (эпикалык) кезеннщ белгЫ eKi поэмалар - эпостар «Махабхарата» жэне «Рамаяна» бар, оларда дэу1рдщ кеп философиялык проблемалары сез болады.

3. Кене Унщ философ и ясын сутрлар, ягни жеке философиялык проблемаларды карастыратын кыска философиялык трактаттар fl9yipi аякгайды. (мысалы, «намасутра» жэне т.б.)

19

Ведалардын шыгу, пайда болу кез1нде Ганг езеш жэне оган ж акын облыстарда коне Ундще таптык когам калыптаса бастады. Ол терт варнага (кастага, ягни Ж1кке, топка) бел!ндй брахмандар (абыздар), кшазрийлер (эскербасылар), вайшийлер (аукатты шаруалар, кэсгакерлер, саудагерлер) жэне шудралар (куддар, тенс^з кепншйк). Булар туейык жуйе болатын, адамнын варнаяагы орны жэне ap6ip варнанын когамдагы орны катан сакталынды. Б^л гэртш, оныц принциптер1 Tiirri каз!рп УщЦ мемлекеттнде эл1 де бар деуге болады.

Брахмандар ез кезшдеп Касиетп мэтшдердй бшмнщ непздерш бшетш болатын, сондыктан олар когамнын рухани билеуип тобына

20

айналды жэне 6ipTe - 6ipTe масайрап алды. Буган кепшшк наразылык Gijuipe бастады, карсылык жасады. MiHe осыган байланысты брахманизмщ, Ведаларды жактаушы (колдаушы) жэне оларга оппозициялы (ягни карсы, жактамаушы) мектептер, багыттар пайда болды.

Жайнизм (жина, джина,- Жещмпаз) мектебшщ непзш калаушы Махавира Вардхамана болып есептеледь Бул шмге дуализм тэн. Адам тулгасы ею бастамадан турады: материалдык (аджива) жэне руханилык (джива). Жайнизм сансарага (жанньщ 6ip денеден екшпн денеге кегшп журу1), кармага (тагдыр, эдш жаза заццылыгы) жэне мокшага (жанды KaciperreH азат ету) сенедк 0Mip деген^мЫ - азап.Адам ещрхндд максаты -моральдык ластанудан, азап Kaciper шегуден азат болу, кутылу. Оган апаратын жол - ез бас пайдасынан бас тарту жэне кайырымды icrep. Жайнизм ш м 1 бойынша, адам жанынын басты белпш - сана, сананы дамыту. Бул жерде бшмнщ рел], манызы зор. Жайнистер (жайндар, жайнальпсгар) ахимса приндипш устанды, ягни табигаттагы барлык таршшктщ жаны бар (ауа, жер, су, от, ес1мд1ктер т.б)., сондыктан оларга зиян типзбеу керек (мысалы, жерд1 жыртуга болмайды). Жайнизм кейш eKi багытка белшш Kerri. Бул шмге Унд1станда каз1рдщ ез^нде де кептеген адамдар сенедь

Буддизм непз1н калаушы Сиддхартха Гаутама (Готама) кешн Будда, ягни «оянган, нурланган» деп аталган. Буддизмнщ басты идеясы - ею шетю, ягни «рахат жолы» жэне «аскетизм жолы» арасындагы ешрдщ «орта жолы». Бул бшм, даналык, акылды тыйым, пайымдау, кез ашу (просветление) ,езш e3i жет1лд1ру жолы, оныц тупю максаты - нирвана.

Буддизм терт акикатты бшу кажет дейдк1. жердеп eMip азап - KacipeTKe толы;2. оныц ce6enTepi бар : лэззат, нэпЫ, байлык, дацк, кум ар лык -

купггарлыкка ум тылу;3. олардан бул емгрде кутылуга болады;4. азап-KaciperreH кутылудьщ ceri3 жолы бар (дурыс кере бшу,

дурыс ой, дурыс сез, дурыс ic эрекет, дурыс eMip салты, дурыс куш жумсау, гурыс назар, дурыс жинактала бшу), олар туб!нде нирванага экеледг, жетюзедг.

Б1здщ дэу*рш!зге дейшп Yшiншi гасырда буддизм Ундютанньщ ресми идеологиясы болды, кешшрек дшге айналды. Буддизм бес есиет -ориентирлер калдырды:

• елп'рме;• урлама;

21

• адал мшезд! бол;• G TipiK айтпа;• мае кылатын жэне акылдан айыратын заттарды колдацба;

Локаята - чарвака (Лока — «аймак, ел, кешепк, элем, жер,вм1р» . Ал кепшшк турде — «адамдар, халы к,' адамзат» деген магыналар беред!) кене Ynoi философиясындагы материалисток деп кабылданган багыг. Локаяттар Веда иймдерш жокка шыгарады жэне сынга алды. Олар о дуниеге сенбейдь тек бу дуние гана бар. Дене елгеннен кешн жан да eMip сурмейдк ©шрдщ мэш бакытта, ал бакыттын e3i - лэззат деп TyciHreH. Лэззат пен Kaciper байланысты, oipaK буддизмдепдей Kaciper mshi емес, оны толыгымен жоюмумкш емес, оны азайту, женшдету ез колымызда.

Локаяттардын n ix ip iH U ie , алемдел барлык денелер, затар мэцп жэне езгермейтш терт элементтен - махабхуттардан турады: ауа (ваю), от (агни), су (ап) жэне жер (кшита). Сана, акыл жэне сезгм мушелершщ H eri3 i де осы элементгер, олар макулык дуниеден еткенде ыдырайды. Табигатты, элеуметпк кубылыстарды танып бшуде акыл - ойдан, ипмдерден пайда жок, бшмд1 тек сезьм мушелер! аркылы ana аламыз. Кешшрек келе, локаяттар ею сапага белшш Kerri (нэзпе - турпайы, дерею).

Жалпы ежелг1 YHfli философиясынын угымдары кеп, эртурл1 жэне курд ел!. Мысалы :

1. Архат - «жауды жецуш/» дегенд! бицпредь Архат деп нирван ага жеткен, сананыц тыныш агынын бузатын куштарлык -кумарлык сезгмдерш жецген адамды атайды.

2. Брахман - кеп магыналы угым: брахмандар екш , абыз, касиетп мэпндер, Кудай, субстанция.

3. Йога - бул езш - e3i донес in жетишру техникасы туралы угым деп кабылданады. Шындыгында, йога - терец мэнд! философиялык угым : багалык сараптау жасай биту жэне ойларымызды 6ip нуктеге жинактай б1лу кабшеп.

Баскалары туралы кейш де айтылады.

22

Кене Yimi философиясы

Стихнялы материализм, натурализм, дшпилдж, диалектика элемеиттер!

23

Кене \'nai философиясы

Рухтын жетывдру эволюциясы материалдык формалардьщ ауысуында

24

Кене Yuri философиясы

1П Таным туралы LniM.

25

Антикалык философияныц дамуынын н еп зп кезецдср! ( б.д.д. VII г.-б.д. V г.)

I Сократка дейшп - б.д.д.УП-У г.г.

П Классикалык (сократтык) - б.д.д.V г. ортасы-IV г.аягы

Ш Эллиниспк - б.д.д. IV г.аягы-II г.

IV Ежелп римд1к - б.д.д.1 г.- б.д-V г.

Антикалык (лат. «антика»-«к9не», «ежелп») философия деп бугшп Грекияныц территориясында, Kiiui Азия, Жер Орта тец1зй Кара тец!з жагалауы, Кырымдагы греюпк полистарда ( кала- мемлекеттерде), Азия жэне Африкадагы эллинист (гректш, Эллада Грекияныц ecici аты), Рим империясында дуниеге келген философиялык мектептер мен багыттарды айтады.

26

27

Эдебиетте антикалык философияны кейде 3 кезецге ( баетапкы немесе натурфилософиялык, классикалык, эллиндш-римшк), кейде 2 кезенге де (Сократка дейшп жэне Сократтан кешнп (постсократтык) немесе классикалык) белу кездеседь

Антикалык философиянын жалпы си паты

Космоцентризм

Мифологиядан repi гылыммен

байланысы басым

Материализм (Левкипп, Демокрит,

Эпикур, Лукреций Карр-

Демокрит линиясы)

Диалектиканыцбастамасы

(элементтерО-Гераклит

Онтология ( Парменид)

Этика, Эстетика

Натурфилософ ия («физиктер»)

Заттардыц, денелердщ тупнепз!,

бастамасын 1здеу (архэ)

Пантеизм: Кудай мен табигатты

тецеспру ________V

Идеализм ( Платон линиясы)

Атомизм ifliMi (Левкипп, Демокрит)

Г носеология

Адам, когам, мемлекет

проблемалары

Логика(Аристотель)

Антикалык философияньщ манызы:1) мазмуны бай, зерттеген мэселелер аукымы ете кец,

санкырлы, туптеп келгенде кешнп элемдж философияда карастырылган проблемалар кем не толык турде бастамаларьш адцы;

2) тамаша ецбектер1мен, пшрлер1мен, шмдер1мен дуниежузшк гылым мен мэдениетке субел1 улес коскан атакты Гераклит, Демокрит, Пифагор, Сократ, Платон, Аристотель, Эпикур, Сенека, Цицерон т.б. сиякты улы ойшылдарды бердь

Демокрит философиясы ( б.д.д. 460-370 ж.ж.)

Дуние TyciHiri Таным туралы инмДуниенщ ею бастамасы:

атомдар жэне бос кевдспк Жан —нагыз жетшген(шарга уксас) атомдардыц косылысы

Атом-бел шбейтш, ете усак белшек, буюл элем атомдардан

туралыАтомдар формасы жэне

мелшер1 бойынша сан алуанАтомды сез1мдш таным

жолымен «керуге» болмайдыАтомдар мэцгшГк

козгалыста болады, бос куыста — кещспкте козгалады

«Эйдолдар»- заттардан шыгып, сез1м органдарына эсер етет1н жука бултшалар туралы

1Л1МДенелергэртурл! атомдардын косылысы

Атомдардыц айналымы: косылу (денелердщ пайда

болуы)- косылудыц жойылуы (денелерд1н жогалуы)

Сез1мдерд1ц кабыддауы- танымныц Heri3ri кез1, 6ipaK

бул нэрселер туралы «карангы» бшм, акыл-«жарык» бш1м:

элемнщ мэш, атомдар жэне бос куыстык туралы

Атомдарга дыбыс, туе т.б. тэн емес, шарпы т\фде бар

Денелерд1 Кдаай жараткан жок» олар табиги жолмен, кажетпл’испен бар болады

Саяси кезкарастары: Демокрит антикалык демократияныц ШМ| кулдык демократияныц карсыласы.

Демокритпц у стазы — атомиепк гипотезаны (болжамды) усьшгаь Левкипп. 1збасарлары — Эпикур, Лукреций Карр

29

Сократ философиясы ( б.д.д. 469-399 ж.ж.)

Философ, дана, полемист, педагог

Этикалык реализм философиясы

Философия- niicip айтысу онер!

Проблемалар

- Кез келген бшм i3ruiiK, жаксылык- Кез келген зулымдык, кесел - бшмеспктщ

НЭТЙЖШМайевтика - акикатка уйрету енер! ( акикатты

жаттап алу жолымен емес, оны айтыста, niicip таласта логикалык амалдар, тэсщдер колдану аркылы табу)

30

Сократтьщ мектептер

Платон Академиясы; Мегар мектебЦ

Киниктер мектеб1, Элидо-эритрей мектеб!;

Киренднс мектеп;

31

ь , ^ Р а -Ш зм не"

Адам тек е: Иле алады:

таны

анымньщ(теория.

жогары м1ндег1 лык Ш Щ 1 GMin

тэж1рибелжВРУ OHepi

оул Ой-жалпылык туралы угым

У гы мдарды ашу жэне корытындылаудыц куралдары — аныктамалар жэне индукция,

сухбат, niKip талас

Сократтык ирония (мыскыл) сурактар эдю1 рет!нде, догматикалык шюрлерге сынайы

кдтынас

32

Платон философиясы ( б д.д. 428/427-347 ж.ж.)

Платоннын шын аты Аристокл. Платон-бул лакап ат (кец иыкты, кец жау ырынды)

Платон — объективтш идеализмд1 бастаушы: «Платон линиясы»

Идеялар-мэцгшк, жет1лген,«аепанасты»; салыстырмалы емес,

кен1стж пен уакыттан тэуелЫз

Заттар-мэцгшис емес, жетшмеген, ©згермел!,

салыстырмалы, кещспк пен уакыттан тэуедщ

Идеяларчзгшк элем! Заттар-зулымдык элем!

33

Ежелп грек тшнде идея да, эйдос та 6ip-6ipiHe уксас магына береди тур, пшим, кейш, тэсш т.б.

Плато иды к триада

Барлыктьщ oapi 3 субстанциядан тирады

Болмыстын непз!

Беягшер жоктыгы (форма да, бвл1ктер

де т.б.)

Бул ештеме

Кез-келген болмыстан, ой л ауд а н, катыстан жогары

Бэршщ бастамасы: идеялардыц, заттардыц,

сез1’мдердш,(+) жэне (-)

«Б1рл1ктен»жогары

«Б1*рлжпен» 6 ©Л1 сед i

«Bipniioee»карама-карсы

Барлык; загтардын мэш

Барлык Т1ршш корытындысы

Козгалмалы субстанция

«Бгрлж пен ештеме», «акыл мен ттршщ», барлык заттар мен кубылыстардыц

арасындагы байланыс

Эле мдж жан-бул жеке адамнын жаны

Заттар мен ези табигатгыц жаны

(гилозоизм)

Адам жэне заттар жаны-элемд1 к жанны н

бвЛ1П

Жан алмейд]*

Дене ©лед!, ал жан ок1- ну аркылы жаца дене- л1кт]‘ табацы, алады.

F арыштыц табиги зацы - жан ныц турактылы# ы жэне денел!к формалардын алмасуы

34

Монархия - 6ip адамнын эдш билт;Тирания - 6ip адамныц эдшсйз би/пп;Аристократия - аз топтын эдщ бил1г1;Олигархия - аз бай топтын эделей бшнп;Демократия - копшшктщ билш;Тимократия - атак кумарлардын, шен кумарлардын бшйп;

•Платон Академиясы б.дд. 387 ж. Афинаныц мацайында ашылды жэне 900 жылдан артык б.д. 529 жылына дейш кызмет жасады;

•Платон (шыгармалар) кошеметтеу»),

031 нен кешн 30-га жуык философиялык диалогтар капдырды: «Сократ Апологиясы» («Сократты «Парменид», «Горгий», «Федон», «Мемлекет»,

«Зандар», «Софист» жэне т.б.

35

Аристотель философиясы (б.д.д. 384-322 ж.ж.)

Аристотеддщ непзп енбектерк «Органон» (логика туралы), «Физика», «Механика», «Метафизика», «Жан туралы», «Жануарлар тарихы», «Этика», «Риторика», «Саясат», «Афиндык политая», «Поэтика».

36

— Дуниемен байланыссыз «таза идея» жок;— Тек жеке нэрселер, аныкталган заттар бар;— Заттар - «индивидуумдер» (ягни белiнбейт1 ндер);— Нэрсенщ идея л ары жок, нэрсенщ esi бар (мысалы: тогай

идеясы - накты тогай);Индивидуумдер — бастапкы (6ipiHuii) мэндер, ал турлер

мен тектер — еюншшк;

Адам болмыстын мэнш емес, оныц тек касиеттерш кабылдай алады

Б. 10 Категория Мэн (субстанция)

Мелшер Сапа

К^атынас Орын Уакыт Жагдай

Куй, калып вркет, эсер

Болмыс ол туралы шюрлер, ягни категориялар (гр. niKip) аркылы танылады

Категориялар — болмыстыц жогары бейнесй жэне корытындысы.

Болмыс категорияларсыз мумкш емес

37

Аристотель - дуализм философиясыныц екш. Оныц шшшде диалектиканын элементтер1 бар.

38

Бул шмде гилозоизм элементтер! бар.

VL Адам жэне когам туралы Шм

Адам

Жогары Адамнынуйымдастырылган ерекшежануарлардын 6ip белплер1 -

Typi ойлау жэнеакыл

Улкен ркым

Мемлекет - когамнын реттеуии механизм!

К огам

Когамнын 6enrinepi

Шдактёрд! ещцру жэне белу

Ортактерритория, тщ*

туыскандык жэне мэдени байланыстар

Адам мен когамнын мэн in аныктайтын материалист! к тэсш.

40

VII. Мемлекет туралы LniM

Мемлекеттщ табиги пайда болуы туралы ш м (жануаплао сиякты)

Мемлекет (полис) отбасы жэне ауылдык кауымнан кешн генетикапык eKiHuii

Мемлекет синхронды - элеуметпк байланыс, «араласудыц» барлыгын камтитын жогары форма

Мемлекет мэцгшк, жасанды радикалды кай та куруга жатпайды

Мемлекеттщ функциялары

Кргамныц реттеупп механизм!

Жаулардан коргау

IniKi тэрт!пт1 сактау

Экономикага жэрдемдесу

Басты Функция — бакытты жэне тамаша eMip жасауда, азаматтарды eHereni адамгершшкте тэрбиелеуде

«Жаман»Тирания, охлократия,

шектен аскан олигархия

Мемлекеттщ алты n in i

сЖаксы»

Монархия,аристократия,

полития

Ец жаксы форма - полития: жай олигархия мен жай демократияныц косындысы, ягни орта таптын билiгi.

41

Ортагасырлык философия (V - XVI г.г)

Патристика (Ц-УШ г.г)

Апологетика Щ-Л1 г.г)

Классикалык патристика (IV-V г.г)

Сонгы кезен ( V l - V m f.f)

Патристика (лат.”ра1ег" - “эке”) - ццркеу “экейлершц5’ (ягни басшыларыиын) jinn-философиялык кезкарастары, шмдерк

Herisiri ошлдерк Ориген, Григорий Нисский, Аврелий Августин (Блаженный - Эулиел1),Боэций т.б.

Схоластика QiaT.”schola” - “мектеп”) - патристика непздеген христиандык догмат иконы (философияны) уагыздау, таратумен айналысты. Соцлыктан бул кездеп философия дш ш ш нщ кущ, кызмепша деген ат алды.

Непзп OKLrmepi: Пьер Абеляр, Ансельм Кентерберийский, Иоаан Росцелин, ¥лы Альберт, Фома Аквинский. Дунс Скот, Уильям Оккам, Жан Буридан, Роберт Гроссетест , Роджер Бэкон т.б.

Схоластика (1X-XV г.г)

Ерте кезен (1Х-ХП г.г)

Кемелденген кезен (XIII г)

Батыстык Шыгыстык (Эл(Ибн Кинди, Эл

Бадджа, Фараби, ИбнИбн Сина)

Туфейль, Ибн Рушд)Испания Орта Азия

Сол .Африка

КулдыраукезенЦХГУ-

XV)

42

Схоластиканын езшщ Щрнде б]'рнеше гасырларга созылган жалкылар мен жалпылардьщ (универсалийлер - лат.ишуегеаНа - “жалпы”, “всеобщее”) табигаты женшще пшр-талас, тартыс болды. Осыган байланысты реализм жэне номинализм деген ею багыт пайда болды.

Реализм (лат.- «шын») жактаушылары шындыкка (шын болмыска) заттардьщ ездер! емес, олардыц жалпы угымы - универсалийлер жатады деп есептедь Бул Платонныц «Таза идеялар» шмне жакындау. Реализмнщ кернект1 екщцерк Ансельм Кентерберийский, Пьер(Петр) Абеляр, Фома Аквинский т.б.

Номинализм (лат.потеп - атгар(имена)) жактаушылары тек накты жеке заттар гана шын eMip суредь ал олардыц жалпы угымдары (универсалийлер!) заттардыц аттары репнде кабылданады. Номинализм Аристотельдщ «индивидуумдер» шмше жакын. Номиналистер катарына Иоанн Росцелин, Дунс Скот, Уильям Оккам т.б. жатады.

43

44

Августин Блаженный (эулие) философиясы (354- 430 ж.ж)

Аврелий Августин(Блаженный) - христиандык теолог, Гиппон к. (Солтуспк Африка, Рим империясы) епископы, христиандыктыц сол кездеп басты багыты ретшде католицизмнщ непзш калады. Ерте (алгапщы) кезецдеп патристиканын непзш жасаушылардьщ 6ipi. Басты шыгармалары: «Тэубеге келу», «Кдоай кал асы туралы» т.б.

Августин Блаженный философиясынын непзп _____ кагидалары______

Тарих, когам oMipi- Корольдер жэнекарама-карсы ею императорлар христиандык

патшалыкгьщ Жер ЬШркеуге, тура Рим(кшалы) жэне Кдаайдыц Папасына багынулары

Kvpeci керек.

Жер патшалыгы — ЙШркеу - элемд1мемлекепк мекемелер, 6ipiicripe алатын жалгыз —

бшик, армия, бюрократия, куш.зандар,император.

Кдаайлык патшалык - Кед ей л! к, баскаларданхристиандык ппркеуге тэуелдшк, багыну - -

6ipiicriptareH дШ Кдаайга жакпайды, 6ipaKкызметкерлер!. шыдау керек, жаксылыкка

сену керек.

Жер патшалыгы Жогары шаттык - езшеKi нал ар мен путка yniny, бшмдипк, акикаттытабынушылыкка туешетш адамныц бакыты.

белшесшен батты.

Адамдардьщ Komnuiiri влгеннен кейш такуаларюналк Кдаайдан алые - (сопылар) К^дайданзайырлы(мемлекетпк) сыйлыкка о дуниеде ©Mip

бшик керек, 6ipaK рухани алады.билжке багынуы керек.

45

Фома Аквинскийдщ философиясы (Томас Аквинта - томизм)

1225/1226-1274 ж.ж

Фома Аквинский - Италияда Аквино деген жерде тугаи, теологиялык ортагасырлык ipi философ, схоласгиканы жуйеге келйрупй, католикпк 1Шркеудщ устем багытарынын, 6ipi томизмшн авторы. Ол Платоннын идеализм! мен Аристотель философиясынын идеалиспк жактарын пайдалана отырып, Сешм мен Акылдыц гармониясын непздеуге тырысты.

Онын непзп шыгармалары: «Теология суммасы», «Философия суммасы», «Путка табынушыларга карсы сумма» - «Сумма против язычников»

46

Фома Аквинскийдщ философиясы

Эссенция - заттыц немесе кубылыстыц «таза идеясы», Кудай акылында бар белгшердщ, касиеттердщ жиынтыгы.

Экзистенция — зат болмысыньщ факпЫ, e3i (ягни бар болуы). Бул exeyi (мэн жэне бар болу) тек Кдаайда гана 6ipre.

Фоманын niKipiHuie:- барлыгы материя жэне формадан(идеядан) тур ад ы;- кез келген заттыц мэн! — форма жэне материяныц 6ipniri;- форма(идея) аныктауыш бастама, ал материя эр турл1

формалардыц тек сыйдырушысы гана;

47

- форма( идея) зат шыгуыныц 6ip мез1тлде максаты болып табылады;

- кез келген заттын идеясы (формасы) уштне: К^цайдын акылында, заттын ез1нде, адамнын кабылдауында(ес1нде - жадында) болады.

1878ж Рим Папасыньщ шешшпмен Фома Аквинскийдщ uiiMi католидшмнщ реем и идеологиясы болып жарияланлы. K^asipri уакытта Фома Аквинскийдщ идеяларына непзделген философиялык - дши ш м - неотомизм таралды.

48

Ортагасмрлык араб жэне туркггьлдес Шыгмстык мусылмандыкфилософия

Ортагасырлык Шькыста, УШ-IX гасырларда Батые Еуропаньщ мэдениетпк даму денгеш темен дэрежеде калып койган кезде араб т1дд1 мусылмандык философия, араб мэдениет! кец еркен жайды. Оныц алгышарттары, себейтёрИ мыналар болды:

| VII гасьфда Арабстанда жаца, ислам дШ пайда болды;- VIII гаеырдьщ 6ipinuii жартысында Tinxi бурынгы Рим

Империясьгаан да асып тускен Араб халифаты (мемлекет империясы) курылды. Онын курамына Арабстаннан (Аравия) баска Иран, Армения, Сирия, Мысьф(Египет), Палестина,

49

Орта Азиянын K efio ip жерлерй Ундшш со лтуспк -батысы, букш соятусп к Африка жагалауы жэне Пиренеи губёп кзрд!;

- Атлантикадан К ытайга дейщп сауда жолы арабтардын колында болды;

I Араб TUii Гибралтардан Инд(Ундще) е з е н ш е д е й ш п жерде ортак тшге айналды;

- Араб халифатьшын коленер1, шаруашылыгы, a c ip e c e суармалы жерд1 пайдалану мэдениет! мен техникасы, саудасы мен eH flip ic i Еуропага Караганда анакурлым жогары дэрежеде болды;

I Шыгыстык мусылмандык философия, мэдениет, гылым, еыердш дамуына кеп халыкгар(арабтар. берберлер(маврлар), парсылар, туржтер т.б) ез улестерш косты:

| Араб непз1нде ежелп Шыгыс мэдениеп мен антикалыкмэдениет уштастырыла дамытылды, озщдш дэстурл! жалгасын тапты.

Арабтарда теологиям ен катар езшщ, меншисп арабтык- аристотельдш философия 6 ip re -6 ip T e дамыды. мусылман перипатетизмшщ непз! каланды.

Мусылмандык перипатетизмнщ бастаушысы болып Эл-Кинди есептеледь Ол арабтарды грек философиясы, алдымен Аристотельмен таныстырды, «араб философы» деген курметп атакка ие болды. Танымнын уш сатысын, акыл-ойдын терт турш атап керсетп. Аристотельдщ он категориясьшын орнына бес категорияны усынды.

50

Эл-Фараби Аристотельден кейшп «Еюнпп устаз» атанды, атакты отандасымыз, улы ойшыл, гулама галым. Ол Аристотель философиясына тусшпстемелерден баска математика, физика, астрономия, медицина, биология, логика, философия, музыка, тш гылымы, психология, этика салаларында ецбектер жазып калдырды: « Евклидке тусшктеме», « Птолемей «Алмагесше» туашктеме», «Астрологиялык болжамдарда не дурыс, не терю», «Вакуум туралы», «Даналыктын маржаны», «Акылдыц мэш туралы», «Субстанция», «Уакыт», «Философияны оку не керек», «Философиялык;трактаттар», «Элеуметпк этикалык трактаттар», «Музыканьщ улкен ютабы», «Fылымдардыц шыгуы туралы», «Бакытка жол Ылтеу», «Азаматтык саясат», «Жан туралы», «1зп кала тургындарыныц кезкарастары» т.б.

Эл-Кинди мен Ол-Фарабидщ ш!мдерш одан spi дамьггушы, жалгастырушы Ибн-Сина бодцы. Ол Бухарада туган, тэжж, гылымнын сол кездеп барлык салаларымен айналыскан, дегенмен оныц даналыгы ocipece медицина мен философияда ерекше танылган. Сондыктан оны acipece «философтар патшасы» деп атаса, 6ipece «Дэршерлер атасы» деп дэрштеген. Онын 18 томдык «Айыгу ютабы» («Сауыгу ютабы») логика, физика, математика жэне философияны камтиды. Ап «Дэршерлш гылымыныц каноны» деген ецбеп Батые Еуропада жэне Шыгыста бес гасыр боны дэршерлердщ аныктама ютабына айналган.

Ибн-Рушд Испанияда туып-ecTi. Ибн-Рушдтыц атакты ютабында «Tepicreyai Tepierey» деп аталады. Оныц философиясы аверроизм атанып, Еуропага кец тарады жэне сол кездеп католицизм жэне схоластикага карсы багытталады. Элем мэцгшк, ол жасалмайды жэне жойылмайды. Кудайдыц барлыгы сан ал ад ы, 6ipaK Оныц материядан бурындыгы мойындалмайды. Жанныц елмейтшд1нн де жокка шыгарды, тек кана ужымдык, ягни буюл адамзаттьщ акылы гана елмещп, мэцплпс.

Ибн-Рушд «ек1 жакты акикат» («ею жактылык акикат») идеясын усынды. Оныц магынасы философиялык жэне дши акикаттар 6ip-6ipiHeH белек; дшдеп акикат философия ушш жалган, eTipiK болуы мумкш, сол сиякты Kepicimne. Ол Аристотель щмщ тек Tycinaipin койган жок, оны ецдеп, 3pi дамытты. Осы эдгспен оныц 18 ецбегш ецдеп шыккан («Физика», «Метафизика», «Категориялар», «Риторика» т.б.).

Ортагасырлык-шыгыстык мусылман философиясынын 6ip бутагы-турю т1дцес философия. Ол непзшен арабтык мусылман философиясы мен мэдениетшен нэр алып, рухани дэстурод 9pi карай

51

жалгастырды. Кернекп вкщцер! Коркыт Ата. Жусш Баласагун, Махмут Кашкари т.б.

К оркы т А та туралы толып жаткан аныздар бар. Ол аскан куйш , улы кобызшы, болашакты болжай алатын дана. Осы аныздардын мэш, философиясы-елшмен куресу, мэцгш к ем ip.

Ж усш ортагасырлык Баласагун каласында туган. Онын калдырган непзп енбеп «Кутадгу бшк» («Кутты бшк»), ол 73 тараудан тирады. Бул ецбектщ (поэманьщ) магынасы-едд1 бЫмге шакырады. адамгершшкке, кайырымдылыкка, сыпайылыкка багыттайды, конакгы кутш, кабылдауга уйретедь Ал эюмшшкте, бшшсгё жургендерге елд1 баскару принциптерш кврсетедь

М ахмут Кдшкарияда туганмен буюл саналы вм!рш Казахстан, Орта Азияда отюзген. Басты шыгармасы: «Днуани лугат ат-тюрк» («Турю тУгдерянщ сездш»). Ол кезанде турю елдерш кеп аралаган. Осы ютапта тш, тарих, эдет-гурыптар, макап-мэтеддер жинакталган.

XI гасырда араб елдершде аЬкеитк-мистшсалык агым етек жайды, бул сопылык (суфизм) тур!нде icepiHic танты. Суфизм Lhmi' бойыиша, элем дуниесшщ булагы-Кудай. Сопылар Алланы сую, оган кулшылык ету, арлы болу, адал болу, сана мен жанды тазарту, дуние- мал жинамай, рахаттан 6e3in, аскетпк, диуаналы ем ip суруге шакырды. Суфизмнщ кернекп екщцер1 А.Иупнеки, эл-Газали, С.Бакыргани т.б. Суфизм агымында ерекше орынды Кожа Ахмет Иассауи (толык аты Кул Кожа Ахмет Хазреп' Султан Иассауи) алады. Ол квне турю (огыз-кыпшак) тШнде жазылган «Диуани Хикмет» («Даналык ютабы») ютабы нын авторы.

Таза агайы ндар туралы накты деректер жок, тек артурли шюрлер бар. Н епзп енбектер! - «Таза агайьшдар трактаттарыньщ » авторлары да белпс13. Осы ецбекте Платон, Аристотельдж «идеадцы, М1нс13 мемлекет» туралы шмдерш дамытуга таллыныс бар, бул мэселе Эл-Фараби енбектер1нде де кещнен талкыланган.

Таза агайындар Рухани кала туралы ш м усынды. Таза агайындардын гнюршше, когамда адамдардьщ 6ipjiiri кажет, жалгыз адам, 6ip адам ештене бшрё алмайды. Рухани каланын адамдары уйымшыл, бай кедеймен байлыгын бвЛ1сед1, ал бШйда адам наданга бдам уйретеда. Бул каланын басшысы-рухани басшы, онын 12 касиеп' болуы тшс ( акылды. адал, межрьмд], жаны жомарг, 1зп л й т , эдщцйпт cyiomi, эд1летс1зд1кп жек керунп т.б.).

52

Кайта врлеу дэу1ринц (ренессанс) философиясы (XIV - XVH f .f)

Кайта врлеу Aayipi деп шамамен алганда XIV - XVII ff. аралыгын айтады, бул кезец ортагасырльщ феодализмнщ соцгы гасьфларын камтиды. Мэдениеттщ антикалык бастамаларын жацгырту тенденциясы оган Ренессанс (фр. «кайта врлеу», «кайта еркендеу») деген ат бердк Бул процесс Италияда басталып (XTV -ерте ренессанс), кейш Еуропаныц елдерше де ауысты (XVI - XVII f.f кеш Ренессанс). Кайта врлеу дэу1ршде мэдениеттщ(енер, бшм, гылым, эдебиет, сэулет т.б) барлык салаларында керемет жепепктерге кол жетюз1дш, прогрессивт1 TOHKepic жасалды. Ф.Энгельс бул дэу1рд1

былай сипаттады: «величайший прогрессивный переворот из всех, пережитых до того времени человечеством». Ренессанс мэдениет! мен философиясы езшен кейшп элемдш онер, мэдениет пен философияга улкен эсерш типздь

Кайта врлеу дэу1р1нщ философиясы мен мэденнепнщ калыптасуынын

__________ алгыш арттары__________

Капиталисток Калалардыц_ формация дуниеге куш ею!, (сауда-

кедщ, жаца тап- КЭСШТ1К, эскери,буржуазия пайда мэдени, саяси

болды орталыктар)

UlipKey менсхоластикалыкфилософияныц

токьфауы

Феодализмнщ Еуропалык Буюл Еуропадатокьфауы.(кризис) мемлекеттердщ бшмдшк

кушею1, децгейшщорталыктандырылуы котер!лу1.

Кэсш пен сауданыц

дамуы

Зайырлы билиетщ ку- шею1, алгашкы пар- ламенттердщ шыгуы

¥лы географиялык жаналыктар

(Колумб,Магеллан)

Fылыми - техникалык жацалыктар (ок-дэрй

атылатын кару, станоктар, микроскоп, телескоп, кггап

басуды ойлап шыгару, медицина, т.б жацалыктар)

Терец элеуметпк конфликтшер

(Германиядагы шаруалар согысы, Франция мен

Нидерландагы дши жэне буржуазия лык согыстар)

53

H eruri багыттары

Гум анистж (XIV-XV f.f., вюлдер!: Данте Алигьери,

Франческо Петрарка, Лоренцо Валла жэне баскалар) - назардын

ортасьша адам, оныц ары, улылыгы мен куиггшп

койылды.

Реформациялык (XVI-XVII г.г) Онын ёюлдер! Мартин Лютер, Томас Мюнцер, Жан Кальвин,

Эразм Роттердамский т.б. ипркеулш идеологияны жэне

дшге сенушшер мен ипркеу ара катынасын тубеге&н кайтадан

карауга тырысты.

Неоплатондык (ХУг.ортасы - XVIr).

Оныц еюлдер! Николай Кузанский, Пико делла Мирандола, Парацельс жэне баскапары Платон LniMiH дамытты, табигат,

гарыш жэне адамды идеализм тургысынан

тануга тырысты.

Саяси (XV-XVI гг. Николло

Макиавелли) - мемлекетп баскару проблемаларын,

билеупйлердщ ic- эрекетш( поведение

правителей) зерттедк

Натурфилософ иялы к (XVl-XVn г. басы) Николай Коперник,

Джордано Бруно, Галилео Г ал илей т.б.

астрономялык жэне гылыми жаналыктарга

суйенш, ИБркеудщ Кудай, F арыш жэне

элемнщ Herii.aepi туралы кейб!р кагидаларын

эшкерелеуге тырысты.

У топиялы к - социалисты; (XV-XVDff., eKumepi Томас

Мор, Томмаза Кампанелла т.б) - жекеменинксп жэне жалпылай теццеспру,

мемлекетпк билж таралынан катан реттелетш когамнын идеалдык-фантастикалык

формаларын вдедк

54

Ерекшелиегер!

Антропоцентризм - гр.an thro pos-ад ам

(философияныц басты талдау объекткп - адам)

Гуманизм — nax.humanos- «человеческий»,

«человечный», (адамды сую, дэрштеу, ол -

шыгармашылык тулга)

ПНркеу мен оныц идеологиясына(схоластика га) оппозициялылык( 6ipai<;

дан мен Кулайды жокка _____ шыгармайды)_____

Коршаган элемд1 принципиалды жаца,

гылыми материалиспк угыну (жер жалпак емес, шарга уксас, элем шекыз,

гелиоцентризм т.б.)

Пантеизм (табигат пен Кудай 6ipjiiri, табигат пен адамнын кудайы

______ сипаты)______

Элеуметтк проблемапарга, когам мен мемлекетке улкен

назар.

Элеуметпк тещцк идеяларынын ксн

таралуы.

Философиялык ойдыц енермен, эдебиетпен

тыгыз б1рл1п (Леонардо да Винчи,

Микеланджело, Рембрандт, Данте

Алигьери, Франческо Петрарка, Лоренца

_____ Валла т.б.)_____

55

Ж ана заман (ziayip) философиясы (XVII-XVIII г.г.)

Жана, капиталиста катынастардыц калыптасуы, enaipicTm дамуы, гылыми революция табигатты зерттеу жэне оган адам бйлтн кушейту, бш м мен танымнын адастерш жасап, неиздёу мшдет! философия ушш алдынгы орынга шыкты. Осы жумысты аткару жолында жаца заман философиясыныц мынандай ерекшелйстер! болды:

- метафизикалык немесе механикалык ойлау sflici устем болды;| эмпиризм жэне рационализм багыттары дуниеге келдй- индуктивтпс жэне дедуктивт эд1стер непздиШ;- материалист жэне агартушылык идеялар.

56

Фрэнсис Бэкон философиясы

(«Бшм-куш», «Куш-бшмде»)Heri3ri шыгармалары: «Жаца Органон», «Жаца Атлантида»

57

Томас Гоббс udMi

Heri3ri шыгармалары: «Азамат туралы шмнш философиялык элементтер!», «Левиафан» («К^быжык жэндш»)

Т.Гоббстыц «Левиафан» шыгармасы когам мен мемлекет мэселесше арналган. Оньщ niKipiHuie, мемлекет дегешм!з габанды, кепжуздй вте ш г а кубыжык жэщцк «Левиафан» (ацыздык жэнд1к).

58

Ол жолындагынын бэрш жеп жутатын, жоятын алып куш. Оган карсы туруга мумюн емес, 6ipaK когамнын ем1ршенд1пн, ондагы тэртш пен эдшеггшкт1 сакгау ушш ол керек.

Т.Гоббстыч атакты сездерг «Адам адамга-каскыр», «Бэршш бэрше карсы согысы».

