елми-методик журнал tasisçi

Kurikulum

Редаксийа щейяти

У.Ялякбяров, Н.Ъяфяров, В.Аббасов, Й.Мяммядов, Я.Ялизадя, А.Мещрабов, А.Нахчыванлы, А.Ящмядов, Я.Аббасов,

Ф.Гядиров, Ф.Шащбазлы, Ф.Рцстямов, Е.Рцстямов, Т.Талыбов, З.Вейсова, А.Сцлейманова, Б.МакКа (АБШ), Ъ.МакНулти (АБШ),

Н.И.Танрыгулу (Тцркийя), Щ.Моеландс (Щолландийа),

Щ.Пиллай (Австралийа)

елми-методик журнал

ТясисчиАзярбайъан Республикасынын

Тящсил Назирлийи

Баш редакторун мцавини

Сащиб Мянсимов

© «Курикулум», 2014

Бцтцн щцгуглар горунур. Редаксийанын рясми разылыьы олмадан журналын вя йаонун бир щиссясинин суряти чыхарылараг вя йа тякрар

чап олунараг йайылмасы гадаьандыр.

2014№3 (27)

(iyul-sentyabr)

Jurnal Azərbaycan RespublikasıTəhsil Nazirliyinin

19.07.2007-ci il tarixli 897№-liəmri ilə təsis edilmiş,

Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınmışdır.

Qeydiyyat №:0107-P337-49126

Redaksiyanın ünvanı: АZ1025, Bakı şəhəri, A.Cəlilovküçəsi, 22 (Təhsil Problemləriİnstitutunun binası, otaq 304)

Telefon/Faks: (012) 490-07-95; (070) 717-85-66

(baş redaktorun müavini);

Е-mail:[email protected]

Rekvizitlər:

Azərbaycan Beynəlxalq BankınınNərimanov filialı

h/h AZ41IBAZ40090019449076195206

VÖEN: 2001064661

Bankın rekvizitləri: Kod: 805540

VÖEN: 9900001881m/h AZ03NABZ01350100000000002944

SWIFT: IBAZAZ2X

«Kurikulum» jurnalı redaksiyasında yığılıbsəhifələnmiş,

mətbəəsində çap edilmişdir.

2Kurikulum. 2014. №3

Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri Mikayıl Cabbarovla müsahibə . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5

V.Xəlilov. Musiqi fənni üzrə təhsil proqramı (kurikulumu) və dərsin təşkilinə müasir yanaşma istiqamətləri . . .19

A.Hacıyev. Ümumtəhsil məktəblərində Azərbaycan dili təliminin məzmunca işlənilmə məsələləri . . . . . . . . . .24

A.Mehrabov. Səriştəli təhsilverən hazırlığında yeni texnologiyalardan istifadənin əsas istiqamətləri . . . . .30

F.Fəttayev, H.Əhmədov. Məntiqi məsələlərin həlli metodları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40

L.Cəfərova. Müasir məktəbəqədər təhsilin məzmunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47

Ə.Gərayev, Z.Məmmədova. Fizika fənni üzrə standartların reallaşdırılmasında məsələ

həllindən istifadə (VI-VII siniflər) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54

A.Nəbiyev. Təlimdə riyaziyyatın başqa fənlərlə inteqrasiyası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60

N.Nəsrəddinov. Ədəbi dilimizin terminlərlə zənginləşməsində «Ziya» («Ziyayi-Qafqasiyyə»)

qəzetinin (1879-1884) rolu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65

C.Məmmədyarov. Vətənpərvərlik insanda fədakarlıq, qəhrəmanlıq və məğlubedilməzlik hissi yaradır . . . . . . . . . .73

M.Sultanova. Şagirdlərdə riyaziyyat dərslərinə marağın artırılması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77

İ.Qafarova. Məktəbəqədər müəssisələrdə tərbiyəçilərin peşəkarlıq səviyyəsinin artırılması yolları . . . . . . . . . .81

R.Əliyev. Tabesiz mürəkkəb cümlələrdə məna əlaqələrinə dair . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85

İ.Verdiyev. Müəllim əsas simadır və ya hər şeyi kadrlar həll edir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89

S.Maqsudova. Dilin tədrisində monoloji nitqin rolu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95

R.Mustafayeva, A.Kərimova, Z.Əliyeva, S.Ağamirova. Serebral iflicli uşaqlarda kiçik

motorikanın inkişaf etdirilməsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99

M.Rəhimova. Mənim iş təcrübəm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106

M.Məmmədova. Dərsdə sərbəstlik şagirdlərin fəallığını artırır . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110

M.Məmmədov. Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığından dərs nümunəsi (10-cu sinif) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112

V.Məmmədova. «Promethean» interaktiv lövhələrinin tədrisə tətbiqi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115

İ.Əliyeva. İş təcrübəmdən bəzi qeydlər . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118

A.Hüseynova. İngilis dili dərslərində şagirdlərin məntiqi təfəkkürünün inkişaf etdirilməsi . . . . . . . . . . . . . . . . . .120

L.Mustafayeva. Azyaşlı şagirdlərin diqqətini dərsə necə cəlb edirəm? «Sehrli Qutu» . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122

Ə.Sultanov. IV sinif riyaziyyat dərslərində səhnəcik tipli motivasiya nümunələri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123

K.Şeydayeva. Ədəbiyyatdan dərs nümunəsi (8-ci sinif) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128

N.Məmmədova. Şagirdlərə riyaziyyatı necə sevdirirəm? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131

D.Baxşəliyeva. 6-cı sinif üçün fizika dərsliyində səhvlər və çatışmazlıqlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133

R.Hüseynova, R.Süleymanova. İngilis dili gecəsi «Meeting in the spring» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137

Müəllimlərin etik davranış qaydaları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142

Uşaqların (şagirdlərin) ümumtəhsil müəssisələrinə qəbulu və yerdəyişməsi qaydaları . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147

Б У Н Ю М Р Я Д Я

Ы. НЯЗЯРИ ВЯ ТЯТБИГИ ТЯДГИГАТЛАР

II. MÜƏLLİMLƏRİN İŞ TƏCRÜBƏSİ

III. İNFORMASİYA

ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ

3 Kurikulum. 2014. №3

Interview with the Minister of Education of the Azerbaijan Republic Mikayil Jabbarov . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5

V.Khalilov. The Music Curriculum and Directions of Modern Approach to its Organization . . . . . . . . . . . . . . . .19

A.Haciyev. The Issues of Developing the Content of Azerbaijani Language Teaching at Secondary Schools . . . .24

A.Mehrabov. Main Direction of Applications of new Technology in the Formation of a Competent Trainer . . .30

F.Fattayev, H.Ahmadov. Ways of Solving Logic Tasks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40

L.Jafarova. The Content of Modern Preschool Education . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47

A.Gerayev, Z.Mammadova. The use of Tasks in the Realization of Standards for Physics Lessons (6-7 Grades) . .54

A.Nabiyev. Integration of Math With Other Subjects in Teaching . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60

N.Nasreddinov. The Role of «Ziya» («Ziyayi-Qafqaziyye») (1879-1884) Newspaper in Enrichment

of our Literary Language with Terms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65

J.Mammadyarov. Patriotism Generates in Man the Sense of Self-sacrifice, Heroism and Invincibility . . . . . . . . . .73

M.Sultanova. Increasing the Learner Interest to Math Lessons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77

İ.Gafarova. Ways of Improving Professional Level of Preschool Teachers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81

R.Aliyev. About the Semantic Ties in Complex Sentences . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85

I.Verdiyev. Teacher is the Main Figure or Everything is in the Hands of Personnel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89

S.Magsudova. The Role of Monologue Speech in Language Teaching . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95

R.Mustafayeva, A.Kerimova, Z.Aliyeva, S.Agamirova. Development of Fine Motor Skills in Children

with Cerebral Palsy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99

M.Rahimova. My Work Experience . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106

M.Mammadova. Autonomy in the Classroom Increases the Activity of the Students . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110

M.Mammadov. Lesson Sample for Pre-conscription Training of Youth (10 Grade) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112

V.Mammadova. Application of «Promethean» Interactive Desks to the Teaching Process . . . . . . . . . . . . . . . .115

I.Aliyeva. Some Notes from my Work Experience . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118

A.Huseynova. Development of Logical Thinking of Learners on Literature Lessons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120

L.Mustafayeva. How do I Attract the Attention of Elementary School Children to the Lesson? «Magic Box». . .122

A.Sultanov. Motivation Samples in the Form of Sketch on Math Lessons for 4-th Graders . . . . . . . . . . . . . . .123

K.Shaydayeva. Literature Lesson Sample (8 Grade) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128

N.Mammadova. How do I Inculcate Love for Math Lessons? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131

D.Bakhshaliyeva. Shortcomings and Errors in the Physics Textbook for the Six Graders . . . . . . . . . . . . . . . .133

R.Huseynova, R.Suleymanova. English Language Evening «Meeting in the Spring» . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137

Rules of Ethical Conduct of Teachers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142

Rules for Acceptance and Placement of Pupils to Comprehensive Schools . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147

Ы Н t H i S n u M B E R

ЫЫЫ. inFoRMation

Education policy

I. TheOReTICAL AND AppLIeD ReSeARCheS

II. WORk expeRİeNCe OF TeACheRS

Интервью с министром образования Азербайджанский Республики Микаилом Джаббаровым . . . . . . . .5

В.Халилов. Образовательная программа по музыке и направления современного

подхода к организации урока . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19

А.Гаджиев. Вопросы разработки содержания обучения азербайджанскому языку

в общеобразовательных школах . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24

А.Мехрабов. Основные направления использования новых технологий

при формировании компетентного обучающего . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30

Ф.Фаттаев, Г.Ахмедов. Способы решения логических задач . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40

Л.Джафарова. Содержание современного дошкольного образования . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47

А.Гяраев, З.Маммадова. Использование задач при реализации стандартов по физике (6-7 классы) . . . .54

А.Набиев. Интеграция математики с другими предметами в обучении . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60

Н.Насреддинов. Роль газеты «Зия» («Зияйи Кавказие») (1879-1884) в обогащении

нашего литературного языка терминами . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65

Дж.Маммедъяров. Патриотизм формирует в человеке чувство самопожертвования,

героизма и непобедимости . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73

М.Султанова. Повышение интереса учащихся к урокам математики . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77

И.Гафарова. Пути повышения профессионального уровня учителей в дошкольных учреждениях . . . . .81

Р.Алиев. О смысловых связях в сложносочиненных предложениях . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85

И.Вердиев. Учитель – основная фигура или же все решают кадры . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89

С.Максудова. Интеграция математики с другими предметами в обучении . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95

Р.Мустафаева, A.Керимова, З.Алиева, С.Агамирова. Развитие мелкой моторики у детей

с церебральным параличом . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99

М.Рагимова. Мой опыт работы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106

М.Маммадова. Самостоятельность на уроке повышает активность учеников . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110

М.Маммадов. Образец урока допризывной подготовки молодежи (10 класс) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112

В.Маммадова. Применение интерактивной доски «Promethean» в обучении . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115

И.Алиева. Некоторые заметки из моего опыта работы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118

А.Гусейнова. Развитие логического мышления учащихся на уроках литературы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120

Л.Мустафаева. Как я привлекаю внимание младших школьников к уроку? «Волшебный ящик» . . . . .122

А.Султанов. Образцы мотиваций в виде сценок на уроках математика 4-го класса . . . . . . . . . . . . . . . . .123

К.Шейдаева. Образец урока по литературе (8 класс) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128

Н.Маммадова. Как я прививаю любовь к математике? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131

Д.Бахшалиева. Недостатки и ошибки в учебнике по физике за 6-ой класс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133

Р.Гусейнова, Р.Сулейманова. Вечер английского языка «Meeting in the spring» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137

Правила этического поведения учителей . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142

Правила перемещения и приема учащихся в общеобразовательные школы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147


В Э Т О М Н О М Е Р Е

III. ИНФОРМАЦИЯ

ОбразОВательНаЯ пОлитиКа

I. теОретичеСКие и приКлаДНые иССлеДОВаНиЯ

II. Опыт рабОты учителей

Biz bu müsahibəni çoxdan gözləyirdik.Əvvəlcə, mən müsahibəni apreldə – daha də -qiq desək, Mikayıl Cabbarovun təhsil nazirikimi fəaliyyətə başlamağının birinci ildönü -mündə aparmaq istəyirdim. Lakin ezamiyyələr,buraxılış imtahanları və digər cari məsələlərbu fikrimi üç ay təxirə saldı. Buna baxmaya raq,bu da problem yaratmırdı, çünki ünvanla ya ca -ğım sualların aktuallığı hələ də qalmaqda idi.

Əlbəttə ki, son illər ərzində Azərbaycandatəhsil ilə bağlı vəziyyət çox mürəkkəb idi. Eləgörünürdü ki, hətta təhsili olmayan hər kəsasanlıqla təhsil sistemində qüsurlar aşkar edəbilər. Milli təhsil sistemini tənqid etmək, deməkolar ki, adi hala çevrilmişdi. Tənqidin vətənqidçilərin nə qədər obyektiv olduğunu, eynizamanda tunelin sonunda işığın görünüb-görünməməsini araşdırmağa çalışdım. Biz üçsaat danışsaq da, bütün məsələlərə toxunabilmədik. Buna baxmayaraq, əminəm ki, bu -nun davamı olacaq və ən geci 1 il sonra nazir -dən yenidən müsahibə götürə biləcəyəm.

– Cənab nazir, artıq bir ildən çoxdur ki, təh -sil naziri kimi fəaliyyət göstərirsiniz. Bu müd - dət ərzində hansı işləri görməyi bacar dınız?

– Etiraz etmirsinizsə, cavabı iki hissəyəbölməyi təklif edirəm. Birincisi, bu sahədə gö -rülən və bütün Azərbaycanı əhatə edən təd bir -

lər geniş anlamda Təhsil Nazirliyi və buradaça lışan komanda tərəfindən həyata keçiril mişdir.

Mən başlıca olaraq cənab Prezident tərə -findən 2013-cü ilin oktyabrında təsdiqlənmiş«Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafıüzrə Dövlət Strategiyası»ndan danışmaq istər -dim. Mövcud strategiya aşağıdakı istiqamətləriəhatə edir: 1 - Müəllim; 2 - Məzmun; 3 - İdarə -et mə; 4 - İnfrastruktur; 5 - Resurslar – möv -cud luğu və əlverişliliyi.

Strategiya – Azərbaycan qanunveri cili -yində geniş məzmunlu bir sənəddir. Mənimfik rimcə, strategiyada ilk dəfə olaraq Azərbay -can Respublikasında təhsilin vəziyyəti çoxətraflı və dəqiq təsvir olunmuşdur. Təhsil, dahageniş desək, təhsil ictimaiyyəti qarşısında du -ran məsələlər strategiyada emosional koloritolmadan, çox peşəkar şəkildə təqdim olunmuş -dur. Strategiya əsasında fəaliyyət planı hazır la -naraq, artıq hökumətə təqdim olunub. Hal-ha -zırda sənəd baxılma və təsdiqolunma mərhə -ləsindədir. Əgər strategiya «nə etməliyik?»sua lı na cavab axtarırsa, fəaliyyət planı «necəet mə liyik?» sualına cavabdır.

İkinci daha konkretdir – tələbələr, vali -deyn lər, müəllimlər üçün son 15 ayda hansıtədbirlər görülüb? İlk olaraq, görülən iş mə -zun lara attestatın verilməsi ilə bağlı məsələninhəll olunmasıdır. Hələ üç il əvvəl 11-ci sinfi


ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ

AzƏRBAYCAN ReSpuBLİkASININTƏhSİL NAzİRİ

MİkAYIL CABBAROvLA MÜSAhİBƏ

bitirən dörd nəfərdən biri attestat ala bilmirdi.Bu da onların təhsilin növbəti pillə və səviy -yələrinə inteqrasiyasına, eləcə də işədüzəlməprosesində çətinliklər yaradırdı. Belə ciddiproblem haqqında heç də bütün vətəndaşlarınməlumatı yox idi.

– Bildiyimə görə, Siz islahatları Bakı şə -hərindən başladınız.

– Bəli, ona görə ki, ölkə üzrə təhsil alan la -rın, demək olar ki, üçdə biri paytaxtdadır. Ra -yon təhsil şöbələrindən fərqli olaraq, BakıŞə həri üzrə Təhsil İdarəsi birbaşa Təhsil Na -zirliyinə tabe olduğundan biz daha çox səla -hiy yətliyik. (Müsahibə 24 iyul 2014-cü il ta rixli«Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyininstrukturunun təkmilləşdirilməsi haqqında» Azər -baycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı -nın imzalanmasından əvvəl götürülüb)

Ötən müddətdə yeni tədris ilindən təyinatalacaq onlarla məktəb idarəedənləri hazır lan -mışdır. Neqativ halların qarşısının alınmasıməq sədilə tədbirlər gücləndirilmişdir. Biz ümu -mi təhsil müəssisələrində «təmir pulu», «bay rampulu» anlayışları adı altında pul yığım larınınqarşısını aldıq və ya minimuma endirdik. Tə -sərrüfat ehtiyaclarının ödənilməsi üçün mək -təb lərə aylıq maliyyə vəsaiti ayırdıq. Onlarlaməktəb təmir olundu. Biz müəllimin orta dərsyükünü qaldırdıq ki, bu da müəllimlərin gəlir -lərinə, müəllim-şagird nisbətinə təsir etdi. Biz1:8 müəllim-şagird nisbətindən 1:12 müəllim-şagird nisbətinə doğru gedirik. Bu hal hələ kibeynəlxalq standartdan aşağı olsa belə, eynizamanda irəli atılmış böyük addımdır. Bununlayanaşı, biz müəllimlərin işə qəbulu ilə bağlıolan, onların bir bölgə məktəbindən digərinəkeçirilməsi kimi məsələni həll etdik. Hal-ha -zırda bu sistem bütünlüklə elektron formadamərkəzləşdirilmişdir. 2014-cü ildə bütün müəl -limlər üçün bir məktəbdən digərinə keçməkməqsədilə mərkəzləşdirilmiş elektron imkanıreallaşdırdıq. Bu, Azərbaycanın ümumi təhsilsistemində çalışan 150 min müəllimin hər bi -

rinin peşəkar inkişafı və iş şəraitində öz əksinitapan real nailiyyətdir.

– Buna baxmayaraq, bir çoxları islahat la -rın nəticələrinin o qədər hiss olunmadığındandanışırlar.

– Təhsil sistemi qərarın verilməsi və onunhəyata keçirilməsi arasında müəyyən zamanaehtiyac olan bir sahədir. Axı bu gün gördü yü -müz və kökü Sovet İttifaqının dağılması döv -rünə gedib çıxan mənfi stereotiplər, həyatsə viyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb olan so -sial-iqtisadi dəyişikliklərlə əlaqədardır. Bu daöz növbəsində dəyərləndirmə şkalasının dəyiş -məsində öz əksini tapmalı idi. Müəllim peşə si -nin nüfuzu getdikcə aşağı düşdü. Bunun ar dıncamüəllim peşəsindən digər səmtlərə doğ ru axınbaşladı. Bu nəinki ölkədən kənara, eyni za-manda təhsil sistemindən başqa sis tem lərə,qısamüddətli də olsa, hissolunan bir axın idi.

– İyun ayında müəllimlərin ilk sınaqqiymətləndirilməsi keçirildi...

– Bakı şəhərində müəllimlərin sınaq qiy -mətləndirilməsi müstəqil ölkə tarixində ilk də -fə keçirilən bir tədbir idi. Biz qəbul etməliyikki, bu ana qədər müəllim ordusunun keyfiyyətgöstəriciləri – ixtisas biliyi, metodika və onuntətbiqi, psixoloji durumunun hansı səviyyədəolması haqqında dəqiq təsəvvürümüz yox idi.Təkmilləşdirmə ilə bağlı müvafiq təlimlərinhəyata keçirilməsi, dərs yükünün bölgüsü və s.ilə bağlı verdiyimiz qərarlar bəzi aspektlər nə -zərə alınmadan verilirdi. Daha doğrusu, müa -yinə etmədən bu və ya digər xəstəliyi müalicəetməyə çalışırdıq. Hal-hazırda isə biz müəllim -lər haqda daha çox məlumatlıyıq.

– KİV-də müəllimlərin sınaq qiymət lən -dirməsinə əsasən onlardan 14,4 faizinin aşağı,67,4 faizinin qənaətbəxş və 18,2 faizinin isəyüksək nəticə göstərməsi barədə informasiyaverildi. Bəs Sizin bu qiymətləndirmə ilə bağlışəxsi təəssüratınız necədir? Bundan sonra han -sı tədbirlər görüləcək?

– Sınaq qiymətləndirməsinə qədər müəl -limlər haqda bildiklərimiz yalnız anket mə lu mat -

6

Mikayıl Cabbarov

Kurikulum. 2014. №3

ları idi. Onların nə zaman anadan ol duq larını,hansı ali təhsil müəssisəsini bitirdiklərini və nəqədər stajlarının olması barədə məlumatları bi -lirdik. Eyni zamanda biz müəllimlərin haradaiş ləməsi, nə qədər dərs yükünün ayrılması, tək -mil ləşdirilmə təlimlərinə göndərilib-göndəril mə -məsi və hansı keyfiyyətlərin təkmilləş dirilməsiilə bağlı qərar qəbul etməli idik. Sonra nə ola-caq? Bundan sonra pedaqoqların peşəkar inki -şafı ilə əlaqədar onlarda bütün keyfiyyətlərintək milləşməsinə xidmət edəcək lazımi qərarlarveriləcək.

– «Qeyri-qənaətbəxş nəticələr» nə de mək dir?– Bu o deməkdir ki, bu müəllimlər mək -

təbdə işləmək üçün uyğun deyillər. Heç dəçətin olmayan bir qiymətləndirmədə onlar 40maksimum baldan 50 faizini belə toplaya bil -məyiblər.

– Bəs onlar diaqnostik qiymətlən dir mə ninnəticələrinə əsasən işdən azad olun a caqlar?

– Xeyr. Biz bu haqda əvvəl də bildir mişdik.– Bəs müəllimlərin peşəkarlığının təkmil -

ləş dirilməsi üçün imkan yaradılması məqsədiləsınaq qiy mətləndirməsinin nəticələri nəzərəalınacaq?

– Sözsüz, bu, belə olacaq.– Test üç bölmədən ibarət idi: ixtisas bi -

liyi, müasir təlim metodikası ilə bağlı bilik lərvə müəllimin psixoloji durumu. Psixoloji du -rum hansı vəziyyətdədir?

– Mən deyərdim ki, müxtəlif. Biz yenə dənəyəsə əsaslanmalı idik. Valideynlərin hər han -sı bir müəllimin bu peşəyə uyğun olmaması iləbağlı şikayət etməsi halları çox idi. Əgər ba -carırsansa, get aydınlaşdır! İndi isə bizdə ayrı-ayrı vəziyyətlərdə həqiqəti üzə çıxarmağaim kan verməsə də, hər hansı bir müəllimin sin -fə daxil olmasına psixoloji durumunun imkanverib-verməməsi haqqında ilkin ümumi fikiryaradan obyektiv ölçü mexanizmimiz var. Buamil qərar qəbuletmədə çox vacibdir və təhsil -alanların psixoloji durumuna və təhsilin key -fiy yətinə birbaşa olaraq təsir edir.

– Siz elektron işə qəbul barədə qeyd etdi-niz. Bu necə həyata keçirilir?

– Yetərincə sadə şəkildə. Siz nə vaxtsa vi -za almaq üçün elektron formada anket doldur-musunuz?

– Bəli.– Eyni forma tətbiq edilir. Təhsil Nazir-

liyinin saytında ölkə üzrə 3000 vakant yer ba -rədə məlumat yerləşdirilir. Minimum tələblərəcavab verən, yəni müəllim işləməyə imkanverən diploma sahib olan və müəllim işləməkistəyən hər bir şəxs anket doldurur. İmtahanlarayrı-ayrı fənlər üzrə eyni gündə keçirilir. Cariildə imtahanlar Azərbaycan Dövlət İqtisadUniversitetinin iki korpusunda eyni zamandakeçirildi. İmtahan elektron formadadır. Testimtahanı üç bölmədən ibarətdir: ixtisas bili -yini, məntiqi düşüncə qabiliyyətini və me to -dika üzrə bilikləri yoxlayan test sualları.Nəticələr imtahan bitən kimi məlum olur. Na -mizəd nə qədər bal toplaması və nə qədərtoplamalı olduğu barədə məlumat alır. Bizəvvəlcədən maksimum 35 baldan şəhər mək -təblərində işləmək üçün keçid balının 28, kəndməktəblərində işləmək üçün isə keçid balının21 olmasını bildiririk. İkinci turda – müsahi bə -də namizədlərin kommunikativ bacarıqları qiy -mətləndirilir. Lazımi bal toplamış namizəd lərşəffaflığın qorunması məqsədilə Təhsil Na -zirliyindən, dövlət orqanlarından və mək təb lər -dən olan üzvlərdən təşkil olunmuş ko mis siyalarilə müsahibədə iştirak edirlər.

– Çox adam təhsil sistemində işləməyəçalışır?

– Keçən il 3000 vakant yer üçün 18000iddiaçı müraciət etmişdi. İmtahan nəticələrinəəsasən biz 1281 nəfəri işə qəbul etdik. Qeydedək ki, biz keçid balını aşağı salmadıq və tə -ləblərimizi sadələşdirmədik. Öz ixtisasını heç«dörd» səviyyəsində bilməyəni işə qəbul etmə -yin nə mənası var?!

– İşə qəbulda mərkəzləşdirilmiş sistemkorrupsiyanın qarşısını aldı. Amma hər haldabizim şübhələnmədiyimiz problemlər də var?

7

Müsahibə


– Məsələn, saxta diplomlar faktı. Ola bilərki, bu problem bilavasitə təhsil sisteminə aiddeyil, amma bizim göstəricilərimizə təsir edənindikator rolunu oynayır. Bu sistem pedaqojitəhsili olmayan şəxslərin məktəbə işə düzəl -məsinə, şagirdlərimizə «dərs keçməsinə» şəraityaradırdı. Buradan ritorik bir sual meydanaçıxır: öz peşəkar fəaliyyətini cinayət ilə – saxtadiplomla başlayanlar təhsilalanlara, gəncləri -mizə nə öyrədə bilərlər?!

– Nə qədər saxta diplom satılmışdır?– Dəqiq rəqəm deyə bilməyəcəm, təxmi -

nən bir neçə min. Hal-hazırda bu məsələ iləbağlı istintaq davam edir və ola bilsin ki, hü quq- mühafizə orqanları dəqiq rəqəmi müəyyən ləş -dirdilər. Amma bilirik ki, əsasən, respublikanınrayonlarında 2000 belə saxta diplomlu şəxsümumi təhsil sistemində çalışır. Biz həminadamları adbaad tanıyırıq. Əldə olan bütünməlumatları, o cümlədən saxta diplom satanşəxslər barədə məlumatı da Baş Prokurorluğatəqdim etmişik. Bu şəxslər arasında təhsilinidarəetməsində olanlar da var idi. Səhv etmi -rəm sə, bu barədə Baş Prokurorluq artıq icti -maiyyəti məlumatlandırmışdır. Hansı səbəb dənbu bizim üçün vacibdir? Biz hələ də belə«müəllimlərin» qəbulunun qarşısını kəsə bil -məmişiksə, nədən danışa bilərik? Çirklənməmənbəyini aradan qaldırmasaq, suyu necə tə -mizləmək olar ki? Bu gün müəllimlərin işə qə -bulu üçün mərkəzləşmiş sistemin, diplomlarıyoxlayan bazanın, çoxpilləli və şəffaf seçiminolması bu sistemdə olan dəyişikliklərin dön -məz olacağına təminat verir.

– Müəyyən olunan «saxta müəllimlər» iş -lərinə davam edəcəklər?

– Yaxşı terminə görə təşəkkür edirəm!Bəli, onlar hələ də işlərinə davam edirlər. Bir-incisi, qanunu pozmuş olsalar da, 2000 «saxtamüəllim»in işdən qovulması eyni sayda işçi ninbirdən işdən azad edilməsidir. İkincisi, 2000müəllimin təhsil prosesindən çıxarılmasıdır ki,bu vəziyyətdə onları dərhal əvəz etmək müm -kün deyil. Mürəkkəb bir dilemma qarşısın da yıq:

belə müəllimlə işləyək, yoxsa, yox? On la rınçoxu kənd məktəblərində çalışır. Nəhayət, on -ların arasında yalanın qurbanı olan, tələbə ol -duqlarına ürəkdən inanaraq dərslərdə, imtahansessiyalarında iştirak edən, adlarına xüsusi ola -raq jurnal açılan, qeydlər olan şəxslər də var.Bununla yanaşı, onların bəziləri vakant yerlərüçün imtahanlarda iştirak edərək öz peşə kar -lıq larını göstərmişlər. Və ancaq sənədlərinyox lanması nəticəsində məlum olmuşdur ki,bu diplomlar Təhsil Nazirliyi tərəfindən veril -məmişdir... Dərhal olmasa da, təhsil sisteminibelə hallardan təmizləmə prosesi olacaq.Demək olar ki, artıq bu proses başlamışdır.

– Biz hələ də orta məktəbdən danışırıq.– Bəli, mən təhsilalanların böyük hissəsini

əhatə etdiyi üçün daha çox ümumi təhsil sis te -mindən danışdım. Lakin digər sahələrdə, mə sə -lən, ilk peşə-ixtisas təhsili səviyyəsində mü əyyəndəyişikliklər mövcuddur. Azərbaycanın insanresurslarının perspektivli gələcəyinə inanıram.Lakin hal-hazırda biz daha çox digər ölkə lər -dən olan mütəxəssislərin xidmətindən istifadəedirik. Bu niyə baş verir? Əvvəla, ona görə ki,bazarın tələblərinə uyğun olan ixtisaslara qəbulplanı yox idi. Daha doğrusu, biz sovet siste -minə sadiq qalaraq, son 25 ildə iqtisadiyyatdaolan dəyişiklikləri, yeni sahələrin yaradıl ma -sını və digərlərinin aktuallığını itirməsi faktınıözümüzdən uzaqlaşdırmışdıq. İlk dəfə olaraq,2014-cü ildə Təhsil Nazirliyi ilk peşə-ixtisastəhsili müəssisələri üçün bazarın tələblərinəuyğun qəbul planı hazırladı.

İkinci səbəb: tədrisin keyfiyyəti. Bu haldapeşəkar standartın nə olması anlamı meydanaçıxır. Məsələn, avtomobil mexaniki ixtisası üz -rə təhsil alan çoxdan istehsalatdan çıxmış av -tomobilləri təmir etməyi bacarmalı idi. Müasiravtomobillər haqqında heç bir məlumat isəyoxdur. Proqramlar ciddi şəkildə köhnəlmişdi.O səbəbdən biz, qeyd edim ki, heç vaxt görül -məmiş böyük bir tədbir həyata keçirdik. Buistiqamətdə Əmək və Əhalinin Sosial Müda -fiəsi Nazirliyi ilə sıx əməkdaşlıq çərçivəsində

8

Mikayıl Cabbarov


200 yeni standart hazırlanmışdır. Hələ də 2000standarta ehtiyac vardır. Eyni zamanda başadüşürük ki, işəgötürənlərin fikrini öyrənmədənyeni standartların hazırlanması düzgün deyil.Buna görə də bütün dövlət idarələrinə və özəlşirkətlərə sorğular göndərmişik... Hal-hazırdatəkcə ilk peşə-ixtisas təhsilində deyil, bütün sa -hələr üzrə peşəkar standartlara yenidən baxılır.

Qaranlıq qalan bir məsələni də qeyd edim.15 ay ərzində belə demək mümkünsə, «zəbtolunmuşlar»ı geri qaytarmaq üçün böyük işlərgörüldü. Onlarla təhsil müəssisəsinin ərazisizəbt olunmuşdu. Hal-hazırda həmin obyekt vəərazilər yenidən təhsil müəssisələrinin tabeli -yinə qaytarılmışdır. Eləcə də külli miqdardaoğurlanmış tədris vəsaitləri yerinə bərpa edil -mişdir. Belə desək, 10 kompyuter olmalı oldu -ğu halda, yerində heç biri yox idi. Bu gün isəhər şey öz yerinə qaytarılmışdır.

İnternat müəssisələrinin, idman məktəblə -rinin, kollec və ilk peşə-ixtisas təhsili müəssi -sələrinin direktorlarının işdən azad olunmasıaysberqin yalnız görünən tərəfi idi. Lakin məndaha çox təhsil sistemində: idarəedənlər, müəl -limlər və təhsilalanlar arasında əhvali-ruhiy -yəni dəyişə bildiyimiz üçün fəxr edirəm. Bəli,insanlar istəyir ki, hər şey burada, indi və tez -lik lə baş versin. Biz də bunu etmək istəyirik.Harada mümkün deyilsə, biz səbəblərini ay -dın laşdırmağa çalışırıq.

Bu gün biz işə yalnız müasir peşəkar stan-dartlara cavab verən müəllimləri qəbul edirik.Bəs qəbuldan sonra tez bir zamanda nəticənigö rə bilərik?! Əlbəttə ki, xeyr. Müəllim əv vəl -cə sinfə daxil olmalıdır, şərti olaraq onun şa -girdi məzun olmalıdır...

– Müəllimlərin aşağı əməkhaqqı alması dacəmiyyətdə müzakirələrə səbəb olur. Məktəb -dəki pul yığımları, korrupsiya halları və təh si linkeyfiyyətinin aşağı olması da onunla əla qə lən -di rilir. Müəllimlərin əməkhaqlarının artırılması,onların sosial vəziyyətlərinin yaxşılaşdırılmasımüzakirə obyektidirmi?

– Bu məsələnin bir neçə aspekti var. Bir-incisi, müəllimlərin hal-hazırkı əməkhaqqıaşağıdırmı? Əgər nəzərə alsaq ki, ölkədə ortaaylıq əməkhaqqı 400 manatdan artıqdır, o za -man müəllimin orta aylıq əməkhaqqısı onunorta dərs yükü baxımından, çox aşağıdır. İkin-cisi, müəllim nə qədər işləyir? Bu tez-tez mü -zakirədən kənarda qalan sualdır. Başqa ixtisassahibləri və xarici ölkə müəllimləri ilə mü qa -yisədə Azərbaycanda müəllimlərin orta dərsyükü çox aşağıdır. Bizdə müəllimin orta dərsyü kü həftədə 18 saata bərabərdir. Amma nəsiz, nə də mən həftədə 18 saat işləmirik. Həttaelə müəllimlər var ki, onların dərs yükü 6 vəya 4 saatdır. Biz çıxış yolunu nədə görürük,hansı tədbirlər həyata keçiririk? Dərs yükününoptimallaşdırılması yolu ilə biz minimal tələb -lərə cavab verməyən müəllimləri sistemdənkənarlaşdırırıq. Razılaşın ki, kobud desək, özixtisasını belə bilməyən müəllimin əmək haq -qını artırmaq məntiqsizdir. Bu zaman mü əl - limlərin bilik və bacarıqlarını qiymət lən dir məküçün sertifikatlaşdırma imtahanlarının ke -çirilməsi ilə bağlı sual meydana çıxır. Nəzə riolaraq, dövlətin müəllimlər üçün şəffaf imta-han keçirməsi çox asan olardı: «Sabah gəl im-tahana, əgər keçə bilsən, əməkhaqqın artacaq,keçə bilməsən, əvvəlki əməkhaqqın qa lacaq».Bu tədbiri bir neçə ölkədə həyata ke çi riblər.Eləcə də bizi həmişə müqayisə et məyə sev dik -ləri Gürcüstanda. Mən əvvəlcə hazırlaşmağaimkan vermədən müəllimləri yeni proqramüzrə qiymətləndirməyi o qədər də ədalətli say -mıram. Biz əvvəlcə onları tək milləşdirmə kurs -larına dəvət edəcəyik. Təlim lərin sonunda isəsertifikatlaşdırma imta han ları keçirəcəyik. Ser-tifikat almış müəllimlərin əmə k haqları, əlbəttəki, artacaqdır. Başqa bir məsə lə. Təhsil sahə -sində əməkhaqqı artırılmasa, dü şünürəm ki, busahəyə gənc, istedadlı kadr ların axınını təminedə bilməyəcəyik. Hal-ha zırda təhsil siste -mində çalışan yaxşı kadrları da burada saxla-maq mümkün olmayacaq. Biz çoxlu istedadlımüəllimlərin məktəbə gəlmə sində və davamlı

9

Müsahibə


olaraq işləməsində maraq lı yıq. Lakin səbəb-nəticə əlaqəsi baxımından il lüziyaya qapılmaqlazım deyil: müəllimlərin əməkhaqlarının ar -tırılması akademik göstəri cilərin yaxşılaş ma -sın da sıçrayış yaratmayacaq. Ümumiyyətlə,təhsil sistemində irəliləyiş sıç rayışla deyil,tədricən, yavaş-yavaş olur. Bakı şəhəri üzrəmüəllimlərin vəziyyətini tədqiq etdikdən sonrabu günün reallıqlarına uyğun olaraq, müəlli -min əməkhaqqının nə qədər ar tırılması və nəqədər vəsaitə ehtiyac olması ilə bağlı hesab -la ma apararaq nəticələri Maliyyə Nazirliyinətəqdim etmişik.

– Belə çıxır ki, bir tərəfdən dərs yükü yeni -dən paylanacaq, digər tərəfdən isə müəllim lə -rin əməkhaqları artırılacaq?

– Doğrudur. Bu iki faktorun kombinasiya -sı olacaq: Dərs yükünün optimallaşdırılması vəsaathesabı əməkhaqqının artırılması yolu ilə.Sadəcə, bu gün məktəbdə iş saatla deyil, dərs yü -kü ilə hesablanır. Dərs yükü həftədə 12 saat dır.

–Akademik saatlar – dərslər nəzərdə tutulur?– Bəli.– Mənə həmişə maraqlı olub: Əgər mən

dərs zamanı şagirdlərdən nəsə soruşuramsa,de məli, mən işləyirəm. Əgər mən müəllimlərota ğında əyləşib yoxlama yazı işlərini yoxla -yı ram sa, deməli, işləmirəm?

– Əla sualdır! İqtisadi Əməkdaşlıq və İn -kişaf Təşkilatı ölkələrinin böyük bir qismindəmüəllimin iş saatları dərs və dərsdənkənar his -sələrə ayrılır. Dərsdənkənar saatlara dəftər lərinyoxlanılması, valideynlərlə görüş və s. daxil -dir. Bizim qanunvericilikdə bu nəzərdə tutul-mur. Belə hesab edək ki, akademik saat tamsaat deyil. Hər saatdan qalan 15 dəqiqə topla -nanda 12 saatdan 3 saat edir ki, bu da dərs dən -kənar işlərə sərf oluna bilər. Amma istənilənhalda heç bir ölkədə 12 saatdan ibarət belə azdərs yükü yoxdur..

Onu da deyim ki, hər kəs müəllimin səviy -yəsi ilə təhsilin səviyyəsi arasında əlaqə axta -rır. Müəllimin səviyyəsindən o qədər çox asılı

olmayan sosial mühitlə təhsil səviyyəsi ara sın -da səbəb-nəticə əlaqəsi mövcuddur.

Gəlin sosial-iqtisadi vəziyyəti ölkə üzrəorta göstəricidən fərqli bir yaşayış məntə qə -sinin məktəbinə ən yaxşı müəllimləri göndə -rək. Bu o anlama gəlirmi ki, iki ildən sonra buməktəbdə akademik göstəricilər dəyişiləcək?Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, xeyr. Təcrübəgöstərir ki, akademik göstəricilərin artmasınadaha çox sosial mühit təsir edir. Çünki hər şeydəyərləndirmə şkalasından, şagirdin ailəsinin,qohumlarının, onun əhatəsinin təhsilə olan mü -nasibətindən başlayır. Sosial kontekstin dəstəyiolmadan güclü müəllim faktoru kifayət etmir.Bu səbəbdən də bizim işimiz təkcə təhsil siste -minin optimallaşdırılmasından deyil, müəy yənmənada dəyərlər sisteminin yaxşılaş dırıl ma -sın dan ibarətdir.

– Əlbəttə ki, şagirdin valideynləri və özüanlamalıdır ki, təhsil almaq vacibdir. Reallıqdabu necədir?

– Hər il də aparacağımızı planlaşdırdığı -mız bir sosial sorğu keçirmişik. Biz soruşuruq:«Sizin fikrinizcə, həyatda uğur əldə etmək təh -sil ilə bağlıdır?» Rəqəmləri indi deməyəcə -yəm, amma cavablar bizi çox narahat etdi.

Başqa bir statistika. ABŞ-da valideynlərin87 faizi məktəbəqədər yaşlı övladına kitab oxu -yur. 37 faizi isə bunu gündəlik edir. Bizim sta -tistikamıza baxın: 34 faiz ailələrdə uşaqlar üçünkitab yoxdur!

Avropa İttifaqı ölkələrində uşaqların 90faizdən çoxu məktəbəqədər təhsil müəssisə -lərinə cəlb edilib. Amma bizdə sadəcə 16,5faiz təşkil edir. Bu baxımdan, Azərbaycanın bi -rinci xanımı Mehriban Əliyevanın məktəbə -qədər təhsilin kütləvi olaraq genişləndirilməsiistiqamətində gördüyü tədbirləri böyük əhə -miy yətə malik addım hesab edirəm.

– Daha çox uşaq bağçaları?– Bəli, kommunikativ və sosial vərdişlər

uşaqlara ilkin olaraq orada öyrədilir. Bizimuşaq məktəbə gedərkən o, məsələn, hollan di -yalı uşaqdan geri qalır. Məktəbə uşaq bağça -

10

Mikayıl Cabbarov


sından gedən hollandiyalı uşağın inkişaf vəcəmiyyətlə bağlı məlumatı olur. Bizim mək -təb linin 2-3 ayı onun məktəbə, kollektivə öy -rəş məyə, intizama sərf olunur. Bizim üçün ki çikgörünən faktlar sonradan akademik göstə ri ci -lərdə öz əksini tapır.

Təcrübədə məktəbəqədər və ibtidai sinifmüəllimlərinin, əsasən, aşağı balla universi tet -lərə qəbul olması məlumdur. Baxmayaraq ki,bir valideyn kimi deyərdim ki, məktəbəqədəruşağın təlimi yüksək peşəkarlıq tələb edən çə -tin bir prosesdir. Təhsil sistemində olan bütünproblemlərlə yanaşı, valideynlərin və ictimaiy -yətin uşaqların təhsildə uğur qazanmaları üçünməsuliyyət daşımasını kənara qoymaq heç dədüzgün deyil. Vətəndaşlar təhsil sisteminin ef-fektiv işləməsini tələb etmək hüququna malik -dirlər və tələb də etməlidirlər. Eyni zamandabiz də öz məsuliyyətimizi qəbul etməliyik.

– Bu ilin yazında müəllimlərin etik davra nışqaydaları qəbul edildi. Bu nəyə görə lazım idi?

– Müəllim mənə təkcə, məsələn, riya ziy -yatı öyrədən bir şəxs deyil. Müəllimlik mənəgörə bir missiyadır. O, bizim uşaqlarımıza hə -yatı tanış edən bir insandır. Müəllimlər üçünetik davranış qaydalarının olması deyil, olma -ması suallar yaratmalı idi. Bu məsələyə idea -lizm, romantizm adı verilsə də, müəllimincə miyyətdəki rolunu yadına salmaqda yanlışbir məqam yoxdur.

– Bəli, bu doğrudan maraqlı məsələdir.Lakin belə məsələlər daha çoxdur...

– Biz «fast-food» konsepsiyasının üstün-lük təşkil etdiyi, hamının «burada və indi»şüarı ilə yaşadığı yüksək templi informasiyaəsrində yaşayırıq. Bir məsələni vurğulayaraqonun nə ticəsini gözləyirlər. Amma bizim isla-hat proq ramımız birtərəfli deyil. Bu sadəcə,müəllimin etik davranış qaydalarını yaratmaq,dərs ilinin müddətini uzatmaq, 12 illik dərssisteminə keç mək, müəllimlərin dərs yükünüvə əmək haq larını artırmaq, «gəlin bu fənn üzrədərslik yaxşı olsun» demək deyil. Bütün

xəstəliklərin çarəsi olan eliksir kimi bir qərarverməyə çalışmaq səhv addımdır. Problem təkola bilər, amma onun həlli üçün 10 müxtəlifsferada 10 addım atmaq lazımdır.

Gəlin təhsilin keyfiyyəti məsələsini gö -türək. Son illərdə Azərbaycanda 2700 məktəbbinası tikilib və əsaslı təmir olunub. Bunuetmədən XXI əsrin standartlarına cavab verəntəhsil prosesini yoluna qoymaq mümkün deyil.Bəs bu təhsilin keyfiyyətinin artmasına kifayətedirmi? Xeyr, təmir olunmuş məktəbə gedənmüəllim elə həmin müəllimdir. Deməli, eynizamanda müəllimin də səviyyəsini qaldırmaqlazımdır. Bəs təkmilləşdirmə kursunu bitirmişvə yüksək əməkhaqqı alan müəllim vəsaitlərləyaxşı təchiz olunmuş sinifdə yeni dərsliklər ol-madan keyfiyyətli dərs keçə bilərmi? Əlbəttəki, xeyr.

– Gəlin tədris sisteminin vaxtının uzadıl -ması mövzusuna toxunaq.

– Baxın, məni məntiqi əlaqəsizlik təəccüb -ləndirir. Bir tərəfdən insanlara maraqlıdır ki,12 illik ümumi təhsil sistemi nəyə lazımdır, obiri tərəfdən isə məktəbi bitirdikdən sonra öztəhsillərini ali təhsil müəssisələrində, kollec -lər də, ilk peşə-ixtisas təhsili məktəblərindədavam etdirməyə çalışırlar. Çox hallarda özzəhmətləri ilə qazandıqları pul hesabına...

– Mən şəxsən əleyhinə deyiləm, bu, bey -nəl xalq təcrübəyə əsaslanır.

– Bəli. Biz qlobal iqtisadiyyat sistemindəyaşayırıq. Şirkətlər kimi ölkələr də rəqabətapa rır. Ölkələr insan resursları sahəsində rəqa -bət aparırlar. 11 illik təhsil sistemində oxumuşgənc azərbaycanlı universitetə qədər 14 il təh -sil almış gənc hollandiyalı ilə necə rəqabətaparacaq?! Digər tərəfdən, bizim tədris ili dəHollandiya ilə müqayisədə qısadır.

– Dərs ili də uzadılacaq?– Bizdə dərs ilinin müddəti 32 həftədir. Bu

çox az müddətdir. İqtisadi Əməkdaşlıq vəİnkişaf Təşkilatı ölkələrində orta standart 38həftədir, bəzi digər ölkələrdə isə 41 həftədir.

11

Müsahibə


Aydın məsələdir ki, dərs ilini qısaltmaqla de -yil, uzatmaqla uşağa lazımi materialı öyrətməkdaha asan olar. Dərs ilinin 34 həftə olması gün -dəlik dərslərin sayında və məktəbli çantasınınçəkisində də özünü göstərəcək. Eyni zamandaistənilən müəllim təsdiq edə bilər ki, 3 ay ya -rım davam edən tətildən qayıdan uşağın iki-üçhəftəsi onun may ayında qazandığı biliyi bərpaetməyə sərf olunur.

Təmayülləşmə haqqında da danışmaq la -zımdır. Dünya getdikcə daha da mürəkkəbləşir,daha çox məlumat toplanır. Məsələn, məzunAzərbaycanın və ya Böyük Britaniyanın istə -nilən ali məktəbində humanitar ixtisas üzrəqəbul olur. Əgər o, son 3 ilini texniki və hu-manitar fənlərin öyrənilməsinə sərf edibsə, buzaman onun qəbulolma şansı bu illər ərzindəyalnız humanitar elmlər üzrə təmayülləşən şəxs -lə müqayisədə azdır. Beləliklə, 12 illik ümu -mi təhsil sisteminə keçid təmayülləşməyə ge nişimkan yaradacaq. Mən bir daha qeyd edirəmki, təhsil sistemində sıçrayışlar baş vermir...

– Akademik göstəricilərlə olan vəziyyətnecədir? Çoxları səviyyənin aşağı düşməsin -dən şikayətlənir.

– Problemlərlə tanış olan və rəqəmləri bi -lən bir insan olmasaydım, mən də belə şüb -həylə yanaşardım. Son 3 il ərzində ana dili vəriyaziyyat üzrə keçirilmiş və Təhsil Nazirli yi -nin təsiretmə imkanı olmayan buraxılış im ta -hanının nəticələrini əks etdirən cədvələ baxın.Markerlə işarələnmış hissələr müvəffəq qiy -mət alanların sayını əks etdirir. Aydın görünürki, keyfiyyət getdikcə artır... (Cədvəl 1)

Təəssüf ki, təhsili ictimai müzakirələrin möv -zusuna çeviriblər və hər kəsin bir resepti var...

– Əlbəttə ki, hamının siyasətdən, futbol -dan və uşaqların tərbiyəsindən başı çıxır.

– Lakin bir çox hallarda faktlara əsas lan -mayanların səsi daha çox eşidilir. Mən isə faktvə rəqəmlər əsasında danışmağa üstünlük ve -rirəm. Bəli, bizim problemlərimiz yetərincədir,biz onları cəmiyyətdən gizlətməyə deyil, həlletməyə çalışırıq. Sözün həqiqi mənasında buproblemləri qabardırıq. Bu islahatların əsasşərtlərindəndir. Çünki məsələni düzgün müəy -yənləşdirməsək, onu həll edə bilmərik. Biz tez-tez təhsilin bizdə pis olması və heç yerdə beləvəziyyət olmaması kimi ittihamlarla qarşı la -şırıq. Şagirdləri orta məktəbi bitirə bilməyənölkələrin siyahısına baxın:

12

Mikayıl Cabbarov


9-cu siniflərüzrə

11-ci siniflərüzrə





İmtahanda iştirakedənlərin sayı

117,363 78,539 117,275 86,632 111,868 83,093

Hər iki fənn üzrəmüvəffəq qiymətalanların sayı

(faizi)

59,000(50.27%)

54,114(68.90%)

68,497(58.41%)

62,494(72.14%)

69,400(62.04%)

61,579(74.11%)

Ana dili fənni üzrəmüvəffəq qiymətalanların sayı

(faizi)

84,217(71.76%)

64,891(82.62%)

79,583(67.96%)

69,230(80.10%)

84,007(75.22%)

69,016(83.33%)

Riyaziyyat fənniüzrə müvəffəq

qiymət alanla rınsayı (faizi)

68,461(58.33%)

58,350(74.29%)

81,970(69.90%)

69,315(80.01%)

78,324(70.01%)

66,681(81.25%)

2012-ci il 2013-cü il 2014-cü ilCədvəl 1

İƏİT – İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişafTəş k ila tının saytından götürülmüş bu məlu -mat lara biz təsir edə bilmirik.

Tez-tez problemlərdən danışmağı sevənləriki fənn üzrə əla qiymət alanların sayının qey -ri-kafi qiymət alanlardan çox olmasını qeyd et -mirlər. Bu, obyektiv statistikadır. Yaxşı xəbəro qədər maraqlı olmadığından, bu barədə heçkim yazmağa tələsmir. Baxın, artıq qəbul imta -hanları bitib. Əvvəl ötən illərdə tələbə ola bil -məyən abituriyentlər üçün qəbul imtahanlarıkeçirildi. Və dərhal KİV-də əvvəlki illərin mə -zunlarının pis nəticə göstərmələri barədə «xə -bər» verildi. Mən sual verirəm: onlar məgəryüksək nəticə göstərməli idilər? Əgər yüksəknəticə göstərə bilsəydilər, onlar çoxdan tələbəadını qazanmış olardılar.. Məncə, onların ik-inci və ya üçüncü dəfədən olsa belə, qəbul olabilməsinə təəccüblənmək lazım idi. Axı illərötdükcə məktəb proqramı üzrə baza biliyimizzəifləyir. Demək istəyirəm ki, cəmiyyətdən kə -narda problemləri həll etmək mümkün deyil.Deyə bilmərik ki: «Bizə vaxt verin, 5 ildənsonra biz sizə yaxşı nəticə göstərəcəyik».

– Tənqid sizə kömək edir?– Problemin həllinə yönəlmiş sağlam tən -

qid, sözsüz ki, kömək edir. Faktlara, təhlillərə

əsaslanan tənqid dəyərli bir işdir. Qərəzlitənqid isə başqa bir məsələdir. Amma bunu daanlamaq olar. Gizlətmədiyimiz və həll etməyəçalışdığımız problemlərlə yanaşı, demək istə -yirəm ki, təhsilalanlarımız beynəlxalq müsa -biqələrdə qalib gəlirlər, Yel, Berkli və Oksfordkimi ali təhsil ocaqlarına qəbul olunurlar.

– Proqram məsələsinə gəldikdə isə mənəgörə, birinci sinfə gələn uşağa, eyni zamanda3 dil, məsələn, Azərbaycan, rus və ingilis dil -lərini öyrətmək çox çətin məsələdir. O vaxt bizoxuyanda Azərbaycan dilini (təhsil rus dilindəolan məktəblərdə) ikinci sinifdən, ingilis diliniisə dördüncü sinifdən keçməyə başlayırdıq.Amma indi hamısı eyni zamanda olur. Bu, nəqədər məqsədəuyğundur?

– Çox yaxşı sualdır. Burada söhbət təhsilinstandartlarından gedir. Biz dilemma qarşısın -dayıq: bir tərəfdən, biz hər şeyi bilən, bilməliolan fövqəlinsan yetişdirmək istəyirik. Lakinburada təhsil sisteminin vəziyyəti və sosial-iqtisadi şərait qətiyyən nəzərə alınmır. Standartminimum, yoxsa maksimum biliyi ifadə edir?Mən sizinlə getdikcə təcrübədə özünü təsdiqedən intuitiv nəticəmi bölüşəcəyəm. Və hələheç kim bunu təkzib edə bilməyib. Son 20 ildəstandartın minimal deyil, ideal bilik səviyyəsi

13

Müsahibə


Ko

rea

Slo

vak

Republic

Pe

rce

nta

ge

of p

op

ultio

n

Cze

ch R

epublic

Pola

nd

Slo

venia

Canada

Sw

eden

Fin

land

Aust

ria

Est

onia

Germ

any

Hungary

Irela

nd

Denm

ark

Chile

Fra

nce

Norw

ay

Belg

ium

Aust

ralia

Neth

erlands

Unite

d K

ingdom

OE

CD

ave

rage

New

Zeala

nd

Gre

ece

Italy

Isela

nd

Spain

Portugal

Mexi

co

Turk

ey

Luxe

mbourg

Isra

el

Sw

itzerland

Unite

d S

tate

s

80

70

60

50

40

30

20

10

0

sayılması böyük səhv olmuşdur. Sözsüz ki, ikivə ya beş dil öyrətmək mümkün olan uşaqlarvar, lakin digərləri üçün bu elə də asan deyildir.

Biz də bu barədə düşünmüşük. Bilirsiz,nədən başladıq? O suala cavab axtarmağa baş -ladıq ki, nəyə görə bəzi məktəblərə uşaqlar hə -vəslə, digər məktəblərə isə güclə gedirlər? İşorasındadır ki, harada bilik maraqlı və anlaşıqlıöyrədilir, orada uşaqlar həvəsli olurlar. Digərhalda isə uşaq nəsə başa düşməyən kimi özünəqapanır...

Təlim materiallarının qavranılmasının əlça -tan olması və müəllimin peşəkar hazırlığınınartırılması ilə yanaşı, tətbiq etdiyimiz yerdənasılı olaraq biz məktəb proqramını da nəzərdənkeçirməliyik. Mənə görə, kənd məktəbləri üçünfənlərin seçimi şəhər məktəbləri üçün fənlərinseçimindən fərqlənməlidir. Çünki məktəb bizəmüstəqil yaşamaq üçün bacarıqlar aşılayır. Vəinsanın seçdiyi sahədən asılı olaraq bu baca -rıqlar fərqlənməlidir. Əgər insan zehni əməkləməşğul olmaq istəyirsə, onun üçün bir, kəndtəsərrüfatı ilə məşğul olmaq istəyirsə, başqabacarığı olmalıdır. Məzmundan asılı olmadanorta bilik səviyyəli insan yetişdirməyə çalış -maq düzgün deyil.

Proqrama gəldikdə isə, o cümlədən 3 xari -ci dil ilə bağlı burada dəyişikliklərin aparı laca -ğı mexanizminə baxmaq lazımdır. Birdən-birəproqramdan bir fənni kənarlaşdırmaq da asanməsələ deyil. Nəzərə almaq lazımdır ki, kimsəüç dil öyrənmək istəyir... Mənə görə, bir in -sanın bir dili əla bilməsi, üç dili yarımçıq bil -məsindən yaxşıdır. Kurikulum misalında bizgörürük ki, yeni metodikanın və yanaşmalarıntətbiqi heç də problemsiz ötüşmür.

– Gəlin keçmiş və müasir sistemləri müqa -yisə edək... Mənə görə, müasir sistem, həttahamının öyrəşdiyi testlər belə yenilikdir.

– İstəməzdim indi deyəcəyim yalnız Azər -baycan reallığı üçün qəbul edilsin, amma testüsulu ilə biliklərin yoxlanılması birtərəfli təsirgöstərmir. Keçən il biz xaricdə təhsil üzrə

Döv lət Proqramı, bu il isə SABAH qruplarıüçün seçdiyimiz tələbələr test üsulu ilə imta-hanlarda yüksək bal toplayaraq «Beynəlxalqmünasibətlər», «Hüquq» kimi ixtisaslara qəbulolublar. Amma nə olsun?! Onların bir çoxuKissinceri fransız, Lenini isə Rusiyanın prezi-denti kimi tanıyır və belə hesab edirlər ki, vəkilmüttəhimin maraqlarını müdafiə etmək nami -nə yalan danışmalıdır... Belə nümunələri çoxgətirə bilərəm...

Ümumi dünyagörüşü ilə bağlı problemlərvar. Bu, o deməkdir ki, qiymətləndirmə vasi -təsi kimi test üsulundan əl çəkməliyik? Xeyr.Çünki bu üsul bizə bərabər şərtlərdə bilikləriölçməyə imkan verir. Bəs bu vasitə yeganə ölç -mə üsulu olmalıdır? Mənə görə, belə olmalıdeyil. Test üsulu, sadəcə, ən yüksək nisbi çəki -yə malik qiymətləndirmə vasitələrindən biriolmalıdır.

Beynəlxalq təcrübə bu barədə nə deyir?!Dünyada heç bir ən yaxşı ali təhsil müəssisəsifikir formalaşdırma və esse yaza bilmək qabi -liyyətinizi yoxlamadan, müsahibə aparmadantəkcə IELTS və GMAT kimi standart imtahan-lar əsasında sizi istədiyiniz ixtisasa qəbul et -məyəcək. Bəs, bu, o demək deyil ki, qəbulim tahanlarında mərkəzləşmiş sistemin ləğvinitəklif edirəm? Xeyr, hesab edirəm ki, mənfihallarla mübarizədə bu sistem böyük rol oyna -mışdır. Hesab edirəmmi ki, bu sistemə yuxa -rıda qeyd etdiklərim də əlavə olunmalıdır?!Sözsüz. Ali təhsil müəssisələrinin tələbələriniseçmək imkanı olmasa, onların beynəlxalq stan -dartlara cavab verəcəklərindən danışa bilmərik.

Bəs ali təhsil müəssisələri bu sistemə ha -zırdırlarmı? Baxmayaraq ki, bəziləri buna ha -mıdan çox hazırdır, amma ümumilikdə, xeyr!Mən bunu ona görə deyirəm ki, təhsil siste -mində verilən istənilən qərara dəyişən sosial-iqtisadi şərtlərə uyğun şəkildə mütəmadi ola raqyenidən baxılmalıdır. Hər uşağın şəxsi baca -rıqlarını nəzərə almaq və ömür boyu bilik əldəetmək vərdişləri formalaşdırmaq müasir təhsi -lə yanaşmanın əsas prinsipləridir.

14

Mikayıl Cabbarov


– Təhsil sistemində ənənəvi metodika vəprinsiplərdən yeni sistemə keçid prosesi müm -kün oldumu? Mən yeni kurikulumu, onunlaəlaqədar başqa tədbirləri nəzərdə tuturam.

– Bizim istədiyimiz səviyyədə olmadı.Səbəblər çoxdur: müəllimlər lazımi səviyyədəhazırlanmadı, yeni müəllimlərin hazırlığındavə dərsliklərin məzmununda müvafiq dəyişik -liklər edilmədi və s. Bəs buna görə prinsiplərgünahkar sayılmalıdır?! Əsla belə deyil. Prin -siplərdə heç bir problem yoxdur. Müasir təhsilsistemi artıq «informasiyanı öyrəndin, soruş -dular, qiymətləndirdilər» üsulundan çoxdanuzaqlaşmışdır. İnformasiya əldə etmək üçün«Google», «Wikipedia» var. Bu o deməkdir ki,uşaqlarda «yadda saxlamaq» bacarığı inkişafetdirilməsin? Sözsüz, bu, belə deyil.

– Proqramın dəyişilməsi üçün tədbirlər gö -rülürmü?

– Bəli, biz artıq bu istiqamətdə çalışırıq.– Yeni proqrama təkamül yolu ilə keçid

uzun çəkəcək?– Qarşıdan gələn dərs ilində biz artıq mü -

əyyən məsələlərlə bağlı fikrimizi bildirəcəyik.Növbəti ildən isə yeniliklərin tətbiqinə başla -ya cağıq.

– Və dərsliklərlə bağlı... dərsliklərin yeni -lən mə prosesi nə qədər vaxt aparacaq?

– İcazə verin, dərsliklərin hazırlanma tex -nologiyasından danışım. Keçən ilin aprelindənazir vəzifəsini icra etməyə başlayanda aydın -laşdırdım ki, 15 sentyabrda 6-cı sinfə gedəcəkşagirdlər üçün heç bir dərslik yoxdur. Onlarnəinki çap olunmayıb, heç yazılmayıb da.Kitablar yoxdur!!!

– Sözünüzü kəsdiyim üçün bağışlayın...Bəs onlardan əvvəlki 6-cı siniflər nəyin əsa -sında dərs keçdilər?

– Əgər yadınızdadırsa, 7 il əvvəl yeni ku -rikuluma keçid başladı. Onu 1-ci sinifdən tət biqetməyə başladılar. Bu zaman yuxarı si nif lərə hə -lə də köhnə sistemlə təlim keçilirdi. Kurikulum –təhsilə yeni yanaşma, yeni forma, məsə lələrinyenidən qoyulması, təhsilin yeni məz mu nudur.

Köhnə dərsliklərlə şagirdlərə yeni məzmunuöyrətmək mümkün deyil!

– Deməli, 6 il ərzində mərhələ-mərhələdərsliklərin yenilənməsi baş verib?

– Bəli, Təhsil Nazirliyi hər il yalnız birsinif üçün dərslik hazırlayırdı. Birinci il 1-ci,ikinci il 2-ci sinif üçün və s. Yeni kitablarkurikulum əsaslı idilər. Dərslik – məzmun vəmetodikanın vəhdətidir. Yeni məzmunda vəmetodikada kitab hazırlamaq üçün onları bil -mək lazımdır. Yeni sistem tətbiq edəndə səninlazımi sayda yeni məzmunlu dərsliyi yazmağıbacaran mütəxəssisin olmayacaq. Ən böyüksəhv odur ki, 7 il bundan qabaq birdən-birə ye -ni kurikulumu tətbiq etdilər. Adətən, ilk olaraqkurikulumu pilot kimi xüsusi hazırlanmış müəl -limlərin olduğu məhdud sayda məktəblərdətətbiq edirlər. Bu bir il ərzində müəllimlərinfikirləri nəzərə alınır. Nəticələr təhlil olunduq-dan, proqramda düzəlişlər edildikdən sonrayeni kurikulum bütün ölkə ərazisində tətbiqolu nur. Eyni vaxtda 1-ci, 5-ci və 8-ci sinifdə.Bu yolla yeni kurikuluma keçid 4 ilə baş verir.Bizdə isə bu proses uzadılıb. Pilot dövrününolmaması isə çox ciddi səhvdir. İkinci səhvodur ki, yeni dərslikləri yazmaq əvvəlki, yeniməzmun və metodikanı bilməyən müəlliflərətapşırıldı: «Bu da yeni standartlar, gedin yenidərslik yazın». Onlar bacardıqları kimi də ya -zıblar. Və bu uzun müddət belə davam edib.

Hər il yayda qanunvericiliyə uyğun olaraqtender keçirilib. Tenderin nə qədər obyektivkeçirilməsi başqa mövzunun söhbətidir. Ten -der də hər arzu edən iştirak edə bilirdi. Təsəv -vür edin, bizdə hər birinə dərslik lazım olan 27fənn var. Beləliklə, bir fənn üçün bir neçə,digər fənn üçün 1-2 dərslik təklif olunurdu,bəzi fənlər üçün isə heç bir dərslik təklif olun-murdu. Daha doğrusu, proqramda həmin fənnvar, sadəcə, heç kim dərslik yazmaq istəmir.Aydın məsələdir ki, tenderdə kitablar arasındayüksək bal toplayan dərslik nəşr olunurdu.Sual olunur, bir fənn üzrə keyfiyyəti bizi qaneetməyən iki və ya daha artıq dərslik təklif olu-nanda nə etməliyik?!

15

Müsahibə


– Yəqin ki, aşağı keyfiyyətlilər arasındannisbətən yaxşısı seçilirdi...

– İkinci sual: bəlkə, fənn üzrə heç bir dərs -lik təklifi yoxdur? Belə olan halda tenderdəbaşqa dərslik üzrə qalib gələn şəxsə: «Uşaqlarməktəbə gedəcək, amma fransız dili üzrə ki -tabları yoxdur. Gəl, o kitabı yaz» deyilirdi.Pro sesi təsəvvür edin: yayda tender keçirilir,ekspertlər ən yaxşını seçir və nəhayət, dərslikçap olunaraq sentyabrda məktəbə gəlir. De -məli, müəllim və şagird kitabı ancaq yeni dərsilinin birinci günü görə bilir!

Bu il hansı inqilabi dəyişikliklər edə bil -dik? Biz 7-ci, 8-ci siniflər üçün dərslikləri birildə hazırlamışıq. 8-ci siniflər üçün dərslikləripilot kimi az tirajla nəşr etdirdik. Bunlarımüəllimlərə paylayaraq, onların bu kitablarbarədə fikirlərini öyrənəcəyik. Biz bu kitablarısaytda yerləşdirərək, valideynlərə göstərəcə -yik: «Sizin qeyd və şərhləriniz üçün bir ilinizvar». Bundan sonra müvafiq dəyişikliklər edə -rək, monitorinq üçün TQDK-ya göndərəcəyik.

– Dərsliklərin müəllifləri kimlərdir?– Hal-hazırkı qanunvericiliyə əsasən müəl -

lifləri mən təyin etmirəm. Heç kimi dərslikyazmağa da məcbur edə bilmirəm. SSRİ-ninTəhsil Nazirliyindən fərqli olaraq, AzərbaycanRespublikasının Təhsil Nazirliyi özü kitabhazırlamır. Mən hətta Təhsil Nazirliyində işlə -yənləri DQMK (Azərbaycan Respublikası Pre -zidenti yanında Dövlət Qulluğu Məsələləriüz rə Komissiya) vasitəsilə işə qəbul edirəm.Çünki Təhsil Nazirliyində fizika, kimya, rəsm -xət üzrə mütəxəssislər deyil, dövlət qulluq çu -ları – məmurlar çalışır. Bu, tamam başqape şə dir. Bizdə dərslik hazırlanması könüllüdür.Bəli, mən ali təhsil müəssisələrini bu işə cəlbetməyə çalışıram, rektorları tənqid edirəm ki,«Sizdə yaxşı baza varsa, niyə ali təhsil mü -əssisəsi dərslik hazırlamaqda bizə yardım et -mir?». Amma fakt budur ki, biz heç kimidərs lik yazmağa məcbur edə bilmərik. Düzgünseçimin aparılmasını təmin etmək, təklif olun -muşların arasından ən yaxşısının seçilməsinə

nail olmaq bu il edə bildiyimiz işdir. Ekspertqrupu öz seçimini etdikdən sonra biz üç qrup -da: TQDK-ya, ali təhsil müəssisələrinin nüma -yən dələrinə və ən yaxşı məktəb müəllimlərinəyolladıq. Müxtəlif mütəxəssislərdən müstəqilşəkildə qiymətləri aldıqdan sonra mənzərəaydın oldu: bütün qruplardan yüksək bal almışdərsliklər şübhə yaratmır, müxtəliflik olduğuhalda xüsusi işçi qrupu ekspertlərin nə qədərdüzgün qiymətləndirmə apardıqlarını aydınlaş -dırdı. Bu yolla dərsliklərin seçimi çox diqqətləaparılmışdır. Heç bir halda demək olmaz ki,Təhsil Nazirliyi dərsliklərin üzərində işləmir.Təklif olunanlar arasından ən yaxşı dərsliyiseçdikdən sonra biz yenə öz metodiki məslə -hət lərimizi veririk, dərsliyin daha da təkmil -ləşməsi üçün qısa müddətdə əlimizdən gələniedirik. Hər halda, sentyabrın 15-nə çatdırmaqlazımdır...

Dediyim kimi, pilot kimi 8-ci siniflər üçündərslikləri artıq hazırlamışıq.

– Bu sistemi dəyişdirməyi planlaşdırmı -sınız?

– Bəli, dərsliklərin hazırlanması ilə bağlıdəyişikliklər edilməsi üçün hökumətə müraciətetmişik. Gənc ölkə üçün yeni dərslik hazır la -maq heç də hər zaman asan məsələ deyil. Əl -bəttə, mən tez bir zamanda dəyişikliyi görməkistərdim, amma bu mümkün deyil. Bu illər ər -zində müsbət təcrübə toplanıb, hansısa mər -kəzlər yaradılıb, müəlliflər yetişib. Bir dərsliyidördüncü dəfə yazan müəllif həmin dərsliyibirinci dəfədən fərqli olaraq daha yaxşı yazır...Biz bütün bunları dağıtmaq istəmirik. Əldəolanların ən yaxşılarını saxlamaq və güclən -dirmək lazımdır.

– Necə gücləndirmək?– Biz «ehtiyat dərsliyin» hazırlanması üçün

xüsusi mərkəz yaradırıq. «Ehtiyat dərslik» nədeməkdir? Bu dərslik dövlətin sifarişi ilə mü -təxəssislər qrupu tərəfindən və əgər tenderdəmüvafiq fənn üzrə heç bir dərslik kriteriyalaracavab verməsə, tətbiq olunacaq. Bu mexa nizm -dən bir sıra ölkələrdə istifadə olunur.

16

Mikayıl Cabbarov


– Yəni bundan yaxşısını edə bilirsinizsə,buyurun.

– Bəli. Eyni zamanda istənilən halda, mi -nimal standart da tərəfimizdən təmin oluna -caq dır.

– Müəlliflərlə niyə bu qədər problem var?İnana bilmirəm ki, bizdə fənlər üzrə savadlıpeşəkar müəlliflər yoxdur.

– Çünki müəlliflər üçün həvəsləndirməsistemi yaradılmamışdı. Müəllif üçün kitabyaz maq maraqlı deyildi. Ağır işin müqabilində,demək olar ki, qəpik-quruş alırdılar. Mən hələreputasiya məsələsini demirəm: az miqdardapulun müqabilində tənqid olunma riski. Onagörə də biz bu sistemi dəyişdik. İndi müəllifdərsliyin istifadə olunduğu dövr ərzində rəğ -bət ləndiriləcək, dərslik hər dəfə çap olunduqdaqonorar alacaq.

Əvvəllər dərsliklər, bilirsiniz, necə qiy -mət ləndirilirdi? Məzmununa görə deyil, bütöv -lükdə. Tenderdə nəşriyyatlar iştirak edirdi. Hərdərslik komplektinin konkret qiyməti var idi.Mən ayrıca olaraq məzmunu, bədii tərtibatı vəçapın keyfiyyətini seçə bilməzdim. Hamısınıbir yerdə qəbul etməli idim. Fil, üstündə bül-bül. Biz indi müstəqil olaraq, məzmuna görəseçim aparır, daha sonra kimin və necə çapedə cəyini seçirik. Mənə bir müəlliflər qrupugöstərin ki, 15 aya, lap qoy olsun 3 ilə, on birsinif üçün 15-20 fənn üzrə bütün dərslikləriyeniləyə bilsin.

– Ümumilikdə nə qədər dərsliyə ehtiyacvardır?

– Azərbaycan və rus bölməsini nəzərə al-maqla, 200 dərslik. Əlbəttə, yeni dərsliklərdədə problem ola bilər. Amma mümkün səhvləridərsliyin sınaq dövründə aşkar eləmək şansı,dərs ilinin başlamasına iki həftə qalmış aşkareləmək şansından daha çoxdur. Bu günə qədərbu belə idi. Bir sözlə, iş çətin də olsa, davam edir.Bütün çətinliklərə baxmayaraq, yaxın zaman-larda müsbət nəticəni görəcəyimizə ina nıram.Biz insanlara deyə bilmərik ki, gələn ay danölkədə bütün dərsliklər yenidən hazır la na caq.

Müxtəlif yanaşmalar vardır. Bir ya naş ma dərs -liklərin Oksford və Kembricdə hazır lanmışdərsliklərə uyğunlaşdırılmasıdır. Bu istiqamə -tin müsbət, eyni zamanda mənfi tərəf ləri var.Müsbət tərəfi odur ki, bu kitablar ən yaxşı mü -əlliflər tərəfindən sınanılmış meto dika əsasın -da hazırlanıb. Amma bizdə milli dəyərlərimizəsöykənən və şəxsiyyətin forma laş masına təsiredən fənlərimiz var ki, bu da məsələnin mənfitərəfini səciyyələndirir. Biz azərbaycanlı uşaq -lara Oksford dərslikləri əsa sında tarixi, ədə biy -yatı və hətta coğrafiyanı təd ris edə bilmərik.

– Azərbaycanda inklüziv təhsilin perspek -tiv ləri necədir?