Рене Декарттын (Картезийдщ) философиясы

)

59

Р. Декарт: субстанция туралы Ьпм

Жогаргы субстанция - К^дай (накты eMip суретш, мэцгЫк, жаратылмайтын,

жойылмайтын, барлыктыц ce6e6i, крйретп жалгыз субстанция) _____

Коп субстанциялардан туратын жаратылган элем

созымдылык

Матерапдык Руханилыксубстанция + субстанция

Непзп(атрибуттары)

KacHerrepi

Адам

Моду стар

Туьшды (моду стары)

ойлау

Моду стар

Материалдык заттар (шекс1з

болiцелi)

Руханилыкидеялар

(белшбещц)

Eki субстанция=дуализм

60

Г Лейбниц монадологиясы (монадалар туралы инм)

Г'.Лейбпиц бойынша, букш элем табигаты 6ip каптаган санды субстанциялардан турады, оларды монадалар деп атайды (гр. monas- «тутас», «6ip», «жай мэн»)

Монада болмыстыц материалдык емес-рухани б1р л т , езшше рухани атом. Монадалар мэцгшк, табиги жолмен пайда болмайды жэне жогалмайды, сырткы эсермен езгермейдк Монадалар абсолюта гуйык жэне 6ip-6ipiHeH тэуелиз.

61

ХУШ г. Француз философнясын Агартушылык философиясы деп те атайды, ейткеш оныц екшдер! феодалдык жэне д|ни идеологияга карсы. бшм жэне гылым тарату, адам ерю мен бостандыгы ушш куресп, 1789-1794 ж.ж. ¥лы француз революциясын идеологнялык дайындады.

Француз агартушылык философиясы

62

Д еиспк багыттьщ екщдер!: Ф.Вольтер («Философиялык хаттар», «Кандид», «Метафизика туралы трактат» т.б.), Ш.Монтескье («Парсылык хаттар», «Завдар рухы» т.б.), Ж.Руссо («К,огамдык келю^м», «Эмиль немесе тзрбие туралы», «Адамдардьщ арасында тецшздЬстщ шыгуы жэне непздер1 туралы пшрлер»), Э.Кондильяк («Жуйелер туралы трактат», «Сез1мдер туралы трактат», «Логика» т.б.)

Атеистйк-материалиспк багыттьщ емдцерк Ж.Мелье, Ж Ламетри («Адам-машина»), Д.Дидро («Рамо жиенi»-«Племянник Рамо», «Даламбердщ Дидромен сейлесуЬ>, «Даламбер тусЬ> т.б.), П.Гольбах («Табигат жуйесЬ>), К.Гельвеций («Акыл туралы»).

Элеуметпк-утопиялык (комму нисик) багыттьщ екшдерк Г.Мабли, Ф. Бабеф, К Сен-Симон, Ф.Фурье.

HeMic классикалык философиясы

XVTII г. аягы жэне XIX г. 6ipiHmi жартысьгадагы HeMic филососфиясы классикалык деген ат алды. Оньщ эйгии екщцер1 Кант, Фихте, Шеллинг, Гегель жэне Фейербах филолософиялык ойдьщ дамуы на зор улес косты. Олардыц ец басты жеттстт - диалектикалык aflicTi жете зерттед1, мэцгшк даму туралы элемдж зацды непздедь

63

И.Кант философиясы (1724- 1804)

Шыгармашылык кезендер1

Сынга дейш кезен (XVIII г. 70 жылдары -на дейш)

Сьш кезещ (ХУШ г. 70 - жылдары нан кешн)

1 г 1 Г«Элемнщ эмбебалтык таби­

ги тарихы мен теори­ясы» 1755, (Планеталардьщ

пайда болуы туралы - космогония теориясы)

«Таза акылга сын», 1781; «Практикалык акылга сын», 1788; «ГПюрдщ кабшетше сын»,1790.

К аи тты ц тан ы м теориясы

А нтин ом нялар турлер»

E'wimui антиномия — Кешсгпк пен уакыттъщ шектелгендш туралы.

Тезис: Дуниенщ уакытта басталуы бар жэне

кеиистште шектелген.

Антитезис: Дуниенщ уакытта да, кещспкге де басталуы да,

шекарасы да жок, ол шексо

Emnmi антиномия - Жай жэне куодел1 туралы

Тезис: Дуниедеп бар нэрсе жай заттар дан куралган

Антитезис: Дуниеле жай зат деген жок, бэр! курдел1

Yudmui антиномия - Ерюшпк пен себептшж туралы

Тезис: Дуниеде эйтеутр 6ip еркш себептер бар

Антитезис: Дуниеде ешкандай да еркшдш жок, барлыгы да

туындайды

Topmiumi антиномия — Кудайдын барлыгы туралы

Тезис: Кудай бар. Дуниенщ ce6e6i ретшде шартсыз

кажетп 6ip куш, м э н д т к бар

Антитезис: К\шай жок..Дуниенщ ce6e6i репнде ешкандай да

абсолюгпк, куш, мэндипк жок, бэр1 кездейсоктык шартсыз

64

Таным жолында адамнын акылы шедплмейтш кайшылыкгарга кездесед1, жолыгады. Оларды Кант антиномиялар деп атаган. Bip уакытта антиномиялардьщ ек! б!рдей карама-карсы кагидаларын (тезис - антитезис) логи кал ык дэлелдеуге болады, сойтш акыл туйыкка т!релед1.

Кант бойынша, акыл мен сез1мдер кабылдайтын шын, реалды дуние - бул «езшдпс зат» - субстанция, ол акылмен мулде, Tinii тусшшш, угынылып болмайды. Адам акылы коршаган дуниенщ, каптап жаткан заттар мен кубылыстардыц - «взшдш заттардыц» iuuci мэнш емес, тек бейнелерш гана тани, бите алады.

Сонымен, танымда акыл ек\ ©тшзбейтш шекарага т1реледь1. взшдж (акыл ушш iinKi) шекаралар, олардан spi шепплмейтш

кайшылыктар - антиномиялар пайда болады.2. Сырткы шекаралар - «взшдж заттардын» innd мэш.MiHe, осы кагидалар Канттын агностицизм! болады.

Ескерту: эр топтагы бгршип - ещнпй категориялар карама - карсы магынада, ал yniiHiuici оларды косады, б!р1кпредь

Кантты н этикалы к LniMi

«Таза кулыктылык» (эдептшж, мораль) - бэр! мойындайтын i3rmiicri когами сана, оны жеке

индивид езше менпики, езодкщдей Kopyi, ____________ кабыддауы керек.______________

65

Таза кулыктылык пен шын ем1рдщ (адамдардьщ кылыктары, талаптанулары,

____ муддеперр арасында терец кдйшылык бар.____

Адамнын морал1, жур'с-турысы эртурл1 сырткы жагдайлардан тэуелшз болуы керек жэне

_____ тек кана моральдш занга багынуы кажет_____

Кант осы моральдЬс зацга багынуды булжымайтын императив деп атады (императив 1 солай болу raicri, м!ндет, уйгарым магынасында). Булжымайтын императавтщ магынасы:

1. Адамнын ic-эрекеп, кылыктары барлыктары ушш yStri болатындай болуы керек;

2. Адам баска адамга( ол да 63i сиякты ойлаушы, ойлайтын TipiuLniK жэне 6iрегей тулга деп) курал емес, тек максат ретшде карауы, катынасуы керек. Баскдша айтканда, адамдарды ез iciitae, жумысында, ем1р1нде максатка жетудщ амалы, жолы, куралы реттнде карамау керек, пайдаланбау керек.

3. Барлык icrep, кылыктар жал пылай игМкке багытталуы керек.

66

Гегель философиясы

Г.Гегель немю жэне дуниежузшк философияньщ ipi вкш, адамзаттын улы ойшылы. Онын философиясы нем!с классикалык философияньщ ен жогаргы жет1спп, шыцы болып табылады. Гегельдш философия алдындагы ерекше ецбеп - обьективш идеализм (онын Heri3ri езект1 угымы - абсолюгпк идея - элемдш рух) теориясын жасау ы жэне жалпылай философиялык эдю рет1нде диалектиканы непздеуь

Басты шыгармалары: «Рух феноменологиясы», «Логика гылымы», «Философиялык гылымдар энциклопедиясы», «Кукык философиясы», «Тарих философисы», «Эстетика», «Дш философиясы», «Философия тарихы туралы лекциялар».

67

Гсгель онтолог иисы

Гегельдщ онтологиясындагы басты идея, прицип, кагида - бул болмыс пен ойлаудын(сананын) барабарлыгы, б1регейлт, тепе- тецщгь Заттар жэне олар туралы ойлар тура келедг, дэл келед!. Ойлау мен болмыстьщ сэйкес плнен Гегель ерекше философиялык угым — абсолютпк и;1ея угымын шыгарады.

68

69

Обьективтж — идеалиспк сипатта болса да, диалектиканы абсолютпк идеяныц дамуы туралы ш м деп карастырса да Гегель философия тарихында т^нгыш рет диалектика ры м ы н накты теория, гылым, иим дэрежесше жетк1зга, оган аныктама бердь Ол диалектиканы дамудьщ жалпы теориясы жэне танымнын жалпылык эдцс1 деп тусшдь

Гегельдщ диалектика туралы u iiM i

70

Гегельшк триада Гегель философиясында триада (уш мушелж) принцип! кец

кодцанылган. Ол даму процесш де триадамен сипаттаган.

Фейербах философиясы JI. Фейербах немю классикалык философиясыныц соцгы

кернетсп екш. Оныц философиясы 6ipi3fliniicri материализм багытында, 6ipai<; антропологиялык, метафизикалык сипатта болды. Философияньщ непзп мэселеЫ адам болуы керек, сондыктан ол антропология, ягни адам туралы шм болуы керек.

Непзп шыгармалары: «Гегель философиясына сын», «Христиандыктыц мэш», «Философия тарихы», «Болашак философияньщ непзп кагидалары» т.б.

71

Фейербахтын антропологиялык ________ материализм_________

Бар жалгыз Адам - табигатшындык — белит.

табигат пенадам.

Адам — материа

лдык пен

руханил ыктын б1рл1п.

Адам — филосо фияныц непзп

мзселеа

Идея ез бетшше

oMip суре алмайды, ол адам

санасынын жемгсь

Табигат (материя) мэцп, dpi шекЫз, оны ешк1М жасаган жок; жэне оны

euiKiM жоя алмайды.

Бшд! коршаганнын 6api (нэрселер, кубылыстар) -

материяныц эркилы _____ KepiHici._____

72

73

XIX гасыр философиясы

Экзистенциализм(С.Кьеркегор)

Иррационализм(А.Шопенгауэр)

«0 Mip»философиясы

(Ф.Ницше) А.Бергсон)

Марксизм философиясы

Марксизм uriMi, В.И.Ленин этап кврсеткендей. уш курамдас бешмнен турады: философия, саяси экономия жэне гылыми социализм. Олардын теориялык кайнар кездер1 сэйкес немк классикалык философиясы (диалектика uiiMi), агылшын классикалык саяси экономиясы (кунныц ецбектж теориясы) жэне француздын утопиялык социализм! (тапсыз когам орнату) болып есептеледь

Марксизм философиясы толыгымен материалист- тургыда болып, ез сипатына карай eKi белйстен турады - диалектикалык материализм жэне тарихи материализм.

К.Маркстыц непзп философиялык шыгармалары: «1884 жылгы экономикалык-философиялык колжазбалар», «Капитал», «Фейербах туралы тезистер», «Г'егельдщ кукык философиясына сын женшде», «Философия кайыршылыгы». «Саяси экономияга сын женшде» т.б.

К.Маркс пен Ф.Энгельс шыгармалары: «Коммунисток партиянын манифесЬ», «Касиетп эулет», «HeMic идеологиясы» т.б.

74

Ф.Энгельстщ шыгармалары: «Людвиг Фейербах жэне классикалык немю философиясыныц соцы», «Табигат диалектикасы», «Анти-Дюринг», «Жанрмьщ, жекеменпиктщ жэне мемлекеттщ пайда болуы», «Тарихи материализм туралы хаттар», «Маймылдыц адам га айналу урд^сшдеп ецбектщ релЬ> т.б.

ХЕХг.аягында - ХХг.басында маркстж философияны дамыту мен насихаттау iciHe Ф.Меринг пен И.Дицген (Германия), П.Лафарг (Франция), А.Лабриола (Италия), Г.В.Плеханов пен В.ИЛенин (Ресей) улкен улес косты.

75

Тарихи материализм

Материалиста козкарасты тарих, когам даму ына да колдану

Когамдык дамудын эр кезещнде адамдар ез еркшен тэуелшз ещцр^спк катынастарга тусед! (езшщ ецбепн сату, материалдык eimipie, улеетхру, алмастыру жэне

т^тыну)

Я GiwipicriK катынастар, ©нд1рпш куштердщ дэрежеа экономикалык жуйе курайды, ол мемлекет пен

когамнын институттары, когамдык катынастар ушш базис болады

Мемлекеттш жэне когамдык институттар (саясат, кукык, мораль, мэдениет, гылым т.б.), когамдык

катынастар экономикалык базиске кондыргы (кондырма) ретшде болады

Экономикалык катынастар барлык езге когамдык катынастарды (кукыктык, саяси, дiни, моральдш т.б.)

аныктайды

Базис пен кондыргы 6ip-6ipiHe езара эрекет, ыкпал жасайды

Когам дамуы-табиги-тарихи процесс. 0нд1рпш куштер мен енд1р1стис катынастардын даму дэрежесше сэйкес

когамдык-экономикалык формациялар (5) бел1нед1

0нд1рГ1Ш куштердщ дэрежеснвд ecyi енд1р1спк катынастардын езгеруше жэне когамдык-

экономикалык формациялар мен когамдык саяси курылыстыц ауысуына экелед!

jBip когамдык-экономикалык формациядан еюнипсше (баскасына) ауысу тек элеуметтш революция аркылы

жузеге асады

76

Марксизм философиясынын манызы мен рел1н багалау

Позитивизм

Позитивизм (латыннын positivus-«on», «жагымды») XIX г. 30-40 жылдары дуниеге келген философиялык багыт. Онын OKumepi гылымды философияга карсы кояды, материализм, идеализм т.б. философиялык мэселелерщ тер1стейдь Философия тек накты «позитивтж» фактшерщ зерттеу! керек, гылымнын методологиясына айналуы керек: «Метафизика жогалсын, физика жасасын!» (О.Конт).

77

78

Неокантшылдык

Неокантшылдык агым Германияда XIXf. екшша жартысында дуниеге келдь Канттын философиялык кезкарастарына оралу кажетгшп туралы ойды Отто Либман деген философ усынды. Ол «Кант жэне эпигондар» деген енбепнде «Кантка кайта оралу» («Назад к Канту») деген уран тастады. BipaK шын мэшнде неокантшыддар Канттын шмш бурмалайды.

Осы мектептердщ iiniHaeri непзгшер!, бастылары-Марбург жэне Бадендда мектептер.

79

Феноменология

ф с „ „ 1 “ Т (ф еы ^ ен + W oS 1 меетеб' Ч™''ГШ . Философии™философы Э Х усс^ л ь Х ш Т о л x v f 'ГН негаш Ш В В _ Р Оолды. Ол ХХг. басындагы Германия, кейшФ р а н ц и я , И талия, Бельгия, АКД11, Мексика, Жапония, Польша жэне патш алы к, Р есеи оишылдарына, философтарына улкен ыкпал жасады. Ф е н о м е н о л о г и я — таза сананы талдау, сананын б\рын! ай тек к обы л ы стары (феномендер1) туралы 1л1м.

Э .Г у с с е р л ь д т Hei i3ri шыгармалары: «Логикалык зёрттеулер» (2 т о м д ы к ), «Ф илософ ия байсалды гылым репнде», «Картезиандык т о л га у л а р (ойлар)», «Еуропа гылымынын дагдарысы жэне тр ан сц ен ден тал ьды феноменология» жэне т.б.

Г феноменология магьшасы, -----------------g g g j

(э п о х е ) - сананын винеftVPbUTVbl

Г ерм еневтика

Герменевтика туспну процесшщ алгышарттары, мумкшшЬпктер! мен epeKiiieniicTepi туралы теория ретшде калыптаскан философиялык багыт. Ол термин ерте грек тшндеп «hermeneia» - rycinaipy деген сезден жэне ежелп грек мифологиясындагы Гермес (грек. Hermes) деген К^дай атынан шыккан. Герменевтикамен ертедеп грек философтары айиалмскан: олар мифтерд1, философиялык мэтщдер мен афоризмдерщ, рэм!здер (символдар) мен тацбаларды, купиялап айтуларды тусшд1румен айналысты. Орта гасырларда дши екщдер мен христиандык философтар 1нжщщ (Библия) тусшд1рдь Кбайта Орлеу дэу1р1нде аитикалык ескертюштерд! тус1нд1руге кеп кецш белшд1»

Философиялык проблема рет1нде, мэт!ндерд! Tyciimipy теориясы мен eHepi туралы щ рел1нде грменевтиканы HeMic философтары Ф.Шлегель жэне Ф. Шлейермахер непздед1, калыптастырды. Оны 3pi карай В.Дильтей, Э.Гуссерль, М.Хайдеггер, Г.Гадамер, П.Рикер uirepi дамытты. Г.Гадамердщ niKipi бойынша, «текстщ» (мэтшнщ) мэнш дурыс туыщиру практикасы - философияньщ непзп мвдеть Герменевтиканын озшщ категориялык аппараты бар: белп (тацба) жэне магына, сез (мэдениет кубылысы) жэне контекст (букш мэдениет), мэтш (текст) жэне интерпретатор (тус1шктеме 6epyuii) т.б.

Экзистенциализм

XIX г. басталып, кейш XX г. кец epic алган улкен философиялык агым, багыттыц б!р1. Бул термин латынша «existentia» - «Tipmmiic» дегенд! бiлдipeдi. «Экзистенция» - экзистенциализмде ерекше

81

магынадагы угым. Ол адамнын Т1ршшишщ кат-кабат квр1н1стерш, шкпулгалык болмыс жагдайын, эртурл! голганыстарды (кшэ, камкорлык. урей, коркыныш, торьиу т.б.), жалпы алганда субъекттщ езнйц «дуние-деп - болмысын» бастан кепыруш бшдаред^

Экзистенциализм философиясынын бастаушысы болып дат (Дания) философы С.Кьеркегор есептелед1. Непзп шыгармалары: «Немесе-немесе» («Или-или»), «Урей мен flipLi», «Урей угымы туралы», «Философиялык туШрлер» т.б.

Дудэмал TipmLiiiK - бул адамнын когамга толык тэуелдшп, «бэр!мен eMip», «©Mip бэршшндей», 03iHiH тулгасыныц уникапдылыгын (б^регейлшн), езшщ «Мен»-ш угынбау.

Нагыз TipminiK - когамнын басу, жэншу жагдайынан шыгу, саналы тандау, езш табу, езшщ тагдырынын иесше айналу. Нагыз •пршйнк — экзистенция.

XIX г. классикалык емес ндеалистйс философия (Бейклассикалык философия)

Иррационализм (лат. irradonalis — акылсыз, санасыз) табигаттагы логикалык байлаиыетарды, элемш 6ipryrac жэне занды жуйе peTi нде кабылдауды жокка шыгарып, Гегелыин диалектикасы мен даму идеясыи сынга апып, коршаган дуние — белшектенген, бытырацкы хаос, тутастыгы, iuiKi зандылыктары, даму зандары жок, акылдыц бакылауында емес жэне баска козгаушы куштерге (мысалы, аффектшерге, epiiace) багынады деп есептейдь Онын кврнект1 екш А.Шопенгауэр. Ол «EpiK жэне елестету тургыдагы дуние» деген басты шыгармасьшда озшщ философиясыныц эмбебап (универсалды) принцигй деп волюнтаризмд1 (лат. voluntas — epiic) жариялады. Шопенгауэр бойынша, e p iK - элемдегшщ бэрМц абсолютпк бастамасы, туп тамыры, непзп козгаушы куш, букш элем непз1нде жататын гарыштык принцип, феномен, кубылыс. EpiK — сана Heri3i, парасаттан жогары турады. Ол тек Tipi организмдерге гана тэн емес, сонымен 6ipre «бейсаналык», «калгудагы» epiK тур1нде ол! табигатка да тэн. Сайып келгенде, коршаган дуние дегешм!з шын мэнiнде жузеге аскан epiK. Элем субъекттщ санасында елее ретшде болады. Сонымен осы сипатына байланысты epiK дуииежузиик, элемд1к ep iK болып табылады.

«Ом1р философиясыныц» кернекп емлдер! Г ерманияда Ф.Ницше жэне Францияда А.Бергсон болды. Бул агымныц басты угымы - eMip (накты адам ушш бар жалгыз шындык peri нде), ал непзп принцнптерк eMip дегенiMi3 курес аркылы бил1кке умтылу жэне 0 мipдi тек интуиция аркылы тану га болады.

Ф.Ницшенщ Heri3ri шыгармалары: «Адами, ете адами», «Kвнiлдi гылым», «Заратустра осылай деген», «Жаксылык пен жамандыктыц астары», «Моральдьщ генеалогиясы», «Антихрист», «Бшпкке epiK» т.б.

83

Ф.Ницше «бил1кке деген ершке» баса назар аударган.

Карапаиы м адамдар тукке турмайды, элс!з, шалагай, бос, коцшшек, жасампаздык пен билеуге Kaouierrepi жок. Олар — табигатынан кулдар жэне тек кана багына ал алы.

«Аскан адам» - алгыр, жан-жакты дамыган, бшпкке умтылдыратын ©м1рл1к куш пен жогары дэрежел! жггер Heci болуы керек, ез максатына жету ушш кажымас курес журпзу! керек. «Аскан адамдар» - когамнын элитасы.

А.Бергсон - француз философы, эдебиет бойынша Нобель сыйлыгъшыд лауреаты. Ол танымньщ ерекше турш — акылдан аскан интуицияны невддегМ келд! жэне ем1рдщ концепциясын ламытты. Философтыц шк1р1нше, ем!р - бул толганулар сеш, таскыны, психиканыц уэдгкеЬ ©3repyi - ойлар мен бейнелер, сез1мдер мен эмодиялар, кецш куйлер! мен тшектердщ ауысуы. Бергсонда омхр д\тшежуз1|Ас процесс, улы ирранионаддык шыгармашылык куш, кудыретп «ом1рлж екшн», толассыз таскын репнде карастырылып, ол гарыштык магына алады, Шопенгауэрдщ элемдж еркше уксайды. 0м1рд1 санамен, акылмен ацдауга, тус1нуге болмайды. Бул — интуициянын yjieci, eHniici.

Heri3ri шыгармалары: «Материя жэне зерде», «Шыгармашылык эволюция», «Узактылык пен б^руакыттылык», «Мораль мен дшнщ eKi кайнар K03i» т.б.

84

Отандмк философия

Казак халкыньщ философиясы бай, оныц тамыры теренде жатыр жэне коптеген ерекшел1ктер1 бар. Жазба мэдениет кед тарамагандыктан халыктыц философиялык дуниетанымы, кезкарасы мифтерде, ацыздарда, ёртегшерде, батырлык, лирикалык эпостарда, улттык салт-дэстурлерде, макал-мэтелдерде, айтыс онер1нде, хан- билердщ сездершде, акындар мен жыраулардын толгауларында жэне ауыз эдебиеттшц баска формаларында шогырланды, жинакталды, дамыды. Ал жазба эдебиет пайда болганнан кейш бул мура дуниежузшк урщспен эр1 карай толыктандырылды, кемелденд1, баю жэне жаца даму жолына тусть

85

1е дэу1р философияс1(ХЦг. Дейщ)

YpKi кезец!акын-жырауЛар

«зарзаман»,^Ртушылы’кфилософиясы

(XlV-ХХг.басы)

J*»pri заман Философиясы

(ХХг.ЗО- жылдарынан 6epi)

Казак философиясыньщ ерекшел!к сипаты

Тэщрге, аруакка сыйыну, тэубелщ ой-1сана

Философиялык ой ерекше формада - эдеби шыгармада, елеи-жырларда, накыл сездер мен кара свздерде, айтыс енервде кершю

тапты

Казак философиясында экзистенциялык сарын басым

Ьолмыс пен бейболмыс, аосолютпк Жаратушы, жалган дуние мэселелер!

Батые философиясындагы жуйелшктен repi жеке ойшыл-тулгалардын дуниетаным

кезкарастары кршылыкка ие

МШВИИЭлеуметпк эдьлеггийк, epKiMiK. 13Л

когамды ансау

86

Кене дэ>чрдеп казактардын ата-тепшц философиясын шартты турде алгы философия (предфилософия), дуниетапымнын алгашкы элементтершщ пайда болуы, 6 ip T e - 6 ip T e калыптасуы, философиялык ойдын бастамасы деп карауга болады. Бул кезецге тэн сипат - объективтЫк пен субъективтипкп ете нашар ажырататын сана, дши кезкарас устем болды.

Осы дэу1рдщ белгш! ойшылдары: Заратустра (осыдан 3000 жылдай бурын азиялык улы даладагы туцгыш пайгамбарлардьщ 6ipi, кейш eMipre буддизм, иудаизм, христиан, ислам дшдершщ келуше улкен ыкпал жасаган), Лнарыс (грекше — Анахарсис, Скиф журтынан шыккан дана, тапкыр шешен, оныц даналыгы туралы Геродот, Платон, Аристотель, Диоген т.б. эйгш тулгалар ой-niidp, естел1ктер калдырган), Ишпакай (скифтер кесем1, казак даласыньщ перзентК гуламасы), Майкы би Мэнулы, Коркыт (кеп турю халыктарына ортак, ол eMip мен ел1м, мэнплж ewip (елмеу) проблемасымен айналыскан), Эл-Фараби, Ж.Ьаласагуни («Кутадугу бшк» - «Кутты бшк (бшм)»), М.Цашкари («Диуани лугат ат-тур1к» - «TypiK сездершщ жинагы»), К-А.Яссауи т.б.

Орта гасырлардан ХХг. басына дейш камтитын отандык философияда мынадай багыттарды жэне олардыц непзп екщдерш атаута болады:

1. Typici TLHfli философия (М.Х.Дулати - «Тарих-и-Рашиди», «ЖаЬаннама», К .Жалаири - «Жамигат тауарих»);2. Акыи-жыраулар философиясы (Кдзтуган _ XVr., Шалкшз - 1465-1560, Доспамбет — 1490-1523, Жиембет - XVIr., Актамберд! жырау — 1675-1768, Букар жырау — 1668-1781 (1685-1777), Шал акын -1748-1819);3. Би-шешендер философиясы (Асан кайгы, Теле би, Казыбек би, Эйтеке би (шын аты Айтык);4. «Зар замай философиясы» (Дулат Бабатайулы, Шортанбай Канайулы, Мурат Мецкеулы);5. Агартушылык философиясы (Шокан, Ыбырай, Абай, Шэкэр!м, МэшЬур Жусш Кепеев);6. ХХг. басындагы негашен ал еум err i к-сая с и сипа тта болтан философия (А.Байтурсынов, О.Бекейханов, М.Дулатов, М.Жумабаев, С.Торайгыров т.б.)Ka3ipri заман казак философиясы кецестж жэне Кдзакстаннын

тэуелаздж жылдарын камтиды жэне дуниежузипк философияныц даму жолына тусп (Ж.Эбдщцин, Н.Жэндщцин, О.Нысанбаев,А.Касымжанов, К,.Рахматуллин, Д.Кшнбеков, О.Сепзбаев, F.EciM т.б.).

87

Орыс философиясы

88

Ертедеп орыс философиясы мен Русьтеп ертехристиандык философияныц пайда болуы 1Х-ХШ гг. жатады. Осы кезецнщ Kopiicicri ойшылдары митрополит Иларион («Зан мен 1згшк туралы сез», «Дуга» т.б. Ол ен алгашкы орыс философы), Владимир Мономах («Осиеттер»), Климент Смолятич («Пресвитер Фомага жолдау»), Филипп Пустынник («Жылау»).

ХШ-ХУП ff. - монгол-татар «езпсшен» крылу ушш курес, орталандырылган Орыс мемлекетшщ (Мэскеулж Русь) калыптасуы мен даму кезещ. Бул дэу1рде ом ip сурген орыс ойшылдары: Сергий Радонежский (ХГУг.) - дждар-философ, ксшн эулислср катарына Kiprbumi, Иосифляндар (Иосифтщ жактаушылары, ягни бурынгы LLiipKcyjiiK бастауларды жактаушылар) жэне пайдакорсыздар (Нил Сорский, Вассиан Патрикеев - ПИркеуд! реформалауды жактаушылар), Максим Грек (Италиядан шакырылган албан rpeKi, грек философтарыныц шыгармаларын аударып, тус1Н1ктемелер жазган, сол сиякты езшщ философиялык ецбектер) бар: «Жан мен акылдьщ сухбаты», «Акыл мен жанньщ сухбаты», «Келген философтар туралы» т.б.), Филофей (немесе Философий — XVI г. иосифляндьщ Псков монахы «Мэскеу — Yniimni Рим» доктринасьш усынды) т.б.

89

Революциялык демо^аттар ф и л о с о ^ Г

Орыс космизм!

Декабриспк философияньщ вюлдер'к ПЛесгель, Н.Мупавьев.Якушкин, М.Лунин, И.Киреевский, В.Юохельбекер т.б Бул

философиялык багыттын непзп езеп - элеумегпк-саяси мэселелеролды. табиги крыктын басымдылыгы, Ресейге кукыктык когамнын

кажеттипп, басыбайлылыкты (креп, право) жою жэне жерд1 иесшеберу, адамныц жеке бостандыгы, самодержавиеш шектеу немесе оныреспубликамен ауыстыру.

Ресейде нагыз философиялык шыгармашылыкка бастамажасаган ПЛ.Чаадаев болды (негйп философиялык шыгармасы«Философиялык хаттар», 1836ж.). Онын философиясы упкёй еюпроблемага арналды: адам философиясы жэне тарих философиясы.Адам — ею жакты TipuiuiiK (двойственное существо): табиги жэнерухани субстанциялардын 6ipniri. Адам eMipi тек канакауымдастыкта, ркы м да ore алады, сонда т р г а репнде калыптасады.С онды ктан Чаадаев индивидуализм, эгоизмге карсы бодцы.

Т ап и х и удери: (процесс) непзшде Крайды н кдаыреп жатыр,w-хгпяй £*niriHiH KepiHici - христиандык д>нде, ал христиандык ал К*дай ер н ш щ ю р н ю Ч> |g ||g || Ж Ресей

тарихты н vaepicreH «тусш» калган, сондыктан Ресей

6ipereiij,iriH c № элемдактарихи аланга кай гып оралуы кажет.

90

91

^ 5 гсы; а1

Табигатты т \ ,сшд1рудег}

материализм!

Диалектика(«революцияалгебрасы»)

Таптык кай шы лыктарды

талдау

Атеизм

Русы! «балтага» шакыру

(Н.Г.Чернышевский), ягни кетершске

шакыру

В-Г.Белинский ■«—

А Л.Герцен *—

Н.Г.Чернышевский Ь~

Н.П.Огарев «—

Н.А.Добролюбов *—

Д.И.Пиеарев 4—

Социалиспк утопизм

92

В.С.Соловьевтщ непзп шыгармалары: «Батые философиясынын дагдарысы», «BipTyracTbiK СЩнмнщ философиялык бастамалары», «Кудаиадамилык; туралы окулар», «1згЫкт1 актау», «Уш энпме».

Оныц философиясынын басты кагидалары:- жалпыб{рл!к (буткшб1рл1к - идея всединства) идеясы

элемнщ, барлык TipiumiicriH 6ipniri, болмысты уйымдастырудыц принцип!;

- б!ртутастык бЫм - гылым, философия жэне дши сез1мнщ 6ipfliri, синтез!;

- Логос идеясы (акыл, Кудайлык ниет) - элемжн барлык кубылыстарында icKe асьфылатын, орындалатын дуниенщ зацдылыгы;

93

- София идеясы - эмбебап Кудаи даналык;| «орыс идеясы» уш идеяны камтиды, бщщНреда: «Кдсиетп

Русь» (Мэскеу - YiuiHiui Рим), «¥лы Русь» (Улы Петрдщ реформалары) жэне «Еркш Русь» (декабристер мен Пушкин рухы).

Кенеспк философияныц каркынды дамуына улес коскан белгш философтар:

- В.ИЛенин («Философиялык дэптерлер», «Материализм жэне эмпириокритицизм» т.б.);

- И.В.Сталин («Ленинизм непздер!», диамат жэне истмат мэселелерО;

- Н.И.Бухарин (сана, психика мэселелерО;| А.Богданов («тектология» - жуйелер теориясы);| А.Ф Лосев (адам, тарих мэселелерО;I А.М.Деборин (материализм, философия тарихы);I Л.Н.Гумилев (тарих. этногенез мэселелерО;1 М.К.Мамардашвили (адам, мораль, эдептшк мэселелерО;I В.Ф.Асмус (философия тарихы, логика т.б.)- Э.В.Ильенков (диалектикалык логика, таным).

94

Ka lipi i заман философиясы (XXr. 2 -жартысы - XXIr. басы)

Ka3ipri заман философиясыньщ ортак белплер1

Кептакы ры пты л ык- мектептер, агымдар,

багыттардыц

Диалектика (неомарксизм,

Ж.П.Сартр) жэне материализм

(сыншыл реализм) элементтертн

болуы

Пайымдаушылык(созерцательность)

Кайшылыкпылык (сциентизм —

антисциентизм; оптимизм — пессимизм)

95

96

Багыттьщ аты Багыттыц непзп мэселеЫ

ЭкзистенциализмДуниедеп адам болмысы,

накты, шынайы Tipniuiiicri (eMip сурудО камтамасыз ету

Прагматизм Накты максатка жету жолдары, амалдары

Психоанализ Адам жэне когам eMipiiiaeri бейсаналыкгыц ршп

Постпозитивизм (сыни рационализм)

Fылыми бшмшц динамикасы (ecyi, esrepyi, дамуы)

Неотомизм, тейярдизм жэне персонализм

Католицизм мен христиандыкты жацарту

Структурализм. Жуйелердщ iunci курылымы

Постструктурализм Тицик дискурстар (niicip, толгану, ой, аргумент)

Постмодернизм К^огамда кабылданылган жур1С- турыс ережелер1 мен

кунды лы ктарды деконструкциялау (кайтадан курастьфу, куру); мэдениет, саяси жуйелер плюрализм!

Философиялык багыттардыц кыскаша сипаттамасы

97

Экзистенциализм

К. Ясперс (Германия) 1 «Философия» (3 том), «Философия жэне дуние», «Философиялык наным», «Тарих тагылымы» т.б.

М.Хайдеггер (Германия) - «Болмыс жэне уакыт», «Уакыт жэне болмыс» т.б.

Ж.П.Сартр (Франция) — «Болмыс жэне ештеме», «Экзистенциализм - ол г>манизм» т.б.

А.Камю (Франция) - «Сизиф туралы аныз», «Булшшш адам», «Калигула» т.б.

Прагматизм

(«Прагма» - гр. ic-эрекет. Бул философиялык агым Х1Хг. 70- жылдары АКД1-та пайда болды. Непзш калаушылар американдык философтар Ч.Пирс пен У.Джемс. Кейшп прагматистер Дж.Мид, Дж.Дьюи, Д.Хук)

98

99

Психоанализ(Онын непзш калаушы австриялык галым-психлатр З.Фрейд)

З.Фрейд -Eki жацалыгы: бейсаналык пен ыгыстырыо шыгару реакцвясы;-психиканыц ек\ н^скасы: топографии.илк (кабинет, сакшы, кабылдау белмесО жэне динамикалык («Од» - Id, «Мен» - Ego. «Аскан - Мен» - Super - Ego);- 0 м1рд1ц басты факгорлары: рахаттар, ыгыстыру, сублимация (езгеру, ауысу);-бейсаналыктыц «езеп» («ядросы»): 1920 ж. дейш — либидо (сексуалды эуестш, сексуалды инстинкт), ал 1920 ж. кейш — эрос (eMip инстинкт!), танатос (вл^м инстишгп). Олар езара эрекетте;басылган энергия нын жал пай сублимациясы психоздар т.б., тобыр мен кешбасшы (лидер) феномен! - баскару

Неофрейдизм: А Адлер, В.Райх, К.Г.Юнг, Э.Фромм т.б.1 .А. Адлер Ыгыстырылып шыгарылган жарымжандык комплекс

(комплекс неполноценности) — адамнын психикалык аурулары мен аскан ^мтылысы, 1с-эрекеттершщ ce6e6i, H erui. Оны толыктыру (компенсация) — бизнесте, саясатта. гылымда, онерде, жеке ем1рде табыска жету

2. В.Райх - фрейдо-маркснзм , секс, революция

Адам eMipi мен кызметшш езеп-гарыштык табигаты бар сексуалдык энергия. Когам, мэдениет адамды б ас ад ы, жаншиды, «мэдениет кысымында» уетайды. Куткарудын амалы - мэдениетп (мораль, тыйымдар, субординация) толыктай К¥рту, басыбайлыктан босату, сексуалды революция

3. К.Г.Юнг-архетиптертеориясы

Архетип — «шифрленген» тарих, бейсаналыкгын коды. Философия оны адам уинн uieuiin 6epyi керек

4. Э.Фромм — адам 'пршшпнщ кайшылыктылык проблемасы

Патриархат - матриархат, бишк - багыну, жеке болмыс — тарихи болмыс, негатгагпк — позитивттк болмыс. Философия осы кайшылы ктарды жал пылай сушспеншшкп, эмбебаптык махаббатты уагыздау, оган табыну аркылы шешуге квмектесу! керек

5. Г.Маркузе - марку зиан ты лык («Bip елшемщ адам»)

«Ырелшемд! адам» - барлык мудделер1 тутынуга багытталган. «Тугынушы адам» когамга тэуелд!, онын «винтил». К¥ТЫЛУ жолы — сексуалды еркшдпе, сексуалды революция

100

Постпозитивизм

(К.Поппер, ИЛакатос, П.Фейерабенд, Т.Кун)

К.Попиер - агылшын философы. Басты шыгармалары: «Ашык когам жэне оныц жаулары», «Гылыми бшмнщ ecyi мен логикасы», «Т арихилыктыц кайыршылыгы» т.б. Бшмшц ecyi, дамуы

101

рационалдык дискуссия процесщце жузеге асады (сыншыл рационализм). Фаллибализм (кез келген теорияга сене бермеу), фальсификация (Tepicrey, жокка шыгару) принциптерш усынды.

Имре Лакатос - венгр-брит. философы, гылым тарихшысы. Оныц niKipiHme, бэсекелестпс гылыми-зерттеу багдарламалары - гылымныц даму жолы, негЫ.

П.К.Фейерабенд - америк. философы, гылым методологы. Ол кумулятивизмд1 (бшмнщ 6ipTinmen толыгуын) сынады, плюрализм, ягни теориялардын кеп жэне эртурла болуьш усынды (полиферация - тсорияларлы ц кобекн).

Т.Кун — амер. гылым тарихшысы, философ. Непзп шыгармасы «Fылыми революциянын курылымы». Ол парадигма (гылыми кауымдастыкта колданылатын тркырымдар, кундыльнсгар, техникалык эшстер жиынтыгы - улп немесе модель), гылымныц калыпты дамуы (парадигмалардыц эл! кызмет ету кезеш) жэне гылыми революция (жана парадигм аныц есю парадигм аны ыгысгырып шыгаруы) идеяларын усынды.