– Bu, çox vacib məsələdir. İnklüziv təhsilTəhsil Nazirliyinin fəaliyyətində prioritet mə -sə lə lərdən biridir. İnklüziv təhsillə bağlı birneçə məsələ mövcuddur: müəllimlərin hazırlı -ğı, maddi-texniki bazanın yaradılması və tək -mil ləşdirilməsi. Bizim strategiyamıza əsasənmərhələ-mərhələ bu məsələlərin həllinə çalışa -cağıq. İlk olaraq, pilot məktəblər seçiləcək.Belə şagirdləri sosial həyata inteqrasiya etməkməqsədilə lazımi maddi-texniki baza ilə təminolunmuş pilot siniflərdən başlayacağıq.

Pilot siniflərdən danışarkən əsas məqsədiuşaqların sağlamlığının müdafiəsinə yönəlmiş«Sağlam təhsil» layihəsinin adını çəkməyəbilmərəm. Çünki bir neçə müasir tendensiyalarbizi narahat edir: yüklənmiş dərs proqramları,məktəbli çantasının ağırlığı, uşaqların uzunmüddət parta arxasında hərəkətsiz əyləşməsivə s. Sentyabrın 15-dən başlayaraq Bakı şə hə -rinin 6 məktəbində ibtidai siniflərin şagird ləri«Sağlam təhsil» layihəsi üzrə təhsil ala caqlar.

– Söhbət Vladimir Bazarnıyın metodika -sından gedir?

– O, məsləhətçilərdən biridir. Biz bu la -yihədə təkcə Vladimir Bazarnıyın deyil, ABŞ,Kanada və Avropa ölkələrinin təcrübəsindən dəistifadə edirik. Uşaqların sağlam təhsil al ma sılayihənin əsas məqsədidir. Sağlamlığın müda -fiəsi və təhsilin keyfiyyəti birlikdə olma lı dır.

– Siz müəllimlik missiyasından danışdı -nız. Təəssüf, amma qəbul etməliyik ki, son

17

Müsahibə


illərdə bu peşənin nüfuzu ciddi şəkildə aşağıdüşüb. Qürurlu «müəllim» adını necə qaytar-maq olar? Nə etmək lazımdır? Biz nə etmə li yik?

– Gəlin sualı iki hissəyə ayıraq: cəmiyyətnə edə bilər? Və Təhsil Nazirliyi nə etməlidir?Cəmiyyət çoxlu mütaliə etməli, uşaqlara oxu -mağı öyrətməlidir. Təhsilə, tərbiyəyə, böyük -lərə və müəllimlərə hörmətə xüsusi yer verilənmilli dəyərlərimizi qorumalıyıq. «Müəllim»adını çəkərkən həmişə fikirləşməliyik. BəsTəhsil Nazirliyi nə etməlidir? Biz gənclərdə bupeşəyə maraq yaratmağa çalışırıq. Bu istiqa -mətdə dövlət başçısının xeyir-duası ilə və şəxsinəzarəti altında pedaqoji universitetin kam-pusunun layihəsi hazırlanır. Orada gələcəkmüəllimlərin dünyagörüşünün formalaşdırıl -ma sı və keyfiyyətli təhsil almaları üçün mühityaradılacaq. Paralel olaraq, bu ildən müəllim -lik ixtisasları üzrə qəbul imtahanlarında yük -sək nəticə göstərən tələbələrin həvəsləndirməproqramına başlamışıq. Qarşıdan gələn dərsilindən qəbul imtahanlarında yüksək nəticəgöstərən 300 tələbəyə, əlavə olaraq, 100 manatxüsusi təqaüd veriləcək. Biz hesab edirik ki,bu tədbir gənc müəllimlər üçün əlavə stimulrolunu oynayacaq.

Biz müəllimlərin karyera inkişafı üçün dəreal addımlar atmışıq. Yaxın vaxtlarda biz bu -

nu elan edəcəyik. Azərbaycan RespublikasıBaş nazirinin göstərişi ilə bölgələrdə – kəndməktəblərində işləyən müəllimlərin iş şərai ti -nin yaxşılaşdırılması üçün təkliflər paketi ha -zırla yırıq...

...Bilirsiniz, məni nə narahat edir? Hər şe -yin maddi dəyərlərlə ölçüldüyü bir zaman da -yıq. Yəni hər kəs pulun axdığı kranı açmaqistəyir. Məni düz anlayın, demirəm ki, bu vacibdeyil. Amma maddiyat bütün dəyərləri əvəzedə bilməz axı. Uşaqlar, hər halda, bilavasitəpul qazanmaqla bağlı olmayan kosmonavt,səy yah, memar və ya digər ixtisaslara yiyə lən -məyi də arzulamalıdırlar. Baxın, bunu re al laş dırabilməsək, şüurda dönüş edə bil mə yə cəyik...Aydındır, kapitalizmdir... Amma cəmiyyəttəkcə maddi tələbatdan irəli gələn qərarlarınverildiyi mühitdə yaşamamalıdır. Mənəvi də -yər lər də mövcud olmalıdır. Bəli, bu qeyri-po -pulyar səslənir. Amma bu sahədə ça lış maqla zımdır. Bu məsələ ilə bağlı fikirlərim var,am ma bu barədə növbəti müsahibədə da nı -şaram.

Vyaçeslav Sapunov«Azərbaycan müəllimi» qəzetinin15 və 22 avqust 2014-cü il tarixli

nömrələrində dərc olunmuşdur

18

Mikayıl Cabbarov



I. NƏzƏRİ vƏ TƏTBİQİ TƏDQİQATLAR

Sivilizasiyanın həmişə, hər yerdə diqqətiçəkən əsas əlamətlərindən biri incəsənəti, ocümlədən musiqi incəsənəti və onun ayrı-ayrınöv və janrlarıdır. Təsadüfi deyildir ki, antikdövrdən üzü bu yana dilinin, ifadə va sitələrinindünyəviliyinə, dinamik təsir im kanlarına görəgeniş yayılan musiqi sənəti illər, əsrlər bir-birini əvəz etdikcə daha da inkişaf etmiş,yüksək qiymətləndirilmişdir.

Hələ bizim eradan əvvəl V-IV əsrlərdə ya -şayıb-yaratmış məşhur yunan filosofu Platonmüxtəlif nəsillərdən olan insanları sehr ləyənbu ecaskar sənət nümunəsindən bəhs edərəkdeyirdi:

«Musiqi əxlaqi qanundur, o, bütün dünya -nı ilhama gətirir, qəlbə qanad verir, insan xəya -lını göylərə uçurdur, insan üçün zəruri olan kə dər

və şadlığa səbəb olur. Musiqi bütün möv cudatahə yat verir. Musiqi qaydanın, nizamın əsasıdır.O, insanı ülviliyə, ədalətə, gözəlliyə, zərifliyə doğ -ru aparan qüvvədir. Musiqi gözlə görün mə sədə, parlaqlıqla doludur. O, dünyadakı bü tünəbədi ülvilik və gözəlliklərin təcəssü mü dür» [1].

Şərq aləminin böyük dühası kimi tanınan,geniş ensiklopedik biliyə malik olan Əbu Əliibn Sinaya görə, musiqi insan bədəninin birhis səsidir. Elə bir hissəsi ki, ürəkdən sinəyə axıbinsanı vəcdə gətirir, ruhlandırır, düşün dü rür.

İncəsənətin digər növləri ilə müqayisə olun -maz dərəcədə geniş hissi-emosional, idraki təh -sil imkanlarına malik olan musiqidən mək təb,elm, təhsil müəssisələrində istifadə tarixi dəqədimliyi, mərhələli keçid yolları ilə diqqəticəlb edir.

MuSİQİ FƏNNİ ÜzRƏ TƏhSİL pROQRAMI (kuRİkuLuMu) vƏ DƏRSİNTƏŞkİLİNƏ MÜASİR YANAŞMA İSTİQAMƏTLƏRİ

vİDADİ xƏLİLOv

Pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor, Pedaqoji və Sosial ElmlərAkademiyasının həqiqi üzvü, Əməkdar müəllim

[email protected]

Məqalədə musiqi fənni üzrə təhsil proqramının (kurikulumunun) əsas mahiyyəti üzərindədayanılır, proqramın başlıca tələblərinə, qarşıya qoyulan vəzifələrə uyğun dərsin təşkilinəmüasir yanaşma istiqamətləri nəzərə çatdırılır.

Açar sözlər: musiqi sənəti, vokal musiqisi, instrumental musiqi, bəstəkar, himn, musiqi

əsəri, musiqi alətləri, musiqi ifaçılığı, musiqi yaradıcılığı, musiqinin estetik təsiri.

Keywords: the art of music, vocal music, instrumental music, composer, anthem, a piece

of music, musical instruments, musical performances, musical creativity, aesthetic influence

of music.

Ключевые слова: музыкальное искусство, вокальная музыка, инструментальная му-

зыка, композитор, гимн, музыкальное произведение, музыкальные инструменты, музы-

кальное исполнение, музыкальное творчество, эстетическое влияние музыки.

Musiqi əbədiyaşar sənət, inkişafetdirici,tərbiyəedici didaktik vasitə kimi məktəb-təhsilsisteminin müxtəlif inkişaf mərhələlərindəhəmişə diqqəti cəlb etmişdir. Lakin etiraf edəkki, keçən əsrin 60-cı illərindən başlayaraq mu -siqi fənninin əsaslı şəkildə təkmilləşdiril mə -sinə, bu fənn üzrə orijinal proqramların vədərsliklərin hazırlanaraq nəşr edilməsinə bö -yük əhəmiyyət verilmişdir. Əsas diqqət onayönəldilmişdir ki, mənəvi-estetik təsirinə görəgeniş imkanlara malik olan musiqi fənninindigər ümumtəhsil fənləri sırasındakı doğmayeri, şagird, məktəbli şəxsiyyətinin formalaş -ma sına göstərdiyi təsir imkanları daha aydınşəkildə nəzərə çatdırılsın.

Əlamətdar hal kimi xüsusi qeyd olunma -lıdır ki, təhsil əsri adlandırılan XXI əsrin baş -landığı vaxtdan, xüsusilə ulu öndərimiz Hey dərƏliyevin müvafiq sərəncamı ilə yara dılanDövlət Komissiyası tərəfindən hazırla nan və15 iyun 1999-cu ildə təsdiq olunan «Azər -baycan Respublikasının Təhsil Sahəsin də İsla-hat Proqramı» ilə fəaliyyətə başlanıldığı andanbədii-estetik silsilə fənlərinin səmərəli tədrisi -nə diqqət artırılmışdır. Bu da məlumdur ki,Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin1999-cu il 26 aprel tarixli 72 nömrəli qərarı ilətəsdiq edilmiş «Azərbaycan Respub li kasındaümumi orta təhsilin dövlət standart ları»ndaincəsənət təhsil sahəsinə və buraya daxil olantəsviri incəsənət, musiqi fənninin mənəvi es-tetik mahiyyətinə xüsusi diqqət ye tirilmişdir.

Əsrin əvvəlindən başlayaraq ölkəmizdəhə yata keçirilən və təhsilin müxtəlif mərhələ -lərini əhatə edən islahat prosesində incəsənətfənlərinin müasir tələblər səviyyəsində tədrisi -nə böyük əhəmiyyət verilməsi təsadüfi deyil.Problemin belə bir cəhətini də yaddan çıxar -maq olmaz ki, «Azərbaycan Respublikası Na -zirlər Kabinetinin Azərbaycan Respubli ka sın daümumi təhsilin konsepsiyası» (milli kuriku-lumu) sənədinin təsdiq edilməsi haqqında 30oktyabr 2006-cı il tarixli 233 nömrəli qərarındada musiqi, təsviri incəsənət fənlərinin tədrisinəxüsusi diqqət yetirilir.

Milli təhsil sistemimizin inkişaf yollarınıgös tərən həmin konseptual sənədlər və orada

qar şıya qoyulan vəzifələr öz növbəsində ümum - təhsil məktəblərində şagirdlərin estetik-emo-sional əsaslarda inkişafına zəmin yaradır.Təq dirəlayiq haldır ki, musiqi fənninin əhə -miyyəti və bu sahədə qarşıya qoyulan vəzifələrmusiqi təhsili proqramında (kurikulumunda)inandı rı cı fikir və müddəalarla nəzərə çatdı -rılmışdır: «Milli musiqi mədəniyyət tariximi -zin, in cəsə nət sahəsində qədim köklərə malikənənə ləri mi zin öyrənilməsi, böyüyən nəsildəestetik, his si-emosional tərbiyənin gücləndiril -məsi, ümu mi estetik səviyyənin inkişafı, iste -dadlı şa girdlərin aşkara çıxarılması kimi əsastələb lə rin yerinə yetirilməsində musiqi təlimimühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Mənəvi estetik təsirinə, didaktik mahiyyə -tinə, vətənpərvərlik, humanizm, dostluq ruhun -da tərbiyəedici təhsil qüvvəsinə görə mühüməhəmiyyət kəsb edən inkişafetdirici imkanlaramalikdir. Musiqi təlimi prosesində istinad edi -lən müxtəlif janrlara aid nümunələr şagird şəx -siyyətinin idrakı, psixomotor cəhətdən in kişa fına,mənəvi-emosional cəhətdən zəngin ləş mə sinəzəmin yaradır.

Ümumtəhsil məktəblərində musiqi fənni -nin əsas məqsədi milli və bəşəri sənət nümu nə -ləri əsasında şagirdlərdə musiqi mədən iy yə tininformalaşdırılmasını və inkişafını təmin etmək -dən ibarətdir» [2].

Ümumtəhsil məktəblərində yetişən, for -ma laşan nəslin mənəvi-estetik, idraki in ki şafı -na istiqamətlənən həmin fikirlər və müddəalarillərlə aparılan təcrübələrin, müşahidələrin nə -ticəsində meydana çıxmış, mükəmməl formaalmışdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, digərümumtəhsil fənlərindən fərqli olaraq musiqibir sıra spesifik xüsusiyyətlərə malikdir. Bufənn üzrə sinif-dərs məşğələləri kompleksmər hə lələr əsasında təşkil olunur. Belə ki, hərdərs də mahnı oxuma, musiqi savadı, ritmika,musiqi dinləmə məşğələlərinə istinad olunur.Bu, dərs daxilində göstərilən sahələr üzrə təm -rinlər, məşğələlər emosionallığı artırır.

Kompleks mərhələlik əsasında aparılandərslərdə ifa olunan mahnılar, dinlənilən mu -siqi əsərləri, verilən nəzəri məlumatlar əməli

20

Vidadi Xəlilov


cəhətdən icra edilən ritmik təmrinlər şagirdlərtərəfindən çox böyük maraqla qarşılanır.

Heç şübhəsiz, musiqi fənninin əsas məz -munu xarakteri ilə bağlı olan həmin cəhətlərtəhsil proqramında da nəzərə çatdırılmalıdır.Bu baxımdan «Ümumi təhsilin fənn stan dart -ları»nda diqqət mərkəzinə gətirilən bilik, ba ca -rıq və vərdişlər nəzəri və praktik əhə miy yə tinəgörə diqqəti cəlb edir.

İbtidai təhsil və orta təhsil səviyyəsi üzrəgöstərilən bilik, bacarıq və qabiliyyətlər də xü-susi maraq doğurur. Daha aydın olmaq üçünonları diqqət mərkəzinə gətirməyi məqsədə -mü vafiq sayırıq:

İbtidai təhsil səviyyəsi (I-IV siniflər) üzrəşagird:

– mahnı oxumaq qaydalarından istifadəedir, mahnıların mətnlərini məzmununa görəsəhnələşdirir;

– musiqi alətlərini səslənməsinə, musiqiəsərlərini xarakterinə görə fərqləndirir və on-lara münasibət bildirir;

– musiqinin emosional qavramasını onunxarakterinə uyğun ritmik hərəkətlər etməklənümayiş etdirir;

– musiqi notlarını adlandırır və oxuyur,onları sadə musiqi alətlərində ifa edir.

Ümumi orta təhsil səviyyəsi (V-IX sinif lər)üzrə şagird:

– Azərbaycanın görkəmli klassik və müa - sir musiqi xadimləri, dünya musiqi sənətinintanınmış nümayəndələri, onların geniş yayıl mışməşhur əsərləri haqqında təqdimatlar edir;

– folklor musiqi nümunələrini, muğam -la rı, aşıq havalarını və onların tərkib hissələrinitanıyır, musiqi əsərlərini ifadə vasitələrinə gö -rə təhlil edir;

– musiqi əsərlərini melodik, ritmik vəpoetik xüsusiyyətlərinə görə təhlil edir;

– musiqi melodiyalarını notla oxuyur;– fərdi, qrup və kollektiv daxilində ifaçı -

lıq bacarığını nümayiş etdirir [3].İstər ibtidai təhsil səviyyəsi, istərsə də ümu -

mi orta təhsil səviyyəsi üzrə göstərilən bilik vəbacarıqların aşılanmasının əsası sinif-dərs pro -sesində qoyulur. Buna görə də məz mun xət ləri

üzrə ümumi təlim nəticələrinin əsas keyfiyyətgöstəricilərini təşkil edən musi qi aləmi, emo-sional dəyərləndirmə, musiqi fəa liyyəti üzrəmüəllimlər nəzəri biliklərə müvafiq anlayışlarsisteminə malik olmalıdırlar. Problemə məhzhəmin mövqedən yanaşarkən musiqi fənniüzrə dərsin təşkilini xüsusi diqqət mərkəzinəgətirmək zəruridir. Musiqi fənni üzrə təhsilproq ramı və bunun əsasında dərs liklərlə tanış -lıq, təhlillər, nümunələr göstərir ki, birinci isti -qamətə müəllimlərin musiqi sə nətinin əsasma hiyyəti, növ və janrları haq qın da nəzəri bi lik - lər sisteminə yiyələnməsi aiddir. Bu pro ses dəqədim və zəngin tarixi olan vokal və ins tru men - tal musiqi nümunələrinə xüsusi diqqət yeti ril -məsi zəruridir. Çünki müxtəlif məzmunlu şeir lər,lirik lövhələr əsasında yara nan vokal (oxunan)və instrumental (çalınan) musiqi nümunə -lərinin əsas mahiyyəti haqqın da elmi əsaslarasöykənən təsəvvürə malik olmaq mühüm əhə -miyyətə malikdir. Akade mik Teymur Bünya -dov problemin bu cəhətin dən bəhs edərəkya zır: «Sözlə musiqini əkiz lərə bənzətmək olar.Müğənnilərimiz oxumağa baş layanda musiqi -miz barmaqlarda uyuyub mat-mat onu dinlə -yib, söz ara verəndə musiqi dilə gəlib avazınıyüksəldərək hamını heyran qo yur. Sanki sözmusiqiyə, musiqi sözə vurulub. Onlar yaranı -şından bir-birini heyranlıqla dinlə miş, zaman-zaman ötmüşlər…

Bitməz-tükənməz musiqimiz ana südü ki -mi mayalı və dadlı, ana öyüdü qədər təsir li dir.O, xalqımızın ürəyində döyünmüş, qanına hop -muş, iliyinə işləmişdir. Əcdadlarımız ana lay -la sı ilə musiqiyə başlamış, ana ağısı ilə dün ya danköçmüşlər. Xalqımızın yaradıcılıq dün ya sındanqopan musiqimiz insanları ümum bə şəri hisslə -rə, sadəliyə, mərdanəliyə, mübarizliyə, ədəb-ərkana səsləmişdir» [1].

Akademik Teymur Bünyadovun «Əsrlər -dən gələn səslər» əsərindən nümunə gətirdiyi -miz həmin sitatda fikirlərin ülviliyi istər- is tə məzinsanları düşünməyə, musiqimiz haqqındadaha çox oxuyub, öyrənməyə təhrik edir. Buistiqamətdə mütaliənin daha da genişlənməsizəruriliyini qarşıya qoyur. Yeri gəlmişkən qeyd

21

Musiqi fənni üzrə təhsil proqramı (kurikulumu) və dərsin təşkilinə müasir yanaşma istiqamətləri


edək ki, ibtidai siniflərdən başlayaraq yenitəhsil proqramı (kurikulumu) əsasında musiqifənnini tədris etməyə başlayan müəllimlər ta -ri xilik prinsipinə də riayət etməlidirlər. Musi -qimizin çox qədim və zəngin tarixə malikol du ğu nu, yeri gəldikdə dahi söz sənət ustalarıXaqaninin, Nizaminin, Füzulinin, Nəsiminin,Vaqifin, Üzeyir Hacıbəylinin, Səməd Vurğu -nun deyimləri vasitəsilə nəzərə çatdırmaq mə nəvi-estetik hiss və həyəcan oyatmaq baxı -mın dan da əlverişlidir.

Muğamlar, xalq mahnıları, saz havaları,bir-birindən dəyərli rəqs melodiyaları, müxtə -lif xarakterli yallılar, çalğı alətləri qədim za-manlardan indiyədək bir-birini əvəz edənnəsillərin mənəvi sərvət çeşmələrindən sayılıb.

Müəllimlər belə bir cəhəti də yaddan çı -xarmamalıdırlar ki, musiqi mədəniyyətimizininkişaf tariximizi öyrənən tədqiqatçıların, mu -siqişünas alimlərin fikrincə, hələ qədim dövr -lərdə xalq sənətkarları 70-ə qədər bir-birindəngözəl səs tembrinə, ifa imkanlarına malik mu -s iqi alətləri yaratmışlar. Əlbəttə, illər, əsrlərbir-birini əvəz etdikcə onlardan bəziləri unu dul -muş, bir çoxu isə bizə gələnə qədər dəyi şil miş,tək milləşərək müasir formasını almış lar.

Hərbi yürüşlərdə, döyüş meydanlarındasəslənən şeypur, şahnəfir, təbil, nağara, simlialətlərdən ud, rud, saz, rübab, kamança, qanun,ərğanun və sair haqqında bilgilər Nizamininhəmişə təzə, tər səslənən əsərlərində, xüsusilə«İsgəndərnamə» poe masının «İqbalnamə» böl -mə sində olduqca təsirli misralarla nəzərə çat dı -rılır. Poemanın «Əflatunun çalğı aləti qa yırması»ilə bağlı hissəsi də zövq oxşayır:

Bir xeyli cəhd edib fikrinə uyğun,Düzəltdi nəhayət o bir ərğənun.Telləri yaxşıca köklənmiş bu saz,Başladı verməyə ahəngdar avaz.Zil və bəm nəğmələr hasil edərək,Mizrabı gah yavaş vururdu, gah bərk…İnsan səslərindən heyvana qədər,Sazdan çıxarırdı hər cürə səslər.Belə ki, çaldığı o havalardan Şadlanıb oynamaq istərdi insan…Ustad həmin sazı çaldığı zaman,

Edərdi xəstənin dərdinə dərman.Çalğıda elə bir cəhət də vardı, Ki, həkim onunla dərdi tapardı… [4]Bəli, dahi Nizaminin yaradıcılığından nü -

munə gətirdiyimiz həmin misralar musiqininböyük həyatı əhəmiyyəti – humanizmi, təba -bəti, qüdrətli ruh, müalicə vasitəsi olması haq -qında müəyyən təsəvvür oyadır, bu haqdazə ruri məlumat verir.

Bütün bunlar göstərir ki, musiqinin həyat -la əlaqəsini musiqinin bütün canlılar aləminətəsi rini Nizami qədər böyük uzaqgörənlikləinan dırıcı şəkildə təsvir və tərənnüm edən ol -ma mış dır.

Əlbəttə, milli musiqi mədəniyyətimizləbağlı olan həmin cəhətlər o zaman öz təsirinidaha da artırır ki, onlar yeri gəldikcə hər dərsinmövzusuna uyğun olaraq əyani-illüstrativ va -sitələrlə şagirdlərin nəzərinə çatdırılır. Fikir,rəy mübadiləsi aparılır. Təəssüratlar ümumi -ləşdirilir. Bu dediklərimiz isə musiqi təhsiliproqramı üzrə dərslərin təşkilinə müasir ya -naşmanın ikinci istiqamətinə aiddir. Əgər mü -əl limlər ayrı-ayrı istiqamətlərdə dərsin təşkiliilə bağlı mövzulara uyğun olaraq «nəyi? niyə?necə?» suallarına qabaqcadan ağlabatan müd -dəalarla cavab vermək haqqında düşünər lərsə,bu, onların metodik hazırlığını daha da artırar.

Musiqi təhsili proqramı üzrə dərsin təş -kilinə müasir yanaşmanın üçüncü istiqamətitədris resursları ilə bağlıdır. Bu istiqamətdədərsə hazırlaşarkən müəllimlər hər şeydənəvvəl indiyədək nəşr olunmuş II-VII siniflərindərslikləri, metodik vəsaitlər və digər metodiktövsiyələrlə daha yaxından tanış olmalıdırlar.

Məlumdur ki, ayrı-ayrı mövzular üzrə dərs - lik lərdəki materiallar mahiyyətinə, xarak te rinə,dərsin mövzusuna görə nəzərə çat dırılmışdır.Məsələn, ikinci sinfin «Musiqi» dərsliyində(müəlliflər: Oqtay Rəcəbov, Nazim Kazımov,Nərgiz Rəcəbova. Bakı: Təhsil, 2013) öz ək si -ni tapan mövzu belə adlanır: «Azərbaycan –Ana Vətənim».

Mövzu ilə əlaqədar 6-cı səhifədə milli pal-tarda olan rəqqasənin, habelə, milli musiqialətlərimizdən olan tarın, kamançanın, qavalın,

22

Vidadi Xəlilov


şəkli və həmin alətlərin yanında narla dolukasa təsviri verilir. Səhifənin mərkəzi görümlövhəsində Azərbaycanın gözəl təbiəti, qədimabidələri, kənd təsərrüfatı məhsulları parlaqşəkildə nəzərə çatdırılır.

Səhifənin sol tərəfində «Bu maraqlıdır»baş lığı ilə himn haqqında müvafiq məlumatverilir [5]. Səhifənin sağ tərəfində isə Azərbay -can Respublikası Dövlət himninin müəllifləri –bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin, şair Əhməd Ca -va dın portretləri nəzərə çatdırılır. Portretlərinaltında isə «Musiqi lüğəti» rubri kası ilə bəstə -kar, şair, musiqi əsəri sözlərinin mənası izaholunur.

Göründüyü kimi, ilk musiqi dərsliyindənistifadə etməyə başlayan ikincilər üçün maraq -lı səhifə açılır. Doğrudur, orada ikincilərinanlaq səviyyəsinə uyğun olmayan sözlər də yeralıb. Heç şübhəsiz, qabaqcadan müəllim hə minsözlərin mahiyyəti, məna çalarları ilə tanışolmalı, şagirdlərin verəcəyi sualların cavabla -rını qabaqcadan müəyyənləşdirməlidir. Musiqitəhsili üzrə dərsin təşkilinə müasir yanaşmanındördüncü istiqaməti İKT vasitələrindən istifa -də ilə bağlıdır. Unutmaq olmaz ki, ümumtəhsil

məktəblərində yaranan kompyuter, internet şə -bə kələrinin, müxtəlif janrlı musiqi nümunələriyazılmış disklərin sayı ildən-ilə artır. Tədrisprosesinin səmərəliliyinə əhəmiyyətli təsirgös tərən həmin vasitələrdən müntəzəm, sis -tem lə istifadə olunmalıdır. Əgər mövzusundan,janrından asılı olmayaraq hər hansı sinifdə mu -siqi səslənmirsə, estetik reaksiyadan, emo sio -nallıqdan, emosional dəyərləndirmədən söh bətgedə bilməz. Bir sözlə, ümumtəhsil məktəb -lərində «musiqisiz-musiqi dərsləri»nə yox de -yilməlidir.

ƏDƏBİYYAT1. T.Bünyadov. Əsərlərdən gələn səslər. Bakı:

«Azərnəşr»; 1993.2. Ümumtəhsil məktəblərinin I-IV sinifləri

üçün fənn kurikulumları. Bakı: «Təhsil», 2008.3. Ümumi təhsilin fənn standartları. Bakı:

«Mütərcin», 2012.4. Nizami Gəncəvi «İsgəndərnamə». Bakı:

«Yazıçı» nəşriyyatı, 1982.5. O.Rəcəbov, N.Kazımov, N.Rəcəbova. «Mu -

si qi» – ümumtəhsil məktəblərinin 2-ci sinif üçündərslik». Bakı: «Təhsil», 2013.

23

Musiqi fənni üzrə təhsil proqramı (kurikulumu) və dərsin təşkilinə müasir yanaşma istiqamətləri


khalilov v.

The Music Сurriculum and Directions of Modern Approach to its Organization

The author dwells on the the basic character of the educational program in music. Notesthe direction of the modern approach to the organization of the lesson in accordance with thebasic requirements of the educational program, with set responsibilities.

Халилов В.

Образовательная программа по музыке и направления современного

подхода к организации урока

В статье автор останавливается на основной сущности образовательной про-граммы по музыке. Отмечается направление современного подхода к организации урокав соответствии с основными требованиями образовательной программы, с поставлен-ными обязанностями.


Ümumtəhsil məktəblərində aparılan Ku -ri ku lum islahatı bütün fənlərin, o cümlədən«Azər baycan dili» fənninin məzmunca yeni -dən işlənilməsinə gətirib çıxardı. Təhsilin hərbir səviyyəsində (ibtidai, orta və tam orta təh -sil) göz lənilən ümumi nəticələr fonunda kon -kret siniflər üzrə standartlaşdırılmış baca rıq larınverilməsi fənnin məzmununu müəyyənləşdir -məyə və təlim prosesini şagirdlərin dil və nitqfəaliyyətinə müvafiq istiqamətlər üzrə qur ma -ğa imkan yaratdı. Təhlil göstərdi ki, dilin daxiliquruluşu ilə bağlı linqvistik bilik və baca rıq -ların formalaşdırılmasını önə çəkən ənənəviməzmundan fərqli olaraq yeni modeldə işlə -nilmiş bu məzmun şagird nitqinin fəaliyyətnövlərinə uyğun inkişafına və praktik mahiy -yət daşıyan ən zəruri dil fakt və hadisələrininmənimsənilməsinə yönəldilib. Beləliklə, diləyiyələnmə şagirdin oxu və ya müşahidə vasi -təsilə öyrəndiklərini, düşündüklərini şifahi vəyazılı şəkildə ifadə etmə, başqaları ilə ünsiyyətqurma bacarıqlarının sinifdən-sinfə təkmilləş -mə sini, son nəticədə isə nitq mədəniyyətininformalaşmasını bir məqsəd kimi həyata keçirir.

Yeni proqramda məzmun dəyişməz istiqamət -lər (xətlər) üzrə biri digərini tamamlayan və in -kişaf etdirən alt-standartlar şəklində verilsə də,təcrübə göstərir ki, təhsil səviyyələrinin özünə -məxsus xüsusiyyətlərini nəzərə almadan mü-vafiq dərsliklərdə onun optimal variantdaiş lənilməsinə nail olmaq mümkün deyil.

İbtidai siniflərdə Azərbaycan dili inteqrativfənn kimi nəzərdə tutulduğundan şagird lə rinnitq bacarıqlarının inkişafı və dünyagö rüş -lərinin artırılması dilin daxili qurluşunu əksetdirən sadə qaydalara və xalqımızın tarixininən önəmli səhifələrini, əxlaqi-mənəvi dəyərlə -rini, adət-ənənələrini öyrənməyə xidmət edənbədii və elmi-kütləvi mətnlərə istinadən yerinəyetirilir. Ona görə də ibtidai siniflər üçün iş -lənilmiş Azərbaycan dili dərsliklərində mətnnümunələri üzərində iş həm də dilə aid fakt vəhadisələrin mənimsənilməsinə xidmət edir.Daha dəqiq desək, mətnin məzmun və ideyasıüzərində iş onun struktur elementlərini təşkiledən abzas, cümlə və söz üzərində işlə tamam -lanır. Şagirdin düzgün, axıcı (rəvan), şüurlu,ifa dəli oxu bacarıqları mətni təşkil edən dil

ÜMuMTƏhSİL MƏkTƏBLƏRİNDƏ AzƏRBAYCAN DİLİ TƏLİMİNİN MƏzMuNCA İŞLƏNİLMƏ MƏSƏLƏLƏRİ

ASİF hACIYev

Təhsil Problemləri İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

hacı[email protected]

Məqalədə ümumtəhsil məktəblərində yeni kurikulumların tətbiqi ilə bağlı Azərbaycan dilifənninin məzmununun işlənilməsi məsələləri araşdırılır, nöqsanlar göstərilir, təkliflər verilir.

Açar sözlər: məzmun, təlim, tələb, dil, nitq, bacarıq, ifadəli oxu, linqvistika.

Keywords: content, teaching, demand, language, speech, skill, expressive speech, linguis-

tics.

Ключевые слова: содержание, обучение, требование, язык, речь, умение, вырази-

тельная речь, лингвистика.

vahidlərinin məntiqi və qrammatik əlaqəsinindərki yolu ilə möhkəmləndirilərək formalaş -ma sı nisbətən daha çətin sayılan yazı baca rıq -larının və linqvistik təfəkkürlərinin inkişafınazəmin yaradır. İlk baxışda sadə görünən buaydın metodik yanaşmaya baxmayaraq, Azər -baycan dili dərsliklərinin işlənilməsində ikimühüm problem hələ də mübahisə obyekti ola -raq qalmaqdadır ki, bunlardan birincisi mətnnümunələrinin seçimi, digəri isə dil fakt vəhadisələrini əks etdirən materialların hansı ar -dıcıllıqla verilməsi ilə bağlıdır. Metodik ədə biy - yatda bədii və elmi-kütləvi mahiyyət daşı yanmaterialların seçimində müxtəlif amillər qa -bar dılsa da, şagirdlərin bədii-estetik zövqününinkişafı və ətraf aləm haqqında bilgilərinin ge -nişlənməsi başlıca şərt kimi açıqlanır. Eyni za-manda belə bir tələb qoyulur ki, bədii mate riallarnəsr və nəzmin müvaziliyi gözlənilməklə uşaq -lara aid şifahi və yazılı ədəbiyyatın ən dəyərlinümunələrini, elmi-kütləvi materiallar isə tə -biət və cəmiyyətə aid ən aktual məsələləri əksetdirməlidir. Bundan əlavə, mətn nümunələ -rinin seçimində dil və üslub məsələləri vacibelement kimi götürülməlidir. Belə ki, təqdimedilən materialın lüğət tərkibi və qrammatikquruluşu şagird üçün sadə və anlaşıqlı olmalı,üslubi baxımdan isə aydın və dərkolunan sə -viyyədə işlənilməlidir. Təhlil göstərir ki, ibti daisiniflər üçün hazırlanmış yeni nəsil Azər bay -can dili dərsliklərində bu tələblərə tam riayətolunmamışdır. Onların tərtibində aşağıdakınöqsanlar xüsusi olaraq diqqəti cəlb edir:

– nəzm nümunələri ilə müqayisədə iri həcm -li nəsr nümunələrinə daha çox yer verilir;

– yazılı ədəbiyyatla müqayisədə şifahi ədə -biyyat nümunələri zəif işıqlandırılır;

– elmi-kütləvi materiallar bəzən maraq do -ğurmayan mövzulara aid olur;

– elmi-kütləvi materialların dili şagirdlə rinanlam səviyyəsinə uyğun adaptə edilmir və s.

Ən mübahisəli məqam isə dilin daxili qu -ru luşuna aid məlumatların hər hansı bir meto -dik prinsipə əsaslanmadan verilməsidir. Adə tən,ibtidai siniflərdə dillə bağlı materiallar pilləlivə spiralvari şəkildə təqdim edilir ki, bu da mü -vafiq linqvistik bilik və bacarıqların mərhələ-mər -

hələ dərinləşdirilərək möhkəmləndiril mə si nitəmin edir. Başqa sözlə, fonetika, leksika, mor-fologiya və sintaksisə aid ən zəruri bilgilərinsadədən mürəkkəbə doğru siniflər üzrə həcmgözlənilməklə bölüşdürülməsi mənimsəməüçün optimal şərait yaradır. Lakin mövcuddərsliklərdə özünü təcrübədə doğrultmuş buprinsiplərə əməl edilmədiyindən dil material -ları siniflər üzrə qeyri-proporsional həcmdəpay lanmışdır. Bunun nəticəsidir ki, II və IIIsinif dərsliklərində dilimizin qrammatik quru -luşuna aid məlumatlara geniş yer verilirsə, IVsinif dərsliyində pərakəndə şəkildə paylanmışbir neçə dil qaydasına rast gəlinir. Təbii ki, dilfakt və hadisələrini əks etdirən biliklərin sis-temsiz təqdimi təlim yükünün asandan çətinədoğru düzgün müəyyənləşdirilməsinin qarşısı -nı alır. Beləliklə, şagirdlərin linqvistik biliklərəsasında formalaşan idraki inkişafında boşluq -lar yaranır ki, bu da pedaqoji, psixoloji və me -to dik baxımdan yolverilməzdir.

«Azərbaycan dili» fənni qarşısında qoyul -muş vəzifələrin bir qismi V sinifdən başlaya raq«Ədəbiyyat» fənni üzərinə köçürülür. Doğ ru -dur, şifahi və yazılı nitq vərdişlərinin inkişafıhər iki fənn üçün ortaq prioritet məsələlərdənsayılsa da, ədəbi və linqvistik bacarıqların aşı -lanması baxımından diferensiasiya edilir. Bumərhələdə «Azərbaycan dili» artıq inteqrativfənn kimi deyil, bir çox fənlərlə, o cümlədən«Ədəbiyyat» fənni ilə qarşılıqlı əlaqədə olanfənn kimi tədris olunur. Odur ki, təlim prinsip -lərində, təlim materiallarının işlənilməsindəyeni yanaşmalara istinad olunması zəruriliyiortaya çıxır. Mövcud təcrübə isə göstərir ki, Vvə VI siniflər üçün hazırlanmış Azərbaycandilinə aid yeni dərsliklərdə bu əsaslı dəyişikliknəzərə alınmamış, ibtidai siniflərdə götürülənxətt eynilə davam etdirilmişdir. Fikrimizcə,bunun başlıca səbəbi əksər dünya ölkələrindətəlimin bu mərhələsində də, yəni orta təhsilsəviyyəsində dil və ədəbiyyatın bir inteqrativfənn kimi tədris olunması və həmin əsasdahazırlanmış dərsliklərin örnək olaraq götürül -məsidir. Qabaqcıl təcrübənin öyrənilib ölkəmi -zin təhsil sistemində yayılması təqdir edilməliamildir. Lakin hər bir yanaşma mexaniki şəkil -

25

Ümumtəhsil məktəblərində Azərbaycan dili təliminin məzmunca işlənilmə məsələləri


də deyil, müvafiq prinsiplərə istinad edilərəktətbiq edilməlidir. Ona görə də təhsil strategi -yasının köklü şəkildə yeniləşdiyi müasir mər -hələdə Azərbaycan dili təliminin hansı prin siplərəsasında həyata keçirilməsinə bir aydınlıq gə -tirilməlidir ki, bir çox metodik xarakterli məsə -lə lərin, o cümlədən təlim materiallarının iş lə- nilməsində nələrə istinad olunması dəqiq müəy - yənləşdirilsin.

Araşdırılan problem dilimizin tədrisi me -to dikasının ən aktual məsələlərindən biri kimidaim diqqət mərkəzində olub, bu gün də özelmi əhəmiyyətini itirməyən dəyərli fikir vəmülahizələrin irəli sürülməsi ilə müşahidə olu -nur. Bunlardan aşağıdakılar üzərində ayrıcadayanmaq istərdik. Görkəmli alim B.Əhmə dovAzərbaycan dili təlimində aşağıdakı 3 metodikprinsipə istinad edilməsini məqsədəuyğun sayır:

1) dil təliminin semantik-qrammatik prin-sip üzərində qurulması;

2) təlimdə dilin nəzəri məsələlərinin şa -gir din nitq praktikası zəminində şərh edilməsi;

3) təlimdə dilin vahid strukturasının mü -ha fizə olunması, yəni dilin bütün komponent -lə rinin, nitqin növ və formalarının qarşılıqlıəlaqədə götürülməsi, fənlərarası əlaqəyə diq -qət yetirilməsi [1].

Hər bir prinsipin mahiyyətini nəzər və prak -tik baxımdan açıqlayan alim onların həm ümu m -didaktik prinsiplərlə, həm də özləri arasındaqarşılıqlı əlaqədə götürülməsini vacib bilir [1].

Digər görkəmli alimimiz Ə.Əfəndizadə isəümumdidaktik mahiyyət daşıyan prinsiplərindil təlimində spesifikləşmə xüsusiyyətindənçıxış edərək onları aşağıdakı kimi qruplaşdırır:

1) Azərbaycan dili kursunda bölmələrinbir-biri ilə əlaqələndirilməsi prinsipi;

2) Azərbaycan dili üzrə nəzəri biliklər əsa -sında bacarıq və vərdişlərin formalaşdı rılmasıprinsipi;

3) şagirdlərin dil duyumunun inkişaf etdi -rilməsi prinsipi;

4) Azərbaycan dili təlimində şifahi və ya -zı lı nitqin qarşılıqlı əlaqəsinə əsaslanma prin-sipi;

5) təlim prosesində nitqin düzgünlüyü, də -qiqliyi və ifadəliliyinin gözlənilməsi prinsipi [2].

Azərbaycan dili təliminin məzmununu vətəşkilinin əsas istiqamətlərini müəyyənləş dir -məyə xidmət edən bu prinsipləri birləşdirənbaşlıca cəhət dillə nitqin, nəzəri məlumatlarlapraktikanın, dilin daxili quruluşunu əks etdirənbölmələrin, eləcə də nitqin şifahi və yazılı for -malarının qarşılıqlı əlaqədə götürülməsidir.Bü tün müsbət cəhətlərinə baxmayaraq, bu prin -siplər əsasında işlənilən təlim materiallarındanəzəri biliklərin aşılanması praktik vərdişlərinformalaşması ilə müqayisədə önə çəkilir, linq -vistik anlayışların şərhinə isə nitq bacarıq ları -nın formalaşmasına xidmət edən bədii mətnnümunələrindən daha geniş yer verilirdi. Bu -nun nəticəsidir ki, dil haqqında normativ qay-dalar çərçivəsində müəyyən biliklər qazanmışümumtəhsil məktəbini bitirən şagirdlərin şifahivə yazılı nitq bacarıqları qoyulan tələblər sə -viyyəsində inkişaf etmirdi. Sözsüz ki, «Azər -bay can dili» fənn kurikulumu işlənərkən bune qativ hallar ilk növbədə nəzərə alınmışdır[6]. Buna görə də təlimin məzmunu şagirdlərinhərtərəfli nitq mədəniyyətinin formalaşmasınaxidmət edən ən zəruri bacarıqlar üzərində qu -rulmuşdur ki, onları səciyyəvi xüsusiyyətlə ri -nə görə 3 qrupa ayırmaq olar:

– nitq bacarıqları;– dil bacarıqları;– linqvistik bacarıqlar.Əgər nitq bacarıqları ünsiyyət prosesində

qazanılan və müəyyən əməliyyatlar, təmrinlərvasitəsilə avtomatlaşan qabiliyyətləri əhatəedirsə, dil bacarıqları intiutiv şəkildə insanaverilmiş, lakin müşahidə və mütaliə vasitəsilədərinləşdirilən qabiliyyətləri əhatə edir. Nitqbacarıqları şifahi ünsiyyətdə, dil bacarıqları isəyazı prosesində daha aydın özünü göstərir.Nitq və dil bacarıqları arasında qarşılıqlı əlaqəolmasına baxmayaraq, onlar müstəqil şəkildədə fəaliyyət göstərə bilirlər. Məhz bunun nə -ticəsidir ki, bəzən yazı qabiliyyəti yüksək olanşagirdlərin danışıq qabiliyyəti zəif olur, yaxudaydın, məntiqi nitqə malik şagird fikrini yazılışəkildə ifadə etməkdə çətinlik çəkir. Ona görədə təlim prosesində dil və nitq bacarıqlarınınqarşılıqlı əlaqədə inkişaf etdirilməsi vacib sa -yı lır. Linqvistik bacarıqlar isə dil fakt və hadi -

26

Asif Hacıyev


sə lərinin ümumiləşdirilməsi yolu ilə əldə edi -lən idraki qabiliyyətlərdir.

Müasir mərhələdə Azərbaycan dili təlimi -nin metodik prinsiplərini müəyyənləşdirərkənbu istiqamətlərdən çıxış edərək onları aşağı -dakı kimi ifadə etməyi məqsədəuyğun bilirik:

1. Dilin nitq fəaliyyəti zəminində tədrisiprinsipi;

2. Dilin şagirdlərin dil duyumunun inki şa fıistiqamətində tədrisi prinsipi;

3. Dilin linqvistik təfəkkürünün formalaş -ması yönümündə tədrisi prinsipi.

Dilin nitq fəaliyyəti zəminində tədris prin-sipi təlim materiallarının işlənilməsində, təlimprosesinin təşkilində nitqin dinləyib-anlama,danışma, oxu və yazı kimi fəaliyyət növlərinəəsaslanmağı zəruri edir [5]. «Azərbaycan dili»fənn kurikulumunda ümumi təlim nəticələrininreallaşdırılması üçün şagirdlərin əldə edəcəyibilik və bacarıqları daha aydın təsvir etmək, on -ları sistemləşdirmək məqsədi daşıyan məz munxətlərinin üçü (dinləyib-anlama, danış ma və oxuvə yazı) bu prinsip əsasında müəyyənləşdiril -miş dir. Odur ki, dərslik və dərs vəsaitləri ha -zır lanarkən təlim materiallarının seçimində vəişlənilməsində bu prinsip aparıcı xətt kimi gö -türülməlidir. Məlumdur ki, bitkin, tamamlan -mış nitq rabitəli mətn formasında şifahi vəya zılı şəkildə ifadə olunur. Yeni nəsil dərslik -lə rində bu amil nəzərə alındığından mövzularmüxtəlif məzmunlu mətnlər üzərində qurul muştapşırıqları əhatə edir. Metodik araşdırma lartəlim materiallarını əks etdirən həmin mətn lə -rin mövzu, üslub, janr baxımından rəngarəng -li yini bir tələb kimi irəli sürür. Yığcamlığı,struk tur bitkinliyi ilə səciyyələnən bu mətnlərnəqli, təsviri və mühakimə xarakterli olmaqlayanaşı, məlumatlandırıcı və tərbiyəvi mahiyyətdaşımalı, əsasən, bədii, qismən də elmi-kütləviməzmunda olmalıdır. Bədii mətnlərin seçimin dəgörkəmli söz ustalarının əsərlərinə və ya on lar -dan götürülmüş parçalara üstünlük veril mə -lidir. Professor Ə.Əfəndizadə bu amilə xüsu siönəm verərək yazır: «Azərbaycan dili dərs lə rin -dən həmişə bədii sözün, obrazlı ifadələrin ətrigəlməlidir. Bu fənnə aid materiallarda klas sik -lərimizin, sovet ədəbiyyatı nümayəndələrinin,

həmçinin görkəmli alimlərin, mütəfəkkirləringözəl kəlamlarından, təkraredilməz ifadə tərz -lərindən, eləcə də folklor materiallarından və s.geniş istifadə olunmalıdır» [3]. Burada diqqətibelə bir fakta yönəltmək istərdik ki, müəllif «so -vet ədəbiyyatı nümayəndələri» de dik də ge nişmənada deyil, Azərbaycan sovet ədəbiyya tınınkorifeylərini nəzərdə tuturdu. Ümumiy yətlə,dərsliklərdə dil və üslub baxı mın dan zəif işlə -ni lmiş, didaktik əhəmiyyət da şımayan təlimmaterialları getməməlidir.

Mətn üzərində işlə əlaqədar tapşırıqlar şa -girdlərin məntiqi, tənqidi və yaradıcı təfəkkü -rü nün inkişaf etdirilməsinə yönəldilməlidir.Ona görə də qoyulan şərtlər verilmiş mətnə adseçmək, onun məzmununu I və ya III şəxsadın dan danışmaq, sonluğu dəyişmək, yaxudyeni məzmunda tamamlamaq, oxşar mövzudamətn tərtib etmək və s. kimi şagirdlərin şifahivə yazılı nitqinin hərtərəfli inkişafına xidmətedən işlərlə bağlı olmalıdır. Nitq və təfəkkürarasındakı dialektik əlaqə onların müvazi inki -şafında bu tipli tapşırıqların müstəsna rol oy -na dığını sübuta yetirir.

Dilin şagirdlərin dil duyumunun inkişafetdirilməsi istiqamətində tədrisi prinsipi, ilknöv bədə, dilə həssas münasibətin, sevgi və qay - ğının aşılanmasını təmin edir. Şagirdin doğmadilə yiyələnmək istəyi sözlə işləmək bacarı ğın -dan başlayır. Sözün sehrinə düşüb onun daşı -dığı məna çalarlarını mənimsəmək şagirdinlü ğət ehtiyatının zənginliyi üçün başlıca şərt -dir. Söz ehtiyatının zənginliyi isə fikir zəngin -liyi deməkdir. Dil xalqın tarixi yaddaşını, mə nəvidəyərlərini özündə yaşadan elə bir sərvətdir ki,şagird qəlbində ona hisslər oyatmaqla vətənə,tor pağa əbədi sədaqət duyğusu yaratmaq müm -kündür. Odur ki, təlim materiallarında fraze-oloji birləşmələrlə zəngin aforistik deyimlərə,yer, tayfa, tarixi şəxs adlarının, eləcə də bəziarxaizmlərin mənşəyini anlamağa imkan verənetimoloji arayışlara mütəmadi şəkildə müraciətolunmalıdır. Şagirdlərin dil duyumu verilmişmət nin ideyasının, onun hissələri arasında mən -tiqi əlaqənin, fikir daşıyıcısı olan açar sözlərinmüəyyənləşdirilməsi, eləcə də tanış olmayançətin sözlərin semantikasının açıqlanması za -

27



ma nı daha aydın inkişaf edir. Məlumdur ki,müasir şagirdi təlimə cəlb etməyin ilkin şərtiməhz onda maraq, həvəs hissinin gücləndiril -mə sidir. Bu prinsip dil dərslərində həmin di-daktik funksiyanın reallaşmasını təmin et mək ləonun keyfiyyət göstəricilərinin yüksəlmə si nəzəmanət verir.

Dilin linqvistik təfəkkürünün formalaş ma -sı yönümündə tədrisi prinsipi dilin daxili qu ru - luşunu əks etdirən fakt və hadisələrin mü şa hidə,müqayisə, mücərrədləşdirmə, ümumiləşdirməvə tətbiqetmə əməliyyatları vasitəsilə şüurlumənimsənilməsini nəzərdə tutur. Dilin səs sis-temi, lüğət tərkibi, qrammatik strukturu haq -qın da ən zəruri biliklər əsasında formalaşanlinqvistik bacarıqların inkişafı dil və təfəkkürarasında məntiqi əlaqədən qaynaqlanır. Odurki, dil dərslərində şagirdin idraki fəaliyyəti linq -vistik bilik və bacarıqların qazanılması yolu iləaktivləşir. Dərsliklərdə dil qaydalarının asan vəaydın mənimsənilməsi üçün sadə şə kildə şərhinə qədər önəmlidirsə, dilin daxili sistemi nigözləmədən sadələşdirmə adı altında pri mi -tivləşdirilməsi şagirdlərin məntiqi təfək kü rününinkişafının ləngidilməsi deməkdir. Əgər bu şərh -lərdə səbəb-nəticə əlaqəsi açıq lan mırsa və mü-vafiq bacarıqların formalaş ma sı üçün tapşı rıq larnəzərdə tutulmayıbsa, dilə şüurlu yiyələnməprosesi qurula bilməz.

Təhlil göstərir ki, dilin daxili strukturunuəhatə edən sistematik kursun mətn sintaksisiəsasında tədrisi daha səmərəli nəticələr əldə et -məyə imkan yaradır [4]. Şagird səsin mahiyyə -tini söz daxilində, sözün məna xüsusiyyətlərinicümlə daxilində, cümləni isə mətn daxilindədaha aydın səciyyələndirə bilir. Mətn cümlə iləmüqayisədə daha tam fikir bitkinliyinə və bü -tövlüyünə malikdir. Bu mənada fonetika, leksi ka,morfologiya və sintaksisə dair bilik, ba ca rıq -ların mətn üzərində müşahidə aparılması yoluilə aşılanması bir tələb kimi gözlənilməlidir.Linqvistik bacarıqların aşılanması elə bir pros-esdir ki, mətn üzərində müşahidə ilə başlayıbmətnin dil və üslub xüsusiyyətlərinin səciyyə -ləndirilməsi ilə tamamlanmalıdır. Bu prosesmətn→cümlə→söz→cümlə→mətn sxemindəhəyata keçirilir.

Dil təlimində maraq doğuran məqamlar -dan biri də metodik vəsaitlərdə konkret möv -zuların tədrisinin müvafiq alt-standartlardançıxış edilərək şərh edilməsidir. Məlumdur ki,alt-standartlar mahiyyətcə tam olan əsas stan -dartın asandan çətinə doğru sıralanmış tərkibhissəsi kimi, şagirdlərdən tələb edilən ən vacibbacarıqları özündə ümumiləşdirir. Dərslikdəkimövzular həmin alt-standartların reallaşmasıüçün müəllimə material verir. Müəllim isə sin-fin hazırlıq səviyyəsindən çıxış edərək istə ni lənalt-standartlara istinad etməklə dərsin məq sədvə vəzifələrini, gedişatını müəyyənləşdirir. Tə -bii ki, dərsliklərə verilmiş metodik rəhbərlik -lərdə yeni təlim metodikasına kifayət dərəcədəalışmamış müəllimlər üçün nümunə modellə -rin verilməsi faydalıdır. Lakin bu zaman nə zə -rə çatdırılmalıdır ki, istənilən mövzunu tədrisedərkən alt-standartların seçimində müəllimsərbəstdir. Əgər belə olmasa, müəllimlərdənyaradıcı fəaliyyət gözləmək müşkül problemolaraq qalacaqdır. Deməli, dərslik müəlliflərihər hansı bir mövzunu işləyərkən şagirdlərinnitq, dil və linqvistik bacarıqlarının inkişafınayardım edən əsas standartın bütün alt-standart -larının reallaşmasına imkan yaratmalıdırlar ki,müəllimlər lazımi seçim edə bilsinlər.

Aydındır ki, yeni ideyalar praktikada hə -mi şə istənilən səviyyədə tətbiq olunmur. Bumənada yeni nəsil «Azərbaycan dili» dərslik -lə ri də istisnalıq təşkil etmir. Onların işlənilmə -sində həm nəzəri, həm də metodik mahiyyətdaşıyan nöqsanlara yol verilmişdir ki, bu datəlim prosesində daha qabarıq üzə çıxır. Fik -rimizcə, gələcəkdə belə qüsurların qarşısını al -maq və təlim prosesini optimallaşdırmaq üçünaşağıdakı qabaqlayıcı tədbirlərin həyata keçi -ril məsi vacibdir:

1. Ümumtəhsil məktəblərində Azərbaycandili təliminin bütün mənzərəsini: məqsəd vəvəzifələrini, gerçək durumunu, səciyyəvi xüsu -siy yətlərini və s. əks etdirən konsepsiyası iş lə -nilməlidir.

2. Bu sahədə müəyyən təcrübəsi olan dil -çi və metodist alimlərdən, yaradıcı qabaqcılmüəllimlərdən ibarət müəyyən heyət yaradıl -

28

Asif Hacıyev


malıdır ki, onlar dərsliklərin işlənilmə mexa niz -mini müəyyənləşdirib ona nəzarət edə bil sinlər.

Tədqiqatın elmi yeniliyi: təhsil sahəsindəaparılan kurikulum islahatından çıxış edilərəkümumtəhsil məktəblərində Azərbaycan dilitəlim prinsipləri və onların mahiyyəti müəy -yən ləş dirilmişdir.

Tədqiqatın praktik əhəmiyyəti: dərslik vədərs vəsaitlərində təlim materiallarının hansıaspektlərdən işlənilməsi açıqlanmışdır.

ƏDƏBİYYAT1. B.Əhmədov. Azərbaycan dili təliminin qa -

nunları, prinsipləri və metodları. Bakı: «Mü tər cim»,2007.

2. Ə.Əfəndizadə. Azərbaycan dili təlimi ninmetodik prinsipləri haqqında. Azər bay can dili vəədəbiyyat tədrisi, Bakı, 1986, № 1, səh. 3-12.

3. Ə.Əfəndizadə. Azərbaycan dili təlimi ninməzmun problemləri. Azərbaycan dili və ədə biy -yat tədrisi, Bakı, 1987, № 1, səh. 15-18.

4. A.Hacıyev. Azərbaycan dilindən sistematikkursun sintaksis əsasda tədrisinə dair. Azər bay candili və ədəbiyyat tədrisi, 2000, № 4, səh. 7-11.

5. A.Hacıyev. Dilin nitq fəaliyyəti zəminindətədrisi. Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi, Bakı,2007, № 4, səh. 41-44.

6. A.Hacıyev. «Azərbaycan dili» fənn kuriku-lumunun mahiyyəti və təlim prosesində ondan is -ti fadənin nəzəri-praktik məsələləri. Azərbaycan di livə ədəbiyyat tədrisi, Bakı, 2012, № 3, səh. 30-35.

29



haciyev A.

The Issues of Developing the Content of Azerbaijani Language Teaching

at Secondary Schools

The article investigates the issues of developing the content of Azerbaijani language teach-ing because of the application of new curricula, shortcomings are shown, and recommenda-tions are given.

Гаджиев а.

Вопросы разработки содержания обучения азербайджанскому

языку в общеобразовательных школах

В статье исследуются вопросы разработки содержания предмета Азербайджан-ского языка в связи с применением новых курикулумов, показываются недостатки,даются рекомендации.


«Azərbaycan Respublikasında təhsilin in -kişafı üzrə Dövlət Strategiyası»nda göstərilir ki,«Strategiyanın məqsədi ölkədə səriştəli təhsil -verənlərə, ən yeni texnologiyalara əsaslananinfrastruktura malik, keyfiyyət nəticələri vəəha təliliyinə görə dünya ölkələri sırasında qa -baq cıl mövqe tutan təhsil sistemi yaratmaqdır»[1]. Təhsilin inkişafında mühüm irəliləyişlərənail olmuş ölkələrin təcrübəsi göstərdi ki, təd -ris-təlim prosesinin effektivliyinin yüksəl dil -məsi üçün təhsil texnologiyalarına, İKT-yə

əsas lanan, yaradıcı düşüncəni inkişaf etdirənvə təhsilalanın fərdi xüsusiyyətlərini nəzərəalan müasir, fəal-interaktiv təlim metodları da -ha yüksək nəticələr verir [2,3].

Hazırda elmi-texniki tərəqqinin inkişafı tə -bii olaraq təlimdə texniki vasitələrin tətbiqinəciddi zərurət və geniş imkan yaratmışdır. Elməvə keyfiyyətli biliyə tələbat tarix boyu nəzərəalınmış və pedaqoji prosesin prinsip və qanu -na uyğunluqlarında öz əksini tapmışdır. Ancaqinternet, kompyuter, məsafədən təhsil, elektron

SƏRİŞTƏLİ TƏhSİLveRƏN hAzIRLIĞINDA YeNİ TexNOLOGİYALARDANİSTİFADƏNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ

ABDuLLA MehRABOv

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin professoru, Rusiya Dövlət Təhsil Akademiyasının xarici üzvü, Əməkdar müəllim

[email protected]

Təhsilin inkişafında mühüm irəliləyişlərə nail olmuş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, tədris-təlim prosesinin effektivliyinin yüksəldilməsi üçün yeni təlim texnologiyalarına, İKT-yə əsas -lanan, yaradıcı düşüncəni inkişaf etdirən və təhsilalanın fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alanmüa sir, fəal-interaktiv təlim metodlarından istifadə daha yüksək nəticə verir. XXI əsrin baş -lanğıcından ölkəmizdə təhsil sisteminin yenidən qurulmasını, modernləşdirilməsini və bu iş -lə rin pedaqoji innovasiyalardan istifadə olunmaqla yerinə yetirilməsini nəzərə alaraq,pe daqoji ali təhsil müəssisələrində səriştəli təhsilverənin formalaşdırılmasında tədris-təlimprosesinin texnolojiləşdirilməsi problemi tədqiq edilmişdir. Alınmış nəticələr müasir yanaş -malar əsasında təhlil olunmuş, ümumiləşmələr aparılmış və müvafiq təkliflər verilmişdir.

Açar sözlər: səriştəli təhsilverən, pedaqoji və təlim texnologiyaları, meta, makro, mezo,

mikro texnologiyalar, lokal-modul texnologiya, elmi-nəzəri, formal-təsviri, prosessual-aktiv

texnologiyalar.

Keywords: competent trainer, teaching and learning technology, meta, macro, meso, micro

technology, locally modular technology, scientific theory, formal expressive, procedurally-ac-

tive technology.

Ключевые слова: компетентный обучающий, педагогические и обучающие техно-

логии; мета, макро, мезо, микротехнология, локально-модульная технология, научно-

теоретические, формально-обозренческие, процессуально-активные технологии.

31

Səriştəli təhsilverən hazırlığında yeni texnologiyalardan istifadənin əsas istiqamətləri


kitablar, analitik-praktiki təhlil və s. kimi tələb -lər nəzərə alınmadan təlim müasir dövrün tə ləb - lərini ödəyə bilməz. Yeni texnologiyalar təd ris-təlim prosesinə müasir baxış olub və be lə ya -naşmalar əsasında təşkil olunmuş peda qo ji pro -ses ənənəvi təlimdən fərqli olaraq, mak simumidarə olunan proses hesab olunur. XX əsrin ik-inci yarısında bilikləri yoxlamaq üçün texnikiqurğuların meydana gəlməsi pe daqoji prosesəyeni baxış formalaşdırdı. Ona görə də əvvəl cə -dən verilmiş tələblər əsasında işlənib hazır lan -mış kompyuter təlimi optimal didaktik pro sesolaraq başa düşülür. Praktiki plan da tədris-tə -lim prosesində təhsilverənin hər hansı texnolojiyanaşma əsasında hazırlan mış metodlar vəyanaşmalar sistemindən is ti fa dəsi pedaqojipro sesə yeni münasibət forma laşdırdı [4,5].

XXI əsrin başlanğıcında Azərbaycan təhsilsisteminin yenidən qurulması, modernləş diril -məsi və bu işlərin pedaqoji innovasiyalardanistifadə olunmaqla yerinə yetirilməsi müasirtələblərə cavab verən problem hesab edilir.Təhsil sisteminin inkişaf tendensiyası və pe -daqoji innovasiyalar sahəsində müəllif mək -təb lərinin, novator müəllimlərin iş üsullarınadair toplanmış faydalı təcrübələr, pedaqoji-psi -xoloji tədqiqatların nəticələri daima sistem ləş -məni, ümumiləşməni və tədris-təlim pro sesininməzmununun yeniləşdirilməsini tələb edir. Buproblemlərin həlli təhsil sferasına, pedaqojiprosesə «Texnologiya» anlayışının elmi əsas -lar la gətirilməsini vacib bir problem kimi qar -şıya qoydu və bütövlükdə təhsildə texnolojiyanaşmaların tətbiqini aktuallaşdırdı.

Texnologiya, ümumi halda, ətraf aləminöyrənilməsi və müvafiq dəyişikliklərin aparıl -ması, materiallar istehsal və mənəvi dəyərlərsisteminin formalaşdırılması ilə bağlı insanlartərəfindən tətbiq olunan, elmi və praktiki cə -hət dən əsaslandırılmış fəaliyyət sistemidir.Təhsildə, tədris-təlim prosesində isə texnologi -yanın və texnoloji yanaşmanın tətbiqi sosial

fəaliyyətdə yeni strateji inkişaf istiqaməti olub,böyük elmi və təcrübi əhəmiyyət kəsb etməkləyanaşı, pedaqoji prosesin səmərəliliyinin ar -tırıl masına, səriştəli təhsilverən hazırlığınınkeyfiyyətinin yüksəlməsinə xidmət edir. De -mə li, pedaqoji prosesdə texnologiya – nəzərdətutulmuş məqsədlərin yerinə yetirilməsini tə -min etməyə imkan verən, elmi əsaslar üzərindəqurulmuş, məkan və zaman səviyyəsində proq -ramlaşdırılmış pedaqoji prosesin bütün kom -ponentlərinin birgə fəaliyyət sistemidir. Eynizamanda texnologiya tədris-təlim prosesininparadiqmalarını müəyyənləşdirən elə alqoritm -lər sistemidir ki, onun tətbiqi kamil insandatələb olunan keyfiyyətləri formalaşdırmağaxidmət edir, təlim prosesinin layihələndiril mə -sini, mərhələli diaqnostikasını, idarəçilik ba xı -mından nəticələri korrektə etməyə imkan verir.

Xüsusi olaraq qeyd etmək istəyirəm ki,təd ris-təlim prosesi o vaxt keyfiyyətli hesabedilir ki, tədris prosesinə istiqamət verən vəonu inkişaf etdirən müəllimlərin bilikləri kifa -yət qədər təkmilləşdirilmiş və yeniləşdiril mişolsun, müasir tələblərə cavab versin. Təd ris-təlim prosesində müəyyən bir fənnin mü va fiqbölməsinin və ya mövzunun tədri sində effek -tivliyə nail olma, məhz texnologi yanın seçil mə - sindən çox asılıdır. Bu baxımdan texno logiya,texnoloji yanaşma təhsil islahatı nın ayrılmazbir hissəsi kimi səriştəli müəllim (təhsilverən)hazırlığında mühüm rol oynayır.

Deməli, ümumi halda texnologiya yalnıztəhsilin elementi kimi deyil, həmçinin onunməqsədi, məzmunu, prosesin məqsədəmüvafiqgedişi və nəticəsi kimi xidmət göstərir [6,7,8].

Yapon pedaqoqu T.Sakamotonun fikrincə,pedaqoji prosesdə texnoloji yanaşmalara –pedaqogika, sosial pedaqogika, psixologiya,sosiologiya, politologiya, elm və təcrübənindigər sahələrində yeni elmi yanaşmaları zən -gin ləşdirərək onun inkişafını təmin edən vəkeyfiyyətli tədris-təlim prosesinin qurulmasına

32

Abdulla Mehrabov


şərait yaradan, bu prosesdə təfəkkürün, idrakiprosesin sistemli inkişafı kimi baxılmalıdır[2,4]. Deməli, texnoloji yanaşma təhsil siste -mində konseptual problemlərin və müxtəlifxarakterli layihələrin, pedaqoji, psixoloji, so -sial məqsədlərin keyfiyyətli yerinə yetirilmə -sinə yeni imkanlar açır.

Pedaqoji təcrübədə və tədris-metodik ədə -biyyatda bəzən, pedaqoji texnologiya terminipedaqoji sistem anlayışının sinonimi kimi işlə -dilir və bu anlayışlar bəzən eyniləşdirilir. Sis-tem anlayışı texnologiya anlayışına nisbətəndaha geniş məna daşıyır. Sistem – bir-biri iləqarşılıqlı münasibətdə və əlaqədə olan, tamlıqvə bütövlük təşkil edən ayrı-ayrı elementlərin,hissələrin məcmusudur. Pedaqoji texnologiyaisə öz daxilində çoxlu sayda texnologiyalarıbirləşdirir. İstənilən texnologiyaya sistem kimibaxılsa da, istənilən pedaqoji sistemə ayrıcatexnologiya kimi baxmaq olmaz. Sistem anla -yı şı çox vaxt baxılan prosesin statistik, strukturxarakteristikası kimi istifadə olunursa, texno -lo giya həmin prosesdə subyekt və obyektinfəaliyyətində zaman və məkan daxilində gedəndəyişikliklərin, onların funksiyalarının müəy -yən edilməsi və qabaqcadan planlaşdırılmışməqsədlərin yerinə yetirilməsinin təmin olun -ması üçün istifadə olunur.

Pedaqoji və təlim texnologiyaları anlayış -ları bir-birini tamamlasa da, tədris-təlim prose -si pedaqoji aspektlərdən başqa müxtəlif so sial,sosial-siyasi, idarəetmə, psixo-pedaqoji, tibbi-pedaqoji, iqtisadi, mədəni və digər as pekt ləridə özündə birləşdirdiyindən, «təlim tex nolo gi -yası» (təhsil sferasında texnologiya) anlayışı nıntutumu, «pedaqoji texnologiya» (pedaqo gi kasahəsində texnologiya) anlayı şı nın tutumunanisbətən fərqlidir. Eyni zamanda pedaqoji pro -ses ənənəvi olaraq kamil insanın formalaşmasıüçün həm təlim, tərbiyə, həm də inkişaf sahə -lə rini əhatə etdiyindən pedaqoji texnologiyatəhsilin bütün sahələrinə (məktə bə qədər, ümum -

təhsil, ilkin orta ixtisas və ali məktəb, androqo -gika, korreksiyaedici, sənaye, sosial və s.) nü -fuz edir. Deməli, təhsildə texno lo ji yanaşmatədris prosesinin demokratik prinsiplər əsasın -da idarə etməyə imkan ver mək lə bərabər, təlimməqsədlərinin yüksək sə viyyədə, keyfiyyətliyerinə yetirilməsinə zə ma nət verən fəaliyyətsistemidir.

Araşdırmalar göstərir ki, texnoloji yanaş -manın strukturunu şaquli və üfüqi olmaqla ikiyerə bölmək olar. Məlumdur ki, tədris-təlimprosesində texnoloji yanaşma pedaqoji fəaliy -yə tin müəyyən sahəsini əhatə edir. Belə iyer-arxik strukturda, texnoloji yanaşmanın şaqulistrukturunda bir-birilə əlaqəli-meta, makro,me zo və mikrotexnologiyaları ayırmaq lazımdır:

• metatexnologiya – sosial-pedaqoji sə -viy yədə təhsil sahəsində sosial siyasəti həyatakeçirməyə imkan verən ümumpedaqoji (ümum-didaktik, ümumtərbiyə) texnologiyadır. Belətexnologiyalara misal olaraq inkişafetdirici tə -lim texnologiyalarını, regionlarda təlim key -fiyyətinin idarəolunması və konkret təhsilmüəssisələrində tərbiyə işinin təşkili üçüntətbiq olunan texnologiyaları göstərmək olar.

• makrotexnologiya və ya təhsil sahələriüzrə texnologiya hər hansı təhsil sahəsini, təd ris- təlim prosesinin müəyyən istiqamətini, ümum -pedaqoji və ümummetodik səviyyədə fən nintəd risi ilə bağlı fəaliyyət sahələrini əhatə edir.Belə texnologiyalara misal olaraq ayrı-ayrıfən lərin tədrisi metodikalarını, bərpaedici tə -lim texnologiyalarını göstərmək olar.

• mezotexnologiya və ya lokal-modultexnologiya tədris-təlim prosesinin ayrı-ayrıhissələri (modulları), xüsusi, didaktik, metodikvə ya tərbiyənin müəyyən bir problem sahəsiilə bağlı məsələləri həll etmək üçün tətbiq olu -nan texnologiyadır. Belə texnologiyalara misalolaraq tədris-təlim prosesində ayrı-ayrı fəaliy -yət sahələri, verilmiş mövzunun öyrədil məsi,dər sin gedişi, materialın mənimsədilmə si, tək -

33



rar olunması və keyfiyyətə nəzarətin təş kili iləbağlı texnologiyaları göstərmək olar.

• mikrotexnologiya – pedaqoji prosesinsubyektləri arasındakı operativ məsələlərin,qarşılıqlı əlaqələrin, yazı vərdişlərinin həlli iləbağlı texnologiyadır. Belə texnologiyalaramisal olaraq yazı vərdişlərinin formalaşdırıl -ması, subyektin (şəxsiyyətin, tədris prosesininiştirakçılarının) şəxsi keyfiyyətlərinin korrelya -si yası üçün treninqlər təşkili ilə bağlı texnolo -giyaları göstərmək olar.

Texnoloji yanaşmanın üfüqi strukturu isəözündə pedaqoji nəzəriyyə və pedaqoji təcrü -bəyə əsaslanmış, müəyyən problemi həll et məküçün istifadə olunan elmi-nəzəri, formal-təs virivə prosessual-aktiv texnologiyaları bir ləş dirir[3,5].

Texnologiya və fənlərin tədrisi metodikasıarasında olan əlaqələrin xüsusiyyətlərinin dəyeni yanaşmalar baxımından araşdırılması xü-susi əhəmiyyət daşıyır. Araşdırmalar göstərirki, hər hansı fənnin tədrisi metodikasına xüsusivə ümumi metodika kimi baxmaq lazımdır. Fən -lərin tədrisi metodikalarına sahələr üzrə mak -ro texnologiya kimi yanaşsaq, ümumi me to dikaümumididaktik məzmuna malik oldu ğundan,ona metotexnologiya kimi də baxmaq olar. Bubaxımdan «Metatexnologiya ↔ sahə lər üzrəmakrotexnologiya ↔ mezotexnologiya (lokal-modul texnologiya)» məşhur «Didaktika ↔ümumi metodika ↔ xüsusi tədris meto dikası»triadasının iyerarxik strukturunu müəy yənləş -dirməyə imkan verir. Deməli, fənnin tədris me -todikası – öyrənənlərə tədris olunan fənninməz mununun, onun qanun və qanunauyğun -luq larının öyrədilməsi və qaza nıl mış bilik,bacarıqların həyatda, əməli fəaliy yətdə tətbiqiüçün müvafiq vərdişlərin qa za nılması, səmə rə livə keyfiyyətli tədris-tə lim prosesinin təş ki li, təh -silalanların idraki qa biliyyətinin formalaşdı rıl -ması üçün peda qo gika, psixologiya elmlərininəsaslarından isti fadə olunaraq tətbiq edilən xü-

susi yanaş ma lardır. Məhz belə yanaşmalardan,yeni texnologiya lar dan istifadə edərək səriştəligənc təhsilve rənləri hazırlamaq mümkündür.