Неотомизм жэне персонализм

Неотомизм негш — оргагасырлык схоласт Фома

Аквинскицщц шмк 1872 жыддан - Эулие

бзекп принциш - сешм мен парасат, гармониясы, уйлеим!

Максагы: 1. Католицизм жэне онын философиясынын дурыстыгы мен акикаттыгын дэлелдеу; 2. Католицнзмд1 K a a ip r i заман жагдайына бешмдеу; 3. Католицизмд1 мейлшше карапайым копшшкке жакындатуКернекп екьлдерй Ж.Маритен, Э.Жильсон, Ю.Бохеньский, К.Ранер, К.Войтыла т.б.

102

103

Тейярдизм

(Тейяр де Шарден — фр. палеонтологы, философы, теологы, «Адам феномет» деген ецбектщ авторы)

«Христиандык эволюционизм, идеалистж пантеизм» философиясы

Максаты: Элемд! тусхадх] 6ip iicripeTiH кешенд! теори

зуде гылым мен теологияны я - феномснологияны жасау

Элемш-ц дамуы - рух эволюциясы непзшде

«космогенездщ» npoueci

Рухтыц дамуы жеке, дербес тулга непзшде тамамдалган. Кднр —

ужымдык рух эволюциясы

F ылым — дамудыц, жасаудыц жэне адамдар

кызметшщ мацызды факторы

Г ылым - ркымдык керудщ (б1Л1мнщ) жогары ami, эволюцияны козгаушы:

сциентизм

Гылым дуниеге дши катынастыц oip lypi

ретшде

Сен1м (наным) мен бы1мнщ арасындагы кдишылыкты жецу

Христиандыкты жацарту - Кдоай аспанда емес, юситер арасында, адамда

104

Персонализм

(Персона — тулга. ХЕХг. аягы - ХХг. ЗОжж. басында пайда болды; Англия мен Америкада кен тарады. 0юлдер1: Б.Боун, Э.Мунье, А.Кнутсон, У.Керр, В.Штерн т.б.)

Дши — идеалист]к философия

105

Структурализм. Постструктурализм

Структурализм (лат. structure - к^рылым, байланыс, рет) ХХг. 20-40 жылдары гуманитарлык бшмдер (лингвистика, эдебиеттану, тарих, этнография жэне т.б.) саласында калыптасып, кейш философияга да ауысты. dcipece Францияда кец тарады. Онын кернекп еюлдерк КЛеви -Строе, Р.Барт, Ж.Лакан, М.Фуко т.б.

М.Фуконыц шыгармалары: «Сеэдер мен заттар», «Бшш археологиясы», «Бакылау жэне жазалау» т.б.

106

Постструктурализм (неоструктурализм) - структурализмнщ «eKiHiui толкыны». Бул багыт структурализмд1 сынау непзвде дуниеге кедщ. Оныц белгш еюлдерк Ж. Деррида, Ж.Делез, Ж.Бодрийар, Ж.Ф.Лиотар, Ф.Гватари т.б.

107

Постмодернизм

«Постмодерн» CnaT.post - кейш, фр.пкх1егпе - ен жана, Ka3ipri, ягни модерннен кейшп, казфп заман) деген термин XX г. басында Вуропада мэдеии взгер1стерд1 (аддымен архитектура, эдебиет, енер саласында) бйшретш ретщ е пайда болып, кейш философияга кешть Француз философы Ж.Лиотардын «Постмодернизм тагдыры» ецбегшщ непзщце постмодернизм термин! - ры м статусына ие болды. Бул агым бурынгы монизм философиясын. козкарастарды, мэдени-элеуметпк, моральдж дэстурлер мен кундылыктарды сынап, жокка шыгарады. Оныц орнына табигат пен когамдш'ы кептк, сантурлинк идеясын жактайды. Непзп ек1лдерк Ж.Деррида, Ж.Лакан, М.Фуко, Ж.Лиотар, Ж.Бодрийар, Р.Рорти т.б.

Кейде «постмодерн» жэне «постструктурализм» тец магынада колданылады.

108

2Б0Л1М. О Н ТО ЛО ГИ Я . ГН О СЕО ЛО ГИ Я . ЭЛЕУМ ЕТТ1К Ф И Л О С О Ф И Я

2.1 О Н Т О Л О ГИ Я

БолмысОнтология (гр. «ontos» - болмыс, «logos» - 1ЛШ) — болмыс

проблемасын зерттейтш философияньщ орталык тарауларыньщ 6ipi. «Болмыс» философиядагы туша, непзп угымдардыц катарына жатады. Философияньщ калыптасуы осы проблеманы зертгеуден басталды. Ертедеп Тйд1, ертедеп Кытай, антикалык философия алдымен онтологиямен айналысты, болмыстын мэ'щн тус1нуге тырысты, содан кеМи философия ез пэнш кецейггп, езше гносеология (таным туралы шм), логика, тагы баска проблемаларды косты, енпздь «Болмыс» термин! философияда XVH гасырдан бастап колданылды. BipaK осы угымды туцгыш рет кене грек философы Парменид усынган болатын («Табигат туралы» деген поэмасында).

Болмыс (бытие) - не бар болса, соныц бэрь Осы туашктщ аргы туб1ртде барлык, ягни «болу», «бар болу» деген магына жатыр. Болмыска материалдык заттар да, кубылыстар мен процестер де, катынастар мен байланыстар да, TinTi рухани eMip KepiHierepi де жатады: адам немесе жануар, табигат немесе когам, uieKci3 галактика немесе б1здщ жер планетамыз, акынньщ фантазиясы немесе математиктщ теориясы жэне т.с.с. Болмыс — бул ез жнынтыгандагы объективтж жэне субъективт1к реалды лык, шындык. Бул проблеманын бай зерттелу тарихы бар (Парменид, Гераклит, Платон, Аристотель, орта гасырлар, Кайта Орлеу дэу1р1, Жана заман, HeMic классикалык, марксизм, феноменология, экзистенциализм философиясы жэне т.б.).

Болмыстын карама-карсы угымы бар - бейболмыс (болмыссыздык, болымсыздык — небытие). Егер болмыс бар нэрсешц (бардыц) бэр1 болса, бейболмыс - бул жок нэрсенщ (жоктыц) бэр1, 6ipaeneHiH толык жоктыгы (полное отсутствие чего-либо). BipaK бейболмыс та болмыспен б!рл1кте жэне ол сиякты реалдылы. Коршаган дуниен1ц, элемн1н нэрселер1, кубылыстары бол мы ста да, сондай-ак бейболмыста да болуы мумшн. (Бейболмыска &ii урыктанбаган, туылмаган адамдар, жасалмаган нэрселер, бурын болган, ал Ka3ip жок бейболмыстагы адамдар, заттар, калалар, когамдар, еркениеттер, мемлекеттер т.б. жатады).

109

Эдебиетте кейде болмыстын модустары (турлерО туралы да свз козгалып жур: 1) «болмыс - взшде>> («бытие - в — себе»); 2) «болмыс - e3i ужш>> («бытие - для себя»); 3) «болмыс — баска ушйн» («бытие - для - другого»).

Жогарыда карастырылган болмыстын непзп емар суру, KepiHic табу турлершщ, формаларыньщ эркайсысынын езше тэн зацдылыктары бар - олар физика, биология, антропология, элеуметтену жэне т.б. сиякты сан алуан гылымдардын зерттеу объектна болып табылады. Сондай-ак, олар белеешь турде озара

110

кдрым -катынаска тусш, тугае байланые ку райды, 6ip-6ipiHe erin турады. Ен бастысы, дуние болмыеы тутас, туракгы, уйлеевдц, сейте тура, унем1 козгалыста, езгермель кубылмалы.

Сонгы жылдары адам кдазметмпц эртурл1 салаларында «виртуальды реалдылык» (шындык) немесе «вирту альды болмыс» деген термин кец таралуда: адам мен компьютердщ езара ic- эрекет1мен жасалган реалдылмктыц мод ел i. Бул ерекше жагдай, иллюзорлык, жорамалдык реалдылык, 6ipaK бул кубылыс эт жан- жакты зерттеущ керек етедь

Материя

Жогарыда айтылган «болмыс» категориясы «субстрат», «субстанция», «материя» деген угымдармен тыгыз байланысты. Жалпы болмыс угымы дуниеде барды, барлыкты (ягни бар болуды), eMip CYpyдi бвд1рсе, ецщ сол болмыстыц ортак H em i не, ол неден турады (жаралган) деген сурактар туады.

Субстрат (лат. substratum - «тесешш») заттар, кубылыстардын ортак непз1н, 6spi осыдан жасалган дегецщ бициредь Субстанция (лат. substatia - мэн) бар бардыц бастапкы Heri3iH, ягни оныц (бардыц) мэшн, дуниедеп накты заттардыц, окигалардыц, кубылыстар мен процестердщ эр алуандыгыныц iniKi шрпгш керсетед1, айтады.

Материя (лат. materia - зат) категориясы философияга объективтш реалдылыкты, шындыкты белплеуге енпзшген. «Материя» категориясы - бул абстракция. Жалпы адам, жалпы еамдпе, жалпы кус, жалпы оку мекемес1 жэне осы сиякгы жок болгандай, жалпы материя деген де жок. Сонымен 6ipre материяны онын белгш 6ip накты турше - заттардын белшектерше, сез!ммен кабылданатын денелерге т.б. тецемейдь Материя деген1ми - кевдеше пен уакытта eMip cypin, козгалыста болатын, саркылмас кеп касиеттер1 бар алуан турл1 объектшер мен жуйелердщ (системалардыц) сансыз кеп жиынтыгы. Б1здщ ce3iM мYшeлepiмiз барлык реалды материя формаларыныц ец болмашы белшн гана кабылдай алады.

Материяныц диалектикалык - материалиста аныктамасын В.ИЛенин «Материализм жэне эмпириокритицизм» деген енбепнде бердк «Материя дегешм^з — адамга оныц Tyftciicrepi аркылы мэшм болатын, 6i3Ain TyftciicrepiMi3re тэуелаз турде бар бола отырып, сол TyftciKTepiMi3 аркылы KemipMeci алынатын, cypeTi туаршетш, бейнеа жасалатын объектив*пк реалдылыкты белгшеу упин колданылатын философиялык категория». Бул аныктамада

111

материяньщ eici Heri3ri касиеп, ерекшелш керсетшш тур: 1) элемнщ, дуниенщ санадан (жеке адамныц не адамзаттын) тыс жэне тэуелЫз eMip cypyi; 2) ол элемдй дуниеш тану, бшу мумкшшшп.

Материяньщ тарихи концепциялары, атрибуттары (касиеттерО, дамуынын курылымдык децгейлерй ол угымды тусшудеп козкарастар туралы теменп сулбаларда (схемаларда) айтылады.

Материалистйс кезкарас бойынша материя болмыс непз!, ал езге болмыстык формалар материядан туындайды, ягни материя алгашкы (материя — 1, сана — 2).

Объе ктивпк-идеал ист iK кезкарас бойынша материя алгашкы идеалдык (абсолюгпк) рухтан туындаган, жаратылган (объективтенген) (сана — 1, материя - 2).

Субъекгивтнс-идеалиспк кезкарас бойынша материяньщ езшдйс шындыгы жок, ол тек субъективтш (жеке адам санасы) рухтын жеммя, феномен! (мунда да сана - 1, материя — 2).

Позитнвиспк кезкарас бойынша «материя» угымы жалган, ейткеш оны дэлелдеуге де жэне гэж!рибел1к гылыми зерттеу аркылы толык угынуга да болмайды.

112

Философиялык ойдын даму барысыида материяиьщ эртурш концепциялары (тужырьтмдамалары) усынылды. Ерте дуниедеп философияда коршаган элемнщ заттарынын, кубылыстарыныц эралуандыгында оларды 6ipiKriperiH элдеб1р алгашкы бастама бар деген идея калыптасады. Материя, алгашкы бастама ретшде жекелей накты заттар (Фалес — су, Анаксимен — ауа, Гераклит — от жэне т.с.с.) немесе олардыц топтары (Ертедеп Грекия, Ертедеп Ундще - 4 зат, Ертедеп Кытай натурфилософиясында — 5 зат) усынылды.

Одан сон атомиспк концепция пайда болды. Осыган сэйкес материя деп бос куыстыкта козгалатын, 6ip-6ipiMeH кактыгысатын жэне 6ipiry (косылу) аркылы эртурл1 денелерщ курайтын коп атомдар туспплд! (олар езгермейтш, белшбейтш, жасалмайтын жэне жойылмайтын оте усак белшектер). Атомистер заттардыц эртурл1л1г!н атомдар форма, салмак жэне мелшер1 жагынан 6ip-6ipiHeH озгеше болады жэне 6ipiKKenzie (косылганда) эртурл1 конфигурациялар курайды деп тусшд1рд1.

Материалист1к философияда барльпс заттардыц, кубылыстардыц эмбебап (универсалды), б1рыцгай материалдык Heri3i бар делшед1. Осы б1рыцгай непз немесе «субстанция», немесе «субстрат» деген терминмен аталады. Бул материяны субстраттык-субстанционалды Tyciiiy.

КеЙ1н осы тусш1ктщ баска варианттары усынылды. Атап айтканда, XVII f. Декарт жэне оныц 1збасарлары материяньщ

113

«эфирлж» (эфир - буюл элемд!к кещстпш толтьфып туратын элдеб1р узд1каз орта деген магынада) концепциясын усынды. Оны сонынан Максвелл дамытты.

XVMI-XJX г.г. материяньщ заттык концепциясы устемд1кке жетп. Материя зат, физикалык-химиялык денелер мен эфирлердщ жиынтыгы репнде тусшшдь

Ka3ipri кезде гылымдардын жаца жетаслктерше байланысты материяньщ атрибутивтж тусгат дамуда. Оныц магынасы барлык материалдык объекплерге (Кун жуйесК жер кыртысы, элеуметйк институттар жэне т.с.с.) тэн «жалпылык» немесе «атрибутты» белплеу.

114

Материя курылымыныц элеметтсрй

табигат

Органикалык емес табигат (ejii табигат)

• субмикроэлементпк (кварктер, глюондар - атомнан Kiuii жай белшектер);• микроэлементпк (каврктан туратын адрондар, элекгрондар);• ядролмк (атом ядросы);• атомдык (атомдар);• молскулалык (молекулапар);• жеке заттар денгеШ;• макроденелер денгеШ;• планетапар денгеШ;• планетапар жуйес! децгеШ;• галактнкалар денгеШ;• галактнкалар жуйес! децгеШ;• мстагалактикалар децгеШ;• Элем, тутастай бук1л дуние денгеШ.

Материя дамуыныц курылым дык децгейлер!

Органикалык табигат (•ripi табигат)

• клеткага деШнп (ДНК, РНК, белоктар);• клеткалык (жасуша);• копклеткалык орган измдер децгеШ;• турлер денгеШ;• популяциялар денгеШ;• биоценоз дар;• тугаетай биосфера децгеШ;

Социум

• жеке индивид;• отбасы (семья);• топ;• эртурл! децгейдепужымдар;• элеуметпк топтар(талтар, страттар);• этностар;• улттар;• нэсшдер (расы);• жеке когам дар;• мемлекеттер;• мемлекеттер одагы;• тугаетай адамзат.

когам

115

Материяньш атрибуттык к аси еп epi (белплерО

козгалыс

жалпы кез келген езгергс, козгалыс

абсолюта, тыныштык

салыстырмалы (козгалыс момент!)

езшд1К унымтасу (самоорганизация)

материянын сырткы куштердщ кдгысуынсыз езш

631 жасау ы, жетщшруц

кайтадан eimipyi (синергетика)

Кещетйс пен уакытга орналасуы

бар объекплерд1н орналасу тэрлбй

олардыц созымдылыгы, 6ipm-

oipi ауыстыратын Кубылыстардын тшбекгШгп жэне

узактыгы

Бейнелеуге кабшеттипк

Нэрселердщ вз курылымында («денесгнде»)

баска нэрселердщ эсерт, Ын

калдыру, белплеу (сырткы эсерге

жауабы)

Козгалыс - материянын eiuip суру тасш

117

Материя козгалысыныц формаларынын сипаттамасы

Козгалысформалары

Heci Материаддыкжуйелердщ

nmTepi

Kopinic тэилдер!

Элеуметпк КогамдыкTipminiK

ретщцеп адам

Когам Адам практикалык кызметшщ формаларынын

БиологиялыкАкуыз,

нуклеину к кышкылдар,

акуыздык денелер

Tipi табигат

Органикалык жэне органикалыкган жогары ЖYЙeлepдeгi емцшш (TipinuiiK) процестердщ жиынтыгы: зат алмасу, органа (среда) езш ретгеу, ориентация, баскару, кайта еашру npouecrepi

Химиялык Молекула

0л1 табигат

KeHicriKTeri ауысу, элементарлык болшектер мен opi стер дин козгалысы (элекгромагнигпк, гравитациял ы к жэне баскалар), атомдар мен молекулалардын козгалысы жэне алмасуы, макроденелердщ курылымындагы эртурл1 osrepicrep (жылулык. тараулар, дыбыс жэне баскалары), геолог иялык osrepicrep, гарыштык денелердщ esrepicrepi

Физикалык Атом

Механикалык Масса

118

119

М атерияны ц 03iH-e3i уйымдастыру KaoLiexi (синергетика)

120

121

КенicriK пен уакыт

Бугшп танда реляциялык кезкарас кец колдауды табуда. K aaipri физика, эсзресе А.Эйнштейннщ салыстырмалык теориясы (XX г. ортасы) кен icriK пен уакыт материалдык денелердщ езара эрекеттершц шарттарына карай салыстырмалы екендтн керсетп. А. Эйнштейн курдел! физико-математикалык есептердщ кемепмен егер 6ip объект жарыктын жылдамдыгынан асатын жылдамдыкпен козгалса, онда осы объектшщ ншнде кед1ст1к пен уакыт езгеред! - кещсшк (материалдык объект!лер) К11Шрейед1, ал уакыт — баяулайды деп дэлелдед* (косымша «епздер парадоксын» немесе «епздер эффектюш» еске тус1руге болады).

122

123

KetficmiK пен уещыт жешндел 01здщ тусййктер1м1з езгеркЫз калмайды. Гылым (acipece физика, математика, астрономия т.б.) дуниешц кещстш-уакыттык курылымына барган сайын терен енш, заттардын кещспк пен уакытка сэйкес жаца касиеттерш ашуда. Козгалыстыц aprypni формаларында кещстнс пен уакыттыц KepmicTepi де эртурл1.

Ka3ipri гылымда кещстттщ физикалык, химиялык, биологиялык, элеуметпк, сол сиякты экономикалык, кукыктык, акпарагтык, бйммдйс т.б. формалары туралы кен айтылады. Сонымен катар каз1рп физика микро немесе мегадуниеде кещеттк баска елшемде болуы мумкш дейд1 (мысалы, тогызелшемд! - девятимерно). Були математикадагы кепелшемд! кещстжтер туралы математикалык теорияларды философиялык талдау жасау керектпт сез болады.

Уацыт туралы да осылай деп айтуга болады. Мысалы биологиялык уакыт Tipi организмдердщ биоритмдер1мен («биологиялык сагаттар», OMip ритмдерО, кун мен туннщ ауысуымен, жыл мезгиймен жэне кун белсендшшнщ цикддарымен, материянын биологиялык уйымдастырылуыныц баска да сипаттарымен байланысты.

Элеуметпк уакыт адамнын практикалык кызмет'1мен, комму ни кациялардыц эр алуан турлер1мен, гылыми-техникалык прогресспен т.б. байланысты. Элеуметт!к уакытгын шецбершде оныц жекелеген турлерь мысалы пеихологиялык жэне экономикалык уакыт та белшедк Пеихологиялык уакыт адамнын сез1мд1к- практикалык тэж1рибесшен, оныц (ад.) пеихологиялык хап-жайынан, максат-устанымдарынан туады, ягни жеке, субъективтйс катардагы себептерден шыгады. Уакыт сондай немесе баска ахуалда «жылдамдатып, зымырап, ушуы» мумкш (кызык, сушкп icneH айналысканда), KepiciHme — «баяулап, созылып, етпеуЬ> мушон (кызык емес, кажытатын, монотонды (6 ip ыргакты) жумыспен айналысканда болмаса б1рдемеш тосканда).

Соцгы кездер] виртуалды уакыт туралы да айтылып жур.

БейнелеуБейнелеу — материянын тертшпп тупкшгсп ажырамас касиеть

Бейнелеу - бул материалдык жуйелердщ ездершде олармен езара эрекет жасайтын (эрекетке тусетш) баска материалдык жуйелердщ касиеттерш кайтадан ецщру. Бас каша айтканда бейнелеудщ непзшде 6ip кубылыстын екшпп кубылыска, 6ip дененщ екшпл 6ip денеге жасайтын ыкпалы жатыр, ягни езара аракатынаста болатын денелердщ сырткы эсерге жауабы, рсакциясы. Бейнелеудщ материалдык дэлел1 калтырган 1здер болады: адамнын топырактагы (жердей) i3Aepi, сол топырактыц адамныц аяк кшмшдеп 1здер1, тырнактыц 1здер1 (царапины), жацгырык (эхо), нэрселердщ айпада, суаттыц тепе бетшде бейнелену1, тещз жагасындагы кашанда жып- жылтыр, теп-тепс болып жататын тастар жэне т.б.

Бейнелеудщ нэтижелер1 (<«?дерЬ>) мен бейнеленет1н (эсер ететш) заггардыц арасындагы аракатынас изоморфизм жэне гомоморфизм тур1нде KepiHyi мумкш. Изоморфтык бейнелеу дегешмхз тупнусканы дэлме-дэл кайта жацгырту (фото). Тек шамалап бейнелеущ, мысалы, жер бедерш картада бейнелеущ гомоморфизм деп айтады.

Бейнелеу турлер1

Механикалык Физикалык Химиялык Биологиялык

Механикалык бейнелеу - кещетпе курылымныц кезецдерш (моменттерш) 6ip жуйеден баскасына ауыстыруга байланысты. Мысалы, метеоритиц топьфакка калдырган i3i, кез келген тацба, сызат (царапина).

Физикалык бейнелеу - мунда курылымдык-уакьггтык континуумныц кезецдер1мен езара алмасу орын алады. Бул дегевпмдз энергияныц ауысу npouecrepi де, энергия турлершщ 6ipeyiMeH алмасу да (мысалы, жылу алмасу), электромагнитпк индукция кубылысы да жэне баска процестер де.

Химиялык бейнелеу - физикалык бейнелеу негЫнде етед1 жэне езара эрекеттщ курделипрек курылымын ауыстыруды камтиды. Мысалы, KeMipcyreKTi коспалар реагенттердщ кещепк курылымьш езара ауыстыру болады.

Биологиялык бейнелеу алдыцгылардыц (жогарыда айтылгандардыц) барлыгын камтиды жэне соларга суйенедо, 6ipaK материя дамуыныц сап алы жаца децгеш болады. Биологиялык бейнелеудщ турлер! - тхтгркену, сезшдгк жэне психикапыц бейнелеу.

125

Сана

Сана — филоеофиядагы ен курдел}, осы кунге дейш шегшмш таба алмай келе жаткан мэселенщ 6ipi. Сана проблемасында гш| кеп кемескшк жэне жумбактылык бар. Бул оныц табигатыныц ерекшел1ктершен, угымынын кецщгшен, курылымы, аткаратын функциялары, адам мен когам ем>р1ндеп мацыздылыгынан туындап огырган жэйт.

Сана - бейнелеудщ ен жогаргы децгейь Материалиста концепция бойынша сана - бул жогары уйымдасцан материяныц материяны бейнелеу щбтёщь Ол объективтт дуниенщ субъективтт бейнесй

Сана iniTeH туган касиет емес. Ол атадан бал ага кещетш де кабшет емес. Сана адам миына байланысты пайда болады, ал ми - оньщ мекеш. Мисыз сана да, психикалык кызмет те жок. EipaK ми турл1 жануарларда да бар. Ал сана тек адам миыныц гана жемюь Бул - ете курдел1 процесс, материалдык дуниенш рак уакыт дамуынын нэтижесь

Ми ойды O3iHeH-03i таскындатып тудырмайды. Ол мидьщ ioiiHeu кайнап шыкпайды. Сананы тудыратын - объектива акикат (коршагаи дуние), ол оныц бейнесь Адам мны - аса курдел1 api ете нэз1к миллиардтаган жуйке клеткалардан (нейрондардан) туратын аппарат. Ол нейрондардыц (клеткалардын) жалпы саны 14-15 миллиардтай. Адам мны тургп туйактер аркылы келетш мэл1меттерщ орталык жуйке жуйеа аркылы кабылдап, оны корытады, белгш ой тужырымдарын жасайды. Адам миы 10 акпарат кабылдай алады. Буюл eMip бойы адам мидыц сол мутиющиктершн тек 3-4 пайызын гана пайдалана алады екен.

«Сана» деген терминнщ esi 6ip магынада колданбайды. BipimuideH, ол адамнын ерекше психикалык кабшетш, екшшгден, - адам осы кабшегп кврсететш куй-жагдайды, ушгншд^н - сананын мазмунын, тортшш'юен - элдеб|р баскарушы механизм^ бщщредь

126

Субъекттшж - сана «Heci3» болмайды. эркашанда оньщ 03iHiH neci бар, ягни кейб1р материалдык жуйенщ касиеп репнде болады. Тек айтарлыктай курдеш, езш-оз1 уйымдастырушы, ортамен узак гомеостатикалык езара эрекетке кабшетп жуйе гана сананын neci бола алады. Бул жуйеде жинакгальгаатын акпаратты сакгайтын ес (жады-память) болуы керек.

Пэндьпж (мазмундылык) - сана ешкандай мазмунмен толтырылмаган, «бос» бола алмайды. Эркашанда санада бейнеленетш жэне онын пэнш курайтын нэрсе, зат болады, баскаша айтканда бул сананьщ мазмуны. Сана e3iHiH мазмунында коршаган дуниеш, заттарды, кубылыстарды жэне субъектшщ e3iH камтиды. 03iHiH «Мен»-ш бейнелеу субъектшщ езвдж санасын (самосознание) курайды.

Сананын мадызды белгшершщ, касиеттершщ 6ipi — онын белсендЫп жэне максаттылыгы. Осы касиеттщ KepiHici мынандай, сана:

- дуниеш (элемдО максатты жэне тал ran бейнелейдг,- коршаган дуниенщ зандылыкгарын туадщретш теориялыкмодельдерд1 (улгшердО курастырады;- табиги жэне элеуметпк кубылыстар мен процестердщ дамуболжауларын жасайды;- адамнын езгерту, кайта курау кызметшщ непз! болады.

127

Идеалдык. Санада пайда болатьш образдар одан тыс вм'ф суретш кубылыстардын айналык емес, е й кепнрмелер1 емес (не зеркальные, мертвые копии). Сана дуниеш айна немесе фотопленка сиякгы бейнелемейдь Материалдык кубылыстардын айнадагы немесе фотоиленкадагы образдары да материалдык кубылыстар. Ал материалдык кубылыстарды бейнелейтш идеалдык сананын образдары - идеалды. Идеалдык образ заттын «дубликаты» емес, ол субъект оны (затты) кабылдайтын немесе елестетш форма. Нэтижес1нде сана шындыктан ажырагандай болады жэне объективп - реалды дуниеден езгеше езшщ жеке, рухани дуниест, жасауга кабшетп.

Интенционалдык. Бул термин сананын элде 6ip объектшерге багытталгандыгын (Ф.Брентано, Э.Гуссерль) Gimiipejii. Сана сырткы эсерлерд1 naccHBTi турде тпркеп коймайды, ол 6ip объектшерге белсендд тандау умтылгандык Kepcerin, баскаларына назар аудармайды. Интенционалдык — бул сананын динамикалык сипаттамасы. Оньщ (инт.) алгы шарты субъекпде белгш 6ip кажетгшктердщ бар болуы жэне соларды тусшумен 6ipre канагаттандыру амалдарын 1здеуд1 камтамасыз ету.

Рефлективтинк. Сана тек кана сырткы дуниеш емес, езтщ жеке мазмуиын да бейнелеуге кабшетп. Осы кабшеттшк рефлективтшк деп аталады. Сана езшщ мазмунына батьоталганда (рефлектирует — езшщ мазмунына рефлексия жасаганда), онын пэш объект емес, санадагы бар объектшщ образы болады. «Жете тусшу», «угыну» дегендер тек рефлексияныц кемепмен юке асады.

Объективтенушшис, «лингвнсгикалык жабдыкталгандык»- Субъекттщ санасында етш жаткан баскалар ушш «жабык» жэне олар оны тжелей кабылдай ала алмайды. Бул туралы тек жанама жолмен - субъекттщ жур!с-турысы, оньщ объективт! сырттай бакьшауга болатын ic-apeKerrepi бойынша бшуге болады. Егер сана eiu6ip объективтенбелесе, сыртка бшшбесе, онда ол туралы бшу TinTi мумкш болмас едй олай болса оньщ (сананын) барлыгы туралы айтудьщ Heri3i де жок болар едь

EipaK субъекттщ 1с-эрекеттер1нде онын санасында етш жаткан процестердщ тек щыргы (соцгы) нэтижелер1 гана KepiHic табады. Санадагы осы процестердщ жузеге асуы онда тусетш аппарат бектлетш (фиксируется), сакталатын жэне ецделетш элде 6ip шда коотароыц болуы н шамалайды, жорамалдайды.

Санада не болып жатканы туралы «езше есеп беру» ушш субъект осы есепт! кандайда белгшк (танбалык) жуйеде тужырымдай ете 6Liyi керек, ягни элдеб1р тгадде. Тш езшен e3i пайда болуы еюталай. Онын

128

дамуы, cipa, дара субъект (субъект - одиночка) у™1*» баска субъекттермен кагынассыз мумкш емес. Т1щц жетшцру кажетгшп тек субъект-арапыц контакт негМнде пайда болуы мумюн. Осылай сана «irnici», сол сиякты «сырткы» ЩВДЩ (речь) кемепмен icKe асатьш лингвистикалык куралдармен жабдыкгалуы керек. Сананыц «лингвистикалык жабдыкталгандыгы» оны калыптастырудыц (формирование) кажетп шарты элеуметтт коммуникация екещнпн бщщредк

Сана проблемаларын зерттейтш пэндер спектр!

Сананыц курылымы (куралымдыкгары)

129

Сананын курылымында шартты гурде терт куралымдыктарды белуге болады.

EipimuideH, сенсорлыц (сез1мд1к) жэне перцептивт'ж (кабылдау) кабшеттер аркылы адам коршаган дуние жэне ез1 (физикалык, материалдык дене репнде) туралы алгашкы Т1келей маглуматтар, бшмдер алады.

Ектш^ден, сананын курылымында логикалык — утымдык каб1леттерд1 пайдаланатын ойлау цызметт белуге болады. Бул •пкелей сез!мд1к маглуматтардын шегжен шыгып, объектшер/ц мэндшк тургысынан жэне олардын даму зацдылыктарын туануге мумюншшк бередь

Угитшхден, сан ада эмоциялар мен жиерлм (еркгндж, цайраттыц) сапапарды камтитын куралымдыкты да белуге болады. Олар сырткы дуниемен тшелей байланыста емес. Сананын бул сферасы тулганьщ толгауларын, естел1ктерщ, ce3iMaepi мен кещл куй is, эртурл! эмоцияларды (корку, уайым, куаныш, ренип, сую, жек керу, лэззат. жеркену жэне т.б.) камтнды.

TepmimuideH, сананын бул куралымдыгы кызметтщ (ic-эрекеттщ, журю-турыстын) жогары мотивтерш, рухани идеачдар мен цундъглыцтарды, сонымен oipre оларды калыптастыру жэне тусшу кабшеттерш камгиды. Кундылык - магыналык багалаусыз адамнын заттык кызмеп (предметная деятельность) езшщ парасаттылыгы мен максаттылыгын жогалтар ед1, жануардын рефлекторлык жур!с- турысынан аса кеп айырмашылыгы болмас едк

Сана проблемасына философиядагы непзп кезкарастар

Физикализм - сана мэселесш карастырудагы шектен шыккан материалистш кезкарас. Онын жактаушыларынын пдаршще езшдж субстанция регпнде сана жок, ол тек материядан туындайды жэне оны физика, езге жаратылыстану гылымдарынын жепсгпктер^мен угынуга болады.

130

Солипсизм - (лат. solus - жалгыз, жеке + ipse - 03i) - бул да шектен шыккан кезкарас: жеке адам санасы - ец айкын, дэлелденген шындык, ал материалдык дуние - тек жеке сана туындысы (бул субъективтж идеализм екщдер1 - Беркли, Юм, Фихте жэне т.б.).

Физикализм мен солипсизм аралыгында туратын кезцарастар:Объективны идеализм - сананыц да, материяныц да барлыгын

мойындайды, 6ipaK сананы алгашкы, «объективтж, элемдж сана» деп угынады.

Байсалды материализм — сана материянын ерекше Kacneri, жогары уйымдаскан материяныц езш 03i бейнелеу1 (бул бейнелеудщ идеалдыгын мойыидау да бар) деп угыну. Бул кецеетш, ресешпк философияга тэн кезкарас.

131

Сананын шыгу теп туралы кезкарастар

F арыттык (К#даи) кезкарас

«Биология лык» кезкарас

Жакын теориялар Теория иы непздеу

♦ * ___________Монадалар теориясы (монадология)Г Лейбниц усынган: дуниеде бешнбейтш, мэцгшк. алгашкы рухани 6ipniicrep - монадалар бар, оларда Элем энергиясы сакгалган жэне монадалар сана мен материя ны туындатады.

П. Шарден теориясы бойынша сана - адамнан жогары турган мэндшк, материянын «iinxi жаты», «миы»

Рейзердщ психосфералыц теориясы бойыншаГалактика - орасан зор парасат, акыл, ол адам миымен контакт жасап, оны парасатпен«зарядтайды».

Гилозоизм теориясы бойынша барлык мктерия (Tipi, eni, онын алуан Typi) жанданган, жаны бар

Жануарлар eM ipi (Tipmuiiri) спонтанны гурде епгпейд!, олардын санасынабагынган, магынасы бар.

Инстинктер туа бггкен гана емес, сол сиякты журе бпе де пайда болады.

Жануар eMip бойы тэиарибе жинактайды жэне оны шебер пайдаланады.

Жануарлардыц (ocipcce жогары - мысыктар, иттер, приматтар т.б.) жасайтын кеп 1с-эрекеттер1 курдел1 (мысалы, ан аулау) жэне сананын улкен жумысыи керек етедь

Жануарларза взтдт«мораль», тэртт ережелерк эдеттер, сап ал ар, курес, лидерлпс жэне с.с. тэн.

«Адами»кезкарас

Гарыштык (Кудай) кезкарас бойынша сана ез^мен озк онын материаддык иелер! - Tipi организмдер, адамнан тэуелаз еш р суредь Сана тпселей гарыштан (баска вариант — Кдоайдьщ акылынан) шыгады, ол ез мэш бойынша, б1регей, бвлшбещ$, б ф тр ’ас. «в лем дж сананын» бвлшектер! табигатта Tipi организмдер мен адамнын санасы тур1нде шашылган.

«Биологнялык» кезкарас: сана - Tipi табигаттын туындысы жэне барлык Tipi организмдерге тэн.

132

«Адами кезкарас»: сана - тек адам миыныц жешс! жэне адамга гана тэн, ал жануарлар санага емес, тек инстинкттерге ие. Бул кезкарас dcipece XIX f. ортасынан XX г. ортасына деШн таралган болатын. BipaK Ka3ipri замангы гылыми зерттеулер жануарларда да сана элементтершщ болуы н жокка шыгармайды.

Белсендг-бейнелеулт - бул ел’1, айналык, енжар (пассивт!) бейнелеу емес, ол адамнын элеуметпк TipinuiiK реинде шындыкты шыгармашылык, белсещц максаттыльщ, корытындылык бейнелеу yaepici.

Tyc'mdipy — сана езшщ эртурл! формаларында (эаресе гылыми) дуниеш тус1нд1руге, оньщ завдарын, себептер!н, кайшылыктарын жэне т.с.с. ашуга тырысады.

Белее Hdi-взгертуштк — бул жасаушылык-шыгармашылык функция, я гни сана ойша, идеалды турде «6ipiHuii табигат» жасамайтынды - техниканы, технологияны, курылыстык гимараттарды, ягни «екшил табигатты» - буюл материалдык жэне рухани дуиеш жасайды.

Коммупикативтт, реттеушшк — адамдар арасындагы езара байланые, катынас формаларын тудырады, ол ушш олар кукык, мораль, дш, гылым жэне т.с.с. нормаларын, принциптерш жасайды.

Мщсаттылъщ - бул кызмет нэтижесш ойша алдын ала бшш кою. Тжелей мотив сипатындагы максат идеалдык бейне (образ) ретшде адам кызметш багытгайды жэне реттейдь Максаттыц мазмуны шындыктыц (цуниенщ) объективт1к зандарына, субъекттщ реалды мумюншшктерше жэне колданылатын куралдарга тэуелдь

Yuлесшдьсыидарлы функция - бул сананыц, 6ip жагынан, уйлешмдЯ жасаушылык, ал екшпп жагынан, сындарлы, сын и кызмеп.

133

Сава жэне Tin

Tin - сана болмысынын материалдык формасы, акпаратгы белплеу(бейту), сактау, ендеу, жепозу ушш кызмет егетш танбаларжуйеы, катынас жэне элеуметпк сабактасты ктын кур алы

ч_________________________________________ ____________________ J

Тишн турлер1

Табиги ттл Жасанды Tin

Адамнын даму удеркннде катынас жэне танымнын кажетп куралы репице спонтанно (iuid себептермен) пайда болады (казак, орыс, кытай, нелпс, агылшын, француз жэне т.б. тшдер)

Белгш максаттар ушш адаммен арнайы жасапынады (Морзе sjnrineci, эсперанто, логика Tumepi, багдарлану тшдер! (языки программирования) жэне т.с.с.)

Сана жэне бейсаналык Сана адамнын психикалык процестер'ш, касиеттерш жэне кенш

куйш бидаретш жалгыз гана децгей емес. Адам кабылдап жэне онын журкхгурысына ыкпал жасайтыннын бэр! б!рдей жете тусшишецщ. Санамен (саналыкпен) катар бейсаналык (санасыэдык) бар. Адам KeB6ip жагдайларда санасыз ic-эрекеттер жасайды, буларга инстинктивт1, «автоматты» (дагдылы) т.б. ic-эрекеттер жатацы. Мысалы, адамнын журю кез'гнде аяк алуын (алмастыруан), велосипед педалш айналдыруын, мэтшд1 окымай кол коюын т.б. айтуга болады. Кен турде бейсаналык проблемасымен З.Фрейд (Австрия), К.Юнг (Швейцария) жэне т.б. шугылданды.

134

Бейсаналык - бул адамнын жур1с-турысына эсер ететш, 6ipaK ол o3i жете тусшбейтш, автоматты, спонтанды байкалатын кубылыстар, удер1стер, касиеттер жэне кещл-куйлер. Бейсаналык бастама, туптеп келгенде, адамнын барлык психикалык yaepicTepinue, кещл куйлер! мен касиеттершде орын алады. Осы ретте адамда бейсаналык ес (жады), бейсаналы ойлау, бейсаналык мотивация, бейсаналык туйактер жэне т.с.с. бар деп айтуга болады.

Бейсаналык

Сана жэне жасанды интеллект

Адам санасыныц акпаратты жасау, сакгау, езгерту жэне жеткззу кабшеп осы ойлагыштык операцияларды орындай алатын машинаны жасау идеясына экедщ. Кептеген философтардын, математиктердщ, енертапкыштардьщ (Луллий, Лейбниц, Бэббидж жэне т.б.) ецбектершщ негЫнде XX г. 70-жылдары микропроцессорлар базасында жеке компьютерлер жасалып, кед таралды. Бул акпарат

135

саласывда жаца шын мэншде революциялык технологиялардыц шыгу фактш растайды.

Соцгы уакытта бул салада жумыс 1стейтш галымдардын назары карапайым катынас тшнде альшган акпаратгы дэл компьютерлж евдеу проблемасына аударылып отыр. Бщ проблеманы шешуде адамнын танымдык ироцестерга жацадан енд!ру (воспроизведение), елестету унпн оным миынын квннрмесш, сол сиякты рационалдык ойлаудыц моделш, ол ойлаудыц логи калы к курылымдарын жасау мэселес! тур, б ас каш а айтканда жасанды интелпектт\ куру керек (сананыц модельдерш жасау).

Бионикалыц моделъденд/ру эртурл1 сипаттагы есептерд! шешуде адам миында erin жаткан процестерд1 Tycinaipyre багытталган профаммаларды пайдаланады. Баскаша айтканда, бул программалар ойлау npouecin жэне оныц нэтижесш алуды имитация жасаумен катар осы ойлаудыц механизмдерш тусшуге мумюндш тугызады.

ЭврикалЩ программалау (профаммированне) адам кызметМц дэстурл'1 интеллекту алды деп аталатын алуан турлерш автоматтандыратын профаммаларды жасау амалы, тэсЫ болады.

Эволюциялыц моделъдендгру интеллекту алды профаммаларды «ecipy» идеясымен байланысты, оларды жасау процесш адамдарды тэрбиелеу процешмен салыстыруга болады. Мундай профаммалар ездер1 бурын ешкашан орындамаган операцияларга ез бет1мен уйренуге кабшетп иемдену! керек.

Айта кететш жэйт, эртурл1 интеллекту алды компьютерлхк профаммаларды жасаушылар едэу1р нэтижелерге жетп. Алдымен бул шахмат, компьютерлж окыту, медициналык жэне психологиялык диагностика, машиналык аударма, образдарды тану, есепттк процестер жэне баска салаларга катысы бар.

Дегенмен компьютерлерде сана бар, дэл адам сиякты ойлайды жэне пайымдайды деп айтуга бола ма? Философтар мен галымдар бул суракка Tepic жауап бередь

Сонымен 6ipre дамуга байланысты кибернетикалык техниканын адам мен когам eMipi ушш мумкш болатын негативок салдарларымен

136

(мысалы, адам компьютерлж жуйелердщ жумысына бакылаудан айырылып калуы) есептесу де керек сиякты.

Когамдык сана курылымыСана курамында дербес сана (индивндуалды) жэне когамдык

сананы белуге болады. Дербес сана - жеке накты адамнын» тулганыц санасы. К^огамдыц сана - элеуметтж-тарихи процестщ рухани (идеапдык) жаты, ягни когамдык болмыстыц бейнесь Егер индивндуалды сана индивидтердщ ой-пшрлерш, сез1мдерш, кезкарастарын камтыса, когамдык сана когамдык пшрлер, идеялар, теориялар, элеуметпк сез1мдер мен кецш куйлерден жэне т.б. турады, жеке адамдар санасын да косады.

Ырак когамдык сана дербес саналардьщ жай суммасы, механикалык жиынтыгы емес. Ол сапалы езгеше жана, тутас, эртурл1 децгейлер мен формалардан туратын белгш курылымы бар дамып жетшетш рухани кубылыс. К^огамдык жэне дербес сананыц арасында тыгыз байланыс, езара эре кет жэне белгш 6ip жагдайларда езара ауысу бар. Булардыц аракатынасыньщ диалектикасы — жаппылык пен жекешенщ диалекгикасынын Kepinici жэне бшшсь Когамдык сана мен дербес сана элеуметпк шындыкгыц дамуына сэйкес езгеред1, дам иды, эр уакытта накты — тарихи сипатта болады.

Когамдык сананыц децгейлер1

Карал айым сана Когамдык психология Когамдык идеология

Царапайъш сана адамдардьщ TipinuiiK эрекетшщ сырткы («турмыстык») жагыныц пкелсй бейнезд репнде кундегню! практика процесшде стихи ялы пайда болады жэне аки катты 1здеуге багытталмаган.

Цогамдъщ психология - адамдардьщ ёзшщ когамдык болмысына эмоционалды (кызу, жалынды) катынасы, ол да кундел1кт! ем1рде стихиялы турде калыптасады. Когамдык психология бер1лген элеуметпк топтагы, ецдеп, накты когамдагы жуйеленбеген сез1мдерщ, елестерд1, кощл куйлерди психикалык ерекшелпетерд! т.б. камтиды.

Цогамдъщ идеология - ойлаудьщ формаларында (тусшпстер, шюрлер, теориялар, тужырымдамалар жэне т.с.с.) берьтген когамдык болмыстьщ концептуалды-теориялык бейнеленуь Ол адамдардыц элеуметпк шындыкка катынасын бйодретш жэне багалайтын саяси,

137

кукыктык, кулыктылык, эстетикалык, д1 ни жэне философиялык кезкарастардыц жуйеи болып саналады.

Кейде когамдык сананьщ формаларынын катарына философия мен гылымды да косып жатады. Bip жагынан бул кезкараспен шартты турде кел1суге болады. Ал «екшшп жагынан» философия мен гылымньщ пэндер! жэне объектшерш, когамдагы ращ жэне функцняларын, баска да ерекшелнстерш ескеретш болсак. онда олар «таза» когамдык саналардай емес екендшн кере\йз (курдеш, кен аукымды).

Сонгы жылдары эртурш эдебиетте экономикалык, экологиялык, тарихи т.б. сан ал ар туралы да айтылып жур.

Диалектика (даму)

Козгалысгыч, езгер1стщ ерекше rypi — бул даму. Даму - материянын жалпы касиеп жэне аса басты белпст: материалдык жэне идеалдык объектшердщ взгеркш бицпредь бул жай (механикалык) e3repic емес, нэтижес1иде уйымдастырылудын жогарырак сатысына кешетш вздтнен даму рет1ндеп езгерю.

Дамудын мэнш жэне онын эртурл! проблемаларын зертгейтш ш м диалектика (гр. dialekdke) деп аталады. Осы сезд1 алгаш рет философияга Сократ енпздк Ол акикатка жету ушш сухбаттасу енерш- dialektike techne — жасау керек деп есептед!. Бул тэсщд) Платон колдап api карай дамытты. Свитш, бул внер езшщ бастамасын сонау ертедеп Грекиядан алып, куш бугшге дейш жогары багаланады. Диалектика даму туралы ен толы к, жан-жакты жэне терен мазмунды LniM, теория болуымен катар барлык гылымдар уппн, практикалык кызмет ушш сол теорияга непзделген 6ipfleH-6ip философиялык эдас, зерттеу эдгснамасы да кызметш аткарады.

138

«Даму» жэне «козгалыс» TyciHbcTepi синонимдер емес, олар тепе- тец емес. Козгалыс - дамудьщ Heri3i, ал даму — цозгапыстыц жогаргы формасыу ол жаца нэтижеге, жана салага экелу! керек. Егер даму эркашан козгалыс болса, ал кез келген козгалыс даму бола алмайды. Мысалдар: 1) кещстлкте нэрселердщ жай механикалык ауысуы, ори не, козгалыс болады, 6ipaK бул даму емес. Тотыгу (окисление) типтеп химиялык реакциялар да даму емес; 2) ал уакыт еткен сайын жаца туган баладагы езгер1стер, сезЫз, даму га жатады. Осы сиякты когамнын белгш тарихи кезец1ндег1 езгер1стер де даму болып есептелед1.

Сонымен, даму дегеким1з - бул материалдык жэне идеалдык объект]’лерд1ц багыттылык, зацдылыкгар мен Kepi алмайтындык сипатта болатын сандык-сапалык 03repici.

139

Дамудыц ею концепциясы

Метафизикалыкконцепция

Белгшер жэне карсы

салыстырулар

Диалектикалык концепция

Козгалыстын кайнар K03i, ce6eoi коленкеле калады, олар нэрсенщ сыртына. шекарасына шыгарылады (мысалы, Кудай алгашкы турта идеясы)

Козгалыс пен дамудын кайнар кезш ганып Йшу

Непзп назар ющщк козгалыс, езпшк дамудын кайнар кезш танып бшуге, кайшылыктардын, эртурл! куштер мен тенденциялардын кактыгысы негганде дамудын iniKi импульстерше болшедо.

Даму жай арту (кебею), косу немесе кему, суммарлык осу репнде карасты ры л ады.

Жананын ауысулар мен пайда болу механизмов танып бшу

Даму уздшяздцктщ бфттдеушишспц узшстшшмен, олшемнш шекараларынан етепнд1пмен сипатталагын сандмк жэне салалык озгер1стердщ озара ауысуы репнде карастырьшады.

Козгалыс, даму жай кайталану, «шенберлж» козгалыс немесе жойылу, терктгелу репнде карастырьыады.

Дамудын багыттылыгын танып бшу

Даму откен кезендерд1 жаца денгейде кайталайтын жананын пайда болуы ретшде карастырьшады; сабактастык, «алыну» («снятие»)

Байланыстар т^рпайланады, жетекшшер1 (непзплерО болшбейдц т^рпайлану, тепе-тецшк(ТЫНЫШТЫК)

Даму процесшш озарабайланы старый танып бшу

Эрб>р к^былыстын барлык жакгарынын озара тэуелдшш жэне оте тыгыз, узшмейтш байланысы карастырьшады.

Аки катты успртш тусшу; схоластика, софистика, абстракты теоретизаниялау

Г ылыми бшмдерди дамытудагы рол!

Таным теория мен практиканын диалектикалык барабарлыгы непзшде бшмд1 к^былыстан мэнге диалектикалык шеказ, кайшылыкгы терендету npoueci рет!нде карастырылады.

Философия тарихында дамудыц (диалектиканын) eici Typni ^гымдары жэне оннан астам модельдер1, тарихи формалары калыптасты.

140

Объективгт диалектика объектива шындыктыц кубылыстары мен процестерше катысты занды байланыстарды карастырады. Ал субъективпи диалектика ой-epicrriH, сананыц, талым процесшщ 03repyi мен дамуындапл зацды байланыстарды камтиды. Туптеп келгенде, субъективт1 диалектика да идеалды сипаттагы объектив!! дуниенщ бейнелену1 болады (ойлар, пшрлер, сез1мдер де жэне т.с.с. объектив™ сипатка ие).

Диалектиканыц осы ею бутагыныц езара байланысьшан объектив'п дуние мен рухани дуниенщ арасындагы карым-катынас ез Kopinicin табады.

Диалектиканыц классикалык формалары

Диалектиканыц осы непзп формаларымен катар тагы да мыналарды да атауга болады: «трагикалык диалектика» (Либерт), «тепе-теццж диалектика» (Спенсер, Уорд жэне т.б.), сциентиспк немесе «натуралистж диалектика» (Дарвин, Хаксли, Берталанфи, Симпсон), «негативтж диалектика» (Адорно, Маркузе, Хабермас), «эпистемологиялык рефлексия диалектикасы» (Башляр), «герменевтикалык диалектика» (Гадамер, Хайдеггер), «антиномиялык диалектика» (Булгаков, Флоренский), «экзистенциалдык диалектика» (Бердяев), «теокосмостык жвщпыб1рлш диалектикасы» (Соловьев, Лосский, Франк) жэне баскалар.

141

Дамудын теориясы жэне соган суйенетш эдес, эдгснама ретпндеп диалектика ез алдына ашык органикалык жуйе болады, оныц элементтершщ арасындагы теракты катынастар мен байланысгар жиынтыгы диалектиканыц к^рылымын курайды.

142

143

Жогарыда айтылгандай, диалектика дегешмв дамудын ен жалпы, жалпылык зандары (чандылыктары) туралы шм, я гни даму теориясы. Ал зан (зандылык) дегещтз не? Зан - кубмлыстардын innci байланысы жэне езара шарттастыгы. Бфак кубылыстардыи жэне процестердщ кез келген байланысы зан, зандылык бола бермейдь Занга тэн байланыстар белплерь сипаты темендегщей:

— заи (зандылык) ен алдымен объективтш синатка ие, ол санадан, ойдан шыгарылмайды:

— зан ку был ы стард ы н бэрше ортак жалпылылык:— зан бШйршен сырттай тэуелс1з нэрселердщ шш кажет

байланысы;— накгы Kopinici каншалыкты кубылмалы болып жатса да, зан

солардын бэршде де сакталатын теракты, кайгаланьш отыратын байланыс;

— зан мэнд1 кубылыс, ол (зан) кубылы старца кершей н, кубылыстык турде icKe асатын мэн.

Табигат пен когам зандары жетндеп бшмге сунене отырып, адамдар саналы турде эрекет етедо, кайсыб1р окигалардын болатынын алдын ала болжайды, табигат заттары мен олардын касиеттерш ез мудделерше сэйкес кайта жасайды, ез ем!ршщ элеуметпк жагдай л ары и макса г ка сай езгертедь

Идеалист-филссофтар зандардын объективтш сипатын терюке шыгаруга тырысады, оларды адамнын акыл-ойынын туындысы регшде карастыралы. Материалисток диалектика байланыстарды, зандарды ойдан шыгарумен, жасанды жолмеп «жасаумен» айналыспанды. Ол гылымныц алдына бул зандарды объективтж дуниенщ езшде ашып алу м1ндетш ко ялы.

Объективт1к зандардын мынадай непзп типтер! бар (уш топ):1) объектплердш ерекше касиеттершщ арасындагы катынастарды

немесе белгш 6ip козгалыс формасынын шенбершдеп процестердщ арасындагы катынастарды керсететш жекеше зандар;

2) объетсплер мен кубылыстардын улкен жиынтыктары yuiiH ортак жалпы зацдар (6ipaK, ен жалпылама емес);

3) ен жалпы немесе универсалды (эмбебап) зацдар (дуниеде ешр суретш барлык заттар мен кубылыстардыи, олардын касиеттерш iH арасындагы универсалды диалектикалык катынастарды керсетед!).

Диалектиканьщ зерттейтш ен жалпы зандары осындай зандар болып табылады. Бул жерде айта кететш жэйт - Ф.Энгельс Гёгёлъдтц

144

«Логика гылымы» ецбегшщ уш белМн диалектиканми уш зацы деп карастырды:

1) Болмыс туралы шм — мелшер G3repicrepi мен сапа езгер1стершщ езара оту зацы;

2) Мэн туралы мим - карама-карсылыктардыц Kypeci мен б!рлш зацы немесе кайшылык зацы;

3) ¥гым туралы шм - тер1стеуд] тер1стеу зацы (диалектикалык синтез зацы).

Ещц диалектикаиыц осы зацдарына токгалайык.

Карама-карсылыкгардын 6ipjiii i мен Kypeci зацы (немесе кайшылык чаны)

К^арама-карсыльщтардыц 6ipniri мен Kypeci зацы (немесе кайшылык зацы) бар барлыктыц табигаты б1рдей бола турып езара куресте жэне 6ip-6ipiHe кайшмлыкта болатын карама-карсы бастамалардан туратындыгын бидарад (мысалы: кун мен тун, ыстык пен суык жэне с.с.)- Карама-карсы бастамалардыц 6ipjiitfi мен Kypeci букш барлык, TipmmiK ететшнщ козгалысы мен дамуыныц imKi кайнар кезш, ескшщ жойылып, жацаныц пайда болу себептерш корсетед!.

Бул зац диалектикалык дамудыц аса мацызды 6ip ерекшелтн де ашып бередк козгапыс, даму - ез1ндис ко и ал ыс, езщдак даму ретшде жузеге асады. Муныц терец материалисток мэш - дуние бeлгiciз 6ip сырткы себептердщ салдарыиан дамымай, ез зацымен, материяныц ез козгалысыныц зацымен дамиды деген сез. Баскаша айтканда, табигаттан тыс кушретп куш, «алгашкы козгаушьшы» 1здеу керек емес.

145

146

■ Карама-карсмлык - кубылыстардагы, нэрселердеп сэйкесс1зд1ктщ шепне жеткен формасы

■ Кррама — царсылыц туралы полярльщ угым:

кандай да 6ip кубылыстыц,

нэрсенщ 6ipiH-6ipi жокка шыгарып, сонымсн oipre 6ipiMeH-6ipi байланысып жататынын

бейнелеЯш (ак- кара. жарык-туиек)

■ Сырггщы царама- царсылыц — 6ip-

oipincU QMip суре алмайтын жэне сонымен 6ipre

6ipiH 6ipi жоятын,6ipan

салыстырмалы тэуелсЬ болы п

келстш кайшылык пол юс in айтады.

■ Ituici царама-царсыльщ — oipin oipi терютей ошрып, oipiHe oipi ететш кайшылык полюсгерш айтады.

■ Кайшылык - карама-карсылыкгардын диалектикалык катынасын, олардыц озара эрекеттесушщ 6ipairi мен куресш бейнелейтш угым

Гегель кайшылыкты кесел нэрсе деп есептемеген, оныц nirapiHnie кайта ол пайдалы, себеб! онсыз даму жок деген. Даму дегешм!з, туптеп келгенде, кайшыльпсгын пайда болуы, epicreyi жэне онын шешшу npoueci. Кдйшылык турлер1 кеп, о л ардын ен бастылары темендепдей.

1шк\ цайшылъщтар - 6ip процестщ, 6ip жуйенщ, 6ip заттын, 6ip кубылыстыц цшндеп карама-карсылыктардын Kypeci. Даму ушш iuuci цайшылъщтар uieiuyiui роль аткарады. Мысалы, адам денсаулыгы — адам организмшдеп журек, екпе, буй рек, асказан, кан айналымы т.б. жумысы мен олардын жумысына кедерп болатын кубылыстардьщ Kypeci. Осы куресте кайсысы женедй адамнын хал-жагдайы соган байланысты.

Сыртцы цайшылъщтар - эртуроп кубылыстар, заттар, процестер арасындагы кайшылыктар. Мэселен, организм мен табигат, когам мен экологиялык жагдай арасындагы кайшылыктар. Олар дамуга цосътша, квмекш/ эсер етецц.

Неггзгг цайшылъщтар даму ушш роль аткарады: енбек пен капитал, ipi буржуазия мен усак буржуазия, капиталистер мен фермерлер арасындагы жэне т.б. кайшылыктар.

Щеггзгi емес цайшылъщтар дамудын барысына тжелей емес, жанай ыкиал жасайды. Мэселен, монополистердщ озара кайшылыктары т.б.

Кайшылыкгардыц антагонисток mypi — максаттары мен мудделер! туб!ршен карама-карсы, 6ip-6ipiHe жау когамдык куштердщ таптардын арасындагы кайшылыктар (кулдар мен кул иеленуиллер, шаруалар мен феодалдардыц, пролетариат мен буржуазиянын

148

арасындагы катынастар). Мундай кайшылыктар тан Kypeci, революциялык курсе аркылы шешшедь Антагонист Lk кайшылыктар элеуметпк, экономикалык, идеологиялык кайшылыктар тур1нде де кездеседь

Ал, антагонистЫ емес цайшыльщтар - тупю максаты 6ip, 6ipaK уакытша айырмашылыктары бар элеуметпк топтардыц, таптардыц арасындагы кайшылыктар. Олар элеуметпк шаралар аркылы шеш1лед1 (мысалы, ецбекин таптар — жумысшы табы мен шаруалар арасындагы кайшылыктар).

Кайшылыктар езгермейтш, козгалмайтын б1рдене емес. Пайда болганнан кейш пакты кайшылыктардыц кай-кайсысы болмасын дам иды, б ел гш 6ip сатылардан, баспалдактардан &тед\.

= Цайшылык зады: даму тутастыц (6 ip iH -6 ip i ) езара жокка шыгаратын карама-карсылмкгарга «косарлануы» («раздвоение» единого) («какжарылу», «cKire батину») жэне олардыц езара ic-dpeKeii нэтижссшде етедк

= К^арама-царсылыцтар - бул нэрсенщ 6ip уакытта 6ipin-6ipi езара керек ететш, со л сиякты езара жокка шыгаратын жактары, KacueiTepi (барабарлык — айырмашылыкта, айырмашылык — барабарлыкта).

149

Саннын сапага ауысу заны (сандык езгерктердт сапалык eirepicrepre ауысу заны)

Санныц салага ауысу заны дамудыц, даму процесшщ iptki механизмы, тетНн, онын калай, кайтш етуш, дамудагы жаца сапаныц пайда болу логикасын ашып кврсетедь

Сапа деген!м13 — объект]Hi аныктаушы, заттыц, кубылыстын, процестщ 6ipniriH тутастыгын, салыстырмалы туракгылыгын, ез- ез!мен тепе-тецдшн бщшредк Гегель бойынша, сапа «... ен алдымен болмыспен тепе-тен айкындылык— Б1рдеце езшщ сапасынан айырылса, онда ол бурын не болса, сол болудан калады». Баскаша айтканда, сапа — заттыц iuad аныцтылыгы. Затты, кубылысты дэл осындай етш аныктайтын, даралайтын, баскалардан айырмашылыгын керсегепн — онын сапасы (мысалы, агашты - тем!рден, отты — судан). Кез келген заттын сапасыныц езгеру1 сол заттын М ш езгеруше экеледь Сапа e3repicrepi уздмсидгц узтЫ туршде журед!.

Сан - нэрсе мен кубылыстын есептелу параметрлер» (сан, квлем, аумак, салмак, мвлшер т.б.), елшеу мен есептеуге жататыннын бэр!. Сан — заттыц сыртцы аныцтылыгы, ол оныц табигатымен тйселёй байланысты емес. Bip жэне сол сапа шецбер!нде санныц e3repyi заттыц не жуйешнщ мэшюц изгеру!не экелмейдь Сан заттардыц б!ркелкЬпгш, 6ipTeKTmiriH, б!рдейл1пн, олардыц уксастыгын, уйлесттн бшу жэне ескеру непзшде жузеге асатындыкган, олармен кебейту жэне азайту, белу мен косу жэне т.б. операцияларды (амалдарды) жасауга болады. Элдеб1р сапаныц санын аныктау кейб1р жагдайда ете курдеш, киын ic. Мысалы, адамнын белгш 6ip ic- эрекетше сандык (мелшерлш) снпаттама немесе керкем шыгармага сандык бага калай беруге болады? Сан e3repicrepi у’здмс/з жэне 6ipmiHden erin жатады.

Сан мен сапа езара тыгыз байланыста болады. Белгш сапасыз сан жок сюпсгы, белгш сансыз сапа да жок- влшем - сан мен сапаныц диалектикалык бipлiгi. елшемд? объектшщ сандыц-сапалъщ аныцтылыгы, бершген сапанын сандык шекарасы деп атауга болады. влшемнщ бузылуы, объекпнщ сан мен сапасынын б1рл1пшц бузылуы

150

сол объектшщ баска б1рдеме болуыиа, оныц баска объектке езгеруше экслсдь Мундай ауысуды ceKipic деп атайды.

CeKipic (узш с) - бершген сананыц туб1рл1 езгеру процесс есю сападан жаца салага етудщ, есю сапа койнауындагы кайшылыктардьщ шеш1лу1, 6ip елшемнен екшпц елшемге етудщ формасы, дамудагы meujyuii туши. CeKipic уздщшз даму формасына Караганда едэу^р тез болады. CeidpicTin болу сипатын дамудагы к^былыстын табигаты, оныц баска заттармен байланысы аныктайды.

Ортурл! гылымдар сек1р1стердщ сан алуан мысалдарын береди. Астрономияда — бул жулдыздар мен тумандыктардыц пайда болуы, физикада - термояд ролык реакциялар, химияда - жасанды материалдар, биологняда - шйрдш, TipuiuiiicriH пайда болуы, элеуметпк гылымдарда - когамнын 6ip фазасынан баскасына, 6ip тнптен баскасына дамуы.

1 " 2 СиО £•в* 3 t; 3

*С а? ь

I

*

ю

св — лЛ2 3 р.О , р 2О 5 *X о с.^ Ю >Н

i f 5 в 2 S

Ф 3 г F*

£ «в

-а сч a з £

§ 1 I 3X In cd К & &

си о

а. 5К I

а?f l

ё HJ и К S и о* I

&ю

.1 Ё* О . О '2 ®Н1 1I I

CeKipic формалары

Узакгылыгы (уакьпы бойыиша)

Камтуыбойыиша

Сипаты бойыиша

ю* Ъ6 и . 50 .с —

8 | 2 g5 ° 5 g-e-g1 I6 g* s

tt 5

S I>» о

CeKipic формалары - оныц ету уакытына, жылдамдыгына, opicine, жагдай га, жалпы дамудагы к^былыстын сипатына байланысты.

Саннын сапага ауысу зацынын оту жолы (диалектикасы)

Даму саннын кебекй немесе азаюы, онын жана сапага ауысуы жэне KepiciHme болудын нэтижеанде етеда.

Касиет

Революция Реформавлшем

Ceicipic

Эволюция TewepicКайтакуру

Гылым мен хэш рибе керсеткендей, сапалык езгер1стерге экелетш сандык езгергётер тек даму ушш гана тэн емес. Бул заннын эрскет сферасы (аймагы) осы процеспен (дамумен) шектелмешй, эжэптэу1р кешрек.

l epicTey ii тер1стеу »аны (диалектикалык синтез заны)

Tepicmeydi mepicmey даму процесшщ багытын, тенденциясьш, 1лгер1 басуды, жананын пайда болуы мен ескшщ кейб1р кезендершщ

152

кайталануынын салыстырмалылыгын сипаттайды. Дуниеде ешкандай зат, кубылыс немесе процесс рйнен-оз|, «такыр» жерде (на «голом» месте) пайда болмайтыны белгш. Эр нэрсе озшщ алдындагы баска 6ip нэрсе непзшде пайда болады, ягни жаца ескшщ непзшде пайда болады.

Жаца мен ecKi карама-карсы. Олардыц Kypeci барысында жаца ecKiHi жсцсуп, баскаша айтканда, жаца eciciHi тер!стейд1. Бул келген жаца оз кезепнде ecidpin, ол одан жацалаумен, жацарыракпен тер1стеледь Кез келген зат озшщ бурынгы Т1ршшк турлер1н TepicKe шыгармайынша, еш уакытта дами алмайды. Ескшщ иегЫиде жэне онъшен курес барысында жеце отырып, жацаиыц пайда болуын mepicmey деп атайды. Ест формалардыц жацалармен mepicmejiyi — удемел/ дамудыц себебг жэне механизм/.

153

Даму - тек шгершмел! (ал Fa

журетж) процесс, теменп

форм алар дан жогарыларга ауысу, ягни

ерлемел! даму

Дамудыц багыттылыгы туралы кезкарастар

Даму ерлемель сол сиякты томен

багытгалган да болуы мумкш. Тэжрибе осы кезкарастын

шындыкка коб1рек жакмн екещцпн керсетедь BipaK

жалпы тенденция ерлемел! деуге

болады. Мысалы, тарихи процесс

ерлемел1 багытпен журеди 6ipaK

кулдыраулары да бар: Рим

империясыныц гулдену! онын

кулауымен ауысты, б1рак кейш

Ёуропанын жана дамуы орлемел1 сипатпен журш

(Ренессанс, Жана заман жэне т.б.)

Дурысы даму сызык (тура сызык) тур!нде

емес, «спираль тэрйдес» журед!, эр1

слиральдщ эрб!р орамы

бурынгыл арды кайталайды, oipaK жана, жогарырак

денге йде

Даму ретсв (хаотично), ешкандай

багыттылыгы жок

Диалектикалык синтез занынын непзп категориясы - «Tepicrey». Оныц ею турл! карама-карсы т у с ш т бар.

154

Метафизикальщ mepicmey - бул формалды, сынаржакты, «жалан» Tepicrey, ол ескшщ жойылуын, алынын тасталуын абсолюта кирау, мулде жойылу деп угыну. Мундай Tepicrey заттыц innd даму зандылыгынан, онын innd байланысынан шыкпайды, керюшше, ол Tepicrey заттын сырткы карым-катынасынан (ягни сырткы эсер) гана туындан, жалпы даму npoueci ушш кездейсок болуы мумкш. Ондай Tepicrey заттыц, кубылыстын одан dpi даму барысын тежейдь Мысалы, кектеп ecin келе жаткан niemi (есодиюп) тамырымен жулып алып, лактырып тасгасак, эрине, даму токгалады.

Логикстъщ mepicmey — 6ip nixip екпшп пшрд1 Tepicrey, жокка шыгару. Мундай жагдайда егер бастапкы niicip шын болса, онда оны тергстеу жалган болады жэне, KepiciHme, егер бастапкы niKip жалган болса, онда оны Tepicrey шын болады (если высказывание «Р » истинно, то его отрицание «не Р» будет ложным и, наоборот, если «Р » ложно, то «не Р » будет истинным).

Диалектикалык; mepicmey — шыгармашылык, жасампаздык Tepicrey, ол дамудыц момент! жэне Heri3i болып табылады, ондагы сабакгастыкты, ескшщ емгршец элементтершщ (жактарыныц) сакталуын камтамасыз етедь Муны дамудыц innd момент! болатын езшдцс Tepicrey жэне кандай да болмасын жацалыктыц, жаца, негурлым жогары жет!лген формалардыц пайда болуыныц алгы шарты болып табылады, озшдш Tepicrey «алыну» («снятие») деп аталады.

Гешдьдш сипаттамасы бойынша, диалектикалык Tepicrey ез!не уш ауысудыц йрлшн косады: 1) болмыс — бейболмыс (жойылу); 2) болмыс - болмыс (сакталу); 3) бейболмыс — болмыс (жацаныц пайда болуы). Оныц схемасын (сулбасы) темендегщей турде беруге болады

155

Tepicreyfli Tepicrrey - бул кос Tepicrey, eni есе (ekj рет) Tepicrey. Мунда алдыцгы Tepicrey api тер1стелед1 жэне сакгалады, бурынгы даму сатысынан сантал ганнын барлыгы келес| сатыга едэу1р взгертшген турде втед1. Г егель тер1стеуд! Tepicrey процесш триада (упгпк, уш багандык) турвде бейнелеген: даму'дьш бастапкы пункт! - оны TepicTey - Tepicreyfli Tepicrey (тезис - антитезис — синтез; теория- тэяарибе — жада теория), ягни циклднс процесс. ap6ip цикл дамудыц орамы, ал спираль - циклдер Ti36eri репвде болады. Мысалы: дэн себу — оныц mipyi - масак (жана дэн).

Корыта айтканда, тер1стеуд1 Tepicrrey заныныц сипаты мен ерекшел1ктер1 мынадай, ол зан:

— 6ipiHUiideH, дамудыц багытын б1лд!ред1. Жалпы апганда даму карапайымнан курдел1ге, теменпден жогарыга карай, ягни 1лгер!лмел1, ерлемет сипатта болады. BipaK бул жалпы вектор, тенденция. Элем, дуние тек анык 6 ip гана багытта дам иды деген тужырым, ой-niKip кате, взшщ дамуында объективп элем шын мэншде эртур.т багыттарда дамиды. Бутан мысал Жерде органикатык материяныц дамуы, соныц нэтижесшде всшдштер мен жануарлардын шекиз сан алуан спектршщ пайда болуы;

— ек'ипшден. дамудыц белгш 6ip циклды процесс екенш кврсетед!. Бул бастапкы пунктке оралу емес. Даму нэтижесшде кайшылыктары шеиплген 6ip цикл аякталып, оныц 63i Kenecici аркылы терютеледь BipaK, бул Tepicrey сыргтан тацылган процесс емес,

156

Kcpiciiiiuc, дамудыц imici катынастарына байланысты шыккан езт-ез1 Tepicrey;

— ушшш'гдену дамудагы сабактасгыкты (мираскорлыкты, жалгастырушылыкты, орын басушылыкты) немесе баскаша айтканда ecKi мен жацаныц байланысын бщщредь Диалектикалык Tepicrey Т1збеп, ол тобектщ оркайсысы 03inen буры h i ы буыидарды тек жокка шыгарып кана коймайды, сонымен oipre ол ардын TniMAi жактарын сактап калып, жогары кезецдерде дамудыц буюл байлыгын ез бойында жинактай отырып, одан да repi жогары формалардыц дамуы ушш непз болады.

Сонымен, даму процесшщ непзп ету формалары томендепдей деп айтуга болады:

— Т - прогресипл, удемел1 даму (теменгщен жогары);— i - perpeccHBTi, кайтымсыз даму (жогарыдан темен, алгадан

кейш);— nvnmsk - синусоид алык, толкын TOpi3Ai даму;— - шецбер турпще, айн алым, цикдщ кайталану Typitme;

• спираль тургнде.о

Тер1стеуд1 Tepicrey зацыныц тэж1рибе, гылым ушш танымдык, эдюнамалык (методологиялык) мацызы зор.

Диалектикиныц категориялары

Адам коршаган дуние жэне ез1 туралы бшетшнщ бэрш угымдар, категориялар формасында (тур1нде) бередк Категория (гр. Kategoria - пiKip айту, макулдау, непзп жэне жалпы бели) - шындык пен танымныц, заттар мен кубылыстардыц негурлым елеул!, мэнд1 жактарын, белгшерш, катынастарын, байланыстарын бейнелейтш жалпылык угым, ойлау формасы, таным сатысы. Категориялар осы немесе баска гылымныц, философияныц негурлым жалпы, ipreni угымдары.

Op6ip гылымныц 03iHe тэн угымдык аппараты, категориялар жуйес! бар. Мысалы, математикада - сан, шама, жиын (сумма), функция, интеграл, дифференциал т.б., физикада - масса, энергия, куш, жылдамдык, ядро, атом, квант т.б., биологияда — пршшк, функция, клетка, генетикалык код, эволюция жэне т.б.

Накты гылымдар болмыстыц, элемнщ, шындыктыц белгип 6 ip саласындаты кубылыстардын ерекше байланыстарын зерттейдк Ал

157

диалектиканыц, философиянын категорияларыныц мвдеп — дуние мен ойлаудыц барлык кубылыстарына тан, сипатты ен жалпы байланыстарды, катынастарды, зандарды аныкгау жэне белплеу. Сондыктан олар улкен танымдык жэне эдюнамалык роль аткарады.

Философия тарихында категорияларга ен алгашкы теориялык талдауды Платон мен Аристотель жасады. Платон, мысалы, 5 категорияны (мэндшк, козгалыс, тыныштык. барабарлык, айырмашылык) карастырды. Ол категорияларды болмыстын бейнеа емес, KepiciHuie, 6ipinei?-6ipi туындайтын идеянын KepiHici деп бищк

Аристотель «Категориялар» деген енбепнде категориялар болмыстын елеул! жалпы жактарьт бейнелейгй деп 10 категорияны талдайды (мэн, молшер, сапа, катынас, орын, уакыт, жагдай, куй немесе калып, эсер жэне куйшу).

Кант категорияларды пайымныц априорлык формалары, «езшдж зат>> дуниесш сипаттамайтын танымдагы субъекттщ ойлау жуйеа деп есептед!. Ол 12 категорияны 4 топка болт, ap6ip топтар арасында диалектикалык байланыстын элементтер1 бар екенш байкады, керсетп.

Гегель болса, ол 100-ге жуык категорияларды карастырып зерттедь аныктады. Бул жерде оныц «Логика гылымы» деген ецбепн ерекше атауга болады. Гегель категориялардьш 6ip-6ipiHe етуш, олардын субординациясын, диалектикалык байланысын, даму принцишн ашты.

Материалиспк диалектика тургысында категорияларды Ф.Энгельс, кецеспк орыс галымы Э.В.Ильенков, казакстандык философ-академик Ж.М.Эбдщцин жэне т.б. зерттед!.

158

Диалектикада кеп категориялар колданылады. Оларды сез курамыиа, Tipicecine карай шартты турде еюге белуге болады: сыдар (жалгыз сездО категориялар жэне жуп категориялар. Сьщар категориялардьщ Ke6i туралы жогарыда айтылды (материя, козгалыс, кещстпс, уакыт, сана, сан, сапа, шама, елшем, кайшылык жэне т.б.) Булардан баска тагы темендегщей категорияларга да токталуга болады.

«Жуйе» (гр. systerna — белнстерден куралган, косылган) — белгии 6ip тэсшмен езара байланысты жэне езара эрекеттес бел1ктердсн туратын, тутастык курайтын объект. Бул термин антикалык дэу!рде пайда болып, куш бугшге дейш колданылады. Камтитын салаларына карап, жуйелерд1, 6ip кезкарас бойынша, биологиялык (организмдер), техникалык (механизмдер) жэне элеуметпк (когам, онын институттары) деп беледь Ал eKimni кезкарас бойынша туракты (тургын уй), кызмет етупн (кол сагаттары) жэне дамушы (Г ал акта к а, адамзат когамы т.б.) жуйелер керсетшед1. Жуйе угымына карасгы

159

«байланыс», «элемент», «тутастык». «б^рлж», «курылым», «функция» деген утымдарды да карастыру керек.

«Элемент» - жуйенщ эр5 карай белшбейтш курамдас бвлш, курдел! тутастьщ бел^п (элементп белшектеп тастаса, ол онда ёзшщ сипатын, функциясын жояды).

«Курылым» (лат. structura — курылым. орналасу, тэрпп) - жуйенщ элементтершш уйымдасу тает, езара байланысынын тэрпсЮЕ Курылым жуйенщ емес, сол сиякты оныц ap6 ip элемент шщ де касиеттерш аныктайды. Мысалы, б>рдей курамы бар адамдар ешкандай уйымдаспаган болуы мумюн (тобыр) немесе белгЫ 6 ip мшдеттерд1 орындаута жумылдырылган болуы мумюн (ужым, топ, класс курамында).

«Функция» (лат. functio - icrey, орындау)— 1) объекпнщ элдеб’ф жуйенщ шенбер1ндеп кызметк рвлц— 2) объёктшер арасындагы байланыстын Typi. БшЫнщ эргурл!