Hazırda pedaqogikada təhsilin məzmu -nuna və onun konseptual komponentlərinə,yəni məqsəd, məzmun, metod, üsul və təlimvasitələrinə bütöv bir sistem kimi baxılır. Onagörə də təlim texnologiyalarının prosessual vəməzmun hissələri bir-birilə qarşılıqlı əlaqədəolub, adekvat olaraq bir-birini tamamlayır.Bundan başqa, təhsildə mürəkkəb proseslərinsəmərəli idarəolunması, keyfiyyətli tədris-tə -lim proseslərinin qurulması üçün müasir tex no -loji yanaşmalarda sistemlilik, elmilik, struk turamalik olmaq, idarə oluna bilmək kimi kriteri -ya lara, yəni ümumi keyfiyyət göstərici lərinəxüsusi fikir verilməlidir. Bu kriteriya la rın tə -min edilməsi pedaqoji prosesin tex no lojilikgöstəricilərinin əsas ölçüsü hesab edilir.

Son illərdə bəzi Asiya ölkələri təhsildə tə -lim texnologiyalarının inkişafı nəticəsindəqabaqcıl ölkələr səviyyəsinə çatmışdır. Beləki, Çində son beş ildə elm və təhsilin inkişafısahəsində böyük nailiyyətlər qazanılmışdır.Araşdırmalar göstərir ki, Çində dövlət səviyyə -sində ən nümunəvi məktəblər seçilmiş, həminməktəbləri tələb olunan maliyyə vəsaiti, ava -danlıq və yeniliyi qəbul edən, onlarla işləməyibacaran savadlı müəllimlərlə təchiz etmişlər.Nəticədə ölkəni beynəlxalq aləmdə təmsil edəbiləcək, ölkənin iqtisadi, sosial inkişafındaaparıcı mövqe tuta biləcək təhsil üzrə mütəxəs -sislər və iş adamları hazırlanmışdır.

Təhsil sistemində pedaqoji və təlim tex -nologiyaları üzrə məqsədyönlü yanaşmalardanistifadə edən Hindistanda məzunların təlimtexnologiyası üzrə bilik və bacarıqları o qədəryüksək olmuşdur ki, hətta onların çoxu ABŞvə Almaniya kimi inkişaf etmiş ölkələrdə fəalçalışmağa başlamışlar. Əhalisi Azərbaycanınəhalisindən təxminən 2 dəfə az, ərazisi isə əra -zimizdən 87 dəfə kiçik olan Sinqapurda təhsil,

34

Abdulla Mehrabov


elm və texnologiyanın inkişafında planlı vəməqsədyönlü işin nəticəsi olaraq bu ölkə in ki -şaf etmiş ölkələr sırasına daxil olmuşdur.

Son illərdə ölkəmizdə pedaqoji və təlimtexnologiyalarına, eləcə də yeni tədris üsul -larına böyük maraq yaranmışdır. Hazırda Azər -baycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrəDövlət Strategiyasının tələblərinə uyğun təh -silin texnolojiləşdirilməsi sahəsində səmərəliişlər aparılır. Eyni zamanda istedadlı təhsil -alanlardan təşkil olunmuş «Sabah qrupları»nıntəşkili bu sahədə Təhsil Nazirliyi tərəfindənhəyata keçirilən ən uğurlu iş hesab edilməlidir.Eyni zamanda təlim və pedaqoji texnolo gi ya -ların Azərbaycanın təhsil sistemində genişmiq yasda tətbiqini həyata keçirmək üçün za -manın tələbi kimi aşağıdakı ehtiyacların ödə -nilməsi yüksək dəyərləndirilməlidir [1,4].

• ilk növbədə, təhsil işçilərini, müəllim -ləri, tədqiqatçıları, təhsil sahəsində çalışanrəh bər işçiləri və ümumiyyətlə, ictimaiyyəti pe -daqoji və təlim texnologiyalarının təhsil siste -mində yeri, onun əhəmiyyəti, imkanları və roluhaqqında biliklərlə təmin etmək üçün maarif -lən dirmə işlərinin intensivliyi yüksəldilməli;

• təhsil sisteminin texnolojiləşdirilmə -sinin yeni sistemi hazırlanmalı, bu sahədəkiinkişaf müntəzəm izlənilməli və bütün sahələr -də koordinasiya olunmalı və bölgələrdə ən çoxehtiyac duyulan təhsil sahəsində pedaqoji vətəlim texnologiyaları üzrə mərkəzlər yaradıl -malı;

• fərdi və ictimai səviyyələrdə yeni texno -logiyaların tətbiqinə dair təşəbbüslərə maksi-mum imkan yaradılmalı;

• səmərəli pedaqoji təcrübə geniş təbliğolunaraq, təhsildə keyfiyyətin təmin olunmasıüçün belə təcrübələrin geniş yayılması təminolunmalı;

• təhsil sisteminin bütün səviyyələrindəçalışan təhsilverənlərin pedaqoji və təlim tex -

no logiyaları, yeni təlim metodları üzrə baca rıq -larının inkişaf etdirilməsi məqsədilə mü va fiqöyrədici qruplar yaradılmalı;

• təhsil şöbələrinin nəzdində fəaliyyətgöstərən metodiki mərkəzlərin statusu dəyişdi -ri lərək, müəllimlərin ehtiyaclarının ödənilməsiüçün resurs mərkəzlərinə çevrilməsi təminolun malı;

• səriştəli təhsilverənin hazırlanması,peşəkarlığın inkişafı və əldə olunan nəticələringeniş tətbiqi arasındakı əlaqələrin səmərəlili -yinin artırılması istiqamətində işlər gücləndi -ril məlidir.

Yerinə yetirilmiş işlərin nəticəsi belə birfi kir formalaşdırmağa imkan vermişdir: təhsilsisteminin inkişaf istiqamətlərinin baş strate -gi yası – təhsilalan şəxsiyyətinin diqqət mərkə -zində durmasından, tədris prosesində peda qo qun,psixoloqun öyrənənə münasibətinin dəyişmə -sindən, təhsilalanı prosesin mərkəzində duransubyekt kimi görməsindən ibarətdir. Heç dətəsadüfi deyildir ki, inkişaf etmiş ölkələrdətəhsil öyrənən ↔ məktəb ↔ ailə triadası əsa -sında qurulmuşdur. Bu triadanın tədris-təlimprosesinə gətirilməsi və nəticədə dərsin müa -sir ləşdirilməsi yeni pedaqoji və təlim texno -logi yalarının prosesə tətbiqinin nəticəsi olub,keyfiyyətin təminatçısı kimi dəyərləndirilm ə -lidir.

V.T.Lixaçova görə, ümumiyyətlə texnolo -giya tədris-təlim vasitələrinin pedaqoji-psixo lo jiquruluşunun forma, metod, üsul və yol la rınınməcmusu olub, pedaqoji prosesin təş kilati-me -todik alətidir [5].

V.P.Bespalko pedaqoji texnologiyanı təd -ris-təlim prosesinin reallaşdırılmasının texnikiməzmunu hesab edir [6].

İ.V.Volxov pedaqoji texnologiyaya təlim -də əldə olunmuş yüksək nəticələrin planlaş -dırma prosesinin təsviri kimi baxır [8].

V.M.Monaxov isə tədris-təlim prosesinintexnolojiləşdirilməsinə prosesin layihələn diril -

35



məsi, təşkili və həyata keçirilməsində birgəpedaqoji fəaliyyətin bütün detallarının nəzərəalınaraq hazırlanması modeli kimi yanaşır vətəhsilverənlər və təhsilalanlar üçün komfort şə -raitin yaradılmasının zəruri olduğu qeyd edilir[7, 9].

Göründüyü kimi, son illərdə təhsil siste -mində bir sıra yeni texnologiyalar işlənilmişvə bunlar təhsil sistemində geniş tətbiq olun -maqdadır. Həmin texnologiyalardan biri şəx -si y yətə yönəlmiş təlim texnologiyasıdır. Butexnologiyadan istifadə zamanı təhsilverəntəlim prosesinə və təhsilalana münasibətiniözü dəyişir. Pedaqoji prosesdə təhsilverən yox,təhsilalanın mərkəzi fiqur kimi iştirakı qəbuledilir. Xüsusi olaraq qeyd etmək istəyirəm ki,dünyanın müxtəlif ölkələrində uzun illərdənbəri öz effektivliyini təsdiqləyən əməkdaşlıqşəraitində təlim, layihələr metodu, müxtəlifsəviyyəli təlim, «şagird çantası» və s. kimi pe -daqoji texnologiyaları səmərəli tətbiq olun -maqdadır. Bu və digər texnologiyalara dairge niş məlumatı bizim tədqiqatların nəticəsikimi çap olunmuş müxtəlif mənbələrdən əlavəetmək olar [3,5,10].

Təhsilin yeni pedaqoji və təlim texnolo -giyaları əsasında qurulmasında təşkilatçılıq,istiqamətvericilik vəzifələrini öz üzərinə götü -rən təhsilverən əsas fəallığı təhsilalanlara verir.Bu halda, yeni pedaqoji və təlim texnologiya -larının tətbiqi nəticəsində müxtəlif çətinliklərləvə problemlərlə qarşılaşan təhsil alan onları müs -təqil həll etməyə qadir olan «təd qiqatçı» ya, «ilkkəşf edən»ə çevrilir. Bu zaman təhsil ve rəninmövqeyi, məqsədi təhsil alanların təd qiqatçılıqbacarıqlarının inkişafına metodiki istiqamətverməkdən ibarət olur.

Yeni pedaqoji və təlim texnologiyalarıhəm də mahiyyət etibarilə tədris-təlim prose -sinin layihələndirilməsinin sistemli metodukimi səciyyələndirilir. Belə texnologiyalar bi -lavasitə təhsilverənin və təhsilalanın fəaliy yəti

ilə, təlim və tərbiyənin strukturu, vasitə ləri,metodları və s. ilə bağlıdır. Ona görə də ye nitex nologiyalar müəyyən elmi-pedaqoji və me -todik aspektlərdən təhlil edilərkən, bu struk -turda aşağıdakı əsas cəhətlər ayırd edil məlidir:

• pedaqoji texnologiyaların konseptualəsası;

• təhsilin məzmunu;• ümumi və konkret məsələlər;• təlim metodlarının məzmunu;• professional hissə-texnoloji proses;• təlim prosesinin təşkili;• təhsilalanların tədris fəaliyyətinin me -

tod ları və formaları;• təhsilverənin fəaliyyətinin metodları və

formaları;• tədris materialının mənimsənilməsi pro -

sesinin idarəolunması sahəsində təhsilve rəninfəaliyyəti;

• tədris-təlim prosesinin diaqnostikası kimiproblemlər müəyyənləşdirilməlidir [5].

Bunlar nəzərə alınaraq, pedaqoji prosesəyeni texnologiyanın gətirilməsinin elmi, peda -qo ji-psixoloji və metodik məsələləri işlənil -məlidir. Nəzərə alınmalıdır ki, hər bir yenitex nologiya elmi-fəlsəfi, pedaqoji, didaktik vəsosial-pedaqoji konsepsiyaya əsaslanmalıdır.

Yeni texnologiyalar sistemli, ardıcıl prin -siplərə əsaslanmaqla yanaşı, yaradıcılıq tələbedən bir fəaliyyət olduğundan daima inkişafedir. Təhsildə pedaqoji yeniliklər, müəllif mək -təbləri, zəngin təcrübə yeni istiqamətlərə yolaçmaqla yanaşı, ümumiləşmə və sistemləş -mənin aparılmasını da tələb edir. Tədris-təlimprosesində yeni texnologiyaların tətbiqinə nailolan təhsilverən təşkilatçılığı öz üzərinə gö -türməklə, təhsilalanların fəaliyyətini artır mışolur, özü isə ənənəvi tədris metodlarından uzaq -laşmağa çalışır. Beləliklə, şagirdlərin dü şün -mə, tapma qabiliyyətləri dərinləşir, intellektualsəviyyələri yüksəlir.

36

Abdulla Mehrabov


Yeni texnologiyalardan istifadə zamanıtəhsilverənin novatorluğu, onun yenilikçi kimidünya təcrübəsindən istifadə edərək, müasirdərsin təşkilinə əlavələr etməsi, təhsilverəninvə təhsilalanın təşəbbüs və bacarıqlarındanasılı olaraq, yeni metodların, dərsin tiplərininmüəyyənləşdirilməsi təhsildə inkişaf üçüngeniş imkanlar yaradır. Təlim prosesinin yenitexnologiyalardan istifadə edərək təşkilində,təhsilalanların fəallıq səviyyəsi onların hazırla -dıqları sxemlərdən, modellərdən asılı olaraq,şagird əməyinin qiymətləndirilməsi də yeniprinsiplərlə təhsilalanın işgüzarlığına və fəallı -ğına gətirib çıxarır.

Xüsusi olaraq qeyd etmək istəyirəm ki, ay -rı-ayrı fənlərin tədrisi prosesinə yeni texno -logiyaların gətirilməsi, ilk növbədə, tədris-tə limprosesinin maddi-texniki bazasından, təhsil mü -hitindən, fənnin spesifik xüsusiyyətindən və ənəsası isə təhsilverənin səriştəlilik səviy yə sin -dən asılıdır. Tədris-təlim prosesinin key fiyyəti,fənnin təhsilalanlar tərəfindən mə nim sə nilməsəviyyəsi, məhz tədris pro se sinə yeni texnolo -gi yaların tətbiqinin səmərə lilik səviyyəsi iləmüəyyənləşdirilir. Ona görə də ilkin müəllimhazırlığının tədris planına daxil edilmiş hər birfənnin yeni texnologi ya lardan istifadə edərəktədrisinin təşkilində yuxarıda qeyd olunmuşəsas prinsiplər gözlə nil məlidir.

İlkin fizika müəllimi hazırlığında «Fizika»fənninin tədrisinin təşkilində yeni təlim vəpedaqoji texnologiyaların tətbiqini qısaca nə -zərdən keçirək. Tədris-təlim prosesində yenitexnologiyaların və texnoloji yanaşmalarıntətbiqinin sosial fəaliyyətdə, inkişafın təminolunmasında elmi təcrübi əhəmiyyətini nəzərəalaraq, fizika fənninin tədrisi prosesinin müasirtələblərə cavab verən səviyyədə qurulması im -kanlarının tədqiqi xüsusi əhəmiyyət daşıyır.Belə fəaliyyət bilavasitə tədris prosesi, onunstrukturu, öyrədən və öyrənən münasibətləri,təlimin forma və vasitələri ilə birbaşa bağlıdır.

Fizikanın tədrisi prosesində müasir texno -loji yanaşmaların əsas xüsusiyyətləri makro -texnologiyanın tətbiqi imkanlarının metodolojiəsaslarını təşkil edir. Eyni zamanda bütöv lükdəfənnin tədrisi metodikası həm sahələr üzrə mak -rotexnologiyanı, həm də ümumi metodikanı,ümumi didaktikanı özündə birləş dirir. Deməli,fənnin tədrisi metodikası öyrə nən lərə tədris ol-unan fənnin məzmununun, onun qanun vəqanunauyğunluqlarının səmərə li öyrədilməsi,qazanılmış bilik və bacarıqların həyatda, əməlifəaliyyətdə tətbiqi üçün müvafiq vərdişlərinformalaşdırılması sistemi olub, xüsusi xarak-terik xüsusiyyətlərə malik, aktuallığı və çətin li -yi ilə seçilən elmi sahəsi kimi qəbul olun malıdır[11,12,14]. Bu vərdiş lərin qavranılması, tədrisprosesinin xüsusi və ümumi metodik imkanlarınəzərə alınmadan, vahid formada təklif olun -muş didaktik və metodik imkanlar formasındaqəbul etmək olmaz. Bunlara səmərəli tədris-təlim prosesinin qurulmasına şərait yaradantəfəkkürün, idrak prosesinin sistemli inkişafıkimi baxmaq lazımdır. Çünki bu proses çoxlusayda tex no logiyaları özündə birləşdirir. Tex -no loji yanaş malara sistem halında baxılarsa,zaman və məkan daxilində gedən dəyişik lik -lərin yerinə yetirilməsini təmin etmək olar. Bubaxımdan fizikadan müvafiq mövzuların təd -risi zamanı yeni texnologiyaların və fəal təlimmetodla rının tətbiqinin genişləndirilməsi səriş -təli təh silverənin hazırlanmasının ən vacib şərtikimi dəyərləndirilməlidir [10].

Müasir texnologiyaların tətbiqi imkanları -nın genişliyi, effektivliyi, virtual sinif-fənn la yi -həsində ayrı-ayrı təhsilalanların marağını da hada artırır. Bu halda, tədris materialının öy rənən -lərə, onların bilik səviyyəsinə, maraq la rı nıninkişaf mərhələlərinə və proqram ardı cıl lığına,tədrisyönümlü elektron tədris va si tə lərinin(ETV) tərtibi prinsiplərinə, mul timediya kur-sunun yaradılma və tətbiq olunma texnolo gi -

37



ya sına, pedaqoji, təlimtexnolo giyalarının vəİKT-nin imkanlarına görə çatdırılması həll edi -ci rol oynayır. Təlimin məz mununa verilən butələb fizikanın tədrisi metodikasının tərkibhissəsi kimi müasir tex noloji yanaşmanın xü -su siyyətlərinə kompleks halında baxılması zə -ruriliyini aktuallaşdırır.

Araşdırmalar əsasında fizikanın səriştəlitəhsilverən hazırlığına dair qarşıya qoyduğuvəzifələri həyata keçirmək, o cümlədən öyrə -nən lərdə bilik və bacarıqları inkişaf etdirməküçün öyrədənlərin fəaliyyətinə və öyrənəninşəxsiyyətinin formalaşmasına sxem 1-də gös -tə ril miş sistem üzrə yanaşma məqsədəmüvafiqhesab edilmişdir.

Prosesin bu komponentləri bir-biri ilə sıxəlaqədə olub, öyrədici sistem əmələ gətirir,şəxsiyyətin formalaşmasında tədris-təlim pros-esinin reallaşdırılmasına hərtərəfli imkan ya -radır. Bu sistemin tədris prosesinə tətbiqi təlimməqsədlərinin həyata keçirilməsi üçün müasirşəxsiyyətyönümlü yeni texnologiya la rın tət -biqini aktuallaşdırır.

Tədqiqatlar əsasında fizikanın tədrisi pro -se sində təklif olunan müasir texnoloji yanaş -

ma ların imkanları və əsas xüsusiyyətləri müəy -yən ləşdirilmiş və sistem halında cədvəl 1-dəverilmişdir.

Fənlərin tədrisi prosesinin texnolojiləş di -ril məsinə belə yanaşmalar təhsildə elmi-meto -dik təminatın aktuallığını, təlimin key fiy yə tininəhəmiyyətli dərəcədə yüksəldilməsini, elmi-təd -ris bazanın təkmilləşdirilməsini, gənc səriş təlitəhsilverənin hazırlanmasını həyata ke çir məyəimkan verir [13]. Ona görə də təhsil müəssisə -lərində tədris-təlim prosesinin səmə rəli liyininartırılmasında, təlimin keyfiyyətinin yüksəldil -məsində, öyrədənlərin yaradıcı fəa liy yə tinintəmin olunmasında, yeni pedaqoji ideyalarıntəlim prosesinə gətirilməsində, sə riştəli təhsil -verənin hazırlanmasında xüsusi əhəmiyyət kəsbedən fəal təlim texnologiyala rının tətbiqinin(FTTT) səmərəli həyata keçi rilməsində Res -pub lika Prezidentinin 2013-cü il 24 oktyabr ta -rixli Sərəncamı ilə təsdiq edil miş «Azər bay canRespublikasında təhsilin in kişafı üzrə DövlətStrategiyası» xüsusi əhə miy yət daşıyır. Digərtərəfdən, gənc təhsil ve rənin ha zırlanması üçünkeyfiyyətli təd ris- təlim prosesinin qurulmasın -da tədris planlarına daxil edilmiş bütün fənlə -rin (o cümlədən fizikanın) tədrisi metodikası nınmüasir texnologiyaların, ETV-nin, fənlərin sə -mə rə li tədrisi ilə bağlı olan müxtəlif tipli la -yihələrin yeni texnoloji yanaş malar hesabınatəkmilləşdirilməsi tədris prose sinin keyfiyyəti -nin, effektivliyinin yük səl dil məsi kimi qiymət -lən dirilməlidir. Bu baxımdan bü tün pedaqojiyönümlü ali təhsil müəssisə lə rin də müxtəlif ix-tisaslar üzrə gənc təhsil verənlərin müasir tələb -lərə cavab verən səviyyədə hazır lanması üçün,hazırda yenidən işlənilən tədris planlarındabun ların nəzərə alınması zamanın tələbi kimidəyərləndirilməlidir.

Öyrədənin fəaliyyəti və öyrənəninşəxsiyyətinin formalaşdırılmasının

əsas istiqamətləri

Fizikadantexnalojiləşdi -ril miş tədrisin

təşkilimetodikası

Elektrontədris

vasitələri

Fizikafənninin

məzmunu

Elmitexnikitərəqqi

Müasirtexnoloji

yanaşmalar

38

Abdulla Mehrabov


ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikasında təhsilin in ki şa fı

üzrə Dövlət Strategiyası. «Xalq qəzeti», 25.12.2013.

2. Г.К.Селевко. Технологический подход в

образовании. М.: 2000.

3. A.O.Mehrabov. Şəxsiyyətyönümlü təhsil

standartlarının hazırlanma texnologiyası. «Azər -

baycan məktəbi», Bakı: 2005, №4 (596).

4. Ю.Сенько. Педагогическая технология в

герменевтическом круге. Педагогика, М.: 2005,

№3.

5. A.O.Mehrabov, Ə.M.Abbasov və b. Peda -

qoji texnologiyalar. Bakı: «Mütərcim», 2006.

6. Ə.Paşayev, F.Rüstəmov. Pedaqogika. Bakı:

2003

7. В.М.Монaхов. Технологические основы

проектирования и конструирования учебного

процесса. Волгоград, 1998.

Fizikanın tədrisində texnoloji yanaşmanın sistemi

Makrotexnologiya Mikrotexnologiya Mezotexnologiya Metatexnologiya

Təlim prosesinin ümu -mi pedaqoji və ümumimetodiki istiqamət ləri -ni əhatə edən, birbaşafənnin tədrisinə və in -ki şaf etdirici təlimləbağ lı texnologiyaları; müxtəlif növ infor ma -si yaların (cədvəl, qra -fik, şəkil, çertyoj,fo to), multimediyaüçün materialın hazır -lan ması;

↕tədrisyönümlü ETV-lər,tədris-metodik kom p -lekslər vasitəsilə nəzəribiliklərin sis tem ləşdi -rilməsi, müəy yən sa -hələr üzrə prak tik işlərəvə didaktik mə sələlərinhəllinə kompleks ya -naş ma üçün tələb olu-nan texnolo gi yalarıdaxil etmək olar.

Pedaqoji prosesin sub -yektləri arasındakı ope -rativ məsələlərin,qar şı lıqlı əlaqələrin,mən tiqi yaradıcı mə sə -lə lərin həlli ilə bağ lıtex nologiyaları; tədrisprosesinin müxtəlifkom ponentlərinin qar -şılıqlı əlaqələrinin təş -kilinə, müxtəlif di na mik,vizual effektlərin, sxemvə cədvəllərin ayrı-ayrıelementlərinin seçilmə -si üçün tətbiq olunantex nologiyaları; anima -siya vasitəsilə müxtəliffiziki, kimyəvi, biolojiməzmunda tədris mate -rialının hallanması tex -nologiyaları; öyrənəninşəxsi keyfiyyətlərininkorreksiyası üçün tre -ninqlərin təşkili iləbağ lı texnologiyalarıda xil etmək olar.

Tədris prosesində lo -kal-modul texnolo giya -ları; tədris-təlimpro sesinin ayrı-ayrıhis sələri (modulları),xüsusi, didaktik, meto -dik problem sahələriilə bağlı məsələləri həlletmək üçün tətbiq olu-nan texnologiyaları;metodik imkanlara,dər sin təşkilinə, dərsingedişinə, dərsin ayrı-ayrı mərhələlərinintəşkilinə, keyfiyyətənəzarətin təşkilinə görətətbiq olunan texnolo -gi yaları daxil etməkolar.

Sosial-pedaqoji səviy -yədə təhsil sahəsindəsosial siyasəti həyatakeçirməyə imkan verənümumi pedaqoji texno -lo giyalar; inkişafedici,tədris yönümlü ETV-nintəşkili ilə bağlı tex no -lo giyaları;

↕Mətn tipli, təsvir tipli,səsli, proqram formalı,elektron nəşrləri, mul-timediya kursunun lo -kal komponentləri,proq ramlaşdırılmış, av -tomatlaşdırılmış siste -min köməyi iləfi zi kanın ayrı-ayrı böl -mə ləri üzrə tədris kart -larının mətnlərinin,mət nin qrafik və infor-masiya mənbəyi iləəla qələndirilməsi, vir-tual sinif-dərs layihələ -rinin hazırlanması,re gionlarda fizikadantəlim keyfiyyətinin ida -rə olunması, konkrettəhsil müəssisələrindətədris-təlim işinin təş -kili ilə bağlı texnologi -ya ları daxil etmək olar.

Cədvəl 1

39



8. М.Е.Берщадский, В.В.Гузевев. Дидакти-

ческие и психологические основания образова-

тельной технологии. М.: Педагогический поиск,

2003.

9. И.Боголюбов. Эволюция педагогический

технологии. Школьные технологии, М.: 2001, № 4.

10. A.O.Mehrabov. Müasir təhsilin konseptual

problemləri. Bakı: «Mütərcim», 2010.

11. A.O.Mehrabov, A.Xalıqov. Fizikanın təd -

risi prosesində texnoloji yanaşmaların sistemi və

imkanları. Fizika, riyaziyyat və informatikanın

tədrisi. Bakı: 2006, №2.

12. A.O.Mehrabov, A.Xalıqov. Ümumtəhsil

məktəblərində fizikanın tədrisinin səciyyəvi xüsu -

siyyətləri və müəllimin təlim fəaliyyətinin plan -

laşdırılması. ARTPİ-nin elmi əsərləri, 2009, № 3-4.

13. A.O.Mehrabov. Təhsilin texnolojiləş diril -

məsi zamanın tələbidir. «Təhsil problemləri», Bakı:

2007, №33-34

14. A.O.Mehrabov. Pedaqoji prosesin opti -

mal laş dırılmasının psixo-pedaqoji məsələləri.

«Azərbaycan məktəbi», Bakı: 2011, №2.

Mehrabov A.

Main Direction of Applications of new Technology in the Formation

of a Competent Trainer

The experience of countries that have achieved significant progress in the developmentof education shows that the use of modern, active, interactive teaching methods, methods whichtake into account the individual characteristics of the learner and develop creative thinkinggive better results in increasing the efficiency of the educational process. Taking into accountthe reshaping and modernization of education system in our country since the beginning ofXXI century, and the realization of this work with the use of pedagogical innovations, the ar-ticle investigated the problem of technologization of educational process for the formation ofcompetent trainer in higher educational institutions.The obtained results are analyzed, carriedout generalizations and appropriate proposals are given.

Мехрабов а.

Основные направления использования новых технологий при формировании

компетентного обучающего

Опыт стран, достигших значительного продвижения в развитии образования, по-казывает, что для повышения эффективности учебно-образовательного процесса ис-пользование опирающихся на новые технологии обучения и ИКТ, развивающихтворческое мышление и учитывающих индивидуальные особенности обучающегося, со-временных, интерактивных учебных методов дает более высокие результаты. Учиты-вая преобразование и модернизацию образовательной системы в стране с начала XXIвека и выполнение этих работ с использованием педагогических инноваций, в статьебыла исследована проблема технологизации учебного процесса для формирования ком-петентного обучающего в высших педагогических учебных заведениях. Полученные ре-зультаты анализированы на основе новых подходов, проведено обобщение и данысоответствующие предложения.


Əhali arasında, kütləvi informasiya vasitə -lərin də, müxtəlif statistik məlumatların təhlil in -də, pedaqoji ədəbiyyatlarda müntəzəm şə kil dəbelə bir fikir səsləndirilir ki, şagirdlər bilik vəbacarıqlarını yalnız standart vəziyyətlərdə, xət -ti alqoritm üzrə tətbiq edə bilirlər, müxtəlif hal -ların araşdırılması və ya qeyri-standart yollayaxınlaşma tələb edilən məsələlərin həllində,əvvəlcədən həll yollarının hansının daha düz -gün nəticəyə gətirə biləcəyinin və optimal həllyollarının müəyyənləşdirilməsində çətinlik çə -kir lər. Bu nəticələrə, həmçinin Tələbə Qəbuluüzrə Dövlət Komissiyasının rəsmi statistik mə -lu matları əsasında da gəlmək olar. Tələbə Qə -bulu üzrə Dövlət Komissiyasının 2012-2013-cütədris ili üçün tələbə qəbulunun nəticələrininelmi-statistik təhlilindən bir neçə sitat:

I ixtisas qrupunda «nəticənin aşağı olma -sı nın başqa bir səbəbi bu qrupun 5 imtahanfən nin dən 3-nün çətin hesab olunan və abitu - ri yentlərdən xüsusi təfəkkür, məntiqi düşüncə,fəza təsəv vü rü bacarığı tələb edən dəqiq vətəbiət fənləri ilə bağlı olmasıdır» [1].

«Abituriyentlərin verilmiş mətnin əsas möv -zusunu müəyyən etmək, faktları tutuşdurmaqlaməntiqi nəticə çıxarmaq, fikri ümumiləşdir -mək, mətndə verilən bir neçə məlumatdan yenibir informasiya əldə etmək vərdişləri hələ dəistənilən səviyyədə deyil» [1].

«Abituriyentlərin əksəriyyəti faktiki mate-riala dair sadə, birgedişli, hesablama tələb edəntapşırıqların həllində mövzudan asılı olma-yaraq yaxşı, tətbiqyönümlü, məntiqi düşüncə,təhlil, ümumiləşdirmə tələb edən tapşırıqların

MƏNTİQİ MƏSƏLƏLƏRİN hƏLLİ MeTODLARI

FƏTTAh FƏTTAYev Bakı Slavyan Universiteti Məktəb Lisey Kompleksinin kafedra mü[email protected]

hÜMeYİR ƏhMƏDOvTəhsil Problemləri İnstitutunun şöbə müdiri,

pedaqogika üzrə elmlər doktoru, Rusiya Dövlət Təhsil Akademiyasının xarici üzvü

[email protected]

Məqalədə məntiqi məsələlərin həllinin yaradıcı xarakter daşımaqla, məntiqi təfəkkürüyüksəltmək üçün əvəzolunmaz vasitə olması və şagirdlərin zehni fəaliyyətini gücləndirməsi,onlarda məntiqi düşünmə, düzgün nəticə çıxartma, çətin vəziyyətlərdən çıxış yolları tapa bilməvə s. kimi keyfiyyətlər aşılaması vurğulanır. Həmçinin məntiqi məsələlərin ümumi həlli alqorit -mi və müxtəlif məsələlərin həlli üsulları şərh olunaraq, konkret məsələlər üzərində izah olunur.Məntiqi məsələlərdən həm dərslərdə, həm də bilik yarışları, olimpiadalar və intellektual oyun-lara hazırlaşan zaman istifadə olunması tövsiyə olunur.

Açar sözlər: məntiq, IQ testlər, intellekt, evristik fəaliyyət, məntiqi təfəkkür, məntiqi

məsələlər.

Keywords: logic, IQ tests, intelligence, heuristic skill, high order thinking, logic tasks.

Ключевые слова: логика, IQ тест, интеллект, эвристическая деятельность, логиче-

ское мышление, логические задачи.

həllində isə zəif nəticə göstərmişdir» [1]. «İstifadə olunmuş test tapşırıqlarının çə -

tin lik dərəcələri üzrə təhlili göstərir ki, abitu -ri yentlərin əksəriyyəti faktiki materiala dairsadə və orta test tapşırıqlarının həllində yaxşı(35-50%), tətbiqyönümlü, məntiqi düşüncə,ümu miləşmə tələb edən test tapşırıqlarınınhəllində isə zəif (10-25%) nəticə göstərmişlər» [1].

Hal-hazırda «məntiqsizlik» adlandırıla bi -lə cək bu problemin genişlənərək ciddi fəsad -lara yol aça biləcəyi qorxusu hər bir vətəndaşı,əlbəttə ki, ilk növbədə, təhsil işçilərini narahatedir. Respublikamızda orta ümumtəhsil mək -təb lərinin buraxılış imtahanlarının, ali məktəb -lərə qəbul imtahanlarının keçirilməsi zamanıqiymətləndirmə vasitəsi kimi daha çox qapalıtipli (çoxvariantlı) test tapşırıqlarından istifadəolunması bu problemin genişlənməsi üçünmünbit şərait yaradır – belə ki, şagirdlərin birçoxu bilikləri məntiqi yolla əldə etməkdənsə,test tapşırıqlarını əzbərləməyə üstünlük verir -lər. Fənlərin öyrənilməsinə bu cür yanaşmatərzi, əlbəttə ki, arzuedilməzdir və elmi biliklər,həyati bacarıqlarla silahlanmış gənc nəslinyetişməsi prosesinə ağır vurulan zərbə olmaqlaorta təhsilin məqsədlərinə ziddir. Milli Kuriku-lumun 2.3.1. Orta təhsilin məqsədi bölməsindədeyilir: «Orta təhsilin məqsədi aşağıdakılardır:...şagirdlərdə tənqidi, obrazlı və yaradıcı təfək kürformalaşdırılmasını, nailiyyətlərin və yeni lik -lə rin mahiyyətini dərk edib onları qiy mət -ləndirə bilmək bacarıqlarını təmin etmək...».Həmçinin 2.3.2. Orta təhsil üzrə ümumi təlim nə -ticələri bölməsində deyilir: «Şagird aşağıda kı -ları bacarmalıdır: ...müstəqil, tənqidi və ya ra dı cıdüşünə bilməyi, yeni ideyalar irəli sür mə yi...» [2].

Akademik A.Mirzəcanzadə müasir infor-masiya bolluğu şəraitində yaşayan cəmiyyətdəaktual olan belə bir problemə toxunur və An-tuan de Sent Ekzuperinin fikrini iqtibas gətirə -rək yazır ki, dövrümüzdə orta səviyyəli məktəbşagirdinin təbiət qanunları və insanın varlığıhaqqında Dekart və Paskaldan çox məlumatıvar. Lakin həmin şagirdin onlar kimi düşün -mək, yaratmaq qabiliyyəti varmı? Akademik,həmçinin «Nəyi öyrətmək lazımdır?» sualınabir latın ifadəsini yada salaraq belə cavab verir:

«Çox şeyi, ancaq bir az (Multum, non multa)– yəni kəmiyyət yox, keyfiyyət. Elə yığcam bi -liklər qazanmaq lazımdır ki, onu müxtəlifşəraitlərdə tətbiq etmək mümkün olsun» [3].

Tədris prosesində təxəyyülə, düşüncəyəəsaslanan qeyri-standart əyləncəli məsələlər -dən, rebuslar, oyunlar, riyazi sofizmlərdən is -ti fadə etmədən şagirdlərdə məntiqi-riyaziba carıqların effektiv inkişafını təmin etməkdeyil. Təlimdə məntiqi məsələlərdən istifadəşagirdlərə ənənəvi metodlardan fərqli olaraq,müstəqil və yaradıcı axtarışlar aparmağa im -kan yaratmaqla «əzbərçilikdən məntiqi tə fək - kürə» keçid prosesində əvəzedilməz rol oy nayır.Evristik yollarla həll olunan bu tip mən tiqiməsələlər şagirdlərdə diqqəti, dərketmə mara -ğını artırmaqla onları ixtiraçılığa doğru yönəl -dən ən yaxşı üsuldur. Evristik təlimin tətbiqiilə məntiqi məsələlərin həlli həm də bir çox fən -lərdə, xüsusilə də riyaziyyat və fizika fənlə rin -də şagirdlərdə «məsələdə nə verilib?», «nəyitapmaq lazımdır?», «hansı axtarış yolları mə -lumdur?», «indiyə qədər hansı analoji məsə lə -lər həll olunub və verilmiş problemlərin həl lindəonlardan istifadə etmək mümkündürmü?», «mə -sələnin optimal həlli üçün hansı kəmiyyət vəkeyfiyyət tipli məlumatlar lazımdır?» kimisualların cavabını tapmaq vərdişlərini forma -laşdıracaq. Məntiq məsələlərinin və təmrinlə rinvəzifəsi təhsil prosesində canlanma yarat maqlauşaqların zehni fəaliyyətlərinin gücləndiril -məsidir. Onlar həm dərsdə, həm də gündəlikhə yatda tətbiq olunurlar. Məntiq – insanı artıqməlumatlar, əlavə zehni yüklənmədən xilasedib, bir yığın məlumatın içərisindən lazımlı -sını seçmək, bu faktlar arasında əlaqəni müəy -yən ləşdirib onları bir-biri ilə əlaqələndirməkvə yekun nəticə barədə fikir söyləmək imkanıverən bir alətdir.

Orta məktəb kursunun əvvəlindən axırına -dək müxtəlif məsələlər, o cümlədən məntiqiməsələlər həll edirik – əyləncəli, anaqramlar,rebuslar və s. Bu cür məsələləri həll edərkənverilən və axtarılanlardakı ümumi cəhətləritəyin edə bilmək, qanunauyğunluq tapmaq, hi -potez irəli sürmək, onu əsaslandırmaq, müha -kimələr zənciri qurmaq, nəticələr çıxara bil mək

41

Məntiqi məsələlərin həlli metodları


lazım gəlir. Məntiqi məsələlər adi məsələlər -dən onunla fərqlənir ki, o, çox böyük hesabla-malar tələb etmir, yalnız mühakimələrlə həllolunur. Məntiqi məsələlər adi məsələlərdənhəm də onunla fərqlənir ki, bilik səviyyəsindənasılı olmayaraq, bütün şagirdlər onu böyükmaraqla həll etməyə çalışır. Səbəbi sadədir –bu cür məsələlər xüsusi riyazi və ya digərfənlərə aid biliklər tələb etmir, bir çox haldaəy ləncəli olur və adətən, gündəlik həyatla əla -qələndirilir.

Yaddaşın möhkəmlənməsi, əldə edilmişbi liklərin yoxlanması üçün məntiqi məsələlər -dən istifadə çox effektiv vasitədir. Bu cür mə -sələlər yaradıcı xarakter daşımaqla, məntiqitəfəkkürü yüksəltmək üçün əvəzolunmaz va -sitədir. Müxtəlif növ məntiqi, həyati məsələlərihəll etmək şagirdlərin daha çox bilik və baca -rıq əldə etməsinə səbəb olur, onların zehni fəa -liyyətini gücləndirir, onlara məntiqi düşünmə,düzgün nəticə çıxartma, çətin vəziyyətlərdənçıxış yolları tapa bilmə və s. kimi keyfiyyətləraşılayır. Bu isə bütün həyatı boyu insana qar -şılaşdığı problemli vəziyyətlərdə düzgün qərarverməyə kömək edir [4].

Məsələləri kortəbii yolla yox, real vəziy -yə ti düzgün qiymətləndirməklə müəyyən sı -naq dan çıxmış metodlarla həll etmək xeyliasanlaşdırır. Məntiqi məsələlərin həllində birçox üsullardan istifadə etmək olar. Məsələlərinhər birinin özünəməxsus həll üsulu olsa da,onlar üçün aşağıdakı həll alqoritmindən istifa -də etmək çox əlverişlidir:

• Mətnin məzmununu araşdırmaq (ob -yekt və subyektləri seçmək);

• Baş verən hadisə haqqında informa -siya bazası yaratmaq (hər bir ifadədən çıxannəticəni müəyyənləşdirmək);

• Məlumatların bir hissəsinin nəzərə alın -maması və ya dəyişdirilməsi yolu ilə məsələniyeni formada tərtib etmək;

• Verilənlərin yeni formaya salınıb, mə -sə lənin həll strukturuna uyğun dürüst ifadəedilməsi. Zərurət olduqda (məlumat kifayət et -mədikdə və ya şərtə zidd nəticə alındıqda) əla -və məntiqi şərtlər qoymaq və məsələnin şərtinəuyğunluğu yoxlamaq;

• Mühakimə yolu ilə həllin mümkünlüyü -nü araşdırmaq. Heç bir şərtə və alınmış nəti -cəyə zidd olmayan cavab tapmaq mümkünsə,de məli, məsələ düzgün tərtib olunub və həlltapılıb;

• Əgər belə bir cavab tapılmırsa, deməliya məsələnin həlli üçün şərt çatışmır, ya dahansısa şərt təhrif olunmuşdur. Bu şərtlərəbaxaraq onları dəyişmək və əvvəlki mərhələyəqayıdaraq həlli bir də axtarmaq lazımdır.

İndi isə məntiqi məsələlərin həlli üsulla -rın dan bir neçəsi haqqında qısa məlumat verək:

Əşyaların və onların formalarının təsvirolunması. Təsvir olunan əlamətlərə görə hər han -sı əşyanı, yeri və ya hadisəni təsəvvür et mək.Məsələn, sadalanan əlamətlərinə görə ci nayət -karın fotorobotunun yaradılması, əlamət lərinəgörə xəstəliyin diaqnozunun qoyulması, yənixəstəliyin müəyyən olunması buna misal olabilər. Müxtəlif tapmaca, bilməcə, krossvord la -rın həlli də əlamətlərinə görə obyektin müəy -yən olunmasına əsaslanır.

Oxşar məsələlərin axtarılması və həlli. Əgərməsələ çətindirsə və onu adi üsullarla həll edəbilmirsinizsə, onda ona oxşar, lakin daha asanməsələ tapıb onu həll etmək lazımdır. Bu, hə -min məsələnin həlli üçün açar ola bilər.

«Ələyib xəlbirdən keçirmək» (və ya beləfikirləşmək: «Tutaq ki, ..., onda ... olar»).Məsələn, A, B və C adlı adamlardan ikisi oğ -lan, biri qızdırsa, belə mühakimə yürütməkolar: «Tutaq ki, A qızdır, deməli B və C hərikisi oğlandır». Əgər B və C-nin oğlan olmasıməsələnin şərtinə zidd deyilsə, təklif doğru he -sab oluna bilər.

«Tək-cüt» metodu. Bəzi kəmiyyətlər müəy -yən tək-cütlüyə malikdirlər. Əgər məsələninobyekti və ya verilənlərin belə kəmiyyətlərolduğu məlum olarsa, bir çox məsələlər çoxasanlıqla həll olunar. Bəzən bu obyektləri qrup -laşdırmaq, cütlərə ayırmaq, cəmin və ya ha silintək-cüt olmasını və ya hər hansı ədədə bölünəbilməsini araşdırmaq lazım gəlir.

Məsələn, çayın kənarında, körpünün üs -tün dən digər tərəfə keçib qayıdan adam əvvəldayandığı sahildədirsə, məlumdur ki, körpü -

42

Fəttah Fəttayev, Hümeyir Əhmədov


nün üstündən cüt sayda, digər tərəfdə dir sə, təksayda keçib.

«Beş ardıcıl tək ədəd arasında toplama vəçıxma işarələrini elə qoyun ki, cavabda 32 alın -sın» məsələsinə baxaq. Tək sayda tək ədədincəmi və ya fərqi cüt ədəd ola bilməz. Deməli,mə sələnin həlli yoxdur.

«Əks gediş» metodu. Əgər məsələdə hərhansı dönən əməliyyat verilibsə, son nəticədənilkin verilənlərə doğru «əks gediş» etmək olar.Məsələn, şkafı otaqdan çıxarmaq lazımdır. Gö -rəsən, onu qapıdan keçirmək mümkün olacaq -mı, şkaf qapıdan keçəcəkmi? Əlbəttə, keçəcək,çünki o, bu qapıdan içəri salınıb.

Bu metodla həll oluna bilən belə bir məsə lənümunəsinə baxaq: Bir oğlan əyləncə mərkə -zinə gəlir. Birinci qapıda qapıçıya 1 man. ödə -yib içəri keçir. İçəridə pulunun yarısını xərclə yirvə qapıçıya 1 man. ödəyib çıxır. İkinci qapıyayaxınlaşır, qapıçıya 1 man. ödəyib içəri keçir,pulunun yarısını xərcləyir və cibindəki axırıncı1 manatı qapıçıya ödəyib bayıra çıxır. Oğlanəyləncə mərkəzinə gələndə nə qədər pulu varidi? (Məsələni 3, 4 və ya daha çox qapı olanhal üçün daha da çətinləşdirmək olar)

Həlli:II qapıdan çıxmamış 1 manatı qalmışdı (1

man qapıçıya verdi, qaldı 0 manat).II qapıdan içəridə 2 manatı var idi (yarısını

– 1 manatı xərclədi, qaldı 1 manat).II qapıdan içəri girməmiş 3 manatı var idi

(1 manatı qapıçıya verdi, qaldı 2 manat). I qapıdan çıxmamış 4 manatı var idi (1

manat qapıçıya verdi, qaldı 3 manat).I qapıdan içəridə 8 manatı var idi (yarısını

– 4 manatı xərclədi, qaldı 4 manat).I qapıdan içəri girməmiş 9 manatı var idi

(1 manatı qapıçıya verdi, qaldı 8 manat). Cavab: Oğlan əyləncə mərkəzinə gələndə

onun 9 manat pulu var idi.Mühakimə üsulu. Mühakimə üsulu zama -

nı sxemlər, çertyojlar, qısa qeydlərdən istifadəetməklə lazımlı məlumatı seçmək lazım gəlir.Bu üsulla, adətən, çox da çətin olmayan mənti -qi məsələlər həll edilir. Daha mürəkkəb mə -sələ ləri isə qraflar, Eyler-Venn diaqramları vəya cədvəl üsulunun köməyi ilə həll etmək olar:

Nümunə: Vidadi, Səlim və Mehrab müxtə -lif xarici dilləri öyrənirlər: çin, yapon və ərəbdillərini. Kim hansı dili öyrənir? sualına onlar-dan biri belə cavab verdi: «Vidadi çin dilini öy -rənir, Səlim çin dilini öyrənmir, Mehrab isəərəb dilini öyrənmir». Sonradan məlum olduki, bu deyilənlərdən yalnız biri doğru olub, di -gər ikisi səhvdir. Kim hansı dili öyrənirdi?

Həlli: Üç təklif söylənilib:1. Vidadi çin dilini öyrənir; 2. Səlim çin dilini öyrənmir; 3. Mehrab ərəb dilini öyrənmir.Əgər birinci təklif doğrudursa, onda ikin-

cisi də doğrudur, çünki şərtə görə onlar müx -təlif dillər öyrənirlər, yəni Vidadi çin diliniöy rə nirsə, Səlim başqa dil öyrənməli idi. Tək lif - lərdən ikisinin doğru olması şərtə uyğun de yil,çünki şərtə görə təkliflərin ikisi səhv ol ma lıdır.Əgər ikinci təklif doğrudursa, onda birinci vəikinci təklif səhv olmalıdır. O zaman belə çıxırki, heç kim çin dilini öyrənmir – bu da şərtəziddir. Deməli, doğru olan təklif üçün cüdür,birinci və ikinci təklif isə səhvdir.

Cavab: Səlim çin dilini, Mehrab yapondilini, Vidadi isə ərəb dilini öyrənir.

Nümunə: Bir sıra üzrə yerləşən 9 bina 1-dənbaşlayaraq ardıcıl nömrələnib. Binaların üçümavi, üçü qırmızı, üçü isə yaşıl rənglə bo ya -nıb. Binaların rəngi ilə bağlı aşağıdakılar mə - lumdur:

1. III bina qırmızı rəngdədir.2. I və VI binalar eyni rəngdədir.3. Yaşıl rəngli binaların hamısının nömrə -

ləri təkdir.Sual: Verilənlərə əsasən aşağıdakılardan

hansı mütləq doğrudur?A) IV və VI binalar fərqli rəngdədir.B) V bina yaşıl rəngdədir.C) I və VIII binalar eyni rəngdədir.D) II bina mavi rəngdədir.E) IV və VIII binalar eyni rəngdədir.Həlli: Yaşıl rəngli binaların nömrələri tək

rəqəm olduğuna görə 1, 3, 5, 7 və 9 nömrəlibinalardan üçü yaşıl olmalıdır (3). III binaqırmızı rəngdədir (1). I bina da yaşıl rəngli olabil məz, çünki elə olsa idi, VI bina da yaşılolmalı idi (2). Bu isə verilənlərə ziddir (3).

43



Deməli, 5, 7 və 9 nömrəli binalar yaşıl rəng -dədir. Digər 4 cavab variantlarının doğru və yayanlış olması məlum deyil. Bunu müəyyənləş -dir mək üçün verilmiş mətndəki məlumat kifa -yət etmir.

Düzgün cavab В-dir. Mətndə verilənləri aşağıdakı kimi cədvəl -

də qeyd etməklə də görmək olar ki, verilmişcavab variantları arasında mütləq doğru olanıB-dir.

Qraf üsulu. «Qraf» termini riyazi ədəbiy -yat larda son vaxtlarda işlədilməyə başlayıb.Qraf anlayışı təkcə riyaziyyatda yox, sxem, di-aqram kimi adlarla texnikada, hətta gündəlikhəyatımızda da tez-tez istifadə olunur.

Qraflardan, əsasən, məntiqi məsələlərinhəl lində istifadə olunur. Verilənləri qraflar va -sitəsilə göstərmək, məsələnin şərtindəki çoxlusayda faktları və onlar arasındakı əlaqələriyad da saxlamaq və əyani şəkildə təsəvvür et -mək imkanı verir.

Qraf müxtəlif formalarda ola bilər. Məsə -lən, nöqtələr, onları birləşdirən parçalar, istiqa -mət lənmiş xətlər və s. Şərtdə verilən ele mentləritəsvir edən nöqtələr qrafın təpə nöqtələri, bunöqtələri birləşdirən xətlər isə onun tərəfləriadlanır. Tərəflərin kəsişmə nöqtələri təpə nöq -tələri deyil, ona görə də təpə nöqtələrini bu kə -sişmə nöqtələrindən fərqləndirmək üçün onlarıkiçik dairələrlə işarə edirlər.

Eyler-Venn diaqramları (Eyler dairələriüsulu). Bu üsul məntiqi məsələlərin həllində(xüsusilə çoxluqlara aid və ya çoxluqlar

nəzəriyyəsinin tətbiqi ilə həll olunan məsələ -lərdə) məsələnin şərtində verilənləri, onlar ara -sındakı əlaqələri əyani şəkildə təsvir edə bil məkməqsədilə tətbiq olunur.

Peterburq Akademiyasının akademiki Leo -nard Eyler həyatı boyu 850-dən artıq elmi əsəryazmış, bu əsərlərin birində indi istifadə etdiyi -miz Eyler dairələri meydana gəlmişdi. Eyleryazırdı: «Dairələr bizim düşüncələrimizi, müla -hizələrimizi xeyli asanlaşdırır». Məsələlər həl -lində dairələr əvəzinə üçbucaq, dördbucaqlı və s.kimi müxtəlif həndəsi fiqurlar çəkmək olar.

Nümunə: Sinifdəki şagirdlərdən bir hissəsixarici dillərdən yalnız ingilis, bir hissəsi yalnızrus dilini, bir hissəsi isə hər iki dili bilir. Bütünşagirdlərin 18-i ingiliscə, 15-i isə rusca bilir.Sinifdə 25 şagird oxuyursa və şagirdlərdən hərbiri rus və ingilis dillərindən ən azı birini bi -lirsə, hər iki dili bilənlər neçə nəfərdir?

Həlli: Məsələni bir neçə üsulla həll etməkolar.

Üsul 1: Sxem quraq.

İngilis dilini bilənlər 18 nəfərdirsə, yalnızrus dilini bilənlər 25 – 18 = 7 nəfər olar. Rusdilini bilənlər ümumilikdə 15 nəfər olduğunagö rə onlardan həm də ingilis dilini bilənləritapmaq üçün 15 – 7 = 8 nəfər tapırıq.

Üsul 2: Sxem quraq.

Tutaq ki, hər iki dili bilənlər X nəfərdir.Onda yalnız ingilis dilini bilənlər 18 – X, yal -nız rus dilini bilənlər isə 15 – X olar. Sinifdə

44



yaşıl qırmızı mavi

I –

II –

III – + –

IV –

V + – –

VI –

VII + – –

VIII –

IX + – –

RəngBina

İngilis dili15 – 7 = 8(hər iki dili

bilənlər)

25 – 18 = 7 (yalnız rus

dilini bilənlər)

Yalnız ingilisdilini

bilənlər18 – X

X(hər iki dili

bilənlər)

Yalnız rus dilini

bilənlər15 – X

25 nəfər oxuduğuna görə bunların hamısınıncəmi 25-ə bərabər olmalıdır:

18 – X + X + 15 – X = 25X = 8Deməli, hər iki dili bilənlərin sayı 8 nə -

fərdir. Cədvəl üsulu. Bir çox məntiqi məsələlərin

həlli, elementlərinin sayı eyni olan bir neçəçox luğun elementləri arasında məntiqi əlaqə -nin axtarılmasına gətirilə bilir.

Bu cür məsələlərdə, adətən məsələnin şər -tinə uyğun cədvəl qurulur və verilənlər cədvə -lin xanalarına daxil edilir.

Nümunə: Səlim, Dadaş və Qərib bir şəhər -də yaşayırlar. Onların biri xarrat, digəri rəng -saz, üçüncüsü isə həkimdir. Bir az əvvəlQə ribin evində işləyən rəngsaz köhnə dostuolan xarratdan mənzili üçün bəzi şeylər dü -zəltməyi istəyirdi, ancaq ona dedilər ki, xarrathəkimin evində işləyir. O da bəllidir ki, Qə ribheç vaxt Dadaşı görməyib və onu tanımır. Kimhansı peşənin sahibidir?

Həlli: Cədvəl quraq:

Addım 1: Qərib rəngsaz deyil (–)

Addım 2: Rəngsaz xarratı, xarrat isə hə -kimi tanıyır. Deməli, bir-birini tanımayanlarrəngsazla həkimdir. Bunlar Qərib və Dadaşdır.Deməli, Qərib və Dadaş xarrat deyil (–), Sə -lim xarratdır (+), həm də Səlim rəngsaz deyil(–), Səlim həkim deyil (–) işarələrini qoyuruq.

Addım 3: Axırıncı cədvəldən görünür ki,Qərib xarrat və rangsaz deyil, deməli, həkimdir,

Səlim və Qərib rəngsaz olmadıqlarına görərəngsaz Dadaşdır.

Cavab: Səlim – xarrat, Dadaş – rəngsaz,Qərib – həkimdir.

İndiki dövrdə müəllimlərin qarşısında mək -təbliləri ardıcıl biliklərlə təmin etməkdən dahaartıq, onları müstəqil öyrənməyə öyrətmək və -zi fəsi dayanır. Müəllimin vəzifəsi öz şagirdlə -rinə daimi, müstəqil, yaradıcı əməklə məşğulolmaq vərdişini aşılamaq, onlarda iş zamanıçətinliklərin öhdəsindən gəlmək bacarığını ye -tişdirməkdir. Ardıcıl düşünmək, inandırıcı təh -lil etmək, fərziyyələr qurmaq, düzgün olmayannəticələri təkzib etmək bacarığı öz-özünə ya -ran mır, bu bacarığı məntiq elmi inkişaf etdirir.Məntiqi məsələləri həll etmədən bu elmin əlif -basına sistematik yiyələnmək mümkün deyil.Şagirdləri belə məsələlərin həllinin əsaslarınaən erkən yaşlardan, ibtidai məktəbdən öyrət -mək vacibdir.

Müəllim məsələnin şərtinin təhlilini yün -gülləşdirmək üçün əyaniliyin bu və ya digərfor malarından – şəkillərdən, cizgilərdən (çert -yojlardan), sxemlərdən istifadə etməklə, bu vəya digər əyani fənn vəsaitlərini tətbiq etməklə,məsələnin həllini rəsm-modellər şəklinə sal -maq la konkretləşdirə və şagirdləri düzgün həllüsuluna istiqamətləndirə bilər. Məsələnin həl -linə də məhz rəsm-modelin gözdən keçirilməsiilə başlamaq olar. Məsələnin mətninin oxunu -şundan sonra onun məzmununun mənimsənil -məsi işi başlayır və eyni zamanda qısa qeydləraparılır. Şərt üzərində belə iş uşaqlara təhlil et -mədə mümkün səhvlərdən uzaqlaşmağa köməkedir [5].

Şagirdlərin yaradıcı fəaliyyətinin mükəm -məl şəkildə formalaşdırılması üçün həm dəmüəllimlər evristik metodlarla tam silahlan ma -lıdırlar. Müəllim şagirdlərə insan idrakınınməh sullarını birbaşa ötürməməlidir. O, nəzərəalmalıdır ki, bilik praktik fəaliyyətin əsası kimi

45



Xarrat Rəngsaz Həkim SəlimDadaşQərib

Xarrat Rəngsaz Həkim SəlimDadaşQərib –

Xarrat Rəngsaz Həkim Səlim + – –Dadaş –Qərib – –

Xarrat Rəngsaz Həkim

Səlim + – –

Dadaş – + –

Qərib – – +

fəal düşüncə prosesində formalaşır və şagird -lərin bu prosesdə iştirakı vacibdir. Başqa sözlə,müəllim şagirdlərin biliklərə yiyələnməsi pros-esini fəal, şüurlu, imkan daxilində maksimummüstəqil və yaradıcı proses kimi təşkil etmə li -dir [5]. Hesab edirik ki, tədris materialının öy -rə nilməsi, ilkin bilik, bacarıq və vərdişlərinfor malaşdırılması prosesindən sonra həlli ev -ris tik metodlara əsaslanan məntiqi məsələlərədiqqət yetirmək hər bir dərsin əsas tərkib his -sələrindən olmalıdır.

Məntiqi məsələlərin həlli metodlarındanhəm riyaziyyat, fizika dərslərində, həm də fa -kül tativ məşğələlərdə, sinifdənxaric tədbirlərzamanı, müxtəlif dərnəklərdə, şagirdləri bilikyarışları, olimpiadalar, intellektual oyunlaraha zırlayan zaman istifadə etmək məqsədə uy -ğun dur.

ƏDƏBİYYAT1. «Abituriyent» jurnalı, Tələbə Qəbulu üzrə

Dövlət Komissiyasının orqanı, №12 / 2012-ci il.2. Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsi -

lin konsepsiyasi (Milli Kurikulumu), (AzərbaycanRespublikası Nazirlər Kabinetinin 30 oktyabr 2006-cıil tarixli, 233 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir).

3. A.X.Mirzəcanzadə. İxtisasa giriş. Bakı:«BDU», 1991.

4. F.M.Fəttayev, G.N.Babayeva. «Məntiq test -ləri». Bakı, «Mütərcim», 2010.

5. О.Б.Богомолова. «Логические задачи». 4-еизд., испр. и доп. – Москва, БИНОМ. Лаборато -рия знаний, 2013. – 277 с.: илл.

46



Fattayev F., Ahmadov h.

Ways of Solving Logic Tasks

The article is about the creative character of task solving at the same time being an in-dispensable means of improving logical thinking and enhancing cognitive activity of students,it notes the improvement of such qualities as the ability to find the right way out of difficultsituations, to make correct inferences, etc. The article comments general algorithms of solvinglogic tasks and different methods of task solving and all of these is explained on concrete ex-amples. The use of logic tasks is recommended not only in the classroom, competition, butalso in the preparation of the Olympics and intellectual games.

Фаттаев Ф., ахмедов Г.

Способы решения логических задач

В статье говориться о том, что решение логических задач носит творческий ха-рактер, одновременно являясь незаменимым средством для повышения логическогомышления и усиления познавательной деятельности учащихся, в них отмечается вы -ра батывание таких качеств, как умение находить правильный выход из трудных си-туаций, сделать правильные логические выводы и т. д. А так же комментируетсяобщий алгоритм решения логических задач и методы решений разных задач и всё этообъясняется на примере конкретных задач. Использование логических задач рекомен-дуется не только на уроках, соревнованиях, а также при подготовке к олимпиадам иинтеллектуальным играм.

47

Müasir təhsil sisteminin qar şısında duranəsas vəzifə təhsilin ümum bəşəri mövqedən ye -niləşdirilməsi və uşaq şəx siyyətinin formalaş -dırılmasıdır. Məktəbə qə dər təhsil vahid təhsilsisteminin ilk pilləsi ol maqla uşaqların intel -lek tual, fiziki və psixo lo ji inki şafında, onlarınşəxsiyyətinin forma laşmasında və məktəbəhazırlanmasında xü su si əhəmiy yətə malikdir.Psixoloqlar təsdiq edirlər ki, insan şəxsiy yəti -nin fundamental keyfiyyətlə rinin formalaşmasıməhz onun həyatının ilkin illərində baş verir.Məktəbəqədər dövr – koq nitiv bacarıqlar, fizi -ki, nitq, sosial və emosional inkişafla xarak te -rizə olunan həssas bir dövrdür. Kiçik yaşlardauğurlu inkişaf və təlim üçün yaradılan baza vəmüsbət təcrübə uşağın sonrakı inkişafına möh -kəm əsas yaradır.

Bununla bağlı uşaqların hərtərəfli, tam in -kişafının təmin olunması məqsədilə dövlətin,cəmiyyətin təhsilin inkişaf strategiyasında de -yildiyi kimi uşaqların məktəbəqədər təhsillətam əhatə olunmasına yönəldilmiş səyləri la -zımdır. «Azərbaycan Respublikasının Təhsil

sa həsində islahat Proqramı»nda deyildiyi kimi«cəmiyyət öz gələcəyini təmin etmək məqsə -dilə yeni nəs lin yüksək səviyyədə hazırlığınanail olmalı və buna görə də təhsil üstün inkişafetdirilən sahəyə çevrilməlidir». Təhsilin mo dern -ləşdi ril məsi nin məqsədləri təhsil sisteminindavam lı inkişaf mexanizminin yara dıl masın -dan iba rət olduğundan, qarşıya qoyulmuş məq -sədlərə nail olmaq üçün bir sıra məsələlərləbərabər təhsilin yuxarı pillələri kimi məktəbə -qədər təh silin müasir tələblərə cavab verənkey fiy yətlə rə çatdırılması vacibdir və bu prob-lem müasir təhsil sisteminin qarşısında duranmühüm və zifələrdəndir. Müasir təhsilin mo -dern ləşdi ril mə si onun özülünün saxlanılmasışərti ilə təh silin keyfiyyətinin təminatına, şəx -siyyətin, cə miyyətin və dövlətin aktual vəpers pektiv tə ləblərinə uyğun inkişafın yeni təh -sil ləndirici siyasətini təklif edir. Bu cəhətdənictimai təh silin birinci pilləsinin məktəbəqədərtəhsilin keyfiyyəti – müasirliyin ən mühümdəyəri kimi çıxış edir. Müasir cəmiyyət məktə -bəqədər təh sil müəssisələrində təlim-tərbiyə

MÜASİR MƏkTƏBƏQƏDƏR TƏhSİLİN MƏzMuNu

LALƏzAR CƏFƏROvA

Təhsil Problemləri İnstitutunun Məktəbəqədər təhsilin kurikulumu şöbəsinin müdiri, dosent

[email protected]

Məqalədə məktəbəqədər təhsilin yeni kurikulumunda məzmun məsələləri araşdırılır.

Açar sözlər: məktəbəqədər, modernləşdirilmə, müasir təhsil, inteqrasiya, təhsilin keyfiyyəti.

Keywords: preschool, modernization, modern education, integration, quality of education.

Ключевые слова: дошкольный, модернизация, современное образование, интегра-

ция, качество образования.


48

Laləzar Cəfərova


prosesinin təşkilinə, təlim proqramının məz -mu nuna, pe da qo ji işçilərin fəaliyyətinin nəti -cə li liyinə və pedaqoji kadrların peşəkarlığınayeni tələblər irəli sürür. Yaşadığımız dövrdərin, müxtəlif tərəfli və möhkəm biliklər,məz munun yeni ləş məsinin yüksək tempini,mənimsəmədə fasi ləsizliyi tələb edir. Müasirdövrün tələbatlarını nəzərə alaraq, pedaqojisəriştəliliyin və peşə kar lığın daha yüksəksəviyyəsinin təmin edil məsi günün başlıcavəzifəsidir. Məktəbəqədər təhsil müəssisələrişəbəkəsində mövcud olan problemlərin aradanqaldırılması, onların sə mə rəli həlli, ölkəmizdəməktəbəqədər təhsilin günün tələbləri səviy -yəsində qurulmasının tə min olunması məqsədiilə kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsiüçün Azərbaycan Respub li kası Prezidentinin12 aprel 2007-ci il tarixli 2089 nömrəli Sərən -camı ilə «Azərbaycan Res publikasında məktə -bə qədər təhsilin yeniləş dirilməsi Proqramı(2007-2010-cu illər)» təs diq edilib [1]. Proq -ramda məktəbəqədər təhsil müəssisələri şə b ə -kəsinin optimallaşdırılması və maddi-tex nikibazanın möhkəmləndiril mə si, idarəet mənin ye -ni iqtisadi münasibətlər zə minində təkmil ləş di -rilməsi, təşkilat-hüquqi və iqtisadi me xa nizmlərinbu müəssisələrin səmə rəli fəa liyyətinə yönəl -dilməsi, məktəbəqədər təhsil xidmətlərinin əha -linin aztəminatlı təbə qə sinin imkanlarına uy ğunolması, kadr təmi natının yaxşılaşdırılması, ye nikurikulumun hazırlan ması, bütövlükdə mək tə -bəqədər təh silin ictimai statusunun yüksəl dil -məsi önəmli vəzifələr kimi qarşıya qoyulub, ənbaşlıcası isə dünya təcrübəsinə uyğun olaraq 5yaşlı uşaq ların ic bari məktəbəqədər təhsiləcəlb olun ması, mək təbəqədər təhsil haqqındaayrıca qanunun qə bul edilməsi nəzərdə tutulub.Bu nunla müstəqil Azərbaycanın məktəbəqədərtəhsil tarixində yeni mərhələnin təməli qoyulub.

«Təhsil haqqında Azərbaycan Respublika -sının Qanunu»nda göstərilir ki, məktəbəqədər

təhsil müvafiq təhsil proqramı əsasında həyatakeçirilir [2]. Hansı proqramla işləməsindən asılıolmayaraq, məktəbəqədər müəssisə təhsilin ilkpilləsi olmaqla, ailənin və cəmiyyətin maraqla -rına uyğun olaraq, uşaqların erkən yaş dövrün -dən intellektual, fiziki və psixi inkişafını, sadəəmək vərdişlərinə yiyələnməsini, istedad vəqabiliyyətinin üzə çıxarılmasını, sağlamlığınınqorunmasını, estetik tərbiyəsini, təbiətə və in-sanlara həssas münasibətinin formalaşmasınıntəmin edilməsini bir vəzifə kimi qarşıya qoyur.

Məktəbəqədər təhsil alimlər tərəfindənuşaqların məktəbəhazırlığı üçün ilkin bacarıq -lara yiyələnməsi, cəmiyyətin uşaqları məktəbəməqsədyönlü şəkildə hazırlamağa istiqamət -lən dirməsi, vətəndaşların əlverişli və pulsuzməktəbəqədər təhsil almaları hüquqlarını real -laş dırması, məktəbəqədər təhsil müəssisəsi vəməktəb arasında varisliyi, ardıcıllığı həyatakeçirməsi ilə əlaqələndirilir. Bu məsələ ilə bağ -lı bir çox suallar meydana çıxır, məktəbəqədərvə ibtidai təhsilin varisliyinin formalaşması,məzmun və texnologiyanın birləşməsinin ol -ma ması ilə bağlı suallar kəskinləşir, bu daharadan gəlməsindən asılı olmayaraq məktəbastanasında olan uşağa tələbi artırır.

Məktəbəqədər təhsildə islahatın aparıl masıbu sahədə keyfiyyətli dəyişikliklərə ümid ya -radır. Hazırda bir vaxtlar vahid sistem olan «ic-timai məktəbəqədər tərbiyə»ni tamhüquqlu vəümumi təhsilin ayrılmaz hissəsi və birinci pil -ləsi olan əsl məktəbəqədər təhsil sisteminə çe -virmək cəhdləri edilir. Bu, məktəbəqədər yaşlıuşağın yalnız himayə və qulluğa deyil, həm dətərbiyə, təlim və inkişafa ehtiyacı olduğununfaktiki etiraf edilməsidir. Beləliklə, məktəbə -qədər təhsilin inkişafında yeni strateji istiqa -mətlər müsbət qəbul edilməlidir.

Uşaqların təhlükəsizliyi və sağlamlıq la -rının möhkəmləndirilməsinə, uşağın ümumiin kişafına, idraki və yaradıcı təşəbbüs karlığı -

49

Müasir məktəbəqədər təhsilin məzmunu


nın dəstəklənməsinə yönəldilmiş müasir təlimtexnologiyalarının tətbiqi və işlənilməsi mək -tə bə qədər təhsil işçilərini dünya təcrübəsi iləta nış olmağa, öz qərarlarını intensiv axtarma ğa,uşaq bağçalarında uğurlu təcrübələrin tət biqinəaparır. Hal-hazırda Azərbaycan Res p ubli ka -sında məktəbəqədər təhsilin yeni sistemininqurulması, məzmununun yeniləşdirilməsi üzrəiş gedir, təlimin təşkilinin yeni, daha səmərəliyollarına müraciət edilir. Təhsildə inteqrasiyanəticə etibarilə yeni elm sahəsi formalaşdırır.İnteqrasiya sosial-iqtisadi şəraiti dəyişən, təhsilsistemini inkişaf etdirən yeni konsepsiyanınəsası kimi çıxış edir. İnteqrasiya tərbiyə pro -sesində heç də təlim prosesindən az əhəmiyyətkəsb etmir. Tərbiyədə kompleks yanaşma ide -yası insanı mənəvi cəhətdən saf, hərtərəfli in -kişaf etmiş əsl vətəndaş kimi formalaş dır maqtərbiyə anlayışına daxil olan bütün kom po nent -lərin vəhdətdə götürülməsini – in teq rasiyanıtələb edir. İnteqrativ təşkil olunmuş təlim uşa -ğa öz yaradıcılıq bacarıqlarını həyata keçirməkimkanı verir, kommunikativ baca rıq ları inkişafetdirir. Uşaq hər bir məşğələdə sər bəst surətdəöz fikrini ifadə etməyi, təəs sürat larını bölüş -mə yi bacarır. Başlıcası isə uşaqlarda idrakimaraq və fəallıq inkişaf edir. İstənilən mövzuuşaqlardan real həyatdan aldıqları təcrübənininteqrativ məşğələ şəraitində fəallaşdırılmasınıtələb edir.

Fəaliyyətin müxtəlif növlərinin əlaqələn -di ril məsi öyrədilən materialların asan mənim -sənilməsinə, əyani-obrazlı təfəkkürün inki şa fına,ünsiyyətin genişlənməsinə kömək edir. Beləəlaqələndirmə nəticəsində uşaqlar belə bir hə -qiqəti dərk edirlər ki, təbiətdə və cəmiyyətdəhadisələr bir-biri ilə əlaqəli şəkildə baş verir.

Təhsilin, o cümlədən təhsil prosesinin nə -zəri, ideoloji bazası nə qədər zəngin olsa da,müasir təlim metodlarından istifadə edilməsə,yeniliksiz səviyyəli nəticələrə nail olmaq ol maz.

Ona görə də təlim prosesində müasir təlim vətexnologiyalardan istifadə zəruri aktual məsələkimi meydana çıxır. Tərbiyəçi inkişaf prose -sində insanın tamlığını, bütövlü yünü yüksəkəqli, əxlaqi, mənəvi keyfiyyətlər daşıyıcısı ol -ma sını həyata keçirir. İnsanın ka millik keyfiy -yəti gözəl düşüncəyə, gözəl sözə, əmələ malikolması ilə dəyərləndirilir. Düşün cəli ideyalarifadə edir, əməl isə praktik işlər həyata keçirir.Deməli, müasirlərimiz olan gənc nəsildə mən -ti qi yaradıcı təfəkkürü, ünsiy yət mədəniyyətiniformalaşdırmaq, onları prak tik fəaliyyətdə realolaraq hazırlamaq üçün istifadə etdiyimiz yenimetodların məq sədini klassik pedaqoji irsi mi -zə söykənərək, kamil insan, fəal vətəndaş ye -tiş məsinə şərait yaratmalıyıq.

Pedaqoji prosesin humanistləşdirilməsigündəlik həyatda və uşaq həyatının ənənəvifəaliyyət növlərində tərbiyəçi-uşaq müna sibət -lərinin, ünsiyyətin dəyişdirilməsi, tərbiyəninşəxsiyyətyönümlü modelinin qurulmasını tək -lif edir.

Tərbiyəçiylə uşağın gündəlik sərbəst ün -siy yəti prosesində inkişafetdirici vəzifələrinrealizəsi xüsusi məşğələlərlə uyğunlaşdırılma -lıdır. Odur ki, məşğələlərin təşkili müxtəlif for-malarda olmalıdır. Məşğələlərin fəal təliməsa sında keçirilməsi hər bir uşağın idrak fəal -lı ğını daha yaxşı təmin edir, əks əlaqəni qur -mağa və uşaqların irəliləyişini nəzərə almağakömək edir.

Son illər ərzində təhsilin, o cümlədən mək - təbəqədər təhsilin inkişafının yeni priori tet lə -rini müəyyən edən əhəmiyyətli norma tiv-hüquqisənədlər (Təhsil haqqında Azərbaycan Res pub -likasının Qanunu; Məktəbəqədər təhsi lin döv -lət standartı və proqramı; Məktəbəqədər təh silinproqramı (kurikulumu); Azərbaycan Respub -likasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Stra te -gi yası) qəbul edilmişdir.

Təqdim edilən dövlət sənədlərində Azər -baycan Respublikasında məktəbəqədər təhsil

50

Laləzar Cəfərova


sisteminin modernləşdirilməsinin konseptualəsasları qoyulmuşdur. Dövlət sənədlərinin müa -s ir tələblərinə uyğun olaraq təlimedici-tər bi -yəedici sistem uşaqların hərtərəfli inkişafına,onlarda əxlaqi normaların formalaşmasına, on -ların yaş və fərdi imkanlarına, qabiliyyət vəehtiyaclarına uyğun olaraq sosial təcrübə əldəetmələrinə istiqamətləndirilmişdir.