салаларында туешктщ осы eKeyi де колданылады.«Бел1м (бвЛ 1К ) жэне тутастык» («часть и целое») —

философиялык категориялар. Бел1м - тутастыктьщ белшеп, элемент!. Тутастык - болшектерден, элементтерден курастырылган, жасалган 6 ip.iiK, бупнд!К. ягни заттьщ, нэрсенщ, кубылыстыц курылу процесшщ аякгалуы, олардын толык калыптасуы.Нагыз шын бупндж- бел1ктердщ тек езара катынастары емес, дамудагы субстанциянын не субъекттщ eMip суру жэне даму формаларын тугызу, жасау процесь Башктер субстанция — субъекттщ кажетп сатылары, дамудагы эрбф циклдын (оралымды ерлеудщ) б1ршама аякгау формалары. Тутастыкка оньщ белшектерг ретшде 6 ipiKKeH жеке заттар, нэрселер жаца сипатка ие болады.

«Бутш» жэне «бел!к» категориялары салыстыр малы категориялар. Ен кшкентай бел'1к (мысалы - атом) ез алдына жеке <<бутгн» («тутастык») жэне ол баска бутщщктщ (мысалы - молекуланын) 6e.iiri. Ал осы баска бутшдж ез алдына бфпрй 6 ip улкешрёк бутшдйстщ белнт (мысалы 1 жануар организмшщ). Бул сонгынын ез1 одан да улкенiрек бушщйёвд (мысалы - Жер планетасынын) бел1П. Осылай кез келген бутпшк одан да улкен буНнд^ктш болта болып шыгады. Туптеп келгенде, табигаттагы барлык денелерд1 6 ip тутастыктын - элемнщ белшектер1 деп карауга болады.

160

Осы категорияларга токгалайьщ. Алдымен жекелж-ерекшелж- жалпылык угымдарыи аныктап алайык.

Жекелж (дар алы к, бол cirri к) деп кещстж пен уакыттагы салыстырмалы дараланган, окшауланган, дискреттелген, шектелген нэрселердщ, кубылыстардыц, жуйелердщ езшдж сипатын, кайталанбайтындыгын, олардьщ айырмашылыгын бейнелейтш Y-гымды айтады. Жекелж 6ip объектЫ баскаларынан айырып туратын, тек сол объекте гана тэн нэрееш корсегедк Жекелж жалпылыктыц OMip суру эдюь Гегель: «жекелж дегсшшз ез1мен 03i аракатынасга болатын аныкталгандык».

Заттардыц касиеттер1 мен катынастарыньщ ортак белп, сапапары ж алпылык категориясымен белпленед]. Бул категория объектшщ касиепер*! мен жакгарыныи уксастыгын, белгш 6ip жуйенщ элементтер1, болшектер1 арасындагы, сондай-ак турл1 жуйелер арасындагы байланысты бейнелейдь Жалпылык деп, мысалы, «кристалл», «жануар», «адам» жэне т.с.с. угымдарды айтуга болады.

Жалпылык жекеден бурый жэне одан тыс OMip сурмейд1, дэл сол сиякты жеке де жалпыдан тыс OMip сурмейдь Кез келген объект — жалпылык пен жекенщ 6ipjiiri. Белгш 6 ip жагдайларда олар 6ip-6ipiHe ауыса алады, айналады, ягни жеке — жалпыга, жалпы — жекеге.

Жеке мен жалпылыктыц (жалпыныц) арасындагы байланыстырушы буын ерекше болып табылады. Жалпылык колем! жагынан ерекшеден кец келемде болады, ал ерекшенщ угымдык колем! жекшж келемшен кешрек болады. Осыньщ нэтижесшде ерекшелж озшщ салыстырмалы дербеспгш жогалтып, жекел1кке Караганда - жалпылык, ал жалпылыкка Караганда - жекел1к ретшде карастырьшады.

161

Гылымда, когамдык ёш р кубылыстарын тусшд^руде, талдауда, сол сиякгы таным процеспнде жекенщ, ерекшенш жэне жалпынын езара эрекеттесу диалектикасын мукият есепке алудын зор танымдык, практикалык жэне эдюнамалык манызы бар. Мысалдар: 1) Омаров (жеке) - казак (ерекше) - адам (жалпылык); 2) Султанов (жекеше) - студент (ерекше, езгеше) - КР азаматы (жалпылык).

Мэн жэне кубылыс. Мэн дегешм1з — заттардын, кубылыстар мен процестердщ, тутас элемнщ непзп касиеттерш, басты, iurKi, салыстьфмалы жактарын, туракгы байланыстарын аныктайды. Ал кубылыс - мэннш сырткы байкалуы, онын Kepi ну формасы.

Мэн мен кубылыс езара байланыста, 6ipaK тепе-тен емес. Мэн кешрек, байырак. айкындаушы. Кубылыстар сан-алуан, 6ip мэншн ез! кептеген формада KepiHeaxi. Жалпы алганда, мэн мен кубылыс 6ipi eKiHuiici аркылы сипатталады. Егер мэн жалпы (жалпылык) нэрсе болса, кубылыс - мэнн1ц эйтеу1р 6ip моментш гана керсететш жеке нэрсе; егер мэн теренде жаткан жэне iniKi 6ip нэрсе болса, кубылыс - сырткы, анагурлым бай да кулпырмалы 6ip нэрсе; егер мэн туракгы. кажетп нэрсе болса, кубылыс - элдекайда езгерпш, еткшип, кездейсок 6ip нэрсе.

Кубылмалы. езгермел1 болатын кубылыстын сан алуан турлер1 бар, сонын непзпешщ 6ipi — елее немесе тэр1здипк («видимость» или «кажимость»). Мысалы, Куншч Ж фщ айналатынын мойындаушылар кубылыстын сырт KepiHiciH шындык деп бищ . Капитализм тусында жумысшынын жалакысы оныц барлык енбепне толы к теленген акы сиякгы кершед1. ал шьшдыгында онын ецбегшщ 6ip белшне гана акы теЛбнёдь калган б о лтн капиталистер косымша кун тур^нде тепн иемденед), бул олардмц пайда табуынын кез1 болып табылады.

Сонымен, белгш 6 ip нэрсен!. окиганы дурыс туешу, оны дурыс талдау ушш тжелей бакылау аркылы алынган мэл1меттерд1 сын кезбен тексеру кажет, алдамшы KepiHic пен шын корЫсп, успрт пен мэщйш дэл айыра б!лу керек. Заттардьш мэнщ ашып керсету - гылымнын непзп мшдеп.

Мазмун жэне форма. Ом1рдеп, дуниедеп кез келген объект мазмун мен форманыц б1рл1п болып табылады. Дуниеде жалпылама мазмун жок жэне болуы мумюн емес, тек белгш формада калыптаскан мазмун гана болады.

Объектшш барлык элементтершш курамы, оныц касиеттершщ, iuiKi процестершщ, байланыстарыныц, даму кайшылыктары мен тенденцияларынын Gipniri мазмун деп аталады. Баскаша айтканда мазмун — нэрселер байланмсынын жэне олардын езара эрекеттесушщ бфшаМа туракгы айкындылыгы, онын Typi мен курылымы. Форма

162

(лат. forma - сырткы Typi, тыскы кескш (келбет) - мазмунныц oMip суру тэсш, оныц уйымдасуы, курылымы, сырткы Kepiny эдцсь Мысалы, керкем шыгармаиыц мазмуны - оныц непзп айтпак ойы, идеясы, ал формасы — оныц ешжет!, тш , композициясы, жанры т.б. Tipi организмнщ мазмуны оныц бойындагы зат алмасу процеа, оны курайтын турл1 органдар, ал формасы - зат алмау процесшщ юке асу тэсш, органдардыц озара байланысы, орналасуы.

Мазмун мен форма езара тыгыз байланыста. Оларды 6 ip-6ipiiien белш тастауга болмайды, сол сиякты олар 6 ipine 6 ipi ете алады. Формасы з мазмун жоц, мазмунсыз форма жоц. Сонымен 6 ipre форма мен мазмун - б1рлисте болатын карама-карсылыктар, олар — 6ip нэрсенщ eKi ажырамас полюод жэне езара салыстырмалы дербеспкте, тэуелс1зд!кте. BipaK, мазмун мен форма байланысында булардын жетекнн жагы мазмун: ол форманы аныктайды, ал форма мазмунга белсенд! эсер етедь

Форма мен мазмунныц арасында iuiKi кайшылык та бар: форманыц мазмуннан артта калып коюы олардыц 6ipimn eiciHUiiciHe сэйкес келмеуше соктырады. взшщ мазмунына сай келетш форма мазмунныц дамуына кемектесш, оны жылдамдатады. Ал ез1н1ц мазмунына сай келмейтш ecici форма оныц дамуына кедерп жасайды.

Мазмун мен форма арасындагы сэйкесшздж есю форманыц орнын жаца форманыц орын басуымен шешшед!. Практикалык кызмет yuiiH мазмун мен форманыц езара байланысын жэне олардын салыстырмалы дербеспгш есепке апып отырудыц ерекше зор мацызы бар.

Себеп пен салдар. К^сбылыстарды, процестерд1 б1лу деге1пм1з - ец алдымен олардыц пайда болу жэне даму себептерш 6 uiy деген сез. Себептшк (каузалдык - лат. causa — себеп) - кубылыстардыц жалпы лам а занды байланысыныц б ip формасы. Баска 6ip кубылысты eMipre келт1рет1н кубылыс оныц себеб1 болып табылады. Себеп эрекет1н1ц нэтнжеЫ салдар болады. Мысалы, суды кайнату (себеп) - бу (салдар).

Себеп пен салдар езара эрекеттест1кте болады, ягни олар 6 ip- 6 ipinc удайы эсер eтeдi, ыкпал жасайды, соныц нэтижес1нде себеп те, салдар да езгеркке ушырайды. Олардыц ету npoueci жагдай га (шартка), сылтауга, уакытка, орынга, куйге жэне т.с.с. байланысты.

Жагдай - ез болмысында салдарды тугызбайтын, 6ipaK оныц басталуына, калыптасуына кажетп себеппен езара эрекеттесепн фактор л ар жиынтыгы.

Сылтау - деп ез бетшше себеп бола алмайтын, 6ipaK оган туртю болатын салдар алдындагы тжелей етет1н кубылысты айтады. Сылтау

163

мен салдардыц арасында байланыс бар, 6 ipax ол сырткы, болмашы байланыс.

взара эрекеттесу процеанде себеп пен салдар орын ауысуы мумкш: себеп салдар болады, ал салдар себеп болады, ол баска салдарды тугызады.

Философияда себеп пен салдар кубылыстарына байланысты мынадай угымдар (багыттар) бар:

— детерминизм (лат. determinare - аныктау) — объгайййк дуниедеп кубылыстардын, ойлаудын жаты себептшгт мойьшдайтын шм. Муны жакгаушы философтар детерминистер деп аталады;

— индетерминизм — детерминизмге карама-карсы, дуниедеп кубылыстардын занды байланысын, себелтшгш TepicKe, жокка шыгаратын 1лш. Муны колдаушы философтар индетерминистер деп аталады.

— телеология (гр. telos - максат жэне logos - 1тм) - детерминизмд! идеалист тургыдан Tepicrey, дуниедеп барлык кубылыстардыц мсщсатца сэйкестт туралы Мм-, ягни «максатка кездейтш бастама».

Ka3ipri замангы кептеген идеалистер-философтар «себеп» деген cexii философиялык терминологиядан шыгарьт тастау керек дегенд1 жи1 айтып жур. Олардыц ойынша, себептшктщ де монархия сиякгы KyHi 6 inceH. Себеггшпк зацын рлар функционалдыц байланыс зацымен ауыстырады. А кубылысы Б кубылысын тудырады деп айтуга болмайды, А мен Б 6 ip-6 ipiHe тэуедд1 болады деп атап керсету керек (А мен Б эрдайым oipre журецц. Б-дан А бурын болады немесе одан кешн келед1 — мше кубы лыс rap арасындагы байланысты осылай тусшу, жетюзу керек дейд1 жогарыдагы идеалист-философтар).

Кажеттиик пей кездейсоктык. Кджеттшк - шындыктагы кубылыстардыц, процестердщ. объектшердщ одан бурынгы бугая дамуыныц барысмнда пайда болган, олардыц imici мэншен туындайтын тур акты байланысты бейнелейтш угым. Ол белгш 6 ip жагдайларда мшдегп турде болуга raicri кубылыс, оган туракггылык, тиянакггылык тэн. Кджетп кубылыс болмай коймайды.

Кездейсоктык — заттар мен кубылыстардыц тшелей мэшнен тумайтын, олардыц елеуаз, жеке, сырткы байланысын бейнелейтш угым («жалан болмыс»). Кездейсоктык дэл осы жагдайларда болуы да мумкш, болмауы да немесе баскаша болуы да мумкш нэрсе. Оган белпаздж, кубылмалылык, тураксыздык тэн.

Кажеттшк пен кездейсоктык езара байланысты, олардыц диалектикасыныц мэш мынада: кездейсоктык кажеттшктш кершу

164

формасы ретшде жэне оныц косымшасы ретнще eMip суредь Лтакты Гегель «кездейсоктык дегешм1з мумюндж ретшде гана мацызы бар» деген niKip айткан. Hi рак бул диалектикалык аракатынаста кажеттинк непзп , uieuiyuii роль аткарады. ейткеш ол зацдылык, даму процесшщ нэтижеа, ж ал ан ойдан гана келш шыкпай, KepiciHuie, объективтж шындыктыц иепзшде пайда болатын нэрсе. Сонымен oipre кажеттш к пен кездейсоктык эртурл1 катынастарда, накты жагдайларда орын алмастырып, 6 ip-6 ipine айналуы да мумкш.

Философия тарихында кажеттш к пен кездейсоктык диапектикасын, байлапысын дурыс тусш беуш ш к те орын алды, ягни оларды 6 ip-6 ipinen бел in, жеке-жеке карау, rin ri карама-карсы кою, сол сиякты каж еттш кп абсолюттещпру (Демокрит, Спиноза, Гольбах, Лаплас т.б.), ал кездейсоктыкты жокка шыгару (позитивистер).

Fылымныц, танымныц Heri3ri максаты — зандыны, кажегпш ашу. Алайда будан кездейсоктык тек б1здщ субъективтж тус!1нпм 1здщ саласында гана болады, сондыктан оны гылыми зерттеуде ескермеу керек деген корытынды шыкпайды. Fылым турлш е жекелеген, кездейсок фактшерд1 талдау аркылы олардыц нспзпше жаткан нэрсен i- белгш 6 ip кажеттш кт*1 ашуга карай бет бурады. Гылымдагы кептеген жацалыктар мен техникадагы ж спспктер кездейсок жагдайлардыц колайлы етушщ аркасында жузеге асканы да белгшi. Сондыктан Ka3ipri кезде бул проблемага кеб1рек кенш белшш жатыр деуге болады, ол проблеманы зерттеуде физиктер, математиктер, биологтар, экономистер, элеуметтанушылар, техниктер т.б. стати стикалык зацдылыктар, статист и калы к эд1стер, ыктималдык теориясын кецшен колдануда.

М умк1нд1к пен шындык* Жоктан бардыц пайда болуы мумкш еместпч бпге белгш , ал жаца ecKiHiii аясында Heri3i калан гаи белгш 6 ip алгышарттардан гана пайда болатыны мэл1м. Олай болса жацаныц пайда болу кушндеп болмысы м умю ндж деп аталады, бас каша айтканда мумюндж - дамудыц объективт'1 тенденциясы, потепциясы. Мумюндж - эл1 жузеге аспаган, б'фак жузеге асуы ыктимал кубылыс. Т ш сп жагдайлар туган кезде мумюндж шындыкка айналады. Ш ындык дегешм!з жузеге аскан мумкшдж, калыптасып жэне дамып улгерген нэрсе репнде тусшшедь

Мумюндж шындыкпен етене байланысты, сондыктан олардыц 6 ip-6 ipiHe OTyi, ауысуы, алмасуы dpi диалектикалык, api зацды процесс. Дегенмен мумюндж пен шындык категорияларыныц карым- катынасында шындык «6 ipiHLui» орында болады. Сонымен катар, шындык кешнп дамудыц бастама nyicri де болып табылады.

165

Мумкшдш пен шындыюгын бхрлшн кврсете отырып, сонымен 6 ipre олардын айырмашалыгын да бшушЬ керек. Мэселен, адамнын дуниеш толык танып б1лу м ум кш дтнщ (сол сиякты ез мамандыгын, кэабш ) - ал бул мумющнктж шындыкта жузеге асуынан айтарлыктай айырмашылыгы бар. Кала берд1 жузеге асатын жэне жузеге аспайтын мумющнктер болады.

Мумюндштердщ мынандай тypлepi бар:— абстракт!лi немесе формальды мумющнктер;— реалды мумкщщк;— нактылы мумюндшк;— логикапык мумюндшк.Абстрактвл! немесе формальды мумкшдоктер — белНл! 6 ip

жагдайда жузеге аспайтын, 6 ipaK эйтеу1р 6 ip мумкшщщг! бар мумшндок. Бул ретте мумюндцсп мумюн емеспен шатастырмау керек. Мумюн емест1к ешкашан жузеге аспайды, ол шындыкка, объективтк зандылыктарга кайшы.

Реалды мумюнднс - езшщ жузеге асуына барлык кажетп шарттары мен жагдайлары бар мумкщдж. Даму процеанде абстрактш мумюнднс реалды мумюндгкке вту\, ауысуы, айналуы мумюн.

Нактылы мумкшдш - дэл осы шакта, дэл каз1р шындыкка айналуына объективт! жагдайы мол мумюндпс.

Логикалык мумющнк — ойлау процес1йде орьш алатынмумюнд$ктщ Typi.

Мумкшдпсгщ шындыкка айналуы ушш тшсп жагдай л ардьш болуы кажет. Бул процесс табигат пен когамда эртурл1 <этед1, журедк габигатта тутас алганда стихиялы турде жузеге асады, ал когамда кеп нэрсе адамлардын бш мш е, санасына, белсендШгше байланысты (ce6 e6 i тарихты адам жасайды).

Мумкшдш пен шындыктын диалектикасын зерттеп бшу, мумюндштщ шындыкка айналу жолдарын, кездесетш кайшыльпстарьга жэне оларды жену тэсщцерш бшу адамдар ушш, когам дамуы уш1н ете кажет.

Диалектикаяьщ альтернативалары

166

Метафизика - шындыктын, дамудыц мэнш туешудеп диалектикага карама-карсы теориялык

жуйе

Метафизика I (ы 11 диалектикадан айырмашылы гы

■ еск1 мои жацаныи байланысы туралы: егер диалектика есю мен жананыц арасындагы байланысты мойындаса, метафизика оны толы к жокка шыгарады, жаца ecKini бутшдей ыгыстырып, шыгарады деп есептейдг,

■ козгалыстыц ссбеб! туралы: метафизика бойынша козгалыс матерниянын езшен шыга алмайдм, онын ce6e6i сырткы алгашкы турткг,

■ сан мен сананын озара байланысы туралы: метафизиканыц жактаушылары сан мен сапаныц арасындагы езара байланысты кермейдг, олардыц niicipiiiuie, сан санга (кобею, азаю т.с.с.). сапа сапага (ягни сапа ез бепмен жаксарады, нашаплайпм) байланысты езгепеой■ козгалыстын, дамудыц багытталгандыгы туралы: егер диалектика даму, непзшен, орлемел1 спираль бойынша етедп деп есептесе, метафизика даму не тура, не шенбер туршде етед! деп есептейд1, болмаса дамудыц еш багыттылыгын мойындамайды;

■ ойлау жуйссшде: егер динамикалык ойлау амалы «тезис-антитезис-синтез» кадамдарымен журсе, метафизикалык тэсш «немесе-немесе», «егер ол болмаса-онда сол» формуласына суйенед1, ягни метафизикалык ойлау икемдй емес жэне сыцар жак;

■ коршаган шындыкка катынасты: диалектика дуниею оныц сан алуаидыгымен кореш («дуниеш турл1 тусп кору»), ал метафизика - oip rypni, «кар-ак» принцип! бойынша керед1;

■ танымга катынасты: диалектика бойынша таным 33ipme таны мал (салыстырмалы) акик&ттарды дэйекп туешу аркылы абсолюгпк аки кат ка апаратын б1рпндеген жэне максатты багытталган процесс; метафизика бойынша абсолюгпк акикатты б1рден сез1мнен жогары жэне тэж1*рибеден тыс амалдардыц кемепмен битуге болады;

■ коршаган дуннеге кагысты: диалектика дуниеш тутастык пен езара байланыста кередь метафизика — оны жекелеген заттар мен кубылыстардан турады деп санайды.

«Негатонтк»диалектика(Т.Адорно,

Ж Л.Сартр) - Гегельдщ

диалектикасын сынауга непзделген

Непзп идеялары

■ диалектика тек кана «негативок» болуы керек - сындарлы (сыншыл), диалектика барлык есюге, турактанга кещл белмеу! керек;

■ диалектика унем1, эрб1р нэрседе,кубылыста сынау ушш сылтау i3fleyi керек, бэрш куманга салу» борт сынау, бэрш мойындамау керек.

■ жаца есюн1 то лык жэне кайтарымсыз кабылламауы керек жэне осы арада e3i сынга Tyeyi, одан да жацарыракты 1здеу керек;

■ «негативтж» (сыидарлы) диалектикада объективпк магына жок, оныц тек санага каты нас ы бар, себеб! 6dpi н тек сана гана жокка шыгарады жэне сынайды;

■ теркггеуд! теркггеу ешкашан позитивке (идеалды табу га) ауыспауы керек, шындыктыц барлык кубылыстарын унем! мойындамау жэне сынга алу керек.

Диалектикага ал ьтернагивалы к

озйщж теориялар емес

философиялык тэсшдер, эд|стер

X■ Релятивизм танымнын дайын нэтижелерш интерпретациялау (туС1И/Цру).

■ Эклектика -бытыранкыфакт!лерд] еркшшеараластырып,oipiicripy непзшдетеориялыкакикаттарды куру,жасандыинтеллекту алдыккурылымдаржасау.

■ Софистика эдепЫз (некорректно) дурыс депбершетш жалган ойкорытындылары нан формасыбойынша дурыс кабылданатын, ал шын мэшнде eiipiK ойкорытынды шыгару

■ Догматизм кандай болса да кагидаларды эуел бастандэлелдешлмейтш. 6ipaK абсолюгпк акнкат репнде кабылдау. ойлау да, шюрлерде, коршаган дуниеген каты наста икемс1здж.

167

22 ГНОСЕОЛОГИЯ (Таным философиясы)

Гносеология (гр. gnosis - 6LniM, logos - ш м) - таным туралы ш м, танымнын жалпы теориясы. Сана эркашанда угынылган болмыс, адамныц е зт щ болмысына катынасын б1лд1руь £ ш - адамнын санасында бер1яген объектива реалдылык (шындык). Адам ез кызметшде реадды дуниенщ объектив!! завдылыкгарын бейнелейдь идеалды турде удайы енд1ред1. Таным - ен алдымен когамдык-тарихи тэж!рибемен шартталган бш м алу жэне дамыту yaepici, оны унем1 терендету, кенейту жэне жетишру. Бул обект пен субъекттщ сондай езара эрекёщ онын нэтижеа' дуние туралы жана бш м болады.

Гносеология философиянын манызды тарауы ретшде танымнын табигаты, онын мумкшшшктер1 жэне шектери бш м мен шындыкгын, таным cy6beicrici мен o6beicriciHiH, акикат пен адасудын катынасын, бшмнщ аныктылыгынын шарттары, танымнын формалары жэне денгейлерь онын элеуметпк-мэдени факторлары жэне тагы баска проблемаларды зерттейдк

Таным рухани кызметтш формасы репнде когамда оньщ пайда болган кезшен бар, онымен 6ipre дамудыц белгш этаптарынан erri. Олардын эркайсысында таным yuepici адам зат тарихы барысында калыптаскан сан алуан жэне езара байланыскзн элеуметпк-мэдени формаларда жузеге асып жатты.

168

Адамнын танымдык 1с-эрексттер1

t■ адам коршаган дуниеш тшелеитаниды (ягни ез уинн немесе адамзат ушш жана б1рдеме ашады);

■ адам коршаган дуниеш баскаурпактардыц танымдык кызметшщнэтижелер1 арцылы таниды (ютаптар окиды, 6iniM алады, материаддык жэне рухани мэдениетпн барлык турлерше араласады).

Таным гуралы гусннк

Таным проблемасына непзп тэсишер................У ""■ гностицизм: оныц жактауш ыл ары (элбетге материалистер) танымныц бупнл мен болашагына оптимисток турде карайды. Оглардыц iiiicipiiime, дуние танымал, ал адам потенциалды турде танымныц шексЬ мумкшшшктерше ие. Материалистер танымды ydepic деп есептейдд, оныц нэтижеЫнде материя озшщ бейнелеу кабигсп - сана аркылы озш-ез1 зертгейди.

■ агностицизм: апюстиктер (жка - идеал истер) не адамнын дуниеш тану мумкшшшктерше, не дуниенщ озшщ танымалдыгына сенбейд1 немесе танымнын шектеул1 мумюншшгше жол береди Дэйекп агностицизм теориясын И.Кант усынды. Идеал истер танымды идеалдьщ ацылдыц взтдгк цызмет1 деп санайды.

Танымныц нрннциптер1. . ^

■ диалектика принципу ягни таным проблемасына диалектикалык (даму тургысынан) караулы, диалектиканын зацдарын, категорияларын, npHHUHnrrepiH пайдалануды кажет етеш;

■ тарихилыц принципi — барлык нэрселер мен кубылыстарды олардыц тарихи шыгуы мен калыптасуы контекспнде карау;

■ тэжгрибе принцит —

танымныц басты тэсш деп тэж1рибеш - адамнын коршаган дуниеш жэне езш оз1 езгерту кызметш мойындау;

■ танымалдыц принцип/ — таным мумкшшшпнщ оз1не сену;

■ объективтШк принцитнэрселер мен

кубылыстардын epiK пен санадан тэуелс13 ез белмен ем ip суретшш мойындау

■ шындыфпы шызармашыпыц бейнелеудщ белсендшк принципу

• ацицаттыц нацтыльщ принцит - накты жагдайлара дэл жеке жэне ец анык аки катты 1здеу

169

Танымнын жалпы сипаттамасы

Танымнын жалпы сипаттамасы (жалгасы)

170

Таным туралы шм

Г носеоло гия -

таным теориясы

Эпистемо логия — гылыми таным

теориясы

Альтернативалар Нэтижелер Куй-жайлары

Агностицизм

Скептицизм

Нигилизм

Иррационализм

Рационализм

Иррационализм

Интуитивизм

Фетишизм

Догматизм

Субъективизм

Релятивизм

Объективизм

Мифологизм

Мистицизм

Эклектицизм

Фрагментарлык

Формализм

Идеологизация-деидеологизация

Аки кат Адасу

GTipiK, алдау

Дезинформация (жалгаи хабар)

Фальсификация(бурмалау)

Деформация (форма езгеру)

171

Таным концепциялары (тужырымдамалары)

Сананыц, руханилыктьщ материалдык болмыска катынасында бастапкылыгын (алгашкы лыгын) сещцретш идеализм \ш ш биймдердш кайнар кон эллеГнр рухани басгама болады. Сократ, одан кеШн Платон туа 6inceH идеялар жэне еске Tycipy тужырымдамасын усынды. Платон бойынша, адамнын жаны дене кабыгына енг5з1лгенге дейш идеялар элегмнде болады, идеяларды жэне темен жаткан элемд1 61лед1, ол оган «жогарыдан» идеялар элемшен карайды, ал адамнын танымы деп саналатын - бул жаннын ез (млгенщ жэне онын денемен байланысуында карауытылганды (затемнено) «еске rycipyi». Осы тужырымдаманын кешнп модификациялары да (турлер! де) бипмдердш шыгуы материалдык емес кезден деп санайды.

Д|ни-идсалист1к философияда фундаментальды «ipre.fi) бiлiмдep кез1 кудай аяны деп айтылады. Мысалы. Кьеркегор бшмеспктен бшмге кешу -элдеб1р жарьпстану, Кудайдыц аркасында адам га «мэцттлш бшм» ашылады деп айтты. Агностицизм де алемш (дуниеш) сондай немесе баска формада танымалдыгын жокка шыгарады.

Идеализм мен агностицизмге Караганда гносеологияда материализм объективттк дуниенщ бар болуы бипмнш кайнар кез1 ретшде екёщЩн жэне осы дуниенщ адам санасында субъективтж образдарда бейнелуш растайды, мойындайды. Бул образдар материалдык дуниенщ объектшершщ кенпрмелер1 болады.

172

Таны

м ед

рылы

мыТаным курылымы

173

Г Сез1мд1к таным

Т аны м сатыларынынgpeKuiejiiKTeni

■ Сырткы дуниемен тжелей байланыс

■ Сырткы касиетгердц, байл аныстарды, жакгарды бейнелеу (мэнше енбей)

■ Ж еке нэрселерш, к^былыстарды бейнелеу

■ Б ел сен д а езгертушшж кызмет барысында образдын (бейненш ) калыптасуы

■ Т у й с й с г е р , елесгетулер бейнелеу

кабылдау,кемегшен

Рационалдык(логн кадык) таным 1з

* Сырткы дуниемен жанама байланыс

манызды11ШК1,касиеттерд!, байл аныстарды, жакгарды бейнелеу

1 Бейнелеудщ жалпылама, абстракгип сипаты

■ Tin мен тыгыз байланыс

I Дэлелдеудйн логикалык жуйелер! туршде угымдарда бейнелеудо жузеге асыру

Т ан ы м удер*с'

Ойкорытынди JСЕ31М Д1К т а н ы м

fliKip

К ^бы лД аУ

ТуЙс1К

I-—------------ - „ « я у , Ш

' " ' Ч - _ _ _ _ ш Ш. _ сез‘м jlin - бгЛУ‘я е г е и 1м й атН Я « я « п

i i c т е н ь " " J * . а с ы Р ы Л Се*™**??аркялы

: « v т в Р °с е з * # } ’174

дуниеге ашылган терезе немесе канал деп тецеуге де болады, ягни айналамыздагы дуние туралы магпметтер санамызга келш шретш 6ip;icH-6ip арна болып табылады. Сез1мдие таным непзп уш формада: туйсЫ, цабылдау жэне елестету аркылы жузеге асырылады.

Т уйсж - сез1м мушелерше пкелсй эсер ететш материалдык заттар мен кубылыстардыц жеке сапаларыныц, касиеттершщ* жактарыньщ мила бейнеленуь Туйактер коршаган орта туралы дифференциал анбаган жэне затталмаган эсерлер болып, багдарлау жэне сигаалдык (тацбалыц) функциялар аткарады.

Цабылдау — сейм мушелерше т е л ей эсер ететш сырткы заттар мен кубылыстардыц тутас бейнесЬ

Елестету - Ka3ipri сэтте сез1м мушелерше тжелей эсер етпейтш, 6 ipaK бурым кабылданган затгар мен кубылыстардьщ бейнесш кай га жацгырту. Елестетудщ кабылдаумен салыстырганда мыиандай айырмашылыктары бар:

— елее Ka3ipri сэтте заттардьщ пкелей occpi тимей турган кезде сан ада кайтадан туатын бейнелер болгандыктан, кабылдауга Караганда негурлым булдырлау келе;й де, тиянаксыз болады;

— елеетерде кебшесе бурын эртурл1 жагдай да сан рет кабылданган заттардьщ бейнелер! кайтадан туатындыктан, олар кабылдаумен салыстырганда негурлым жалпылама сипатта болады;

— елестету заттьщ тнеелей типзетш ocepi жок кезде, бурынгы кабылдаудын ми да сакталып калган iaiaepi непз1нде туады да, булардын арасында толып жаткан уакытша жуйке байланыстары орнайды, сондыктан осылардын непзшде кабылдау бейнелершщ турш озгерту, оларды Tin ri жацадан кернею бейнелер етш жасау га мумк1нд!к туады. Кейде бул бейнелер реалды шындыкпен кабыспайтын да болады, онда оларды киял (воображение) деп атайды. Княлдыц ем 1рде улкен манызы бар, ce6 e6 i онсыз ешкандай шыгармашылык кызмет бол мак емес.

К^иялга байланысты агылшын философы жэне математип Уайтхед мынандай Ьзш айтыпты: кейб^р адамдар тек б ш м апуга багытталады да киялды пайдаланбайды - булар каткан окымыстылар (ученые сухари). Баскалары тек киялды пайдаланады, ал бш мдер1 жок- булар акымактар. Сондыктан окытудын максаты - б ш м мен киялдын «корыгпасы» болуы керек. Ырак мундай жагдайда да акымактын каткан окымыстымен «корытпасьш» алу K a y in -K a T e p i де бар.

Заттарды, кубылыстарды терен жэне жан-жакты таньгп-б1лу ушш сез1млш талым жеткшкздз. Бул жерде кемеккс рацноналды к таны м келед!, оны баскаша логикалык немесе абстрактш ойлау деп те

175

атайды. Танымнын бул формасы адамнын корытындылар мен идеализацияларга, niKipnep мен ойкорытындыларга, баска логикалык операцияларга, ягни абстрактш ойлауга кабшепмен тыгыз байланысты. Ойлау - адам миынын ен жогаргы кымеп, онын аркасьшда сырткы жэне тжелей кабылданатын кубылыстарды сез1м аркылы тануга, ал lurid, жалпы тшелей кабыдданылмайтын зандылыктарды логикалык (рационалдык, акыл-ой) жолмен танып- бшуге болады.

Танымнын сез1мдш жэне рационалдык формалары езара тыгыз байланыста, ce6e6 i олардын 6ipeyi танымнын теменп, ал eKiHUxici - жогаргы сатысы болады, ягни тек ею форма 6ipirin кана коршаган дуние туралы дэл, толык бшм бередь

Рационалдык танымньш непзп формалары - угым, птр, ощорытынды (ой тужырымы).

Угым дегенш13 ойлаудын заттар мен кубылыстардын жалпы, мэнд! жэне кажетп касиеттерг мен белплерш бейнелещнретш формасы. Ойлаудьщ кандай rypi болмасын тек угымнын кемепмен, угым аркылы icKe асады. Угым - м аз мулы жагынан объективпк, логикалык формасы жагьтан субъекгивтш (мысалы, «агаш», «адам», «уй» т.б. угымдар).

Угымдардын ею Typi бар: кунделгктг турмыстыц жэне гылыми. Гурмыстык угымдар нэрселердщ Ke6 iHece сырткы уксас белплерш бейнелеащрсе, гылыми угымдар терен жаткан, жалпы, мэнд1 жэне занды касиеттерш бейнелещаредь

Iliidp дегешмгз б^рдене жайында не костайтын, не тер1стсйтш ойдьщ формасы. Баскаша айтканда, niKip обьективтш шындыктагы кубылыстардын, заттардын болмысынын акикаттыгын, не жалгандыгын бейнелейтш ойлау формасы. Ештене бшйрмейтш бейтарап niK ip болмайды.

Егер угымнын тищнс формасы сез жэне сездер TipKeci болса, гт1к5рд!н тщщк формасы — грамматикалык сейлем. ГПюр зат жэне онын белпсш байланыстьфатын ею угымнан немесе eKi терминнен ту рады: субъект (S) жэне предикат (Р). Онын логикалык курылысы (формуласы) мындай турде болады: S дегеншЬ Р (не Р емес). Мысалы, «карагай» (S) - «агаш» (Р) не «агаш» емес (не Р емес).

Ойкорытынды (ой тужырымы, тужырым) деп eKi немесе б1рнеше пшрлерден (алгышарттардан) жана niidp шыгаратын ойлау формасын - логикалык тэадщ айтады. Мысалы: 1) егер адам ауырса — ол жумыска келе алмайды (6 ipiHiui алгышарт); 2) Сэрсен ауырып калды (ejciHiui алгышарт); 3) Демек, Сэрсен жумыска келе алмайды (корытынды).

176

Осы мысал корсеткендей (мундай мысалдарды каптал келтпруге болады), корытынды ягни жаца niicip алгышарттардан к аж ет турде туып отыр, ойткеш бул шын, реалды дуниедеп себеп пен салдар байланмстарынын Kopiniei. Б ас каш а айтканда, ойдьщ байланысы шындык дуииешц заттары мен кубылыстарыныц арасындагы объективтш байланыстыц идеалдык бейнесь Ойкорытындыныц формуласы, схемасы: М - Р (1-алгышарт); S - М (2-алгышарт); S - Р (корытынды).

Ойкорытындыныц непзп ек! формасы бар: индукциялык ойкорытынды жэне дедукциялык ойкорытынды. Б ip созбен айтканда олар индукция жэне дедукция деп аталады. Индукция (Ф.Бэкон иепздедО ойлаудыц жеке фактшерден немесе жалпылылыгы кем пшрлерден жалпы корытынды шыгарудыц логикалык тэсш (кыскаша: жалкыдан (жекеден) — жалпыга), ал дедукция (Р.Декарт) бугаи Kepicinuie, жалпы алгышарттан жекеше немесе жалпылылыгы кем корытынды шыгарудыц логикалык тэсш (кыскаша: жалпыдан - жалкыга).

Таным теориясыныи тарихында кейб1р философтар индукциянын мацызын асыра багаласа, енд! б!реулер дедукцияны Gipinnii орынга ко яды. Шындыгыида, гылыми дуниетану процеЫнде бул exeyi диалект кал i.i к б1рл1кте колданылады.

Акикат проблемасы

Таным процешнде бшм тек кана алынып (табылып) койылмайды. сонымен oiprc багаланады. Бицмд! эртурт тургыдан багалауга болады: пайдалылыгы, маныздылыгы, колданылмалылыгы жэне т.с.с. Бул- жерде басты проблема — бшмд1 онын акикаггыгы немесе жалгандьн ы (oTipiicriri) тургысынан багалау. Лцицат туралы мэселе— таным теориясыныц орталъщ мэселеЫ. Гегель былай деп жазган: «Акикат деген улы соз жэне одан да ropi улы ic. Егер адамнын рухы жэне жаны от cay болса, онда осы сездщ дыбыстарын еспгенде кеудеЫ жогары котер1лу! керек».

Акикатгыц эртурл1 концепциялары бар.

177

Объектнвтж идеализм мен д1нде аки кат аламнан тыс элдеб1р идея ретшде тусшшедь Дш болса аян акикаты туралы айтады: бул кудайлыкган шыгатын езшше ойлар, нускаулар, адамнын журк-турыс нормативтерй

Субъективтмс идеализм акикатты адам санасыньщ касиеттерьмен жэне курылымымен байланыстырады жэне акикатты «ойды унемдеу» («экономия мышления»), бшгмнщ кайшылыксыздыгы, пайдалы нэтижелерге экелетш ойлау npoueci жэне т.б.сиякты баян етедь

Материализмде аки кат угымы объективт1к дуниенщ элдеб1р заттарына, кубылыстарьша катынаспайды, осы нэрселер, кубылыстар туралы бинмдерге байланысты айтылады. Акикаттын материалиспк TyciHiriHiH Heri3iH Аристотель калады: акикаттылыкты заттардьщ Kacneri емес, елестетулер мен шетрлердщ касиеп деп есептеп, сол немесе баска пшрлердщ акикаттылыгын олардын шындыкка сэйкеспп деп аныктады. Осы кезкарас акикаттын классикалык теориясы деген ат алды. Оны кептеген философтар куаттады (Жана заман философиясында - Гольбах, Фейербах, Маркс жэне баскалар).