Təhsildə əsas dəyər uşaqdır. Məktəbə qə dəryaş dövrü isə təkcə məktəb həyatına hazır lıqmərhələsi deyil, eyni zamanda insan hə ya tınınən məsuliyyətli, ən mühüm yaş döv rüdür ki,bu dövrdə insanda bütün mənəvi dəyərlərintəməli qoyulur. Azərbaycan Res pub lika sındatəhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyasındadeyildiyi kimi, «...Təməl baca rıqlar uşaqlıq döv -rünün ilk illərindən əldə edildiyinə görə uşaq -ların zehninin erkən yaş dövründən inki şafetdirilməsi vacibdir. Bu səbəbdən məktəbə -qədər təhsilin inkişafı dövlət siyasətində əhə -miyyətli yer tutur» [3].

Məktəbəqədər təhsilin keyfiyyəti uşaqlarıntəlim və tərbiyə prosesinin vəziyyəti və nəti -cə liliyi ilə müəyyən edilir. Məktəbəqədər təh -sildə yeni keyfiyyət göstəricilərinə nail olma nınbaşlıca strategiyası uşaq inkişafının diaq nos -tikasıdır. Məktəbəqədər təhsil üzrə dövlət stan -dartlarının reallaşdırılmasının key fiy yəti bilik,bacarıq və vərdişlər sisteminin deyil, hər biruşağın inkişaf və nailiyyətlərinin yekun diaq -nos tikası əsasında səriştəliliyin in kişaf səviy -yəsi ilə qiymətləndirilir.

Məktəbəqədər yaşlı uşağın inkişafının göz - lənilən nəticələri kimi, əsas bacarıqları da so -sial mühitin, uşağın fərdi xüsusiyyətlərinin,bü tövlükdə, onun qabiliyyət, təşəbbüskarlıq,ünsiyyətdə fəallıq, fəaliyyətində müxtəlif mə -sə lələrin optimal həllini tapmaq bacarıqlarınəzərdə tutulur və xarakterizə edilir.

Bu halda məktəbəqədər təhsilin keyfiyyə -tinin nəticəliliyinin mühüm göstəriciləri kimi

indikatorlar uşağın səriştəli inkişafına, dahadoğrusu, məktəbəqədər yaşlı uşağın hərtərəfliinkişafının izlənilməsi səviyyəsini müəyyənedən alət kimi xidmət edir. Belə yanaşma mək -təbəqədər təhsil müəssisələrində çalışan tərbi -yəçilərə valideynlərlə uşağın fərdi təh sil lən diricitrayektoriyasının qurulması üçün əsas olan di-aqnostik iş aparmağa imkan verir.

Artıq «Məktəbəqədər təhsilin dövlət stan -dartı və proqramı» əsasında ilk dəfə respub li -kamızda nəticəyönümlü və uşaqyönümlü tə li məkeçilməsinə başlamaq ərəfəsindəyik [4]. Busənəd əsasında hazırlanmış «Məktəbəqədər təh - sil proqramında (kurikulumunda)» yeni döv lətstandartlarına əsasən məktəbəqədər təh sil müəs -sisələrində təlimin məzmunu uşaqla rın meyil,maraq, arzu və bacarıqlarına isti qa mət lənib.Biz uşaqlara nə gəldi öyrədə, onları lü zumsuzinformasiya ilə yükləyə bilmərik. Uşaqlardaətraf aləmin dərk edilməsinə mara ğın yara -dılması təlimin rolunu dəyişir. Bu, hər şeydənəvvəl, müstəqil dərketməyə hazırlığı inkişaf et-dirir. Uşağa düşünməyi və müstəqil bilik əldəetməyi öyrətmək müasir təhsilin pedaqoji məq -sədidir.

Ənənəvi təhsil sistemində məktəbəqədərtəhsilə təlim bloku (məşğələ cədvəli) nəzərəalınmaqla fənyönümlülük prinsipi əsasındabaxılırdı. Bu forma məktəbəqədər təhsil müəs -si sə lərində çalışan tərbiyəçilərə daha yaxın vəaydındır. Məhz məktəbəqədər dövrdə uşaqşəx siyyətinin əsası, onun psixi və şəxsiyyət -yönümlü inkişafını xarakterizə edən dəyərlərböyüklərlə birgə fəaliyyət və ünsiyyət zamanıyaranır. Ənənəvidən fərqli olaraq yeni məzmu -na görə şəxsiyyətyönümlü təhsil prosesindəböyüklərlə qarşılıqlı fəaliyyət prosesində şəx -siy yətin əsas nüvəsini uşağın kommunikativtələbatı, onun aparıcı motivləri təşkil edir.Odur ki, məktəbəqədər təhsil müəssisələrindəçalışan hər bir tərbiyəçi uşaqlarla böyüklərin

51



birgə fəaliyyətinin təşkili və uşaq fəaliyyətnövlərinin təşkili prosesində təlimedici fəaliy -yətin qurulmasının xüsusiyyətlərini bilməlidir.

Dövlət Strategiyasında məktəbəqədər yaş lıuşaqların fiziki və əqli inkişafını, sosiallaşma -sını təmin edən, yaradıcılıq qabiliyyətlərini üzəçıxaran, onlarda həyati bilik və bacarıqları,dav ranış qaydalarını aşılayan məktəbəqədəryaş dövründə uşaq inkişafının səmərəli təhsilmodelinə əsaslanan standart və kurikulumlarınhazırlanması strateji hədəflər sırasında yer al -mışdır.

Avropa təhsil sisteminə inteqrasiya bu günməktəbəqədər təhsil sistemində də əsaslı də -yişikliklərin aparılmasını tələb edir. Məktəbə -qədər təhsilin inkişafı ilə bağlı dövlət proqramıçərçivəsində uşaq bağçalarının maddi-texnikibazası gücləndirilsə də, məktəbəqədər təhsilinməzmununda dəyişiklik etmək bu gün zərurətəçevrilib. Bu isə məktəbəqədər təhsilin kuriku-lumunun tətbiqinin sürətləndirilməsini zəruriedir. Azərbaycan Respublikasında təhsilin in -kişafı üzrə Dövlət Strategiyasında da məktəbə -qədər təhsil üzrə yeni kurikulumun tətbiqininsürətləndirilməsinin zəruriliyi qeyd edilir. Həm - çinin xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçüninkişaf və inklüziv təlim proqramlarının hazır -lanması da nəzərdə tutulub. Sənəddən mək -təbəqədər təhsilin təhsil pillələrinin çox vacibhalqası kimi nəzərə alınması onun in kişaf pers -pektivini çox aydın göstərir.

Azərbaycan Respublikasında təhsilin inki -şa fı üzrə Dövlət Strategiyasında respublikanınən mühüm problemlərindən nəinki sosial vəiqtisadi cəhətdən dəyişən şəraitdə yaşamağahazır, həm də mövcud vəziyyətə fəal təsir edib,dəyişmək bacarığına malik rəqabətə davamlışəxsiyyətin formalaşmasına diqqət yetirilmiş -dir. Azərbaycanda aparılan islahatın ümumiməqsədi-təhsil sisteminin, o cümlədən məktə -bə qədər təhsilin sosial-iqtisadi mühitə uyğun -

laşmasıdır. Azərbaycan təhsili üçün daha çoxəhəmiyyət kəsb edən, ilk növbədə, keyfiyyətliməktəbəqədər təhsilə keçidin, xüsusilə bu şə -bəkənin genişləndirilməsi probleminin həlledilməsidir. Təhsil sisteminin dünya təhsil mə -ka nına daxil olması isə onun keyfiyyətindənasılıdır.

Təhsil sisteminin yenidən qurulması za -ma nı həmişə müəyyən çətinliklər qarşıya çıxır.Bu çətinliklərin dəf edilməsi zamanı tərbiyə -çilərin öz sosial missiyasının əhəmiyyətinianlamaları çox mühümdür ki, onlar öz səylə -rini dəyərlərin formalaşdırılmasına, uşaqlarıninkişafına və təhsilinə, onların psixoloji müda -fiəsinə yönəltsinlər.

Müasir təhsildə uşağın fərdi inkişafını qə -bul edən ən təbii yanaşma şəxsiyyətyönümlüyanaşma hesab olunur. Şəxsiyyətyönümlü mo -del uşaqların emosional, sosial və idraki inki -şafına eyni dərəcədə əhəmiyyət verir. Beləya naşma uşağın nəinki ibtidai təlimində, eynizamanda uzun müddətli perspektivində dahayaxşı nəticələr verir. Belə ki, uşaqlar təşəb -büskar, yaradıcı, müstəqil, özünə inamlı böyü -yürlər. Şəxsiyyətyönümlü təhsil sistemindəpedaqoji prosesin mərkəzində dayanan tərbi -yəçi və uşaqların funksiyaları dəyişir. Onlarınfəaliyyəti əvvəlcədən müəyyən olunmuş nəti -cələrə əsasən qurulur. Tərbiyəçi təlim prose -sində yeni texnologiyaların içərisindən ənmü nasibini seçir. Bu texnologiyaların müəy -yən olunmasında tərbiyəçi və uşaq şəxsiyyətitəlimin aparıcı subyekti kimi çıxış edir. «Mək -təbəqədər təhsil proqramına (kurikulumuna)»əsasən məktəbəqədər təhsil müəssisələrindətərbiyəçi-uşaq münasibətləri «subyekt-sub-yekt» formuluna uyğun qurulur. Bu zamanuşaq lar öz təfəkkürünün, düşüncəsinin, tər -biyə çilər isə uşağın inkişafı üçün şəraitintəşkilatçısı olur. O daha çox qrup şəraitindətəlim fəaliyyətini əlaqələndirən, istiqamət lən -

52

Laləzar Cəfərova


dirən məsləhətçi kimi uşaqların müstəqil idrakifəaliyyətini, yaradıcılığını təşkil edən subyektəçevrilir, uşaqlar isə müstəqil axtarışlar aparma -ğa, yaradıcı fəaliyyət göstərməyə sövq edilir.

Bu gün birinci sinfə gedən uşağın biolojiinkişaf səviyyəsi psixoloji inkişafı qədər əhə -miyyətli deyil. Əsas onu anlamaq lazımdır ki,hər bir gələcək birinci sinif şagirdində müvafiqdaxili mövqe formalaşdırılmış olsun. Vali deyn - lər uşağı məktəbə nə qədər «hazırlamağa» ça -lışmaqlarından asılı olmayaraq, nəticə həmi şəgözlənildiyi kimi olmur, çünki onlar mək təb -linin daxili mövqeyinin formalaşması haq qındadeyil, daha çox təlimini düşünürlər. Hər bir bir-inci sinif şagirdi üçün məktəbdə özü nü psi xo -loji cəhətdən rahat hiss etməsi çox mühümdür.

Bu gün məktəbəqədər yaşlı uşaqlara, hərşeydən əvvəl, yazı və oxunun öyrədilməsi va -lideynlər tərəfindən obyektiv və subyektiv sə -bəb lərə görə çox təkidlə həyata keçirilir. Mənbir mütəxəssis kimi məktəbəqədər müəssisə -lər də yazı və oxu təliminin aparılmasının əley hi -nəyəm. Uşaq bağçalarında yazı və oxu tə li minəhazırlıq aparılmalıdır ki, məktəbə ge dərkənuşaq təlim yükünü daşımağa hazır olsun.

Uşaq yazının kolliqrafiq qaydalarını mək - təbdə müəllimdən öyrənməlidir. Çünki məktə -bə müxtəlif səviyyəli ailələrdən, müxtəlifməktəbəqədər təhsil müəssisələrindən, həmçi -nin uşaq yaradıcılıq mərkəzlərində subyektivqaydada hazırlıq keçmiş uşaqlar gəlirlər. Beləuşaqlarla işləmək, onlara yazı texnikasını öy -rətmək ibtidai sinif müəllimi üçün çətin olur.Onlar məktəbə gedənədək hərflərin yalnız çapformasını tanımalıdırlar. Əlbəttə, fənnəqədərkibiliksiz də keçinmək olmaz, amma daha vacibcəhətlər də vardır ki, bu da uşağın məktəb təli -minə fiziki, psixoloji, sosial və intellektual cə -hətdən hazırlanmasıdır.

Məktəbəqədər müəssisələrdə pedaqoji fəa -

liy yətin istiqaməti proqram-metodik təminatla

bağlıdır. Strategiyaların müxtəlifliyi isə təlimi

rəngarəng edir.«Məktəbəqədər təhsil proqramı (kuriku-

lumu)»nun hazırlanmasından sonra müxtəliftəhsil model və texnologiyalarından istifadəüçün geniş imkanlar açılır [5]. Bu pedaqoqlarıntəşəbbüs və yaradıcılığının inkişafı üçün, həm -çinin yeni proqramın tətbiqi üzrə yeni impulsverir. Məzmunun yeniləşməsinə və texnologi -yaların tətbiqinə cəhd köhnə iş formalarındanuzaqlaşmaq kimi izah olunur. Ancaq praktikişçilər tərəfindən yeni proqramla işin çətinliyi,onların keyfiyyəti üçün yüksək məsuliyyətkifayət qədər tez hiss edilir. Keçid dövrününçətinliklərinə, təhsil sahəsində baş verən dəyi -şik liklərə baxmayaraq, Azərbaycan təhsil sis-teminin ən yaxşı ənənələri və şübhəsiz, müsbətxüsusiyyətləri saxlanılmalıdır.

Yeni məktəbəqədər təhsil proqramının (ku - rikulumunun) tətbiqi zamanı tədqiqatçılarınnə zəri işlərinin elementlərindən istifadəyə vəuşağın inkişafında pozitiv irəliləyişləri təminetmiş ənənəvi texnologiyaların elementlərin -dən istifadəyə istinad olunması zəruridir. İnno-vativ yanaşmaların və ənənələrin uyğunluğuyeni proqramların üstünlüklərini azaltmır, ək -si nə, pedaqoji fikrin sonrakı inkişafını göstərir.

Məktəbəqədər təhsilin müasir məzmunuproblemlərin həllinə sistemli yanaşma tələbedir. Məktəbəqədər təhsilin yeni keyfiyyətinəcəhd, səmərəli iş sisteminin formalaşdırılmasıüçün şəraitin yaradılması və onun əlçatanlı -ğının təmin edilməsi məktəbəqədər təhsil sis -temində kurikulumun geniş miqyaslı tətbiqiolmadan mümkün deyil.

ƏDƏBİYYAT1. Məktəbəqədər təhsilin yeniləşdirilməsi Proq -

ramı (AR Pezidentinin 12 aprel 2007-ci il, 2089

nöm rəli sərəncamı).

2. Təhsil Haqqında Azərbaycan Respubli kası -

nın Qanunu (Bakı, 5 sentyabr 2009).

53



3. Azərbaycan Respublikasında təhsilin inki -

şa fı üzrə Dövlət Strategiyası. 24 oktyabr 2013-cü il.

4. «Məktəbəqədər təhsilin dövlət standartları

və proqramı (kurikulumu)». (AR Nazirlər Kabine-

tinin 16 iyul 2010-ci il tarixli qərarı).

5. Məktəbəqədər təhsilin proqramı (kuriku-

lumu). (AR TN-nin 10 iyul 2012-ci il tarixli qərarı).

Jafarova L.

The Content of Modern Preschool Education

The article investigates the content issues of new curricula of preschool education.

Джафарова л.

Содержание современного дошкольного образования

В статье исследуются вопросы содержания нового курикулума дошкольного обра-зования.


Yeni təhsil islahatının təşəkkül tapdığı müa -sir dövrdə ümumtəhsil fənlərinin tədrisindəəsas məqsəd ümumi təlim nəticələrinin tələb -lərinə uyğun olaraq şagirdlərin fizioloji, psixo -lo ji və sosioloji bacarıqlarını müntəzəm inkişafetdirməkdir. Bu tələb Azərbaycan Respublika -sının Nazirlər Kabinetinin 05 iyun 2010-cu iltarixdə təsdiq etdiyi «Ümumi təhsil pilləsinindövlət standartları və proqramları (kurikulum -ları)» sənədində aydın şəkildə ifadə olunmuş dur[1]. Həmin sənədə görə yeni fənn kuriku lum -la rın da əsas tələblərdən biri və başlıcası təhsilinməz mununu şəxsiyyətyönümlülük prinsipi əsa - sın da qurulmuşdur. Ümumtəhsil məktəb siste mi - nin modernləşdirilməsi ilə əlaqədar ha zır lan mışfi zi ka fənn kurikulumunda şagirdlərdə şəxsiy -yət yö nümlü bacarıqları inkişaf etdirməyə im -kan verən 30 əsas və 85 alt-standart müəyyən

edil mişdir. Təlim prosesində fizika fənni iləbağlı müəyyən edilmiş üç məzmun xətti üzrə:

1. Fiziki hadisələr, qanunauyğunluqlar vəqanunlar;

2. Maddə və sahə, qarşılıqlı təsir, əlaqəlisistemlər;

3. Eksperimental fizika və müasir həyatmüəyyənləşdirilmiş standartları reallaşdırıl -ma lı dır. Çünki sinif səviyyəsində standartlarınreallaşdırılması, həmin səviyyədə ümumi təlimnəticələrinin həll edilməsinə səbəb olur [2].

Yeni təhsil proqramı əsasında fizikanın təd -risinə 2013/2014-cü tədris ilindən başlanmışdır(həftədə 1 saat olmaqla). Fizika fənn kurikulu -mu əsasında təlimin aparılmasına dair bir illiktəcrübə toplanmışdır. 2014/2015-ci tədris ilin -də VI, VII siniflərdə fizika fənni yeni təhsilproq ramı əsasında tədris olunacaqdır.

FİzİkA FƏNNİ ÜzRƏ STANDARTLARIN ReALLAŞDIRILMASINDA MƏSƏLƏhƏLLİNDƏN İSTİFADƏ (vI-vII SİNİFLƏR)

ƏLİŞAh GƏRAYev Təhsil Problemləri İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

zeYNƏB MƏMMƏDOvATəhsil Problemləri İnstitutunun böyük elmi işçisi

[email protected]

Məqalədə yeni təhsil proqramına uyğun olaraq təlim prosesində rast gəlinən çətinliklərvə onların aradan qaldırılması yolları göstərilir. Bu çə tinliklərin aradan qaldırılmasında məsə -lə həllinin xüsusi əhəmiyyəti olduğu qeyd olunur, müx təlif xarakterli məsələlərin həllinin kö -məkliyi ilə şagirdlərdə tədqiqatçılıq, dəqiqlik, ira dəlilik, müstəqillik, əməkdaşlıq və s. kimişəx siyyətyönümlü bacarıqların inkişaf etdirilməsinə toxunulur.

Açar sözlər: təhsil islahatı, təlim nəticələri, şəxsiyyətyönümlü bacarıqlar, məsələ həlli.

Keywords: education reform, training results, personality-oriented qualities, task solving.

Ключевые слова: образовательная реформа, результаты тренингов, личностно-ори-

ентированные качества, решение задач.

55

Fizika fənni üzrə standartların reallaşdırılmasında məsələ həllindən istifadə (VI-VII siniflər)


2014/2015-ci tədris ilinin müddəti 32 həf -tədən 34 həftəyə artırıldığına görə məzmunsax lanmaqla saatlar artırılmalıdır. Müəllim il -lik planlaşma aparmaqda sərbəstdir.

VII sinifdə tədris olunacaq fizika fənni üz - rə 6 tədris vahidi, 62 mövzu müəyyənləş di ril -mişdir. Tədris ilinin müddəti artırıl dığın dan VIIsinifdə təlim prosesi 68 saatla ta mam lan ma lı dır.Ona görə də tədris vahidləri üzrə möv cud möv -zuların genişləndirilməsi məqsədə uy ğun dur.

2014/2015-ci ildə tədris ilinin müddəti ar -tırıldığı üçün VIII-XI siniflərdə də fizikanıntədrisinə ayrılan illik saatların miqdarı da dəyi -şikliyə uğramalıdır.

Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi siniflər üzrəartmış saatlara görə dərslərin qurulması çətin liksəviyyəsi artıq olan mövzulara yönəldil mə lidir.

Müəllimlərlə aparılan söhbətlərdən aydınolur ki, yeni təhsil proqramına uyğun olaraqfizikanın tədrisi zamanı həm müəllimlər, həmdə şagirdlər üçün müəyyən çətinliklər yaran -mış olur. Məlumdur ki, hər bir fənnin özünə -məx sus müəyyən çətinliyi vardır. Lakin fizikaisə ümumtəhsil məktəb fənləri içərisində xü-susi çətinlik dərəcəsi olan fəndir.

Bu çətinliklərdən biri şagirdlərin şüurundaobyektiv psixoloji-idraki çətinliyin mövcudlu -ğudur. O da eyni zamanda fizika fənninin mə -nimsənilməsinə çətinlik törədir. Bu çətinlik lə rinmövcudluğu da bəzən səhvlərin tipikliyi ilətəyin olunur. Belə çətinlik müəllimlərin müxtə -lif dərsliklərdən istifadəsi zamanı daha çox

müşahidə olunur. Birinci çətinlik şagirdlərintəfəkkürünün mövcud məzmunun qavranıl ma -sına hazır olmamasıdır. Nümunə üçün: 1.1.1.Me xaniki, istilik, elektromaqnit hadisələrinifərqləndirir (VI sinif) və yaxud 2.1.1. Maddə -lə ri quruluşuna görə fərqləndirir (VI sinif).1.1.3. Mexaniki hərəkəti əlamətlərinə görəşərh edir (VII sinif). Bu kimi standartları real -laş dırarkən onların mahiyyətinin açılmasınadiqqət yetirməli. Yəni 1.1.1. standartında şa -gird lərin diqqəti Mexaniki, İstilik, Elektro-maqnit hadisələrinin fərqlənməsinə, həm dəhansı parametrlərə görə fərqləndirilməsinə yö -nəldilməlidir və yaxud 2.2.1. Təbiətdəki əla qə lisistemlərdə qravitasiya qarşılıqlı təsirinin rolu -nu izah edir (VII sinif). 3.1.2. Mexaniki ha di sə lə - rə uyğun fiziki kəmiyyətləri ölçür, he sab la malaraparır (VII sinif). 2.2.2. Təbiət qüv vələrinə (ağır -lıq, çəki, sürtünmə, elastiklik) aid məsələlərqu rur və həll edir (VII sinif). Standartlara diq -qət yetirdikdə aydın görünür ki, standartlarınreal laşdırılması nəzəri, praktik, hesablama xa -rakterli bilik və bacarıqlara diqqət yetirməyitələb edir.

Bu çətinliyin aradan qaldırılması yolla rın -dan biri şagirdlərin intellektual səviyyə lə ri nininkişaf etdirilməsidir. İntellektual key fiy yət -lərin və yaradıcı təfəkkürün inkişafında məsələhəlli xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyindən fik rimiziməsələ həlli ilə bağlı standartların reallaş dı rıl -masına yönəldək.

E.Ferminin fikrincə, fizikadan məsələ həlletmədən fizikanı öyrənmək mümkün deyildir.Heç də təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan Res -pub likasının ümumtəhsil məktəbləri üçün fizi -ka fənni kurikulumunda məsələ həlli tələbi üz rəmüəyyən sayda standartlar müəyyənləşdiril -mişdir.

SinifTədrishəftəsi

Həftəliksaatlarınmiqdarı

İlliksaatlarınmiqdarı

VI sinif 34 1 34

VII sinif 34 2 68

VIII sinif 34 2 68

IX sinif 34 3 102

X sinif 34 2 68

XI sinif 34 2 68

Sinif VI VII VIII IX X XI

Məsələ həllinitələb edən

standartların sayı2 4 3 4 4 3

Bu o demək deyildir ki, yalnız göstərilənstandartların tələbinə görə məsələ həlli baca -rıqlarını inkişaf etdirmək lazımdır. Lakin onuda qeyd etmək istərdik ki, istənilən standartıməsələ həlli vasitəsilə reallaşdırmaq mümkün -dür. Bu hal müəllimin metodiki ustalığındanasılıdır.

Dərsin, fənnin təlim məqsədindən (stan dart - ların tələbinə görə) asılı olaraq eksperimen talba carıqların da yaradılmasını, inkişaf et di ril -məsini diqqət mərkəzində saxlamaq lazımdır.Fizikanın tədrisinin həm birinci, həm də empi rik,ikinci pilləsində empirik və nəzəri səviy yə nininkişaf etdirilməsi diqqətdən yayınmamalıdır.

Praktik bacarıqların yaradılması və inkişafetdirilməsi ilə bağlı standartları reallaş dırar -kən, (3.1.2. Sadə təcrübələr aparır, nəticələrinitəq dim edir.) alt-standarta aid təcrübələr apa -rarkən aşağıdakı bacarıqlar yaradıla və inkişafetdirilə bilər:

1. Maddələri görünən və hiss edilən əla -mətlərinə görə tanıyacaqlar.

2. Eyni maddəni şagirdlər dadına və qo -xu suna görə fərqləndirəcəklər.

3. Maddənin həcmini təyin edə biləcəklər.4. Maddənin kütləsini təyin edə bilə cək lər.5. Maddənin müxtəlif halları arasındakı

oxşar və fərqli cəhətləri müəyyən edə biləcək lər.6. Maddənin özünəməxsus xüsusiyyət lə -

rini müəyyən edə biləcəklər.7. Şagirdlərin tədqiqatçılıq, müşahidə çi -

lik, diqqətlilik, iradəlilik, müstəqillik fəaliyyət -ləri inkişaf edəcək.

8. Şagirdlərin sadə ölçü alətləri ilə ölçməbacarıqları inkişaf edəcək.

9. İKT-dən istifadə bacarıqları təkmillə -şə cək.

10.Dərslik və sorğu ədəbiyyatı ilə işləməkbacarığı formalaşacaq.

Göstərilən standart üzrə [ikinci məzmunxəttinin birinci əsas standartının, dördüncü alt-standartına görə (2.1.4.)] müxtəlif xarakterliməsələlər həll etmək və yaxud tapşırıqlar icra

etməklə yuxarıda sadalanmış bacarıqları şa -girdlərdə yaratmaq və inkişaf etdirmək müm -kün dür.

1. Sadalanan varlıqlardan: su, daş, tor-paq, ağac, saxsı qab, su damcısı, taxta qaşıq,daş hey kəl, qızıl, qızıl saat, billur stəkan və s.han sılar maddə, hansılar isə cisimdi?

2. Qoxularına görə fərqlənən maddələr -dən bir neçəsini sadalayın.

3. Hiss orqanları vasitəsilə xassələri fərq -lənən maddələrə nümunələr göstərin.

4. «Alüminium qazan» söz birləşməsindəsöhbət maddədən gedir, yoxsa cisimdən?

5. Müxtəlif meyvə şirələrini necə fərq lən -dirmək mümkündür?

6. Maddə hansı hallarda ola bilər?7. Maddənin hansı xassələri onun halın -

dan asılıdır?8. Təbiətdə maddə çoxdur, yoxsa cisim?9. Maddələrin ortaq xüsusiyyətləri hansı -

lar dır?10. Maddənin özünəməxsus cəhətləri han -

sı lardır?11. Maddənin kütləsini nə ilə ölçürlər?12. Həyatda hansı növ tərəzilərdən isti fa -

də olunur?12. Mayelərin həcmini müəyyən etmək

üçün hansı cihazlardan istifadə olunur?14. Gündəlik tələbatımızın ödənilməsində

hansı maddələr həcmlərinə görə alınıb satı lır lar?Keyfiyyət xarakterli məsələlərlə yanaşı,

kəmiyyət xarakterli müxtəlif məsələlərin həllişagirdlərdə tədqiqatçılıq, diqqətlilik, iradəlilik,müstəqillik bacarıqlarının formalaşmasına sə -bəb olur.

Keyfiyyət xarakterli məsələlərdən əlavəşa girdlərin yuxarıda göstərilən bacarıqlarınıinkişaf etdirmək üçün kəmiyyət, eksperimentalxarakterli məsələlər və tapşırıqlardan istifadəetmək mümkündür.

Maddələrin həcmi mövzusu ilə əlaqədaraşağıdakı məzmunda məsələlərə və tap şırıqla -ra baxaq:

56

Əlişah Gərayev, Zeynəb Məmmədova


Beynəlxalq həcm ölçüsü m3-dur. Həyatdadaha çox istifadə olunan həcm ölçüsü l (litr)-dir.

1. 1l= dm3 olduğunu bilərək1l= ... m3 1l= ... sm3

1l= ... mm3 1dm3= ... sm3

1ml= ...L 1sm3= ... mm3 olduğunuhesablayın.

2. 1 barel neftin həcmi 159 litr olduğunubilərək neftin həcmini m3 ilə ifadə edin.

İki bölgülü qaba eyni həcmdə su və quruqum tökək. Sonra qumu su olan qaba töküb,islanana qədər gözləyək. Qabdakı göstərici suvə qumun həcmlərinin cəminə bərabər olacaq -dır. Lakin bu həcm su və qumun ayrı-ayrıhəcm lərinin cəmindən kiçikdir. Həcmin azal -dılmasının səbəbi qum dənəcikləri arasındahava boşluqlarının olmasıdır. Suyun müəyyənhissəsi bu boşluqları doldurduğundan qum vəsuyun birlikdəki həcmi müəyyən qədər azal -mışdır. Ona görə də quru qum tökülən zamanbölgülü qabın göstərişi qumun həqiqi həcmiolmayacaqdır. Göstərilən şəkildə istiqamət ve -rici şərhdən sonra şagirdlərə müxtəlif xarak-terli məsələlər verilir.

1. 60 sm3 su ilə 40 sm3 quru qum qarış dı -rılır. Birlikdəki həcmin 80 sm3 olduğu görünür.Tapmalı:

a) Ayrılıqda qum dənəciklərinin həcminism3-ilə tapın.

b) Quru qum dənəcikləri arasındakı ha -va nın həcmi, quru qumun həcminin neçə %-nitəşkil edir?

2. Çayınıza kəsmə qənd atdığınız zamanstəkandakı suyun səviyyəsi əvvəlcə qalxır,son ra isə düşür. Səbəbini izah edin.

3. Sınaq şüşəsinə bir parça daş buz ataraqağzına qədər su ilə doldurun. Həmin anda kol -banın ağzını içərisindən nazik şüşə boru ke çi -rilmiş tıxacla qapayın. Sonra müşahidə aparın.Şüşə boruda suyun qalxma və düşmə səviyyə -sini işarələyin. Suyun qalxıb, düşməsi səbəbiniizah edin.

Ümumiləşdirmə: Menzurka vasitəsilə hərhansı bir maddənin həcmini dəqiq müəyyən

etmək üçün maddənin daxilində boşluq olma -sın gərək. Boşluq olarsa, müəyyən etdiyimizölçü maddənin həqiqi həcmi olmaz.

4. Maye molekulları arasında da boşluq -lar vardırmı?

Bu suala cavab vermək üçün belə bir təd -qiqat aparılır.

Stolun üzərində içərisində su və zeytunyağı olan menzurkalar vardır. Suyun və zeytunyağının həcmlərini müəyyənləşdirin. Sonrazeytun yağını içərisində su olan stəkana tökün.Su və yağ qarışığının həcmini müəyyənləş di -rin. Bu həcmdə su və yağın ayrı-ayrı menzur -ka lardakı həcmlərinin cəmi ilə müqayisə edin.

Ümumiləşdirmə: Su və yağ bir-birinə qa -rış mır. Bir-birinə qarışmayan mayelərin həcmiayrı-ayrılıqdakı mayelərin həcmlərinin cəminəbərabər olur.

Lakin zeytun yağını spirt ilə əvəz etsək,görərik ki, bu iki maddə bir-birinə qarış dı ğınagörə bunların qarışıq şəklindəki həcmi ayrı-ayrılıqdakı həcmlərinin cəmindən az olur.

Nəticə: Bunun səbəbi maye molekullarıarasında boşluqların olmasıdır.

Qaz molekulları daha çox hərəkətlidir. Ol -duqları qabın bütün həcmini tutur.

Nəticə: Bunlardan belə nəticə çıxarmaqolar ki, bəzi maddələrin miqdarının həcm va -si təsilə ifadə olunması önəmli deyil.

Lazımi anlarda müəllimin istiqamətvericişərhini vermək məqsədəuyğundur. Bütün mad -dələr atom və molekul adlanan kiçik zərrəcik -lərdən ibarətdir. Bu zərrəciklər hərəkətlidir.Bərk maddələrdə zərrəciklər bir-birinə çox ya -xındır, sadəcə titrək hərəkət edirlər. Ona görədə bərk cisimlərin məlum bir həcmi və şəklivardır. Bərk cisimlərin bəziləri düzgün həndəsiformaya malik olur, bəzilərinin isə həndəsiforması olmur. Düzgün həndəsi formalı cisim -lərin həcmi riyaziyyatdan məlum olan həcmdüsturlarının, məsələn, tilinin uzunluğu a olanku bun həcmini V=a3; uzunluğu a, eni b, hün -dürlüyü c olan prizmanın həcmini V=a•b•c, ra-

57



diusu r, hündürlüyü h olan silindrin həcminiV= πr2 • h; kürənin həcmini isə V= πr2 va si -tə silə hesablanır.

Həndəsi forması olmayan cisimlərin həc miriyazi düsturlarla yox, eksperimental üsul lar lahesablanır. Düzgün həndəsi forması ol mayandaş parçasının həcmini təyin etmək üçün men-zurkaya müəyyən həcmdə su tökülür, sonra daşparçası menzurkaya salınır, suyun səviyyəsiqal xır. Bu göstərici su və daşın həcmlərinin cə -mi dir. Toplanan həcmdən suyun həcmini çıx -saq, daşın həcmini tapmış oluruq.

Vdaş = Vsu + daş – Vsu

Maye zərrəcikləri, bərk cisim zərrəciklə -rinə nisbətən daha hərəkətlidir. Mayelərdə axı -cılıq xüsusiyyəti vardır. Mayelər müəyyən həc məmalikdirlər, lakin şəkilləri yoxdur, töküldüyüqabın formasını alırlar. Mayelərin həcmi eks -perimental üsulla bölgüləri olan qablar vasitə -silə müəyyən olunur. Gündəlik həyatımızda su,süd, benzin, maye halında olan yağlar həcmlə -rinə görə alınıb satılır.

Duz, şəkər tozu kimi kiçik dənəcikləri olanmaddələrin həcmlərinin bölgüləri olan qablarvasitəsilə ölçülə bilməsini düşünə bilə rik.

Qazları təşkil edən zərrəciklər, maye vəbərk cisim zərrəciklərinə nisbətən daha hərə -kət lidir. Qazlar olduğu qabın bütün həcmini tu-turlar. Qazların həcmləri xarici təsir nəti cə sin dədəyişir. Qazlar sıxıla biləndir.

Yuxarıda deyilənlərə aid nümunələr gəti rək:1. Tillərinin uzunluğu 5 sm olan bir kubun

həcmi neçə dm3-dur?A) 12,5 B) 1,25 C) 0,125 D) 0,252. Radiusu 3 sm olan bir kürə ilə, tərəfləri

45 m, 5 sm olan bir kürə ilə, tərəfləri 4 sm, 5 smvə 6 sm olan düzbucaqlı prizmanın həcmləriarasında fərq neçə sm3-dir? (π=3 qə bul etməli)

A) 28 B) 38 C) 20 D) 18 3. Tərəfləri 8 sm, 10 sm və 20 sm olan düz bu -

caqlı prizmanın içərisinə tilinin uzunluğu 25 smolan kub şəklində olan neçə cisim yerləşir?

A) 350 B) 300 C) 250 D) 200

4. Üzərində bölgüləri qeyd olunmuş ikisilindrdən birinə 15 sm3 quru qum, digərinə 13sm3 su tökün. Suyu qumun üzərinə tökdük dəmaddələrin birlikdəki həcmi 25 sm3 müəy yənolunur. Qumun həqiqi həcmi neçə sm3-dir?

A) 15 B) 12 C) 10 D) 85. Quru qum dənələri arasındakı havanın

həcmi 30 sm3-dir. Bu həcm bütövlükdə qumunhəcminin 10 %-ni təşkil edərsə, qum dənələ -rinin tam həcmi neçə sm3 olar?

A) 270 B) 250 C) 200 D) 1806. İçində 20% hava olan qumdan 10 m3

satın aldıq. Qumun 1 m3-nin 10 manat oldu ğu -nu nəzərə alsaq, havaya neçə manat ödəmişoluruq?

A) 45 B) 30 C) 20 D) 10Fizika təlimində müxtəlif xarakterli məsə lə

həlli şagirdlərin hesablama, ölçmə kimi fənn yö -nümlü praktik bacarıqlarla yanaşı müşahi də çi lik,dəqiqlik, fəallıq, iradəlilik kimi şəx siy yət yö nüm -lü keyfiyyətlərini inkişaf etdirməklə, eyni za-manda tədris vahidi, yarımil, il səviyyəsindətəlim nəticələrini yoxlamaq üçün bir vasitədir.

Fikrimizi ümumiləşdirərək qeyd etmək is -tər dik ki, fizika fənni üzrə məsələ həlli şagird -lərdə aşağıdakı bacarıqları formalaşdırır.

1. Şagirdlərin axtarıcılıq fəaliyyətini güc -lən dirir.

2. Məsələ həlli zamanı məsələnin mətniproblemli vəziyyət yaradır, motivasiyanı güc -lən dirir.

3. Şagirdlərdə yeni məsələ qurmaq baca -rıqları inkişaf edir.

4. Eksperimental məsələlər məktəb fizikaeksperimentinin bir növü kimi şagirdlərin təd -qiqatçılıq bacarıqlarını inkişaf etdirir.

5. Məsələ həlli fikri fəaliyyəti güclən dir -məklə təfəkkürü inkişaf etdirir.

6. Məsələ həlli şagirdlərin yaradıcılıq, kons -truktiv qabiliyyətlərinin inkişafına səbəb olur.

7. Məsələ həll etməklə fizika elmi nin ma -hiy yətini dərk edir, elmi dünyagörüşü forma -laşır.

58

Əlişah Gərayev, Zeynəb Məmmədova


34

Gerayev A., Mammadova z.

The use of Tasks in the Realization of Standards for Physics Lessons (6-7 Grades)

The article presents the difficulties that come out in the course of training in accordancewith the new educational program and ways to overcome them. It states the special significanceof task solving in the elimination of these difficulties, the improvement of research skills, ac-curacy, will, self-reliance, cooperation and other similar personality-oriented qualities by tasksolving.

Гяраев а., Маммадова з.

Использование задач при реализации стандартов по физике (6-7 классы)

В статье показываются трудности, встречающиеся в процессе обучения в соот-ветствии с новой образовательной программой и пути их устранения. Отмечается осо-бая значимость решения задач в устранении этих трудностей, рассказывается оразвитии исследовательских навыков, точности, воли, самостоятельности, сотруд-ничества и других подобных личностно ориентированных качеств посредством решениязадач.

8. Eksperimental məsələlərin həllində, şa -gird lərin kiçik qruplarda birləşdirilməsi, onlarara sında kommunikativ bacarıqların inkişa fı -na səbəb olur.

Fikrimizi ümumiləşdirərək qeyd etməkistərdik ki, VI-VII siniflərdə praktik yönümlüstandartların lazımi səviyyədə reallaşdırılmasışagirdlərin intellektual səviyyələrinin artırıl -ma sına imkan yaratmaqla yanaşı həyati baca -rıqlarının da inkişafının artmasına səbəb olur.

ƏDƏBİYYAT1. Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartı və

proqramları (kurikulumu). «Kurikulum» jurnalı,

2010, № 3.

2. Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil

məktəbləri üçün fizika fənni kurikulumu (VI-IX si -

niflər). «Kurikulum» jurnalı, 2010, № 3.

59



Yeni kurikuluma əsasən ümumtəhsil mək -təblə rində inteqrativ dərslərə geniş yer verilir –fi zika və biologiya, tarix və cografiya, riya ziy -yat və fizika, riyaziyyat və informatika və s.Nə zərə almaq lazımdır ki, inteqrasiya fənlər -arası əlaqənin həyata keçirilməsində ən yüksəkvasitədir, fənlərarası əlaqələr isə şagird qavra -ma sının formalaşmasında, şagird marağınınyüksəlməsində yüksək pillədir. Bütün bu deyi -lənlər inteqrativ dərslərin əhəmiyyətini birdaha təsdiq edir. Bu haqda bir çox tədqiqatlaraparılmışdır [1-3].

Belə bir sual yarana bilər: məsələn, tarixvə riyaziyyat arasında hansı əlaqələr ola bilər?Bi zim fikrimizcə, bunlardan birinin digə rindənayrı olması sadəcə olaraq mümkün de yil. Hərbir tarixi hadisə onun «vaxtı», «müd dəti» kimiriyazi anlayışlarla bilavasitə bağlıdır. Digərtərəfdən hər bir riyazi kəşf özü bir tarixi ha di -sədir. Riyaziyyat insan cəmiyyəti fəaliyyə tininbütün dövrlərində gündəlik lazımdır.

İnteqrativ dərslərin üstünlüyü ondadır ki,belə dərslər gərginliyi aradan qaldırır, şagird -ləri fənlərin «ciddiliyindən» uzaqlaşdıraraq müx - təlif tədris vahidlərinin bir tam kimi qəbul

olun duğu, şagirdlərin bacarıqlarının özünü da -ha aydın göstərdiyi başqa bir aləmə aparır [2]. Ø İnteqrativ dərslər şagird potensialını in -

kişaf etdirir, onların ətraf aləmi daha fəal dərketməsinə zəmin yaradır, məntiqi təfəkkürün vəkommunikativ bacarıqların inkişafına zəminyaradır.Ø Şagirdlərin diqqətini daim yüksək sə -

viy yədə saxladığı üçün belə dərslərin inki -şafetdirici effektindən danışmağa imkan verir.Ø Belə dərslərin aparılmasının forması qey -

ri-standart və cəlbedicidir. I dərs (Tarix və riyaziyyat)Sinif: 6Fənn: Tarix və riyaziyyatMövzu: Dünyanın yeddi möcüzəsiDərsin tipi: İnteqrativƏsas məqsədlərTarix: Dünyanın yeddi möcüzəsi haqqın -

da, tarixi tikililərin yaranma şəraiti, indikivəziyyəti və onların mühafizəsi haqqında mə -lumatlar vermək

Riyaziyyat: Çoxrəqəmli ədədlər üzərindəhesablama vərdişlərini inkişaf etdirmək, məsə -lə tərtib edərək onları həll etmək, fənnə maraq

TƏLİMDƏ RİYAzİYYATIN BAŞQA FƏNLƏRLƏ İNTeQRASİYASI

ASİF NƏBİYev

Avropa Azərbaycan Məktəbinin riyaziyyat müəllimi,pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru

[email protected]

Məqalədə təlimdə inteqrasiyanın əhəmiyyətindən danışılır, riyaziyyatın digər fənlərlə in-teqrativ tədrisinə aid nümunələr verilir.

Açar sözlər: inteqrasiya, fənlərarası əlaqə, qruplarla iş, cütlərlə iş, formativ qiymətləndir mə.

Keywords: integration, interdisciplinary communication, groupwork, pairwork, formative

assessment.

Ключевые слова: интеграция, межпредметные связи, работа в группах, работа в

парах, формативное оценивание.


yaratmaq, məntiqi təfəkkürü inkişaf etdirməkİş forması: Kollektivlə iş, kiçik qruplarla

və cütlərlə işDərsin təchizatı: Dünyanın yeddi möcüzə -

si və riyazi tapşırıqlara aid slaydlar, qruplarlavə cütlərlə iş üçün işçi vərəqlər, proyektor

Dərsin gedişi: Sinfin təşkili mərhələsindən sonra şagird -

lər keçmişə səyahət edir və dünyanın yeddimöcüzəsi haqqında bir çox maraqlı məlumatlaralırlar. Ancaq onlar bu bilikləri hazır şəkildədeyil, bir çox riyazi tapşırıqları həll edərək əldəedirlər. Riyazi imlanı (tapşırıqlar sözlə deyilir)həll edərək və cavabları nümunələrlə yoxla-yaraq (özünü yoxlama) şagirdlər Artemida Mə - bədinin hündürlüyünü tapır, sonra bu abi dəninyaranması haqqında məlumat alırlar. Dahasonra isə tapşırığa əsasən onun sahəsini tapırlar.

Şagirdlər suallara cavab taparaq Olimp şə -hərində Zevsin heykəlinin hündürlüyünü təyinedirlər.

Daha sonra o biri möcüzələr – Ro dos sün-bülü, Vavilonun asma bağları, Xeops pirami -da ları, Qalikarnas mavzoleyi, İsgəndə riy yəma yakı haqqında məlumatlar verilir. Bu məlu -matların hər birini şagirdlər riyazi çalış ma larıhəll edərək əldə edirlər.

Bütün dərs boyu həm suallar, həm də tariximəlumatlar slaydlar şəklində ekranda nümayişetdirilir və şagirdlər özlərini yoxlamaq imkanıəldə edirlər. Bütün dərs boyu yarış əhvali-ru -hiyyəsi və canlanma hiss olunur. Dərs dahacəlbedici, şagirdlər daha fəal olur. Onlar başadüşürlər ki, ilk baxışdan görünməsə də, bütünfənlər bir-biri ilə əlaqədardır. Formativ qiymət -ləndirməni aşağıdakı şəkildə aparmaq olar:

II dərs (Fiziki tərbiyə və riyaziyyat)Sinif: 6Fənn: Fiziki tərbiyə və riyaziyyat

Mövzu: Çevikliyin inkişaf etdirilməsiDərs tipi: İnteqrativƏsas məqsədlərFiziki tərbiyə: Çevikliyin inkişaf etdiril mə siRiyaziyyat: Cəbri ədədlər və cəbri kəsrlər

üzərində əməliyyatların təkmilləşdirilməsi,mə sələ qurmaq və həll etmək bacarıqlarınınmöh kəmləndirilməsi, fənnə marağın artırıl -ması, təfəkkürün inkişaf etdirilməsi

İş forması: Siniflə iş, qruplarla işDərsin təchizatı: Zəruri vasitələr: fit, taba -

şir, toplar, saniyə ölçən, iş vərəqi, lövhə, markerDərsin gedişi:Müəllim çeviklik haqqında və onun fiziki

hazırlıq nəticəsində necə formalaşması haqqın -da məlumat verir. O izah edir ki, çeviklik fizikihazırlıq və sağlamlıqda mühüm rol oynayır. Bugünkü dərsimiz də çevikliyin inkişafına həsrolunmuşdur ki, buna da müxtəlif yollarla nailolmaq olar. Daha sonra o qeyd edir ki, fizikihə rəkətləri yerinə yetirməklə bərabər qısa vaxtərzində riyazi çalışmalar da həll etməlisiniz,yəni riyazi cəldliyiniz də olmalıdır. Sonra o, bugünkü inteqrativ dərsin qaydalarını izah edir:

а) Şagirdlər iki komandaya bölünürlər.Hər bir komanda üzvü lövhəyə qədər qaçır,son ra kartoçkanı götürərək orada yazılmış ri -yazi çalışmanı həll edir və qaçaraq estafeti ko-manda yoldaşına verir, yarışı o davam etdirirvə s;

b) Qalib komandaya xallar yazılır və ikincitapşırığın icrasına başlanır. Hər bir komandaüzvü lövhənin yanına qaçaraq riyazi tapşırığıhəll edir, basketbol topunu səbətə atır və geriyəqaçır;

c) Üçüncü dəfə həndbol topu tora atılır;ç) Futbol topu ayaqla tora göndərilir.Gördüyümüz kimi, şagirdlər fiziki təmrin -

ləri yerinə yetirərkən hər dəfə riyazi çalışmalarda həll edirlər. Riyazi çalışmalar çox çətinolmamalıdır ki, vaxt itkisinə yol verilməsin.

Belə dərslərin didaktik əhəmiyyəti nədir?sualına cavab versək, görərik ki, onlar aşağıda -kılardır:

• Qələbəyə can atma, faydalı olmaq is -təyi, fiziki və əqli çalışmaların bir-birini əvəzetməsi, iradə tərbiyəsi;

I qrup

II qrup

IIIqrup

IVqrup

Tarixdənqiymətləndirmə

Riyaziyyatdanqiymətləndirmə

Yekunqiymətləndirmə

61

Təlimdə riyaziyyatın başqa fənlərlə inteqrasiyası


62

Asif Nəbiyev


• Fiziki tapşırıqlar məntiqi təfəkkürünin kişafına təkan verir;

• Belə dərslər canlı keçməklə yanaşı şa -girdlərin idmana və riyaziyyata maraqları artır.

Belə dərslərdə istifadə oluna biləcək riyazitapşırıq nümunələrinə baxaq:

1. A məntəqəsindən sürəti 12 km/saat, Bməntəqəsindən isə sürəti 14 km/saat olan ikivelosipedçi qarşı-qarşıya yola düşdü.Onlarınüç saatdan sonra görüşdüyünü bilərək A və Bməntəqələri arasındakı məsafəni tapın.

2. İfadəni sadələşdirin:

3. Sadələşdirin: (x-2y)2

4. Funksiyanın qrafikini qurun: y=|x|

5. Kəsri ixtisar edin:

9. Kəsri ixtisar edin:

10. Tənliyi həll edin: (x–1)(x+1)=0İndi isə bu iki dərsdə istifadə olunan slayd

və fotoşəkillərin bəzi nümunələrini verək:

III dərs (Riyaziyyat və informatika)Sinif: 5Fənn: RiyaziyyatMövzu: Məlumatların işlənib hazırlan -

ması. Barqraf (onun növü histoqram), dairəvidiaqram, xətti asılılıq

Dərs tipi: İnteqrativƏsas məqsədlər: Məlumatların işlənib

hazırlanmasında cədvəl şəklindən qrafik şək -lə keçilməsi, barqraf, dairəvi diaqram, xəttiası lılıq və onlar arasında uyğunluq

Riyaziyyat: Məlumatların işlənib hazır -lan ması, cədvəllər

İnformatika: Məlumatları Excell-də qra -fik şəkildə vermək

İş forması: Siniflə iş, cütlərlə işDərsin təchizatı: Lövhə, marker, fərdi

komp yuterlər, proyektor, iş vərəqiYeni kurikuluma görə V sinifdə məlu mat -

ların işlənməsi və təqdim olunması tədris olu -nur. O cümlədən, dairəvi diaqram, barqraf(histoqram), qrafik formalar və digər bu kimimövzular proqrama daxil edilmişdir. Bu möv -zuların hər birində cədvəl formasında veril -miş məlumatların qrafik formada təsviri vəüsulları, onların bir-birindən fərqi şagirdlərəçatdırılır. Bu mövzuların tədrisi informatikailə çox sıx bağlıdır və tədrisin key fiyyətli ol -ması üçün müəllimin informasiya texnolo gi -ya larından istifadə etməsi bugünün tələbidir.

Məlumatı toplama və təqdimetmə. Misal 1 (Sevimli meyvələr). Əvvəlcə dərs -

likdə ol duğu kimi şagirdlər arasında «Hansımeyvəni xoşlayırsınız» mövzusunda sorğu ke -çirilir. Sorğunun nəticələri cədvəldə göstəril -mişdir:

x+1x–1

–1

a2–2ab+b2

a2–b2

(x+1)2

(–x–1)2

Meyvələr Sayı

Alma 5

Armud 3

Banan 4

Nar 3

Naringi 5

Sevimli meyvələr (20 şagird arasında sorğu)

Efes şəhərində Artemida məbədi

Olimp şəhərində Zevsin heykəli

Rodos heykəli Vavilyonun asma bağları

Qizedə Xeops piramidaları

Halikarnas şəhərində mavzoley

63

Təlimdə riyaziyyatın başqa fənlərlə inteqrasiyası


Bu cədvəli lövhədə tərtib etdikdən sonraExcell proqramında həmin cədvəli təkrar veri -rik. Daxil etmək menyusundan histoqram ida -rə etmə panelini seçirik, belə bir histoqramalınır.

Əgər sinif otağında kompyuter və əks etdi -rən ekran olmazsa, bu dərsləri informatika ota - ğın da tədris etmək məsləhətdir. Dərsin cütlərləiş forması əlverişlidir.

Misal 2 (Sevimli idman növü). Nəticə iki -sütunlu barqrafla göstərilmişdir.

Misal 3 (Yoxlama yazı işinin nəticələri)

Bəzən cədvəli xətti qrafik şəklində ver -mək əlverişli olur.

Misal 4 (Turistlərin hərəkəti). Turistlər 40km velosipedlə, 10 km piyada, 40 km qayıqla,80 km avtobusla getdilər. Onların hərəkətmar şrutunu qrafik göstərin.

Hərəkət qrafikini həm xətti, həm dairəvidiaqram şəklində verək:

Hamıya məlumdur ki, əsrimiz kompyutervə informatika əsridir. Şagirdlər məktəbdə Isi nifdən informatika fənnini öyrənirlər. On la -

İdman növü Qızlar Oğlanlar

Voleybol 6 9Tennis 5 4

Yüngül atletika 4 2

Sevimli idman növü (15 oğlan,15 qız)

5 alanlar 14

4 alanlar 4

3 alanlar 2

2 alanlar 0

Yoxlama yazı işinin nəticələri (20 şagird)

Velosipedlə 40

Piyada 10

Qayıqla 40

Avtobusla 80

Turistlərin hərəkət marşrutu (km)

64

Asif Nəbiyev


rın müəyyən qədər kompyuterdə işləmək vər -diş ləri var. Bu cür mövzuları informatika fən -ni ilə əlaqəli tədrisi nəinki faydalı, demək olarki, zəruridir.

ƏDƏBİYYAT1. И.Муравьёва, С.Медведева. Интеграция

математики и истории для формирования ме-тапредметных умений обучающихся (murinna.ucoz.ru).

2. В.Н.Максимова. Межпредметные связии улучшение процесса обучения. «Просвеще-ние», М.1994, с.81.

3. А.Азевич. Двадцать уроков гармонии.М: «Школа-пресс», 1998.

4. Pedaqoji texnologiyalar, İnteqrativ dərslə -rin tipləri və formaları. «Tomsk», 2003;

5. F.Hüseynov. V-XI sinif fiziki tərbiyə vəsait,«Müəllim», Bakı-2012.

6. F.Hüseynov, N.Qəhrəmanova. RiyaziyyatV.Radius. Bakı-2012.

Nabiyev A.

Integration of Math with Other Subjects in Teaching

The article deals with the importance of integrative teaching, it gives examples on inte-grative teaching of math with other subjects.

Набиев а.

Интеграция математики с другими предметами в обучении

В статье говорится о значимости интеграции в обучении, даются примеры по ин-тегративному обучению математики с другими предметами.

65

«Ziya» («Ziyayi-Qafqasiyyə») 1879-1884-cüillərdə Tiflisdə Azərbaycan dilində əslən şama -xılı olan Səid Ünsizadə (1825-1905) tə rəfindənhəftədə bir dəfə nəşr olunan qəzet olmuşdur.Sonuncu nömrəsi 1884-cü il iyunun 11-də nəşrolun muş dur. «Ziya»nın ilk iki nömrəsi hələ ta -pılmayıb. Xronoloji ardıcıllığına, hər nömrə -nin pəncşən bə günü çıxacağı əvvəlcədən elanolunduğuna görə ilk nömrənin 1879-cu il yan -varın 25-də, ikinci nömrənin isə növbəti pənc -şən bə günü – martın 1-də nəşr olunduğu gü manvə təxmin edi lir. Başqa variant da mümkündür.Bəzi təd qi qat çılar ilk nömrənin tarixini 14 yan -var 1879-cu il dən hesablamışlar [1].

Belə olan təqdirdə həftəlik qəzetdə bir həf -tə ləngimə olduğunu düşünmək olar.

Rəsmi dövlət sənədlərində Səid Ünsiza də yə«Ziya» qəzetini 1879-cu ilin yanvarın əvvəl lə rin -dən başlayaraq çıxarmağa icazə verilmişdir [2].

«Ziya» qəzeti 1880-ci ilin dekabrından «Zi - yayi-Qafqasiyyə» adı ilə çıxmışdır. Addəyiş -mə əməliyyatını qəzetin sərlövhəsini dəyişənrəssamın müdaxiləsi kimi izah etsələr də, əs lin - də bu, məqsədyönlü xarakter daşımış, S.Ün -sizadə «Ziya»nın yayıldığı məkanı bilərəkdən

məhdudlaşdırmışdır. Əslində «Ziya» qəzeti Tür -kiyə və İranda da, Rusiyanın türk dili başa dü -şülən bir çox ərazilərində də oxunurdu. Bu nuSimferopoldan, Tambov quberniyasının Spasskşəhərindən, Sankt-Peterburq, Moskva, Ufa, Həş -tərxan kimi iri şəhərlərdən gələn mək tublarsübut edirdi.

«Ziya» – maarif ziyasıdır. Bu, elə ziyadırki, sərhəd tanımır, öz şəfəqləri ilə qaranlıq alə -mi işıqlandırır, xalqı işıqlı günlərə səsləyir.«Ziya»nın naşiri və imtiyaz sahibi Səid Ünsi -zadə öz maarifçilik fəaliyyətini, bu yoldakıaxtarış və qarşılaşdığı çətinliklərlə mübarizənibelə səciyyələndirirdi:

«Tiflis». 17 noyabr. «Ziya»qəzetəsinin təbvə nəşr olunmağını dost dutan həzərata məlumola ki, həmin ildə (1879-cu ildə-N.N.) qəzetəverməkligi öhdəmizə götürən vəqtdə hərçəndniyyətimiz ona müncərr (bir tərəfə çəkilən, sü -rüklənən-N.N.) olmuşdu ki, qəzetimizi keçənmə hərrəm ayının ibtidasından verək. Çünkisəneyi-islamiyyənin ibtidası ondan başlanır vəlakin işimizin ibtidası düşvar olduğuna görəba cara bimədik ki, bir parə kəsr və nöqsanı mı zıcabəca (yerbəyer-N.N.) edıb məzkur niyyəti -

ƏDƏBİ DİLİMİzİN TeRMİNLƏRLƏ zƏNGİNLƏŞMƏSİNDƏ«zİYA» («zİYAYİ-QAFQASİYYƏ») QƏzeTİNİN (1879-1884) ROLu

NAzİM NƏSRƏDDİNOv

Avropa Azərbaycan Məktəbinin Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi, Əməkdar müəllim, «Ən yaxşı müəllim» müsabiqəsinin qalibi

[email protected]

Məqalədə ədəbi dilimizin terminlərlə zənginləşməsində 1879-1884-cü illərdə çap olunmuş«Ziya» qəzetinin rolu araşdırılır.

Açar sözlər: qəzet, naşir, maarifçilik, termin, lüğət, leksika, sinonim.

Keywords: newspaper, publication, enlightenment, term, vocabulary, lexicon, synonym.

Ключевые слова: газета, издание, просветительство, термин, словарь, лексика, си-

ноним.


66

Nazim Nəsrəddinov


mizi əmələ gətirək. Ona görə naçar olub, səfərayının on dördündə (islam təqviminin 1296-cıilində-N.N.) əvvəlimci nömrəmizi zühurə gəti -rib, ahəstə-ahəstə səy və himmət göstərdik»(19.11.1879, N 44).

Səid Ünsizadə öz millətdaşlarına təman -nasız xidmət nümunəsi göstərirdi. O, Şamaxı -dan Tiflisə gəlib, burada ərki çatan insanlarınköməyi ilə əvvəlcə litoqrafiya (daş basma xana -sı), sonra tipoqrafiya (hürufat basmaxanası-N.N.) açmışdı. Onun fikrincə, «Hər millətin özxəttinə və dilinə məxsusi olan basmaxana(bu rada: litoqrafiya və tipoqrafiya-N.N.) o mil -lə tin və əhvalatını nəşr edən və fikrinə rəvacve rən və yamanlıq yolundan mən (qadağan et -mə-N.N.) edən və yaxşılıq yoluna tərğib edənvə cəmaətin vəkili və onların səsi və yaxşınıntərifçisi və yamanın məzəmmətçisi və zalim -lərdən şikayətçi və məzlumlara kömək edəndir.Bu mülahizə ilə biz dəxi öz qüvvət və təvanı -mızdan artıq öz millətimizə məxsus, ümumimənfəəti olan mətbəə dəstgahlarını ha silə gə -tirməkdə bacardığımızı müzayiqə elə mə dik»(03.12.1881, N2).

S.Ünsizadə proqram xarakterli bu məqalə -sin də dövrün ziyalılarını əlbirliyə çağırırdı:

«Bir ev bir eli tikə bilməz, bəlkə bir el birevi tikə bilər... Bu barədə hər bir tərəfdən him -mət və iltifat göstərmək lazımdır və hər kəsbas maxana və qəzetimizi özününkü hesab elə -məlidir».

S.Ünsizadə qəzetdə nə yazırsa yazsın, fik -rini elə ifadə edirdi ki, onu anlayırdılar, yaxşıbaşa düşürdülər. Qəzetdə başa düşülməyənsöz lərin və ifadələrin izahı, aydınlaşdırılmasıüçün müxtəlif üsullardan istifadə edilirdi. Buməqsədlə ən çox mötərizə və «yəni» aydınlaş -dırma bağlayıcısından istifadə olunurdu. Qə zet - də ayrı-ayrı sözlərin izahında ətək yazı la rındanda istifadə olunurdu. Bu qaydadan ən çox Ezopmaneralı tərcümələrdə istifadə edilmişdir. Bucəhətdən «Ziya»nın 26 iyul 1879-cu il tarixli27-ci nömrəsində «Moskovckie vedomosti»qəzetindən çap tarixi göstərilmədən tərcüməedilmiş bir yazı diqqəti cəlb edir. Yazıda inqi-

labi işlərə qoşulan bir nəfərin həbsindən sözaçılır. O, tutulan vaxtı özünü Rusiya dövlətininsosialistlərindən biri olduğunu deyir. Tərcü -məçi «sosialist» sözünün üstünə ulduz işarəsiqoyaraq qəzetin ətək yazısında onu və onunlailgili daha üç sözü belə izah edir:

«Sosialist» latın lüğətidir. Bu halda Evro -pada sosialist o şəxsə deyirlər ki, sosializmməz həbindəndir (yol-N.N.) və bu məzhəb ikişüqqə (qola-N.N.) münşəəqdir (parçalanmış -dır-N.N.) ki, birinə qommunizm (mötərizədəərəb qrafikalı qəzetdə rus hərfləri ilə «kом му -низмъ»-N.N.), o birinə sosializm (mötərizə dərus qrafikası ilə «сосиализмъ»-N.N.) deyirlər».

Daha sonra uzun-uzadı izahat gəlir. Əslin -də ilkin mənbədə – rusdilli paytaxt qəzetindənə sosialist sözü, nə də ki onunla bağlı belə ge -niş izahat var.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, sosialist, kom -munizm, sosializm və bunlarla ilgili revol yu sio -ner sözlərini anadilli mətbuatda – Azər bay canmətbuatında ilk dəfə türkdilli oxu cu lara çat -dıran Səid Ünsizadə olmuşdur. Əlbəttə, bizonu inqilabçı kimi tanıtmaq fikrində deyilik.Bu sözlər «Ziya» qəzetində görünəndə sonra -lar Lenin kimi tanıdığımız Volodya İlya oğluhəl tatar şəhəri Kazanda harasa dərs öyrən mə -yə gedirdi: 9 yaş 3 ay (mayın 31 gün olduğu -nu yaddan çıxarmasaq) 5 günlük idi, başqasöz lə, 10 yaşının 97-ci günündə gələcəyininplan larını və yalanlarını cızırdı.

«Ziya» qəzetində işlənən alınma termin -ləri mövzusuna görə bir neçə yerə bölmək olar:

1) ictimai-siyasi məzmunlu terminlər;2) məktəb və maarifçilik terminləri;3) peşə, sənət, vəzifə və məşğulluq sahə -

sinə aid terminlər;4) maliyyə, pul və bank əməliyyatları ilə

ilgili terminlər;5) hərbi anlayışları ifadə edən terminlər.«Ziya» qəzetində bəzi alınma sözlərin «Əkin -

çi» qəzetində olduğu kimi, «yəni» aydın laşdır -ma bağlayıcısı ilə izah edilməsinə geniş yer ve rilmişdir: «Peterburq. 11 mart. «Qolos»un nəq -liy yatına görə, Zaqafqaziyanın, yəni Qafqazın

67

Ədəbi dilimizin terminlərlə zənginləşməsində «Ziya» («Ziyayi-Qafqasiyyə») qəzetinin (1879-1884) rolu


qiblə tərəfinin teleqrafı ümumi teleqraf rəbtinəmüəlləq (bir şeyə söykənmədən havada və yaboşluqda duran-N.N.) olunmaqdan ötrü bu il -dən tədbir olunur ki, Baku və Krasnovodskininarasında teleqraf bəndləri nəsb eləsinlər (tik -sinlər-N.N.)» (1879, N8).

«Zaqafqaziyada, yəni Qafqaz qitəsindəkimüsəlman şəhərlərində doqquz yüzə qərib sün -ni və şiələrə məxsus oğlan və qız məktəblərivar imiş» (27.03.1880, N17).

«Bu işdən ötrü hökumətin kontroluna (yə -ni onun zəbt və idarəsinə) verilmiş sərmayə 7135 270 markalıq qızıl pul və yaxud 3 767 660manatlıq rusi kağız puldur» (09.10.1881, N30).

«Ziya»da tərcümə materiallarına xüsusiqayğı göstərilmiş, hər sözün anlaşıqlı variantıseçilərək işlədilmişdir. Bu cəhətdən III Alek -sandrın 15 may 1883-cü ildə Peterburqda təş -kil olunmuş tacqoyma mərasimindən verilmişreportaj diqqəti cəlb edir. Reportajda türkdillioxucular üçün maraqlı ola bilən 30-dan artıqAvropa mənşəli alınma söz vardır: imperator,naçalnik, skaçka (əsb dəvanı-qaçan atların ya -rışı-N.N.), klub, natarius, çinovnik, hura (uranidası-N.N.) çəkmək, hura cədası, uşkola, im -pe ratoriçə, üç klaslu məktəb, zakon uçiteli, qə -pik və s.

Dilimizdə bu gün geniş populyarlıq qa -zanmış alınma sözlü terminlər «Ziya» qəzeti -nin oxucularına elə ilk oxudan məlum olurdu.Yazı müəllifi və ya tərcüməçi sözün çətinliyinibaşa düşəndə həmin sözü izah etməyi yaddançıxarmırdı. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, son-ralar «Dəbistan» uşaq jurnalında da bu qay-dadan səmərəli istifadə olunmuşdur. Məsələburasındadır ki, «Dəbistan»da nömrənin bütünçətin sözləri jurnalın sonuncu səhifəsində ay -rıca başlıq altında «Ziya»dakından fərqli ola raq,ərəb və fars mənşəli sözlərlə Avropa mənşəlisözlər birlikdə verilirdi.

«Ziya»nın bizə məlum olan ilk nömrə sin -də – 08.02.1879-cu il tarixli 3-cü nömrəsindəişlənən bir neçə alınma mənşəli, alınma sözlütermin diqqəti cəlb edir: teleqramma, bal (yəni

qonaqlıq), ura çığırmaq, muzigah, litoqrafiya,komandir, əfsər (ofiser), zakaz və s.

Bu sözlərin hamısı oxucu üçün başa düşü -lən olduğu üçün heç bir izahat verilməmişdir.Fikrimizin təsdiqi üçün həmin nömrədən kiçikbir elanı oxuculara çatdırırıq:

«Qəzetə müştərilərimizə məruz ola ki, qə -ze təmizdən ötrü zakaz verdiyimiz hürufat vəslolunanacan naçar olub, qəzetəmizi litoqrafdatəb etdirürük. Ona görə lazımdır ki, basməəlində ittifaq düşən bəzi kur və qüsur və yabir ax taxir surətində nüktəgirlik (tənqidçilik-N.N.) etməsinlər, çünki yaman günün ömrü azolur» (08.02.1879, N3).

«Ziya»nın 15 fevral 1879-cu il tarixli 4-cünömrəsini vərəqləyirik. Bu nömrədəki otryad,qubernator, uşqola tipli bir neçə milliləşmə yo -luna düşən Avropa mənşəli söz vardır.

Nömrənin baş məqaləsi uşaqların təlim vətərbiyəsinə aiddir. Yazı «Uşaqlarımıza təlim vətər biyə vermək barəsində» adlanır. Bu yazı daərəb mənşəli sözlərin üstünlüyü adi oxu pro - sesində elə ilk cümlələrdən hiss olunur: «Oxu maqvə yazmaq barəsində olan əhvalatın şəhri-bə -yanını və insanlara məxsus olan ne mətlərdənolub baisi-şərif və iftixar olmağına... əvvəlimcidərəcədə bildik... Bu zəmanədə, han sı ki, mülkvə millətin tərəqqisi elm və mərifətə və növ -bə növ dillərə və xətlərə olmaqdadır».

Nümunədə dilimizin fonetik qanunauy ğun -lu ğu nu qəbul edən təkcə bir söz var: Avropa(Fran sa) mənşəli «nömrə» sözü. Digər sözlə -rin böyük əksəriyyəti Şərq alınmalarıdır.

Maraqlıdır ki, «Ziya» qəzetində bəzən təh -sil ocaqlarını tədris dilinə görə məktəb vəuşqola kimi fərqləndirirlər: «Dövlət...lazımiyerlərdə uşqolalar və məktəblər açubdur».

«Ziya» qəzetindəki bəzi məqalələr müəy -yən mövzu ilə ilgili tezlik lüğətini xatırladır.Azərbaycan dilçilik ədəbiyyatımızda bu möv -zu da iki yazıya rast gəlirik; biri M.Füzulinin«Leyli və Məcnun» poemasının tezlik lüğəti,di gəri filologiya elmləri namizədi Fazil Əhmə -dovun «XVIII ədəbi dilinin inkişafında M.V.Vi -

68

Nazim Nəsrəddinov


dadinin rolu» mövzusunda yazdığı namizədlikdissertasiyasının bir bölməsidir.

«Ziya» qəzetinin leksikasında əsas yerima arif, məktəb və mətbəə məsələlərinə aidterminlər tutur. Bu da təbiidir; «Ziya» Azər -bay can mətbuatında ilk irimiqyaslı maarifçiliknəşridir. «Ziya» qəzeti bu cəhətdən öz sələfin -dən – «Əkinçi» qəzetindən də əsaslı şəkildəfərqlənir. «Əkinçi» qəzetində ictimai-siyasi vəkənd həyatı məsələlərinin işıqlandırılmasınadaha çox fikir verildiyindən, təbii ki, buradabu sahələrə aid terminlərdən daha çox istifadəolu nurdu.

Bir məsələni də xüsusilə vurğulamaq la -zım dır. H.Zərdabi rusdilli milli ziyalı idi; o,Şamaxıda da, Tiflisdə də, Moskvada da rusdilində təhsil almışdır. H.Məlikzadə (Zərdabi)Moskva Universitetini qurtarıb, təyinatı üzrəTiflisə qayıdandan sonra da, sonralar Qubadadövlət qulluğunda işləyəndə də bütün yazı-pozu işlərini rus dilində gördüyündən 30-35yaşına qədər onun Azərbaycan ədəbi dilindəmükəmməl yazı təcrübəsi yox idi. Lakin H.Zər -dabi qısa bir müddətdə ədəbi dil və anadilli ya zımədəniyyətimizdə inqilab yaratdı; M.F.Axun -dovun tövsiyəsi ilə «Əkinçi» qəzetinin ətrafınayaxşı həyat məktəbi keçmiş, yaxşı müəllim lər -dən dərs almış, bir neçə dili mükəmməl bilənmilli ziyalıları toplaya bildi. «Əkinçi»yə rusdi lində göndərilən məktublar da yaxşı tərcü -mə olunurdu.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, mətbuat ta -riximizin tərcüməçilik ənənələri, təəssüf ki,hələ lazımınca öyrənilməmişdir. Halbuki buməsələnin ciddi tədqiqi bir sıra tarixi, siyasi,ədəbi və elmi mövzuların mükəmməl şəkildəaraşdırılmasında əhəmiyyətli rol oynaya bilər.

«Ziya» qəzeti «Əkinçi»nin açdığı yol iləgedirdi. Doğrudur, «Əkinçi»nin heç bir nömrə -sində Ünsizadə qardaşlarının imzasına rastgəlmirik. Amma heç cür inanmaq olmur ki,yaşadığı dövrün ictimai-siyasi həyatında fəaliştirak edən Ünsizadə qardaşları «Əkinçi»ninnəşrinə etinasızlıq və biganəlik göstərsinlər.Sonralar Səid Ünsizadə də, onun özündən ki -

çik qaradaşı Cəlal Ünsizadə də Həsən bəyZərda binin xidmətlərini yüksək qiymətlən dir -mişlər. Səid Ünsizadə 1880-ci ildə yazdığı birməktu bunda təhsil sahəsindən uzaqlaşdırılan,maddi çətinliklərlə üzləşən H.Zərdabiyə gön -dərdiyi məktubunda ona «Ziya» qəzetinin Teh -ran və ya İstanbul müxbirliyini təklif edirdi.Lakin bu təklif cavabsız qalmışdı.

Bizə belə gəlir ki, H.Zərdabi «Ziya»da im -zasız çıxış etməyə üstünlük vermişdir. «Ziya» -da çap olunan bir sıra təbiət hekayələrin –«Zəlzələ», «Saqqız cəzireəsi», «Hava», «Qaf -qaz da çay istehsalı» və sair yazıların mövzu,leksi ka və üslubuna, yazı manerasına, sintak -si sinin çevikliyinə və xalq dilinin incəlik lə -rindən isti fadə məharətinə görə H.Zərdabiyəməxsusdur.

«Ziya» qəzeti yazılı mədəniyyətimizin nü -mu nəvi məktəbidir. Ədəbi dilimizin müəyyənqayda-qanunlarının müəyyənləşdirilməsində,yazı qaydalarının formalaşdırılmasında, sözünsətirdən-sətrə keçirilməsi meyarlarının norma -tiv ləşməsində qəzet rəhbərlərinin – naşir vəmü hərriklərin, daimi aparıcı müxbirlərin bö -yük xidmətləri vardır. Təsadüfi deyil ki, 1881-ciilin əvvəllərində «Qafqaz» qəzetində «Ziya»qəzetinin fəaliyyəti haqqında aparılan müzaki -rələrdə bu cəhətə xüsusi fikir verilmişdir.

«Ziya» qəzetində sənət və peşə termin lə -rinin işlədilməsi haqqında yazılarımızın birin -də söz içində söhbət açmışdıq («Ölkəmizinpeşə məktəbləri tarixindən» (Afərin o şəxslərəki...) //«Sənətkar» jurnalı, 2009, №1, səh. 16-17).

«Ziyayi-Qafqasiyyə»nin Şamaxı müxbir -lə rindən birinin qəzetin 17 aprel 1881-ci il tar-ixli 11-ci nömrəsində «Məmləkət əhvalatı»rubrikası (ümumi başlığı) altında dərc olunmuşŞamaxıdan göndərilmiş yazılarının birindənməlum olur ki, şəhərin bir çox varlı və mötəbəradamları yerli əhalinin mənfəəti, ünas (qadın)tayfasının təlim və tərbiyəsindən ötrü bir cə -miyyət yaratmaq, şəhərdə bir sənət məktəbiaçmaq fikrindədirlər. Onların məqsədi kasıb vəfüqəralara əl tutmaq, ağır həyat şəraiti olan -ların maddi vəziyyətini yüngülləşdirməkdir.

69



Yazı müəllifinin fikrincə, bu işin icrası o qədərdə çətin deyil. Məqalədə qadınlar üçün açıl -ması nəzərdə tutulan sənət təlimxanasında müx -təlif peşə ustalığı və bacarığı olan ünas (qadın)müəllimlərin dərs deməsi məsləhət görülür.Müəllif təklif olunan təlim və ürfan ocağındaöyrədiləcək peşə və sənətlərin yerli şəraitəuyğunluğunu xüsusilə nəzərə çarpdırır: «Əv -vəl mcisi, xəliçə və palas toxumaq təlim edələr.Hansı ki, onun cümlə əsbabı (aləti) və övrət -lər dən olan mahir ustaları Şirvanatda çoxdurvə ip əyirməyi və boyamağı çox yaxşı bilirlər.

İkincisi, ipək tor toxumaq, hansı ki, ətrafmək təblərdə çox məğrubdur (rəğbətlidir-N.N.)və özü də Şirvana məxsusdur.

Üçüncüsü, güldüzçülük (müxtəlif parça -lara gül tikmək) sənəti ki, onu bilmək ilə növ -bənöv işlər tikmək olar. Məsələn, ustul (stul)üstü, caməxədan və taxça pərdələri, başmaqüzü və sairləri.

Dördüncüsü, fufayka (köynək) və corabto xumaq, hansı ki, Tiflisdə onlardan ötrü çoxyax şı maşınlar vardır və övrətlərdən çox yaxşıustalar vardır. Hansı ki, bir gündə bir nəfəriyirmi cift (cüt-N.N.) cülgi (corab-N.N.) və birneçə köynək toxuya bilər...»

Adı çəkilən məqaləyə aid redaksiya qey -dində göstərilir ki, şamaxılıların sənət məktəbiaçmaq fikri sözdən əmələ keçərsə, başqa yer -lər də də belə təlimxanələr meydana çıxar və«bu qisim işləri əmələ gətirənlər öz cəmaət lə -rinə ildə bir neçə yüz min manat əta və ehsanedən kimidir».

Göründüyü kimi, müəllifin leksikonundamilli və alınma sözlərdən istifadə yolu ilə «ipəkfabriki, iplik fabriki, xəliçə, palas, güldüz lük,ip əyirmək, ip boyamaq, cəmaxədan pərdəsi,taxça pərdəsi, başmaq üzü, fufayka, köynək,corab, cülgi» kimi sənət və peşə an layışları bil -dirən termin səciyyəli bir neçə söz və söz bir ləş - məsi işlənmiş, ədəbi dilimizin zənginləşməsindəmaraqlı məqamlar, sözə leksik mənanın tələb lə -rinə uyğun yanaşma üsulları meydana çıxmışdır.

Qəzetdə «Russkiy kuryer» adlı mətbu or -qan dan seçilmiş informasiyada peşə, sənətocaq larından söz açılır:

Biz yuxarıda rus qəzetlərindən nəqlənyazmışdıq ki, «Qafqazi-cənubi»də bir ipəkçilikməktəbi açmaq əzmindədirlər. «Russkiy kur -yer»in rəvayətinə nəzərən, Rusiyada bir cə miy - yət... bu fikirdədir ki, Qafqazda bir penir çilikməktəbi açsın» (1884, N2).

«Bir az gedüb şirniçi (güləbərin) mağaza -sının bərabərinə yetişür» (1884, N5).

Qəzetdə yerli müxbirlərin Azərbaycan di -lində yazdıqları xəbərlərdə də peşə, sənət, elə cədə sənaye birliklərinin adlarını bildirən ter min -lərə də səxavətlə yer verilirdi:

«Bakuda neftçilər şirkəti neftçilik sənətiniöyrətmək niyyətilə dekabrın 5-də bir məktəbaçıblar. Məzkur məktəbə qəbul olanlar pulsuzvə müftətəhsilə davam edəcəklər» (16.12.1882,N31).

Qəzetdə təhsil müəssisələrinə aid termin -lərin işlədilməsində bəzən eyni materialda həmŞərq, həm də Qərb alınma sözlərindən mü vazişəkildə istifadə edilmişdir ki, bu da üslubiaxtarışlar kimi qiymətləndirilməlidir: «Novoyevremya» qəzetəsi eşidibdir ki, Qori Semina ri -yasının yanında müsəlmanlardan ötrü bir tə lim -xanə kəşad olunması keyfiyyəti baş dut ma yıbdır.Hökumət tərəfindən lazım görünübdür ki, onunəvəzində müsəlmanlardan ötrü bir müsəlmandarülmüəllimxanəsi (müəllimlər institutu-N.N.)hasilə gətirilə» (19.11.1879, N44).

«Ziyayi-Qafqasiyyə» qəzetinin tərcümə ma -teriallarında işlənmiş bir sıra terminlər diqqəticəlb edir: «Qaspi» qəzeti deyir ki, Baku dərya -sında, yəni Təqiyevin zavoduna yovuq olansəmtdə bir qayığı dəryanın ləpəsi vurub aparıb.Məzkur qayıqda üç nəfər adam var imiş. Birqədər keçmiş başqa atəş qayığı onların ardıncagöndərilir (1884, №10).

Qəzetin bu nömrəsindəki alış-veriş işləritermini də ticarət termininin qarşılığı kimi ma -raqlı görünür: «... bu halda dünyanın hər tərə -findən alış-veriş işləri xarablaşır».

«Ziya» qəzetində geniş oxucu kütləsi üçüno qədər də aydın olmayan terminlərin təqdi -matındakı maraqlı xüsusiyyətlərdən biri sözünleksik mənasının geniş və hərtərəfli tədqiqata

70

Nazim Nəsrəddinov


cəlb olunmasıdır. Qəzetdəki «Üzüm ağacındazühur edən (qarə) illətinin rəfinə əlac» adı iləçap olunmuş elmi mövzulu yazı bu cəhətdənmaraqlı görünür: «Üzüm ağacında hər il gö -rün məkdə olan bir xəstəlik var. Bu xəstəliyinrəfinə çoxları çalışırlar. Məzkur xəstəlik hər birmillətin lisanında başqa bir ad ilə məşhurdur.Məsələn, bizim məmləkət əhalisindən üzümmeyvəsindən faidəbərdar olan gürcülər oillətə«na tasari» deyirlər... bizim dildə (ğarə) deyil -məklə məşhurdur. Məzkur illət üzüm ağacınınyaşıl yarpaqlarında bə budaqlarında zühuredib, ğayətdə kiçik xal surətində görünür...»(18.04.1884, N7).

Qəzetdəki hərbi terminlər də ədəbi yazılıdilimizin formalaşmasında mühüm rol oyna -yır. «Russkiy invalid» adlı Peterburq qəzetin -dən tərcümə edilmiş bir xəbər-informasiyadakıhərbi terminlər diqqəti cəlb edir: «... saldatlığaçağırılanlar yüz toqsan bin nəfər az olmuşdur...Piyada və topçu saldatları – beş sənə, sairlərialtı sənə hesabında xidmət edəcəklər» (1881-ciil, N27).

«Ziyayi-Qafqasiyyə» qəzetində terminlə -rin sinonimlərin bəzən paralel, müvazi işlədil -məsi yazının daha yaxşı başa dü şülməsinəxid mət edən üsullardan biri kimi nəzərdə tu -tul muşdur: «Qarabağ bəyzadələrin dən məktə -bi- tibbiyyədə ekmali-təhsil etmiş olan təbib(doqtur) Kərim bəy Mehmandarov cənablarıQarabağ uyezdindən iqamət etdiyi mahaldahəmmillətləri olan müsəlman xəstə lərinə bi hə -məçiz (yoxsul, kasıb-N.N.) mədavi etmək(dər man vermək//müalicə etmək-N.N.) ilə on -ların həqqində qayətdə iltifat və meh ribançılıqilə rəftar edir» (1883, N27).

«Ziya» qəzetində bəzən xitablarda müəy -yən peşə, vərdiş, xasiyyət bildirən anlayışlarınbir sözlə yox, sərbəst söz birləşməsi ilə ifadəolunmasına da təsadüf olunur:

«Şuşa-Ağamirzəzadəyə (M.M.Nəvvaba-N.N.).

Müxalif yazan şəxs, (yəni, ay Ağamirzə -za də-N.N.) məgər bilmirsən ki, adın gizlədəninsözü yazılmaz?» (1879, N46).

Qəzetdə çar və çap məhsulları ilə ilgili ma -terialların təqdimində müasir terminologiyaüçün məqbul sayılmasa da, o dövr üçün xarak-terik olan sinonim terminlərdən istifadəyəgeniş yer verilmişdir. Bu cəhətdən bir neçənümunəyə diqqət yetirmək yerinə düşür:

«Elan – Şeyx Sədinin «Gülüstan» kitabıİstambulda «Əxtər» qəzetəsinin çapxanəsin -də... nəstəliq xətti ilə qayət əla və pakizə çapolu nubdur. Bu günlərdə bu kitablardan yaxşıcild ilə mücəllid bir neçə nüsxə idarəmizəsatılmaq dan ötrü göndərilübdür» (1879, N20).

«Risaleyi-hesabiyyə»Məzkur isimdə tazə bir hesab kitabı («Kəş -

kül») mətbəəsi təb və nəşr eləmişdir ki, bir nüs -xəsini biz dəxi almışıq» (1884, N2).

«Darülmüəllim şagirdlərindən Tiflis yolilə evlərinə gedəni mətbəə və idarəmizə gəl -diklə rindən bir neçə dəfə görmüşdük» (1882,N20).

Qəzetdə tibb və səhiyyəyə aid terminlərinişlədilməsində daha çox xalq danışıq dilininmateriallarına müraciət olunmuşdur: «Qaf qaz»ayazırlar ki, Gəncdə çiçək xəstəligi olmaq mü -nasibətilə dustaqlar xəstəxanədən başqa övənəql olunduqda igirmi adam qaçmışdır» (1884,N2).

«Aprel ayının 4-mcü gününü yadigar üçünTiflis cəmaətinin xəstələrindən ötrü bina olu-nan şəfaxanə Tiflis cəmaətinə məlum edir ki,iki yerdə genə şəfaxanələr açub» (1884, N3).

Qəzetdə bəzi anlayışları ifadə edən alın masözlərin mötərizədə verilməsi, onların di gərsözlərdən görüntüyə görə fərqləndiril mə si hə -min terminlərin oxucuların yaddaşında dahayaxşı saxlanılmasına xidmət edir:

«Millətimizdən rus (akademiya) və (uni-versitet)lərndə ikmali-təhsil edən müntəhilər(bitirənlər-N.N) vardır» (1882,N15).

Qəzetdə birinci tərəfi rus mənşəli, ikincitərəfi Avropa mənşəli sözlərdən ibarət olanterminlərdən də məqsədəmüvafiq şəkildə isti -fadə olunmuşdur: «Şamaxı naçalniki xəlqi cəmedibmiş ki, hərə bir qədər pul qoyub bir çastnıybank açsınlar» (1879, N 34). Qəzetdəki «vo -

71



yen nıy ferdşel uşkolası» termini də ədəbi diləağırlıq gətirməyən uğurlu dil vahidi hesab olun -malıdır: «Tiflisdə olan voyennıy ferşil uşqo la -sından 42 nəfər çagird təhsildən qurtarıblar»(1879, N22).

«Ziya» qəzetində alınma sənət, peşə ter -min lərinin milli terminlərlə əvəz olunmasına,inadlı təşəbbüs və ciddi cəhdlər var idi. Bucəhətdən mətbəə, litoqrafiya və kitab nəşri iləilgili terminlərə mütəxəssis baxışı bir çoxməsələləri meydana çıxara bilər. «Ziya» qəze -tində işlənən şrift (basmaxana hərfləri və yabasmaxana hürufatı) (1881, N30), hürufat bas -ması; basma mürəkkəbi; hürufat hecaları; hü -ru fat basmaxanasının əsbabı; basmaçılıq;mü rəttib; düzməçi; nazir; müfəttiş; mücəəllid;(cildləyici, cild çəkən-N.N.); müsəhhih (kor-rektor, təshih edən-N.N.); hərftökən; nəşriyyat;qəzetin mündəricatı; qəzetin sahibi-imtiyazı;müsəlman hürufatı; islam qəzetəsi; basma xət -ti; rəzetin təb və nəşr edilməsi; mütəəddid(çox lu, cürbəcür-N.N.) qəzetə və jurnallar; qə -zetin im la və lisanı (1879, N44); qəzetə işləri,basma el mi; əxbarnamə (1879, N45); qəzetəmüştə ri ləri; litoqrafiya (08.02.1879, N3) kimimətbuat və mətbəə terminlərinin çoxu bu gündə ədəbi dilimizdə işlənməkdədir.

Ədəbi dilin alınma sözlər vasitəsilə zən -gin ləşdirilməsi dünyanın dilçilik siyasətindərazılıqla qarşılanan təcrübədir. Dünyada an caqöz milli sözlərindən ibarət olan yazılı ədəbi dil,demək olar ki, yoxdur. Belə bir faktı xatırlayaqki, dünyanın ən zəngin ədəbi dillərindən biriolan rus ədəbi dilində «er» hərfi ilə başlayancəmi 5-10 milli söz var, qalanları alınmadır.Alınma söz heç də dilin kasadlığından irəligəlmir. Alınma söz dövrün tələbatıdır. Məqsə -də uyğun şəkildə alınma sözlərdən istifadə yoluilə ədəbi dilin zənginləşdirilməsi dilçilikdə sözyaradıcılığının əsas üsul və vasitələrindən bi -ridir. Fikrimizi əsaslandırmaq üçün «Ziya» qə -zetindən seçilmiş Şərq alınmalı və Qərb alın malıiki kiçik mətn nümunəsi göstərmək istəyirik.

Sözlərinin çoxu Şərq dillərindən (əsasən,ərəb dilindən) alınmış kiçik mətn:

«İnsanın əqlini və fərasətini və fəhmini vəqanacağını artıran və dünya güzəranının yaxşı -laşmağına bais olan elm və mərifətdir. Təbiyə -lü adam heç vəqt həqqi nahaq eləməz. Və hər gaheləsə, o surətdə biz ona elmlü və tərbiyəlü adəmdemərük» (1883, N14).

Sözlərinin çoxu rus və rus dili vasitəsiləAvropa dillərindən alınmış sözlərdən ibarət«xəbəri-rəsmilər» (rəsmi xəbərlər).

«Vyana. 29 iyun. Avstriya imperatoru Fransİosif Bolqariyanın knyazına (Liyapold) nişani-mərhəmət buyurubdur» (05.06.1879, N24).

«Vyana. 26 avqust. Knyaz Bismark ilə gö -rüşməkdən ötrü qraf Anderaşi Qastinəyə gə -lib» (23.08.1879, N31).

Maraqlıdır ki, «Ziya» qəzetində termin mə -sə ləsinə elmi münasibət də bildirilir, müəllimvə təhsil sahəsinin yaradıcı rəhbərlərinə me -todik göstərişlər verilirdi. Bu cəhətdən «Ziya»qəzetinin 1880-ci ilə aid 20-27-ci nömrə lə rin -də dərc olunmuş «Mübtədi məktəblər barə sin -də» risaləsində ətraflı söz açılmışdır. Tə xəl lüyyat(xəyala gətirmə-N.N.) məcmuu kimi düşünül -müş risalədə idarə məclisinin-redaksiya heyə -tinin bir neçə üzvünün fikirləri işıqlandı rılmışdır.

«Risalə» ərəb mənşəli sözdür, 1-məktub,namə, 2-kitabça, 3-məcmuə mənalarını verir.

Səid Ünsizadənin «Mübtədi məktəblər ba -rə sində» risaləsi mövzusuna, qaldırılan məsə -lələrin vacibliyinə və həcminə görə pedaqojiədəbiyyat nümunəsi-elmi-metodik kitabça ki -mi qiymətləndirilməlidir.

Mükalimə şəklində yazılmış risalədə «S.əfəndi» kimi təqdim olunan Səid Ünsizadəninfikrinə görə, yaxşı təhsil almaq üçün bir neçəcəhətə ciddi fikir verilməlidir:

«Əvvəlimci ildə tədris olunan kitablardanbiri lazımdır ki, uşaqların ata-ana dilində uşaqəqlinə müvafiq hekayətə manənd (farsca. «bən -zər»-N.N.) fəqərə-fəqərə yazılmış bir kitab olaki, uşaqların öyrəndigindən və bildigindənbəhs edə....

İkimci, lazımdır ki, bir cild istilahat kitabı(termin kitabı-N.N.) ola ki, onda uşaqlar elm lə -rin adları və həman elmlərin təriqi və mən fə əti

72

Nazim Nəsrəddinov


və insana lazım olmaqları və həman elm lərdəmüstələh (termin N.N.) olan bəzi kəlmələr vəonların mənaları dəxi təlim oluna... Hər birelmlərin adlarını və tərifini təlim edəndən son -ra həman elmlərin istilahatından dəxi təlimetməgə başlayalar».

Müəllif bu istiqamətdə görülməsi zəruriolan məsələlər barədə açdığı söhbəti cəmiyyət -də müəllimin aparıcı roluna yönəldir və ma -raqlı mülahizələrini müəllimlərə inamla qurtarır:

«Lazımdır ki, müəllimlər qabiliyyətli olub,sühulət (asanlıq-N.N.) təlim yoluna dəxi aşinaolmuş olalar.

Aşkardır ki, müəllimlər qabiliyyətli olma -sa, heç bir yerdə iş irəli gedə bilməz».

ƏDƏBİYYAT1. N.Axundov. Azərbaycanda dövri mətbuat.

Bakı,1965. səh. 44.2. SSRİ MDTA, F. 776, siyahı 12. iş 82, vərəq 1.3. «Ziya» («Ziyayi-Qafqasiyyə») (1879-1884-cü

illər) qəzetinin nömrələri.

4. Zeynalov A.R. Azərbaycan Dövri mətbua -tı nın ekspozisiyada əksi. (I. «Ziya» qəzeti haqqındaqeydlər). Nizami adına Azərbaycan Dövlət Ədə biy yatMuzeyinin Əsərləri, III cild, Bakı, 1968, səh. 45-73..

5. N.Nəsrəddinov. «Ziya» qəzetində işlənənbə zi terminlər haqqında. Azərbaycan SSR ElmlərAkademiyası aspirantlarının elmi konfransınınmaterialları, Bakı, 1977, səh. 308-314.

6. N.Nəsrəddinov. «Ziya»nın fransız müxbiri,«Novruz» qəzeti, № 16.

7. N.Nəsrəddinov. Afərin o şəxslərə ki... «Sə -nətkar» jurnalı, Bakı, 2009, №1.

8. N.Nəsrəddinov. «Ziya»-135. «Ayna» qəzeti,21.01.2014.

9. N.BNəsrəddinov. M.Ə.Sabir və S.Ünsizadə.«Ziya» qəzeti, 27.04.1992, № 8.

10. N.B.Nəsrəddinov. Siz kimsiniz, Müsyö Ber -je? «Ana sözü» jurnalı, 1993, № 3.

11. N.B.Nasreddinov «Ziyayi-Kafkasiye» qa -ze tesi, 23 Ocak, 2014, «Halduncezayirlioğlu kol -lek siyonu», Ankara.

Nasreddinov N.

The Role of «Ziya» («Ziyayi-Qafqaziyye») (1879-1884) Newspaper in Enrichment of

our Literary Language with Terms

The article investigates the role of published in 1879-1884 «Ziya» newspaper in enrich-ment of our literary language with terms.

Насреддинов Н.

Роль газеты «Зия» («Зияйи Кавказие») (1879-1884) в обогащении нашего

литературного языка терминами

В статье исследуется роль печатавшейся в 1879-1884 гг. газеты «Зия» в обогаще-нии нашего литературного языка терминами.


Çağırışaqədərki hazırlıq gənc əsgər hazır -lı ğının ilkin mərhələsi olduğu kimi, məktəb vəməktəbdənkənar müəssisələrdə aparılan vətən -pər vərlik tərbiyəsi işi də bu mərhələlərin baş lan - ğıcıdır. Qeyd edək ki, çağırışaqədərki ha zır lıqAzərbaycan Respublikasının Konstitusiyası na,Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fər -man la rına, Azərbaycan Respublikasının TəhsilQanununa, «Hərbi xidmətə çağırışın əsaslarıhaqqında» qanuna, Nazirlər Kabinetinin qərar -la rı na və digər normativ hüquq aktlarına əsa -sən həyata keçirilir. Çağırışaqədərki hazırlıqgənclərin Silahlı Qüvvələrdə xidmətə çağırış -qa bağı hazırlığının ilkin mərhələsi hesab olu -nur [1].

Azərbaycan Respublikasının müdafiəsiüçün orduya çağırılan hər bir gənc hərbi ha zır -lığın gedişi prosesində Azərbaycan Respubli -ka sı nın Konstitusiyasını, Respublika SilahlıQüvvələrinin vəzifələrini, xüsusiyyət və əhə -miy yə tini, hərbi qulluğun hər bir vətəndaşınmüqəddəs borcu olduğunu dərk etməlidir.

Gənc lər hərbi andın tələblərini, hərbi nizam -na mələri öyrənir, hərbi hissənin silah və sur -satları, hərbi texnikası, şəxsi heyətin müxtəlifşəraitlərdə yerləşdirilməsi və sosial məişət tər -zi ilə tanış olur. Eyni zamanda qulluq etmişgənc əsgərin hazırlığı həcmində nəzəri hərbibiliklərə və praktik vərdişlərə yiyələnir, mülkimüdafiənin əsaslarını, təbii və texnogen xarak-terli fövqəladə halların nəticələrindən, mühafi zəvə kütləvi qırğın silahlarının törətdiyi fə sad - lardan mühafizə olunma üsullarını öyrə nir.

Çağırışaqədərki hazırlıq dövlət və ya özəlolmasından asılı olmayaraq bütün orta ümum -təhsil məktəblərində, gimnaziyalarda, liseylər -də, texniki peşə məktəblərində, peşə lisey lə rində,orta ixtisas məktəblərində (texnikum, kollec)dövlət əhəmiyyətli bir fənn kimi hərbi rəhbərtərəfindən tədris olunur. Bu fənn on bir təlimistiqamətindən ibarət olmaqla özünün fəndaxi -li və fənlərarası inteqrativliyi ilə başqa fənlər -dən fərqlənir. Fənn tam orta təhsil səviy yə sin dəX-XI siniflərində tədris edilir. Lakin həyati

vƏTƏNpƏRvƏRLİk İNSANDA FƏDAkARLIQ, QƏhRƏMANLIQ vƏMƏĞLuBeDİLMƏzLİk hİSSİ YARADIR

CeYhuN MƏMMƏDYAROv

Təhsil Problemləri İnstitutunun elmi işçisi, ehtiyatda olan zabit

[email protected]

Məqalə gənclərin vətənpərvərlik tərbiyəsi ilə bağlı məsələlərə həsr olunmuşdur. Vətən -pər vərlik tərbiyəsinin əsas istiqamətlərindən olan hərbi vətənpərvərlik işinin mövcud prob -lemləri və onların həlli istiqamətində təkliflər irəli sürülür. Bu sahədə inkişaf etmiş dövlətlərintəcrübəsindən və ölkəmizdə ümum təhsil məktəblərinin X-XI siniflərində tədris olunan GÇHfənninin əhəmiyyəti barədə geniş məlumat verilir.

Açar sözlər: çağırışaqədərki hazırlıq, vətənpərvərlik, əhali, ordu, düşərgə.

Keywords: pre-conscription training, patriotism, population, army, camp.

Ключевые слова: допризывная подготовка, патриотизм, население, армия, лагерь.

74

Ceyhun Məmmədyarov


bacarıqları formalaşdıran bir çox mövzularaşağı siniflərdə tədris edilən həyat bilgisi fənnivasitəsilə ilkin biliklər kimi şagirdlərə aşıla nır.Ümumiyyətlə, bu fənnin məzmun seçimi vəar dıcıllığı onun tədrisinin vacibliyini özündəəks etdirir. İbtidai və ümu mi orta təhsil sə -viyyəsində tədris olunan həyat bilgisi fənnininadından da göründüyü kimi həyati əhəmiyyətiçox böyükdür. Çünki X-XI siniflərdə tədris olu -nan çağırışaqədərki hazırlıq fənninin ele ment -ləri aşağı siniflərdə (I-VI) bu fənnin köməyiləşagirdlərdə müəyyən bilik və bacarıqlar forma -laşdırır. Belə ki, bütün növ fövqəladə hadisələr(suda boğulma, donvurma, ildırım vurması, zəl -zələ, sel və daşqın, torpaq sürüşməsi, yan ğın, ra -diaktiv çirklənmə, elektrik vurması, terror və s.)zamanı davranış qay daları, özünə və ətraf da -kılara ilk yardım, bu za man aidiyyatı qu rum lar -la əlaqənin yaradıl ması, təhlükə siz liyin təminolunması və s. kimi bilik və baca rıq ların for -ma laşdırılması şagird ləri aşağı si niflərdən hə -yata hazırlamış olur.

Şagirdlərə uşaq və yeniyetmə yaşlarındayuxarıda göstərilən fənlər vasitəsilə verilən bi -lik və bacarıqların möhkəmlənməsini, ardı cıl -lığını və praktikliyini təmin etmək məqsə di ləyay tətilləri dövründə on günlük və tən pər vər -lik düşərgələrinin təşkili bu gün qarşıda duranəsas məqsədlərdən biridir. Bu düşərgələrin təş -kili üçün İsrail dövlətində QADNA təşkilatınıntəcrübəsinin öyrənilməsi mühüm əhəmiyyətkəsb edə bilər. Keçmiş Sovetlər Birliyində busahədə dövlət tərəfin dən xüsusi plan əsasındamüxtəlif tədbirlər həyata keçirilirdi. SovetlərBirliyinin dağılma sı və respublikaların müstə -qillik qazanması ilə yanaşı bir neçə keçmişSovet Respublikası kimi Azərbaycanın da qar -şısında kökü dərin lik lərə gedən həlli çətin prob -lemlər yaradıb, qoyub getmişdir. Bu prob lemləriyaradan mən fur siyasətçilər onların işləmə me -xanizmini də işləmiş və ardıcıl tədbirlər həyatakeçirmişlər.

Azərbaycan xalqı əvvəlki dövrlərdə oldu -ğu kimi 1988-1991-ci illərdə də bu və ya digərmünaqişələr ucbatından ağır itkilərə məruzqal mışdır. Dünya siyasətçiləri arasında adı

çəkilən hərbi və siyasi xadim Azərbaycan xal -qının qəhrəman oğlu Heydər Əliyev bizə –Azər baycan xalqına inkişaf və möhkəmlən mə -nin yollarını göstərdi. O demiş dir: «Hər birsahədə güclü olmaq lazımdır ki, səninlə hesab -laşsınlar». Ulu öndər əvvəllər olduğu kimi eləikinci qayıdışında da hər tə rəfli potensial gücolan gəncliyə daim yüksək önəm vermiş, onuninkişafına dövlət qayğısını heç bir zaman əsir -gəməmiş, gələcəyin müm kün gücü sayılan 13-18 yaşlı gənclərin hazır lığının planlaşdırılmasıvə həyata keçirilməsini qarşımıza məqsəd qoy -muşdur.

İnkişaf etmiş dünya ölkələrinin daxili vəxa rici siyasətlərinə nəzər salsaq, görərik ki,onlar ölkədaxili və ölkəxarici hər hansı birplanı həyata keçirərkən hərbi müdaxiləni ənson variant kimi təqdim etsələr də, bu mərhələ -yə əhalinin və ordunun ideoloji və psixolojihazırlığını əsas tutur. Elə bu baxımdan əhalininbütün təbəqəsinin hərtərəfli hazır olması müs -təqil Azərbaycan dövlətinin siyasətinin bütündövrlərdə əsasını təşkil etmişdir. Baş vermişha di sələrə nəzər salsaq, bəzən gənclərin alda -dı laraq qanundan kənar hərəkətlərə təhrikolun masının asan iş kimi həyata keçirilməsininşahidi oluruq. Təhsil müəssisələrində, idarə vətəşkilatlarda onların özəl və ya dövlət təşkilatıolmalarına baxmayaraq, müxtəlif şəraitlərdədüzgün qərar qəbul etmələri məqsədilə vətən -pərvərlik, ibtidai hərbi hazırlıq, mülki müdafiəvə tibbi yardım üzrə hazırlanmaları ən vacibməsələlərdən biridir. Bu kimi tədbirlərin hə -y a ta keçirilməsi insan həyatının 13-18 yaş ərə -fəsində daha məqsədəuyğundur, çünki bu yaşdövründə gənclərdə özlərini dərketmədə pis vəyaxud yaxşı istiqamətdə yönəlmə ehtimalıdaha böyükdür. Gənclərin vətənpərvərlik tərbi -yəsinin təşkili məqsədilə yay tətillərində təlim-istirahət düşərgələrinin təşkili bu işin mü kəm məldavamı ola bilər.

Gənclərin vətənpərvərlik tərbiyəsi haqqın -da məşhur rus pedaqoqu Baranov belə bir fikirirəli sürmüşdür: qloballaşma, informasiya bol -lu ğu və s. bizi gənclərin tərbiyəsi üzrə gecik -

75

Vətənpərvərlik insanda fədakarlıq, qəhrəmanlıq və məğlubedilməzlik hissi yaradır


mədən və düşünülmüş qərarlar qəbul etməyəvadar edir. Yeniyetmələrin böyük bir hissəsişəhər mühitində, bir hissəsi isə rayon, qəsəbəvə kənd mühitində yaşayır və inkişaf edir. Şə -hər mühitində yaşayan yeniyetmə gəncləridaim nəzarət altında saxlamaq qeyri-mümkünolduğu üçün onlar bir çox hallarda nə zamannə işlə məşğul olacaqlarına özləri qərar verir -lər. Buradan hasil olacaq mümkün nəticələriproqnozlaşdırmaq heç də çətin deyil. Rayon,qəsəbə, kənd şəraitində isə yeniyetmələrin va -lideyn, müəllim, böyüklər və biri-birini yaxın -dan tanıyan əhalinin daim nəzarətində olmasıonların müstəqil qərar qəbul etmələrinə mənfitəsirini göstərir və burada da mümkün nəticə -ləri proqnozlaşdırmaq heç də çətin deyil. Beləqənaətə gəlmək olar ki, yeniyetmə gənc lərinhəyat fəaliyyəti daim planlaşdırılmalı və təşkiledilməlidir. Eyni zamanda bu işlərin təş kilindəonların müstəqillikləri, azadlıqları və yaş döv -rünə uyğun bütün həyat fəaliyyətləri dövlə tin,sağlam gəncliyin təlim-tərbiyə məq səd lərinihədəf tutmaqla həyata keçirilməlidir [2].

Ölkəmizdə sovet hökuməti dönəmində mü -əy yən simvolik adlar altında fəaliyyət göstərənpioner düşərgələrini yadımıza salsaq, bu sa hə dəmüəyyən təcrübəmizin olduğu ortaya çıxa caq.Bu cür düşərgələr Bakı şəhərinin də niz kənarıyaşayış məntəqələrində yerləşən xüsusi təlimmərkəzlərilə yanaşı, müxtəlif rayonlarda quru-lan çadır şəhərciklərində də təşkil olunurdu.Hal-hazırda belə təlim-istirahət düşərgələriDaxili İşlər Nazirliyi, Gənclər və İdman Nazir-liyi tərəfindən təşkil olunur. Yeniyetmə gənc -lə rin vətənpərvərlik tərbiyəsinə xidmət edəcəkbu cür mühüm tədbirin plan və proqramlarınyeni təhsil sisteminə uyğun işlənib hazırlan -ması Təhsil Nazirliyinin, Təhsil Problemləriİnstitutunun və Çağırışaqədərki Hazırlıq fənni -nin tədrisinin təşkilinə cavabdeh olan başqaəla qədar qurumlarla birgə işlənib hazırlanmasıvacibdir. Bir mütəxəssis kimi bildirmək istə yi -rəm ki, bu düşərgələr əyləncəli tədbirlər, müx -təlif yarışlar, gəzintilər və digər tədbirlərlə özişini başa vurmamalıdır. Burada iş yeniyet mə -

lərin yaş qruplarına uyğun toplanması, sağlam -lıq əsas olmaqla onlar haqqında sənədlərinyığılması, yerlərdə mühafizənin və qidalanma -nın təşkili, yaş qruplarına uyğun istirahət-təlimproqramının işlənib hazırlanması, düşərgələriidarə edəcək kadrların seçilməsi, xüsusi geyimformasının təsis edilməsindən ibarət olmalıdır.İstirahət təlim proqramı dedikdə biz gününrejim qaydalarını və altı saatlıq yeniyetmələrinyaş dövrünə uyğun dövlətimizin vətənpərvər -liyin təbliği siyasəti əsasında həyata keçirilə -cək təlimləri nəzərdə tuturuq.

İstər hərbi dərslərin keyfiyyətinin artırılması,istərsə də hərbi-vətənpərvərlik düşərgələrindəyüksək nəticə əldə etmək üçün bu işə peşəkarhərbçilərin cəlb olunması mütləqdir. Çünki on -ların bilavasitə şahidi olduqları hadisələr haq -qında yeniyetmə və gənclərə verdiyi məlu mat,danışacağı hadisələr daha təsirli olacaq. Etirafetməliyik ki, ehtiyatda olan zabitlər şagirdlərəhərbi-vətənpərvərlik hisslərini daha keyfiyyətlişəkildə aşılaya bilər. Bu işin məq səd yönlü apa -rılması Azərbaycan gənclərinin hərb sahəsinəolan marağını daha da artırar, onların gələcək -də peşəkar hərbçi kimi fəaliy yə tinə istiqamətverə bilər. Çünki çağırışaqə dərki hazırlıq döv -rü onların təfəkkürünün for malaşmasında mü -hüm rol oynayır.

Şagirdlərin hərbi-vətənpərvərlik tərbiyə -sin də sinifdənxaric və məktəbdənkənar işlərinforma və üsulları müxtəlif və rəngarəng olma -lı dır ki, onların bu istiqamətə marağı artsın.Müxtəlif tarixi və bayram tədbirlərinin təntə -nə li surətdə qeyd edilməsi, hərbi hissələrə sə -fərlə rin təşkil olunması, məktəblərdə Qarabağmü haribəsi döyüşçüləri və nümunəvi əsgərləriilə görüşlər keçirilməsi bu işdə xüsusi rola ma-likdir. Hərbi-vətənpərvərlik mövzularında gö -rüş lər, söhbətlər, ədəbi-bədii gecələr, mü za ki rə lərkeçirmək, fotosərgilər təşkil etmək kimi əyanivasitələr daha təsirli ola bilər.

Nəzərdə saxlanmalı olan digər bir məqamisə ailədir. Çünki hər bir insanın tərbiyəsinin bü -növrəsi ailədə qoyulur. Vətənə məhəbbət his -sini uşaqlara valideyn aşılamalıdır ki, övladı qa nı

76

Ceyhun Məmmədyarov


ilə, canı ilə vətənə bağlı olsun. Onun yolunda ca -nını fəda etməkdən çəkinməsin. Eyni zamandauşaqlarda kiçik yaşlarından vətənpər vərlik hiss -lərinin formalaşması onların fiziki və mənəvicəhətdən sağlam böyüməsinə, Milli Ordumuzagüclü əsgər kimi yetişməsinə zəma nət verir.Unutmamalıyıq ki, vətənpərvərlik insanda fə -dakarlıq, qəhrəmanlıq və məğlub e dil məzlikhis si yaradır. Bu keyfiyyəti özündə daşıyan hərbir gənc apardığı mübarizədə daha inamlı,daha güclü olur. Bu da Azərbaycan Ordusununinkişafın şərait yaradır, onun sıralarını mətin,dözümlü və cəsur əsgərlərlə təmin edir [3].

ƏDƏBİYYAT1. Gənclərin çağırışaqədərki hazırlıq əsasna -

məsi. Bakı şəhəri, 29 may 1998-ci il.2. А.В.Баранов. Военно-патриотическое вос -

питание молодежи. Федеральный институт раз-вития образования. www.dosaaf.ru

3. Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsilməktəbləri üçün çağırışaqədərki hazırlıq fənni üzrətəhsil proqramı (kurikulumu). X-XI siniflərwww.kurikulum.az

Mammadyarov J.

Patriotism Generates in man the Sense of Self-sacrifice, Heroism and Invincibility

The article is about the patriotic education of youth. It refers to the existing problems ofmilitary-patriotic work as one of the main directions of patriotic education and proposals areput forward to solve these problems. The article provides extensive information on the expe-rience of developed countries in this area and the importance of pre-conscription trainingtaught in X-XI classes of secondary schools of our country.

Маммедъяров Дж.

Патриотизм формирует в человеке чувство самопожертвования,

героизма и непобедимости

Статья посвящена вопросам патриотического воспитания молодежи. В статьеговорится о существующих проблемах военно-патриотической работы как одной из ос-новных направлений патриотического воспитания и выдвигаются предложения по ре-шению этих проблем. Дается обширное сведение об опыте развитых стран в этойобласти и о значении преподаваемого в X-XI классах общеобразовательных школ нашейстраны допризывной подготовки.


Hər bir fənn müəllimi şagirdlərinin onunfən ninə həvəs göstərməsini, fənnə aludə olma -sı nı, bu fənn ilə ciddi məşğul ol ma sını arzula -yır. Tədris prosesinə marağın for malaşmasıproblemləri ilə məşğul olan rus pe daqoquQ.İ.Şukinanın fikrincə, maraqlı, cəlb edici dərsqurmaq bəzi şərtlərin hesabına müm kündür:

• müəllim şəxsiyyəti (ən cansıxıcı materialbelə sevimli müəllim tərəfindən tədris olunur -sa, yaxşı qəbul edilir, başa düşülür);

• tədris materialının məzmunu (hər birşagirdin sevdiyi, xoşladığı fənləri olur);

• tədris üsulları və metodları.Birinci və ikinci şərtlər həmişə müəllimdən

asılı olmasa da, üçüncü şərt hər bir yaradıcımüəllim üçün geniş imkanlar yaradır [1]. Ki -fa yət qədər düşünülmüş, öncədən planlaşdı rıl -mış, şagirdlərin imkanlarına uyğun seçilmiştədris üsulları və metodları dərsin keyfiyyətli,maraqlı keçməsinin vacib amillərindəndir. Di -

gər tərəfdən, məhz riyaziyyat dərslərində hər -tərəfli inkişaf etmiş müasir insana lazım olanbir çox keyfiyyətlər formalaşır. Riyaziyyatfənni nin müstəsna rolu Azərbaycan Respubli -ka sında ümumi təhsilin Konsepsiyası (Milli Ku -rikulum) çərçivə sənədində də xüsusi vurğu la nırvə bu riyaziyyatın:

– zehni inkişafın, şəxsi keyfiyyətlərin for -malaşmasının əvəzedilməz vasitəsi olması;

– müasir ixtisas sahələrinin çoxu və insa -nın məişəti ilə birbaşa bağlı olması;

– dünya mədəniyyətinin tərkib hissəsi ol -ması ilə əlaqələndirilir [2].

Riyaziyyat dərslərində şagirdlər düşün mə -yi, mühakimə yürütməyi, isbat etməyi, ən rasio -nal və optimal yol seçməyi, ümumi ləş dir məyivə nəticə çıxarmağı öyrənirlər.Yaddan çıxar -ma yaq ki, dərsin uğurlu alınması dərsi necəbaşlamaqdan çox asılıdır. Buna görə də riya -ziy yatın tədrisi prosesinə fənnə maraq yara dan,

ŞAGİRDLƏRDƏ RİYAzİYYAT DƏRSLƏRİNƏ MARAĞIN ARTIRILMASI

MƏTANƏT SuLTANOvA

Avropa Azərbaycan Məktəbinin riyaziyyat müəllimi

[email protected]

Məqalədə şagirdlərin şəxsiyyət kimi formalaşmasında riyaziyyat fənninin əhəmiyyətivurğulanır və riyaziyyat fənninə marağın artırılması üçün dərslərdə fəallaşma üsullarındanistifadə haqda danışılır. Qeyd edilir ki, bu üsullar vasitəsilə şagirdlərdə diqqətlə dinləmə, cəldreaksiya ver mə, tez və dəqiq düşünmə bacarıqları, yaddaş və diqqət inkişaf edir.

Açar sözlər: tədris materialı, tədris üsulu, müəllim şəxsiyyəti, zehni inkişaf, mühakimə

yü rütmək, nəticə çıxarmaq.

Keywords: teaching material, teaching methods, teacher personality, mental development,

to reason, to make conclusions.

Ключевые слова: учебный материал, методы обучения, личность учителя, умствен-

ное развитие, рассуждать, делать вывод.

78

Mətanət Sultanova


standart olmayan, dərsdən-dərsə dəyişən, şa -gird ləri fəallaşdıran və inkişafetdirən mə qam lardaxil etmək lazımdır. Bunun üçün müx təliffəallaşma üsullarından istifadə etmək olar. Bu-rada fəallaşma üsulu dedikdə idrakın, təfək kü -rün fəallığı nəzərdə tutulur. Müəllim mövzuyauyğun oyunlar, suallar vasitəsilə sinfi fəallaş -dırmaqla həm də şagirdləri tədqiqat aparmağahazırlayır. Bu zaman sinifdə yaranan canlanmaab-havası bütün şagirdləri bu prosesdə iştiraketməyə sövq edir. Bu mərhələdə, adətən, kənar -da qalan, fəal olmayan, utancaq, kompleksliuşaqlar belə fəaliyyətə cəlb olunurlar və baca -rıqlı müəllim bu atmosferi dərsin sonuna kimiqoruyub saxlayır.

Öz müəllimlik fəaliyyətimdə istifadə et-diyim bəzi fəallaşma üsullarını oxucularla bö -lüşmək istəyirəm.

Şagirdlərə müxtəlif təkliflərlə müraciətedi rəm, bu təkliflərin bəziləri doğru, bəziləriisə yanlış təkliflərdir. Müraciət olunan şagird15 saniyə ərzində bu təklifin doğru və ya yanlışolduğunu söyləməlidir. Əgər şagird səhv cavabverirsə və ya cavab verə bilmirsə, cavab ver -mək hüququ digər şagirdə keçir. Bu üsulun tət -biqi zamanı şagirdlər çox diqqətli olmağa, heçbir xırda detalı nəzərdən qaçırmamağa çalış -dıqları üçün onlarda diqqətlə dinləmə, cəld reak -siya vermə, tez və dəqiq düşünmə bacarıqlarıin kişaf edir.

6-cı sinif üçün bəzi sual nümunələrinə ba xaq:– Qarşılıqlı sadə ədədlərin ən kiçik ortaq

bölünəni həmin ədədlərin hasilinə bərabərdir.(doğru)

– 5-ə bölünən ədədlər 10-a da bölünür.(yanlış)

– Qarşılıqlı sadə ədədlərin ƏBOB-u 1-dir.(doğru)

– 3 və 7 qarşılıqlı sadə ədədlərdir. (doğru)– 17 mürəkkəb ədəddir. (yanlış)– 5 və 50 qarşılıqlı sadə ədədlər deyil.

(doğ ru)– Tək ədədlər 2-yə bölünür. (yanlış)

– Hər bir natural ədədin bölənləri çoxluğusonludur. (doğru)

– Sadə ədədin ikidən çox böləni var. (yan lış)– 6-ya bölünən ədədlər 3-ə də bölünür.

(doğru)

– kəsri ixtisar olunandır. (doğru)

– Bir boru hovuzu 6 saata doldurursa, birsaata hovuzun hissəsi dolar. (yanlış)

– Surət və məxrəci qarşılıqlı sadə ədəd lərolan kəsr ixtisar olunandır. (yanlış)

– kəsrində 4 ədəd var. (doğru)

– kəsrində 3 ədəd var. (yanlış)

Bu üsulun daha effektli olması üçün şa -gird lərə bir üzü qırmızı, digər üzü yaşıl rənglikartlar (siqnal kartları) paylanır. Şagirdlər tək -lifi doğru hesab edirlərsə, kartın yaşıl üzünü,yanlış hesab edirlərsə, kartın qırmızı üzünügös tərirlər. Beləliklə də, bütün şagirdlər eynivaxtda bu fəaliyyətə cəlb olunur və bütün siniffəallaşır.

Bütün sinfi fəaliyyətə cəlb etmək üçünistifadə etdiyim üsullardan biri də «Torbadançıxan sual» oyunudur. Şagirdlərin hər birinəkiçik ölçülü lövhələr və marker paylanır. Əv -vəlcədən hazırlanmış suallar kartlara yazılaraqtorbaya atılır, qarışdırılır və bir kart çıxarılır.Bu zaman şagirdlər torbadan hansı sualın çıxa -ca ğını səbirsizliklə gözləyirlər. Torbadan çıxa -rı lan sualı müəllim oxuyur və sualın cavabınıbütün şagirdlər kiçik lövhəyə yazıb başları üzə - rinə qaldıraraq müəllimə göstərirlər. Suallarqısa cavab tələb edən suallar olmalıdır. La kinçalışmaq lazımdır ki, onlar bir qədər dü şündü -rücü olmaqla şagirdlərin təfəkkürünün inkişa -fına xidmət etsin.

6-cı sinif üçün bəzi sual nümunələrinə ba xaq:– Cüt ədədin kvadratı, sizcə, necə ədəddir,

cüt yoxsa tək?– Hansı ədəd a ədədinin həm böləni, həm

də bölünənidir?

1421

12

25

110

18

15

79

Şagirdlərdə riyaziyyat dərslərinə marağın artırılması


– «İki cüt ədəd qarşılıqlı sadə ola bilməz»fikri doğrudurmu?

– İkirəqəmli ədəd sıfırla qurtarır. Bu ədədsadə ola bilərmi?

– «İki müxtəlif sadə ədəd həmişə qarşılıqlısadədir» fikri ilə razısınızmı?

– 10 ədədinin sağına və soluna hansı rəqə -mi yazsaq, alınan ədəd 9-a bölünər?

– Cüt ədəd tək ədədə bölünə bilərmi?– n-nin hansı natural qiymətində n2 ifadəsi

sadə ədəd olar?– 3 və 4 rəqəmlərindən istifadə etməklə

10-a bölünən ədəd yazmaq olarmı?– a-nın hansı natural qiymətlərində 23a

ədədi sadə ədəd olar?– Müxtəlif rəqəmlərin köməyi ilə düzələn

və 5-ə bölünən neçə ikirəqəmli ədəd var?– Ana yolka şənliyində uşaqları üçün 3 ey -

ni hədiyyə aldı. Bu hədiyyələrin hamısındabirlikdə 25 konfet ola bilərmi? Bəs 63?

– 5-lə qurtaran neçə sadə ədəd var?– n-nin hansı natural qiymətində 2n ifa -

dəsi sadə ədəd olar?– Tərəflərinin uzunluğu natural, perimetri

sadə ədəd olan düzbucaqlı varmı?– x=x2 bərabərliyi x-in hansı qiymətlərin -

də doğrudur?– m-in hansı qiymətlərində |m|+m=0 bə -

ra bərliyi doğrudur?– İki ədədin fərqi onların cəmindən böyük

ola bilərmi?– 3 metrlik taxtanı 7 bərabər hissəyə, 4

met rlik taxtanı isə 10 bərabər hissəyə böldülər.Hansı hissə böyük oldu?

Digər bir fəallaşma üsulu yaddaşı və diq -qəti inkişaf etdirməklə yanaşı, həm də proqrammaterialının mənimsənilməsini fərqli şəkildəqiymətləndirməyə imkan verir [3]. Bu üsul on -dan ibarətdir ki, lövhəyə bir neçə ədəd, məsələn,3, 22, 49, 101, 1218 yazılır. Şagirdlərə 15saniyə ərzində bu ədədləri yazıldıqları ardıcıl -lıqla yadda saxlamaq tapşırılır. Sonra ədədlər

lövhədən silinir və şagirdlər müəllimin sualla -rına cavab verirlər:

– Lövhədə cəmi neçə ədəd yazılmışdı?– Ədədlərdən neçəsi sadə idi?– Sadə ədədlər sırada neçənci yerlərdə dur -

muşdu?– Birinci ədəd neçə idi?– Ədədlərdən neçəsi cüt idi?– Dördrəqəmli ədəd sırada neçənci idi?– Ədədlərdən neçəsi 3-ə tam bölünür?– Necə düşünürsünüz, verilmiş ədədlərin

cə mi cütdür, yoxsa tək?– Ədədlərdən neçəsi 2-nin bölünənidir?Başqa bir fəallaşma üsulunu ümumiləş di -

rici və ya təkrar dərslər zamanı keçirmək məq -sədəuyğundur. Şagirdlər 30 saniyə ərzində (bumüddət tapşırıqların çətinlik səviyyəsinə uy -ğun artırıla və ya azaldıla bilər) onlara təqdimolunmuş misallar içərisindən səhv həll olun -muşları seçməli və nömrələrini dəftərlərinəqeyd etməlidirlər. Bu işin öhdəsindən tez vədüz gələn şagird oyunun qalibi olur.

Məsələn, 6-cı sinifdə «Tam ədədlər üzə -rin də əməllər» mövzusunun tədrisi zamanı təq -dim olunan misal nümunələrinə baxaq [4].

Bu tapşırıqdan sonra şagirdlər dəftərlərinə1, 5, 6, 8, 12 nömrələrini yazmalı, bu misal lar -dakı səhvin nədən ibarət olduğunu izah et məyivə doğru cavabı söyləməyi bacar malıdırlar.

Fəallaşma üsullarından dərsin əvvəlində,bir mərhələdən digərinə keçid zamanı, şagird -lərin yorulduğunu hiss etdikdə istifadə etməkolar. Bunun üçün 4-6 dəqiqə vaxt kifayət edir.

1 -23+7=-30 7 -75:(-5)=15

2 -5+(-17)=-19 8 -25-(-15)=-40

3 -8∙5=-40 9 (-15)∙(-3)=45

4 8+(-47)=-39 10 -20-18=-38

5 -32-2=-30 11 36:(-12)=-3

6 75+(-35)=-40 12 -63:3=21

80

Mətanət Sultanova


Hər dərsdə müxtəlif fəallaşma üsulu seçməkləşagirdləri həyəcanlanmağa, dərsi səbirsizlikləgözləməyə vadar etmək, bununla da onların ri -yaziyyat dərslərinə olan marağının və həvəsi -nin artmasına nail olmaq olar.

ƏDƏBİYYAT1. О.Еписеева. «Как сделать урок интерес-

ным», http://mat.1september.ru/2000/no38_1.htm

2. Ümumtəhsil məktəblərinin I-IV sinifləri

üçün fənn kurikulumları. Azərbaycan Respublikası

Təhsil Nazirliyi. Bakı, 2008.

3. Н.К.Винокурова. «Подумаем вместе».

РОСТ книга, 1998.

4. S.İsmayılova, A.Hüseynova. Riyaziyyat 6.

Bakı, 2013.

Sultanova M.

Increasing the Learner Interest to Math Lessons

This article emphasizes the importance of math lessons in the personality formation andthe use of activation methods in order to increase learner interest to the subject. It is statedthat by means of these methods the students improve attentive listening, quick responding ,quick and precise thinking skills, memory and attention.

Султанова М.

Повышение интереса учащихся к урокам математики

В статье подчеркивается значение урока математики в формировании учащихсякак личностей и говорится об использовании способов активизации с целью повышенияинтереса к урокам математики. Отмечается, что посредством этих способов у уча-щихся развиваются память и внимательность, способности быстро и точно мыслить,быстрая реакция, умение внимательно слушать.


Müasir dövrdə həyatın bütün sahələrində

olduğu kimi, təhsil sahəsində də böyük dəyi -

şik liklər aparılır. Təhsilin bütün pillələrində, o

cümlədən məktəbəqədər təhsildə də bu islahat-

lar aparılır və islahatlar ölkənin ümumi inkişa -

fını təmin etmək məqsədi güdür.

Hazırkı dövrdə kreativliyə, yenilikdən

istifadə etməyə və onu yaratmağa hazır olan,

təcrübi-eksperiment işlərini aparmağı bacaran

məktəbəqədər müəssisə tərbiyəçilərinin səriş -

tə li liyinin formalaşması, yaradıcılığının inkişaf

etdirilməsi mühüm pedaqoji problem kimi

qarşıda durur. Bu həm də məktəbəqədər təhsil

müəssisələrinin keyfiyyətinin artırılması vasi -

tə si kimi xüsusi aktuallıq kəsb edir. Odur ki,

hazırkı şəraitdə aparılan pedaqoji araşdırma la -

rın mühüm istiqamətlərindən biri kimi məktə -

bə qədər təhsil üzrə tərbiyəçilərin peşəkarlıq

səviyyəsinin yüksəldilməsinin pedaqoji, psixo -

lo ji əsaslar üzərində qurmaq mühüm amillər -

dən biri hesab edilir.

İlkin araşdırmalar göstərir ki, məktəbəqə -

dər müəssisənin tərbiyəçilərinin fəaliyyəti bu

gün neçə il bundan əvvəlkindən fərqlənir. Tər -

bi yəçi bazar iqtisadiyyatı şəraitində işləməyi

bacarmalı və dərk etməlidir ki, yalnız yüksək

peşəkarlıq, yaradıcılıq və təşəbbüskarlıq ona

öz yerini tapmağa, özünü təsdiq etməyə kö mək

edə bilər. Bugünün tərbiyəçisi yeni ictimai

məqsədlərə və uşaq haqqında elmin inkişaf

səviyyəsinə uyğun pedaqoji texnologiyalar şə -

raitində öz ixtisasını təkmilləşdirə bilər [1].

Araşdırmalar göstərir ki, tərbiyəçilərin pe -

şə karlığının təkmilləşdirilməsi bir neçə istiqa -

mətlərdə həyata keçirilə bilər:

• tərbiyəçilərin ixtisas üzrə tələbat ları nın

MƏkTƏBƏQƏDƏR MÜƏSSİSƏLƏRDƏ TƏRBİYƏçİLƏRİN peŞƏkARLIQSƏvİYYƏSİNİN ARTIRILMASI YOLLARI

İLAhƏ QAFAROvA

Təhsil Problemləri İnstitutunun Məktəbəqədər təhsilin kurikulumu şöbəsinin elmi işçisi

[email protected]

Məqalədə müasir dövrün tələbləri baxımından bugünkü məktəbəqədər təhsil müəssisə lə -rin də çalışan hər bir təcrübəli tərbiyəçi işinin hansı istiqamətdə aparılmasından bəhs edilir.Tər biyəçilərin peşəkarlığının yüksəldilməsi, ona uyğun forma və metodların hansının dahaməq sədəuyğun olması qeyd olunmuşdur.

Açar sözlər: məktəbəqədər müəssisəsi, tərbiyəçi, səriştəlilik, metodlar, peşəkarlığın artırıl -

ma sı.

Keywords: preschool education institutions, teacher, competence, methods, enhance pro-

fessionalism.

Ключевые слова: дошкольные учреждения, воспитатель, компетентность, методы,

повышение профессионализма.

82

İlahə Qafarova


üzə çıxarılması əsasında onların ixtisas hazır -

lığının təhlili, fəaliyyətlərinin nəticələri nin

öyrənilməsi və tələbatdan asılı olaraq, onların

ixtisas təkmilləşdirilməsinin müxtəlif formala -

rına cəlb edilməsi (həm məktəbəqədər təhsil

müəssisəsi, həm də rayon, şəhər baza sında);

• müəssisə bazasında aşağıdakıları nəzə -

rə alan ixtisas təkmilləşdirmə proqramının ha -

zırlanması;

• uşaqların tədris və tərbiyə məsələləri,

müasir elm və təcrübənin nailiyyətləri nəzərə

alınmaqla onların həyata keçirilməsi yolları;

• tərbiyəçilərin təcrübi-eksperimental is -

ti qamətlərinə uyğun tədqiqat fəaliyyətinə cəlb

edilmə imkanları;

• təlimin məzmun və formasının üzvi ra bi -

təsinin və sosial əməkdaşlıq şəraitində yeni lik çi

təcrübənin yaradılması üzrə təcrübi fəa liyyətin

təmin olunması;

• fəaliyyətin bütün mərhələlərində işə mü tə -

xəssislərin cəlb olunması innovasiyalı müəs sisə

modelinin layihə və konsepsiyasının hazır lanma -

sından onun həyata keçirilməsinə kimi [2].

Artıq axırıncı istiqamət tərbiyəçiləri daim

«təlim rejimində» olmağa vadar edir. İş pro -

sesində yeni biliklərlə, mütəxəssislər tərəfin dən

təklif olunan proqram materiallarına yi yə lən -

məyin üsulları ilə köklənməyə zərurət yaranır.

Məktəbəqədər təhsil müəssisələrində çalışan

hər bir təcrübəli tərbiyəçi işini aşağıdakı

şəkildə qurmağı bacarmalıdır:

– daim yenilik axtarışında olmalı və öz

üzərində çalışmalıdır;

– təlim zamanı uşaqların fəallığının inki -

şafını ön planda saxlamalı, məşğələləri yeni

təlim metod və texnologiyaları əsasında təşkil

etməlidir;

– uşağı öyrədərkən yalnız məlumat ver -

məklə kifayətlənməməli, onlara «öyrənməyi

öyrətmək» bacarığını aşılamalıdır;

– özünəhörmət, özünəinam hissinin inki -

şafına çalışmalıdır;

– yaradıcı olmalı və uşaqlarda da yara -

dıcı düşüncəni inkişaf etdirməyə çalışmalıdır;

– uşaqlarda sərbəst düşünmə, müstəqil

qərarvermə bacarıqlarının inkişafına təkan

verən üsullardan istifadə edərək, bu istiqa mət -

də dəstəkləyici mühit yaratmalıdır.

Böyük rus pedaqoqu K.D.Uşinski yazırdı

ki, ...uşaqların təbiəti bir-birinə oxşamır. Buna

görə biz pedaqoqlara ...tərbiyə etdikləri uşaq -

ları və onları əhatə edən şəraiti öyrənməyi, hər

zaman ağlına gələ bilməyən müxtəlif pedaqoji

tədbirlərin tarixini öyrənməyi məsləhət görü -

rük. Buna görə də tərbiyəçi hər zaman öz üzə -

rində işləməli, daim öyrənməlidir [3].

Tərbiyəçilərin peşəkarlığının artırılması işi

istiqamətlər üzrə ayrılmalı və növbəti əsas tə -

ləblərə cavab verməlidir:

– təcrübi xarakteri daşımalı;

– öz işində elmi tədqiqat və aparıcı (in -

no vasiyalı) pedaqoji təcrübələri inteqrasiya

etməlidir;

– fərdi-diferensial yanaşmanı (tərbiyəçi -

lərin imkan və ixtisas maraqlarını nəzərə alan)

təmin etməlidir;

– biliklərin mənimsənilməsinin aktivləş -

məsinə və ixtisas bacarıqlarının möhkəmlən -

məsinə əsas yaratmalıdır;

– ixtisasın artırılmasının nəticəliliyini

qiy mətləndirməyə və bu prosesə vaxtında dü -

zəliş verməyə imkan yaratmalıdır;

– sistemli və kompleks yanaşmanı təmin

etməlidir.

Tərbiyəçinin fəaliyyət və şəxsiyyətini öy -

rənmək üçün müvafiq texnologiyalar təkmil ləş -

dirilməli və nəticəyönümlü istiqamətdə in kişaf

etdirilməlidir.

83

Məktəbəqədər müəssisələrdə tərbiyəçilərin peşəkarlıq səviyyəsinin artırılması yolları


Uşaqların təlim və tərbiyə işinin nəticə si -

nin yüksəldilməsində tərbiyəçiyə kömək et mək

yalnız gələcək təkmilləşmə işlərinin hər tə rəfli

nəzərə alınması şəraitində deyil, həm də hər bir

tərbiyəçinin real imkanları daxilində müm kün -

dür. Çünki eyni uşaq bağçasında iş ləyən iki

tər biyəçi uzun illər birgə işləsələr be lə, nəzəri

və metodiki baxımdan eyni hazırlıq səviyyə -

sində olmurlar.

Tərbiyəçilərin peşəkarlığının yüksəldilmə -

si onun uyğun forma və metodlarının seçilmə -

sindən çox asılıdır. Tədqiqat göstərir ki, belə

for ma və metodlar çoxdur. Biz onlardan bəzi -

lərinin üzərində dayanmağı məqsədəmüvafiq

hesab edirik.

Tərbiyəçilərin iş zamanı hazırda təklif olu -

nan bir çox forma və metodlardan bəzilərinin

üzərində dayanmaq olar:

– Dialoq formalı mühazirələr. Bu forma

dinləyicinin düşüncə və dərketmə fəaliyyətini

aktivləşdirir. Belə mühazirələr zamanı mövzu-

nun məzmunu izah edilir və məsələlər dinlə -

yi cilərlə birgə araşdırılır.

– Problemli mühazirələr. Bu formadan is -

tifadə zamanı dinləyicilər ayrı-ayrı qaydaların

sübutuna və nəticə çıxartmağa cəlb olunur.

– Müsahibə. Bu formada sual formalaş dır -

maq, nəticə çıxartmaq və məsləhət vermək ki -

mi bacarıqların inkişaf etdirilməsi müşayiət

olunur. Bu müşahidələrdə daha çox fəallıq

göstərir, bir-birlərinə dəstək olmağa çalışırlar.

– Seminar. Bu forma həm də yaradıcı məş -

ğələ innovasiyalı layihələrin yaradılması ad -

lan dırılır. Onun təşkili yaradıcı düşüncənin

in ki şafına yönəldilir.

Bunlarla yanaşı problemli situasiyanın

kollektiv həllini yerinə yetirən qrupla diskussi -

ya, beyin həmləsi, ixtisas bacarıqlarının təkmil -

ləş dirilməsi üzrə kiçik qruplarda trenin qlər,

innovativ fəaliyyətin nəticələri üzrə elmi –

praktiki konfrans kimi metod və formalardan

da istifadə etmək faydalı hesab edilir.

Əsas praktik və tədqiqat məsələlərini komp -

leks həll etməyə yol verən, innovasiyalı müəs si -

sədə tərbiyəçilər üçün müxtəlif tədris for ma larını

inteqrasiya etməyə imkan verən ye ni forma

elmi-metodiki şuradır. Elmi-me todiki şuranın

işinə yaradıcı tərbiyəçilər qru pu, eksperimental

sahənin elmi rəhbəri, mək tə bə qədər təhsil müəs -

sisəsinin rəhbəri və metodist daxildir. Onun

fəaliyyətinə strategiyanı işlə yən, ümumi kon -

sep siyanın həyata keçirilmə sinin konstruktiv

metodiki sxemini hazırlayan, müəssisənin mo -

deli və onun əsas strukturunu, bütün pedaqoji

prosesin iştirakçılarının ixtisas tələblərini ye -

rinə yetirə bilən həmfikirlər kollektivini yarat-

maq daxildir. Elmi-metodiki şuranın işinin

məz mununda vacib yeri müəssi sənin fəaliy -

yətinin yeni pedaqoji texnologiya dan istifadə

nəticələrinin, kollektiv üzvlərinin ixtisas fəa -

liy yətinin, proqnostik proqram və layihələrin,

didaktik, metodiki materialların təhlili və təc -

rübənin ümumiləşdirilməsi tutur. Elmi-meto di -

ki şuranın işində innovasiyalı üsul və pri yomların

analizi onların sosial-mədəni mühitdə həyata

keçirilməsi və onların uşağın inkişaf səviyyə -

sinə təsirinin öyrənilməsi hesab edilir [4].

Beləliklə, təlimin göstərilən və digər aktiv

forma və metodlarında məktəbəqədər təhsil

müəssisəsinin tərbiyəçilərinin peşəkarlığının

yüksəldilməsi prosesi tədrisi, təcrübi istiqamət

xarakterini təmin edir, innovasiya fəaliyyətinə

daxil olmağa, fasiləsiz ixtisas artırmada tələ -

batların formalaşmasına imkan yaradır.

ƏDƏBİYYAT

1. L.K.Cəfərova. Uşaq bağçası müdirinin stol -

üstü kitabı. B.: «Apostrof», 2011

84

İlahə Qafarova


2. В.А.Адольф. Теоретические основы фор-

мирования профессиональной компетентности

учителя. – Автореф.канд. дисс., Москва, 1998.

3. К.Ангеловски. Учителя и инновации. М.,

1991.

4. К.Д.Ушинский. Педагогические сочине-

ния. М., Педагогика, 1990.

Gafarova I.

Ways of Improving Professional Level of Preschool Teachers

The article refers to the directions of teacher work in pre-school institutions in terms ofthe requirements of the current era. The article notes the improvement of teacher profession-alism and the development of appropriate methods and forms of work.

Гафарова и.

Пути повышения профессионального уровня учителей в дошкольных учреждениях

В статье говорится о направлениях работы воспитателей работающих в дошколь-ных учреждениях с точки зрения требований нынешней эпохи. Отмечается повышениепрофессионализма воспитателей и разработка целесообразных методов и форм ра-боты.


Ümumtəhsil məktəbləri üçün «Azərbay -can dili» proqramında, eləcə də TQDK-nın təq -dim etdiyi mövcud qəbul imtahanı proqra mındatabesiz mürəkkəb cümlələrdə məna əlaqələri -nin 6 növü göstərilir: 1) zaman (eynizamanlı -lıq – R.Ə.), 2) ardıcıllıq, 3) səbəb-nəticə, 4) ay -dınlaşdırma, 5) qarşılaşdırma, 6) bölüşdürmə[1,2].

Ümumtəhsil məktəbləri üçün buraxılmışdərsliklərin son nəşrlərində isə bu mövzu müx -təlif cür şərh edilir. Belə ki, Qəzənfər Kazı movvə Aygün Mikayılovanın 9-cu siniflər üçün«Azərbaycan dili» dərsliyində [3] bu əlaqə lə -rin sayı proqrama uyğun olaraq 6, Yusif Seyidovvə Təhminə Əsədovanın alternativ dərs li yindəisə mövcud proqramlardan fərqli olaraq 5 gös -tərilir [4]. Alternativ dərslikdə ardıcıllıq əlaqəsimüstəqil əlaqələr sırasından çıxarılaraq zamanəlaqəsinin bir növü kimi izah edilir ki, bu daməqbul hesab edilə bilməz, çünki:

1. «Zaman» və «ardıcıllıq» eyni adlı məf -hum lar deyil, ona görə də eyniləşdirilə bilməz!

2. Bu əlaqələr öz spesifikasına görə dəbir-birindən çox ciddi fərqlənir; belə ki, za man

eynizamanlı sadalamanı, ardıcıllıq isə bir- bi rini əvəz edə bilməyən ardıcıl sadalama nıifadə edir.

Maraqlıdır ki, alternativ dərslikdə ardıcıl -lıq əlaqəsi əlaqələr sırasından çıxarılır, yenidənzaman əlaqəsinin bir növü – variantı kimi izahedilir:

Zaman əlaqəsi iki variantda olur:a) eyni zamanlılıq; b) ardıcıllıq.Burada məşhur dilçi-metodist alim, mər -

hum Ə.Əfəndizadənin dilçiliyimizə «felin gə -rək lik forması» anlayışını gətirmək cəhdinixa tırlatmaq istərdik. Hörmətli alim Ə.Əfəndi -zadə də bir zamanlar felin arzu, vacib və lazımşəkillərini bir ad altında – felin gərəklik for -ma sı kimi öyrədilməsini və bu formanı da üçnövə bölməyi təklif edirdi... Bu təklif öz təs -diqini tapmadı və hörmətli alimimiz də fikrin -də haqlı olaraq israr etmədi...

Dərslikdəki «Tabesiz mürəkkəb cümlədəeyni zamanlılıq da, ardıcıllıq da zamana görəmüəyyən edilir» hökmü də qeyri-müəyyəndir,çünki digər məna növlərində də zaman və yaardıcıllıq əlaqəsini müşahidə etmək mümkün -

TABeSİz MÜRƏkkƏB CÜMLƏLƏRDƏ MƏNA ƏLAQƏLƏRİNƏ DAİR

RƏFAİL ƏLİYev

Şirvan şəhər 1 №-li tam orta məktəb-xüsusi istedadlı şagirdlər liseyinin Azərbaycan dili və ədəbiyyat, məntiq müəllimi

[email protected]

Məqalədə tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəfləri arasında işlənən məna əlaqələrinin spe si -fik xüsusiyyətləri məntiq prizmasında araşdırılır, bu əlaqələrin həmcins xəbərli cümlələrdə dəmövcudluğuna aydınlıq gətirilir. İlk dəfə olaraq tabesiz mürəkkəb cümlələrdə məna əlaqələri -nin mütləq və nisbilik məsələsi tədqiq olunur, əlaqələrin bu əsasda elmi təsnifatı verilir.

Açar sözlər: zaman, ardıcıllıq, səbəb-nəticə, aydınlaşdırma, qarşılaşdırma, bölüşdürmə.

Keywords: time, sequence, causal effect, clarification, opposition, distribution.

Ключевые слова: время, последовательность, причинно-следственный, выяснение,

противопоставление, распределение.

86

Rəfail Əliyev


dür. Bunun da səbəbi bərabərhüquqluluqdur,bərabərhüquqluluğun əsas komponenti isə sa -da la ma dır.

Görünür, bu kontekstdən çıxış edərək mü -əl liflər zaman əlaqəsinə aşağıdakı tərifi ve rib -lər: «Tabesiz mürəkkəb cümlələri əmələ gə tirənsa də cümlələr arasında başqa məna əlaqələriolmursa (?!-R.Ə.), onlar zamana görə bir-biri iləbağlanırsa, ona zaman əlaqəsi deyilir» [4, 22].

Bəzi mənbələrdə də belə yanlışlıqlar mü -şa hidə edilir. 1989-cu ildə nəşr edilmiş «İzahlıdilçilik terminləri» sorğu lüğətində tabesiz mü -rək kəb cümlələrdə məna əlaqələri tamamiləfərqli şəkildə izah olunur ki, bu da «məna əla -qələri» anlamından çox uzaqdır. Belə ki, bu-rada müstəqil əlaqələr kimi öz təsdiqini tapmışzaman, ardıcıllıq, səbəb-nəticə, aydınlaşdırmaəlaqələri bir ad altında birləşdirmə əlaqəsi kimiverilib ki, bu da qeyri-elmidir, çünki «bir -ləşdirmə» məfhumu mahiyyət, məzmunun yox,formanın ifadəsidir. Tabesiz mürəkkəb cümlə -lərdəki məna əlaqələri isə məzmunla bağlıolub komponentlərarası münasibətləri əks et-dirir. Burada verilmiş nümunələr də təəccübdoğurur; belə ki, tabesiz mürəkkəb cümlə kimiverilmiş nümunələr əslində həmcins xəbərlisadə cümlələrdir:

Fuad səkkizdə durur, səhər yeməyini ye yir,üzünü qırxır və doqquza on beş dəqiqə qal mışaşağı düşürdü. (Anar)

Öz ürəyimi sındıra bilərəm, ancaq başqa -sı nın ürəyinə toxunmaram. (Ə.Vəliyev)

Ağıl başda olar, yaşda olmaz. [5] (Atalar sözü)Sadə cümlə ilə mürəkkəb cümlənin fərq -

lən dirilə bilmədiyi bir mənbədə məna əlaqə lə -ri nin qeyri-elmi izahı da təbiidir.

Ümumtəhsil məktəbləri üçün buraxılmış«Azərbaycan dili» dərsliklərinin əvvəlki nəşr -lə rində də proqramda verilmiş əlaqələr, əsasən,düzgün izah olunur, yalnız bölüşdürmə əlaqə -sindən söhbət açılmır [6-7].

Bütün elmlərdə olduğu kimi dilçiliyə dairhökmlər də məntiq süzgəcindən keçirilmə lidir.Unutmayaq ki, hər bir məfhum özünəməxsussəciyyəsi ilə fərqlənir, fərqlər isə eyniyyət de yil!Buna görə də «zaman» və «ardıcıllıq» ey ni ləş di -rilə bilməz, çünki zaman əlaqəsi ey ni zaman -

lılıqla, ardıcıllıq isə növbələşmə ilə səciy yə lənənmüt ləq tabesizliyi ehtiva edir.

Məna əlaqələrinin yuxarıda qeyd etdiyi -miz 6 növü elmi ədəbiyyatda və dərsliklərdə,əsasən, eynidir. Ali məktəblər üçün buraxılmış«Azərbaycan dili» (sintaksis) dərsliyində adıçə kilən «yer əlaqəsi» anlayışı əlaqələri əhatəedən əsas prinsiplərə uyğun gəlmədiyi üçünbütün mənbələrdə öz əksini tapmayıb [8]. Beləki, tabesiz mürəkkəb cümlələrdəki məna əla -qə ləri, əsasən, mürəkkəb cümlə komponentləri -nin xəbərləri arasındakı münasibəti əks et di rir.Məhz buna görə də tabesiz mürəkkəb cümlələrhəmcins xəbərli cümlələrlə bəzən qarışdırılır.Bunun da əsas səbəbi həmcins xəbərli sadəcümlələrlə tabesiz mürəkkəb cümlələr arasındaolan oxşar cəhətlərdir:

1. Hər ikisi sadalama intonasiyasına malikolub, tabesizlik əlaqəsi ilə bağlanır;

2. Hər ikisində tabesizlik bağlayıcıları vəya intonasiya işlənir;

3. Hər ikisində həm bərabərhüquqluluq,həm də nisbi müstəqillik var;

4. Tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəfləriara sındakı məna əlaqələrini həmcins xəbərlərarasında da müşahidə etmək mümkündür.