178

Сонымен, акикат деген1м1з бгздовс бипчаерш13ДЖ бгзден тыскары турган объекиге сэйкес кс/iyi, онын (об.) санамызда дэл Kopinic тауып, бей н ел сну i. Бас каша айтканда, адамнын дуние туралы ойыныц, бшмдершщ дуниенщ озше, объекгивтж шындыкка сэйкеспп.

Бш м ретшде акикат субъективтж формада Kopinic табады, оны адам тужырымдайды, ал акикат угымы бинмдер;н субъективтис форма тургысынан емес, олардыц объективтж мазмуны жагынан сипатталады. Акикаттыц мазмуны адамдардыц субъективтж cpiKTcpiMeii емес, Щдтмде бейнеленетш объектив ri к дуниенщ касиеттер! жэне катынастарымеп аныкталады.

Жал гаи пшрлердщ шындыкка сэйкес келмеушш ce6e6i, оларды ойлап шыгарган жэне тарататын адамнын зорлык-зомбылыгына байланысты. Адам объекгивпк дуниеге озшщ бекггулерш (кагидаларьш) етюзс алмайды, керюшше, тек озшщ пшрлерш тана алады.

Жалгандык туралы свз бол ганда здеш (касакана) oTipiK пен адасуды айыру керек. Bipimui жагдайда адам езш щ шюршщ шындыкка сэйкес келмейтнццгш 6 uit\ai, жете тусшедц, 6 ipaK оны акикатты деп сенд1ред1, ал адасушы жалганды акикаггылыкка кабылдайды. эдеш oiipiK те, адасуда да объектшерге сэйкес келм еген дтен езара уксас.

179

Аки каттын сипаты

Акикаттын томенгщей ерекшел1ктерш айтуга болады:- 0зшщ мазмуны жагынан ол объективти ce6e6i бшмнщ

мазмуны 0бъективт1к шындыкпен сэйкес жэне осы магынада субъекттщ санасьшан тэуелд! емес;

— аки кат бейнелену формасы жагынан субъективт!, вйткеш беригген бшмдер теориясын жасайтын адамдардьщ ерекщелцстерше байланысты. Сонымен акикат объектив™ пен субъективт1ктщ диалектикалык oipjfiri болады;

— акикаттын жалпы влшеу1ип, критерий! практика болады;- акикатты тану - кайшылыкты, курд ел i диалектикалык процесс.

ОбъективтЫ акикат - бул мазмуны адамга да, букш адамзатка да тэуелЫз бшм.

Абсолютт!к акикат (дурысырагы, объективтж шындыктагы абсолюттшп) — заттар мен кубылыстар туралы толык. жан-жакты

180

камгылган, жеткшкп 6ijiiM. Бул мэцгшк деп аталатын акикаттар., нэрселердж жеке жактары хуралы бшмдер (мысалы, «Жер шар тэр1зд|», «Epric Обь озешнс куяды», «кустардыц тумеыгы бар» жэне т.б.).

Салыстырмалы акикат (дурысыparы, объективтж шындыктагы салыстырмалылык) элдеб1р акикатты бшмнщ адгерпитгш (кубылмалыгыи), оныц терендеуш, практика мен танымныц дамуына карай аныкггауды биццредк Бул ретте ecKi акикаггар не жацалармен ауыстырылады (мысалы, классикалык механика кванттык механикам сн ауысты), не жокка шыгарылып ад асу л ар га айналады (мысалы, мэцгшк двигательдщ барлыгы туралы акикат, жылу теп (теплород, флогистон) туралы угым жэне т.с.с.). Акикаттыц салыстырмалылыгы оныц толык емест1г‘щде, шартгылыгында, болжалдылыгында, аякталмагандыгында, ягни шындык непзшеи дурыс, 6 ipaK толык емес мелшерде, тек белгш 6 ip децгейде бейнеленедь

Акикат — анык жэне толык емес бшмнен аныгырак жэне толыгырак бшмге журетш процесс. Бул процесс - абсолюгпк акикатка салыстырмалы акикаттар аркылы козгалыс. Op6ip салыстырмалы акикагга анык бшмнщ элеменпер1 бар. Сонымен 6ipre объективпк аки катка козгалыс (жс!у) жолында акикат адасу, кателесу, иллюзия, фантазиямен катар журедц салыстырмалы озгершетш, болжалды бшм - турактаган, анык, абсолюгпк бшммен катар журедь

Оз кез1иде Гегель абстракт!лi акикат жок, акикат кашаи да болса накгылы деп эдш ерекше кецш аударгап. Оныц магынасы - кез келген акикатты бшм озшщ мазмуны мен колданылуында орынныц, уакыттыц бершгеп шарггарымен жэне коп баска ерекше жагдайлармен аныкталады. Абстрактш, тиянаксыз акикат жок, акикат эркашан пакты.

Жалпы апганда, объективтж, абсолютпк, салыстырмалы жэне пакты акикаттар - бул ар акикаттыц эртурл1 сорттары емес, сол сняюы жеке болатын шындыктар деп ойламау керек (ол кате). Акикат 6ipey. Op6ip объективтж шындыкта салыстырмалылык кезец (момент), кала берд1 абсолюгпк кезец де бар. Б1здщ таиымымыз (бЫмгчп, акнкатымыз) 6ip уакытта, 6ip мезетте - api объективт!, api салыстырмалы, opi абсолю т, эрй накгы.

Акикатты диалекгикалык туешу танымды абсолюттенд1ретш догматикалык, метафизикалык козкарастан бас тартуды керек етедь Барлык уакыатарга, OMipzuH барлык жагдайларына жарамды болатын мэцгшк, ешкашан озгермейтш идеялар, теориялар деп есептеуге

181

болмайды. Сонымен катар диалектика акикатта абсолюгпкке карсы болып, нэтижесшде жалпы объективтж акикатты жокка шыгаруга келетш, кез келген акикатты шартты, кез келген шюрлерд1 (И рдей колдануга болады деп хабарлайтын (жариялайтын) релятивизмге де карсы. Б^дан скептицизм мен агностицизмге жол ашык.

Акикатты адасудан шектеуге, айыруга бола ма, егер болса, онда калай деген сурак танушы ойды эркашан ынталандырган. Бул акикаттьщ критерийлер!, олшеу1штер1 туралы мэселе деген свз.

Бшмнщ акикаттылыгын аныктау уш*н белгш 6ip критерий, бМмдо тексеру жэне непздеу амалын, тэсиин пайдалану керек. Философиянын даму барысында акикаттын 6ip катар критерийлер! усынылды. Атакгы Декарт акикаттьщ критерий! ретшде аныктылык пен айкындылыкгы усынды. Мысалы, 2+2=4 сондай анык жэне айкын, муны акикатты лык ретшде ешюм жокка шыгара алмайды. Б1ркатар философтар акикаттын критерий in жалпы мацыздылыкта квред1.

Бул кезкарастын тургысынан акикат дегенiMi3 барлык адамдар (немесе басым квтшлж) немен кел’юсе, не жалпы манызды болса - сол акикат. Мах акикаттын критерий! ретшде «ойды унем«цеудЬ> усынды. Не карапайым, не \иемд1 ойлауга болса — сол акикатты. Прагматизм Kejieci критерийд1 усынды: адамдарга не пайдалы, утымды - сол акикатты. Акикаттын влшеуиш ретшде ойлардын imci уйлеам дт, ЩрЙтт, олардыц к^ндылыгы жэне т.б. усьшылды.

182

Диапектикалык-материалис'пк философия ойлардыцаныктылыгын, олардыц уйлес!мдшг1н жэне т.с.с. жокка шыгармайды, 6ipaK олар акикаггыц iprciii критерийлер!* болып таныла алынбайды. Объсктивпк критерий табу кажет. Ал ондай практика болады.

Практика

Таным процесшде практиканыц мацызы, рел1 зор. Практика - танымныц непзп формасы жэне танымда акикаггыц критерий] болып табылады. Таным процеенпц непзш де адамнын, объектива дупиеге типзетш белсенд! acepi жатады. Адам бар мумкшд1пмен, барлык куралдарымеи табигаттыц заттар мен кубылыстарына ыкпап жасайды, оларды езгертедК сол аркылы оныц 03i де езгередь

Практика дегешм*13 адамдардьщ табигатты жэне когамдык Кобылыстарды максатгы жэне нысаналы турде озгертуге багьпталган когамдык жэне материаддык кызметь Практика — когамдык-тарихи, уэд!кс!з, тутас процесс, оныц субъекпа 6 ipin-6 ipi ауыстыратын адамдар урпакт&ры. Теория жэне практика езара тыгыз эрекет ж ас ап, 6 ipiH-6 ipi дамытады. Сонымен 6 ipre практиканыц мацызын абсолюттещцру ге, релш асыра багалауга болмайды. Практика елшеуншнде абсолютпк те, салыстырмалы да кезеидер бар. Практиканыц турлери 6 enrLnepi жэне аткаратып функциялары томенп сулбаларда корсетш ен.

Праюиканыц турлер»

Практика - адамнын сез1мднс-заттык жэне заттык- о и ергушшк кызмет!

Адамныц Адамдардьщ F ыл ы ми- Уйрешшкпматериал дык- когамдык- экспсримен (кундегшк)

ОНД1р1СТ1К саяси талдык емфкызмеп кызмеп кызмет практикасы

Адамныц материалдьщ-энд1р 1сппк цызметшщ объект!ci - табигат материаддары мен nponecrepi, бул кызмет табигатты игеруге багытгалран.

Адамдардьщ цозамдыц-саяси цызмеппнщ о б ъ ек та - элеуметтж- саяси процестер мен катынастар, бул кызмет когамдык eмipдi езгерту мен реттеуге багытталган.

183

Fыльлми-эксперименталдыц тфгзметтщ объект!ci — аймактык (жергшюи) немесе моделъдерде зерггедетш табиги немесе элеуметпк процестер, бул кызметтщ максаты дуниенщ объектива к даму зандарын танып-биту.

YupeuiuiKtni (кундегшк) емхр практикасы турмысты, отбасын уйымдастыру, кундешктх материалдык кажетт1шктерд1 канагаттандырумен айналысады.

Практиканын непзп белгшер!(ерекшел!1сгер1)

нЕГI3ГI

БЕЛГIлЕР

ПРАКТИКА

Материалдык. заттык - сезшд|к кызмет

ОбьектиЕпк сипат

Нактылык

Белседщ сипаты

Максатгы баплталгандык

Жалпылылык

Диалектикалык сипат

Объективтийк пен субъективтшисгщ бфлМ

Абсолютгшк пен салыстырмалылыктын б1рЛ1П

184

Практнканын танымдагы функциялары

F ылымн таным

Таным, бш м нщ формалары мен турлер! коп. Ец аддымен таным гылыми емес жэне гылыми болып егаге белшедь Гылыми емес танымнын турлерше кундел1юп турмыстагы танымдар, керкеменерлер бейиелерК дщи танымдар т.б. жатады. Гылыми таным атынын o3i анты 11 тургандай, таным процесшщ ен дамыган Typi. Гылыми танымнын MiHfleri заттар мен кубылыстардын iimci мэнш, олардыц OMip суру жэне даму зандылыктарын ашу.

185

Гылыми зерттеудщ денгейлер!

1 1 I J г

Эмпирнялыкдецгей

Сырткы белплерд1, жакгарды б аланы стар ды бейнелеу

Жана фактшерде any, оларды суреттеу жэне жуйелеу

гi I 1 ■Теориялык

денгей

Факты ерд1 тусщщру. Манызды байланыстарды бейнелеу, зацдарды ашу

Бшмдерд] жуйелеу. Fылыми теорияларды куру.

1 1 1 ,Танымныц эмпирнялык жэне теориялык денгейлер1 езара

байланысты, олардыц арасындагы шекара шартты жэне жылжымалы, белгш 6 ip жагдайларда олар 6 ip-6 ipiHe ауысып жатады. Баскасына зиян кеяздрщ, осы децгейлердщ ешкайсысын да абсолюттендаруге болмайды.

186

Таным денгейлерппн aflicrepi

Бул децгейлер езара тыгыз байланыста болгандыктан оларда колданылатмн эд1стер 6 ip-6 ipine де ауысып жатады. Жогарыда корсеплген эд1стер толык емес, эр децгейде тага да баска эшстерд1 кездеспруге болады.

187

Гылыми таным эдотерш жистеу

Гылыми танымда колданылатын эдю-тэсшдер, амалдар эртурль Оларды шартты турде уш н еп зп топка белуге болады.

Fылыми танымнын эд!стер1

Танымньщ ец жаты sdicmepi: метафизика жэне диалектика

(философия, диалектика эщстерО

Танымныц жалпыгылыми ddicmepi: бакылау, олшеу,

суретгеу, эксперимент, абстракциялау, идеализациялау, форм алан дыру, экстраполяция,

абстрактшиен нактылыкка шыгу, тарихил ык пен логикалыкгыц уйлесуь анализ жэне синтез,

модельдеишру, индукция жэне дедукция

Танымньщ жеке zdicmepi: белек, жеке гылымдардыц эд1стер1

(мысалы, кибернетикадагы кара ЖЭ1ШК, археологиядагы казбалар, физикадагы спектр ал дык анализ,

элеуметтанудагы косылган бакылау жэне т.б.)

- Одгс (гр. Methodos - тану, зерттеу жолы) таным мен практиканын, реттеуни принциптершщ жиынтыгы.

- Эдю гылыми зерттеуге багытгалган теория.- 0 д 1с практикага, баскаруга багьггталган теория, ягни

технология.

188

2.3 ЭЛЕУМ ЕТПК ФИЛОСОФИЯ

Элеуметпк философия — белгш! 6ip калы и пей когамнын сапалык езгешел!гш, оныц запдарын, элеуметпк идеалдарын, генезис! мен дамуын, элеуметпк процестердщ логикасын жуйелеп баяндайтын философияныц тарауы. Оныц пэщ - когам OMipi, GipaK накты, кунд&пкт! жагдайдагы емес, адамзаттын еткенш, бупнпсш жэне болашагын камтитын кец магынадагы, тарихи дамудагы жалпы цогам кубылыстары, процестер], нормалары, зацдары. Дегенмен, тарихи процестп| схемасын, оныц кундылыктар мен магыналар жуйесш шыгармаса да элеуметпк философия адамдардьщ кундщпюи кызметипй( тэж1рибеспте жэне элеуметпк-гуманитарлык багыттагы зерттеулердщ н эти жсл ерше суйенедь

Когам OMipi езара аса курд ел i байланыста болатын экономикалык, саяси, идеологиялык, кунделпш турмыстык жэне баска алуан турл! катынастардан куралады. Осы катынастардыц эркайсысын карастыратын жеке когамдык гылымдар бар. Ал элеуметпк философия осы алуан турл1, курдел! катынастар ym iH ортак завды лы ктарды тужырымдай отырып, когамды 6ipryTac жуйе, езш in

объектив™ к зандылыктары бойынша дамитын элеуметпк организм рет1нде карастырады.

Элеуметпк философия езш in бастауын негЫнде тарих философиясынан алады (Геродот, Фукидит, Лукреций - Грекия, Ф.Вольтер, Ш.Монтескье, Ж.Ж.Руссо - Франция, Г.Гегель - Германия жэне т.б.). LlibiH мэншде XIX гасырда оныц neri3iH калаушылар Сен- Симон, О.Конт, К.Маркс жэне Ф.Энгельс, сол сиякты социологиялык психологизмнщ ешлдер1 болды (Л.Уорд, Г.Тард, В.Парето т.б.). Элеуметпк философияныц дамуына М.Вебер, П.Сорокин, Т.Парсонс, Р.Мертон жэне т.б. улкен улес косты.

Когамнын дамуыныц тутас картинасын кайта жасайтын элеуметпк философия дуниетанымдык, теориялык, эдюнамалык жэне болжамдык функция аткарды. Оныц кагидалары эаресе тарихи, элеметтанулык, юридикалык, экономикалык психологиялык жэне баска гылымдар саласындагы зерттеулер ушш улкен эдюнамалык мацызы бар.

0 pi карай философиялык антропология, когам, тарих философиясы, мэдениет философиясы, кундылыктар философиясы (аксиология), гылым мен техника философиясы, кукык философиясы, дш философиясы Ka3ipri замангы галамдьис проблемапар карастырылады.

189

Элеуметпк философия мен когамдык гылымдарлын ара катысы

Когамнын жэне онын жеке жактарынын даму тар их ы

Когамтанымнынобъекйс!рет!нде

Когамнын жэне адамнын OMipiHiH негЁзп жактары

Тарихи когамдык гылым дар Жеке гылымдар

— Жалпы тар их П— Экономикалык шмдер // тарихы /— Мемлекет жэне кукык / / тарихы / /— Элеуметпк ойдьщ / 1 тарихы / / ----— Огандык тарих / /— Гылым тарихы / /— Техника тарихы /— Археология жэноГ*^/Т.б. / #

Когам тутас жуйе ретшде, онын жалпы

зандары

Элеуметпк философия теория

жэне эхйснама ретщде

vy Экономикалык теория \\ Элеуметгану \ \ Саясаттану \ \ Мэдениетгану \ \ Tin бишй \ \ Психология \ \ Баскару теориясы \ \ Этнография \ \ Педагогика жэне \ \ б ас кал ары

п . ...........Ш

Философиялык антропология

Философияньщ ©3i пайда болтанная 6epi адам белгш 6ip олшемде онын тану, зерттеу объекпсг болды. Адам мэселесшен Сократтан бастап квптеген философтар айналысты. XX г. басында философиялык; антропология деген мол ыкпалды агым дуниеге келдь Онын назарыньщ ортасында — адам проблематикасы, ал басты идеясы — адамныц интегралды концепциясын (тужырымдамасын) жасау, сейтш шын мэнище барлык философиялык проблемаларды кою мен шешудщ амалдарын табуга тырысады.

Философиялык антропологияньщ элшентгерд К.А.Гельвеций, И.Г.Гердер, JI.Фейербах, К.Маркс ш вдернщ е кездеседь ал онын непзш калаушылар М.Шелер, А-Гелен, Г.Плесснер, Э.Ротхакер болып eceптeлeдi. Бул агымныц езшщ шйэде 6 ipHeuie багьггтар бар (экзистенциалдык антропология — КЛсперс, М.Хайдеггер, Ж.- П.Сартр; персоналистш антропология - Э.Мунье, П.Риккер; мэдени- философиялык антропология - Э.Ротхакер, МЛандман, Э.Кассирер; психо-аналитикалык антропология — З.Фрейд, К.Г.Юнг, А.Адлер,

190

Э.Фромм; структуралистж (курылымдык) антропология - КЛеви- Стросс, М.Фуко, Ж.Лакан, дши антропология — К.Войтыла, К.Вартт.б.).

Жаратылу концепциясы бойынша адамды жаратушы Кудай немесе б'шдщ санамызга симайтын баска куш болып саналады.

Fарыштьщ концепция адам баласы жогары дамыган еркениеттерден Жер планетасына «эксперимент» ретшде гарыштан ж1бершген деп есептейдк

Эвопюцнялъщ концепция материяныц imKi потенцияларынын epicreyi нэтижесшде адамныц табиги, эволюциялык шыгуы туралы теорияны усынады.

Адамныцкалыптасуы

Палеонтологтар ертедеп 'пршипктердщ казбалы калдыктары бойынша эволюциянын адамга экелген (жетюзген) жалпы картинасын жасады. Адам жэне адамга уксас маймылдарка (шимпанзе, горилла) журпзшген биохимия лык зерттеулер олардыц арасындагы

191

генетикалык айырмашылыктын мэз. кеп емес екендтн Kepcerri. Уакыттык параметрлер аныкгалды. Эволюциялык тармакгын (аргы ата-бабалардан адам Fa жэне адам га уксас маймылдарга) ажырауы шамамен 5 млн. жыл бурын болтан деп есептелщедь

Адамнын калыптасуы туралы эртурл1 кекарастар бар (Дарвин жэне т.б.). Диалектикалык-материалисгпк философия Kfeneci кагидаларды жактайды:

— адамныц калыптасуында енбек meuiynii роль аткарды;— адамнын жэне когамнын калыптасуы — бул материянын

козгалыстын биологиялык формасынан элеуметпк формасьша ауысуы. Бул регге козгалыстын биологиялык формасы, эрине, жогалмайды, ол диалектикалык магынада элеуметпк формамен «алынады» («снимается»);

— адам калыптасканнан кейга оныц дамуы элеуметпк факторлардыц аныктаушы, шешуцн ыкпалымен етед1 (алгашкыда адамдар табигат нэрселерш - таяк, тас т.б. - енбек кураддары репнде пайдаланса. кёйш dpi карай когамнын, адамныц езшщ дамуы барысында жасанды енбек куралдары пайда болды жэне олар унем1 жётщщрше тустг, бглгм, гылым, мэдениет, техника т.б. дамыды).

192

Адам ею жакты (двойственен) - дене мен жаннан турады деген тусшк сртс замандардан 6epi, мифологиялык дуниетанымнан бастап болды. Кеп уакыт бойы адамдагы ен баеты - жанданушылык, сана, акыл деп бектлш келд1. Дши-идеалистж дунистанымда адам жаны жогары, кудайшылык бастамасыныи icopinici ретшде тусшщщ. Дене о лед], жал мэцгшк.

Кбайта Орлеу дэу1ржде жэне ocipece немю классикалык философиясында адамныц эрскетнйлдн'ше, белсендшгше, бостандыгкша акцент жасалды. Немю классикалык философиясы эрекетшмздмсп адам болмысыньщ мацызды сипаты реттнде карастырды, 6ipaK бул репе эрекетшшд1кп, непзшен, рухани, ойлау эрекетшшдт деп тусшд!. Адамда акылды бастама субъективтж «Мем»-|йц кызмет1мен, эрекепмеи жасалынады.

Диалект икал ык-магсрналистж философия материалдык жэне рухани эрекетп айыра отырьш, материалдык» практикалык эрекеттщ нсг1зп рол in колдайды. Рухани эрекетке кабшеттщ оз1 элеуметпк жагдайларда, когамдык практиканыц дамуымен тарихи калыптасалы жэне жетшедь Адам - элеуметпк пршшк.

Философиянын даму барысына карай адамнын басты белплер! болшдк жанданушылык (рухтанушылык), эрекетишщж, элеуметтиик. Адам биологиялык организм екец/цпн де умытпау керек. Адам табиги - биологиялык та, элеуметпк TipmijiiK ретшде де калыптасады. Адам уш рет ту ы лады: деиелЫ (физически), элеуметпк жэне рухани.

Адам тулга ретшде

Философ и яда жэне баска гылымдарда «адам», «индивид», «даралык», «тулга» деген угымдар бар. Олар 6 ip-6 ipiMeH езара байланысты (синонимдер), 6 ipaK 6 ipKemci, тец угымдар емес, арасында айырмашылыктары бар.

Адам - бул биологиялык турд*1 биийредк Жэщцктер, оЩЬццктер, кустар, хайуанаттар т.б. сиякты адам да табигаттыц жаратылысы.

Индивид - адам тепнщ кез келген жеке турде алынган окш, жеке icici.

KicLniK, даралык (индивидуальность) — адамныц, индивидтщ оз1щ$к, жеке ерекшел1ктер1, касиеттерь

Тулга (личность) - эуел баста антикалык театрда актерлердщ киетш бетперде, маскасын бшйрдк Kjaaipri кезде бул терминнщ магынасы езгердЬ Адам 03iHin дамуында ею дсцгейден отедк фшюгенетнкалыц, ягни адамзаттьщ тарихи дамуы жэне

193

жеке одам индивидтершш дамуы. Адам адам б о л ы ^ т у а д ы , 6ipaK тулга болып тумайды, ол т*лга репнде

к ал ы п тас ад ы . ьпетмстшс ортада дамытюш жэнеЩ Й - « » бшмдер, Я Ш

калыптастырган Я | | Н - б*л <и бепмга ю>пшдак^идылыкгар, максаггар « В | |Ж | || |ЩВ Я

бетЫен су6м” С'жауапкершшпн ^ „ „ „ с у д а ИНДИВИД. » ° процесс отбасы, оку-тер •* элеумегпкпроцесшен " ^ а л д а р и , я ® ® » °оа. WSSS* ■нормалары жэне и

Биологиялыкк^ралым

диатомияль114"физиологияль»беЙ1мдал11сге.^;’

ясуйке жуЙеС1^ п1,жынь.сть.к-даасгык

^кш елй скР *

Т¥лганын едрылымы

Психолопмлыккуралым

Сез1мдср- елее. ес.ойлау.ж,геР-М1нез-к¥лыкжэне

п

0 леумстг1Ккуралым

Кезкарас,к^яды лы ^¥сганымдары’

мораяьд№касистгеР’

6й11мдер 1скерл1к т.6.

жэне т.с.с.

194

Тулгаиын ом!рл!к Ц03ИЦИЯСЫ

nnnznIJaccuemi (конформисты) eMip/iiK позиция коршаган дуниегебагынуга, жагдайларга еруге багытгалган

\ ' -чBejicendi ем!рлжпозиция коршагандун иен i озгертуге, хял-ахуалды бакылаугабагытгалган.

Тулганыц 1С-эрекетшщ механизм!

Адам баласынын магынасы жэне мшдеп

Адам жер бет1нде не ушш eMip суред1 деген сурак философиянын барлык даму жолында коптеген ойшылдары тол гандырды. Эр заманда эртурл1 философтар осы суракка эртурл1 жауап берд1.

0Mip магынасы адамга сырттан бершген емес. Объективтис зандарды бшгешне суйешп, адам 03i eMipre акыдды бастаманы енпзедк Барлык уакыт пен халыктар ушш ем1рдщ магынасын табу мумкш емес, ейткеш ол жалпыадамзаггык, мэнгинк акикаттармен катар op6 ip накты дэу1р адамдарыньщ армандары мен мудделерш камтиды.

©Mip максатынын мазм^ны тек кана адам болмысыньщ тарихи жагдайларына карай емес, сонымен 6ipre оныц жастык ерекпкинктерше де байланысты езгередк жастыкта максатгар 6ip турш, кемеддйс пен кэршкге олар баскаша. 0Mip мацсатын уш уакыттык олшсмде карастыруга болады: еткен (ретроспекция), Kaaipri (актуализация) жэне болашак (проспекция). 0 Mip магынасын 1ске

195

асыру когамда кеп жагдайлардын барлыгына байланысты, онын ншнде аса маныздылары демократиялык бостандыктар, адамгершшк-п максаттар жэне соларга сэйкес кураддар.

Адам eMipiHW магынасы мен максаты туралы эрт\рл 1 кезкарастар мен концепциялар бар. 0 M ip магынасы - бул a p 6 ip жеке адамнын тавдауы . Ьаскаша айтканда, адам eMipiHiH магынасы - т^лганын езш- 03i icKe асыруында, адамнын жасампаздыгында, беру, баскалармен бшйсу, баскалар ущш ш ш юдрбан ету кажеттанпнде. Адамнын т э т е|сёда, б5рак ол элеуметпк, рухани елмейдь Ол езшщ ютершдё, шыгармашылыгында, ал а мл ар жал ында калады.

196

Адам oMipiffiu магынасы

197

Когам

Когам (лат. socialis - когамдык, жолдастык) - философияныц (элеуметпк философиянын), тарихтыц жэне элеуметганудын Heri3ri, базиспк категорияларынын 6ipi. Ол ею магынада колданылады. Кен магынада когам элеуметпк институттар, уйымдар, кауымдастьисгар мен топтар, жеке индивидтердщ кызмеп мен дамуында Kepimc табатын адамдардьщ тарихи 03repicTeri тарпплнс эрекет! формаларын курайтын табигаттан белшш шыккан вте курдел!, квпелшемд!, 1штей тармактанган, сонымен 6ipre табиги тугае жуйе, курылым. Тар магынада когам деп элеуметпк жуйенщ тарихи накты тиш (мысалы, индустриалдык когам) немесе жеке алеуметйк организм (мысалы, кытай когамы) туешшедо. Кргамнын философиялык-теориялык тапдауы оньщ идеалдык модетнщ базасы негЫнде жэне когамды 6ip- 6ipiHe эсер ететан, сонымен 6ipre катар багынатын батктерден туратын тутас организм ретпнде Караганда мумклн болады, !ске асады.

Когам, баскаша айтканда, туратын территориясы, дэу1р, дэстурлер1 жэне мэдениеп 6ipiKKen адамдардын кызмеп мен е ш р

жуйей, олардын жан-жакты жэне коп денгейл1 взара тэуелдинкте болатын eMip "ripmlniri. Когам — объективтне шындык, болмыстын innci курылымы, тутастыгы, зандары, даму багыттылыгы бар OMip суру формасы.

198

Экономика.! ык сфера Экономикалык сфера — когам eMipiiuicri базалык. аныктаушы

сфера.

199

200

Онд1р1с эд!с1 деген iMb вн/upriiii куш гер мен eiiaipicTiK катынастардыц диалектикалык б1рл1П. К.Маркс: «экономикалык дэу1рлер не ещцрет2н1мен емес, к ал ай онд1ретннмен, кандай енбек куралдарын пайдаланатынымен ерекшеленедЬ>, - деп жазды («Капитал»). Когам ©Mip cypin дамуы yiuiii материалдык игшктерд1 енд!ру уздшаз icKe, жузеге асырыльш отыруы кажет.

Онд1рг1ш куш тер - когамдык ещцрю процесшде когам мен табигат арасындагы «заттар алмасуын» жузеге асыратын субъективтж жэне заттык элементтер жуйесь Олар жумыс Kyuii (адамдар) мен ецщрю куралдарын камтиды.

О нд 1р 1Ст1к к аты н аст ар - etmipic, улесиру, алмасу жэне тутыну жоншдеш пайда болатын адамдар арасындагы байланыстар. 0 нд1р1стнс катынастар иепзшде когамдык жэне эртурш жекелж болып кслетш меиишспк формапар кальштасады.

OudiplcmlK катынастар объективпк реалдылыкка не жэне адамдардьщ epKi мен тшектершен тэуелЫз калыптасады. Адамдар эдетте осындаЙ немесе баска enflipicriie катынастарды дайын куйшде кездеспредь Овдцрпш куштер мен enaipicriK катынастар — бул oiwipierin 6ip тутас пронесппц eKi жагы. Олардьщ езара эрекет1 enjupicriK катынастардыц енд'флш куштердщ снпаты мен децгейше сэйкеспк зацына багынады. OHAipiCTilt катынастардын 03repyi 6ip oimipie эдцсш баскдмен ауыстырганда отед!, болады. Мсшшк Heci ещирпш куштерд1 oimipieriK катынастар оган пайда алуды эз1рше камтамасыз еткенге деШн гана дамытуга мумюндгк жасайды.

201

К,огамдык ем1рд1 тек кана материаддык игшктерд1 енд!руге жаткызуга болмаса да, оныц непзп сфералары езара б1рынгай материаддык непзбен байланыскан болып шыгады. Сондыктан enaipic эд1сш жэне меншж катынастарын взгерту ез!мен 6 ipre бумл рухани eMip сферасын взгертуге экеледк

Э леумегпк сфера

ЭлеуметтЫ сфера - енбек бшншсше, ещйргс куралдарыньщ мешшгше жэне улттык факторга непзделген когамнын imici курылысынын жуйес!. Элеуметпк кэдрылым езшш табигаты бойынша объективт! жэне зан шыгаратындардын декреймен курылмайды немесе жойылмайды. внд1р1стщ sp6ip тарихи белпленген эдюше когамнын элеумеггпк курылымыиын белгин rani сэйкес болады.

Кеогамнын элеуметпк курылымынын аныктаушы элемент! таптар болады. Таптардын бар болуы материаддык енд1р1стщ дамуымен байланысты, онда (матер.енд.) енбек белюшщ, енбектщ нэтижелерш улеепрудш жэне когамнын таптарга бел1нушщ басты ce6enTepi жатыр.

Э леуметпк стратификация (ж1кгеу) (лат. stratum - жш, тесем + facere - icrey, жасау) мынандай белплер бойынша журпзшедо: адамдардьщ (элеуметпк топтардын) 6iniMi, бш ктш п, жумысбастылыгы, icipici (табысы), турмыстык шарты, eMip суру cnu ii мен эд1С1.

П.Сорокин теменгщей етратгарды бвлген:— биоэлеумегпк - а) нэсшдж; э) жыныстык; б) жас шамасына

карай;- мэдениэлеуметпк - a) uiuFy теп; э) территориясы, б) тш,

этннкалык жэне ултгык топтар; в) кэаби; г) экономикалык; д) дши; е) саяси.

202

Та л тык - бутан сзйкес буюл котам улкен тонтарта

талтарга (кебшесе антагонисток, араларында тал icypeci деп агалатын журетш менплк ncmpi жэне мешшк галер! еместерте) болшсд!; марксистфилософияда таралган

1. Элеуметпк сфера ны карастыру амалдары

Сграгифнкациялык бутан сзйкес котам 6ipiH- бipi взара толыкгыратын жэне озара эрекетке тусетш эртурл] Kiuii элеуметпк топтардын - кэсмт’к, демографиялык жэне т.б. сан алуандыгынан турады; бетыстык философия» а тэн.

203

3. Элеуметпк мобильдйк

Элеуметпк мобильдис (жинакылык) - адамдардын 6ip элеуметпк топтан езге элеуметпк топка ету мумюндт (шаруанын - жршсшы, жумысшынын - интеллигенцияга, интеллигентпц - кэЫпкерге жэне т.с.с.)

■ Элеуметпк мобйлъдшк - когамнын калыпты eMip суруииц, эрбйр адамньщ бзш-eai жузеге асырудын, онын бакьпыныц непз1. Элбетте, темен элеуметпк мобильдшк тоталнтарлык мемлекеттерге жэне терен эконом икалык, саяси жэне рухани токыраудагы мемлекеттерге тэн.

■ Екшпп жагынан, жогары элеуметпк мобилыок демократиялы, дннамикалык дамып жаткан когамдарга, сол сиякгы революциялар мен реформалар кезежндеп кез келген когамдарга тэн.

■ Элеуметпк мобильдииктщ томен децгеШндеп елдерде демократнянын жогары денгейшде, ем1рдщ жогары депргеШнде 6 ip стратган баскасына ауысу немесе мумган емес, немесе оте ауыр. Б$л когамнын жннакылыгымен (компактность), кпш мвлшерлер1мен, мушелершн (ад) катал езара байланысгылыгымен, дэстурлер купймен, когамда орындардын «бос емесппмен» туащцршедь

Ерекшелистер!

■ Мобильдииктщ ен жогары децгей1ндеп елдер - АКД1, Италия, Жапония

■ Мобильдшйс орта денгеШндеп елдер — Канада, Улыбритания

■ Мобильдшйсгщ ен теменп денгешндеп елдер - Г олландия, Швейцария, Дания.

Батыстыкэлеуметпк

мобильдЫккогамдарынын

турлерв

204

Саяси сфера

Когамныц саяси сферасы - элеуметпк топтарльщ мудделерш коргайтын, когамды баскаратын ркымдар мен уйымдардын жиынтыгы. Саяси ем1рдщ непзп мэселеа - бул бшпк мэселеЫ. Оныц мэнк

- когамда бшпк юмнщ колында?- осы бшпк кхмдердщ мудделерш коргайды?- когамды бас кару калай жузсге асырылады?М емлекегпк бшпк уш турге белшедг. зан шыгарушы (парламент),

аткарушы (укшет жэне оньщ органдары) жэне сот ршпп.

205

Когамнын саяси жуйесшщ басты элемент!: мемлекет - мемлекетпк бшпктт жузеге асыратын органдар жуйесь Мемлекет — бул когамды баскаратын, онын экономикалык жэне элеуметпк курылымын коргайтын саяси институт. Ол когам (немесе билеупп элита) муддел! алдымен’ меншш формаларын коргайды. Антагониспк когамда мемлекеттщ мэш — бул устемд1к eryuii таптын диктату расы, ол тал езшщ мудделерше сэйкес когамнын барлык жакгарын баскарута мумкшдйс алады.

Мемлекет кудайлык кузырмен орнатылган дел санайтын теократиялык концепция ен ерте концепциялардыц oipi. Ертедегт Мысырда (Египет) абыздар 6ipiHiiri фараон Осирис кудай болды, ол адамдарды барлык кэсштерге уйретп, мемлекет курды, адамдарга зандар берд» деп уйретп. Теократиялык концепция христиандык идеологияньщ Heri3ri тармактарынын 6 ipi болды.

Мемлекет туралы алгашкы концепцияларды антика философиясында Платон жэне Аристотель жасады (Платон, Аристотель философиясын караныз).

Жана заман философиясында когамдык келнйм концепциясы кен таралды. Ол Т.Г оббс, Дж. Локк, Ж .Ж.Руссо жэне т.б. енбектер1нде карасгыры лад ы.

Марксистнс концепция бойынша алгашкы кауымдык когамда мемлекет болтан жок (онда когамдык функцияларды ру, тайпа, тайпалар одагынын басшылары аткарды), мемлекет когам таптарга Ж1ктелгенде, жеке меншйс пайда болганда, енбек болшгсше байланысты дуниеге келдь Сейпп ол (мемл.) мулж иелерш, алдымен кулдарга карсы кул иеленупнлердщ мудделерж коргауга тшсп болатын.

206

Рухани сфера

Ц огамныц рухани сферасы (немесе рухани oMipi) оный кызмет eryi мен дамуында мацызды роль аткарады. Егер когамнын материалдык OMipi (материалдык eiytfpic) ез мэншдй дун иен i заттык- практикалык игеру болса, онда рухани ©Mip - дуниеш рухани игеру болып табылады. Когамнын рухани eM ipi бай болса, бул адамдар ом i pi Hi ц колайлы рухани атмосферасын, жаксы моральдк- психологиялык климат жасайды. Баска жагдайларда когамнын рухани OMipi кедеЙ жэне KopiKci3 болуы мумкш, ап кейде tin ri нагыз руханилыксыз орнайды. Цогамныц рухани oMipinin мазмунында онын

207

шын адамилык мзш кершед!. Руханилык тек адамга тэн гой жэне оны калган дуниеден белектеэдц, жогары кетередь

1. Когамнын рухани oMipiiiiu негги i>лсмсн rrepi

2. Когамдык сананыц элемснтгер1

Карапайым Когамдык идеология Когамдык(когамнын жэне (элеуметпк жнсгердис сананыц

оныц мудделерш, когамдык- формаларымушелершщ саяси курылымды

коршаган бейнелейтш 'шындыкты коз кирас гарды н. когамда ■ Саяси

тжелей кабылданган нускаулардынкабылдауы) жунеа) жэне психология ■ Кукыкгык

жэне (адамдардын жэне букш1 сор н ялы к когамнын сез1мдерй ■ Моральдык(болмысгы мудделери умтылыстары,

жогары максатгары, идеалдары, ■ Гылымикорытындылал эдеттер1, дэстурлерккабылдау) сана кажетплйперО ■ Диш

209

Тарих философиясы

Тарих (гр. historia) - вткен шак туралы энпме, болтан окига туралы ест ел i к дегенд! б1лд1редь «Тарих философиясы» угымьш гылымга, философияга Вольтер Марк Франсуа Аруэ енпзд!.