Fərq isə ondadır ki, həmcins xəbərli cüm -lə lərdə bütün xəbərlər yalnız bir mübtədayaaiddir, yəni bir qrammatik əsasa malikdir, tabe-siz mürəkkəb cümlələrdə isə hər xəbərin özmübtədası var, yəni belə cümlələr bir yox, birneçə qrammatik əsasa malikdir.

Tabesiz mürəkkəb cümlələrdəki məna əla -qələrini hər hansı şəkildə eyniləşdirmək ciddielmi səhv olardı. Çünki bu əlaqələrin hamısımüt ləq tabesizliyi ifadə edə bilmir. Bu əlaqə -

HƏMCİNS ÜZVLÜ CÜMLƏLƏR

MübtədaXəbər

Xəbər

TABESİZ MÜRƏKKƏB CÜMLƏLƏR

Mübtəda Xəbər Mübtəda Xəbər

lərin hər birində komponentlərin nisbi müstə -qil liyi müxtəlif səviyyədə olub, nəticə etibarıilə tabeliliyə meyillənir. Məhz bunun nəticəsi -dir ki, qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəbcümlə özünün müəyyən inkişaf səviyyəsindətərəflərdən birinin müstəqilliyini itirməsi (nis-biliyin son həddi!) nəticəsində eyni adlı tabelimürəkkəb cümləyə çevrilir [8].

Məna əlaqələrini müstəqillik səviyyəsinəgörə sıralasaq, belə bir nəticə müşahidə edə -rik: zaman əlaqəsi birinci, qarşılaşdırma so-nuncu olmaqla komponentlərarası müstəqillikmüt ləq dən nisbiyə, tabesizlikdən tabeliliyədoğru inkişaf edir. (Sxemə bax!)

Zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrəsl tabesiz mürəkkəb cümlələrdir, ona görə də

komponentləri tam sərbəstdir, yerlərini dəyişəbilir, komponentlərdə say məhdudiyyəti yox-dur, yəni ikidən çox ola bilir, bərabərhüquq -luluq tam təmin olunur.

Ardıcıllıq əlaqəsindən başlayaraq tərəflə -rin hüquq bərabərliyi tədricən azalmağa doğrugedir, komponentlər bir-birini əvəz edə bilmir,ancaq bu əlaqədə də komponentlərin say məh -du diyyəti yoxdur.

Bölüşdürmə əlaqəsində komponentlərinsay məhdudiyyəti də artmağa başlayır, hadisə -lərin bir-birini əvəz etməsi və ya iki işdən biri -nin mümkünlüyü ifadə olunur.

Digər üç əlaqədə isə nisbi müstəqillik dəzə ifləyərək komponentlərin özünəməxsus fərq -lənməsi ilə səciyyələnir; hər bir əlaqədə bir-bi -

87

Tabesiz mürəkkəb cümlələrdə məna əlaqələrinə dair


Həmcins xəbərli cümlələrdə Tabesiz mürəkkəb cümlələrdə

ZAMANAşıq çalır, oxuyur, oynayırdı. Firuzə piano çalır, Nərmin oxu yur,

Leyla rəqs edir.

ARDICILLIQ Fatimə otağa girdi, işığı yandırdı. Qonaqlar dağılışdı, Aytən süfrəniyığışdırdı.

BÖLÜŞDÜRMƏ Uşaq gah yeyir, gah da anasınabaxırdı.

Gah yağış yağır, gah da gün çıxırdı.

SƏBƏB-NƏTİCƏ Vüsal buzlu su içdi, boğazı şişdi. Birdən motor susdu, çarxlar dayandı.

AYDINLAŞDIRMA Leyla ümidsizləşdi, atasını da itirdi. Fuad dərin fikrə getdi; bu işi kim etmişolar?

QARŞILAŞDIRMAMətin bərk yorulmuşdu, ancaqyatmadı.

Qapını itələdim, ancaq açılmadı.

NÜMUNƏLƏRMƏNA ƏLAQƏLƏRİ

TABESİZ MÜRƏKKƏB CÜMLƏLƏRDƏ MƏNA ƏLAQƏLƏRİ

Mütləq tabesizlik ifadələri Nisbi tabesizlik ifadə edənlər

ZAMANəlaqəsi

ARDICILLIQəlaqəsi

SƏBƏB-NƏTİCƏəlaqəsi

QARŞILAŞDIRMAəlaqəsi

BÖLÜŞDÜRMƏəlaqəsi

AYDINLAŞDIRMAəlaqəsi

88

Rəfail Əliyev


ri ilə bərabərhüquqlu olmayan tərəflər ortayaçıxır:

Səbəb-nəticə – səbəb (I tərəf) + nəticə (IItərəf);

Aydınlaşdırma – aydınlaşdırılan (I tərəf) +aydınlaşdıran (II tərəf);

Qarşılaşdırma – qarşılaşan (I tərəf) + qar -şılaşdırılan (II tərəf).

Zaman və ardıcıllıq tabesizliyin əsas gös -tə ri cisi olduğu üçün bütün məna əlaqələrindəmüşahidə olunur. Ancaq komponentlərin ümu -mi məzmununda əsas əlaqə kimi səbəb-nəti cə,aydınlaşdırma, qarşılaşdırma və ya bö lüş dür -mə (əsasən, bağlayıcılarla) məzmunu varsa,bu rada zaman və ya ardıcıllıq axtarmaq düz -gün deyil, çünki tabesiz mürəkkəb cümlələrinbölgü əsası məna əlaqələridir.

Beləliklə, tabesiz mürəkkəb cümlələrdəmə na əlaqələri öz spesifikası ilə bağlayıcı növ - lərinə, eləcə də, cümlələrin mənasındakı fərq -

lərə görə bir-birindən fərqlənir, ona görə dəonların eyniləşdirilməsi yolverilməzdir.

ƏDƏBİYYAT1. Abituriyent. №1, 2012.2. Ümumtəhsil məktəblərinin V-XI sinifləri

üçün Azərbaycan dili proqramı. Bakı-2002.3. Q.Kazımov, A.Mikayılova. «Azərbaycan

dili». IX siniflər üçün dərslik. «Çaşıoğlu»-2010.4. Y.Seyidov, T.Əsədova. «Azərbaycan dili».

IX siniflər üçün dərslik. «Çaşıoğlu»-2010.5. M.İ.Adilov, Z.N.Verdiyeva, F.M.Ağaye va.

İzahlı dilçilik terminləri (soğu lüğəti) «Ma arif»nəş riyyatı, Bakı-1989.

6. M.Şirəliyev, M.Hüseynzadə «Azərbaycandili». VII-VIII siniflər üçün dərslik. «Maarif»-1977.

7.M.Şirəliyev, M.Hüseynzadə, Q.Kazımov«Azərbaycan dili». VII-VIII siniflər üçün dərslik.«Maarif»-1988

8. Ə.Abdullayev, Y.Seyidov, A.Həsənov Müa -sirAzərbaycan dili – Sintaksis. IV hissə Ali məktəb -lər üçün dərslik, «Maarif», Bakı-1972.

Aliyev R.

About the Semantic ties in Complex Sentences

The article investigates the peculiarities of semantic ties existing between the parts ofcomplex sentences in the light of logic, the existence of these ties in sentences with homoge-neous predicates. For the first time the article investigates the issue of relativity and obliga-toriness of semantic ties in complex sentences, the scientific classification of these ties is givenon these bases.

алиев р.

О смысловых связях в сложносочиненных предложениях

В статье особенности смысловых связей, существующих между частями сложно-сочиненных предложений, исследуются сквозь логическую призму, выясняется существо-вание этих связей и в предложениях с однородными сказуемыми. Впервые исследуетсявопрос относительности и обязательности смысловых связей в сложносочиненныхпредложениях, дается научная классификация связей на этом основании.


Azərbaycan Respublikası sürətlə inkişafedir. Son illər ölkəmizdə yüksək inkişafa nailolunmuş, əhalinin rifahı xeyli yaxşılaşmış, res -publikamız orta gəlirli ölkələr sırasına, «ortainsan inkişafı» qrupundan «yüksək insan inki -şafı» qrupuna daxil olmuşdur.

İndi davamlı və dayanıqlı iqtisadi inkişafıntəmin edilməsi və əhalinin həyat səviyyəsinindaha da yüksəldilməsi növbəti strateji vəzifəkimi qarşıda durur. Bu istiqamətdə görüləcəkişlər «Azərbaycan 2020: Gələcəyə Baxış» in -kişaf konsepsiyasında öz geniş əksini tap mış -dır [1].

Qeyd edilən strateji hədəflərin reallaşdırıl -ması üçün təhsil sisteminin də qarşısında bö -yük vəzifələr qoyulmuşdur. Təhsil sistemininbaşlıca vəzifəsi insan kapitalının inkişafıdır.Amma sistem iqtisadiyyatda tələb olunan bilikvə bacarıqların aşılanması ilə bərabər, şəxsiy -yətin hərtərəfli formalaşdırılmasını, təhsilal an -l arın cəmiyyətin layiqli üzvü olması, biliyi və

dav ranışı sayəsində örnək ola biləcək həmkara,nümunəvi ailə üzvünə və vətəndaşa çevrilməsiüçün keyfiyyətli bilik və bacarıqlara yiyələn -mə sini də təmin etməlidir.

Bunun üçün isə təhsilimiz insan kapita -lının çağırışlarına cavab verə bilməli, iqtisadicəhətdən dayanıqlı və dünyanın aparıcı təhsilsistemlərinin standartlarına uyğun olmalıdır.Təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üçüntəhsil sisteminin yenidən qurulması, bu sahədəinsan resurslarının inkişaf etdirilməsi və müəl -lim peşəsinin nüfuzunun artırılması zəruridir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İl -ham Əliyevin 24 oktyabr 2013-cü il tarixlisərəncamı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Res -publikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Stra -tegiyası»nın əsas məqsədi də ölkədə səriştəlitəhsilverənlərə, ən yeni texnologiyalara əsasla -nan infrastruktura malik, keyfiyyət nəticələrivə əhatəliliyinə görə dünya ölkələri sırasındaqabaqcıl mövqe tutan təhsil sistemini yarat -

MÜƏLLİM ƏSAS SİMADIR vƏ YA hƏR ŞeYİ kADRLAR hƏLL eDİR

İMRAN veRDİYev

Oğuz rayon Yaqublu kənd tam orta məktəbin Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi, Əməkdar müəllim

Məqalədə «Azəbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası»ndaəsas hədəflərdən biri olan səriştəli təhsilverənlərin hazırlanması məsələsi araşdırılır. Təhsilinkeyfiyyətinin yüksəldilməsində bu məsələnin həllinin vacibliyi vurğulanır.

Açar sözlər: insan kapitalı, ixtisasartırma, kurikulum, müəllim korpusu, peşə ixtisas sə -

viyyəsi.

Keywords: human capital, re-training, curriculum, teacher corps, level of vocational edu -

cation.

Ключевые слова: человеческий капитал, переквалификация, куррикулум, корпус

учителей, профессионально-технический уровень.

90

İmran Verdiyev


maqdır. Strategiyanın reallaşdırılması biliklərəəsaslanan iqtisadiyyatın bərqərar olmasını, in-formasiya cəmiyyətinin təşəkkülünü və ölkə -nin davamlı inkişafını təmin etməlidir [2].

Şübhəsiz ki, Dövlət Strategiyasında mü -əy yən edilmiş strateji hədəflərə çatmağın,təhsilimizin beynəlxalq rəqabətə davamlılıqgöstəricilərini yüksəltməyin, keyfiyyət nəticə -ləri və əhatəliliyinə görə dünya ölkələri sıra -sın da qabaqcıl mövqe tutan təhsil sisteminiya ratmağın yolu hamının – müəllimlərin, hə -dəf qrupu üzvlərinin və ölkə vətəndaşlarınıntəfəkküründən keçir. Aydındır ki, meydanaçıxan yeni ideyalar və baxışlar dünyagörüşünəçevrilməzsə, onların həyata keçirilməsi çətinolur. Çalışmalıyıq ki, strategiyanın məzmunu,məqsədi, strateji istiqamətləri və hədəfləri, təh -sil sisteminin başlıca vəzifələri, fəaliyyət pla -nında nəzərdə tutulacaq tədbirlər hamıya tamaydın olsun. Ona görə də bu mühüm sənədpedaqoji işçilər və hədəf qruplarının üzvləri, ocümlədən əhali arasında geniş izah və təbliğedilməli, ciddi maarifləndirmə işləri aparılma -lıdır. İlk növbədə, ona nail olmalıyıq ki, islahatşüurlarda getsin, anlayış və düşüncələrdə dö -nüş yaransın, hər kəs strategiyanın əhəmiyyə -tini, onun həyata keçirilməsində üzərinə düşənvəzifələri və məsuliyyəti dərindən dərk etsin.

Bu, bir həqiqətdir ki, Dövlət Strategi ya sın - da göstərilən hədəflərin əksəriyyətinin real laş -dı rılması daha çox təhsilverənlərdən – mü əl -lim lərdən, onların peşə-ixtisas səviyyəsindənbirbaşa asılıdır. Vaxtı ilə Məhəmməd Pey ğəm -bər demişdir ki, elm xəzinədirsə, onun açarıdaim oxuyub öyrənən və öyrədən insanın əlin də -dir. Müəllimin səviyyəsi şagirdlərin səviy yə sinimüəyyən edir, onların səviyyələri mü tə nasibliktəşkil edir. Təhsilalanın savadlı və səriştəli şəxskimi formalaşmasına müəllimin təsiri onunakademik bacarıqlarından, tədris təc rü bə sin -dən və peşəkarlıq səviyyəsindən xeyli ası lıdır.Müəllimin bu keyfiyyətləri ilə təhsil alanlarınnailiyyətləri arasında sıx korrelyasiya mövcud-dur. Azərbaycan Respublikasının təh sil naziricənab M.Cabbarov Azərbaycan müəl limlərinin

XIV qurultayındakı məruzəsində demişdir:«...Heç bir təhsil sisteminin gücü onun tərki -bində fəaliyyət göstərən müəllim lərin gücün -dən üstün ola bilməz...» [3]

Dünya təcrübəsi göstərir ki, vacib və zə -ruri amillər olsa da, nə təhsilə cəlbetmə sə viy -yəsinin artırılması və təhsilin müddəti, nətəh sil infrastrukturunun gücləndirilməsi və təh -sil müəssisələrinin sayının artırılması, nə dəmükəmməl normativ sənədlərin qəbul edilməsiözlüyündə möcüzə yarada bilmir, yəni insan -ların bilik və bacarıqlarının yüksəlməsinə tamtəminat vermir. Bilik və bacarıqlar öyrənməprosesinin keyfiyyəti ilə əldə edilir ki, buradada əsas və həlledici sima təhsilverəndir – müəl -limdir. Deməli, təhsil sisteminin nailiyyətləri -nin formalaşmasında müəllim əsas sima, apa rıcıqüvvə olaraq qalır, qalacaq və çox şey onun bi -lik, bacarıq və peşəkarlıq qabiliyyətlərindənasılıdır.

Hələ 4 il bundan əvvəl Azərbaycan Res -publikası Təhsil Şurasının sessiyasında təhsilmüəssisələrində işləyən müəllimlərin yarıdanço xunun peşə-ixtisas səviyyəsinin günün tə -ləb lərinə cavab vermədiyi yüksək səviyyədəetiraf edilmişdi. Ötən dövr ərzində təhsil infra-strukturunun müasirləşdirilməsi istiqamətindəinamlı addımlar atılmış, 2700-dən çox məktəbtikilmiş və ya əsaslı təmir edilmiş, beləliklə,müəllim və şagirdlərin xeyli qisminin iş və tə -lim şəraiti yaxşılaşmış, müəllimlərin əlavətəhsili sahəsində modul-kredit sisteminə əsas -lanan, rəqabət mühiti yaradan, stimullaşdırmavə karyera inkişafını nəzərə alan yeni modelintətbiqinə başlanmış, fəal-interaktiv təlim tex -no logiyaları təcrübədən keçirilmiş, minlərləmü əllim «Fənn kurikulumlarının tətbiqi», «Ümu -mi təhsildə kurikulum islahatı və onun ida -rəedilməsi», «Öyrədənlərin öyrədəni» və s.kurslardan keçərək sertifikatlar almış, təhsilininformasiyalaşdırılması sahəsində əhəmiyyətlinailiyyətlər əldə edilmiş, 75 mindən artıq təhsilişçisi müvafiq treninqlərdən keçərək İKTbacarıqlarına yiyələnmişlər. Məhz bu tədbir -lərin sayəsində bu gün məktəblərimizdə yeni

91

Müəllim əsas simadır və ya hər şeyi kadrlar həll edir


ideyaları öz dünyagörüşünə çevirmiş, fənnkurikulumlarını həyata keçirən, fəal-interaktivtəlim texnologiyalarını uğurla tətbiq edən min -lərlə müəllim işləyir.

Bəs ümumiyyətlə vəziyyət necədir? Təh -sil verənlərin peşə-ixtisas səviyyəsi «Azərbay -can Respublikasında təhsilin inkişafı üzrəDövlət Strategiyası»nda müəyyən edilmiş hə -dəfləri reallaşdırmaq üçün yetərlidirmi? Busuala elə strategiyanın özündə cavab tapmaqmümkündür. Orada qeyd edilir ki, «Təhsil sis-teminin bütün pillələrində müəllimlərin bilik,bacarıq və peşəkarlıq qabiliyyətləri müasir tə -ləblərə uyğun yüksəldilməlidir... əksər müəl lim -lərin tədris prosesində tətbiq etdiyi me todlarmüasir tələblərdən geri qalır. Bir çox hallardatəhsilalanlara əldə etdiyi bilikləri tətbiq etməvə müstəqil yaradıcı düşünmə qabiliyyətləriaşılanmır». Təhsil naziri cənab M.Cabbarovyu xarıda adı çəkilən məruzəsində bu barədədeyir: «Təhsildə olan qüsurların əsas səbəb -lərindən biri pedaqoji heyətin xeyli hissəsininhələ də kifayət qədər ixtisaslı olmamasındanirəli gəlir. Son 20 ildə, ildən-ilə artan templəməktəblərə çoxlu sayda yeni, təcrübəsiz vəbəzi hallarda kifayət qədər pedaqoji təhsili ol-mayan təhsilverənlər gəlmişdir. Hətta onlarınarasında saxta diplomlarla işləyənlərə də rastgəlinir...» [3]

Qeyd etdiklərimizi, hər şeyin müəllimdənasılı olduğunu və ya hər şeyin kadrlar tərə fin -dən həll edildiyini nəzərə alsaq, onda vəziyyəttam aydın olar. Müəllim hazırlığının real və -ziy yətini və mövcud müəllim korpusunun key -fiyyət tərkibini düzgün qiymətləndirməməkislahatın gerçəkləşdirilməsini təhlükə altındaqoya bilər.

Ona görə də təhsil sisteminin səmərəli li -yində müəllim amilinin həlledici əhəmiyyətinəzərə alınaraq strategiyada innovativ təlimmetodları və texnologiyaları vasitəsi ilə təh si -lin məzmununun səmərəli mənimsənilməsinitəmin edən yüksək nüfuzlu təhsilverənlərinformalaşdırılmasına – onların peşəkarlıq sə -viy yəsinin daim yüksəldilməsini təmin edən

yeni sistemin yaradılmasına, innovativ təlimmetodologiyasının və müvafiq resursların ha -zırlanmasının təmin edilməsinə, əlavə təhsilüzrə strukturların yaradılmasının stimullaşdı -rıl masına, təhsil müəssisəsi səviyyəsində, təd -risdən ayrılmadan peşəkarlıq səviyyəsininar tırılması üzrə özünü doğrultmuş innovativmodellərin tətbiqinə, yeni modul-kredit və rə -qabətəsaslı təlimlər sisteminin yaradılmasına;səriştə və nəticə əsaslı diferensiallaşdırılmış,əmək bazarında rəqabətqabiliyyətli əmək haq -qı sisteminin yaradılmasına, müəllimin karyerainkişafı və fəaliyyətinin stimullaşdırılması üzrəyeni sistemin qurulmasına, müəllim hazırlığısistemində internatura modelinin tətbiq edil -mə sinə xüsusi önəm verilir.

Fikrimizcə, strategiyanın hədəflərinin ger -çək ləşdirilməsinə elə buradan – onun icrasındaəsas sima olan nüfuzlu təhsilverənlərin for ma -laşdırılmasından, mövcud müəllim korpusu-nun təkmilləşdirilməsindən, müəllim nüfu zu nunartırılmasından, peşəkarlığa əsaslanan, səriştəvə nəticə əsaslı diferensiallaşdırılmış əməkhaq qı sisteminin yaradılmasından başlanma lı -dır. Təhsilin keyfiyyətinin təminatı başlıcastra teji prioritetə çevrildiyi bir vaxtda bunlarhəlledici əhəmiyyətə malikdir. Qəbul etməliyikki, «müəllim hazırlığı sistemindəki paradoksalvəziyyət» aradan qaldırılmayınca, öz peşəsinəyararlı, pedaqoji ustalığa və yeni pedaqoji tə -fəkkürə sahiblənmiş, zəruri kompetensiyalarıformalaşan, müasir təlim metodlarını dərindənmənimsəmiş savadlı və istedadlı gənc pedaqoq -lar hazırlanmayınca, mövcud müəllim korpu -sunun bilik, bacarıq və peşəkarlıq qabi liy yətlərimüasir tələblər səviyyəsinə çatdırılmayınca,müəllimə sözün həqiqi mənasında italyanlarkimi «ata», türklər kimi «hoca» (ağsaqqal)demə yincə, onun nüfuzunun yüksəldilməsi,səriştə və nəticə əsaslı diferensiallaşdırılmış,əmək bazarında rəqabətqabiliyyətli əmək haq -qı sisteminin yaradılması üçün təsirli (bəlkə dəra dikal) tədbirlər həyata keçirilməyincə, təhsi -lin keyfiyyət göstəricilərinin Avropa standart -la rına çatdırılmasını gözləmək sadəlövhlük

92

İmran Verdiyev


olar. Yaxşı olardı ki, fəaliyyət planında bu mə -sə lə lərin həlli önə çəkilsin.

Müəllim hazırlığı sahəsində mövcud nöq -sanlar qısa müddətdə aradan qaldırılmalıdır.Sirr deyil ki, universitetləri və kollecləri qur ta -rıb işə başlayanların xeyli qisminin peşə- ix ti sassəviyyəsi çox aşağı olur. Düzdür, uni versitettəhsilli gənc pedaqoji kadrlarda elmi və peda -qoji bacarıqların tam formalaş ma sı başa çat mır,bu bacarıqlar, əsasən, məktəbdə tam formalaşır.Amma bəzən səviyyə o dərə cə də olur ki, qeydedilən bacarıqların formalaşa cağına ümid beləqalmır. Bizcə, kolleclərdə müəllim hazırlığınıdurdurmağın vaxtı gəlib çatmışdır. Onsuz daali təhsil müəssisələrinin hazırladıqları peda -qoji kadrların sayı onlara olan real tələbatı üçdəfə üstələyir. Əgər belə davam edərsə, yaxıngələcəkdə pedaqoji təhsil li işsizlər toplumuyaranacaq.

Müəllimliyə təsadüfi gəlişlərin də qarşısımütləq alınmalıdır. Təsəvvür edin ki, gecə-gündüz həkim olmaq arzusu ilə yaşayan, gələ -cəkdə müəllim işləyəcəyi heç ağlının ucun danbelə keçməyən abituriyent «oyundankənar və -ziyyətdə» qalmamaq üçün (mövcud qəbul qay -daları müəllim peşəsi üçün ən aşağı bal iləqəbul olunmaq imkanı yaratdığı üçün, ya davalideyninin təkidi ilə) ixtisas seçimində bio -logiya müəllimi ixtisasını da «seçir». Məlumsəbəbdən arzulamadığı halda bu ixtisas üzrətəhsil alır, təbib yox, «zorən müəllim» olur.Siz cə, o, gələcəkdə həqiqi müəllim ola, ürəyiniuşaqlara verə biləcəkmi? Bizcə, bu, müşkülməsələdir. Ümummilli liderimiz Heydər Əli -yev de yirdi: «... müəllim müstəqil Azərbaycancə miy yətinin layiqli üzvünü hazırlayır...» Beləmü qəddəs bir vəzifəni yerinə yetirənlərin sıra -sına bu işi sevməyən təsadüfi adamların düş -məsi isə heç də xoş deyil. Belə «təsadüflərin»və saxta diplomlarla məktəblərə yol tapanlarınçoxunun sonda təhsil müəssisələrində «başgirləyən» adamlara çevrildiyini hamı yaxşıbilir. Ən pisi də odur ki, belələri müəllim nü-fuzuna çox ciddi zərbə vururlar.

İnsan kapitalını inkişaf etdirməli və bu -nun la respublikamızın beynəlxalq rəqabət qa -

biliyyətini yüksəltməli; məsuliyyətini dərkedən, demokratiya prinsiplərinə və xalqınınmilli ənənələrinə, insan hüquq və azadlıqlarınahörmət edən, azərbaycançılıq ideyasına sadiqolan, müstəqil və yaradıcı düşünən vətəndaş vəşəxsiyyət formalaşdırmalı; milli mənəvi vəümumbəşəri dəyərləri qoruyan və inkişaf et di -rən, geniş dünyagörüşünə malik olan, təşəb -büsləri və yenilikləri qiymətləndirməyi baca ran,nəzəri və praktiki biliklərə yiyələnən, müasirtəfəkkürlü və rəqabət qabiliyyətli kadrlar ye -tişdirməli; təhsilalanları ictimai həyata və sə -mərəli əmək bazarına hazırlamalı olan təhsilsistemində mövcud müəllim korpusunun gü -cünün səfərbər edilməsi və onların pedaqoji-metodiki bacarıqlarını və fənn üzrə bilikləriniartırmaları, innovativ təlim metodologiyasınıvə resurslarını mənimsəmələri üçün də təxirə -salınmaz konkret tədbirlər həyata keçiril məli -dir. Çünki strategiyada qeyd edildiyi kimi an caq«bilik və bacarıqlarını davamlı artıran müəl -lim lər təhsilalanların nailiyyətlərinə əlavə töh -fə verirlər».

Mövcud müəllim korpusunun təkmilləş -dirilməsi həm təhsil müəssisəsi səviyyəsində,həm də daha yüksək səviyyədə icra olunmalıvə bir-birini tamamlamalıdır.

Təklif edirik ki, tam orta məktəblərdə pe -da qoji işçilərin peşəkarlıq səviyyəsinin artı -rıl ması üzrə özünü doğrultmuş modellərin,in novativ təlim metodlarının və müvafiq re -surs ların tətbiqini təşkil etmək, fənn metod bir -ləşmələrinin fəaliyyətini tənzimləmək, yenitə lim texnologiyalarını təbliğ etmək, qabaqcılyerli və beynəlxalq iş təcrübələrini yaymaq,pedaqoji işçilərin peşə-ixtisas səviyyələrininmonitorinqini aparmaq və s. üçün metodikikabinetlər yaradılsın. Burada metodiki işinkollektiv formasına aid edilən konfrans, işgü -zar müşavirə və konsilumlar, treninqlər, bülle -ten və jurnalların buraxılması, problemlər üzrəqrupların təşkili, mühazirələr, pilot məktəbləriilə tanışlıq, innovativ təlim metodları ilə işlə -yən müəllimlərin iş təcrübələrinin öyrənilərəkyayılması, polemikalar, proqram və layihələrin

93

Müəllim əsas simadır və ya hər şeyi kadrlar həll edir


hazırlanması, radio və televiziya verilişlərininizlənilməsi; fərdi işə aid edilən özünütəhsil,ixtisasartırma, fərdi konsultasiya, mətbuataabu nə, dərslərə qarşılıqlı gediş və təcrübə mü -badiləsi, ədəbiyyatlar üzərində müstəqil iş,şəx si hesabat hazırlamaq, məktəb rəhbərlərinintəklif və tövsiyələri kimi iş formalarından sə -mərəli istifadə olunmalıdır. Kabinet rəhbər li yi -nə zəngin iş təcrübəsinə malik olan müəl limlərtəyin edilməli və onların əməyinin stimullaş -dı rılması nəzərdə tutulmalıdır. Kabinetlər müəl -limlərin peşə-ixtisas səviyyələrini yüksəltməküçün mərkəzlərə çevrilməlidir.

İxtisasartırma tədbirlərinin imkanlarındandaha səmərəli istifadə edilməlidir. Buradamüəl limlərin ali məktəblərdə öyrəndiklərinintəkra rından, nəzəriyyəbazlıqdan, lüzumsuz slayd - la rın və sxemlərin nümayişindən, yersiz ter -min lərin gə tirilməsindən daha çox, pedaqojiustalığın inkişafına, zəruri kompetensiyalarınformalaşmasına, müasir təlim metodlarının vəpedaqoji innovasiyaların, informasiya-kom-munikasiya texnologiyalarına əsaslanan, krea -tiv düşüncəni inkişaf etdirən və təhsilalanlarınfərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alan müasir, fəal-interaktiv təlim metodlarının öyrədilməsinə,bey nəlxalq və yerli təcrübələrin təbliğinə, təc -rübə mübadilələrinin təşkilinə üstünlük veril -məli və bu işlər təhsilalanların maraq, təklif vəehtiyaclarına uyğunlaşdırılmalıdır. Unutmayaqki, bu gün sırf nəzəri xarakter daşıyan təhsil özfundamental əhəmiyyətini itirməkdədir. İnditəhsilin məzmununun formalaşmasında akade -mik biliklərlə yanaşı, praktiki bilik və bacarıq -ların, səriştənin vacibliyi önə çəkilir. Beynəl xalqtəcrübə tələb edir ki, şagirdlərə çox bilik yox,zəruri bilik verilməlidir.

Məktəblər peşə-ixtisas səviyyəsi aşağı olan,öz üzərində işləməyən, yuxarıda da dediyimizkimi, «başgirləyən», haqqında şagird, müəllimvə valideynlər arasında mənfi rəy formalaşmış,fədakar müəllim adına ləkə gətirən «müəllim -lərdən» mümkün qədər tez xilas olmalı, onla rınyerini istedadlı gənclər tutmalıdır. Müşa hi dələrgöstərir ki, belə müəllimlərin çoxu ancaq do -

lanmaq, əmək haqqı almaq üçün məktəbə gəlibgedirlər. Yaxşı olardı ki, 30-35 il fasiləsiz pe -daqoji stajı olan müəllimlərə könüllü şəkildətəqaüdə çıxmaq (sonradan büdcə təşkilatla rın -da işləməmək şərti ilə) imkanı saxlanılsın (Be -lə bir praktika əvvələr mövcud idi). Təh si limizininkişafı və islahatın reallaşmasını təhlükə qar -şısında qoymamaq, mövcud müəllim korpusu -nu «təsadüfilərdən» və «baş girləyənlərdən»xilas etmək xatirinə bunun fay dalı olacağınızənn edirik.

Bizcə, səriştə və nəticə əsaslı diferen sial -laşdırılmış əmək haqqının verilməsini 10-15günlük və ya bir neçə aylıq ixtisasartırma təd -birinin sonunda veriləcək sertifikatın dərəcə -sinə tabe tutmaq düzgün olmazdı. Yaxşı olardıki, bu, attestasiyanın nəticələrinə görə öz həl -lini tapsın. Ona görə də attestasiya haqqındayeni qaydalar hazırlanmalı və pedaqoji icti -maiy yətin müzakirəsinə verilməlidir. Elə birmexanizm hazırlanmalıdır ki, şəffaflığı və əda -ləti təmin etsin, yaxşı işləyən və qabaqcılmüəl limlərlə digərlərini kəskin şəkildə fərqlən -dirmək mümkün olsun. Bunun üçün təhsilinkeyfiyyətini, təhsilverənlərin fəaliyyətini vəpe şə karlığını ölçən göstəricilər sisteminin dəqiqüsul və vasitələri müəyyənləşdirilməlidir.

Attestasiya komissiyalarının tərkibi nüfuz -lu təhsil mütəxəssislərindən, qabaqcıl müəl lim - lərdən, ictimai və qeyri-hökumət təşki lat la rınınnümayəndələrindən, hədəf qrupu üzvlərindənvə valideynlərdən komplektləşdirilməlidir. At -testasiyanın nəticələrində subyektiv amilin tə -si rini heçə endirmək məqsədi ilə müəllimlərinfəaliyyətinin və peşəkarlığının qiymətlən diril -məsi üçün hazırlanacaq kriteriyaların konkretolaraq müəyyən edilməsini təklif edirik. Bu -nun üçün nüfuzlu «Ən yaxşı müəllim» müsabi -qəsinin keçirilməsi qaydaları» və ona uyğunhazırlanmış «Ən yaxşı müəllim» müsabiqəsiüzrə göstəricilərin qiymətləndirilməsi cədvəli»örnək götürülə bilər (bura müəllimin işlədiyiməktəbdəki reytinq səviyyəsini, dərs apardığısiniflərdə şagirdlərin təlim göstəricilərini və yabu siniflərdə seçmə yolu ilə aparılmış test yox -

94

İmran Verdiyev


lamalarının, müəllimin özünün keçdiyi testyoxlamalarının, valideynlər arasında aparılmışrəy sorğusunun nəticələrini və s. əlavə etməkolar).

Üzərinə çox böyük məsuliyyət, qarşısınaçox mühüm strateji hədəflərin gerçəkləşdi ril -məsi tələbi qoyulan müəllimlər ekvivalent ola -raq dövlətin və cəmiyyətin qayğısı ilə əhatəolun malıdırlar. Daha doğrusu, müəllimlərə gös -tərilən diqqət və qayğı daha da artırılmalıdır.Onların ehtiyacdan doğan maddi-məişət qayğı -ları peşə-ixtisas və ümumi mədəni səviyyə lə -rini yüksəltmək qayğısını üstələməməlidir.Birdəfəlik bilməliyik ki, müəllimin hazırlıq sə -viy yəsi və işinin səmərəsi daha çox bu diqqətvə qayğıdan asılıdır. Belə bir qayğı isə müəlli -min halal haqqıdır. Çünki o, cəmiyyətin me -ma rı və təhsil sistemində əsas sima – həlledicişəxsdir.

Təhsilverənlərin nüfuzu və ictimai rolu dahər vasitə ilə qorunmalıdır. Onların nüfuzununyüksəldilməsi və sosial müdafiəsinin gücləndi -rilməsi üçün ayrıca dövlət proqramının qəbul

edilməsi və müəllimlərin dövlət qulluğununxüsusi kateqoriyasına aid edilməsi təhsilve rən -lərin statusunun və nüfuzunun yüksəlməsində,sosial müdafiəsinin gücləndirilməsində həlle -dici rol oynaya bilər. Bu həm hazırda fəaliyyətgöstərən müəllimlərin əməyini güclü şəkildəstimullaşdırar, həm «müəllim peşəsinin çətinvə ağır olması ilə yanaşı az maaşlı olması» dü -şüncəsinə son qoyar və müəllim peşəsinin nü-fuzunu yüksəldər, həm də savadlı, istedadlı vəmüasir düşüncəli gənclərin məktəblərə müəl -lim kimi gəlişini təşviq etmiş olar.

ƏDƏBİYYAT1. «Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış» inkişafkonsepsiyası (AR Pezidentinin 29 dekabr 2012-ciil tarixli fərmanı).2. Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafıüzrə Dövlət Strategiyası. «Kuri kulum» jurnalı,2013, №-4.3. Təhsil naziri Mikayıl Cabbarovun Azərbaycanmüəllimlərinin XIV qurultayında məruzəsi. «Kuri -kulum» jurnalı, 2014, №-1.

verdiyev I.

Teacher is the Main Figure or Everything is in the Hands of Personnel

The article investigates the issues of preparation of competent teachers being one of themain objectives of the State education development strategy of the Azerbaijan Republic. It em-phasizes the importance of solving these issues in the improvement of education quality.

Вердиев и.

Учитель – основная фигура или же все решают кадры

В статье исследуется вопрос подготовки компетентных преподавателей, являю-щийся одной из основных целей «Государственной стратегии по развитию образованияв Азербайджанской Республике». Подчеркивается важность решения этого вопроса вповышении качества образования.


Dialoji nitqin aspektləri dilçilik elmindəkifayət qədər araşdırıldığı halda, monoloji nit -qin aspektləri bir qədər kölgədə qalmışdır. Buisə monoloji nitqin özünəməxsus cəhətləri ninşagirdlər tərəfindən qavranılmamasına gətiribçıxarır. Bu baxımdan monoloji nitqin spesifi -ka sının verilməsi zəruridir.

Monoloq tək səsli mətnlərdən qurulur. Mətnisə müəyyən məqsəd ümumiliyi əsasında bir -ləşən və sintaktik-semantik bütöv yaradan cüm -lələr birliyidir. Monoloqu təşkil edən cümlələrmüvafiq qəlib də nizamlanır. Bu nizamlamanındilin tədrisin də və qavranılmasında böyük im -kanları vardır.

Monoloji nitq mahiyyətcə hər hansı birfikir, ideya, məsələ, problem, məlumat haqqın -da bir nəfərin nitqidir. Monoloq nitqinin sahibiməlumatın həcmini, məzmununu, xarakterini,hansı dil materiallarından istifadə edəcəyini qa -baqcadan özü müəyyənləşdirir, burada danı şanfikrini aydın, dəqiq və məntiqi ardıcıllıqla çat dır -maqdan ötrü nitqini əhatəli şəkildə təşkil edir.

Monoloqun kommunikasiya prosesini tə -

min edən elmi əsasları mövcuddur. Bu elmiəsaslar psixoloji və linqvistik əsaslardan iba -rətdir. Psixoloji əsaslar dil və təfəkkürün qarşı -lıqlı əlaqəsi kimi qlobal problemin həllindəmühüm rol oynayır. Təfəkkürdə yaranan fikirdil materialı olan söz, söz birləşməsi, cümlə,sin taktik bütöv vasitəsi ilə təzahür edir. Bu ma-teriallardan istifadə edərək insanlar monoloqqurur. Təfəkkürün daha gərgin, daha dərin vəsəmərəli fəaliyyəti ayrı-ayrı monoloqlarda üzəçıxır.

Hər bir monoloq parçasında psixoloji cə -hətdən təfəkkürün müstəqil fəaliyyəti təminolu nur, həmin nitq situasiyasını yeni-yeni in -for ma siyalarla zənginləşdirmək meyili yaranır.Psixoloji faktlarla dil faktları monoloqda təsviredilən hadisələri qiymətləndirmək və təhlil et -mək, qarşılaşdırmaq, ümumiləşdirmək tələb lə -rini yerinə yetirir. Hər hansı bir obrazın mo no lo quşagirdin hafizəsinə dialoqa nisbətən daha uzunmüddətli həkk olunur.

Monoloji nitqin quruluş sxemi, tələb vəxüsusiyyətlərinə görə fərqlənən bir çox növləri

DİLİN TƏDRİSİNDƏ MONOLOJİ NİTQİN ROLu

SAMİRƏ MAQSuDOvA

Nizami rayon 250 №-li məktəbin ingilis dili müəllimi

[email protected]

Məqalədə monoloji nitq barədə məlumat verilir, onun spesifik cəhətləri qeyd olunur. Təd -risdə monoloji nitqdən istifadə imkanları təhlil olunaraq bununla bağlı müəllim lərə tövsiyələrverilir.

Açar sözlər: monoloji nitq, dil və təfəkkür, sinkretik, mimika, jest.

Keywords: monologue speech, language and cognition, syncretic, mimic, gesture.

Ключевые слова: монологическая речь, язык и мышление, синкретический, мимика,

жесты.

96

Samirə Maqsudova


vardır ki, bu da terminoloji xarakter daşıyır.Həmin terminlər bunlardır:

• mühazirə;• məruzə;• məlumat;• çıxış;• nitq və s. [1]Monoloqlarda psixoloji cəhətdən hissi-

emosional cəhətlər üstünlük təşkil edir. Dildəməntiq ilə yanaşı hissi keyfiyyətlər genişdir,dil vasitələri ilə həmin və müxtəlif hissi cəhət -lər aşkar olunur. Dil vahidi monoloji şəraitdəöz məntiqi keyfiyyətindən – ünsiyyət vasitəsiolma keyfiyyətindən məhrum olub yeni key fiy - yət – emosional vahid keyfiyyəti qazanır. Buisə dilin tədrisində olduqca mühüm faktordur.

Monoloqlarda geniş müqayisədən istifadəolunur. Müqayisə varlıqdakı bir hadisənin, fak -tın başqa bir hadisə və ya fakt ilə oxşarlığınıgöstərmək üçün işlədilir. Monoloq söyləyənlər(bədii əsərlərdəki obrazlar) müqayisə zamanıbənzətmə obyekti ilə bənzədilən müxtəlif bağ -layıcılardan da istifadə edir. Ən çox elə bil ki,təki kimi bağlayıcıların işlədilməsini misal gös -tərmək olar. Sanki, kimi sözləri müqa yi sə ya -rat dığından ən çox onlardan istifadə edilir [2].

Monoloji nitq danışanın hər hansı bir möv -zu barədə fikirlərinin ətrafında geniş, müfəssəlvə ya lakonik formada rabitəli və məntiqi ar -dıcıllıqla ifadə olunmasıdır. Monoloq hər hansımövzunu təfsilatı ilə izah etdiyi üçün düz xəttüzrə inkişaf prosesi keçirir. Monoloji nitqinpsi xoloji aspektləri mimika və jestlərdir. Dilinöyrədilməsində şagirdlər verbal ünsiyyətlə ya -naşı, həmçinin qeyri-verbal ünsiyyətdə də ol ma -lıdırlar. Burada onlara monoloq mütləq şə kil dəköməkçi olur.

Monoloqun cümlə kontruksiyaları sintak-tik baxımdan eyniplanlı və bərabərhüquqluolur. Onlardan biri digərini izah edir, tamam -layır. Belə cümlələr vahid məqsədə xidmətedir. Dialoji nitqdən fərqli olaraq burada cüm -lələrin sayı çox olur, nitq uzun müddət davam

edir, fikir bitkinləşir. Bitkin, tam fikir monolo-qun quruluşunu xarakterizə edir.

Monoloji nitqdə sözə qənaət etmək, tək ra rayol verməmək, nitqin təbiiliyini və aktu allı ğınıtəmin etmək məqsədilə yarımçıq cümlə lərdənistifadə edilir. Ümumən monoloji nitq, onunşifahi tipi geniş yayılmış nitqdir. Şifahi mono -lo ji nitq əvvəlcədən planlaşdırılır, proqramlaş -dırılır.

Monoloq nitqi vahid fikrə və tam strukturamalikdir. Monoloq nitqi bitkinlik dərəcəsinəgörə müxtəlif hissələri öz aralarında tematikcəhətdən birləşdirir. Situativ vəziyyət və nitqmühiti monoloji nitqi şərtləndirən cəhətlərdən -dir. Nitq situasiyası anlayışına linqvistik anla -yış kimi də yanaşmaq lazımdır. Bu anlayışmo noloji fikri ifadəetmə prosesində meydanaçıxır [2].

Monoloqların üslubu sinkretik xarakter-lidir. Məsələn, V.Şekspirin qurduğu monoloq -lar sinkretikliyi ilə fərqlənir. Monoloqlardadaha qeyri-müəyyən şəxsli cümlələr işlənir. Bubaxımdan onların tədrisi şagirdlərin hafizəsin -də daha uzun müddətli qalır.

Monoloji nitq forma və məzmununa görəaşa ğıdakı növlərə bölünür:

• nəqletmə monoloqu;• təsviri monoloq;• məlumatverici monoloq;• fikir söyləmə səciyyəli monoloq;• təsdiqləmə səciyyəli monoloq [1].Monoloji nitqin növləri, əsasən, həmin nit -

qin quruluş və əlamətlərinə görə müəyyənləş -di ril mişdir.

1. Monoloji nitqin mühazirə forması. Mü -ha zirə formasından, əsasən, ali məktəblərdəmüxtəlif fənlərin tədrisində istifadə olunur. Bu,effektli şərh üsulu sayılır. Burada müxtəlif dilvasitələrindən, monoloji nitq üçün səciyyəviolan təsvir, şərhetmə, mühakimə yürütmə, sə -ciy yələndirmə və s. forma-üsullarından istifa -də olunmuşdur.

97

Dilin tədrisində monoloji nitqin rolu


2. Monoloji nitqin məruzə forması. Məru -zənin məzmun baxımından müxtəlif tipləri iləqarşılaşmaq olur: müəyyən müddətə görülmüşişlərin hesabat məruzəsi, yaranmış fövqəladəvəziyyət haqqında məruzə, elmi-praktik konf -ranslarda, simpoziumlarda edilən məruzələr.

3. Monoloji nitqin məlumat forması. Hərhansı bir məsələ haqqında məlumatlar verilir.

4. Monoloji nitqin çıxış forması. Hər hansıbir çıxışın uğuru, nitqin dinləyicini inandırmaqvə özünə tabe etmək bacarığı ilk öncə nitqinuyğunluğundan asılıdır. Çıxışların məzmunufərqli xüsusiyyətlərə malikdir.

5. Məktub şəklində olan monoloqlar. Monoloji nitqin linqvistik əsası onun lek-

sik, qrammatik-üslubi xüsusiyyətləri ilə şərtlə -nir. Qrammatik-üslubi cəhətdən monoloji nit qininkişafda olan əlamətləri aşağıdakılardır:

• cümlələrin həcminin tədricən genişlən -mə si;

• söz və ifadələrin ardıcıllığının, dəqiqli -yi nin tədricən gözlənilməsi;

• səbəb və nəticə, zaman əlaqələri ifadəedən cümlələrin işlənməsi;

• nitqdə mürəkkəb cümlələrin tədricəntəşəkkül tapması və s. [3]

Monoloji nitqin sərbəstliyi qismən, həminfikir üçün münasib dil vasitələrindən seçicişəkildə istifadə etmək bacarığı, daha doğrusu,danışan adamın fikrini, ifadə etmək istədiyiməzmunu daha dəqiq verə bilən sözlərdən, sözbirləşmələrindən, cümlələrdən istifadə etməkbacarığını tələb edir.

Şekspir yaradıcılığının şah əsəri, bəlkə dədünya dramaturgiyasında ən faciəli səhifələr -dən biri Hamletin «olum, ya ölüm» monolo-qudur. Bu monoloq əsərin bütün ideyasınıözündə əks etdirir. Bir çox xalqlar hələ «Ham-let» əsərini tam tərcümə etməmişdən bu mono -loqu öz dillərinə çevirmişlər.

Bu monoloq yetkin əsər təsiri bağışlayırvə Hamlet obrazının mahiyyətini, eyni zaman -da, faciənin mənasını tam açır. Hamletin «olum,

ya ölüm» monoloqu Azərbaycan dilinə müxtə -lif dövrlərdə sənətinə və istedadına görə bir-birindən fərqlənən mütərcimlər tərəfindən altıdəfə tərcümə edilmişdir. Lakin şagirdlərə bumonoloqu ingilis dilində tədris etdikdə əsərinbütün ruhunu hiss edirlər. Monoloqdan birpar ça ilə fikrimi daha dəqiq çatdırmaq istər dim:

Hamlet: To be, or not to be – that is thequestion:

Whether 'tis nobler in the mind to suffer The slings and arrows of outrageous for-

tune Or to take arms against a sea of troubles And by opposing end them. To die, to sleep No more - and by a sleep to say we end The heartache, and the thousand natural

shocks That flesh is heir to. 'Tis a consummation Devoutly to be wished. To die, to sleep To sleep – perchance to dream: ay, there's

the rub, For in that sleep of death what dreams

may come When we have shuffled off this mortal coil, Must give us pause. There's the respect That makes calamity of so long life. Bu gün məktəbi bitirən gənclər təhsilini

davam etdirmək, müxtəlif sahələrdə işləməküçün müasir dövrün iqtisadi, hüquqi və tex -noloji çətinliklərinə hazır olmalı, onların ara -dan qaldırılmasında təşəbbüskarlıq və fəallıqgöstərməlidirlər. Bunun üçün təkcə elmi-nəzərihazırlıq deyil, həm də yüksək əxla qi-mənəvikeyfiyyətlər, o cümlədən ünsiyyət bacarıqlarıəldə olunmalıdır. Tam orta təhsil sə viy yəsindəşifahi və yazılı nitq prosesində nitq mədəniy -yətinin tələblərinə riayət edilməsi, ünsiyyət vər -dişlərinin elementlərinin yaradıl ma sı mütləqtəmin olunmalıdır.

ƏDƏBİYYAT1. Л.П.Якубинский. Русская речь. Сборник

статей под ред. Л.В.Щербы. Издание фонетиче-

98

Samirə Maqsudova


ского института практического изучения язы-

ков. Петроград, 1923.

2. F.Ağayeva. Şifahi nitqin sintaksisi. «Maarif»,

Bakı, 1975.

3. Г.М.Кучинский. Диалог и мышление.

Минск. Вышейша школа, 1983.

Magsudova S.

The role of Monologue Speech in Language Teaching

The article is about the monologue speech, notes the peculiarities of monologue speech,the possibilities of using monologue speech in teaching, appropriate recommendations aregiven.

Максудова С.

Роль монологической речи в преподавании языка

В статье дается сведение о монологической речи, отмечаются ее специфическиеособенности, возможности использования монологической речи при преподавании идаются соответствующие рекомендации.


Cəmiyyət daim inkişaf edir, dəyişir. Buinkişaf və dəyişikliklər insanlara və onlar ara -sındakı münasibətlərə də təsir göstərir. Təbiətmüxtəlif olduğu kimi onun bir parçası olan in-sanlar da müxtəlifdir. Fiziki və psixoloji prob -lemlərinə, məhdud sağlamlıqlarına görə in san larhəm təbiətin nemətlərindən, həm də elm vətexnikanın inkişafının nəticəsi kimi yarananməhsullardan bərabər səviyyədə istifadə edə,yararlana bilmirlər. Bu bəzən belə insanlarınhərəkət, əqli, psixi, nitq imkanlarının məhdud -luğu, bəzən onların kompleksləri, bəzən dəsağ lam insanların Xüsusi Qayğıya Ehtiyacı(X.Q.E) olan insanlara mənfi münasibətindənyaranır. Lakin insan təbiəti müxtəlifliyi necəsevirsə, onun bir parçası olan müxtəlif imkanlıinsanları da elə qəbul etməli və sevməlidir. Bumünasibət isə kiçik yaşlardan başlayaraq uşaq -

lara aşılanmalıdır. Təcrid olunma X.Q.E. olaninsanların inkişafını ləngidə bilər [1,2].

Uşaq serebral iflici çox geniş yayılmışuşaq sinir sisteminin xəstəliyidir. Doğulan hərmin uşaqdan altısı serebral iflicdən əziyyət çə -kir. Bu xəstəlik uşaqlarda hərəkət, nitq, psixi,həttagörmə və eşitmə kimi problemlərlə müşa -yiət olunur. Digər bəzi xəstəliklərdən fərqliolaraq serebral iflic proqressiv deyil, inkişafet mir, əksinə düzgün diaqnoz və müalicə, mün -təzəm məşqlər nəticəsində yüngülləşdirilə bilər.

Serebral iflicli uşaqların sadə özünə xidmətvərdişlərinə yiyələnməsi baxımından əl moto -ri ka sının inkişafı olduqca vacibdir.

Serebral iflicli uşaqlarda əl motorikasınıninkişafı yollarını müəyyənləşdirmək üçün Bakışəhər N saylı uşaq bağçasında məktəbə hazırlıqqrupunda qısamüddətli tədqiqat apardıq. Apa -

SeReBRAL İFLİCLİ uŞAQLARDA kİçİk MOTORİkANIN İNkİŞAF eTDİRİLMƏSİ

RuhİYYƏ MuSTAFAYevABakı şəhər 105 №-li inklüziv baxçanın müəllimi

ALİMƏ kƏRİMOvA Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun müəllimi

zÜLeYxA ƏLİYevABakı şəhər 105 №-li inklüziv baxçanın müəllimi

SƏkİNƏ AĞAMİROvA Bakı şəhər 246 №-li inklüziv məktəbin müəllimi

Məqalədə serebral iflici olan uşaqlarda kiçik motorikanın inkişaf etdirilməsi araşdırılır.Tərbiyəçilərin Xüsusi Qayğıya Ehtiyacı olan uşaqlarla iş metodikasını dərindən bilməsininvacibliyi vurğulanır.

Açar sözlər: xüsusi qayğıya ehtiyac, sosiallaşma, serebral iflic, motorika.Keywords: need special care, socialization, cerebral palsy, motor skills.Ключевые слова: нужда в особой заботе, социализация, церебральный паралич, мо-

торика.

Tədqiqat Müasir Təhsil və Tədrisə Yardım Mərkəzinin layihəsi əsasında həyata keçirilmişdir.

100

Ruhiyyə Mustafayeva, Alimə Kərimova, Züleyxa Əliyeva, Səkinə Ağamirova


rı lan müşahidələr göstərdi ki, qrupda serebraliflicli uşağın fəaliyyətinin normal və düzgüntəşkilində müəyyən problemlər var. Belə ki,müşahidə obyekti olan uşaq (şərti adı M) daimtək oynayır, kollektivə qoşulmur və gündəlikfəaliyyəti hər gün eyni əşyadan istifadə iləməh dudlaşdırılır.

Sual: Serebral iflicli uşaq nə üçün daim təkeyni fəaliyyətlə məşğul olur və bu onun əl mo -torikasının inkişafına necə təsir edir?

Fərziyyələrimiz:a) Uşaq komplekslidir və özünə inamsız dır.b) Tək oynamağı sevir.c) Uşaq üçün başqa fəaliyyət seçimi yoxdur.d) Uşaq kollektivi onu təcrid edir.e) Tərbiyəçi serebral iflicli uşaqlarla iş

me todikasını bilmir və buna görə də uyğun fəa -liyyət mühiti yarada bilmir.

f) Digər fəaliyyətlərlə məşğul olmaq üçünsağlamlıq imkanları məhduddur.

Problemin həllinə nail olmaq, fərziyyələ -ri mizi yoxlamaq və onları doğuran səbəblərimüəyyən etmək üçün M haqqında geniş infor-masiya toplamaq lazım idi. Buna görə də təd qi -qat zamanı bir sıra metodlardan istifadə edil di:

• Elmi ədəbiyyatın problem baxımındantəhlili və onlardan alınan zəruri qənaətlərdənyeri gəldikcə tədqiqatın formalaşmasında isti -fa də etmək;

• Bağçada X.Q.E. olan uşaq üçün möv -cud şəraiti araşdırmaq – serebral iflicli uşaqlarüçün bağçada mövcud imkanlar və çatışmaz -lıqlar – uşağın yeriməsi, oturması, fəaliyyə ti -nin təşkili üçün lazım olan vəsaitlər və s., eynizamanda mövcud imkanlardan nə dərəcədəistifadə olunması məsələsi araşdırıldı.

• Müşahidə – M-in fəaliyyəti üzərində müx - təlif situasiyalarda – məşğələ zamanı, yeməkvaxtı, oyun prosesində, bayram tədbirinə ha -zır lıq zamanı müşahidələr aparılmış və top -lanan faktlar ümumiləşdirilərək tədqiqata daxil

edilmişdir. Müşahidəyə hazırlıq zamanı müx -təlif meyarlar üzrə müşahidə vərəqləri tərtibedilmişdir. Nəticədə uşaq hərtərəfli müşahidəolunmuş və tədqiqatın aparıldığı hər gün emo-sional, sosial, nitq və s. göstəricilər qeydəalınmışdır. Müşahidə zamanı, həmçinin uşağınnə üçün daim tək oynaması ilə əlaqədar müəy -yən informasiyanın toplanmasına nail olun -muş dur.

• Müsahibə – düzgün metodika seçməküçün uşağın valideynləri, tərbiyəçiləri və qrup -da olan uşaqlardan şifahi formada müsahibəalın mışdır. Müsahibə zamanı suallar əvvəlcə -dən müəyyənləşdirilmişdir və prosesdə səsya -zan qurğudan istifadə olunmuşdur. Müsahibəalınacaq uşaqları seçərkən iki məsələyə xüsusidiqqət yetirilmişdir:

a) M ilə oynamağa müəyyən dərəcədəcan atan uşaqlar;

b) M-dən ümumiyyətlə uzaq duran uşaq lar.• Anket sorğusu – tədqiqat zamanı, həm -

çinin valideynlər üçün anket vərəqləri tərtibolunmuşdur. Anketə uşağın mövcud vəziyyə -tini dəyərləndirməyə imkan verəcək suallardaxil edilmişdir.

• Eksperiment – M ilə əlaqədar tədqi qatabaşladığımız ilk gün seçdiyimiz metodika iləəlaqədar uşağın mövcud imkanlarını araş -dırdıq. Müxtəlif əşyalar verməklə əl moto rika -sının inkişaf vəziyyəti ilə bağlı müəyyənqə naət lərə gəldik. Mövcud vəziyyəti nəzərəalaraq sağ və sol əlin hərəkətliliyini (xüsusəndə barmaqların) inkişafına nail olmaq üçün birneçə üsul müəyyənləşdirdik və bu istiqamətdəişlər aparmağa başladıq. Birinci üsulun nəti -cəsi müsbət olduğundan paralel olaraq daha ikiüsul üzərində fərdi işlər təşkil etdik.

Tədqiqatın ilk günündən etibarən müxtəlif– nitq, sosial, emosional, fiziki və s. para metr -lər üzrə apardığımız müşahidələrimizi aşağı -dakı kimi cədvəldə ümumiləşdirmək olar:

101

Serebral iflicli uşaqlarda kiçik motorikanın inkişaf etdirilməsi


VI

görü

ş

Əşy

alar

ın y

erin

ita

nıyı

r (b

izim

tapa

bilm

ədi y

i -m

iz s

ilgin

in y

e -ri

ni g

östə

rdi)

.

Pal

tarı

nı ö

zü g

e -yi

nib-

çıxa

ra b

il -m

ir, m

üəlli

mə

çıxa

rır,

bir

az b

aşhi

ssəs

i çıx

ana

ya -

xın

«özü

n çı

xart

»de

dikd

ə da

rtıb

çı -

xarı

r.

V g

örüş

Təs

viri

fəa

liyyə

tza

man

ı nə

çək -

mək

istə

diyi

niso

ruşd

uqda

«ağa

c» d

eyə

səs -

lənd

irdi

.

Mey

vələ

ri v

ə ba

ş -qa

əşy

a qr

upla

rını

tanı

yıb

adla

rını

sa da

layı

r.

Laz

ım o

lan

yerə

özü

diz-

dizə

ge -

dir.

Oyu

n dan

son

-ra

istif

adə

etdi

yiəş

yala

rı y

erin

əqo

yur.

IV g

örüş

Piş

ik v

ə iti

n sə

sini

çıxa

rmağ

a ça

lışır.

Hər

han

sısa

fəa

-liy

yəti

bir

dəfə

göst

ərm

ək k

i fa -

yətd

ir, y

adın

dasa

xlay

ıb tə

k rar

la -

yır.

Məş

ğələ

də iş

tirak

etm

ək is

təm

ədiy

iüç

ün o

yun

ota ğ

ı -na

keç

ib b

ir a

zdi

z üs

tə d

ayan

dı,

geri

qay

ıdıb

bir

neçə

dəq

iqəd

ənso

nra

özü

stul

unu

dart

a-da

rta

gətir

ibəy

ləşm

əyə

cəhd

etdi

.

III

görü

ş

Böy

ük v

ə ki

çik

əşya

ları

fər

qlən

-di

rir.

Rən

gli f

in -

canl

arı b

öyük

dən

kiçi

yə y

ığır.

Yem

ək z

aman

ım

ü əlli

mlə

rin

kö -

mək

liyi i

lə y

emək

yeyi

r.

II g

örüş

Rən

glər

dən

yaşı

lvə

qır

mız

ını a

d -la

ndır

ır (

kəna

rdan

başa

düş

üləc

əkşə

kild

ə). Ş

əkil

üz rə

iş z

aman

ıgö

stər

ilən

şəkl

iad

land

ırır

(A

navə

uşa

q rə

smi)

.

Əşy

alar

ı rən

g lə r

i -nə

gör

ə qr

up la

ş -dı

ra b

ilir.

Aya

qqab

ısın

ı özü

çıxa

rıb-

geyi

nəbi

l mir.

Çıx

an a

yaq -

qabı

nı g

eyin

məy

əça

lışır

və

alın

ma -

dı d

eyə

ruhd

andü

şmür

, dəf

ələr

ləcə

hd e

dir.

I gö

rüş

Lüğ

ət e

htiy

atı a

z -dı

r, tə

miz

dey

ilan

caq

hərf

və

rəqə

mlə

ri s

əs lə

n -di

rir.

Hər

flər

i və

rə -

qəm

ləri

tanı

yır.

Rən

glər

dən

sarı

,m

avi,

qırm

ızı,

yaşı

l, qa

ra r

əngi

tanı

yır,

bənö

vşəy

irə

ngi ç

ox s

evir.

Aya

qyol

u eh

ti ya -

cını

ifad

ə və

ya

izah

edə

bili

r.

Par

amet

rlər

Nitq

vər

dişl

əri

Əql

i vər

dişl

ər

Özü

nəxi

dmət

vərd

işlə

ri

102



Əl m

otor

ikas

ının

bərp

ası ü

çün

bir

neçə

növ

mas

aj-

dan

istif

adə

etdi

k -də

sol

əlin

i ra h

at,

sərb

əst

işlə

tdi,

sağ

əlin

i isə

gər

-gi

n tu

tara

q m

asaj

etm

əyə

icaz

ə ve

r -m

ədi.

Art

ıq ü

zük,

leqo

oyu

nlar

ını

həm

kol

lekt

ivdə

oyna

mağ

a, h

əmdə

oyu

nun

etap

-la

rını

özü

etm

əyə

can

atır

və

uğur

da ə

ldə

edir.

Dai

m d

iqqə

t mər

-kə

zind

ə ol

maq

is -

təyi

r.

«Üzü

k oy

unun

uoy

nam

aq is

tə yi

r -sə

n?»

soru

şduq

da«h

ə» d

edi v

ə ço

xhə

vəsl

ə oy

na m

a -ğa

baş

ladı

.«L

eqo»

və

digə

roy

unla

r za

man

ıoy

unca

ğı ik

iay

ağın

ın a

ra sı

naqo

yara

q sa

x lay

ırvə

iki ə

lini d

əiş

lətm

əyə

ça lış

ır.To

pu ə

li ilə

çətin

liklə

atır

, kö -

mək

liklə

qam

ə -tin

i sax

ladı

qda

isə

ayağ

ı ilə

vur

ur.

Art

ıq q

rup

uşaq

-la

rı o

na q

arşı

daha

da

diqq

ətli

olm

ağa

başl

a yıb

-la

r (o

nu ö

pür,

onun

ətr

afın

a to

p -la

nır,

birg

ə oy

unoy

nam

ağa

çalı ş

ır -

lar)

. Bəz

ən M

əşya

ları

nı b

ölüş

-m

ək is

təm

ir.

İri f

inca

nlar

ı iç-

içə

bir-

bir

keçi

rir

və ç

ıxar

ır, 5

-10

dəq

sonr

a əl

ləri

gər g

inlə

şdi.

Şə k

il çə

kmək

istə

dikd

ə əl

ləri

da ha

da

gərg

inid

i.

Səh

ər id

man

ına

ye nə

də

qoşu

l ma -

dı. Y

erə

düşə

nfi

n can

ı Məh

in v

əB

anuy

a sə

s lən

ə -rə

k «a

aaaa

a» d

e -yə

rək

sank

i ver

dedi

. Dah

a so

nra

bacı

sı f

inca

nlar

-da

n 2-

sini

gö t

ür -

dü «

eeee

ee»

edə r

əket

iraz

ını b

ildir

di.

Art

ıq «

köhn

ə»oy

unca

ğını

ax t

ar -

mır

, üzü

k oy

u-nu

nu q

rup

uşaq

ları

ilə o

ynay

ır v

əhə

t ta ö

zü g

izlə

dəbi

lir. G

əlin

cik,

mo z

aika

, top

və

bir

çox

oyun

caq -

larl

a oy

nam

ağa,

hətta

özü

seç

imet

məy

ə ba

şlay

ıb.

Evd

ən g

ətir

diyi

mey

vəni

bac

ı sın

-da

n ba

şqa

heç

kim

lə b

ölüş

mür

.

Yaz

ı yaz

mağ

ı çox

xoşl

ayır

, anc

aqqə

ləm

i gər

gin

tutu

r. K

itabı

bir

-bi

r və

rəql

əməy

əça

lışır.

Dah

a ço

xso

l əlin

i işl

ədir.

Köm

əklik

lə g

ə -zə

n də

dem

əkla

zım

dır

ki, «

aya -

ğını

, dab

anın

ı ye -

rə b

ərk

bas»

oza

man

qam

ətin

idü

zəld

ir. Y

enə

dəbo

ş qa

lmas

ın d

e -yə

dəm

ir h

alqa

lıkü

rəci

klər

i əlin

əve

rdilə

r, an

caq

bizi

gör

ən k

imi

üzüy

ü gö

stər

di.

İstə

məd

iyi b

ir iş

igö

rmür

, o a

n et

i -ra

zını

bild

irir.

Məş

-ğə

lə z

aman

ı qru

paqo

şulm

adı,

kiçi

kst

ulun

u im

əklə

yə-

imək

ləyə

(sü

rü -

yə rə

k) g

ətir

ibya

nım

da ə

yləş

di.

Əlin

də d

əmir

, ya -

rım

halq

alı,

rəng

likü

rəci

klər

ola

noy

unca

q va

r, an

-ca

q on

unla

oyn

a -yı

r. O

yun

zam

anı

əl h

ərək

ətlə

rini

ngə

rgin

liyi ü

zün -

dən

tez-

tez

əlin

idə

mir

ə çı

rpır.

Odə

mir

dən

onu

uzaq

laşd

ırm

aqüç

ün r

əngl

i fin

-ca

nlar

dan

istif

adə

edər

ək «

Üzü

k»oy

n unu

ilk

dəfə

oyna

dıq.

Biz

giz

-lə

diri

k, o

tapı

r.Ə

ksin

i həl

ə ba

-ca

rmır

, fin

can

əlin

dən

sürü

şür.

Tək

qal

mağ

ı xoş

-la

yır.

Bac

ısı o

n -da

n ba

şqa

heç

kim

lə o

ynam

ır.Ə

n ço

x F

iruz

əm

üəlli

mən

i və

qrup

dan

ayrı

lan

Ayg

ün a

dlı q

ızı

özün

ə ya

xın

bilir

.

Fiz

iki v

ərdi

şlər

–bö

yük

və k

içik

mot

or h

ərək

ətlə

ri

Sos

ial v

ə em

osio

-na

l ink

işaf

103



Müşahidələrimiz deməyə əsas verir ki,doğuşun gecikdirilməsi nəticəsində hərəki be -yin zədələnməsi almış M əqli cəhətdən sağlamuşaqdır. 10 dairəsində sayır, rəngləri, əlifbanınbir sıra hərflərini tanıyır, çox güclü yaddaşamalikdir, heyvanları tanıyır və s.

M fəaliyyət zamanı daha çox sol əlini iş -lədir və sağ əlindən çox az və çətinliklə istifadəedir. Oyun prosesində oyuncaqları götür mək -də, bir-birinin içərisinə qoymaqda, yazı zamanıqələmi tutmaqda, özünəxidmət bacarığı –ayaq qabısını geyinmək, nahar zamanı qaşıq -dan, çəngəldən istifadə, paltarlarını geyinib-soyunmaq və s. bu işlərin yerinə yetirilməsindəçətinlik çəkir. Bu da bizə deməyə əsas verir ki,M-də kiçik motorikanın inkişaf etdirilməsiüzrə işlərin aparılmasına ehtiyac var.

İlk gün müşahidələrimizin nəticəsində be -lə qənaətə gəldik ki, M tək oynamağı xoşlayırvə kollektivdən uzaqlaşmağa cəhd edir. Bunuonun fiziki imkanlarının məhdudluğu ilə əla -qələndirdik. Eksperiment zamanı müəyyən et -dik ki, əksinə M kollektiv fəaliyyəti sevir vədi gər uşaqlarla oyun onu çox sevindirir.

Tədqiqatda irəli sürdüyümüz fərziyyələ -rimizi yoxlamaq üçün M ilə müxtəlif iş for ma -larını sınaqdan keçirdik. M-i kollektiv fəa liyyətəqoşmaq, daim oynadığı oyuncağı dəyişmək vəəsasən də kiçik motorikanın in kişafına nailolmaq üçün «Üzük» oyununu təcrübəyə tətbiqetdik. Bunun üçün iç-içə keç miş rəngli kiçikqablar və üzükdən istifadə olunur. Üzük qab -lardan birinin altında gizlədildi və M tapmaqtələb olundu. Oyun prosesinə, həmçinin qrup -dakı digər şagirdlər də cəlb edil di. Oyununtətbiq edildiyi birinci gün üzük eksperimenta-tor tərəfindən gizlədildi. M çə tin liklə və sol əliilə rəngli qabları qaldırıb, üzü yü tapa bilirdi.M oyunda çox həvəslə iştirak edir və digərqrup üzvlərinin oyun prosesində iştirakınımüsbət qarşılayırdı. Növbəti gün lər də M artıqözü qabların saxlandığı yerə işarə edərək buoyunu oynamaq istədiyinə işarə edir di. Təd qi -

qa tın son üç günü M özü üzüyü qabların al -tında gizlədir, digər iştirakçıdan tapmağı tələbedir, qabları iç-içə yığa və pay laşdıra bilir,həm çinin bu prosesdə sağ əlini də iş lətməyəcəhd edir.

Tədqiqat zamanı kiçik motorikanın inkişafetdirilməsi üçün istifadə etdiyimiz digər oyun«Leqo»dur. «Üzük» oyununun nəticəsidir ki,kubiklərin nümunə əsasında düzgün rəngardıcıllığı ilə yığılması prosesini M asanlıqlahəyata keçirdi. Sol əli vasitəsilə fiqurları asan -lıqla götürür, üst-üstə qoyur və sağ əlinin içivə ya iki ayağının arasında saxlayaraq sol əliilə basıb bir-birinə keçirir.

Biz də əl motorikasının inkişafı üçün birneçə yol və ya üsuldan istifadə etdik:

– pozan ilə çəkilmiş fiquru silmək;– əşyaların altında üzüyü gizlətmək;– sancaq ilə iş;– plastilini çimdikləmək;– leqo ilə iş;– düymələri rənglərə görə qruplaşdırmaq

və s.;– iri muncuqları qalın ipdən keçirmək;– rəngli skrepkalardan boyunbağı düzəlt mək;– əlləri bir-birinə keçirmək və çıxarmaq.Bundan başqa əl motorikasının inkişafı

üçün xüsusi alətlərdən (iynəli parça, təkərləriqabarıq olan əl masaj maşını, incə dişləri olandairəvi fırça və s.) istifadə etməklə M-in əllə -ri ni masaj etdik.

Tədqiqatda istifadə etdiyimiz üsullar irəlisürdüyümüz fərziyyələrimizi yoxlamaq imkanıverdi. Tədqiqatın nəticəsi deməyə əsas verir ki,M heç də kompleksi olmayıb, əksinə sosialuşaqdır. Fiziki qüsurları onun fəaliyyət həvə si - ni heç də aşağı salmır. M iradəli və istə di yi nənail olmağı bacarır. Valideynin müsa hi bəsindəqeyd etdiyi «M yox sözünü xoşlamır» cümləsidə bu fikri bir daha sübut edir. Qrupdakı digəruşaqların oyun prosesində iştirakını M-insevinclə qarşılaması onun tək yox, kollektivləoynamağı xoşladığını, lakin belə fəaliyyətin

tərbiyəçi tərəfindən təşkil edilmədiyi qənaətinəgəlməyə imkan verir. Tərbiyəçinin X.Q.E. olanuşaqla iş metodikasını bilməməsi və qrupdatərbiyəçi köməkçisinin olmamasının nəticəsi -dir ki, M daim eyni fəaliyyətə cəlb edilir, onun - la tərbiyəçi arasında pedaqoq-uşaq müna si bətideyil, qayğıkeş nənə-nəvə münasibəti qurul -muş dur. Həmçinin daim eyni fəaliyyətin nə -ticəsidir ki, qrupdakı digər uşaqlar M ilə oyunacan atmırdılar. Fəaliyyətin dəyişdi ril məsi, yenioyunlar bunu bir daha sübut etdi. Ümu miləş -dir sək, irəli sürdüyümüz fərziyyələ rimizdənbəziləri:

a) Uşaq özünə inamsızdır və özü kollektivfəaliyyətə can atmır;

b) Tək oynamağı sevir;c) Uşaq kollektivi onu təcrid edir; d) Digər fəaliyyətlərlə məşğul olmaq üçün

sağlamlıq imkanları məhduddur özünü doğ -rult madı.

Tədqiqat üçün lazımi informasiyanın top -lanması prosesində, həmçinin müəyyən prob -lemlərlə rastlaşdıq ki, bunları aşağıdakı kimiqruplaşdırmaq olar:

• İlk problem bağçada X.Q.E. olan uşa -ğın olması haqqında informasiyanın gizlə dil -məsi və tədqiqat qrupuna hiperaktiv uşaqlarıntəqdim edilməsi;

• Problemlə bağlı Azərbaycan dilində el -mi-metodiki ədəbiyyatın çox az olması;

• Uşağın anasının işi ilə əlaqədar genişmüsahibə verməkdən boyun qaçırması;

• Uşağın atasını müsahibə prosesinə cəlbetmək mümkün olmamışdır. Çünki atası işlə -diyi üçün uşağı bağçaya, əsasən, anası gətirir;

• Tərbiyəçilərdən biri bu prosesə könüllüqoşulsa da, digər tərbiyəçi müsahibəni tamamla -maq dan imtina etmişdir;

• M ilə ünsiyyətə girməyən uşaqlarınmü sahibədən boyun qaçırması;

• Araşdırma üçün verilmiş vaxtın azlığıişin daha məhsuldar olmasına mənfi təsir gös -tərir;

• Tərbiyəçilər tərəfindən birmənalı qar -şı lanmamaq;

• Tərbiyəçinin M ilə fərdi məşğul ol ma -mıza maneçilik etməsi;

• Tərbiyəçinin X.Q.E. olan uşaqla bağlıişin metodikasını bilməməsi və s.