Философияда тарихты, оныц дамуыи тусшу мына кезецдерден oiri деуге болады:

■ Ежелп гректср тарихты, дуниеш эстетикалык турде, гармониялык жэне циклд1 айн алым, тршкталган Еарыга туршде, мэнп айналым жэне калыптасу турхнде туЫнд!;

■ Ежелп еврейлер дуниежузшк, элемдме тарихтын басталуы мен аякталуы (эсхотология - акыр заман) бар деп ^гынды;

■ Орта гасьфлык христиандык тарих философиясы провинденциализм, ягни Кудай алдын ала бэрш Kopin-б т и койган деген идеяга суйенед!, «Кудай шаЬарынын» «жердеп mahapra» сэулесшщ Tycyi;

■ Кбайта врлеу (Ренессанс) немесе Агартушылык заманы тарихты акыл-оймен зерделеуд1, тарихкд прогресс утымын енпзда;

■ И. Гердер (1744-1803, нем1С философы) - когам, тарих дамуын табигат тарихыньщ тшелей жалгасы ретшде карастырды, сонымен 6ipre когам дамуыныц зандылыкгары табиги сипат алады деп ойлады;

■ Г. Гегель (1770-1831) тарих дегешм^з рухани абсолютпк идеянын занды дамуы. Рух субстанциясы - epкiндiк. Тарих, когам npoueci - онер, гылым, дш, философия дамуымен ерекшеленед1;

■ К. Маркс (1818-1883): «Тарих - взшщ максатын коздеген адам кызметшен баска ештеце емес»;

■ О. Шпенглер, А. Тойнби, П. Сорокин локалдык, дербес ко гам л ар идеясын усынды.

210

Формацинлык здстщ н е т in салгапдар — К.Маркс пен Ф.Энгельс. К.Маркс: «Кргамдык - экономикалык формация - кокам дамуыньщ ерекше сатысы, dpi тарихи аныкталган когам Typi».

Когамдык экономикалык формация (КЭФ) - когамнын б1ртутастык бейнесь КЭФ - бул тарихи дамудыц белгш 6ip кезещндеп онд'фюпк катынастардыц жиынтыгы, oimipriuu куштердш, когамдык байланыстардын» саяси курылыстыц даму децгейь Букш тарих когамдык-экономикалык формациялардын занды ауысу npoueci деп карастырылады. dp6ip жана формация алдыцгыныц койнауында nicin жепле/и, оны тер^стейд! жэне кешн оз1 будан да жанарырак формациямсн тер1стеледк 0p6ip формация когамды уйымдастырудыц жогарырак iniii болады.

Марксизм классиктер*1 6ip формациядан баскасына ауысудын мсханизмш де тусн-цирдЬ КЭФ-да ею непзп кураушы бар - базис жэне кондырма. К. Маркс: «0мд ipi cri к каты наел ар жиынтыгы когамныц экономикалык курылымын, реалды базисп курайды, ал оныц уетше кукыктык жэне саяси кондырма орналысады жэне оган когамдык сананыц белгш формалары сэйкес келедЬ>. Базис - курылымдары енд1рпш куштер мен eHAipicTiK катынастар болатын когамнын экономикасы. Цондырма - мемлекет, саяси, когамдык институггар. Bip КЭФ-дан баскасына ауысуга экономикалык базистсг! ojrcpicTcp экследк

Oimipriuj куштер эрдайым дамып жетЫп отыралы, ал enaipicTiK катынастар бурынгыша калы и кояды. Жана вщцрпш куштер мен есю OHflipicTiK катынастар арасында кайшылык пайда бола бастайды. Ерте ме — кеш пе, кушпен немесе бейб1т жолмен экономикалык базисте 03repicTep болады: вщнр1стж катынастар не б1ртшдеп, не тубегейл! куйрету жэне оларды жаналармен ауыстыру аркылы ощирпш куштердщ жаца денгейше сэйкес келедк ©згерген экономикалык базис саяси кондырманын взгеруше экелед1 (ол жана базиске не беШмделед1, не тарихтыц козгаушы куштер1мен жойылалы) - сейтш жогарырак сап алы денгейдеп жана когамдык - экономикалык формация дуниеге келедт

211

Б^л когамдык-экономикалык формациялар ею топка белшедк— антагонистж емес (алгашкы кауыидык когам жэне болашак

коммунистж (социалиспк) когам;— антагониспк (к^л иеленуиллис когам, феодалдык когам,

капиталисток когам). Op6ip формацияныц взшщ ерекшелштер1, Heri3ri таптары, кукык, саяси жуйес1 жэне когамдык идеология мен психологиясы бар.

Сонымен 6ipre, К. Маркс когамнын ерекше саяси-экономикалык тиш — «азиялъщ oudipic эдшн>> де керсетп. Ол ежелп Шыгыс когамында (Мысыр, Кытай, Месопотамия) ipi езендер аумагында орналаскан едаерде таралды. Оныц непзп бёлплерк

— экономиканын негш ирригациялык жер ендеу болды;— непзп енд1р1с жабдыктарына (жерге, ирригациялык

к^рылыстарга) жеке меншжтщ болмауы;— жер мен енд1р1с куралдарын а мемлекетпк менппктщ болуы;— мемлекеттщ (бюрократияныц) катан бакылауындагы еркш

кауымдастыктыц жаппаи ркымдык енбегг,— кунш, орталыктанган, деспоттык билштщ болуы.

Т о й н б и д щ еркениетпк э д ю

©ркениетпк эдгст! Арнольд Тойнби (1889-1975, агылшын тарихшысы жэне когамдык кайраткерО ¥сынды. Онын niicipiHuie,

212

оркениет - рухани дэстурлер1мен, уксас ом ip салтымен, жаграпиялык, тарихи шснберлер1мен (шекараларымен) 6ipihKen адамдардыц туракты кауымдастыгы. Тарих - бейтузу сызыкты (нелинейный) процесс. Бул жер шарыныц тукпiр-тукшршдеп 6ip-6ipiMeH байланысы жок оркениетгердщ найда болу, oMip суру, опат болу npoueci

Heri3ri оркениеттер тарихта жаркын i3 калдырып, езге оркениеттерге жанамa (ocipece дши) ыкнал етедь Ал локальд1 оркениеттер улттык, жерплнгп шецберде калады. Тойнбидщ niKipim ue, олардыц саны 30-га жуык.

213

5. Оркениеттж эд1с бойынша

Тарихтын козгаушы купи

■ еркениетке ты стан келген Kayin (вызов) я гни ТИ1МСОжаграпиялык жат дай, баска еркениеттерден калып кою, эскери агрессия;

■ буюл еркениетпн сырткы кау1пке жауабы;

■ дарынды, кудай тандагантулгалардын (улыадамдардын)кызметз

вркениеггщ innd курылымы

■ жасампазлык азшылык(еркениетке келген Kayinrepre жауап беру ушш инертпк кегпншнш артына ертедО;

■ жасампаздык азшылыккепшшктщ e.uipiH эркашан аныкгай алмайлы. Кепшшк азшылыктын энергиясын «сеншруге», оны (эн.) жутуга эуес болады. Мундай жагдайда даму тнылады, токырау басталады;

■ инертпк (селкос, жалкау) кепшшк;

Эр еркениет ететш кезендер

■ панда туындау;

болу.

есу;

сыну (надлом);

■ дезинтеграция,еркениеттердшжойылуы

А.Тойнби niKipimne, буюл тарих дамуы «кауш-жауап» нускасымен куры лады. Оркениеттер ез ттрш1л1г1нде шектелген.

6. Мэдениеттанымдык кезкарас

Мэдениеттанымдык кезкарасты HeMic философы Освальд Шпенглер (1880-1936) усынды. Осы кезкарастын орталык рымы - мэдениет. О.Шпенглердщ пшрщше, мэдениет дегетмЬ дгн, дэстурлер, материалдык жэне рухани еюрдщ б1р л т , жиынтыгы. Мэдениет — автономды, дербес, туйыкталган, езшдпс окшауланган реалдылык, шындык. Мэдениет пайда болады, oMip суред! жэне еледк

Шпенглердщ «мэдениет» угымы Тойнбидын «еркениет» угымына уксас, жакын. BipaK Шпенглердщ «еркениет» угымы Тойнбидшнен баска магыналарга ие. Мэдениеттанымдык эд!с

214

шецбершдеп орксииет - мэденист дамуынын жогары децгеШ , онын GJiyiiiiu алдындагы мэдениеттщ дамуынын аякталу кезень

Мэдениет i ypjiepi (О.Шпенглер)

I• унд>;

• кытай;

• бабылык;

• мысырлык;

• антикалык;

• арабгык;

• орыс;

• багыс еуропалык;

Тарнхка баска квзкарастар

Ф о р м а Ц И Я Л Ы Ц , Q D K enH O T pii-

квзвдрастардан взге тарихи процеске мэдениетганымдЫккерсетуге болады. Р°ЦесКе козКарастъ,Ч мына турлерТн де

Гегель адамныц е з ж ­

а й тануын, ерюнд1кт1 басташды критерий ретшде алып, тарихгы адамды босатудын максатгалган жэне занды npoueci деп карастырып, онда уш кезещц болды

+ ~■ шыгыстык (Кытай, Мысыр жэне т.б.) - 6ip адам гана - ел бипеупйс! езш жете тусшед! жэне ер юн, барлык калгандар- оныц кулы;

■ антикалык (Г ре кия, Рим, ортагасырлык) - мунда 6ip топ кана - лауазымды «жогарыдагыл ар » езш таниды жэне еркш, ал баскаларьшын бэр! оларга кызмет етед! жэне тэуелда;________■ германдык - мунда 6dpi езш таниды;

216

8. Когамдык nporpccTiii типтер!

Багыттяр бойыиша

• Экономикалык прогресс;

• Саяси прогресс;

• Кукыкгык прогресс;

• 'Гехникалык прогресс;

• Гылыми прогресс;

• F ылыми-техникалык прогресс;

• Тулганын бостапдыктарынын дамуы;

• Эйел эмансипациясы

• Кулыюылык прогресс жэнеT.C.C.

0ил1р1стзс1лдер1бойыиша

Адам бостандыгыныц

дэрсжеЫ бойыиша

Алгашкы кауымдмк когам даты прогресс

Табигат куштершен

толык дерлж тэуелдшк

Кулдыккогамдагыпрогресс

Саяси жэне экономикалык

тэуелдш iK

ФеодализмAdyipiiueriпрогресс

Саяси жэне экономикалык

тэуелдшк

Капитализмдэу|р!идеппрогресс

Саяси бостандык жэне

экономика/шк тэуелдшк

Посткапиталиспк(иемесе

коммунизмкезшдеп)

Эрюмнш еркш дамуы -

барлыкгарынын даму шарты

_____________ Когам OMipiHiu сфералары бойыиша_________________Материш1дык-01|д 1р1ст1к сфераныц дамуы, матсриалдык eaoipicriH

тэсмдсршщ nporpeci_____________________Элеуметпк npoipccc______________________________________Саяси-баскару сфсрасынын npoipeci_________________________________________Рухани прогресс ___________________

217

218

9. ФутурологияФутурология (лат. futurum - болашак, гр. logos - шм) - кец

магынада адамзаттыц болашагы туралы шмдердщ жиынтыгы, тар магынада - элеуметпк процестердщ келешегш камтитын биимдер саласы. Бул термищц 1943 ж. иемю галымы О.Флехтхейм колланыи. футурологияны идеология мен утопия альтернативасы репнде «болашак философиясы» деп атады. 60-жылдардан бает ап ол Батыста болашакгын тарихы немесе «болашак туралы гылым» ретшде колданыла бастады.

10. Болашакты болжаудыц гм\мivinuii.iiri жэне оныц acncicruiepi

Болжаулык Функция - философиянын негап функция.гшрынын 6ipi, оныц магынасы мен Miiweri болашак туралы дэлелденген болжамдар жасау

Болашакгы болжаудыц мумкнншлтн иепздеуде мынандай аспекплер болше/и

• онтологиялыц аспект - болжау болмыстын ез мэшнен, оныц объекта втш зандарынан, себеггп-салдарлы байланыегарынан мумкш болады. Диалектика! а сэйкес, даму механизм! эрб)р сапалы cexipicKe дейт озгермейдй сондыктан болашакгы «бакылауга» болады;

• гносеологиялъщ аспект - танымныц мумкишшнктер1 (отандык философиялык дэстурге сэйкес) шексо, болжау жасау - танымныц 6ip Typi, олай болса болжау да мумкш;

• логикалъщ аспект - логиканыц зандары эркашан: бугш де, болашакта да озгерюшЗ калады;

• нейрофизиалогиялыц аспект сананыц жэне мидыц шындыкты алдымен бурый бейнелсузнс непзделген;

• элеумептпк аспект - цдамзат дам у даты езинц тэжйрибесше суйешп болашакгы модельдеуге тырысады.

Фнлософияда болжау мумкш емес деген кезкарастар да бар, oipan олар кец эйгин емес

219

^ а к т ы 6ojraf»v

s S s S .

• О.Тоффлер;

• Э.А. Араб-Оглы;

• И.Бестужев-Лада;

• Г.1 Шахназаров т.б.

1968 жГ^пГпГ " '—----------^амаадарьщ * 9 ? Р ®хальпс^алц^ 6,Р,1спрген

ЧФыдцы. Оган бслНл|ИМ КЛу6ь,жШ й галь,мдар,б и з н е с м е н д е ^ ^ Р * «^ ь я н д ы к эконо^ а ш ^ 'баскарды if«„ А Печчси

фирмад ^ Г Г " Ф: «Фольксвагенвепк» еИ Г е „ и , р 0Нцерн| 1 срм.). «Рим юп/бы* адамзат «луга*пдлп дамуынынлерспективаларымен айнпысгы./ г г Ж' *e c W“* шек-repi» («Пределы роста») — авторлар жетеюшс! Д.Медоуз, 1974 ж. «Адамзат тандау злдында» (авт. М,Месарович, Э Пестель) жэне т.б.-баяндамалар жарияланды.

Э л е у м е т п к прогностика - болашакты болжаудын ерекше iypi, ол ко» амда e rin жаггкан процесгерд! болжаумен айналысады

Зерттеу процестер»

enuiipicTiK катынастар

• гылым мен техника;

б ш м ;

денсаулы к*

. эдебиет. искусство, модалар

кур ылыс,

. гарышты игеру;наггынастар:

IБуп багыт прогностика деген

алды жэне онын фугорологиядан кеб1рекнакгылыгамен айырмашы.тыгы бар (жалпы болашакты емес, элеуметпк

_оларлынпроцесгерд»»болаш^ыя зертгейдО_______

220

Мэдениет философиясы.

«Мэдениет» деген термин (орыс. «культура») латынныц «cultura» (ондеу, егу, тэрбиелеу, дамы гу) деген создщ аудармасы. Эуел баста ол деген топыракты ондеу, оны егу (культивирование) дегещц бьгвдрдь Цицерон алгаш per осы созд*1 ауыспалы магынада, ягни алам акылына ыкпал жасау, акылды философия лык ондеу магынасында колданган («cultura animi»).

B y r iu r i TYciiiiicren «мэдениет» co3i Еуропада XVIII г. eKinuii жартысында, Агарту дэу1ршен бастап кец колдануга туей. XVIII г. ойшылдары бул созбен табиги, стихи ялы, хайуанаттык болмыскд Караганда адами oiviip бейнесщщ ерекшелиш бел ri л су ушш пайдалана бастады. Осы сездщ ертерек аналог г ары кытай («жэнь») жэне уйд! («дхамма» - пали тш нде, «дхарма» («джарма») - санскрит тш нде) философиясында, кала бер;й фектерде («найдейя») кездеседг

Мэдениет - ете кец, кеп магыналы угым, ерекше элеуметпк кубылыс, оны 3eprreymi галымдар, мамандар 200, 500, TinTi 1000-га жуьщ аныктамасы бар дегенд! айтады. Ырак канша аныктама болса да (эцпме аныктамалар санында емес) ец бастыны ой дан шыгаруга болмайды: мэдениет жэне адам тыгыз байланысты, туптеп келгенде мэдениет - адам ic-эрекетшщ, акыл ойынын, кмзметннн жемю. Сездщ, терминнщ бастапкы магынасына суйенш. зерттеушшер 6ip- ауыздан мэдениет дегешм!з адам жасайтынныц, пайдаланатыннын, жетицнрелтннщ 6opi дсп тусшедк

«Мэдениет философиясы» терминш неокантшылдык Баден (Фрейбург) мектебшщ аясында XIX г. басында нем1с философы А. Мюллер енпздк Мэдениет философиясыныц пэш мэдениет формаларын, олардыц магынасын философиялык таддау болыи табылады. Баскаша айтканда, мэдениегпц идеясын, максаттарын, зерттейтш принциптер1 мен алгышарттарын, эмбебапты жэне барлыгын камтитыи феномен рет!нде мэдсниеттерд1 философиялык пайымдау. Неокантшылдар В. Виндельбанд пен Г. Риккерт «мэдениет туралы гылымдар» мен «табигат туралы гылымдарды» ажыратуды усынганда философиянын рел1 «мэдениет философиясына» жакындай туседь Виндельбандтыц пшршше, мэдениет философиясы дегенimi3 философия.

Сонымен, мэдениет дегешм1з адамдардын элеуметпк болмысты сактау мен жанарту жошндсп кызмеп жэне осы кызметтщ жем1стер1 мен нэтижелерк Кец магынада мэдениетке адам (адамзаттыц) жасаганыныц бэр1 шредк ewiipic, техника, каналдар, гимараттар,

музыка, кггаптар, енер жетют1ктер1 т.б. Тар магынада мэдениет рухани кундылыктарды камтиды: бш м, гылым, енер т.б.

Мэдениет типологиясы

Мэдениет ерекше элеуметпк кубылыс болгандыктан жэне когам eMipiHiH барлык салаларына эсер жасайтындыктан оныц типологиясын эртурл1 кврсетюштер, критерийлер непзшде журпзедь

Элемдгк мэдениет — б^здщ планетамызды мекендейтш эртурл! халыктардьщ ргггъш; мэдениеттершщ ен жаксы жетгстжтершш синтез!.

Улттык мэдениет ез рет^нде Tmcri когамнын эртурт таптарыныц, элеуметпк ж1ктер1 мен топтарынын мэдениетшш синтез!.

Материалдьпс мэдениет — адамнын табигатты практикалык игеру децгешнщ керсетюни. Рухани мэдениет — алдымен адам рухы мен акылынын барлык байлыктарыныц казынасы.

Материаддык немесе рухани мэдениетке жатпайтын да турлер бар, олар бук1л жуйеш, когамды камтиды: экономикалык, саяси, экологиялык, эстетикалык мэдениеттер. Сол сиякты «букаралык» жэне «элитарлы» мэдениеттер, субмэдениет (субкультура), контрмэдениет (контркультура) деп те бeлiнeдi.

Бугшп танда эртурл1 типтеп мэдениеттердщ ортагын i3Aey тенденциясы бар, модениеттер арасында диалог (ункату) процеЫ жур1п жатыр, бул, эрине, заман тал апгарыиа сай нэрсе.

Жогарыда айтылгандармен катар баска критерийлер бойынша, мысалы, койылган талаптарды игеру, орындау дэрежеснге карай педагоги кал ык мэдениет!, ой ецбеп мэдениеп, ты мэдениеп, карым- кагынас мэдениет!, ултаралык катынас мэдениеп т.б. болшедь

вркениет

civilis - азаматтык,вркен иет (орыс. ^эдениег* угымымен катар

когамдык, мемлекелпкП т (П57) енпзген жэне оныпайда болды. Термину ^ ф Энгельс тарихты к« ^ геФергюсон, кешшрек JI. • j \ кейшп жогаРы дэу1р пенбелуде т а п ^ > ^ | “ Рм ^ ^ _ я ч п у о л ^ р н

пайдаланган. - - ^ ген когамды - <<0РкениеТП^ е езгеркке тус'»п эдш егплжке непзд | ^ тарихи ке^ ^ (Мирабо), одан сон алганда Я 1 ы элеум етк пР ° ^ ( кейш тарихгынотырды. 1Лын сипатгауга к о л * * * * Я Н Пкогамнын 6ip; S g айналды Вклассикалык непзп Ц( T ^ p ^ f ’& r a e p , В т о » 6"»-Данилевский,

_ з .с Хантннггон

— -— -------------

• Батыстык• Латын-амсрнкалык 4—

• Коифуцийл1К• Православиеславя иды к

#—

—•• Сиитоисток (Жанон.) • Мусылмандык 4—

—• Индуисток (унш-буддалык)

• Африкалык 4—

Техникалык еркениет теориясы (Д.Бепл, ЗБ ж “ инс“™ ’ Р.Арон) - еркениетпн непзп елшем!, критерий! - техниканын даму

ДеЦГКорытаЙайтканда «оркениет» угымы кен магыналы. Bip жагынан оркениет деп мэдениет жэне тугае когамнын даму децгейш, ал екшпп жагынан букш когамдык ем!рд1, оньщ ерекшешпн аныктайтын мэдени кундылыктарды (материалдык жэне рухани) игеру гэсиин айтуга болады. Бул еркениеттщ мэдениеттен айырмашылыгын KopceTeriH eKi мацызды белпеч деуге болады.

Сонымен, оркениет — акылды уйымдастырылган (жогары дамыган жалпы адамзаттык кундылыкгарымен) барлык 03iHiH сан алуандыгы мен тутастыгындагы когам.

Аксиология

Аксиология (гр. axios - кундылык жэне logos — ш м ) — кундылыкхар жэне олардын табигаты туралы ипм, кундыльщтар теориясы. Бул урымды XVHI г. немю философы Э. Гартман енпзд1, 6ipaK XIX г. ортасына дейш кундылыкгар Moceneci философиялык талдаудыц дербес объект1с1не айналмалы.

Кундылык - белгш 6ip объектшер мен кубылыстардын тулгалык, элеуметпк жэне мэдени мацыздылыгын биццретш философиялык-еоциологиялык ¥ГЫМ. Кундылык объектшщ адам ушш каншалыкты мацыздылыгын айкындайды. Философияда бул yi ымньщ озпвдк даму тарихы бар: Сократгьщ «иплж дегешм13 не’ » Платонныц «эдшегггшк дегенЫз не?» дегеннен бастап бупнл’ тусшнстерге дейш жети.

1. Кундылыктар теорнилары

• HamvpcuiucmiK психологизм (Дж. Дьюи, А. Мейнонг, Р. Перри) кундылыктарды шындыкгын объективтш факторлары, ал кайнар кез\ индивидпн биопсихологиялык тургыдагы кажеттшпетершде деп есегггейд1.

• Аксиологиялык трансцендентализм (В. Виндельбанд, Г. Риккерт) бойынша кундылыктар - идеалды болмыс жэне адамдардын тшекгершен тэуелсв нормалар, идеал, ал онын eeci «жалпы сана» («газа сана»), ягни трансденталды (ол жакты к, шектен тыс) субъект. Бутан мынандай кундылыктарды жаткызуга болады: акнкат. кайырымдылык, сулулык, эдшеттшк.

• Персоналисты онтологизм (М. Шелер) дши этика принцигттерш непзге алады. Кундылыктар элемшщ ез иерархиясы бар: ен жогаргы кундылык Кудай идеясы, ал Кудайга суйюпенпшнк адам сез!мдершщ ен жогары формасы. Иерарх няныи келес1 баспалдактарында «сулулык» жэне «таным» орналаскан

• Кундыл ы ктаидын соииологиялык тажьшымдамасы (концепцнясы) - М.Вебер - кундылы кты элеуметпк субъект ушш манызды норма, болмыс тэсш репнде карастырады. Ал курылымдык -функононалдык талдау мектеб! (Т. Парсонс жэне езгелерО кундылыю ы элеуметпк институтардьщ кызмет eTyi мен элеуметпк байланыстарды аныктаудын кур алы деп карайды.

2. Кундылы ктард ын ж!ктел vi

• виталъды (лат. vita - owip) * моралъдьщ (кайырымдылык.—* (eMip, денсаулык. игаик. достык, суйюпеншШк, парыз.

экология жэне т.б.); эдшеттшк, адалдык т.б); 4—

• злеу'меттгк (элеуметпк • эстетикал ык (сулулык.—» статус, жагдаи, байлык. идеал, уйлеомдшк, жэне т.б.); <—

отбасы, тэуелошйк т.б.);• саяси (зандылык. мемлекетпк.

• дгни (Кудай. сешм, гурып. ага зан, азаматгык ерюашктерпнркеу, мепйт жэне т.б.); жэне т.б., жэне т.б.);

Эдебиетте булардан баска кундылыктардыц тагы мынадай да турлерш беледк заттык кундылыктар, субъективтж кундылыктар, тулгалык жэне топтык кундылыктар, утилитарлык жэне рухани кундылыктар, мэдени кундылыктар жэне т.б.

Жеке философтар да ез жйктеулерш усынды:

1. Г.Риккерт кундылыктард ыц алгы саласы болалы деп есептсйдк гылым, дш, онер, мораль, жетшген ем1р жэне «куд1регп сушсненшшк».

2. Р.Ингартен (Польша) кундылыктарды витальды (ом1рл1к) жэне мэдени деп беледь Алгашкылары - бул утилитарлык кундыльнсгар, пайдалылык кундылыктар. Екшцплер1 - бул таным кундылыктары, эстетикалык кундыльнсгар, элеуметпк касиеттер мен адамгершин’к кундылыктары.

3. Э.Фромм жемю*п емес жэне жем1ст! багдарларды белш керсетед! (бул жерде жекелеген, пакты нндивидтер емес, «ндеалды типтер» туралы айтылады.) Жем1ст1 емес багдарлар рецегинп, канаушылык* ашкездж жэне нарыктык багдарларга бел in ген - олар адамдардьщ психологиясына, менталитет! не карай бел in ген. Жем1ст1 кундылыктык багдар - бул адам бойындагы мумкшшшктерд1 icKe асыру мен куштерд1 пайдалану кабшеть

Ресей Fылым Лкадемиясынын элеуметпк зерттеулершщ мэл1ме11 бойыиша 14 кундылмк турактылыгы байкалады: адам eMipi, еркнщж, адамгершшк, карым-катынас, отбасы, жеке бакыт, урпак кобейту, жумыс, зандылык т.б.

КР VFA саясаттану жэне элеуметтану институтыныц мэл1мет1 бойынша (1996ж.) республика тургындары ушш ец басты кундмлыктарды былайша 3 топка белуге болады.:

1.0м1рдщ туракты жэне калыпты денгеш, республикадагы бейб1тшш!к пен тыныштык, отбасындагы береке, денсаулык, жеке жэне отбасы KayincisAiri, жаксы теленетш жумыс, ултаралык кел1ам.

2. Азаматтардын кукыгы мен ерюцщгшщ кепш, экономикалык каушЫздж, жеке тэуелаздж.

3. Цое азаматтылык. Казакстанньщ тэуелс13Д1п, кэсшкерлж yuiiii жагдай жасалуы, кызметпк карьера.

Г ылым философиясы

Гылым (лат. scienda - бшм, гылым) дсгешм13 табигат жэне когам кубылыстары мен процестер1 жайындагы теория туршде 6ip жуйеге кеггиршген бшмдер. Гылым шындыктын абстраниялык формада - угым, категория, зан турвде — бсйнелену i. Fылым дуниеш танып б1лудщ непзп формасы болып табылады. Адамды коршаган сыргкы дуние - табигат пен когамнын, сондай - ак ойлаудын да объективт!к зандары бар. Гылымныц мЯцет! - мше осы зандарды танып бшу.

227

Гылым философиясы - кец магынада — гылым табигаты мен м ат туралы философиялык шШ жэне осы магынада ол жалпы философиялык биимнщ 6ip белт.

Гылым философиясы — тар магынада — щздрп замандагы батыс философиясындагы агым. Ол гылым и танымньщ ерекншпктерш айкэындау, он ьщ курылымын зерделеу, гылымньщ даму зацдылыктарын керсетумен ай налы сады. Гылым философиясын зерттейтш философиялык мектептер йишен позитивизм мен неопозитивизм, сыншылдык рационализм, постпозитивизм, гылым и танымньщ философиясы мен методологиясы жэне т.б. атауга болады.

Гылым философиясынын басталу кезецш шартты турде XYIH гасырдын ек1шш жартысына, ал толык калыптасуын XX гасырга жаткызуга болады. Онын эволюциясынын 4 кезецш атауга болады.

Гылым философиясынын пэш, ягни зерттеу объеюпе! мыналар болады:

- гылымньщ шыгу Teri;- гылымньщ табигаты мен м ат;- гылым и даму зацдылыктары;- гылым мен котам катынасы:- гылыми кызметп рйымдастырудьщ элеуметпк формаларын

дамыту;- гылыми кызметтщ этикасы;

228

- гылыми дамудыц келешеп.

Гылым генезис! (шыгу теп) туралы эр турл1 у» ымдар бар:- Fылым адам бЫм^мен 6ipre пайда болтан. «Неолигпк

революция», ягни тагылыктаи варварлыкка ету дэу1ршде протогылым (гылымнын бастамасы) адаммен 6ipre дуниеге келген (Г''.Спенсер, А.Гурштейн);

- Гылым сжелп шыгыс еркениетшде пайда болган;- Г ылым антикалык дэу1рдщ жемю1;- Г ылым ортагасыр заманыньщ аяктал уымеп icnerrec пайда

болды;- Гылым Жаца заман (X Y1I г.) кубы лысы;- Г ылым тек XX г. толы к айкындалды.Г ылым адам кызметшщ ерекше формасы, элеуметпк - мэдени

кубылыс, феномен, тутастьщ рет1нде шын мэшнде XYII гасырдан oepi калыптаса бастады. Ол дербесттне ие болып, когамда гылыми институт калана бастады, галымдар (галымдар кауымдастыюгары), ягни гылыми кызметтщ субъекттер1 пайда болды.

229

Гылымныц дамуы курдел! диалектикалык процесс, ол эволюциялык дамумен 6ipre революциялык (курт, ceKipic) тур^нде де д амиды. Сол сиякты ол кумулятивт! (лат. cumulatio кебею, жинакталу), я гни 6ipTimien бшм жииайды, байыйды. Т.Куиныц niidpiHuie гылымда калыпты жагдай жэне революция болады. Бурынгы парадигмалар жумыс icren турганда — гылымда калыпты жагдай, ал олар ауысканда - революция етедк Парадигма дегешм1з гылыми кауымдастьпста кабылданган кагидалар, кундыльнсгар, техникалык эдютер жиьштыгы жэне гылыми дзету рдщ йршшпн, санталуын камтамасыз ету.

Интернализм (латлшмшке) еюлдер! гылым езшщ iuiKi зандылыктарымен дам иды дейдд. Ал экстернализм (лат.ехЬга - тыс, косымша), KepiciHme, гылымдагы езгер1стер сырткы факторлардыи эсер! ней болады деп есептейдь

4. /Капа заман гылымын ииктеу (классификация)

Классик алык гылым

(XVU-XIX)

Классикалык емес гылым (XX г.-1

жарт.)

Постклассикалык емес гылым (ХХг.- 2

жартысы- XXI г. басы)

Классикалык гылымга ойлаудын обьекттшк cram тэн, ягни заттыц, нэрсенщ, кубылыстын кур езш зерттеу, субъектпн (зерттеушшщ) релш, колданатын aaicrepai еске алмайды. Оньщ непзп парадигмасы - механика.

Классикалык емес гылым субъективтзк факторды есепке ала отырып, салыстырмалылык, дискреттшк, кванттану, жорамалдык, косымша (дополнительности) парадигмаларына суйенедь

Постклассикалык емес гылым капыптасу жэне езш - ёз] уйымдастыру (синергетика) парадигмасына непзделедо.

230

5. f ылымды зертгеудш ии етитуц ия л ы К ЭД1С1 (Р .Мертон,

АКШ)

• Бшм алуга багытгалган кэаби кызмет;

• Осы кызмет барысында туындайтын катынастар;

• Гылыми кызметп уйымдастырудын алуан турЛ1 формалары мен э д н г г е р » ; ___________

• Гылымды баскарудын формасы мен эд1стер|;

• Гылыми кызметтш нормалары мен к^щылыкгары;

р. Мертон сонымен 6ipre гылым «этосы» деген угымды да усынды. Ол этос (лат. ethica, гр. ethos - эдет, мшез) деп гылыми кауымдастыкгшц мушелершщ устанатын нормаларын угынды жэне терт белпеш, сипатын керсегп:

- эмбсбаптыгы (универсалдыгы);- ужммдылыгы;- риясыздыгы;- уйымдаскан скептицизм (сыни катынас).Бугшп танда гылымньщ когамдагы релше, орнына ею турл1

карама - карсы козкарас бар:- сциентизм гылымды барлык адам кызмет! формалары мен

турлершщ эталоны, yjirici, «таза, куиды бейтарап» феномен реп'нде карастырады (ягни гылымды жагымды коддайды);

- антисциентизм - KepiciHiHe, гылымньщ мацызын елсмейд1, ескермейдк

Техника философиясы

Техника (гр. tcchne - онер, шебершк, ептипк, машык) когам мен табигатты байланыстырып жаткан феномен. Ол кеп магыналы угым

рак непзшен мынандай era магынада кодланылады: 1) тарШЯ ШЗЯ * " =Р т ч с,»„а'рЫВ№ 1

231

техникасы, сурет салу техникасы, бейнелеу техникасы, би - елей техникасы жэне т.б.).

Техника философиясы адамнын техника™к кызметш, оныц мацызы мен перспективаларын зерделеумен айналысады. Осы агымныц калыптаса бастауын И.Бекман («Технология бойынша жетекшшис, немесе коленерщ, фабрика мен мануфактураны тану», 1777 ж.) жэне Э.Капп («Техника философиясыныц нег13дерЬ>, 1877ж., Германия) ес1мдер!мен байланыстырады. Ол екеушщ концепииясы «органопроекциялык» сипатка ие болды, ce6e6i олар техниканы адамныц ез органдарын, дене агзаларын табиги матери ал га проекциялау нэтижеа деп Тус1нд1рд1. Мы сапы, экскаватор - улкен алакан уысы, автомобиль - желаяк т.б. 1912-1913 ж.ж. П.К.Энгельмейер де «Техника философиясы » деген катал жазды.

Бул багыт бастапкыда Батые Еуропа мен Солтуспк Америкада, кешшрек 60-80 жылдары Жапонияда кецшен таратды. Батыстагы Ka3ipri техника фисофиясыныц бастапкы еюлдер1 катары на Ф.Дессауэрдй О.Шпенглерд!, М.Хайдегтерд1, Х.Ортега-и-Гассетп, Л.Мэмфордты, О.Тоффлерд1, К.Шиллингп, К.Ясперсп жэне т.б. жаткызуга болады.

Техника адамнын аркасында пайда болады, оныц кемепмен ол ез еодртщ мэселелерш щешедь Мрак; техниканы жасаудыц аркасында адам ©3i де калыптасады жэне дам иды. Техниканы жетишре отырып, адамдар тек коршаган табигатты гаиа емес, сонымен 6ipre ездерш де езгертедь

Енбек кол куралдарыныц басымдылыгы

2. Техника гарихыиыц кезендер! (3)

Механикалыккурылгылардынбасымдылыгы

Автоматгандырылганкурылгылардынбасымдылыгы

3. Тс* н и кап ыц даму денгей! аныктайды:

Цогамдагыенбек

ешмдипгш

Когамдагыадамдардьщ

oMipсалтын

Когамнын элеуметпк кдоылымы, саяси жуйес!, рухани OMipiHe ыклал

жасайлы

4. Техника философиясыныц багыттары

1г 1Техницизм Антитехницизм

(технофилия) ( технофобия)

(гр. techne - техника. ( гр. techne - техника.phileo - суйемш) fobia - коркыныш )

Техниканын дамуын. Техникалык прогреспоныц когам омфшдеп Tepic кабылдау, техникагарелш тек калыпты ум!Т артудан repi оныцкубылыс ретшде, экслер кауш - катершенадамзатгыц игинп ретшде урку, техниканы адамнынгана карастырады. жауы деп санау.

Осы eici багытгын вюлдер1 ездершщ кезкарастарын, позицияларын неиздеу, дэлелдеу ушш сэйкес эр турл1 кагидаларды у.сынады.

Жадны ал ганда техницизм дуниетанымы, «технологи ялык детерминизм» («технологиялык детерминизм» когамда гылым мен техниканын салыстырмалы дербестт мен аныктаушы релш абсолюттецщрш, оларга элеуметпк факторлардыц Kepi ыкпалын жете багаламайды) батыстык ойшылдардын коптеген теорияларында

233

камтылып жатыр: «индустриалдык когам теориясы», «постиндустриалдык когам теориясы», «гылыми революция теориясы», «акпараттык когам теориясы» т.б. Олардын пшршше, техника барлык элеуметпк факторлардьщ алгышарты болып табылады, соныд нэтижеанде евдргш куштер стихиялык турде жаца когамдык катынастарды тудырады.

Батыстык авторлар элеуметпк дамудагы техниканыи аныкгаушы релш непздей отырып, адамзат тарихьш \т кезецге беледг: «индустриалдыкка дeйiнгi когам», «индустриалдык когам» жэне «кейшг! индустриалдык когам» («постиндустриалдык когам»). Индустриалдыкка дейтг! когамдагы басты сала ауыл шаруашылыгы, сондыкган да оны аграрлы, дэстурд! когам деп атайды жэне цнркеу мен эскер бул когамнын басты институттары болып табылады. Индустриалдык когам ей алдымен корпорациялар мен фирмалар жетекшшпвдеп енеркэсщке непзделедь Кейшп индустриалдык когам тарихтын жана перзент1 болып табылады жэне б!ркатар факторлармен аныкталады: тауар ендцруцп экоиомикадан кызмет етупи экономикага кешу, когамныц элеуметпк курылымындагы езгертстер, когамдагы саясатты аныктауда теориялык бшмнщ басымдылыгы, жаца интеллектуалды технологияныц калыптасуы, технологиялык езгер!стерд! жоспарлау жэне бакылау.

5. Оркениеттщ алмасуы (техника — технология непзшде)

X25

ан

Дэстурл! когам Индустриалдык когам Постиндустриалдык | еркениет

1-mi технологиялык 2 — mi технологиялык Ka3ipri замангытецкерю: неолитпк тенкер1с: индустриалдык технологиялык тонксрс 1(аграрлык) (внеркэс1ттк) революция гылыми - техникадык

н революция - 10 мын - XVIII г. ортасы - XIX F. революция - XX г. ортасы jЪ£ жыл кеШн (бурын) ортасы жэне каз1рге дейш

оФ

Кол енбепнё Механикаландырылган, Автоматгандырылганнепзделген машина - фабрикалык ещцрю

енлдрю eHjupic

Эмпириялык, ecfri Индустриалдык Акпараттык технологи!тэсщцер, ре цептер б.с.с. непзшдёп технология

технология биотехнология,робототехника,

микроэлектроника

234

Жогарыда айтылгандай, техницизм позициясындагы эртурл1 доктрин ал ар, теориялар бар. Солардыц кейб1реулерше токталайык.