Qeyd edilən çətinliklər bizim daha genişinformasiya əldə etməyimizə mane oldu. Beləki, nəzərdə tutduğumuz bütün fəaliyyətləri re -allaşdıra bilmədik. Qrupda məşğələlərin təşkiledilməməsi M-in kollektivdə fəaliyyətinin təş -kilini öyrənməyə və bununla bağlı müəyyənişlərin təşkilinə imkan vermədi. Eləcə də əlmotorikasının inkişafı üçün lazım olan ava dan -lıqların olmaması, bəzən də olub bundanistifadə üçün lazımi şəraitin yaradılmamasıtədqiqatın gedişinə müəyyən dərəcədə mənfitəsir göstərirdi.

Tədqiqat zamanı aşağıdakılar öyrənildi:a) Serebral iflic proqressiv olmayıb yün -

gül ləşdirilə bilən olduğundan belə uşaqlardaim diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır.

b) Serebral iflicli uşağın həm valideyn -ləri, həm də ümumiyyətlə onun ətrafında olanhər bir kəs daim maariflənməli və ya ma arif -lən dirilməlidirlər.

c) Belə uşaqlarla işləyən tərbiyəçi daimax tarışda olmalı, onların inkişafına və ya xəs -təliklərinin yüngülləşdirilməsinə xidmət edə -cək metodikaları öyrənməli və tətbiq etməlidir.

d) Əqli baxımdan sağlam olan serebral if -licli uşaqlarla aparılan işlər onların hərtərəfliinkişafına xidmət etməlidir.

e) Serebral iflicli uşaqların sosiallaşmasıüçün onlar daim kollektiv fəaliyyətə cəlb edil -məlidirlər.

f) Qrupdakı digər uşaqların X.Q.E. olanuşa ğa münasibətinin formalaşmasında tərbi -yə çi başlıca simadır.

g) Kiçik motorikanın inkişafına nail ol -maq üçün müxtəlif oyunlardan istifadə etməkolar.

104



105



ƏDƏBİYYAT 1. К.С.Лебединской. Актуалные проблемы

диагностики задержки психического развития

детей. М: Педагогика, 1982.

2. Т.А.Власовой, М.С.Певзнер. Дети с вре-

менными задержками развития. М., 1971.

Mustafayeva R., kerimova A., Aliyeva z., Agamirova S.

Development of Fine Motor Skills in Children with Cerebral Palsy

The article explores the development of fine motor skills in children with cerebral palsy.Stresses the importance of teacher knowledge of work methods with children in need of specialcare.

Мустафаева р., Керимова а., алиева з., агамирова С.

Развитие мелкой моторики у детей с церебральным параличом

В статье исследуется развитие мелкой моторики у детей с церебральным парали-чом. Подчеркивается важность знания воспитателями методики работы с детьми,нуждающимися в особой заботе.


II. MÜƏLLİMLƏRİN İŞ TƏCRÜBƏSİ

Ulu öndər Heydər Əliyev demişdir: «Mənfəxr edirəm ki, Azərbaycanlıyam». Doğrudanda bu ürəkdən gələn kəlmələr Vətənini sevən,ona qəlbən bağlı olan hər bir azərbaycanlıyaaiddir. Vətənimiz gündən-günə gözəlləşir, in -kişaf edir. Hər sahədə qabaqcıl, inkişaf etmişölkələrin səviyyəsinə qalxmaq üçün dövləti -miz daim çalışır. Dövlət quruculuğunun bütünsahələrində inkişaf olduğu kimi, təhsilimizinin kişafı da göz önündədir. Yeni müasir tələblə -rə cavab verən tədris müəssisələrinin tikilməsi,köhnə məktəblərin yenidən əsaslı təmiri, mək -təblərin müasir avadanlıqla və texnologi yalarlatəmina tı yüksək səviyyədə yerinə yetirilir.Döv lətin bu qayğılarına cavab verə bilənmüəllim ordusu olmalı və təhsilimizin inkişafıüçün daim çalışmalıdırlar. Müəllim adına layiqolmaq çox şərəflidir. Bütün pe şə sahiblərinihazırlayan müəllimlərdir. Müəl limlər öz əməl -ləri və işlərinin nəticələri ilə bu şərəfli müəllimadını daim ucaltmalıdırlar. Müəl lim şagirdəöyrənməyin yollarını öyrət mək lə yanaşı, onuhəyata hazırlamalı, Vətən üçün layiqli vətən -daş yetişdirməli, geniş dün ya görüşünə malikinsan tərbiyə etməlidir.

Mən 35 ildən çoxdur ki, ibtidai sinif müəl -limi işləyirəm. Bu illər ərzində həmişə çalış -mı şam ki, işimi layiqincə icra edim. Təhsi li mizdəolan bütün dəyərli, xeyirli yenilikləri öyrənibtətbiq etmişəm. Bilirik ki, son illərdə dövləttərəfindən təhsildə islahatlar aparılır. Bu vacibislahatların aparılmasında və həyata keçiril mə -sində müəllimlərin əvəzsiz xidmətləri olma lı dır.Hər müəllim öz üzərinə düşən işin öh dəsindənlayiqincə gəlməlidir. Bunun üçün müəllim

daim öz üzərində işləməli, yenilikləri oxumalıvə bir-birindən öyrənməlidir. Mənim bu məqa -lə ni yazmaqda fikrim öz işimdə həyata keçir -diyim və təhsildə nailiyyət qazandıran bəzitəc rübələrimi öz həmkarlarımla bölüşməkdir.

Mən siniflərin tərtibatından başlamaq is -tər dim. Hər sinifdə dövlət atributları olmasıvacibdir. Sinfə girəndə dövlət haqqında olanməlumatlar hər zaman göz önündə olmalıdır.Bundan başqa sinifdə «Uşaq hüquqları» məlu -mat lövhəsi olsa, yaxşı olar. Hər bir uşaq özhüquqlarını bilməlidir və bu hüquqlarla yanaşıonların üzə rinə düşən vəzifələrini də bilməkvacibdir. «Yol hərəkəti qaydaları» stendinin ol -ması onların həyatları üçün təhlükələrin aradanqalx masında yardım edir. Şagirdlərin əldəetdikləri nailiyyətlərin – müxtəlif «Diplom-lar», «Fəxri fər manlar», «Medallar»ın sinifdədaim nümayişi tərbiyəvi xarakter daşıyır. Müa -sir təlimdə şagirdlərin yaradıcı işləri, müx təlifəl işləri ilə tez-tez rastlaşırıq, on ların sinifdəsərgisi üçün şərait yaradılsa, yaxşı olar. Bəzimüəllimlər sinifdə əlaçıların şəkillə rini asırlar.Fikrimcə, bu düzgün deyil. Ola bilər ki, şa girdəlaçıdır, ancaq tərbiyəsində bəzi nöqsanlar var,məsələn, çox özündən razıdır, yoldaşları iləkobud rəftar edir. Belə şagirdin nümunə kimişəklinin nümayişi doğru deyil. Bəzən sinifdə«Ana dili» və ya «Riyaziyyat» guşəsi olur, buda doğru deyil. Həddən çox stendlər səliqə -sizlik yaratmaqla yanaşı şagirdin diqqətiniyayındırır. Dərs prosesində müxtəlif tablolarınümayiş etdirdikdən sonra yığışdırmaq dahayaxşı olar. Əgər sinifdə İKT vəsaitləri varsa,hər iş daha da asanlaşır. İstənilən materialın

MƏNİM İŞ TƏCRÜBƏM

MƏhSƏTİ RƏhİMOvA

Bakı şəhər 17 №-li tam orta məktəbin ibtidai sinif müəllimi, «Ən yaxşı müəllim» müsabiqəsinin qalibi

[email protected]

107

Mənim iş təcrübəm


nü mayişi və izahı üzərində iş keyfiyyətli və sə -mərəli olur.

1-ci sinfə şagirdləri qəbul etdikdən sonravalideynlərlə tanışlıq, onlarla iş aparmaq, yeniislahatlarla onları tanış etmək vacibdir. Mənvalideynlərlə görüşdükdə onlara yeni proqram -ların əhəmiyyətindən, onların övladlarının ne -cə təhsil alacaqlarından, bu işdə valideynlərinüzərinə düşən vəzifələr haqqında söhbət edi rəm.Hər fənnə aid olan dövlət standartları haq qındaməlumat verir izahat aparır və bu stan dartlarınbir nüsxəsini çıxarıb onlara paylayı ram. Vali -deynlər uşaqlarının ilin sonunadək ay rı-ayrıfənlərdən nələri öyrənəcəkləri haq qında məlu -mata malik olurlar. Onları qiymətləndirmələrinnecə aparılması qayda ları ilə tanış edirəm.Müəllim valideynlə işi düzgün qurduqda vali -deyn də oxuyur və öv ladının çətinlik çəkdiyisahədə müəllimlə bir likdə şagird üzərində ça -lışır və şagird müəl lim-valideyn dəstəyi alır,bu isə uşaqda özünəinam yaradır, sonda şa -girdin təhsilə ma rağını artırır. Hər bölməninsonunda, ayrı-ayrı fənlərdən şagirdlərin öyrən -dikləri mövzular haqqında (ancaq 1-ci sinifdə)valideynlərə he sabat xarakterli məlumatı yazılıolaraq təq dim edirəm. Mən bir nüsxəni vali -deynə hesabat olaraq təqdim edirəm:

Xətai rayonu 17 №-li tam orta məktəbin 1-cisinif şagirdi: ________________________

Tarix: 28.09.2012 Sentyabr ayında öyrəndikləri:1. Azərbaycan dili: – Şəkil üzrə və ya gördüklərini danışır;– Dərsliklər və dərs ləvazimatlarını tanıyır;– Ailə üzvləri və qohumlar haqqında mə -

lu mat verir; – Hər hansı bir nağılı danışır, nağılda

olan obrazları tanıyır və rollarla ifa edir; – Əlamət və hərəkətə görə adları tapır. Mə -

sələn, haçaqulaqdır, qorxaqdır – dovşan və s.; – Sözləri hecalara ayırır və hecaların sait

səslərə görə ayrılmasını izah edir. Məsələn, a-i-lə, al-ma, zü-ra-fə və s.;

– Sözlərin ilk və son səslərini tapır. Mə -sələn, kitab birinci səs «k», sonuncu səs «p»eşidilir və s.;

– Nitq etiketlərindən qismən istifadə edir (xahiş edirəm, zəhmət olmasa, salam-sa ğol,üzr istəyirəm və s.);

– Xəttin daxilində elementləri yazır. 2. Riyaziyyat:– Ətrafda gördüklərini sayır; – Əşyaları rənginə, əlamətinə, formasına

görə qruplaşdıraraq sayır; – İrəliyə və geriyə bir-bir sayır; – 20 daxilində iki-iki irəliyə və geriyə sa yır; – Saya aid şeirlər bilir; – Əşyaların yerini deyir, məsələn, üstündə,

al tında, yanında, sağında, solunda önündə,için də və s.;

– Əşyaları müqayisə edir: nə qədər çoxdurvə ya azdır, bərabərdir və s.

3. Həyat bilgisi: – Ətrafında gördüklərini sadalayır; – Özünü canlı varlıq kimi təsvir edir; – Digər insanları xüsusiyyətlərinə və əla -

mət lərinə (yaş, cins və s.) fərqləndirir; – Duyğu üzvlərini tanıyır və bunun köməyi

ilə ətrafda olanları hiss edir; – Canlı varlıqları sadə şəkildə təsvir edir; – Bitki, heyvan, insanı xarakterik əlamət -

lə rinə görə fərqləndirir; – Özünün canlı varlıq kimi inkişafını izlə -

mək məqsədilə körpəlikdən 6 yaşa qədər olanşəkillərini ağ vərəq üzərinə yapışdırır və port-foliosuna yerləşdirir.

Valideyn bu hesabatı oxuyub və özü uşa -ğın biliyini yoxlaya bilər. Uşağın zəif bildiklərimövzuların üzərində yenidən işləyirlər. Bəzənvalideynlər yeni dərsliklərin və proqramlarınçətinliklərindən danışırlar: «Hətta elə məsələvar biz həll edə bilmirik, uşaq necə etsin?» –bu tip su allarla tez-tez rastlaşırıq. Bunun birgünahı biz müəllimlərdədir. Əsasən, riyaziyyatvə Azər baycan dili dərsliklərində bəzən çətintapşırıqlar olur. Bu tapşırıqlar sinifdə çox güc -lü düşüncə qabiliyyəti olan şagirdlər üçün ver-ilir. Mən bu tip çalışmanı mütləq sinifdə icraetdirirəm. Sinifdə güclü məntiqi təfəkkürü olanşagird tapşırığı icra edir. Həmin şagirdləri löv -həyə qaldırıram, şagird hansı üsulla icra etdi -yini bütün sinfə izah edir. Bəzən bir çalış ma nıbir neçə şagird müxtəlif üsullarla icra edir lər.

108

Məhsəti Rəhimova


Mən ayrılıqda hamısını dinləyirəm və sondaən sadə üsulla həllini bütün şagirdlər öy rənir.

Kurikulumda hər bir standarta uyğun möv - zular dərs prosesində öyrədilməlidir. An caqevə verilən tapşırıqlar standartlara uyğun olanəlavə materiallar üzərində işləyərək yara dı cıişləməkdən ibarət olmalıdır. Eşitmək, öy rən -mək, oxumaq hələ bilmək demək deyil. Biliko zaman ömürlük yadda qalır ki, onu özün kəşfedəsən və ya yenisini yaradıb hətta başqalarınaöyrədə biləsən, bu, əsl bilik olur. Mən iş pro -sesində şagirdləri bu yolla öyrən məyi öyrət mə -yə çalışıram.

Bəzən ictimaiyyət arasında tez-tez deyilir:«İndi heç kim kitab oxumur». Çox az adamtapılır ki, müntəzəm olaraq kitablar oxuyur.Biz mək təb də ibtidai sinifdən başlayaraq şa -girdlərə kitab oxumaq vərdişi, mədəniyyətiöyrətmə liyik. Mən bu işi sinifdə əsasən 3-4-cüsinifdən başlayıram. Əvvəlcə maraqlı bir heka -yə danı şıram, lakin hekayənin ən maraqlı ye -rində sax layıram hekayənin sonunun necəqur taracağı şagirdləri çox maraqlandırır, mənhekayənin sonunu haradan oxuya biləcəklərihaqqında istiqamət verirəm. Şagirdlər kitabıtapır və oxuyurlar. Sonra sinifdə «Kim çox oxu-yar?» yazılan lövhə asıram və yarışa start vəzaman tə yin edirəm. Şagirdlər oxuduqları he -ka yə, nağıl, şeir, bayatı və s. adını və öz adınıyazıb löv hənin cibinə qoyurlar. Göstərilən vaxttamam olduqdan sonra, ən çox oxuyan şagir -din adı açıqlanır. Ancaq şagirdlər oxuduqlarımateriallar haqqında qısa məlumat verirlər.Be ləliklə, uşaqlarda kitab oxumağa maraq vəvərdiş ya ra dıram. Ancaq yaxşı olar ki, bu işiyuxarı sinif müəllimləri də davam etdirsin,onda daha da yaxşı nəticəsi olar. Biz bilirik ki,çox oxuyan insanın söz ehtiyatı artıq olar vədünyagörüşü inkişaf edər.

Şagirdlərin təhsilə marağını artırmaq üçünəvvəlcə onların nələrə qadir olduqlarını və ne -cə bacardıqlarını araşdırıb öyrənmək lazımdır.İnsanı gücündən artıq yüklədikdə yorular, yarıyolda qalar. Ona görə də hər bir mövzuya uy -ğun sual, tapşırıqlar hazırlayarkən sinfin və şa -girdlərin səviyyəsini nəzərə almaq lazımdır.Tapşırıqlar hazırlanarkən səviyyələrə görə ol -

ma lıdır ki, hər səviyyədə olan şagirdlər tapşırıqüzərində rahat və həvəslə işləsinlər. Hər böl -mənin əvvəlində «Diaqnostik» qiymətləndir -mə aparıram. Bu zaman hazırlanan tapşırıqlarqar şıda keçirilən mövzulara və reallaşacaqstandartlara uyğun olmalıdır. Bu vaxt mənimüçün şagirdlərin nəyi bildikləri və ya nələri çoxzəif anladıqları müəyyən olur. Mən gələcəkişimi bu istiqamətdə qururam. Standartları real -laş dırarkən nələrin üzərində daha çox dayan -ma ğı, dərsin məqsədini düzgün müəyyənetməyə ça lı şıram. Diaqnostik qiymətləndir mə -nin aparıl ma sı nın çox böyük əhəmiyyəti var.Mənim böl mənin əvvəlində apardığım bir di-aqnostik qiymətləndirmə üçün hazırladığımtest nümu nə ləri var:

Xətai rayonu 17 №-li məktəbin 2-ci sinifşagirdlərinin dərs ilinin əvvəlində keçiriləcəkdiaqnostik qiymətləndirmə üçün çalışmalar:16.09.2013

Şagird: ______________________ _____ Fənn: Azərbaycan dili 1. «Yay tətilini necə keçirdin?», «Sənin

üçün ən yadda qalan nə oldu?» Fikirlərini birneçə cümlə ilə ifadə et.

2. Yay tətilində oxuduğun əlavə hekayə vənağılların adını yaz. Adını yazdığın hekayə vənağılların baş qəhrəmanlarının adlarını da ya z.

3. Aşağıdakı sözlərdən hansı sətirdən-sə t -rə düzgün keçirilib?

a) a-ğacda b) gec-ə c) tikan-ların 4. Kirpi, bağ, təbil, alma, ağac, gecə, səs,

tikan, yuva sözlərini əlifba sırası ilə yaz. 5. «Dovşan meşəyə bir təbil gətirdi». Cüm -

lədə neçə ad bildirən sözlər var? a) 4 b) 3 c) 5 6. «Yaşıl yarpaqların arasında qırmızı al-

malar gözəl görünürdü». Cümlədə əlamət bil -dirən sözləri haşiyəyə al.

7. «Gözəl», «Uca», «Geniş» sözlərinə ya - xınmənalı sözlər tapıb yaz.

8. Qalın saitlər: İncə sait: Dodaqlanan saitlər: Dodaqlanmayan saitlər:

Diaqnostik qiymətləndirmə üçün çalışma -lar: 16. 09. 2013

109

Mənim iş təcrübəm


Şagird: ___________________________Fənn: Riyaziyyat. 1. Ardıcıllığı davam etdir: 10, 20, . . , 50, . . . , 90, 100. 2. Ardıcıllığı davam etdir. 15, 20, 25 . . . , 40 . , 50 . . . . . . , 85 . . . .3. Verilmiş ədəd hansı ədədlərin ortasın -

dadır? 27

4. Onluqlarının sayı təkliklərinin sayındanaz olan ədədləri haşiyəyə al:

45, 35, 27, 32, 54, 67, 29.5. Neçə misalın cavabı doğrudur?

23-6=17 24-4+6=2534+6=30 35+5-5=3525-5=20 43+2-5=35

a) 2 b) 5 c) 3 6. Ardıcıllıq hansı qanunauyğunluqla ve -

ril miş dir? 50, 48, 46, 44, 42, 40 ................. a) İki-iki geriyə saymaqla b) İki-iki irəliyə saymaqla c) On-on geriyə saymaqla 7. Məni 15-lə topladıqda cəm 25 edər. Mən

neçəyəm? a) 15 b) 10 c) 20 8. 5 onluq, 3 təklik neçə manat edər? a) 35 man b) 53 man c) 25 man 9. Adilin 10, Arzunun 12, Afətin 15 yaşı

var. Onların yaşlarının cəmi 50-dən neçə vahidkiçikdir?

a) 12 b) 13 c)14 Şagirdləri summativ qiymətləndirməyə

hazırlayarkən hər 2-3 mövzudan sonra formativqiymətləndirmə aparıram. Formativ qiymət -lən dirmə hər dərsdə reallaşan standartlarınşagirdlərin necə qavramasını aydınlaşdırır.Şagirdin biliyini izləməyə imkan yaradır. Buvaxt qarşıya çıxan çətinlikləri yenidən izahedərək, yenidən təkrar edərək şagirdlərin öy -rən məsi üçün şərait yaradıram. Formativ qiy -mətləndirmənin nümayişi:

Riyaziyyat-2. Tam saat və yarım saatlarüzrə qiymətləndirmə F-3.

Tarix: 31.10 13. Şagird: ___________________________

1. Aşağıdakı saatlardan hansı gecə vaxtınıgöstərir?

a) 10:00 b) 22:00 c) 11:00 2. Aşağıdakı saatlardan hansı gündüz vax -

tı nı bildirir? a) 24:00 b) 14:00 c) 02:00 3. Dairənin içində saatın rəqəmlərini yaz

və 08:00 və 08:30-u əqrəbləri çəkərək göstər.

4. Verilən elektron saatların sözlə düzgünyazılışını göstər. (03:15, 15:45)

a) 3-ə 15 dəq işləyib, 3-ə 15 dəq qalıb b) 4-ə 15 dəq işləyib, 4-ə 15 dəq qalıb c) 3-ə 15 dəq qalıb, 4-ə 15 dəq işləyib 5. Avtobus saat 12:00-da Bakıdan Qubaya

yola düşdü. 2 saat yolda oldu. Avtobus Quba yasaat neçədə çatdı?

a)14:00 b) 02:00 c) 10:00 6. İndi saat 02:00-dı. 2 saat əvvəl saat

neçə idi? a) 14:00 b) 24:00 c) 12:00Qiymətləndirmə Meyarları F-3

Davamlı olaraq aparılan formativ qiymət lən -dirmələrdən sonra şagirdlər KSQ-lərə ha zırolur və yüksək nəticələr göstərirlər. Va li deyn -ləri uşaqları haqqında məlumatlandırmaq üçün,müntəzəm olaraq formativ qiymətləndirmə lə -rin nəticələrini sözlərlə şagird gündəliyindəqeyd edirəm. Şagirdlərin bütün işlərini diaq -nostik, formativ, summativ qiymətləndirmə ma -teriallarını və bir çox yaradıcı işləri onlarınportfoliolarında yığıb saxlayıram və dərs ilininsonunda şagirdlərə təhvil verirəm. Şagirdlərə

№ Meyarlar Ballar

1 Tam və yarım saatları əqrəbli vəelektron saat üzərində müəyyənedə bilir.

2 Günün müxtəlif vaxtına uyğunsa atı yaza və oxuya bilir(14:00 – gündüz saat 2, 02:00 –gecə saat 2 və s.)

110

Maral Məmmədova


hazırladığım qiymətləndirmə vasitələrinin birnüsxəsini öz şəxsi portfoliomda saxlayıram.Formativ qiy mətləndirmələri, ancaq testlərlədeyil, çalışma lar la, suallarla, sorğu vərəqləri vəs. real laşdır maq olar.

Mən sinifdə şagirdləri daim qrup şəklindəəyləşdirmirəm. Daim bu formada oturma uşaq -ların sağlamlığına zərər verə bilər. Ancaq qrupişlərinin icrası zamanı onlar qrup halında bir -ləşir. Tapşırığı icra etdikdən və təqdimatlardansonra yenidən hər şagird öz yerində əyləşir.

Təd qiqat sualından sonra şagirdləri 4-5 qrupaayırır, hər qrupa iş vərəqləri paylayıram. Sual-lar müxtəlif olsa da, mahiyyətcə dərsin məq -sə di ni reallaşdırmağa xidmət edir. Qrupdaçalı şar kən şagirdlər bir-biri ilə əməkdaşlıq edir,bir-birini dinləyir və fikirlərini qiymətləndirir,ən dəyərli fikirləri müzakirə əsasında ortayaçıxarır və təq dimata hazırlaşırlar. İş vərəqlərinihazırla yar kən çalışıram ki, suallar qısa, kon -kret, ay dın və cəlbedici olsun.

* * *

Təcrübəmə əsaslanaraq, belə bir nəticəyəgəlmişəm ki, dərs prosesində şagirdlərin sər bəstolmasına şərait yaratmaq lazımdır. Şagird lərinqərarları ilə razılaşdıqda, onların fikir lə rinəhəs saslıqla yanaşdıqda, özlərini çətinlikdənqorx mayan, müstəqil fikirli, təşkilatçılığı baca -ran bir şəxsiyyət kimi hesab edirlər. Uşaq bö -yüdükcə onun fərdi keyfiyyətləri dəyişir vəfor malaşır. Bu zaman müəllim müsbət keyfiy -yət ləri inkişaf etdirməyə, mənfi keyfiyyətləriaradan qaldırmağa çalışmalıdır. Bunun üçünmüəllim şagirdlərdə bir sıra bacarıqların for -malaşmasına şərait yaratmalıdır. Belə ki, düz -gün oxumağı öyrənmədən sürətli oxu bacarığıformalaşdırmaq olmaz. Ümumiyyətlə, bacarıqvə vərdişlər dərs prosesində, tapşırıqlar əsasın -da formalaşmalıdır. Ona görə də çalışıram ki,verdiyim tapşırıqlar, şagirdlərə müstəqil dü şün -məyi, diqqətli olmağı, sərbəst işləməyi və nə -ti cə çıxartmağı öyrədə bilsin. Belə tapşırıqlarşagirdlərin təfəkkürünün inkişafına da köməkedir. Mənə belə gəlir ki, ibtidai siniflərdə şa -girdlər müstəqil işləyərkən daha yüksək nəti -cələr əldə edirlər.

Fənn: Riyaziyyat (1-ci sinif)Mövzu: «Sadə konstruksiya məsələləri» Standart: 3.2.1., 3.2.2., 3.2.3.Məqsəd:1. Sadə həndəsi fiqurlar formasında olan

əşyaları tanıyır.2. Sadə həndəsi fiqurların əlamətlərinə

(rənginə, ölçüsünə, formasına) görə təsnifatınıaparır.

3. Məsələlərin həllində və sxematik təs -virində sadə həndəsi fiqurlardan istifadə edir.

Resurslar: dərslik, işçi vərəqləri, rəngli ka - randaşlar, rəngli vərəqlər və s.

Dərsin gedişi:Motivasiya:– Bir gün , və dəftərdə görüşdü -

lər. Onlar canlanıb söhbət etməyə başladılar.Hər bir fiqur özünü öyərək deyirdi:

– Ən vacib, ən gərəkli fiqur mənəm.dedi: – Bir ətrafa baxın, görün nə qə dər

dairəvi əşyalar var. Yer kürəsi, Günəş, maşıntəkərləri, hamısı dairə formasındadır.

əsəbləşib dedi: – Nə danışırsan? Heçdairəvi daşlardan ev tikmək olar? Pəncərələr,

DƏRSDƏ SƏRBƏSTLİk ŞAGİRDLƏRİN FƏALLIĞINI ARTIRIR

MARAL MƏMMƏDOvA

«Zəkalar» liseyinin ibtidai sinif müəllimi

[email protected]

111

Dərsdə sərbəstlik şagirdlərin fəallığını artırır


qapılar, evlər hamısı mənimlə bağlıdır. Ən va -cib fiqur mənəm.

dözə bilməyib sözə başladı: – Yox, heçbiriniz düz danışmırsınız. Məncə bütün əşyalarüçbucaq formasında olmalıdır. Onda onlar Mi -sir ehramı kimi möhkəm, dağlar kimi əbədiolar lar.

Səs-küyə digər fiqurlar da gəldilər. Mü -bahisə böyüdü. Ancaq hansı fiqurun vacib ol -duğunu aydınlaşdıra bilmədilər və dedilər: Be ləçıxır ki, ən vacib, ən gərəkli fiqur yoxdur.

Müəllim uşaqlardan soruşdu:– Uşaqlar, sizcə hansı fiqur daha gərəkli,

daha vacibdir?Şagirdlər müxtəlif fərziyyələr söyləyirlər.

Biri dairənin, biri üçbucağın, biri dördbu caqlı -nın daha gərəkli olduğunu bildirirlər.

Müəllim şagirdlərə müxtəlif fiqurlar pay -la yır və hər bir fiquru hissələrə ayırmaqla birneçə yeni fiqur düzəltməyi tapşırır.

Şagirdlər verilən tapşırığı yerinə yetirib,işlərinin nəticəsini təqdim edirlər. Onların işilövhədən asılır və qiymətləndirilir.

Müəllim rəngli vərəqlər paylayaraq şagird -lərə «İşıqfor düzəltmə yi» tapşırır.

Şagirdlər tapşırığı yerinə yeti rib, təqdimedirlər.

Müəllim:– İşıqforu düzəldərkən hansı fi -

qurlardan istifadə etdiniz?

Şagird:– Dairələrdən, düzbu caq lı dan.İndi isə gəlin ev düzəl dək. Şagirdlər müxtəlif fiqur -

lar dan ev düzəl dir lər. Sonramüəllim sinfə mü ra ciət edir:

– Düzəltdiyiniz model -lər də hansı fiqurlardan istifa -də etdiniz?

Şagidlərin cavablarından sonra müəllimdeyir:

– Gəlin görək həyatda nələr hansı fiqurabən zəyir?

Şagirdlər:– Evlərin -ya, günəşin -yə, damla -

ların və şam ağaclarının -ğa bənzədiyinisöy lə yirlər.

Müəllim şagirdlərə formasında vərəq -lər paylayır. Vərəqlərdən birini qatlayaraq itfiquru düzəldir. Şagirdlər də vərəqlərdən it fi -qu ru düzəldərək, işlərini bitirib qiymətləndiri -lir lər.

Bunun kimi bir neçə tapşırığı yerinə yeti -rə rək müəllim dərsi yekunlaşdırır.

Şagirdlər sonda belə bir nəticəyə gəlirlərki, həndəsi fiqurlar bir-birindən rənginə, for ma - sı na və ölçüsünə görə fərqlənirlər. Bir fiqurdanyeni bir fiqur almaq mümkündür. Fiqur la rınhər birinin öz yeri var. Onların hər biri dahavacib, daha gərəklidir.

Şagirdlər dərsin bir neçə mərhələsində qiy -mətləndirilirlər.

Ev tapşırığı:Həndəsi fiqurlardan müxtəlif naxışlar dü -

zəl din.

* * *


«Bütün dərslər, xüsusən humanitar fənlərgərək gənclərimizə Vətənə sədaqət, vətənpər -vərlik ruhu aşılasın».

Heydər Əliyev

Məktəblərimizdə gənc nəslin Vətənə mə -həb bət, xalqa, elinə, obasına hörmət, öz ata-ba -balarının adət-ənənələrinə sədaqət ruhundatər biyə olunmasına həmişə böyük məsuliyyətləyanaşılmışdır.

Ümumtəhsil məktəblərimizdə təhsil alangənclərimizin vətənpərvər və hərtərəfli inkişafetmiş bir şəxsiyyət kimi formalaşmasında ailəilə yanaşı, təhsil işçilərinin də üzərinə çoxməsuliyyətli vəzifələr düşür. Bu məsuliyyət,xüsusilə də kurikulum islahatının həyata keçir-ildiyi bir zamanda GÇH fənnini tədris edənmüəllimlərimizin üzərinə daha böyük yük dü -şür. Artıq yeni nəslin müəllimlərindən konkretöyrətdikləri fənnin məzmununa və məq sədinəuyğun, uşaqların maraq və xüsus iyyətlərininəzərə alan texnologiyaları seçib təd risdə tətbiqetmək tələb olunur. Müəllim mü a sir dövrdə tə -lim texnologiyalarına yüksək sə viy yədə yiyə -lənməlidir. Bunun üçün isə o, daim öz üzərindəişləməli, pedaqoji hazırlığını təkmil ləşdirməli,təbii ki, peşəkarlıq səviyyə si ni yük səltməküçün mütəmadi hazırlıq kurs la rın dan keç məli -dir. Müəllim şagirdlərini fəal laş dırmaq və tə -lim prosesinə interaktivlik qoşmaq istə yirsə,ilk növbədə, yaradıcı olmalıdır. O, informa -siya-kommunikasiya vasitələrinə dərindən yi -yələnmədən şagird maraqlarına cavab verəbil məz. Lakin GÇH fənnini tədris edən müəl -lim lə rimizin bəziləri kurikulum kurslarındanvə İKT-nin imkanlarından istifadə etmək ba ca -

rıq la rına malik olmadıqları üçün tədris zamanıbir sıra çətinliklər meydana gəlir.

Oxucu la rımıza yeni təlim metodlarına uy -ğun hazırla dı ğım dərsi təqdim edirəm.

Fənn: Gənclərin Çağırışaqədərki Hazırlığı(10-cu sinif)

Mövzu: «Vətənpərvərlik anlayışı. Ordenvə medallar»

Məqsəd: Dərsin sonunda şagird: • Milli vətənpərvərlik tərbiyəsinin əsas

tər kib hissələrini sadalayır;• Vətənpərvərlik hisslərinin formalaşma -

sın da rolu olan görkəmli şəxsiyyətləri tanıyır;• Respublikanın orden və medallarını sa -

dalayır.Resurs: Dərslik, kompyuter, proyektor, Po -

wer Point proqramı, İnternet resursları, yapış -qan lı rəngli kağızlar, iş vərəqləri

Dərsin gedişi: Dərsə başlamazdan əvvəlsinif nümayəndəsi dərsdə iştirak edən şagirdlərhaqqında məlumat verir. Hazırladığım təqdi -ma tın ilk slaydını nümayiş edirəm.

Bu dahi şəxsiyyətlər haqqında şagirdlər -dən bir sıra bilgilər aldıqdan sonra ikinci slay -da ke çid alıram.

GƏNCLƏRİN çAĞIRIŞAQƏDƏRkİ hAzIRLIĞINDAN DƏRSNÜMuNƏSİ (10-Cu SİNİF)

MÜŞvİQ MƏMMƏDOv

İsmayıllı rayon Mollaisaqlı kənd tam orta məktəbin müəllimi

[email protected]

113

Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığından dərs nümunəsi (10-cu sinif)


Bu slaydda şagirdlər nəyə görə Vyetnamxalqının qalib gəldiyi haqqında öz fərziyyə -lərini söyləyirlər. Nəhayət, bir neçə sual mey-dana çıxır:

1. Əsl vətənpərvər olmaq üçün hərbi qul-luqçu hansı keyfiyyətlərə malik olmalıdır?

2. Azərbaycan xalqının dövlətçilik ənənə -lə rinin formalaşmasında hansı dövlət xadimlə -rini tanıyırsınız?

Şagirdlərə rəngli yapışqan kağızlar pay -layıram. Fərdi iş üsulundan istifadə edərək şa -gird lərə yuxarıda verilmiş suallara cavablaryaz mağı tapşırıram.

Suallara cavab axtardığı zaman şagirdlərəAzər baycanın Milli Qəhrəmanı Mübariz İbra -hi mo va həsr etdiyim video kompozisiyanı nü -mayiş etdirirəm.

Hər bir şagird yazdığı cavabları verilmişslayddakı müvafiq yerlərə yerləşdirir və oxu -yur. Bu zaman digər iştirakçılar öz fikirlərinisöyləyirlər.

Şagirdlər verdiyi cavablar əsasında artıqyu xarıda təqdim etdiyim motivasiyalı slaydınca vabını tapırıq (Nəyə görə Vyetnam xalqıqalib gəl di?).

Nəhayət, dərsin bu mərhələsində ümumibir nəticəyə gələrək vətənpərvərlik anlayışınaaçıqlama veririk: Vətənpərvərlik – Vətənə olanülvi məhəbbətdir. Vətənpərvərlik hissi insanındaxilində olan hissdir. Əgər bu hiss sənin daxi -lində yaranmayıbsa, o zaman nə vətənini, nətor pağını, nə də valideynlərini sevə bilməzsən.Və tənpərvərəm deməklə iş bitmir. Hər bir in -san vətənpərvərliyini əməlləri ilə, gördüyüişlərlə sübut etməlidir. Olduqca geniş mənayamalik olan vətənpərvərlik anlayışı özündə və tə - nə, millətə sevgi hissini, müxtəlif istiqamət lər -də vətənə xidmət etməyi özündə birləş di rirsə,bütün bunların zirvəsində Vətən üçün ölməyəhazır olmaq dayanır. Bu, vətənpərvərliyin ənuca və ali formasıdır.

«Amerika hərbi maşını 7 il ərzində

Vyetnama 6 milyon tondan artıq bomba

yağdırdı. Lakin məlum oldu ki, Vyetnam

xalqının dəyanəti daha güclüdür, çünki

vətənə sədaqət, yüksək mütəşəkkillik,

intizam kimi keyfiyyətlər yalnız əsgərlərə

deyil, bütün qəhrəman Vyetnam xalqına

məxsusdur. Ona görə də bu xalq qalib

gəldi».

114

Müşviq Məmmədov


Bu slaydda ümummilli lider Heydər Əli -ye vin vətənpərvərlik haqqında dediyi kəlamısəs lən di rirəm: «Hamımızın ümumi vəzifəmizxal qı mız da vətənpərvərlik, Vətən torpağına,millətə sə da qət, Vətən uğrunda şəhidliyə hazırolmaq hisslərini formalaşdırmaq, inkişaf etdir -mək və təbliğ et mək dir».

Aşağıdakı slaydda Azərbaycan Respubli ka -sının or denlərinin sıralama cədvəli veril miş dir.

Bu slayddan sonra şagirdləri fərdi qaydadaaşağıda verilmiş meyarlar cədvəlinə uyğunqiymətləndirib, aktiv qiymətləndirmə jurnalın -da qeydlər aparıram.

Meyarlar Zəif Orta Yaxşı Yüksək

Vətənpərvərlik an -la yışını izah edir.

Vətənpərvərliktərbiyəsinin əsastərkib hissələrinisadalayır.

Vətənpərvərlik hiss -lərinin forma laşma -sında rolu olanşəx siyyətləri tanıyır.

Respublikanın or -den və medallarınısadalayır.

Hansı orden vəmedalların hansıxidmətlərə görəverildiyini bilir.

Gənclərdə Azərbaycan xalqının dövlətçilik

ənənələrinin, milli vətənpərvərlik hisslərinin və

fikrinin formalaşması və inkişafında bir sıra

görkəmli şəxsiyyətlərin fəaliyyəti və fikirləri

həlledici rol oynamışdır.

115

«Promethean» interaktiv lövhələrinin tədrisə tətbiqi


Son slayd nümayiş olunur və ev tapşırığıverilir.

Sonda şagirdlərə İnternet resurslarındanistifadə edərək Qarabağ hadisələrindən kiçikhəcmli təqdimat hazırlamaq tapşırılır.

YARADICI TƏTBİQETMƏQarabağ hadisələrinə münasibətiniz?

Çıxdım Şuşa yaylağına,Çeşmələrdə gözüm qaldı.Endim İsa bulağınaCığırlarda izim qaldı.

Biz istəyirik ki, bu əsrarəngiz vətən torpaqla rında –Qarabağda izimiz qalsın. Bu torpaqlar bizim qədimtorpağımızdır və biz bu vətənin daimi sakinləriyik.Qarabağın azadlığı üçün canımızdan və qanımızdankeçməyə hazırıq.

* * *

Müasir dünyada klassik lövhə və tabaşirielektron lövhə və elektron qələm əvəz edir.

Hər bir şagirddə kiçik yaşlarından ətrafın -da gördüyü hər şeyi tanımaq, öyrənmək qığıl -cı mı alovlanır, ona hələ tanış olmayan nəvarsa, özünə cəlb etməyə tələsir, yeni bilik vəvərdiş lərinə sevinir. Bəzən bizim dərslərdə buqığılcımı sönməyə imkan verməyib, əksinə,alovlanmasına kömək edən o rəngarənglik ça -tışmır. Müasir dərs rəngarəng, emosional, ef-fektiv, ən əsası isə produktiv olmalıdır. Ancaqo zaman uşaqlara verilən biliklər uzun müddətunudulmayacaq, onun gələcək təhsilinin möh -kəm əsasına çevriləcək. Müəllimə bu mürək kəbməsələnin həllində İKT avadanlığı, xü su silə dəinteraktiv lövhələrdən istifadə kömək edə bilər.

Təhsildə informasiya kommunikasiya tex -no logiyalarının tətbiqi zamanın tələbidir. Dərs -lərdə İKT-nin imkanlarından, xüsusilə dəin teraktiv lövhədən geniş istifadə olunmasıtəd ris prosesini daha yaddaqalan, maraqlı et -məklə yanaşı, şagirdlər tərəfindən mövzunundaha dərindən dərk edilərək mənimsənilmə si -nə, həmçinin təhsilin keyfiyyətinin artmasına,sərbəst işlərin çoxalmasına, öyrənməyə mara -ğın artmasına zəmin yaradır.

İnteraktiv lövhə ilə işləmə zamanı şagird -lə rin onun imkanlarına olan ilk reaksiyası on-larda özünü aydın büruzə verən coşğunun, ruhyüksəkliyinin yaranmasıdır. Bir toxunuşla löv -hədə baş verən dəyişikliklərin belə effektli ol -ması dərsə olan həvəsi birə beş artırır.

İnteraktiv lövhənin üstünlüklərindən biridə ondan ibarətdir ki, onunla fərdi işləmədənəvvəl kifayət qədər kompyuter savadı olmayanşagirdlər belə lövhədə işləməyi öyrənməkdəelə də çətinlik çəkirlər.

İnteraktiv lövhə mənə dərslərimi daha darəngarəng, informativ və maraqlı qurmağa şə -rait yaradır. Lövhədə baş verən hadisələr sankiuşaqları ovsunlayır və şagird fikrini yayın dır -mır. Dərsdə interaktiv lövhədən istifadə şagir -din diqqətini cəlb etmək və onun yayınmasınınqarşısını almaq üçün qiymətli bir vasitədir. Bu,xüsusilə, diqqəti dağınıq uşaqlarla iş zamanıdaha əhəmiyyətlidir. İnteraktiv lövhə dərsintempini artırmağa və bütün sinfin diqqətinidər sə cəlb etməyə imkan yaradır. Adi lövhədənfərqli olaraq bu lövhə ilə işləmə zamanı şa girdlərdaha da diqqətli, öyrənməyə həvəsli olur lar.

Elektron lövhə şagirdlərə psixoloji maneə -ni aşmağa, lövhə qarşısında qorxu və utancaq -

«pROMeTheAN» İNTeRAkTİv LövhƏLƏRİNİNTƏDRİSƏ TƏTBİQİ

vƏFA MƏMMƏDOvA

Bakı şəhər 155 №-li tam orta məktəbin ibtidai sinif müəllimi

[email protected]

116

Vəfa Məmmədova


lığı dəf etməyə də imkan yaradır. Onunla iş lə -yərkən şagird asanlıqla və çəkinmədən özbacarıqlarını nümayiş etdirir. Bu zaman sinifdəlaqeyd şagird qalmır, bütün fənlər əlçatan vəmaraqlı görünür. Şagirdlər üçün oxumaq ma -raq lı olur. Görərək qavramaları daha da güclə -nir, diqqəti toplamaq qabiliyyəti artır, materialıdaha yaxşı başa düşüb yadda saxlayırlar.

Adi lövhədən fərqli olaraq elektron lövhə -də işləyərkən müəllimin daha geniş iş sahəsivə əvvəlki yazdıqlarına bir idarəedici düymə -nin köməyilə qayıtmaq imkanı var. Bu, vaxtaqənaət etməyə və dərsi daha effektiv qurmağaimkan yaradır. Həmçinin bu lövhə müəlliminpedaqoji axtarışları üçün geniş diapazon açır.Adi lövhə ilə qurulan dərsdə şagirdin aktiv işfəaliyyəti dərsin 15-20%-ni təşkil etdiyi halda,elektron lövhənin köməyilə qurulan dərslər buvaxtın 75-80%-ə qədər yüksəlməsinə imkanyaradır.

Qeyd etmək istərdim ki, elektron lövhədənistifadə müəllimdən həm də ciddi və uzun müd -dətli hazırlıq, kompyuterlə işləmək bacarığıtələb edir. Ancaq bu halda sərf olunmuş zamanvə çəkilmiş əziyyətlər mütləq arzuolunan nə -ticəyə gətirəcək.

Bunu da bilmək vacibdir ki, interaktiv löv -hə dərsdə bütün problemləri özü yoluna qoyan,onu maraqlı və rəngarəng edən bir sehrli çubuqdeyil. Onu da düşünmək lazım deyil ki, elek-tron lövhədən mütləq hər dərsdə və ya dərsinhər mərhələsində istifadə etmək lazımdır.Digər resurslar kimi interaktiv lövhə dən dəməqsədyönlü istifadə etdikdə daha effektivnəticə əldə etmək olar. Elektron lövhə ilə dərs -ləri qurarkən şagirdlərin yorulmaması və yük -lənməməsinə, sağlamlığı qoruyan üsul lar danistifadə edilməsinə diqqət yetirmək vacibdir.

Yuxarıda sadaladığım bütün bu keyfiy -yətlər otağımda quraşdırılmış Promethean Ac-tivBoard 300 Pro markalı interaktiv lövhə iləişləmə zamanı qənaətə gəldiyim üstünlük lər -dir. Bu lövhələrin təhsildə tətbiqi TəhsilNazirli yi və «Edumedia-Azərbaycan» təşkilatıtə rə fin dən həyata keçirilir. Lövhələr İngiltərə -nin «Promethean» şirkəti tərəfindən istehsaledilir. Mən bu yazımda ActivBoard 300 Pro in-

teraktiv lövhədən və onun tədrisdə tətbiqinidaha maraqlı və interaktiv edən Activİnspireproqram təminatının geniş imkanlarından da -nışmaq istəyirəm.

İbtidai sinif müəllimini digər fənn müəl -lim lərindən fərqləndirən cəhətlərdən biri də 4il ərzində 8 fənni tədris etməsidir. Adı çəkilənproqram təminatı müxtəlif fənləri tədris etməküçün geniş imkanlar açır. Məhz sinif otağındaistifadəsi üçün nəzərdə tutulmuş Activİnspireproqramı müəllimə tədris prosesində interaktivlövhənin bütün imkanlarından istifadə etməyəşərait yaradır. Bu proqram müəllimə yeni ma -raqlı dərslər yaratmağa, həmçinin ayrı-ayrı şa -girdlərin, qrupların, eyni zamanda bütün sinfinqiymətləndirilməsinə imkan verir (ActivEx-pression). Onu da qeyd etmək istərdim ki, buproq ramın üstünlüklərindən biri də onun aşağıvə yuxarı sinif şagirdləri üçün nəzərdə tutul -muş yaş interfeysləri seçiminin təqdim olun -masıdır. Proqramın ümumi resurslar qovlu ğun datəqdim olunan müxtəlif mövzularda, ayrı-ayrıfənlərin tədrisində istifadə edilə bilən çoxsaylışəkillər, fonlar, səs effektləri, şablonlar, rənglə -mələr, pazllar, interaktiv tapşırıqlar, didaktikoyunlar, dərslərin qurulmasında lazım olanmüx təlif alətlər (düymələr) maraqlı tapşırıqlaryaratmaq üçün əlverişli vəsaitdir. Bu vəsait -lərin müvafiq başlıq altında qovluqlarda yer -ləş dirilməsi müəllimə istədiyi resursu tez birzamanda tapmağa imkan verir. Həmçinin mü -əl lim öz hazırladığı resursları «Mənim resurs -larım» bölməsində müvafiq adla yaratdığıqov luqda saxlaya və ondan gələcək dərslərindədə istifadə edə bilər.

Eyni zamanda müəllimlər bu proqramınvasitəsilə «Promethean Planet» adlı onlayn ic-maya çıxış da əldə edə bilərlər. Bu portal

məşhur nəşriyyat evləri, proqramçılar və təhsilekspertləri üçün aparıcı kanal və eyni zamandamüəllimlərin əməkdaşlıq etməsi, qabaqcıltəcrübə, sinif işləri və xüsusi maraq kəsb edənsahələrlə bağlı biliklərini paylaşması üçün vir-tual məkandır. Portala çıxış almaqla müəllim -lər orada yerləşdirilmiş 75000-dən çox hazırinteraktiv elektron resursdan (dərslər, ani-masiyalar, dərs icmalları və s. resurslar) istifa -də etmək imkanı əldə edirlər.

Lövhənin ActivPen adlanan sensor qələ -mi nin imkanları müəllimə və şagirdə flipçartınsərhədlərindən kənara çıxmağa, real alətlərdənistifadə etməyə, istənilən kompyuter proqra -mın da işləməyi mümkün edir.

Proqramın digər üstün cəhəti lövhədə dəf -tər vərəqini əks etdirmək üçün (damalı və yabirmil) torun olmasıdır. Bu, ibtidai siniflərüçün, xüsusilə də, I sinifdə hərf və rəqəmlərinorfoqrafiyasını tədris edərkən müəllimin kö -mə yinə çatır. Əvvəl hər bir şagirdə yazını har -dan başlamasını, sətrin və ya damanın yeri nifərdi şəkildə göstərmək lazım gəlirdisə, artıqlövhənin köməyilə buna ehtiyac qalmır. Müəl -lim eyni anda bütün sinfə lövhədə nümayiş et-dirir, şagird isə lövhədəki ilə dəftərindəkiqeyd lərin uyğun olub-olmadığını özü təyinedir. Bu zaman diqqətin cəmlənməsi inkişafedir. Həmçinin torun köməyindən müxtəlif re -sursların hazırlanmasında da istifadə edilir (pazl,cədvəl və ya sxemlərin qurulmasında və s.).

Kiçikyaşlı məktəblilər interaktiv lövhə iləişləməyi çox xoşlayırlar. Belə ki, səhv etdiklərian qələmin köməyilə səhvi silir və ya hərəkətigeri qaytarırlar. Bu da onlara lövhə qarşısındadaha ürəkli olmalarına şərait yaradır.

Proqramda təqdim olunan riyazi alətlərin(pərgar, sirkul, xətkeş, günyə, kalkulyator, ko-ordinat başlanğıcı) rolu əvəzsizdir. Bu alətlərmüəllimə dərsi daha aydın və əyani şəkildəizah etməyə kömək edir. Promethean lövhəmüəllimə tədris edəcəyi mövzunun üsul və va -sitələrini seçməkdə geniş imkanlar verir. Löv -hənin bundan əvvəl istifadə etdiyim elektroninteraktiv qurğudan fərqləndirən özəl funksi -yası var. İkinəfərlik iş rejimində işləmə funksi -

yası müəllimə müxtəlif fənlərin tədrisindəcütlər və ya qruplar arasında maraqlı yarışlar,estafetlər, oyunlar keçirmək imkanı yaradır.

Dərslərimdə tez-tez istifadə etdiyim vəşagirdlərimin çox sevdikləri bir neçə interaktivtapşırıqlardan nümunələr göstərmək istərdim:

– «Sehrli qələm»;– «Gizlilik»;– «anaqram», «pazl», «krossvord»;– test tapşırıqlarını və ya ikinəfərlik iş

rejimində maraqlı oyunlar yaratmaq üçün is -tifadə etdiyim doğru və ya səhv cavabların sa -yını avtomatik göstərən düymələr;

– «Konteyner»və s.Artıq bir neçə müddətdir ki, dərslərimdə bu

lövhənin imkanlarından geniş istifadə edirəm.Şagirdlərim də onunla işləmək bacarığına asan - lıqla yiyələnmişlər. Yoldaşlarından nisbə tənge ri qalan şagirdimin belə fəallaşaraq löv hədəişləmək həvəsini görəndə daha çox sevi nirəm.Onlar arasında lövhə ilə bağlı ke çirdiyim sor -ğu da aldığım cavablar bir daha bunu təs diqlə di.

Qeyd etmək istərdim ki, bu elektron lövhəmüəllimin köməkçisi ola biləcək bir vəsaitdir.Ondan effektiv istifadə isə müəllimin özündən,onun imkanlarından nə dərəcədə istifadəetmək bacarığından asılıdır. Düzgün seçilmə -miş material və zaman həddi dərsin keyfiyyə -tinin artmasına deyil, əksinə edə bilər.

İnteraktiv lövhədən daha səmərəli istifadəetmək üçün sözsüz ki, ilk növbədə, onun proq -ram təminatını dərindən öyrənmək və onunlaistifadə zamanı köməyi ola biləcək resurslarıtəyin etmək lazımdır.

Şagirdlər bu lövhənin geniş imkanlarınıasanlıqla mənimsəyirlər. İnteraktiv vəsaitləruşaqları ruhlandırır və onları yeni biliklər əldəetməyə çağırır, nailiyyətlər qazanmağa köməkedir. Promethan lövhədən istifadə hər bir dərsidinamik edir, bunun nəticəsində dərsin ilk mər -hələsindən şagirdlərin diqqətini cəlb edir vədərs boyunca bu motivasiyanı qorumaq müm -kün olur.

Elektron lövhə müasir texnikanın tətbiqiilə təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasınakömək edir.

117

«Promethean» interaktiv lövhələrinin tədrisə tətbiqi


* * *


Bizlər sürətlə dəyişən, texnoloji tərəfdəngünü-gündən inkişaf edən dünyada yaşayırıq.Daim dəyişən müasir dövrün tələblərinə uy -ğun laşmaq üçün fəal olmaq, öz qabiliyyətlərinigerçəkləşdirməyi bacarmaq, özünüinkişafa vəözünütəkmilləşdirməyə hazır olmaq zəruridir.

Məlum olduğu kimi, ölkəmizin təhsil sis -temində yeni islahatlar aparılır. Müəllimlərinmüasir təhsilin tələblərinə cavab verməsi vətəkmilləşməsi üçün fəal təlim kursları keçirilir.Üzərimə düşən vəzifəni layiqincə yerinə yetir -mək üçün təşkil olunan kurslarda, layihə lər dəiştirak edir, dərslərimin tədrisində bu im kan -lardan geniş istifadə etməyə çalışıram. Yenikurikulumun tələblərinə uyğun iş forma ların -dan, iş üsullarından istifadə edərək, şagirdlə -rimi yaradıcı tətbiqetmə işlərinə cəlb edir,on lara düşündürücü suallarla müraciət edir,əməkdaşlığa, sərbəst fikir yürütməyə yönlən -dirirəm. Bu zaman şagirdlərdə olan bacarıq larüzə çıxır və bu bacarıqlar vərdişə çevrilir. Uşaq -lar dərsliklərdə olan və ya dərsdənkənar möv -zu larla bağlı məsələlər haqqında bir-birinəmaraqlı suallar verirlər. Bu zaman onlar böyükhəvəslə bu sual üzərində düşünür, tədqiqat apa -rırlar. Uşaqlar marağın artdığını gördükdə,uğur lu nəticələr əldə etdik də daha da həvəs lə -nir, yeniliklər axtarışında oluram. Deyərdim ki,yeniliklər axtarmaq mə nim hobbimdir. Bir söz -lə: «Səbri olan yarpaqdan ipək düzəltməyi və çi -çəkdən bal çıxart mağı bacarar». (Əlişir Nəvai)

Bu gün müasir uşaqların elektron avadan -lıqlara maraqları günü-gündən artır. Sözsüz ki,müasir şagirdlərin maraq və tələblərini nəzərəalaraq İKT-dən geniş istifadə edir, dərslərimielektronlaşdırmağa çalışıram.

Şagirdlərimin bacarıqlı olmaları üçün dərs -lərimdə onların idraki bacarıqlarını inkişafetdirməyi və aldıqları bilikləri həyatda tətbiqetməyi daim diqqət mərkəzində saxlayıram.

Təbiətin qoynunda açıq havada «Təbiətiqoruyaq» mövzusunda maraqlı bir dərs keçir -dik. Bu dərsdə uşaqlar nəinki bir-biri ilə, həmdə təbiətlə ünsiyyətdə oldular.

Dərs zamanı ekologiyanı çirkləndirən sə bəb - lərdən, işğal olunmuş ərazilərimizin təbiə tindəfauna və floramızın məhvindən və üzə ri mizədüşən vəzifələrdən söhbət açdıq. Dərs zamanışagirdlərin araşdırmaları nəticəsində əldə et -dik ləri bilikləri yoxlamaq məqsədilə onlara işvərəqləri payladım.

Qruplara mövzu ilə bağlı verilən tapşı rıq lar:I qrup1. Nəyə görə təbiəti qorumaq, ona qayğı

göstərmək lazımdır?2. İnsanlar təbiəti qorumasa, nə baş verər? II qrup1. Sizcə, kimlərə «Təbiətin dostları» de -

mək olar? 2. Özünüzü «Təbiətin dostları» hesab edir -

sinizmi? Nə üçün? III qrup1. Günəşin təbiətə faydası və zərəri. 2. Təbiət hadisələrinin ekologiyaya təsiri. Şagirdlər belə tapşırıqları yerinə yetirən

zaman fəallaşır, əməkdaşlıq edir, tətbiq edir,nəticə çıxarır, gördükləri işləri təqdim edərəkbir-birlərini qiymətləndirirlər.

Bu cür dərs lərdə şagirdlərin hafizə, təxəy -yül, məntiqi tə fəkkür, tənqidi təfəkkür, yaradıcıtəhlil kimi idraki bacarıqları üzə çıxır.

Hesab edirəm ki, təhsilimizdə baş verənis lahatların icrası üçün tək müəllim qüvvəsi

İŞ TƏCRÜBƏMDƏN BƏzİ QeYDLƏR

İRADƏ ƏLİYevA

Bakı şəhər 189 №-li tam orta məktəbin ibtidai sinif müəllimi

[email protected]

azdır. Onun ictimaiyyətin dəstə yinə də ehtiyacıvar. Bizim dəstəyimiz təkcə məktəb rəhbərideyil, eyni zamanda övlad larının təhsilininkey fiyyəti ilə maraqlı olan valideynlərdir. Bubaxımdan, onların maarif lən dirilməsini çoxvacib hesab edirəm. Hal-hazırda dərs dediyimsinfi ilk dəfə götürəndə düşündüm ki, yenikurikulumun tələblərini ödəyən müasir dərsformalarını və üsullarını valideyn lərə necəçatdırım? Bunun üçün qərara gəldim ki, onlar -la keçirdiyim ilk görüşümü tam fərqli keçirim.Valideynlərimə bir dərs planı tutdum. Onlaraqrup işlərində təhsillə və uşaq larla bağlı düşün -dürücü suallar hazırladım.

Motivasiyada klaster üsuluna müraciət et -dim. Müxtəlif peşə, sənət, ali və orta məktəb lə rinad larını qeyd edərək belə bir sual təqdim etdim.

Bunları birləşdirən amil nədir? – Savadlı lıqTədqiqat sualı:Uşaqların savadlı olması üçün nə etməli yik?Qrup işlərində bu suallarla müraciət etdim.I qrup1. Müəllim-şagird, şagird-şagird, müəllim-

valideyn, valideyn-övlad münasibətləri necəolmalıdır?

2. Məktəbdən nə gözləyirsiniz?3. Venn diaqramında «Məktəb mühiti, ev

mühiti və onların oxşar cəhətləri».II qrup1. Müasir təhsil, müasir şagird necə ol -

malıdır?2. Uşaqlarınızı necə görmək istərdiniz?3. Venn diaqramında «Məktəb mühiti, ev

mühiti və onların oxşar cəhətləri».Həqiqətən valideynlər bu tapşırıqları hə -

vəs lə yerinə yetirdilər, qruplar bir-birlərini qiy -mətləndirdilər.

Bu dərs prosesi zamanı hesab edirəm ki,valideynlərimi maarifləndirməklə yanaşı bir-birimizi də daha yaxından tanıdıq. Beləliklə,valideynlərim təhsildə olan yenilikləri asanlıq -la qəbul etdilər. İndi onlar da uşaqları ilə ax ta rış - da olurlar. Nəinki Azərbaycan dili, ri ya ziyyateləcə də təsviri incəsənət, texnologiya, musiqi

dərslərinə də şagirdlərlə bərabər valideynlərdədə böyük maraq oyanıb. Deyərdim ki, müasirtəhsilin üstün cəhətlərindən biri də savadlı vəya savadsız valideynlərin övladlarını təhsiləcəlb etməsidir.

Valideynlərlə tez-tez görüşlər keçirirəm.Lakin məqsədim yalnız onlara övladlarınınnailiyyətləri ilə bağlı informasiyalar verməkdeyil. Biz hər iclaslarımızda ayrı-ayrı məsələ -lərə də toxunuruq. Bu gün valideynlərim hərbir məsələdə mənə dəstəkdirlər. Məktəbdən -kənar tədbirlərimi və müxtəlif mövzulu layihə -lərimi də valideynlərimin dəstəyi ilə həyatakeçirirəm.

İnsanların dəyəri, qiyməti onun xalqının,millətinin faydasına gördüyü işlər qədərdir.He sab edirəm ki, peşəkar müəllim olmaq üçünəsl müəllim bir ömür öyrənməli və öyrət məli dir.

Yaşadığımız rəqəmsal qlobal dünyada hərbir Azərbaycan müəllimi şagirdlərdə İKT iləişləmək və aldığı informasiyanı yeni biliyə çe-virib ondan daim istifadə etmək, öyrənməyiöy rənmək bacarığını inkişaf etdirərək onlarıza manın tələbinə uyğun olan bilik və baca rıq -la ra yiyə ləndirməlidir. Bu gün texnoloji tərəf -dən inkişaf edən cəmiyyət məktəbin qarşısındaböyük tələblər qoyur. Zamanın tələbinə uyğuntəhsil ocaqları nəinki savadlı şagird, həmçininbiliklərini daim işlədən, onlardan yararlananyaradıcı və tənqi di təfəkkürə malik olan şəx -siy yət yetişdir məlidir. Bu baxımdan hər birmüəllim öz işi nin yaradıcı peşəkarı olmalıdır.

Yaradıcı müəllim yaradıcı təlim prosesiquraraq bu prosesdə hər bir şagirdin təfəkkü -rünün inkişafına zəmin yaratmalı, dərslərinipedaqoji texnologiyalardan və İKT-dən isti -fadə edərək qurmalıdır. Kompyuterdən istifadəvizual olaraq tədris zamanı əyaniliyi artırır,şagirdlər arasında diferensiasiya aparmağa im -kan yaradır, informasiyanın qəbulolunma sürə -ti yüksəlir, onlarda özünəinam hissi güclənir.Bu zaman şagirdlərdə öyrənməyi öyrənməkbacarığı artır.

119

İş təcrübəmdən bəzi qeydlər


120

Aynur Hüseynova


Müəllimlər şagirdlərdə İKT ilə işləmək vəaldığı informasiyanı biliyə çevirib ondan daimistifadə etmək, ünsiyyət qurmaq, öz biliklərinəəsaslanaraq öyrənməyi öyrənmək bacarığınıin kişaf etdirərək onları zamanın tələbi olan bi -lik və bacarıqlara yiyələndirirlər. Bugünkü şa -girdlərin bacarıqları 20 il bundan əvvəlkişagirdlərin bacarıqlarından qat-qat üstündür.Buna baxmayaraq texnoloji tərəfdən inkişafedən cəmiyyət məktəbin qarşısında böyük tə -ləblər qoyur. Məktəb tək savadlı şagird yox,biliklərini daim işlədən, onlardan yararlananyaradıcı və tənqidi təfəkkürə malik olan şəx -siyyət yetişdirməlidir.

Daim təcrübəmi yeniləşdirməyə onu dahada zənginləşdirməyə çalışıram. İslahat çərçiv ə -sində keçirilən müxtəlif layihə, seminar, tre -ninq və kurslarda iştirak edirəm. Əldə etdiyimyenilikləri böyük həvəslə tədris etdiyim hər birfənn üzrə tətbiq edir, İKT-dən istifadə edərəkdərslərimi daha da maraqlı və rəngarəng qur -ma ğa çalışıram.

Hər zaman şagirdlərimlə böyük həvəs ləişləyir, onların hərtərəfli inkişaf etmələri üçünəlimdən gələni əsirgəmirəm. Hesab edi rəm ki,vətənimizə, cəmiyyətimizə layiqli öv lad laryetişdirmək bizim mənəvi borcumuzdur.

* * *

Şagird material ları qavrayan zaman – ça -lışmalar həll etdikdə, suallara cavab verdikdə,dərsi izah etdikdə və sair təfəkkürün köməyiləbütün bu işlərin öh dəsindən gəlir. Yəni təfək kürolmasaydı, o de yilənləri əzbərləməyə çalı şaraqsadəcə yadda saxlayar, həmin yadda sax ladığımateriallar isə qısa bir müddətdən sonra unu -du lardı. Deməli, şagirdin dərsi mənim səməsi,bütün əqli mühakimələr və əqli işlər təfəkkürsayə sində mümkün olur. İki şagirddən hansı -nın tə fək kürü üstündürsə, o, daha yaxşı nəticə -lər əldə edir. Digər tərəfdən, təfəkkür vasitəsiləqavra nılan materiallar təfəkkürü daha da inki -şaf etdirir.

Təfəkkür mürəkkəb psixi prosesdir. O,anadangəlmə olmayaraq tədricən inkişaf edir.İxtisasından, fənnindən asılı olmayaraq hər birmüəllim şagird təfəkkürünün inkişaf etdirilmə -sində maraqlı olmalıdır və fənnini tədris edər -

kən buna çalışmalıdır. Dil öyrənməyin özü dəməntiqi təfəkkürün inkişafına kömək edir. Bun -dan əlavə biz ingilis dili dərslərində təfəkkürüninkişaf etdirilməsinin bəzi konkret üsullarınıgöstərmək istəyirik.

Riddles (Tapmacalar)Tapmacalar məntiqi təfəkkürün inkişafına

kömək edən bir vasitədir. Yəni hər bir riyaziməsələ kimi burada da şərt (verilənlər) və nəti -cə (cavab) vardır.

Hər tapmaca bir məntiqi məsələ ilə müqa -yi sə oluna bilər.

1. I go and it goes with me (Shadow). Mən gedirəm, o da mənimlə gedir (Kölgə).2. Runs day and night and never gets tired

(River). Gecə-gündüz qaçır, amma yorulmur (Çay).3. Feed me and I live, yet give me a drink

I will die (Fire).

İNGİLİS DİLİ DƏRSLƏRİNDƏ ŞAGİRDLƏRİN MƏNTİQİTƏFƏkkÜRÜNÜN İNkİŞAF eTDİRİLMƏSİ

AYNuR hÜSeYNOvA

Avropa Azərbaycan Məktəbinin ingilis dili müəllimi

[email protected]

121

İngilis dili dərslərində şagirdlərin məntiqi təfəkkürünün inkişaf etdirilməsi


Mənə yemək versən, yaşayaram, suversən, ölərəm (Ocaq).

4. Take off my skin – I won’t cry, but youwill (Onion).

Dərimi soy ağlamayacam, amma sən ağ -la ya caqsan (Soğan).

5. What is as light as a feather, but eventhe world’s strongest man couldn’thold it formore than a minute (Breath).

O nədir ki, lələkdən də yüngüldür, ammadünyanın ən güclü adamı belə onu bir dəqi qə -dən çox saxlaya bilməz (Nəfəs).

Müəllim şagirdlərə tapmacaların cavabınıtapmağa imkan verir və onlara yönəldici sual-lar verməklə məntiqi düşünməyə köməklikedir, bu zaman dil öyrənmək prosesi daha da ma -raqlı olur və şagirdlər dərsdə çox fəal olur lar.

Proverbs (Atalar sözü)Atalar sözlərindən istifadə etməklə düzə lən

bəzi məntiqi testlərin köməyilə ingilis dili dərs -lərində şagirdlərin məntiqi təfəkkürünün inkişafetdirilməsinə nail olmaq olar, bu zaman həmtestlərin tərtibi, həm də çalışmaların həlli nənəzarət müəllimdən pedaqoji ustalıq tələb edir.

Atalar sözləri üçün müxtəlif məntiqi test -lər hazırlamaq olar (Testlərdə düzgün cavab -ların altından xətt çəkilib).

Atalar sözündə buraxılmış sözü yazın:1. An …..apple a day keeps the doctor away.a) pear b) apple c) orange d) banana e) grape2. The early …….catches the worm.a) man b) dog c) bird d) cat e) kid3. Never put off till ……… what you can

do today.a) today b) tomorrow c) never d) yesterday e) now4. Better ….than never.a) late b) today c) yesterday d) always e) now5. There is no place like ……..a) city b) country c) home d) house e) hotel

General tests (Ümumiləşdirici testlər)Bu kimi məntiqi testlərin ingilis dili dərs -

lərində istifadə olunması ikitərəfli faydalıdır,həm dil öyrənmək baxımından, həm də mənti -qi təfəkkürün inkişafı baxımından. Təcrübələrgöstərir ki, bu şəkildə çalışmalar şagirdləringeniş marağına və onların daha da fəal olması -na səbəb olur.

1. Find a synonym word (Sinonim sözü tap).Glasses-spectacles, grief- ?a) joy b) scolding c) pain

d) request e) splendid2. Find the different word (Fərqli olan sö -

zü tapın):a) Windows b) Word c) Excel d) Power Point e) Access3. Find the similarity (Uyğunluğu tapın):Bus – conductora) van – wheel b) ship – captain c) van – guide d) bus – driver4. Find the coordination (Uyğunluğu tapın):Tree – fruit theatre – ?a) actor b) audivence c) stage d)wardrobe e) performance5. Find the coordination (Uyğunluğu tapın):University – graduates factory – ?a) machine tool b) locksmith c) raw material d) worker e) director6. Find the coordination (Uyğunluğu tapın):Country – foreign hospital – ?a) doctor b) patient c) sanitar d) hospital visitor e) hospital server7. Find the different one (Fərqli olanı tapın):a) novel b) narrative c) short story d) story e) epos8. Find the different one (Fərqli olanı tapın):a) kazoo b) balaban c) garmon d) flute e) violin9. Find the missed word (Buraxılmış sözü

tapın): kind-mehriban, sincere-səmimi, well-be-

haved- ...

122

Leyla Mustafayeva


a) nice b) beautiful c) warm-blooded d) healthy e) tall10. Find the different one (Fərqli olanı tapın):a) plane b) helicopter c) ship d) car e) van11. Find the diffenet one (Fərqli olanı tapın):a) ship b) boat c) moped d) canoeing e) canoe 12. Find the different one (Fərqli olanı tapın):a) book b) newspaper c) player d) television e) telephone

13. Find missed word (Buraxılmış sözü ta -pın):

Sincere, frank, well-behaved, ... ?a) nice b) beautiful c) hot-tempered d) healthy e) tall Qeyd etdiyimiz kimi, ingilis dili dərslə rin -

də müəllimin şagirdlərdə məntiqi təfəkkürüinkişaf etdirmək üçün imkanları çoxdur və buzaman yuxarıda göstərdiyimiz üsullardan isti -fadə etmək olar.

* * *

Ümumtəhsil məktəbləri yeni fənn kuriku -lumlarının tətbiqinə başladığı illər ərzində müəl -lim lər öz fəaliy yətlərini yeni təlim strategi yasınayönəltmişdir. Yeni təlim strategiyasından isti -fa də edən hər bir müəllimin öz yaradıcılığı,me todu və ax ta rışları olmalıdır.

Müasir dövrümüzdə şagirdlərin diqqətinidərsə cəlb etmək üçün müəyyən metod vəvasitələrdən istifadə etməyə çalışırıq. Hamıyaməlumdur ki, 6 yaşlı şagirdlərin diqqətini cəlbetmək üçün metod və oyunlardan istifadə et -məyin böyük əhəmiyyəti var.

Hər təlim dövründə mən də çalışıram ki,belə bir metod və oyunlardan istifadə edərəkmaraqlı dərs keçim və şagirdlərin diqqətinidər sə yönəldim. Bunun üçün belə bir moti-vasiyadan istifadə edirəm. Çox zövqlə bəzədil -miş bir qutu götürürəm, biz bu qutunu «sehrliqu tu» adlandırırıq.

Məsələn, bu gün «A» hərfini keçirəmsə«sehrli qutu»nun içinə adı «a» hərfi, «a» səsiilə başlayan bir əşya qoyuram (alma). Şagird -

lərin diqqətini cəlb etmək üçün jest və mimi ka -lardan istifadə edərək «sehrli qutu»nu gö tü rüb,sinfə nümayiş etdirirəm. Şagirdlərə belə birizahat verirəm:

– Uşaqlar, sehrli qutunun içində bir əşyavar. Mən bu əşyanın əlamətlərini sizə deyə cəm.Kim bu əşyanın nə olduğunu tapsa, o bu gününqalibi olacaq və qutudakı əşyanı ona verəcəm.

Beləliklə, bütün şagirdlərin diqqətini qutu -ya cəlb edirəm. Qutudakı əşyanın əlamətlərinisadalayıram:

– Meyvədir, vitaminlə zəngindir, sarı, qır -mı zı, yaşıl, ağ rəngdə olur. İlin bütün fəsillə -rin də evimizdə olur. Uşaqlar bu meyvəni çoxsevir. Bu meyvənin ən yaxşı növləri Qubadayetişdirilir. Onun haqqında mahnı da var.

Şagirdlərdən biri bu meyvənin alma oldu -ğunu söyləyir. Həmin şagird almanı qutudançıxarıb sinfə nümayiş etdirir və günün qalibiolur. Məncə, belə qurulan motivasiya zamanışagirdlərin diqqətini dərsə cəlb etmək, düşün -dürmək və maraq yaratmaq olur.