6. У. Ростоудын «зкономикалык ве!м кезецдер1» концепциясы

Адамзат когамыныц даму кезецдер!

Cipimni кезен - «дзетуpjii когам»: бшнк басыида жер иеленуштер, гылым мел техника турпайы, элеуметпк курылымы копсатылы, вте томен ri ауыл шаруашылык oiwipici бар аграрлык когам

EKifiuij кезен - «отпел1 когам»: бул жаца когам ушш алгышарттарды калыптастыру кезеш, ягии ауыл шаруашылыгы oimipiciii интенсифтецшру (ошмдшгш ecipy), «юкер, кэсткер адамдардын » жаца тишшн пайда болуы, «ултшылдык » непзшде oip орталыкка багынгап мемлекеттердщ калыптасуымси сипатталады

Yiuiniiii кезен - бул кон алые кезен», «онеркэсштзк тонк-epie кезеш» («эпоха промышленной революции»). Бул кезен енеркэаптщ непзп салаларынын тез ecyinen капитал жинакгау улесшш жогарлауына алып келетш оцщрю эдисамш ради кал ды езгсру1мен ерекшеленедг У. Ростоудыц niKipinLiie. бул кезецвд Англия XVIII г. аягында, Франция мен АКД1 ХГХ г. ортасында, Алмання (Герм.) XIX г. екшпн жартысында, Ресей 1890 - 1914 ж.ж. аралыгында, Ундцетан мен Кытай XX f 50 - жылдары басыида откерш

Гор riiiuii кезен - кемелдену кезеш немесе индустриалдык котам. Оныц непзп белгтерше онеркэсштщ карышты дамуы. ецшрмгпц мулдем жаца салаларынын пайда болуы, гылым мен техника жеззепктерш кецшен енпзу, капитал еалымы децгей! улттык K ip ic rm 20 % - ына дейш жогарылауы, кала тургындарынын 60 - 90 % - га дейш ocyi, жогары мам аилы к ецбек улеейнц артуы жатады

Бссшш! кезец - « жогары букаралык тутыну » Aayipi. Бул когамга кызмет корсету жэне букаралык тутыные тауарларын ендцру сфераларыныц басым болуы, адамдардын « oMip сапасыныц » 03repyi (трансформация «качества жизни ») тэн.

7. Д. Бсллдщ «постнндустрналлмк когам» теориясы

Д.Белл - американ философы жэне элеуметтанушысы, «постандустриадцык когам» теориясын непздеупннщ 6ipi, футуролог. Ол «б1ржакты детерминизмд!» жокка шыгарады жэне когамнын эртурл! салалары (саясат, мэдениет, технология т.б.) ез алдына дербес

235

жэне езшщ даму логикасы бол ад ы деп есептейдь Осы теориянын эдгснамалык Heri3i ретище Д.Белл «белдеулЬс принцип» («осевой принцип») дегещй алады. Оныц мэш - когамнын эртщщ! типтер! оныц элеуметпк, экономикалык, мэдени жэне саяси кейпш (бейнесш) аныктайтын белгш непзп сызык (багыт) контексшде дамиды. Сонымен 6ipre белдеулж принцип кемепмен когамдык катынастар мен институттардьщ, рухани удер'стердщ тек 6ip гана факторларга байланысты емес екендшн дэлелдеуге тырысады. Олардын 6ipi - 6ip беддеудщ бойында, екшшлер езге белдеудщ бойындаорналасады.

«Бедцеулйс принцип!» бойыиша адамзат тарихынын элеуметпк эволюциясы (дамуы) уш кезенге белшедг. индустриалдыкка дейшп когам,индуспгриалдык жэне постиндустриалдык когам. Индустриалдык когам Fa Караганда, Д.Беллдш niidpiHuie, постиндустриалдык дэуфде байлы к пен бил1ктщ н епзп кез! бЫм болып габылады. сондыктан баскарудыц шешуцц куралы репине машин алык емес, интеллектуалдык технологиялар болады.

Осы у™ аспектшердщ, багытгардын езара эрекеп теориялык б)Л1мшй[ постиндустриалдык когамнын « белдеулк принцит » periaae зор манызын алдын - ала аныктайды.

9 .0.Тоффлер концепциясы О.Тоффлер - американдык элеуметтанушы, философ жэне

публицист - футуролог, постиндустриалдык когам концепциясыныц 6ip вариантынын авторы. Оныц пшршше, когамдык дамуда 4 сфера езара эрекетте болады: техно - , элеуметпк, акпараттык жэне психосфера, 6ipaK взгеритгер процесшде шешупй релд! олардыц

236

oipiiiinici ойнайды. Соидыктан когамда жацалыктардыц кай нар кез1 жэне козгаушы купи тсхнологиялык революция:tap болады. Осындай революцияныц сипатына байланысты оныц непзшде пайда болатын еркениетпц мэш аныкталады. О.Тоффлер осы ойларын, козкарасын «Yuiiumi толкын» (1980ж.) деген ецбепнде жариялады. Ол когам дамуын толкын козгалыеы ретшде карастырады.

10. Адамзат когамыныц даму кезецдер! (О.Тоффлер бойынша)

Аграрлык революция

(6ipinuii толкын»)

Оныц нэтижесшде ауыл

шаруашылыгы epKeiiHeTiniH орасан зор

толкыны пайда болды.

ОнеркэЫггпк революция

(«etciiiuii толкын»)

Eipituui еркениетпц (ауыл шаруаш.) орнына

жаца, индустриалдык

вркениет келдц

Акпаратгык-компьютерлйс революция

(«упннон толкын»)

Индустриалдык ennipicreri мускулдар (кол куин) мен

машиналык технология ныц орнына

аки арат, шыгармаишлык жэне иителлектуалдык

технология басты болады.

О.Тоффлер «yiuiHiui толкын» комп ьютерл ердщ, лазерлык техниканын, биотехнология ныц, гещцк инженерияныц, информатикаиыц, электрон и каныц, теле — жэне видеокоммуникациялардыц удей жэне жаппай таралуымен байланысты деп есептейдк Оныц ойынша, адамзат YuiiHuii толкынныц жаЬандык рсволюциясына белсецшрек жэне максатты K ip iK e e , онда осы ауысу процеандеп кайшылыктар мен конфликтшер ти!мд1рек шешшедй адам техносферада, экономика мен мэдениеттеп шапшацдатылган езгер1стерге жылдамырак, тшмд1 жэне ауыртпалыксыз бешмделедь

Осындай жаца оркениетке кептеген батыстык галымдар аныктама беруге тырысгы. Оны Дж.Лихтхейм — постбуржуазиялык, Р.Дарендорф посткапиталистж, А.Этциони - постмодернист! к, К.Боулдииг — постеркениегпк, Г.Кан — поетэкономикалык, С.Алстром

постпротестанттык, Р.Сейденберг - посттарихи, Р.Барнет - постмунайлык когам деп атады.

Постиндустриалдык когам теориясы мунан api карай акпараттык когам концепциясында нактылана туседь Акпараттык

237

когамныц эртурш нускалары Д.Белл, А.Кинг, Дж.Мартин, А.Нормен, С.Нора, Дж.Нейсбит, И.Масуда, Дж.Пелтон, М.Понятковский, Ж.- Ж.Серван-Шрейбер жэне т.б. ецбектер!нде кeздeceдi. Жалпы алганда, олар да акпараттык когамды постиндустриалдык когам ретшде тусшд!ред1.

11. Гылыми - техникалык революция ( FTP)........... ..........

• Енбектщ жагдайларын, сипатын жэне мазмунын езгертед1

• вщцрпш куштердщ курылымын жэне енбекпн когамдык болМн езгертед!

• Когамныц салалык жэне кэс1ггпк курылымын езгертед! (материалдык ендаргсте ж р ы с icreffriH адамлардын улесшщ азаюы: мысалы, АКШ - та тскелей еншр!стш операцияларда тек 10 % гана жумыскерлер камтылган, oipaK кызмет корсету сферасында жумыс 1стейт*ндердщ yjieei ©суде)

• Енбек ен1мд1л1пн ойреда (АКД1 - та 1995ж. ендеу онеркэЫбвде 1950 ж. салыстырганда енбек вшмдшп 5 есе, ал ауыл шаруашылыгында 1900 ж. салыстырганла 35 есе осп)

• Адамлардын мэдениепн, т^рмысын, психологиясын коса алганда когам OMipmiH барлык жакгарына ыкпал жасайды

• Когамнын, адамнын жэне табигаттын езара катынастарына эсер етедц Ka3ipri адамзаттын аукымды (глобальды) проблемалардын пайда болуын себептейдд

238

FTP, сезЫз, адам кущщ, когамнын потенциалы и кетередь EipaK, кейб!р жагдайларда негативт1 салдары бар, соны болдырмауга, ал болган куш е - оны жоюга, эйтпссс Kepi ыклалдын эсерш минимумге, ягии ец аз мелшер дэрежесше жетшзу жолдарын гздеп табуды сстеп шыгармаганымыз керск.

Кукык философиясы

«Кукык философиясы» термитн айналымга голландык (Нидерландык) саяси ойшыл, зангер, философ, тарихты, табиги кукыктын аса жана теориясын жене халыкаралык кукык гылымын калаушылардмц 6ipi Г. Гуго енпздь Онын пайымдауынша, юриспруденция (зангерлж) уш бел1ктен турады: зангерлж догматика, кукык философиясы жене тарихы. Сей Tin, «кукык философиясы» бастапкыда зангерлж гылым шенбершде пайда болды.«Кукык философиясы» TepMHHiHiH кещнен таралуына Г.Гегеяьдщ

«Кукык философиясы» (1820) енбепнщ ыкпалы зор болды. Онын nifripimue, кукык философиясы Гуго ойлагандай юридикалык (зангерлж) емес философиялык пен. Сонда юридикалык гылымды (Гегель оны позитивтш кукык туралы гылым немесе кукык туралы позитив*пк гылым деп атайды) ол тарихи гылым деп сипаттайды. Кукык философиясы neHiH Гегель былай тужырымдайды: «Кукык туралы философиялык гылым езшщ пега рет1нде кукы к идеясыи - кукык угымы жене онын жузеге асуын карастырады».Кукык философиясы кукыктын м ет , магынасы мен угымы,

непздер1 мен дуниедеп орны, кундылыгы мен манызы, адам, когам жене мемлекет eMipiHAeri жене халык пен адамзат тагдырындагы рел1н зерттеумен айн алые ады. Онын максаты - кукык непзше жаткан ойларды игеру.Кукык философиясы — философиялык - кукыктык биймдер саласы,

ол практикалык юриспруденция, заннама меселелер1н шешуге 'пкелей багыттапмай, кукыктык мешн, шыгу тепн жене магынасын зерделеуге, онын бастамаларын, принциптерш тану га непзделген.Кукык философиясынын пен! деген1м1з - кукык пен зацнын

ажыратылуы, аракатынасы жене !здешстеп 6ipniri. Сонда кукы к деп мои санагындагы кукык, ягни зан шыгарушынын (мемлекет) epiri немесе калауына теуелс1з болатын, тек кукыкка гана тен ерекше елеумегпк кубы лыс жене реттепш тур1ндеп ез табигаты ндагы, 0бьективт1к кукыктык манд!, ал ресми билакпк кубылыс репндеп зан деп кукыктын MeHiHe сейкес келу! де, келмеу1 де мумкш болатын

239

защпыгарушынын; (мемлекет) epiri мен калауына тэуелд!, мэжбурлж— м1ндетгейтш ережелер, ягни познтивтЬс кукыкты айгады.Жалпы Гегельге жугшсек, парасапыц, акыл-ойдьщ максаты -

акикатка жету, ал кукык философиясыньщ максаты - кукык туралы акикатты 1здеу, оны зерделеу. Кукык философиясында, ecipece юридикалык (зангерлж) гылымда

кукыктьщ меш, табигаты, шыгуы жэне т.б. туралы вртурл1 гшарлер, кезкарастар, кагидалар бар. Солардын кейб1реулерше токталамыз.

1. Кукык угымы

Субъективгпк ОбъектнвтзкКукык - табиги, негаI ив ii

кукыктарКукык - кукык жуйес!

- адамлардын алеуметпк - кукыктык талаптанулары, буларды канагаттандыру оларга (адам) то лык багалы TipmLiiK етуге мумкшдис берелл (eMipre, бостандыкка, жене т.б. кукык)

- мемлекет жасайтын жене жеке адамдардын ерю мен санасынан тауелсЬ ерекет ететш журтс- турыстьщ жалпымшдеттшш ережелер жуйесшде бектлген (белг1ленгеп) жур!с-турыстын мумкш елшем1 (мынаны жасауга болады - мынаны жасамауга болмайды)

Кукык - позитивтж кукыктар К у к ы к - кукыктык жуйе- адамдар, уйымдарда бар жене мемлекет кеп1лдйс беретш белгип, юридикалык манызды ic-ерекеттерщ жасаудын ресми танылган мумшпилактер! (енбекке, демалыска, денсаулыкты сактауга жене т.б. кукык)

- барлык кукыктык кубылыстардыц жиынтыты: субъективтж кукык, объективтш кукык» кукыктык психология, кукыктык медениет, кукыктык сана, кукык приншштер1 жене б.с.с.

240

2.Кукыктын шыгуы туралы кезкарастар

Кукыктыц шыгу теп туралы теориялар

Кукыктыц пайда болуы себептерше шюрлер

Теологиялыктеория

Кукык - кудаи кэсштщ Н8тижсс1. Кудаи есиетгерда бузу вльм курыгынан кугылмайтын кша болып табылады.

Кукыктыц табиги теориясы

Кукык табиги (иегативтз) жене позитивтз кукыкка бёлшедь Табиги кукык еркашанда болды, ол табигат зацдарынан, акыл мен менгинк эдшеттшктш xepmici. Кукык - адамга тугаиынан бершгеи мецгйнк ажыратылмайтын кукыкгардын жиыятыгы (ем1ргс,бостандыкка,тецщкке, мен ш иске жене т.с.с кукык)

Позитштк кукык гы мемлекет жасайды.

Нормативтйстеория(«кукыктыц таза теориясы»)

Кукык - езгеше «нормалар сатысы», онын басында непзп норма орналаскан, оган барлык калган нормалар кайшы келмеу! керек. Кукыюъщ шыгу проблемасы жокка шыгарылады, ейткеш мемлекет пен кукыюъщ белшбейтшдогш айтады, олай болса, мемлекетсЬ кукык тажок.

Психологиялыктеория

Кукык - адамдардьщ оздерщщ кукыкгары мен MirifleiTepi туралы психологиялык толгануларынын нетижесь Кукыкш тек кана мемлекег емес, когам да жасайды.

241

3. Кукыктын белг!лер1, функпиялары женеыкпал жасауынын амаллары

\ • 1 Г 1 гБелплер1 Функдиялары Кукыктык реттеудад

амаллары

1 .Нормативтипк 1 Реттеушшк Тыйым-2.Тулгандырылмагандык 2-Коргаулых белгш1 ic-ерекеттерден(неперсонифицированность) З.Тербиелж тартыну мшдеттер1

З.Формальдык аныктык 4.Идеологиялык Руксат сту —(ресми турде: зандарда, кукык нормасынынсотгардын шепймдершде щенберщде (аясында)т.б.) жур!с-турысты тандауга4-Колданудьщ кеп мумкшдис берукайталануы М1ндеттеу —5.Жалпымшдетгипк. белщи жагымды ic-Орындалудыц мемлекетпи ерекеттерд! жасаугамэжбурлзк купймен уигарымкамтамасыз enjiyi

4. Адам кукыктарынын негЯзг! турлер!

Табиги Экономикалык

Азамаггык Элеуметпк

Саяси Медени

Ерекше маныз адамнын табиги кукыктарына берщеда, ейткеш олар адам туган фактгсшен басталады жэне одан жатсынуга жатпайды. Буларды кейде «касиетп» деп атайды, ce6e6i внпме ешрге, бостандыкка, денсаулыкка жене т.с.с. кукыктар. Азамаггык; когам мен мемлекет адамнын кукыктарын то лык квлемде жузеге асыруга кешлдак 6epyi керек.

242

Сейтш, — формальды тецдт, кукык-когамдыккатынастардагы адамдардьщ жалпылык жене кажетп ерктдшнщ формасЫу кукык - омбебаптъщ одшеттЫ.

Кукык дсгешмгз - мемлекет белплеген немеее санкциялаган жопе мемлекетпк можбурлеу мумкнципмен камтамасыз етшген формальды тендж принцилтершщ талаптарына сейкес келепн нормалар жуйесЬ

243

6. КукыкryciiiyjiH иепзг! таптер!

IЛегистЬс тип

(лат. legistaue-зан)Табиги кукыктык

(юснатуралист!к)типЛибералдык - юридикалык

тип

Кукык (ресми бшпкпвс epiri мен калауына' теуелаз, объекгивтш мен ретшде) пен зацды (билпегщ межбурлеу - мшдеттейтш нускасы ретшде) барабарлыкта, тен сипатта карастыру тэн. Легизм тургысындагы зад деген1ш з мемпекеттщ уйгаруыньщ, калауынын жешсг, оньщ буйрыгы (можбурлейтш ережелер, актшер, нускалар, нормалар)

Кукык Кудай немесе адам табигатындагы, «затгар табигатындагы» жене т.б. объективт1к табигатытубегейленетш жэне табигаттын 03i берген бШмдг, 6iperefi, нагыз, парасатты, эдеТш жене эдшетп кукык ретшде карастырылады.

Оныц непзшде формальды тецддк принцип! жатады. Бул кезкарас шецбер1нде кукыкгагы мэн мен кубылыстьщ езара байланысы кажетп жэне зацды сипатга болады. Кукыктык мен (формальды тецшк) езш жалпы мшдеттейтш зацда (шындыктын кукыктык кубылысында) корсетед!, ал кукыктык кубылыс (жалпы мшдеттейтш зац) кукыктык мендц (формальды тецшк) сырткы шынайы, реалды пхындыкта керсетед1,бициреш.

Жогарыда айтылган кукыктусшудщ вртурш типтершщ ©Kumepi кукыктык онтология (кукык дегешшз не?), кукыктык гносеология (кукык калай танылады?) жэне кукыктык аксиология (кукык кундылыгы неде?) мэселелерш эркилы тусщтредц, бграк эрб!р кукыктусшу тишшн шенбер1нде (1шшде) осы мэселелер эзара тыгыз, ал кейШр жагдайларда мызгымас байланыста карастырылады.

244

7. Кукык жане мораль

норматив™ мазмундары бар зкономикалык мудделермен шартталганкогамдык катынастарды рсттеуштер болады коп жагдайда адамдардын оз еркшсн жузеге асырылады жузеге асырылудыи xenmi ар, уят (совесть)

мемлекетпен 6ipre панда боладыюридикалык нормалардын жиьигтыгынакгылыкпен сипатталады мемлекетпк куштеу мумюншинпмен камтамасыз етшед! кукык бузуишныи Ж-Ypic- турысын багалайды мемлекетпен 6iprc жойылады мемлекетгщ ресми актшершде болады

мемлекеттен бурьш пайдаболадыкулыкгылыкнормаларынын жиынтыгыкен мазмунменсипатталадывдетпен жене когамдыкпшрдш куешменкамтамасыз етшедакез келген адамнын жургс-турысын багалайдыкез келген когамда боладыадамдардын санасындаболады

Дш философиясы

Дш (латы ни ia religio - таку ал ык, киелшк, табыиу, арабша - сешм, наным, илану) табигаттан, адамнан тыс галамат куштерге сенетш дуниетанымнын 6ip rypi. Философия жэне дш взара тыгыз байланыста. Туптеп келгенде дш философиясы философиянын пайда болтан кезшен бастап келе жатыр дсп айтуга болады.

Дш философиясынын философиялык бш м курылымда жекеленут Жана заманда erri. Онын непзш калаушы Б.Спиноза болып

245

есептеледа, ал талых калыптасуы Г.Гегельдш «Дш философиясы» енбегшен байланысты.

Дш адам жэне когамнын рухани ем^ршщ манызды жэне к а ж е т феномен! болып табылады. Бул, А. Шопенгауэрд i н сезшше, «халыктьщ метафизикасы», ягни онын дуниетанымыныц ажыратылмайтын компонент! рет1ндеп философиясы. Шынында да, адамзат тарихында дши санасы мен тэж1рибес1 жок халыкты кездеспрмейсщ. Бул озшен e3i элемшн барлык халыктарына эуел бастан рухтын дши каж етгш п жэне оган сзйкес идеялар, сезгмдер жэне тэж1рибе тэн екенд!пн корсетед!. Адам мен адамзаттын осы кажетгшп ешб!р жойылатын емес жэне гылымныц, философия мен енердщ дамуы нэтижеанде ximri ештене де жогагггпайды. Ол (кажеттшк) адамдардын емгр сурушщ барлык уакыттарына ортак болып отыр.

Д|нд1 зертгеумен - эркайсысы ез кырынан - щн ш щ (богословие), тар их жэне философия айналысады. Д ш 1л1м1 дши сананын аян жолымен бер!лген фактшерш барабар (адекватно) туешдуруге тырысады. Дш тарнхы дши сананыц шыгу жэне даму процесш зерттейди калыптасуыныц ортак (жалпы) принпиптерш табу максатымен эртурл! дщцердц салыстырады жэне жгктещц. Философия ец алдымен дшшц мэнш талдайды, оныц дуниетаным жуйесшдеп орнын аныктайды, оныц психологиялык жэне элеуметпк аспектшерш, онтологиялык жэне танымдык магынасын айкындайды, сен1м (наным) мен бшмнщ ара катынасын айырады, адам жэне Кудай катынасы проблемасын, дшнщ к^льодъитык магынасын жэне оныц когам ем 1р1ндеп, адамнын, сол сиякты адамзаттын руханилыгын дамытудагы ролш зерттейдь

Дши дуниетаным алгашкы кауымдык когамда пайда болып, одан кейш улкен даму жолын етп.

246

1. Дш философиясынын Hcri'jri формалары

Философиялы к днпану

Адамнын дуниеге дши кагынасынын, кудаи1ПЫНДЫ1СШЦерекшел1ктерш, дащц тугае рухани кубылыс рстнщс талдайды

Философиялы к теология

Онын объекпа - кудаи шындык (Кудайпроблемасы). Кудайды философиялык угыну Эулие Августинненбасталды. Ф. Аквинский философиянытеология га багындыру идеясын усынды

2. Дш угымы

• Адамдардын рухани OMipi мен байланысты жэне

Р5 онын жанында бейнеленген ерекше облыс

• Элсмшн белгин картинасы дуниешц пайда болу

+ ce6enrepi мен табигаты туралы козкарастардын туше жиынтыгы

• Ритуалдар, ырымдар.дэстурлер кешеш(комплекс)

• Белгин 6ip дши дэстурд!колдайтын аламдаркауымдастыгы

247

3. Дш курылымы

4. Дшнщ u iu itm мен eMip cypyiHiH себептер!

• Элеуметпк алгышарттар

• Г носеологиялык себептер

• Психологиялык себептер

Элеуметпк алгышарттардыц 6ip тобын адамдардыц табигатка катынасымен, баскаларын — адамдар арасындагы катынастарымен байланыстыруга болады. Кене заманда адамдар табигатка толык тэуелд1 болды, онын дулей куштершен корыкты. Сол сиякгы адамлардын санасында когамдык кубылыстардын себептер! де жумбакты, табигаттан тыс болып кершед1 жэне мистификацияланады. Осыньщ 6spi дшщн шыгуынын алгышарттары болды.

Гносеологиялык себептер - олардын туп тамырлары адамнын табигат кубылы старый тану процестершде жаты р. Адамдар ол кубылыстардын кайнар кдаш материалдык дуниеден тыс жэне тэуелгаз куштер деп карастырады.

Д ш нщ шыгуы мен удайы enaipLiy психологиялык себептерш дщи нанымдардыц адамлардын эмоииялык. хал-жагдайларынан, кешл куйлершен, толгануларынан жэне т.с.с. тауецщ екендтнен iaaey керек. Унема жэне туракты жагымсыз эмоциялардан (урей, коркыныш. езше ез! сенбеугшлж, кайгы, куйеЕИш, жалгыздык т.б. сез!мдер) кутылу жолдары табылмаганда дшге бурылу, мойын усыну орын алады.

248

Дш булдыр - компенсаторлык функциясы аркылы адамдардьщ жсрде (бул дуниеде) жетшмеген ом1рлж проблемалары сагым о дуниеде (в иллюзорном потустороннем мире) жетшедо, орны тол тырылады (компенсация жасалынады) деп сещцредь

Дннпц дуниетанымдык функциясынын мэн! — дш дуниеш ерекше бейнелеу аркылы элемдж курылымныц картинасын жасайды жэне соган сэйкес днншл адамньщ журю-турысын, дуниедеп багдарып мотивтенд1ред1.

Дш индивидте баска адамга суШспеншшк пен кдйырымдылык ссз1мдерипц калыптасуына мумкпшк жасау аркылы, жалпы ал ганда тоз1мдшк пен мешр!мдшк, жан ашу мен аяушылык, парыз бен OAUiermiiicri колдау, уагыздау, телу аркылы гэрбиелж функция аткарады.

Дншплдсрлщ отбасында, турмыста, когамда дши мораль жэне жасалынгаи уйгарымдардын аясында, шенбер1нде журю-турыс норма л ары и белплеу аркылы дш реттеушинк функция аткарады.

Сонымен 6ipre дши фанатизм, баска сешмшц адамдарьша деген ымырага келмейпн ошпендшк «бетен д 1ндеплердЬ> жаппай кырып- жою мен куртудьщ, адамзаттык жэне аймактык согыстардын ce6e6i болды. ОкЫшке карай, бупн де дши экстремизм бугал элемдж кауымдастыктыц аса манызды проблемаларынын oipi болып отыр.

6. Дшшишктщ басгаикы формалары

• фетишизм (фр.fetiche - тумар, касиетп куш бар зат)- дуниенщ эргурлП 1 объекплерш крЫрлеу, оларга табигаггтан тыс касиетгер. кемектесу, емдеу, жауларлан 1 коргау кабшет таиылды (берщдд). Кез-келген нэрсе фетиш болатын;

1 • тотемизм (солт.америк. аджибве тайпасыиыи тшнен аударганда - тек. ага) - 1 адамдар тобы мен жануарлардын немесе еймдшгердт элдеб!р Typi арасынла I табигаттан тыс байланые, туысцандыцтьщ бардышна сену. Тотемизм аишылык 1 жэне TepiyinLiiiaieH (жинаушылыкпен) байланысты;

I • магия (гр. mageia - сикыршылык) - белгш эрекетке жэне свэдерге кереметтей 1 цасиет берт дэрттеу, ягни табигаттан тыс жолмен, эртурл» тэсшдерд) - жал бары ну, 1 ритуалды бнпер, дугалар, бал ашу, дуа жасау жэне т.сх. - колданып, адамдарга, 1 коршаган дуниенщ нэрселер! мен кубылыстарына ыклал жасау мумкшшшп;

1 • анимизм (лат. anima - pyx, жан) - нэрселерде немесе олардан белек рухани I мэщшнктер бар деген сешм, ягни заггтьщ дуние кубылы стар ынын жандшшыя 1 бшдаретш угым.I •

Алгашкыкауымдык адам езш табигаттан эл1 белмед1 жэне барлык объектшер мен кубылыстарга езшде бар касиеттерд! коса бердо. Сондыктан жогарыда керсетшген дшшшктщ бает ап кы формалары пайда болды.

Бул дандердй* эркайсысыныц шыгу тарихы, ерекше ырым- жорамалдары, дши догмалары мен устанымдары, касиетп ютаптары мен м ей рам дары, эртурл1 багыттары жэне секталары бар. Сол сиякгы р т гы к шадер де бар: иудаизм (еврейлер), индуизм (ундшктер) жэне синтоизм (жапондыктар).

250

Kaiipri заманныц элемдж нроблемалары

Адамзат дамуыньщ вдз1рг1 кезеншщ epeKUiejiiri - элемдж (галамдык, жаЪандык), глобальды (лат. globus - жер шары) проблемалардын пайда болуы. Олардьщ калыптасуы адам когамынын © 3 ifiin эволюциясымен, онын йшнде елдердщ, мемлекеттердщ соцгы он жыдцыктардагы экономикалык, саяси жэне элеуметпк урдюшщ озгешелнсгер^мен, dcipece Ka3ipri гылыми-техникалык революциясымен ты» ы з байланысты.

Бул проблем ал ар когам oMipinin барлык салаларын, елдердщ басым кепшшгш камтиды жэне оларды шешу ушш тиш ен кунгп дамы гаи мемлекеттщ де шамасы келмейдь ол ушш кептеген мемлекеттердщ немесе букш адамзаттьщ куш-куатын жумылдыру керек. Сондыкган да осы проблемалар элемдж (глобальды) деп агалады.

Айтатын тагы 6 i p ерекше жагдай - элемдш проблемалар жер бетшде ом1рдщ, т1ршЫктщ opi карай жалгасуына, адамзат бапасыньщ болашагына улксн кауш текщрш тур, гамлеттж «болу не болмау?» сурагы кун тэртабше койылуы мумюн. Б ас каш а айтканда ен басты кундылык - вм!рд1, T ip n iu i i ic r i сактау, адамзаттьщ аман калуын камтамасыз ету галамдык проблемалардын оцтайлы шешшуше байланысты деуге болады. Кептеген галымдар, когам, мемлекет кайраткерлер!, эртурл1 халы карал м к, аймактык уйымдар осы проблемаларды терец, жан-жакты зерттеумен айналасуда, тыгырыктан, туйьпсган шыгудыц жолдарын 1здеспруде (мысалы, «Рим клубы»). Сойтш, галамдык проблемалардын себептерш жэне оларды шешудщ жолдарын зерттейтш глобалистика пайда болды.

251

зртурл. аймадаык жэне ж ер п л Ы ZS HSSS SL Щ

'Э л е у м е т п к взгеп* '—------------------------------

Б у к ш ад ам затты н езара байланыска, тутастыкка, б1рлшке деген тенденциялардынкуш екя (жаЬандану npoueci).

H l s j B B i к ^ л ^ ы к — * —

Т .б .

2 . Влемд1к п р о б л е м я л а р д ы яси пяты

М а е ш т а б т ы л ы гы(масштабность)

жеке зймактарадам затка

елдер ^ не е м е с , бу*ал

м аньгзы бар-

0Т К 1рЛ 1П(острота)

кеШ»кт1рмей шешуД* талап етеД1-

Кешендинп(комплексность)

6ip-6ipiMeH ™ГЫЗбайланыстылыгы

252

3. Элемд{к проблемалардынW I l L i n i J I I U /тлпта nui

Мемлекеттер «Адам - когам» «Табигат - когам»арасындагы катынастар жуйесшщ жуйесшщ проблемалары

(интерэлеуметпк проблемаларыкатынастар)

• Терроризммен курсе • Денсаулык сакгау • Экологиялык• Сопле жэне проблемасы проблемалар кешешбейбпшшк проблем асы • Бшм проблемасы (жер, су, ауа жэне т.б.)• Олеуметлк - • Демографиялык • Ресурстар проблемасыэкономикалык проблемалар • Энергетикапроблемалар • Мэдениет проблемасы• Кейб1р аймакгар мен проблемалары • Азык-тулшелдердщ артта калган • Компьютерлещиршу проблемасыпроблемасын жою проблемалары • Fарышты (космосты)• F ылыми-техникалык • Адамды жан-жакты игеру проблемасыпрогрет in жетоепкгерп! дамыту проблемасырационалды пайдалану • Адамзаттьщжэне онын негативи болашагын болжаусалларларын проблемасыбейтараптандыру(нейтрализация)проблемасы

Одебиетте галамдык проблемаларды кейде саяси, элеуметпк, экономикалык, экологиялык* демографиялык жэне гылыми- техиикалык деп ж'нстеу де кездеседк

253

• Жерде ядролыксыз, зорлыксыз, кепполярлы элемд1, бейбпшткп орнату, онла мсмлскстгераралык катынастар мен галамдык сипатгагы мэселедердщ бэр! тугел хапыкаралык кауымдастык орнаткан нормаларга сэйкес шешшсе;

• кайб!р еддш немесе топ елдердщ уакытша эп-сэттешк (сиюминутный) пайдаларынан букшадамзаттык кундылыктардын басымдылыгы, эр елдш халкынын взшщ болашагын гандау ермнщп, элемнщ барлык елдершщ экономикалык жэне экологиялык езара тэуеддшпн жете туану;

• ламыган жэне дамушы елдердщ арасындагы терен дисбалансты (тенсЬд!гп), тугастай адамзат еркениетшщ 6ip калыпты дамымауын жою;

• жанаша ойлауды калыптастыру жэне тарату, сонын нэтижес(нде элемде нэтижел! диалог, кеэ-келген кайшылыктар мен жан - жалдарды, улкен сол сиякты idnii халыктардын мудделерш ескере отырып, бейбтпиик жолмен шешу орын алуы керек.

5. Элемдж проблемаларды шешу жолдары

254

Пайдаланылган эдебиеттер

Алтай Ж., Цасабек А., Мухамбетэли К,. Философия тарихы: Окулык. - Алматы: Раритет, 2006. - 312 б.

ИмапКгул Н.Н. Философия апемшде: болмысы жэне тарихы. - Астана, 2006. -232 б.

Ильин В.В., Машенцев А.В. Философия в схемах и комментариях: Учебное пособие. - СПб.: Питер, 2006. - 304 с.: ил.

Крапивенский С.Э. Социальная философия: Учебник для гумаиит.-соц. специальностей высших учебных заведений. 3-е изд., исправленное и дополненное. — Волгоград: Комитет по печати, 1996. — 352 с.

К'тюеков Д., Сыдыцов К Философия: Окулык. - Алматы, 2002. - 408 б.

Краткий словарь по философии. Более 1000 статей./ Авт. — сост. Н.Н.Рогалевич. — Минск: Харвест, 2008. - 832 с.

Кпшбеков Д., Сыдыцов Y. Философия. Окулык. - Алматы: «Карасай», 2008. - 360 б.

Мэдени - философиялыц энциклопедиялыц свздЫ /КуРаст- T.Fабитов, А. Кулсариева жэне т.б. - Алматы: Раритет, 2004. - 320 б.

Мурзин Н.Н. Философия в вопросах и ответах: учеб. пособие. - М.: КНОРУС, 2006. - 256 с.

Новейший философский словарь /В.А.Кондратов и др.; под обш. ред. А.П. Ярещенко. - Изд.2-е - Ростов-на Дону: Феникс, 2006. - 672 с. — (Словарь).

Нурышева Г.Ж. Философия: Оку кур алы. — Алматы: «Зият Пресс», 2006.-204 б.

Стрюковский В.И. Курс философии в схемах. - Ростов - н/Д: Феникс, 2006. - 192 с.

Тургынбаев ЭЛ'. Философия: Оку куралы. — Алматы: «Бшм», 2005. -304 б.

Рычков А.К., Яшин E.J1. Философия: Учеб. для студ. высш. учеб. заведений. - М.: Гуманит. изд.центр ВЛАДОС, 2002. - 384 с.

Философия: Окулык/ Кураст. T.Fабитов. — Алматы: Раритет, 2004. - 392 б.

Философия: жогары оку орындары студенттерше арналган офлыц /Курастырган Т.Габитов. - Алматы: Раритет, 2004. - 392 б.

Философия: Учебник /Под ред. проф. В.НЛавриненко. — 2-е изд., испр. и доп. - М.: Юристь, 2004. — 520с.

Философия (конспект лекций в схемах)/Редактор-составитель Д.И.Платонов. М.: «Приориздат», 2004. - 240с.

255

Мазмуны

Kipicne......................................................................................................... ’ФИЛОСОФИЯНЬЩ П 0Ш ЖЭНЕ ФУНКЦИЯЛ АРЫ...................................... 41 Б0Л1М. ФИЛОСОФИЯНЬЩ Т АРИХИ ТИПТЕР1.......................................... 15Шыгыс философиясы.............................................................................................. 16А. Кене Кытай философиясы................................................................................. 16Б. Кене Yuai философиясы.................................................................................... 19Антикалык философия дамуынын непзп кезецдер1 мен жалпыс и паты........................................................................................................................ 26Демокрит философиясы........................................................................................... 29Сократ философиясы............................................................................................. 30Платон философиясы.............................................................................................. 33Аристотель философиясы..................................................................................... 36Ортагасырлык батысеуропалык философия........................................................ 42А.Августин философиясы..................................................................................... 45Ф.Аквинскийдщ философиясы............................................................................. 46Ортагасырлык араб жэне турктлдес философия............................................ 49Кайга Орлеу дауцннщ философиясы................................................................. 53Жана заман философиясы..................................................................................... 56Француз Агартушылык философиясы................................................................. 62Нешс классикалык философиясы......................................................................... 63И.Канг философиясы............................................................................................. 64Г Т егель философиясы......................................................................................... 67Л.Фейербах философиясы..................................................................................... 71XDCr. философиясы........................................................................ ....................... 72Марксизм философиясы........................................................................................Позитивизм.............................................................................................................Неокантшыпдык..................................................................................................... 79Феноменология......................................................................................................... 79Герменевтика.......................................................................................................... 81Экзистенциализм..................................................................................................... 81Иррационализм жэне «ем(р философиясы»................................................ 83Отаидык философия................................................................................................ 85Орыс философиясы................................................................................. ............... 88Казфп заман философиясы................................................................................... 95HeMic жэне француз экзистенциализм!................................................................. 97Прагматизм............................................................................................................ 98Психоанализ.............................................................................................................. 100Постпозитивизм...................................................................................................... 101Неотомизм жэне персонализм............................................................................... 102Тейярдизм.................................................................................................................. 104Персонализм............. .............................................................................................. 105Структурализм. Постструктурализм.................................................................... 106Постмодернизм...................................................................................................... 1082 Б0Л1М. ОНТОЛОГИЯ. ГНОСЕОЛОГИЯ. ЭЛЕУМЕТПК ФИЛОСОФИЯ 1092.1 ОНТОЛОГИЯ........... .................................................................. - .............. 109Болмыс................................. ............................ ...... ........- ........ ......................... 109

Загыпаров Кабиден Фат ко лл аулы

ФИЛОСОФИЯ (сулбшшр, сызбалар жэне тус’шдермелер)

Оку к^ралы

Техпикалык редактор Д.Н. Айтжанова Жауапты хатшы Г.Н. Мусина

Басуга 15.08.2010 0pin Typi Times.

niuiiM 29,7 x 42 Л.Офсегпк кагазы. Шарты баспа табагы 5,47 Таралымы 300 дана.

Тапсьфыс № 1455

«КЕРЕКУ» Баспасы С.Торайгыров атынлагы

Павлодар мемлекетпк университет! 140008, Павлодар к., Ломов к., 64