AzYAŞLI ŞAGİRDLƏRİN DİQQƏTİNİ DƏRSƏ NeCƏ CƏLB eDİRƏM? «SehRLİ QuTu»

LeYLA MuSTAFAYevA

Bakı şəhər 95 №-li orta məktəbin ibtidai sinif müəllimi

[email protected]

123

Azyaşlı şagirdlərin diqqətini dərsə necə cəlb edirəm? «Sehrli Qutu»


Sonra dərsə davam edirəm.– Alma sözü hansı hərflə başlayır, sözü

tələffüz edəndə hansı səsi eşidirsiniz?Şagirdlərin cavabı:– «A» səsini eşidirik.– Bəli, bu gün bizim dərsimiz «A» səsi və

«A» hərfidir. Səs, hərf, heca haqqında məlumat verirəm.– Hərflər yazıda səslərin işarəsidir, səsi

deyirik, eşidirik, hərfi yazırıq və görürük.Dərslik üzrə iş yerinə yetirildikdən sonra

dərsi aşağıdakı kimi davam edirəm. Müxtəlif ev və çöl heyvanlarının şəklini

lövhədən asıram və belə bir sualla şagirdlərəmü raciət edirəm:

– Hansı heyvanın adında «a» səsi işlən -miş dir?

– Heyvanlardan hansı ev, hansı çöl heyva -nıdır?

– Çöl heyvanları hansı ətlə, hansı otlaqidalanır?

Qısaca olaraq nəsli kəsilməkdə olan və adı«Qırmızı kitab»a düşən heyvanlardan məlumatverirəm.

Sonra heyvanların şəkli olan stikerlər şa -girdlərə paylanılır və belə tapşırıq verilir. Buheyvan şəkillərini aşağıdakı kimi qruplaşdırın:

1. Ev heyvanları2. Çöl heyvanlarıA) ətyeyən heyvanlarB) otyeyən heyvanlarŞagirdlər stikerləri qruplaşdıraraq vərəqlə -

rə yapışdırıb təhvil verirlər və beləliklə şagird -lər qiymətləndirilir.

Mənə elə gəlir ki, belə qurulmuş dərslərşa girdlərin nitqinin inkişafına, sərbəst düşün -mələrinə, təbiətdə olan varlıqlarla daha yaxın -dan tanış olmalarına kömək edir.

* * *

1. Asılı kəmiyyətlər: surət, zaman, gedilənyol məsələ həllində

Uşaqlar, bu gün sizə tənbəl Rasim (sinif -dəki şagirdlərin adını hallandırmaq müna sibdeyil) haqqında danışmaq istəyirəm. Yol daş la -rı na, ətrafına laqeyd, kobud münasi bət göstə -rən Rasim haqqında. Xasiyyətsizliyi Rasimihər kəsin yanında gözdən salmışdı. QonşusuLa lə isə tam onun əksi idi. Qazandığı hörmətləbirgə. Bu, Rasimi qıcıqlandırır, hətta qəzəblən -dirirdi.

Nəhayət, o, Lalədən qədir-qiymət qazan -ma ğın sirrini öyrənmək qərarına gəldi. Ertəsigün tənəffüsdə dəqiqləşdirdi ki, Lalə üçünrahatlıq ətrafına nəzakət göstərməkdən başqa

bir şey deyil. Buna alışmaq üçün oxumaq labərabər hər cür çalışqanlığa adi məişət həya -tının vacib hissəsi kimi yanaşmaq lazım dır.

O gündən Rasim oxudu, çalışdı. Lakin ət -ra fının özünə qarşı münasibəti dəyişsə belə,Lalə qədər rəğbət qazana bilmədi ki, bilmədi...

Bir dəfə Rasim həyətdəki ağacın kölgə -sində dərslərinə hazırlaşarkən bu fərqixatırladı. Kitab-dəftəri hirslə örtüb kənaraqoydu və bir az da deyinməyə başladı: «YəqinLalə məni aldadıb. Onun qədər çalışıram, am -ma onun qə dər sayılıb-seçilmirəm».

Bayaqdan Rasimin hərəkətlərinə göz qo -yan nənə yaxınlaşaraq:

– Kimsə səni incidib?

Iv SİNİF RİYAzİYYAT DƏRSLƏRİNDƏ SƏhNƏCİk TİpLİ MOTİvASİYA NÜMuNƏLƏRİ

ƏLİCAN SuLTANOv

Siyəzən şəhər 1 №-li tam orta məktəbin ibtidai sinif müəllimi

124

Əlican Sultanov


– Yox!– Əgər yorulmusansa, dincəlməyə vaxt ayır.Rasim tez özündən çıxdı: – Mən də Lalə qədər oxuyur, nəzakətli

dav ran mağa çalışıram. Yenə də ona məndənartıq diqqət göstərilir.

Nənə gülümsündü:– Bala, o, səndən xeyli əvvəl nümunəvi

biri kimi özünü tanıda bilib, düzdürmü?– Elədir!– Deməli, sən bu boşluğu doldurmaq haq -

qında düşünməlisən. Yəni Lalə qədər yox, da -ha artıq çalışmalısan. (Obrazlı nitq və rolluifadə əvvəldən sona qədər diqqət mərkəzindəsaxla nıl malıdır)

Məsələ. Eyni vaxtda eyni istiqamətdə hə -rə kətə başlayan 2 avtomobil arasındakı məsa -fə 90 kilometrdir. Arxadakı avtomobilin sürəti120 km/saat, digərinin sürəti isə 90 km/saat dır.Nə qədər vaxtdan sonra 120 km/saat sürətləhərəkət edən avtomobil digərindən 90 km irə -lidə olacaq?

Artıq məsafənin artıq surət hesabına ara -dan qaldırılması məqamı nənənin: «Yalnız çoxçalışmaq hesabına aradakı boşluğu heçə endi -rə bilərsən» – tövsiyəsi ilə uzlaşdırılır. Qaldırı lanvə əlavə olunan məsafə artıq surətə bölün müşolur. Nəticədə aşağıdakı ifadə öz şəklini alır:

(90+90) : (120-90) = 180 : 30= 6 (saat) 2. Məchulu hasilşəkilli toplananda yer alan

tənlik və ya tam hissə modeliUşaqlar, mən bu yaxınlarda 4 ədədlə tanış

oldum. Onlardan hər birinin neçə olduğunu öy -rənmək istədim. Ədədlər dedi:

– Biz sənə bu barədə heç nə demək istə mi rik!Onda mən xahiş elədim. Onlar bildirdilər:– Biz yalnız sənə belə kömək edə bilərik.

Arzularımızla birgə 118-ə bərabərik. (Mənde yilən ədədi dərhal lövhədə qeyd edirəm)Özümüz eyni, arzularımız fərqlidir. Uşaqlarbu cavabı alan kimi onlardan birinə müraciətetdim: (Məsələn, öndə oturmuş 4 şagirdi ədədfonunda götürür və ardıcıl şəkildə onlara ya -xınlaşıram)

– Onda de görüm sənin arzun nədir? O, çox sönük tərzdə cavab verdi:

– Mən bütün arzularıma çatmışam! Dahaarzum qalmayıb!

Mən ikinci ədədə yaxınlaşıb (İkinci şagir -də yaxınlaşıram) soruşdum:

– Bəs sənin arzun nədir?O, təkidlə cavab verdi:– Mən də bütün arzularıma çatmışam. Am -

ma bir arzum da var – hər kəs bütün arzuları -na çatsın.

Mən üçüncü ədədə yaxınlaşdım:– Bəs sənin arzuların?Üçüncü ədəd daha inamla:– Mən də hər bir arzuma çatmışam, amma

yoldaşımın arzusu mənim də arzumdur. Hələikinci arzum da var: Qoy bizim arzumuz hərkəsin arzusu olsun!

Mən dördüncü ədədə üzümü tutdum:– Sən də arzuların barədə danış.O, hətta sevinclə:– Mən də yoldaşlarımın 2 arzusu ilə şəri -

kəm. Üçüncü arzum da öz yerində: Həyatdaheç kim arzusuz olmasın!

Bundan sonra ədəd təsəvvürü ilə yaxınlaş -dığım şagirdlərə arzularımın sayını xüsusi ola -raq xatırladıram və dərhal lövhəyə yaxınlaşıbsual verirəm:

– Mən neçə ədədlə tanış oldum?– 4 ədədlə.Uşaqlar, onlar bizə neçə olduqlarını de mə -

sələr də, arzuları barədə danışdılar. Birinci ədədbizə hansısa arzusundan söz açdımı?

– Onun arzusu qalmamışdı.Ədədin özünün də neçə olduğunu bilmi -

rik sə, onu «bilmirəm» sözünün baş hərfi iləqeyd etmək olarmı?

– Olar.Sonra ikinci, üçüncü, dördüncü «ədədlər -

dən» arzularının sayı soruşulur və hər dəfəhər fi işarə ilə cəmi ifadə halında qeyd olunur.Təbii ki, qeydiyyat əsnasında həmin ifadələrincəmlənməsi qaçılmaz hala çevrilir, beləliklə,

b+(b+1)+(b+2)+(b+3)=118Qeyd edək ki, istənilən halda, mürəkkəb

ifa dənin tərkib hissəsi həddində çıxış edən vəməchulu olan sadə ifadələr vahid simada, yənimötərizə halında təqdim olunmalıdır. (Hesab -

125

IV sinif riyaziyyat dərslərində səhnəcik tipli motivasiya nümunələri


lama işinin sonrakı axarına səmərəli təsir ba -ğışladığı üçün)

Sonra sinifdən həmin ifadədə neçə hərfiişarənin olduğu xəbər alınır və «4» cavabı gə -lincə kollektivə müraciət edilir:

– 4 qələm, 4 dəftər, eləcə də 4 sayda «b»-nihansı əməllə ifadə edə bilərik?

– Hər halda vurma əməli ilə.Şagirlərdən biri lazımi ifadəni (4xb) löv -

hə də qeyd edir. (Bir daha sadə ifadənin mötə -rizədə verilməsinin səmərə aspekti xatırlanır)Sonra müəllim arzuların cəmini soruşur və şa -girdlər onu alınan sonuncu ifadəyə əlavə edir:

(4xb)+6=118Müəllimin təhriki ilə məchulu olan sadə

ifadəni məhz toplanan olaraq diqqət mərkə zinəçatdırmaq üçün sual verirəm:

– Qeyd olunan tənlik (4xb)+6 daha elemen -tar tənlikdən (məs, x+17=41) necə fərqlə nir?

Şagirdlər qeyd etdikləri tənliyə işarə ilə:– Toplananlardan biri hasil xarakterli ifa -

də kimi əks olunub.Məntiqi davama görə təbii ki, 118-6=4xb, yəni 4xb=118-64xb=112b=112:4=100:4+12:4=25+3 (4-ə bölmə qay -

dası xatırlanır. Təbii ki, hesablamanı sütunluvariantda da həll etmək olar).

b=28 Deməli, arzusuz ədədi 28-ə, digərləri isə

ardıcıl olaraq 28+1, 28+2, 28+3-ə bərabərdir.Prosesə diqqətlə baxdıqda aydın görünür ki,dərsin motivasiya xətti tədqiqat işi, informa -siyanın mübadilə və müzakirəsi, hətta nəticəhissəsi kimi digər mərhələlərlə bir növ vahidtərkibdə – vəhdət halında götürülüb. Nəzərəalmaq lazımdır ki, istər dərsin ayrı-ayrı mər -hə lələrinə göstərilən diqqət məqamı, istərsə dəonlara sərf olunan vaxt bölgüsü nisbi xarakterdaşıyır və bələdçinin yanaşma tərzindən, usta -lıq səviyyəsindən asılıdır. Ümumiyyətlə, quru -luş vermək bacarığı planlı və qəlibşəkilli yox,təbii həm də kompleks yanaşma tərzindənqaynaqlanmalıdır və bu tip münasibətin təsirialtında vurğulamaq yerinə düşər ki, tədqiqatsualı onu açıqlayan mərhələnin bir addımlığına

belə gətirilə bilər. Sözsüz ki, əgər mövzununoxşar və fərqli çalarlarının bütünlüklə ortayaqoyulmasına zəmin yaradırsa.

Mövzunun tam hissə modeli başlığı altın dacəm və nisbətə, cəm və fərqə, eyni zamanda ar -dıcıl ədədlərin cəminə görə məchulun tapıl ma -sı kimi yarımbaşlıqlar qismində tədris olun masıistər səmərə, istərsə də mahiyyəti doğ rult maqbaxımından elə bir zəruri əhəmiyyətə malikdeyil. Hələ məna gücü adi ifadə səviyyəsindəolan sözün izah baxımından həndəsi qəlib çər -çivəsinə qalxıb qəlizliyə meyil etməsindən da -nış mıram.

Bu arada onu qeyd edək ki, ümumiyyətlə,bölmə və çıxmanı müstəqil əməl həddində təq -dim etmək absurd məna daşıyır, lakin təəssüf ləqeyd edirəm ki, gündəmdədir və bölmə əmə - linin cədvəl fonunda təqdimata cəlb olunmasıbuna əyani nümunədir.

Tənlik mövzusunun tədrisi ilə bağlı onada diqqət yetirilməlidir ki, mövzunun ilkintəd ris mərhələsində belə məchulun dairə, kvad -rat və digər işarələrlə qeyd olunması lüzum-suzdur. «Tanımıram», «bilmirəm» və s. kimisöz lərin baş hərflərindən istifadə tədris pros-esinin sonrakı mərhələsi üçün də dəyişik-likdən qaçan qaynaq rolunu oynayır və heç birquru, yorucu təəssürat yaratmır. Ümumiyyətlə,gəldi-gedər detallardan istifadə (tədris pros-esinin yuxarı həddində tam hissə modeli «riya -zi ifadə» kimi tənlik mövzusunun içində əri mə yəməhkumdur) metodiki çərçivədə səmərəli əhə -miy yət daşısa da, nəzəri mövqedə özünə yeretməsi tədris fəaliyyətinə ağırlıq gətirən, yəniəlverişsiz haldır.

Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, məc -hulun tapılması ilə bağlı məlum mülahizələriəzbərçi yönə salmaq lazım deyil. Asılılığı şü -ur lu qavramaqla yanaşı, sadəcə bölən və çıxı -lan məchul mövqedən çıxış etdiyi halda, əməliistiqamətin dəyişməməsi xüsusi olaraq diqqətmərkəzində saxlanılmalıdır. Qalan bütün hal-larda məlum ünsürlərdən istifadə yolu ilə əməlvə istiqamətin əks rol aparmasını nəzarətdəsaxlamaq da öz yerində. Qeyd olunan bu iki

126

Əlican Sultanov


hal konkretlik səciyyəsi ilə düşünmədən həllprosesini həyata keçirməyə imkan verir.

3. 1 000 000 dairəsində toplama və çıxmaUşaqlar, bu gün mən sizə Pərviz adlı ça -

lış qan oğlandan bəhs edəcəyəm. Bir gün o, evəhəmişəki kimi yüksək nəticə ilə dönmüşdü.Növbəti günün dərslərinə də özünü hazırla mış -dı. Amma bütün bunlarla yanaşı elə bil onunüçün hər şey yerində deyildi, darıxırdı.

Bu vaxt onun yadına dostları, yoldaşlarıdüşdü və yaxınlıqda yaşayan Fidangilə getdi.Fidan əmisigilə qonaq getməyə hazırlaşırdı.Odur ki, Pərviz çox qısa söhbətdən sonrasağollaşmaq qərarına gəldi. Digər yoldaşların -dan Adil, Əsmər, Eldargilə yollanmaq da onunarzusunu doğrulda bilmədi. Aşağı qiymət alankim, bir az soyuqlayan kim, nadincliyi üzün -dən başını bəlaya salan kim...

Nəhayət, Vaqiflə görüş onun işlərinin qay - da sında olduğunu bəlli etdi. Xoş söz, xoş rəf -tar, demək, gülmək, əylənmək onların zamanı nışirin xatirəyə çevirdi.

Pərviz arzuladığı təəssüratla evə dönürdü.Yolda yadına Vaqifə qədər çağırıb səslədiyiyoldaşları düşdü. Əhvali-ruhiyəsini arzuladığışəkildə görmədiyi yoldaşları... Onları xoş ov -qata qaytarmaq marağı ilə bir-bir qapılarınıdöydü. Bir daha salamlaşıb sevincini bölüşdü.Onları sevindirincə sevinci birə-min artdı.

Mövzuya inteqrasiya.200004 77675 36424

98879 24655 13546

Birinci misaldan göründüyü kimi çıxmaəməli fonunda 4-ün 9-la hesablaşmaq gücüyoxdur, kasadlıq kəsb edən digər mərtəbələrədə müraciət fayda vermir. Nəhayət, qiyməti200 000-ə bərabər mərtəbənin köməkliyi nəin -ki 4-ü, hətta onun vasitəsi ilə digər mərtəbələridə bu maksimal zənginlik həddinə çatdırır.

İki və üçüncü misalla bağlı qeyd edək ki,mərtəbədaxili hesabla yanaşı, cəmi daha bö -yük mərtəbəni səciyyələndirən halın vacib əhə -miyyətinə aşağı siniflərdə toxunulub.

Oxşartipli yanaşma ilə bağlı yığcam nü -mu nə (ikinci misal üçün).

İki yanaşı və iki ayrı-ayrı yerdə əyləşmişşa girdə (Bilik və bacarıq səviyyəsi uyğun olanşagirdlərin tapşırığa təhrik olunması təqdirəla -yiqdir) Azərbaycan dili dərsliyini çantadançıxarmağı və açıb bir atalar sözü öyrənməyitapşırıram. Qısa müddətdən sonra yanaşı otu-ran şagirdlərdən tapşırığa hazır olub-olmadıq -larını xəbər alır, «Bəli» cavabının öyrən dik lə rinibir-birinə təkrarlamağı, başa düşdükləri qə dərizah etməyi tapşırıram. Ayrı-ayrılıqda əyləşənşagirdlərin tapşırığı cavablandırmasına şəraityaradıram. Sonra kollektivə müraciət edirəm:

– Cavab sizi qane etdimi?– Bəli. (Məlumdur ki, tapşırıq hətta yol -

daşı na ötürmək həddində belə çox sadədir)– Yüksək qiymətə layiqdirmi?– Layiqdir.Sonra yanaşı əyləşən şagirdlərin cavabı

dinlənilir. Təbii ki, onlar hər biri iki atalar sözüsöyləmiş olur. Daha sonra kollektivə üz tuturam:

– Cavab xoşunuza gəldimi?– Əlbəttə.– Bəs bu cütlüyün hər biri neçə atalar sözü

söylədi?– İki. Bu daha çox cavab deməkdir. (Fərq

müəllimin təhrikedici sual və ya ifadələri ilədə nəzərə çatdırıla bilər)

Kollektiv gəldiyi qənaətlə artıq üstün tərə -fi müəyyənləşdirmiş olur və nəticə çıxarır ki,iki nəfərin birgə çalışması iki dəfə artıq bi-likdir. Bununla da birgəliyin, cəmin əməl kimiəhəmiyyəti nəzərə çatdırılır.

Qeyd edək ki, orta səviyyəli şagirdlər üçünbelə motivasiyayönlü tapşırıq bir dəqiqədənartıq vaxt istəmir. Eyni zamanda atalar sözüəvəzinə sevdiyim fənn, sevdiyim film və s. adı nıyazmaq kimi tapşırıqlar da yerinə yetirilə bilər.

Oxşartipli yanaşma ilə bağlı yığcam nü -mu nə (üçüncü misal üçün).

– Uşaqlar, sizin çoxlu dostlarınız, yoldaş -ları nız varmı?

– Var. (Onlar dostlarından bir neçəsininadını çəkir)

– Siz dostlarınızla birgə çalışır, əylənirsi -niz mi?

– Bəli.

– + +

127

IV sinif riyaziyyat dərslərində səhnəcik tipli motivasiya nümunələri


Ev şəraitində belə ikilikdə çalışan şagird -lər bu barədə öz fikrini bildirir. (Valideynlərləsıx əməkdaşlıq müqabilində bu kimi zəruri hal -lar və onların müsbət xarakteri psixoloji əhə - miyyəti ilə daim diqqət mərkəzinə çəkilmə lidir)

– Sizdən böyüklər, məsələn, valideynləri -niz öz həmkarları ilə çalışır, iş birliyi qurur.Yəqin ki, bu haqda bilirsiniz.

– Əlbəttə, bilirik. (Bu yöndə fikir bildir məkistiyənlər də dinlənilir)

– Uşaqlar, heç olubmu ki, valideynlərinizöz əvəzinə sizləri işə yola salsın?

– Olmayıb.– Heç olubmu, yoldaşınız sizə birgə hazır -

laş maq üçün gələndə böyük bacı-qardaşınız,valideyniniz sizi əvəz etsin?

– Xeyr.Bu halda kiçikdən böyüyə doğru düzül -

müş mərtəbələrə bir-bir işarə edərək: «Kiçiyinkiçiklə sözü tutur, böyüyün böyüklə» fikri diq -qətə çatdırılır və informasiya mübadiləsinədoğ ru istiqamət götürülür.

Motivasiya xarakterli bu tip nümunələrinsayını yetərincə artırmaq da olar. İstər top lama,istərsə də törəmə xarakterli çıxma əməli üzrə.

4. Kəsr.Varlı, zəngin ailədən olan Malik (sinifdəki

şagirdlərin adını hallandırmaq münasib deyil)yoldaşlarının yanında qürrələndi:

– Bilirsinizmi, mən düşünürəm ki, hörmət -li, yaxşı insan kimi tanınmaq varlı adamlaradaha çox xasdır. Qulaq asın, məsələn, cibimdəolan bir xeyli pulla mən bir xeyli yaxşılıq edəbilərəm. Yoldaşlarından da bunu təsdiqləyənoldu. Xüsusilə, hər gün zəng vurular-vurulmazözünü bufetə çatdıranlar. Müəyyən qədər zən -gin olanlardan tutmuş, cibində bir xeyli puluolanlaradək.

Söhbətə diqqətlə qulaq asan Ra fiq onlarayaxınlaşıb bildirdi:

– Bilirsiniz nə var? Mən sadəcə özümdənibarətəm, amma yaxşılıq etməyi, yaxşı ad qa -zanmağı pulsuz filansız şəkildə, bir az da əlaformada həyata keçirə bilərəm.

Uşaqlar istehza ilə gülümsədilər və birağızdan:

– Necə yəni?– Mən insanlara fayda verməkdən ötrü

göz lərimi kitaba, dilimi və qulaqlarımı dəyərlisöz-söhbətə, əllərimi zəhmətə, ayaqlarımı xoşar zu ların, əməllərin yoluna alışdıraram. Ürək -lərə sevinc qatdıqca ruhum şadlanar, ömrümuzanar. (Gedişatda obrazlı nitq və rollu ifadəson dərəcə canlı təəssürata köklənməlidir)

Mövzuya inteqrasiya.– Uşaqlar, sadaladığımız bədən üzvləri

neçə idi?– Beş. (göz, qulaq, dil, əl və ayaq)Qeyd olunur ki, cüt üzvlər eyni funksiyanı

yerinə yetirdiyi üçün vahid şəkildə götürülür. – Sayılan üzvlər kimə aid idi?– Rafiqə.– Yəni bütövün, tamın bir hissəsi kimi bir

nəfərə düzdürmü?– Düzdür.– O zaman beşdən neçəsi şirin söhbətə,

sözə alışmalı idi?– İkisi (dil və qulaqlar). Sonra yazılış qaydası üzərində şagirdlərin

iştirakı ilə informasiya mübadiləsinə keçirəm:– Məxrəc tamın ümumən neçə hissəyə ay -

rılmasını, surət ayrılmış hissələrdən neçəsiningötürüldüyünü göstərir? Kəsr işarəsi isə böl -mə əməlinin növbəti simvoludur.

Qeyd etmək mütləqdir ki, tam və ona aidhissə faktoru bilavasitə diqqət mərkəzindəsaxlanılmalıdır, əks təqdirdə şərh olunan pro -ses çıxma əməli fonunda da iştirak edə bilər:Altıdan ikisi, yəni 6-2.

Mövzu çərçivəsində tərkibi mərhələlərintədrisi ilə bağlı sonrakı prosesdə «dörddə üç» ünməna ifadəsinə görə bütövlük halına məx susyarıdan (dörddə ikidən) çoxun, həm də va -hiddən (1-dən) kiçikliyin aspekti olduğu qeydedilməlidir. Eyni zamanda məhz bu fak tınməntiqi tərəfi olaraq birbaşa riyazi qaydadaəks olunan (3:4) şərtinin -dən (1-dən) ki çik, -dən (yarıdan) böyük olması əsas de -tal lar dan biri kimi nəzərə çatdırılmalıdır. «Bölü -nən – surət böyüdükcə qismət də böyüyür».

34

442

4

* * *


Ədəbiyyat (8-ci sinif)

Mövzu: «S.Rüstəmin «Təbrizim» şeirinintəhlili»

Məqsəd: – Şeirin ideyasının açıqlanması və bədii

xüsusiyyətləri barədəki təsəvvürün ge nişlən di -rilməsi

– Vətənimizin gözəlliyi və müstəqilliyi iləbağlı qürur hissinin formalaşdırılması;

– Əməkdaşlıq, birgə işləmək bacarığınıinkişaf etdirmək.

Təchizat:– Təbrizə həsr olunmuş video material, iş

vərəqləri;– Yaqub Zurufçunun ifasında «Ayrılıq»

mahnısı.Dərsin gedişi:Əvvəlcə Təbrizin görüntülərini əks etdirən

film nümayiş etdirilir. Filmdəki görüntülər mü -ğənni Yaqub Zurufçunun ifasında «Ay rılıq»mahnısı ilə müşayiət olunur. Film və keçmişdərsin sorğusu başa çatdıqdan sonra Təbriz –Vətən mənasını əks etdirən anlayışın çıxa -rılması fiqurunu löv hədə proyektor vasitəsiləəks etdirirəm. Şa gird lər boş qalmış dairədəVətən – Azərbaycan sözlərini yazırlar.

Müəllim: Siz «Təbrizim» şeirinin məzmu -nunu ətraflı öyrəndiniz. İndi qarşıda çox mü -hüm vəzifə dayanır. Bu əsərdə ifadə olunmuşbaşlıca fikri – ideyanı müəyyənləşdirməliyik.Bu, sizcə, nə ola bilər? Əsəri yazmaqda şairinbaşlıca niyyəti nə olmuşdur?

Şagirdlərin mülahizələri: 1. – Şairin cənuba səfəri; 2. – Təbrizi çox sevməsi, oranı görmək həs -

rəti; 3. – Təbrizi vəsf və tərənnüm etmək, mi -

silsiz gözəlliyini tərənnüm etmək istəyi; 4. – Və tənin əsir vəziyyəti, ayrılıqdan

doğan təəssüf, kədər, qəm və s.Müəllim: Şeirin ideyası Təbrizin misilsiz

gözəlliyin və müstəqilliyinə qəsd edilmiş vətə -nimizin əsir vəziyyətindən doğan nisgilin ifa -dəsidir, fikrini doğru saymaq olarmı?

Şagirdlər mövqelərini bildirir. Fərqli fər -ziy yələr dinlənilir və qeyd edilir.

Sinfə müraciət edirəm: – Deyilmiş fikirlərin arasındakı fərqi mü -

şahidə edirsiniz. Deməli, sualın araşdırıl ması na,doğru cavabın aşkara çıxarılmasına ça lış malıyıq.

Şagirdlər 4 qrupa bölünür. Onların hər biriiş vərəqi alır. İş vərəqlərinin forması və onlar -da əksini tapmış tapşırıqlar aşağıdakı kimi olur:

I qrupun tapşırığı.M.Məhzunun «Təbriz» şeiri ilə tanış olun,

onu S.Rüstəmin «Təbrizim» şeiri ilə müqa yisəedin və əsərlərdəki təsvirlərə əsaslanaraqTəbrizin şəklini çəkin.

I qrupun şagirdləri, ilk növbədə, onlaratəqdim edilən mətnlə – M.Məhzunun şeiri ilətanış olur. Sonra aralarında vəzifə bölgüsü apa -rılır. Şagirdlərdən biri iki əsər arasındakı ox -şarlığı, digəri əsərlərin məzmunu arasındakıfərqi müəyyənləşdirməyə çalışır. 3-cü şagird

ƏDƏBİYYATDAN DƏRS NÜMuNƏSİ (8-Cİ SİNİF)

kƏMALƏ ŞeYDAYevA

Şabran şəhər 2 №-li texniki fənlər təmayüllü tam orta məktəb-liseyin Azərbaycandili və ədəbiyyat müəllimi, «Ən yaxşı müəllim» müsabiqəsinin qalibi

[email protected]

Təbriz

Bakı

Ərdəbil

?

Urmiyagölü

Gəncə

Araz çayı

129

Ədəbiyyatdan dərs nümunəsi (8-ci sinif)


müəllifin mövqeyi, niyyəti arasındakı oxşarlı -ğı, digəri isə fərqi aydınlaşdırmağa səy göstə -rir. Digər şagird hər iki əsərdə işlənmiş bədiiva sitələri müəyyənləşdirir və Təbrizin gözəlli -yini ifadə etmək baxımından nə dərəcədəuğurlu olduqlarını araşdırır.

Qrupdaxili müzakirələrin nəticələri ümu -mi rəyə əsaslanaraq Venn diaqramında əyani -ləş dirilir.

Venn dioqramında Süleyman Rüstəmin«Təb rizim» şeiri ilə Məmmədəli Məhzunun

«Təb riz» şeirinin müqayisəli təhlili

II qrupun tapşırığı. 1) Şeirdəki yüksək bədi liyə, şeirin ifadə -

liliyinə müəllif necə nail ol muş dur? Fikrinizinü munələrlə aydınlaşdı rın.

2) Şair nisgilini ifadə edən mətnaltı mə -naları müəyyənləşdirib izah edin.

Şagirdlər vəzifə bölgüsü apararaq şeirinbəndlərini aralarında bölmüş, mətnaltı məna la -rın ifadə olunduğu sözləri, misraları müəyyən -ləş dirərək izah etməyə çalışırlar. Bu qrupunişində ən maraqlı cəhət şairin gizli niyyətiniifadə edən sözlərin, misra şəklində əksini tap -

mış ifadələrin şeirin ümumi məzmunu ilə necəuzlaşdığını izah etmələri olmuşdur. Şagirdlər«Yox olsun başından duman, Təbrizim!» –mis -rasında Təbrizin başında «duman» olmasınıtəbii hesab etsələr də, eyni zamanda Təbrizinmüəmmalı gələcəyinə işarə edildiyini açıqla -yır lar. Şagirdlər bəndlərdə şəhərin bugünkümənzərəsinin canlandırılması ilə yanaşı, onunta rixi keçmişinin də yada salındığını, onunqəh rəmanlıqla dolu tarixi keçmişi – Səttar xankimi böyük qəhrəmanı xatırlanaraq, CənubiAzərbaycanda xalqın acı taleyindən və müba -ri zəsindən səmimi duyğularla söz açıldığınıvurğulayırlar.

Nədir o mənalı dərin baxışlar? Nədir göz lərindən yağan yağışlar? Nədir qəlbindəki pa yız lar, qışlar?

Təbrizə səfəri zamanı yazılıb. Beşlik şeir formasındadır. Tarixi

qəhrəmanlar xatırlanır. Təbii gözəllikləri dönə-dönə vurğulanır. Mətnaltı ifadələr çoxdurvə bu şairin gizli niyyətini ifadə edir. Təbrizin

doğurduğu təəssüratın ifadəsinə geniş yer verilir.Şairin Təbrizə səfəri, illərlə bir-birinə həsrət

qalmış iki qardaşın görüşüb qovuşmasınabənzəyir. Əsər daha geniş məzmuna malikdir.

Əsərin ideyası vətənin birliyi və bölünməzliyidir.

Tehrana keçəndən sonra yazıb. Dördlük şeir formasındadır. Qoşma janrındayazılıb. Vətənə məhəbbət motivləri üzərindəköklənib. Şair Təbrizlə bağlılığını daha təsirli

və canlı ifadə edir. Şair şeirdə qürbətdəolduğuna işarə edir. Mətnaltı məna, gizli

niyyət yoxdur. Məzmunca konkretdir.

Hər iki əsər eyni mövzudadır. Heca vəznindədir. Təbrizə müraciətşəklindədir. Həsrət, kədər, ayrılıqmotivləri var. Lirik qəhrəmanın

Vətənə məhəbbət hissləri güclüdür.Təbriz rədif kimi işlənib.

Təşbeh: Yetim tək boynunu burma, Təbrizim Məlul-məlul baxıb durma, Təbrizim

Epitet:Nədir o mənalı dərin baxışlar? Bu ayna bulaqlar, bu ayna sular

Metafora: Məlul-məlul baxıb durma,Təbrizim!

Bülbül zar-zar ağlar çəməndən ayrı.İnsan deyib-gülməz vətəndən ayrı.Can necə yaşasın bədəndən ayrı?!

Qüsursuz zəngin qafiyələrlə: Nə qəşəngdir yol boyunca söyüdlər,Söyüdlərin kölgəsində igidlər.

Bədii təzad: Ağlasan, ağlaram, gülsən, gülərəm.

Təkrir:Nədir o mənalı dərin baxışlar ?Nədir gözlərindən yağan yağışlar?Nədir qəlbindəki payızlar, qışlar?

Təkrir:Baxdıqca hüsnünə, doymayır gözüm,Təbrizim, Təbrizim, gözəl Təbrizim!

İfadəvasitələrindənistifadəetməklə:

Ritorik sual:Can necəyaşasınbədəndənayrı?!

Məcazlardan istifadə etməklə

?

III qrupun tapşırığı. Şeirdə sanki bir-biri nə illərlə həsrət qalan

iki qardaşın görüşü təs vir edilir. Bu fikirlə ra -zısınızsa, uzun ayrılıqdan sonra öz əzizinə qo vu - şan lirik qəhrəmanın ke çirdiyi hissləri, duy ğularıəks etdirən detalları müəyyənləşdirin və onla -rın oxucuda doğurdu ğu əks-sədanı müəyyən -ləşdirin.

Qoymaram yadları girsin qoynuna,İzin ver, qolumu salım boynuna!Sənin bayramına sənin toyuna Dili bir, qanı bir qardaşın gəlib;Dərdinə aşina sirdaşın gəlib...Sən çıxdın qarşıma duzla, çörəklə,Bağından dərdiyin güllə, çiçəklə,İkiyə bölünməz saf bir ürəklə...Təbrizim, Təbrizim, aman Təbrizim,Yox olsun başından duman, Təbrizim!IV qrupun tapşırığı. Torpağı iki yerə bölünmüş bir xal qın birlik

arzusu və bu birliyə gedən yolu şair necə təsəv -vür edir? Fikrinizi əsaslandırmaq üçün şeirdənvə əlavə ədəbiyyatdan nümunə lər göstərin.

Tapşırıq üzərində çalışan şagirdlə rin işinidiqqətlə müşahidə edir və hər biri haq qında tə -

səvvür qazanmağa səy göstərirəm. Açıq-aşkarhiss olunur ki, şagirdləri daha çox düşündürənşairin Təbrizlə maraqlanmasının və ona şeirhəsr etməsinin səbəbidir. Təbriz şairə niyə əzizolmuşdur, onu niyə cəlb etmiş dir. Bu təsadüfideyildir, tədqiqat sualının tələ bindən irəli gəlir.Şagirdlər tapşırığı yerinə ye tirmək üçün iki his -səli gündəlikdən istifadə edirlər.

Qazanılmış biliklərin müzakirəsi və for ma -laş dırılması.

Hər qrup tapşırığın icrasında əldə etdiyinəticəni təqdim edir. Bütün qruplar bir-birininişinin məzmunu barədə aydın təsəv vür qazanır.Müzakirənin səmərəli keçməsi üçün aşağıdakıyardımçı suallarla sinfə müra ciət edirəm:

1) S.Rüstəmin bu mövzuda əsər yazmasınasəbəb nədir?

2) S.Rüstəmin bu şeiri digər «Təbriz» lər -dən hansı cəhətləri ilə fərqlə nir?

3) Təbrizin şairin diqqətini cəlb etməsininsəbəbini necə izah edərsiniz, şair bu qədim şə -həri, onun bugünkü gözəlliyini, zəngin tarixikeçmişini və qəhrəmanlıq ənənələrini tərən nümetməklə nəyi açıb göstərmək istəyir?

4) Şair əsərdə yalnız Təbrizdənmi danışır?Təbriz əs lində nəyi təmsil edir?

130

Kəmalə Şeydayeva


Əsərdə diqqətimi daha çox nələr cəlb etdi Bunun səbəbi

Qoymaram yadları girsin qoynuna, İzin ver qolumu salım boynuna! Sənin bayramına, sənin toyuna Dili bir, qanı bir qardaşın gəlib; Dərdinə aşina sirdaşın gəlib...

Şair Təbrizi bir insan kimi əzizləyir.Bəs şairin Təbrizlə bir olan dərdi nədir? Şair Təbrizlə görüşünü niyə toy-bayram hesabedir?

Nə qəşəngdir yol boyunca söyüdlər,Söyüdlərin kölgəsində igidlər Babalardan dinləyirlər öyüdlər,Bu ayna bulaqlar, bu ayna sular, Suda ayağını yuyan qarğular.Doğurur könlümdə min bir duyğular,

Gözəl mənzərədir.Təbrizin təbiəti çox gözəl təsvir olunub.Təbrizin zəngin tarixi və adət-ənənələri bədiiboyalarla əks etdirilib.

Qədrini ayrılıq çəkənlər bilir, Hicrində göz yaşı tökənlər bilir Ömrünə qaranlıq çökənlər bilir

Şair hansı ayrılıqdan danışır? Kimlərin ürəyinə qaranlıq çökmüşdür? Bunun səbəbi nədir?

Sən çıxdın qarşıma duzla, çörəklə,Bağından dərdiyin güllə, çiçəklə, İkiyə bölünməz saf bir ürəklə... Təbrizim, Təbrizim, aman Təbrizim,Yox olsun başından duman, Təbrizim!

Təbrizin zəngin tarixi keçmişini və qəhrəmanlıqənənələrini xatırlatmaqla xalqımızın qonaq -pərvərliyini, milli adət-ənənələrimizi çox təsirlişəkildə çatdırmışdır. Şair «duman» sözünü niyəişlədir? Təbrizin başını alan duman nədir?

131

Ədəbiyyatdan dərs nümunəsi (8-ci sinif)


5) Ayrılıq, qəm, kədər ikiyə bölünmüş Və -tə nin rəmzi kimi təmsil edən «Təbriz» şeiri siz -də vətənimizin keçmişi, bu günü və gələcəyiba rədə hansı hisslər yarat dı?

Əsərlə bağlı müəyyən bilik əldə edən şa -gird lər deyilənləri ümumiləşdirərək nəticə çı -xarırlar.

S.Rüstəmin belə əsər yazmasına səbəb Və -tə ninə olan sevgi və məhəbbətdir. Eyni zaman daikiyə bölünmüş Azərbaycan – Cənub möv zu suşairin yaradıcılığının zirvəsini təşkil edir. S.Rüs -təmin bu şeirində digər «Təbriz»lərdən fərqliolaraq şəhərin təbii gözəllikləri ilə yanaşı, Və -tənin birliyi və bölünməzliyi ideyası da öz ək -sini tapmışdır. Şair şeirdə Təbrizin gözəlli yin dən,

qəhrəman övladlarından, Vətəndən bəhs edir.Əslində Təbriz onun üçün vətənin rəmzidir.Vətən isə yaralı idi. Dövlətimizin ruslar tərə -fin dən işğal edilməsi ilə barışa bilməyən və -tən pərvər şair qəlbindən keçənləri mətnaltımə nalarla ifadə edir. Azərbaycanı müstəqilgör mək istəyən, onun bölünməyini qəbul et -məyən şairin keçirdiyi təlatümlü hisslər, qəl -bində tüğyan edən düşüncələr bu gün minlər ləoxucunun da qəlbində əks-səda tapır.

Ev tapşırığı verib dərsi yekunlaşdıraraqhər qrupun və şagirdin fikirlərinə, fəaliyyə ti -nə, apardıqları müqayisə və oxşarlıqlara mü -na sibətimi bildirirəm. Sonda qrupları meyarlarəsasında qiymətləndirirəm.

* * *

Riyaziyyat fənni hər bir fənnin qavranıl -ma sın da mühüm rol oynayır. Riyaziyyat müəl -limi öz üzə rində daim çalışmalı, yenilikləriöy rən məli dir ki, qarşısında əyləşən şagirdlərinsual la rına və tələb lərinə cavab versin. Dərs -lərin ma raqlı, işgüzar keçməsi şagirdlərdəünsiyyət, tolerantlıq, əmək daşlıq bacarıqlarınınforma laş masına nail olur.

Müasir təlim prosesi müəllimin diqtəsin dənimtina edilməsini və «müəllim-şagird-şa gird»üçlüyünün qarşılıqlı münasibətlərinə keç məyinvacibliyini nəzərdə tutur.

Mövzunun öyrədilməsində şagirdlərin bir -gə fəaliyyəti, əməkdaşlıq və müxtəlif prob lem - ləri bir yerdə həll etməyi öyrənməyi, həm dəaşağıdakı tələbləri qarşıya qoyur:

– Hər bir şagirdin idrak prosesinə cəlb edil -məsi;

– Hər bir şagirdə öz fikrini söyləmək vəbacarıqlarını dinləmək imkanı;

– Şagirdlərə problemin həllində müxtəlifbaxışların, yanaşma və metodların mövcudlu ğu.

Biz nə istəyirik?– Yaddaş və qavrama gücünün artırılması;– Sürətli düşünmə, vaxta qənaət;– Şagirdə riyaziyyat fənnini sevdirərək ri -

yazi hesablamaların (dörd hesab əməlinin) zeh -nində aparmaq;

– Diqqət dağınıqlığının aradan qaldırıl -ması;

– Özünə inam, analiz, izah etmə və müşa -hidə bacarıqlarının inkişafı;

– Yaradıcılıq, zövq və təsəvvürün inkişafı;– Məntiqi düşünmə;– Əsəb gərginliyinin aradan qaldırıl ması;

ŞAGİRDLƏRƏ RİYAzİYYATI NeCƏ SevDİRİRƏM?

NAİLƏ MƏMMƏDOvA

Bərdə şəhər 4 №-li tam orta məktəbin riyaziyyat müəllimi

[email protected]

– Öyrənmənin asan əyləncəli şəklə gətiril -məsi.

Mən bir fənn müəllimi kimi çalışıram ki,hər bir mövzunu izah edərkən şagirdlərdə«tədqiqatçılıq», kəşf etmək» bacarıqlarını inki -şaf etdirim.

Fənn: Riyaziyyat (5-ci sinif)Mövzu: «Bərabər kəsrlər»Məqsəd: Bərabər kəsrləri müxtəlif cür mo -

del ləşdirir və təqdim edir (1.2.4)Dərsin tipi: DeduktivDərsin metodu: Müzakirəİş üsulu: Bütün sinif və qruplarla işResurslar: Pərgar, xətkeş, rəngli karandaş -

lar, iş vərəqələri, İKT avadanlıqları, Power-Point slaydları

Dərsin gedişi:

Alqoritmə aid aşağıdakı sualları verirəm.Müəllim: Siz hansı əməllə kəsr arasında

əlaqə görürsünüz?Şagird: Kəsrlə bölmə arasında əlaqənin

blok sxemlə alqoritmi verilmişdir?Müəllim: Bölmə əməlinin hansı xassəsini

bilirsiniz?Şagird: Bölünəni və böləni eyni bir natural

ədədə vursaq və ya bölsək, qismət dəyişməz. Şagirdləri üç qrupa bölüb aşağıdakı tapşı -

rıq ları verirəm.Birinci qrupa aşağıdakı tapşırığı verirəm:Müəllim: Dəftərinizə üç düzbucaqlı çəkin.

Birinci düzbucaqlını dörd yerə bölüb bir hissə -sini, ikinci düzbucaqlını səkkiz yerə bölüb ikihissəsini, üçüncü düzbucaqlını on iki yerə bö -lüb üç hissəsini rəngləyin.

İkinci qrupa aşağıdakı tapşırığı verirəm:Müəllim: Dəftərinizdə üç dairə çəkin. Hə -

min dairələrdən birini iki hissəyə bölüb bir his -səsini, ikinci dairəni dörd bərabər hissəyə bö lübiki hissəsini, üçüncü dairəni səkkiz bərabərhis sə yə bölüb dörd hissəsini rəngləyin.

Üçüncü qrupa aşağıdakı tapşırığı verirəm:Müəllim: Dəftərinizdə üç kvadrat çəkin.

Birinci kvadratı 16 bərabər hissəyə bölüb dördhissəsini, ikinci kvadratı 12 bərabər hissəyəbölüb üç hissəsini, üçüncü kvadratı səkkizbərabər hissəyə bölüb iki hissəsini rəngləyin.

Müəllim: Hər biriniz rənglənmiş hissələrəuyğun kəsrləri yazın.

Müəllim: Uşaqlar, yazdığınız kəsrlər haq -qın da hansı fikirləri söyləyə bilərsiniz?

Birinci qrupdakı bütün şagirdlərin fikirlə -rini dinlədikdən sonra onlardan birinə lövhədərənglənmiş hissələrə uyğun kəsrləri yazdırı ram.

Müəllim: Həmin kəsrlər arasında hansı qa -nu nauyğunluğu görürsünüz ?

Şagird: Bu kəsrlərə bərabər kəsrlər deyilir.Hər bir qrup yazdığı kəsrlər arasında bəra bər -lik işarəsi yaza bilər.

Müəllim: Uşaqlar, bu gün biz hansı möv -zu nu keçəcəyik ?

Şagird: Bugünkü mövzumuzun adı «Bə -rabər kəsrlər» mövzusu olacaqdır.

Həmin təsvirləri PPS-də ekranda göstəri -rəm. Digər qruplar üçün də bu işləri gördükdənsonra aşağıdakı suallarla şagirdlərə müraciətedirəm.

Müəllim: Verilmiş kəsrlərə bərabər kəsrlə -ri necə almaq olar?

Şagird: Verilmiş kəsrlərə bərabər kəsrlərialmaq üçün kəsrin surət və məxrəcini eyni birnatural ədədə vurmaq və bölmək olar. Bu haldakəsrin qiyməti dəyişmir.

Müəllim: Kəsrin surət və məxrəcini sıfır -dan fərqli eyni ədədə vurduqda və böldükdəkəsrin qiyməti dəyişmir. Bu, kəsrin əsas xassə -si adlanır.

132

Nailə Məmmədova


133

Şagirdlərə riyaziyyatı necə sevdirirəm?


Birinci qrupun tapşırığı.

İkinci qrupun tapşırığı. Üçüncü qrupun tap -şırığı.

41

82

123

21

42

21

42

84

21

84

164

82

123

= = =

164

123

82

41= = =

* * *

Yeni kurikulumun tətbiqi ilə fizika fənni -nin tədri sinə 6-cı sinifdən başlandı. Artıq dərsili sona çatmışdır. Fənnin tədrisində qarşıyaçıxan prob lemləri açıqlamaq istəyərdim.

İlk növbədə, qeyd etmək istərdim ki, mək -təblərdə yeni metodlarla dərsi tədris etməküçün laboratoriyalar və ya digər şəraitlər qə -naətbəxş deyil və ya heç yoxdur. İkincisi, fizi ka -nın tədrisinə ayrılan dərs saatı azdır. Üçün cüsü,6-cı sinif fizika dərsliyində səhvlər və çatış -maz lıqlar vardır.

Dərsliyin «Giriş» hissəsinin üçüncü abza -sın da qeyd edilib ki, «Fizika bütün təbiət hadi -sə lə rinin baş verməsinin ümumi qanunlarınıöyrənir». Təbiət hadisələrinin hamısını heç dəfizika öyrənmir. Cümlədə bütün sözü artıqdır.Bu hissədə fənnin əhəmiyyəti açıqlansaydı,şagirdlər üçün fənnə maraq daha çox oyanardı.Birinci bölmənin birinci mövzusunda «Araş -dırma 1» ( səh. 11) hissəsində təcrübədən sonra

hələ heç bir fiziki anlayışı olmayan şagirddənsoruşulur: «Yumurtanın butulkanın içərisinəsorulmasının səbəbi nə ola bilər?» Şagird busualın düzgün cavabını tapa bilməyəndə fənniçətin sayacaq. Bu sualın əvəzinə «Yumurta qa -bıqlı olsaydı, nə baş verərdi?» sualı verilsə,yaxşı olar. «Araşdırma 2»-nin (həmin səhifə -də) təchizat hissəsində çətin tələffüz olunan,kü vet – fransız sözündən istifadə olunub, sonrabu sözün izahı verilib (ləyən, tas, teşt). Əvvəl -dən dilə yatmayan bu sözün əvəzinə ləyən vəya dördkünc qab yazılsaydı, daha asan yaddaqalardı. İkinci mövzuda (səh. 16) reaktiv hərə -kətin tərifi – Qaz, buxar və s.-in yaratdığı təsirəəsaslanan hərəkətdir, kimi qeyd olunub. Reak-tiv hərəkətin düzgün tərifi: Cismin bir hissə -sinin ondan ayrılaraq hərəkət etməsi nəticə sin dəcismin özünün sürət almasıdır. Üçüncü möv -zu da «Araşdırma 1» və fərziyyənin izahında(səh. 18-19) mənaca eyni təcrübələr təsvir olu -

6-CI SİNİF ÜçÜN FİzİkA DƏRSLİYİNDƏ SƏhvLƏR vƏ çATIŞMAzLIQLAR

DİLƏFuRuz BAxŞƏLİYevA

Zəngilan rayon 11 №-li tam orta məktəbin fizika müəllimi

nub. Bu təcrübənin bir dəfə və müxtəlif ci sim -lərlə aparılması qeyd olunsaydı, məna dahayaxşı açıqlanardı. Dördüncü mövzuda (səh.22-23) qədim ölçü vahidlərindən ən çox işlə -nən – qarış və addım adı çəkilsə də, nə şəkildədigər ölçü vahidləri kimi təsvir olunub, nə dəaraş dırma hissəsində ona aid sual verilib. Qa -rış və addım uşaqlar üçün daha tanış uzunluqölçüsü dür. Həmin mövzuda «Fiziki kəmiyyət –müx tə lif fiziki hadisə və cismin xassələrini kə -miy yətcə ifadə edir» kimi qeyd olunub. Maddəmiqdarı da fiziki kəmiyyətdir. 2 mol havacisim deyil. Belə misallar çox göstərmək olar.Fiziki kə miy yət – müxtəlif fiziki hadisələrin,maddələr və cisimlərin xassələrinin miqdarıxarakteris tikasıdır. Bu mövzuda «Fiziki kə -miy yətləri ölçmək – onlar üçün vahid qəbuledilmiş eyni adlı kəmiyyətlə müqayisə etməkdeməkdir» qaydası verilsə, yaxşı olardı. Son -rakı mövzularda bundan istifadə olunub. Be -şinci mövzuda (səh. 26) kvadratın içərisindəölçü cihazların dan yazılıb, şəkillərin bəziləriaydın təsvir olun mayıb, seçmək mümkün de -yil. «Araşdır ma 1»də eyni cihazdan iki dəfəve rilib, onun əvə zinə başqa cihaz vermək olar -dı. Təsvir olun muş 5-ci və 7-ci cihazları şa gird -lər tanı madı. Səh. 29-da termometrlər təsvirolunub. Şagirddən tələb olunur ki, bir bölgü -nün qiymə ti tapılsın, ancaq termometrlərdəbölgülər arasında kiçik bölgülərin sayı hamı -sında eyni deyil. Altıncı mövzuda (səh. 34)ümumiləş di rici tapşırığın birinci sualında fi -ziki hadisələr soruşulsa da, fiziki olmayan ha -disə verilməyib. Dördüncü tapşırığı şagirdləranlamaqda çətin lik çəkirlər.

İkinci bölmədə, yeddinci mövzuda verilənsualları şagirdlər anlamırlar. Məsələn 3-cü su-alda soruşulur: Verilişlər studiyadan televiziyaekranına necə ötürülür? Bu mürəkkəb prosesi6-cı sinif şagirdi necə izah edə bilər? Hansıvasitə ilə ötürülür? – soruşulsa, çətin olmaz.«Araşdırma 1»dən sonra, «Nəticəni müzakirəedin» hissəsində soruşulur: Metal qutudakıtelefona siqnal çatdımı? Nə üçün? Bu sual da6-cı sinif şagirdi üçün çətindir. Həmin mövzu -

da materiyanın tərifindən sonra, materiyanıniki növü olduğu (maddə və sahə) və onlar haq -qında məlumat verildikdən sonra materiyanınmühüm xassəsi – hərəkət haqqında danışılsa,yaxşı olar. Hərəkət təbiətdə deyil, kainatda başverən ixtiyari dəyişiklikdir. Onu da qeyd edimki, bu və digər mövzularda sahə və qarşılıqlıtəsirlərdən danışılanda nüvə sahəsi, güclü vəzəif qarşılıqlı təsirlər qeyd olunmur. Qravita -siya sahəsindən başqa elektrik və maqnit sa -hələri (həmişə birlikdə elektromaqnit sahəsikimi verilib) haqqında danışıldığından şagird -lə rin yaddaşında iki cür sahə və ya qarşılıqlıtəsir mövcud olduğu qalır. Səh. 38-də «Nəöyrəndiniz» hissəsində materiyanın tərifində –Kainatda mövcud olan bütün hadisələr yox,varlıqlar materiya adlanır. Səh. 39-da «Maddəvə cisim» mövzusuda «Araşdırma 1»də kvad -ra tın içərisində maddə, cisim və model təsvirolu nub. Şagirdlər cisim və maddəni ayırmaqdaçətinlik çəkirlər. Müxtəlif maddələrdən hazır -lan mış, lakin eyni cisimlər təsvir olunsa, fərqtez nəzərə çarpar, şagirdlər cisim və maddəniayıra bilərlər. Biz düzgünü öyrənmişdik ki,materiya, maddə və cisim, molekul sonra atomvə nüvə açıqlanardı. Bu bölmədə əvvəlcə atom,sonra molekul açıqlanıb. Axı maddəni təşkiledən zərrəciklər molekul, molekulu təşkil edənzərrəcik atom adlanır, atom nüvə və onun ət -rafında fırlanan elektronlardan ibarətdir. Yəniböyükdən balacaya doğru izah olunmalı idi.Heç bir mövzuda atom və molekulların ölçü -ləri barədə məlumat verilməyib, hətta bir möv -zu nun «Öyrəndiklərinizi yoxlayın» hissəsində(səh. 49) sual verilib ki, hansı maddənin mole -kullarını görmək olar. Hansısa maddənin mole -kullarını görmək olarmı? Molekul və ya ato munölçüsü haqqında təqribi təsvirlərdən istifadəetmək olardı. Məsələn, molekulu böyüdüb ortaölçülü alma boyda etmək mümkün olsaydı,alma həmin dəfə böyüdülsə, Yer kürəsi ölçü -s ü n də olar. Və yaxud molekulu böyüdüb karan -daş boyda etmək mümkün olsaydı, karandaşhəmin dəfə böyüdülsə, onun ölçüsü YerdənGünəşə qədər məsafəyə bərabər olar. «Atom.

134

Diləfuruz Baxşəliyeva


Atom nüvəsi» mövzusunda (səh. 41) müxtəlifmaddə atomlarının müxtəlif ölçüdə və müxtə -lif rəngdə modelləri təsvir olunub. Şagirdlərintəsəvvüründə müxtəlif maddə atomları rənglə -rinə və ölçülərinə görə bir-birindən kəskinfərqli kimi qalır. Həmin mövzuda (səh. 42)litium atomu təsvir olunub, nüvədə neytronunbiri əskikdir, mənfi hidrogen ionu təsvir olu -nub, əslində mənfi hidrogen ionu yoxdur.Qeyd olunub ki, atom bütövlükdə neytraldır,çünki atomda müsbət protonların sayı mənfielektronların sayına bərabərdir. Ondan əvvəlqeyd olunmalı idi ki, proton və elektron mod-ulca eyni yükə malikdir. «Molekul» mövzu -sun da (səh. 44) və bundan sonrakı mövzuda(«Maddənin aqreqat halla rı») maddənin dördaqreqat halı: bərk, maye, qaz və plazma kimiqeyd olunub. Biz öyrəş miş dik ki, plazma –qismən və ya tamamilə ionlaşmış qazdır. Əksərxassələr qazlarla eynidir, bəzi xassələr fərqliolduğundan (məs. elektrikkeçiricilik) maddə -nin dördüncü halı kimi baxmaq olar. Səh. 45 vəsəh. 48-də Günəş və ulduzlar plazma mad də sikimi qeyd olunub. Günəş və ulduzlar ci sim dir,onların tərkibində maddə plazma halındadır.Maddənin aqreqat halları hər iki mövzuda yox,ayrıca bir mövzu da verilməli idi. «Molekul»mövzusundakı şə kil (a), (səh. 45) sonrakı möv -zudakı şəkilin ye rinə verilsə, maddənin aqreqathalları seçi lərdi. Çünki bu mövzudakı kvad -ratın içərisin dəki şəkillər cisim kimi təsəvvüryaradır və altındakı suallarda maddələrin xas -sələri açıq lan madan şagirdlərdən yenə də «Nəüçün?» so ru şulur. Səh. 48-də maddələrin quru -luşu təsvir və izah olunub. Bərk maddədə mo -lekullar ara sında ancaq cazibə qüvvəsindəndanışılıb. Şa girdlər elə düşünər ki, bərk maddəmolekul ları arasında ancaq cazibə qüvvəsimövcuddur. Qeyd olunmalı idi ki, molekullararasındakı cazibə və itələmə onlar arasındakıməsafədən də asılıdır. Maye molekulları ni -zam sız düzül dü yündən və bir az aralı (bərkcisimlərdə oldu ğundan) yerləşdiyindən onlararasında cazibə kifayət qədər olmur, ona görəonlar formasını saxlaya bilmir. Bu mövzuda

«Araşdırma 2»də axırıncı – Nə üçün boş şpri -sin porşenini asan lıq la sıxa bildiniz? sualındaboş şpris yox, hava ilə dolu olmalıdır. Həminsəhifədə «Nə öyrən diniz?» hissəsində – Qazmolekulları yerləşdik ləri mühitdə hərəkət etdi -yindən həmin mühitdə hər yerə yayıla bilir –cümləsində mühit yox, qabın bütün həcmi ol -malıdır.

Üçüncü bölmə «Maddə və onun xassələri»adlansa da, mövzular: kütlə, temperatur, dif-fuziya və s. maddənin xassələri deyil. Bu böl -mədə birinci mövzuda (səh. 52-53) diffuziyatəmasda olan maddələrin öz-özünə, bir-birinəqarışmasıdır və onun səbəbi yalnız maddədəmolekullararası boşluğun olması kimi yox,həm də molekulların hərəkət etməsidir ki, tem-peratur artanda molekulların hərəkət sürətiartır və diffuziya daha sürətlə gedir, kimi açıq -lanmalıdır. Səh. 61-də kütlə vahidi və tərəzidəcismin kütləsinin tapılması izah olunduqda, eləgörünür ki, bütün tərəzilərdəki çəki daşlarıetalondur. Kütlə vahidi (1kq) – platin və iridi-umdan hazırlanmış xüsusi silindrin – etalonunkütləsi qəbul edilib, həmin etalon Fran sanınSevr şəhərində saxlanılır. Tərəzidə cisimin küt -ləsi tapılarkən 1 kq-la müqayisə edilir. Səh. 63-də «Nə öyrəndiniz?» hissəsində kütlə mad də ninyox, cismin və ya cismin hissəciklərinin xassə -lə rindən biridir, kimi verilməlidir. Səh. 65-dəkvadratın altında verilən: Cisimlər ağırdır, ya -xud yüngüldür dedikdə nə nəzərdə tutulur? –sualının mənası yoxdur. «Araşdırma 1»də tə -rəfləri 1 sm olan plastilin və penaolast kubdeyilsə də, şəkildən elə görsənmir. Sıxlığı izahetmək üçün həm müxtəlif həcmli eyni maddə -dən hazırlanmış, həm də həcmləri eyni müxtə -lif maddələrdən hazırlanmış cisimlərin küt lə lərinimüqayisə etmək lazımdır. Səh. 71-də məsələ -lərdə (4 və 5) cisimlərin kütləsini hesablamaqtələb olunur, maddələrin sıxlıqları verilməyib.Səh. 72-də ümumiləşdirici tapşırıqlarda cəd -vəl də maddə yazılsa da, verilənlər hamısı ci -simdir.

Dördüncü bölmədə səh. 75-də ikinci ab -zas da qeyd olunub ki, fiziki hadisələr cisimlər

135

6-cı sinif üçün fizika dərsliyində səhvlər və çatışmazlıqlar


136

Diləfuruz Baxşəliyeva


arasında yaranan qarşılıqlı təsirlər nəticəsindəbaş verir. Heç də fiziki hadisələrin hamısı ci -simlər arasında qarşılıqlı təsirin nəticəsində başvermir. Səh. 77-də qravitasiya qarşılıqlıtəsirindən, Günəşin planetləri cazibəsinin sə -bə bi açıqlansa da, qravitasiya qarşılıqlı təsirinməsafədən də asıllığı qeyd olunmayıb. Səh. 79-da elektrik qarşılıqlı təsirinin izahı verildik də,cisimlərin sürtüldükdə necə elekrtikləndiyiverilmədən elektrik yükü, elektrik sahəsindəndanışılır. Üçüncü abzasdakı cümlələr, əvvəlverilməli idi. Səh. 81-də axırıncı cümlədə müx - təlif qütblər cəzb olunur yox, bir-birini cəzbedir olmalıdır. Səh. 83-də kvadratın içəri sində,hərəkət hər yerdə – canlı orqanizmdə hücey -rələrin hərəkəti ... – cümlə tamamlan ma yıb.«Mexaniki hərəkət nədir?» soruşulur, sonraonun tərifi verilir. Səh. 84-də hərəkətin trayek-toriya formasına görə əyrixətli və düz xətliolduğu qeyd olunub. Sonrakı cümlədə verilibki, mexaniki hərəkətin müxtəlif növləri var vəşəkildə beş növ hərəkət təsvir olunub, hansı ki,digər hərəkət növləri əyrixətli hərə kətin növlə -ridir. Şagirdin təsəvvüründə beş növ hərəkətolduğu qalır. Səh. 85-də «Öyrən dikləriniziyoxlayın» hissəsində 2-ci sualda cisimlərinyerlərinin ardıcıl dəyişmələrinə nə qədər vaxtsərf olunduğu soruşulur, mövzunun içərisindəbu var (3 san.). Cəmi nə qədər vaxt sərf olun du - ğu soruşulmalı idi. «İstilik hərə kəti» mövzu sun -da yenə də əvvəldən soruşulur: İstilik hə rəkətinədir? sonra tərifi verilir və hərəkət açıqlanır.Soruşmaq olar ki, istilik hə rə kətini necə təsəv -vür edirsiniz? «Araşdırma 1»də təs vir olunantəcrübə öz təsdiqini tapma dı, bəlkə də başqagüclü istilik mənbəyi olsa və uzun müd dət göz -lənilsə idi, alınardı. Bu da dərs şə raitində müm -kün deyil. Həmin səhifədə axırıncı cümlədəmad dəni qızdırdıqda onun molekullarının qar -şı lıqlı təsiri artması qeyd olu nub. Molekullarınhərəkət sürətinin də art ma sı yazılmalı idi. Səh.87-də birinci cümlədə ya zılıb ki, soyuq suyunkütləsi isti suyun küt lə sindən böyükdür. Bu,səhv mülahizədir. Qız dır dıqda molekulların

sayı və kütləsi də yiş mə diyindən mayenin küt -ləsi dəyişmir, dəyişən sıxlıqdır. «Bilirsi nizmi?»hissəsində Broun hə rə kətindən danışılır və isti-lik hərəkətinin tərifi verilir. Şa girdlər Brounhərəkətini təsəvvür edirlər. Bu nunla, eyni za-manda günəş düşən yerdə, toz qaldırdıqda otaq -da və ya avtobusda toz hissə ciklərinin ha vadahərəkətini isə gö rürlər. Bu hərəkət istilik hərə -kəti kimi verilə bilər. Səh. 88-də «Nə öy rən di -niz?» hissəsində təbiətdə istiliyin hərəkət edənmolekullar va sitəsilə daşın dığı qeyd olu nub. İs-tilik ancaq konveksiya üsulu ilə ötü rül mür.Şüalanma və istilikkeçir mədən danı şılmayıb.«Enerji» möv zusunda (səh. 92) «Araşdırma1»də şəkildən sonra ye nə də şagirddən nə üçünsoruşulur. Enerji növ ləri haqqında məlumatı ol-mayan şa gird dən enerji növləri və onların bir-birinə çev rilməsi nin nəticəsini aydınlaşdırmaqtələb olunur. Sonrakı cümlədə enerji maddələrara sın da qar şılıqlı təsirləri və onların hərəkət -lə rini xarak terizə edir, kimi yazılıb. Enerjimad də lərin qar şılıqlı təsiri yox, cisimlər və onutəşkil edən zərrəciklərin hərəkət və qarşılıqlıtəsirini xara kterizə edir. Səh. 95-də ümumiləş -dirici tapşı rıqda çal. 2-də 3-cü və 4-cü suallaraydın deyil. Çal. 3-də, a) bəndində fiziki sahə,e) bəndində qravitasiya sahəsi yazılıb, halbukiqravitasiya sahəsi fiziki sahənin bir növüdür.Çal. 4-də üçüncü kvadratdan çıxan xətlərdəbirinə doğru, birinə yalan yazılsa da, hər ikixət ti birləşdirən kvadratın içərisindəki mülahi -zələr doğrudur.

Dərslikdə olan bu problemlər haqqında şa girdlərin düzgün istiqamətlənməsi müəllim -lə rin üzərinə düşür. Şagirdlər çox zaman elədü şünür ki, kitabda nə yazılsa, düzdür. Şagird -ləri inandırmağa çalış ma lıyıq ki, 6-cı sinifdənfizikanın tədrisi qərarı ilə kitab çapı arasındavaxt müddəti az oldu ğundan kitab tələsik çapaverilib və istənilən dərsliyin çapından sonrayenidən müzakirə olunub təkrar nəşr olunur.Ümidvar olaq ki, tək rar nəşrdə bu səhvlər vəçatışmazlıqlar nəzərə alınacaq.

* * *

137

Məktəb illərində keçirilən sinifdaxili vəxarici tədbirlər, ekskursiyalar şagirdlərin dərsə,informasiya toplamağa marağını artırır, onlarınarasında əməkdaşlığı inkişaf etdirir. Bunagörə də biz məktəbimizdə bu ənənə ni qoruyubsaxlayırıq.

Bizim bu məqaləni yazmaqda məqsədi mizBakı şəhər 240 №li məktəbdə 4-9-cu sinifşagirdlərinin iştirakı ilə keçirilən «Meeting inthe spring» – «Baharda görüş» tədbirinin sse-narisini sizinlə bölüşməkdir.

Tədbir məktəbimizin şarlar, güllər, uşaqla -rın əl işləri ilə bəzədilmiş akt zalında keçiri -lirdi. Uşaqların istəyi ilə onlar 2 dövləti –Azər baycan və İngiltərəni təmsil edirdilər. İş -tirakçıların yaxalarından təmsil etdikləri ölkə -nin bayrağını əks etdirən loqolar asılmışdı.

Tədbir Azərbaycan Respublikasının Döv -lət himni və S.Vurğunun «Azərbaycan» şeiri nin3 dildə (Azərbaycan, ingilis və rus) əz bər dəndeyilməsi ilə başladı.

El bilir ki, sən mənimsən,Yurdum, yuvam, məskənimsən,Anam, doğma VətənimsənAyrılarmı könül candan Azərbaycan, Azərbaycan!!!

Ölməz könül, ölməz əsər,Nizamilər, Füzulilər...Əlin qələm, sinən dəftər...

De gəlsin hər nəyin vardır Deyilən söz yadigardır!!!

Men know that you are mine by birth:My nest, my refuge, and my hearth,My mother, native land, dear earth!Sever soul and body?? Death but can.O Azerbaijan, my Azerbaijan!Spirit immortal, works immortal;Nizami, Fisuli – are immortal!On pen and paper, open the portalsOf your soul, record the flow:The word once writ – through time will go.

Можно ль душу из сердца украсть? –Никогда!

Ты – дыханье мое, ты – мой хлеб и вода!Предо мной распахнулись твои города.Весь я твой. Навсегда в сыновья тебе дан,Азербайджан, Азербайджан!

Не умрет Наснми, не умрет Физули-Дорогие поэты старинной земли.Как туманные звезды, мерцают вдали...Но родится здесь много таких, как ониЭто – близкие, это – земные огниİlk olaraq «İngilis nümayəndələrı» (VIII

sinif şagirdləri) PowerPoint proqramında ha -zır ladıqları prezentasiya (23 slayd və video gö -rüntü ilə) vasitəsilə «öz» ölkələrinin dövlətqu ruluşu, görməli yerləri, adətləri, məşhurlarıhaqda məlumat verdilər.

İNGİLİS DİLİ GeCƏSİ «MeeTİNG IN The SpRİNG»

ReYhAN hÜSeYNOvA Bakı şəhər 240 №-li tam orta məktəbin ingilis dili müəllimi

RuhƏNGİz SÜLeYMANOvA Bakı şəhər 240 №-li tam orta məktəbin

ingilis dili müə[email protected]


138

Reyhan Hüseynova, Ruhəngiz Süleymanova


Şifahi məlumat verdikdən sonra həminnü mayəndəliyin tərkibinə daxil olan VI vəVIII sinif şagirdləri ingilis milli rəqsi, ingilisdilində Şekspirin «Hamlet» faciəsindən Ham-letin monoloqunu, M.Tvenin əsərindən birsəh nəcik və milli ingilis rəqsi təqdim edib, ta -maşaçılara «ölkələrindən» gətirdikləri kanapepayladılar.

Sonra söz «Azərbaycan nümayəndələrinə»

verildi. Onlar öz çıxışlarına ulu öndərimiz

Hey dər Əliyevin «Mən azərbaycanlıyam və

bu nunla fəxr edirəm» video görüntüsü, Z.Xan -

babayevanın «Azərbaycan» mahnısının ifası

və «Yallı» rəqsi ilə başladılar.

PowerPoint proqramında (26 slayd və vi -

deo görüntü) Azərbaycan haqqında hazırlan mış

slaydlarla məlumat verdikdən sonra, ta ma şa -

çılara «Naz eləmə» rəqsi və Ü.Hacıbəyovun

«Arşın mal alan» musiqili komediyasından in-

gilis dilində səhnəcik təqdim olundu.

Northern Ireland.The capital ofNorthern Ireland isBelfast. Irish peo-ple live in NorthernIreland. They speakIrish and English.The symbol ofNorthern Ireland isa shamrock. Ashamrock is a plantwith three leaves.The Irish flag isred and white.

Wales. The capital of Wales is Cardiff.Welsh people live in Wales. They speakWelsh and English. The national symbol ofWales is a daffodil. The national flag ofWales is green and white. You can see a reddragon on the Welsh flag.

Scotland. The capital of Scotland is Edin-burgh. Scottish people live in Scotland.They speak Scottish and English. The na-tional symbol of Scotland is a thistle. Thenational flag of Scotland is blue and white.

139

İngilis dili gecəsi «Meeting in the spring»


Tədbirin Novruz bayramı ərəfəsində keçi -rilməsini nəzərə alan Azərbaycan nümayən də -ləri Novruz nemətləri ilə bəzədilmiş xonçalarıqonaqlara təqdim etdilər.

Həm İngilis, həm də azərbaycanlı nüma -yən dələrin tamaşaçılara hədiyyələrini təqdimetdikləri vaxt səhnədə boşluq yaranmamasıüçün bir çox variantdan istifadə etmək olardı(sorğu-sual, hədiyyəli yarışlar və s.). Biz hər ikibelə fasilələrdə musiqi nömrəsindən istifadəetdik. Belə ki, tədbirin mövzusundan kənara

çıx mayaraq birinci halda VIII sinif şagirdlə -rinin ifasında tamaşaçılara, ingilis dilində mah -nı-karaoke (bütün zalda oturanlar mahnınıbirgə ifa edirdi), ikinci halda isə Novruz əhval-ruhiyyəli «Səməni» rəqsi təqdim olundu.

Adından da göründüyü kimi tədbir yazfəs lində baş tutan görüşə həsr olunmuşdu. Bugörüşdə «amerika», «yapon», «hind», «rus»və «ispan» xalqlarının nümayəndələri də işti -rak edirdilər.

Yazda güllərin, çiçəklərin açdığı bir vaxt -da tədbirimizdə iştirak edən qonaqlar öz ölkə -lərinin gül simvollarını əlində xalqımızın Nov ruzsimvolu olan – «səməni» təqdim edərək, bugül simvollarının tarixindən məlumat verdilər.Belə ki, Rusiyadan çobanyastığı, Hindistandanlotos, Amerikadan qızılgül, İspaniyadanqərənfil, Yaponiyadan isə xrizantema bizimsəmənimizə «qonaq» gəldi.

Uzeyir Hajibeyov was an Azerbaijani com-poser, conductor, publicist, playwright,teacher, translator, and social figure fromAzerbaijan. He is recognized as the fatherof Azerbaijani composed classical musicand opera. Uzeyir Hajibeyov composed themusic of the national anthem of AzerbaijanDemocratic Republic. He was the firstcomposer of an opera in the Islamic world.

140

Reyhan Hüseynova, Ruhəngiz Süleymanova


Qeyd etdiyimiz kimi, tədbirdə yuxarı sinifşagirdləri ilə yanaşı IV və V sinif şagirdləri dəiştirak edirdilər. Onlar da ingilis dilində öz ha -zırladıqları «Siçanın evlənməsi» və ingilis, rusvə azərbaycan dilində oxunan «cücələrim»mahnı və rəqsini həm «nümayəndələrə», həmdə iştirakçılara ərməğan etdilər.

Chuck, chuk, oh, my chickens,Chuk, chuk, chuk, oh, my chikens.Little, lovely, fluffy chickens,White and yellow little chickens,I am waiting come, come, come.

Grass for you will be like plum.

Oh, you, my lovely chickens.Oh, you, my fluffy chikens.Little lovely, fluffy chickens.

Cip-cip cücələrim,Cip-cip, cip-cip cücələrim.Mənim qəşəng cücələrim,Tükü ipək cücələrim.

Gözləyirəm tez gələsiz,Göy çəməndə dincələsiz.Gözləyirəm tez gələsiz,Göy çəməndə dincələsiz.Ay mənim cücələrim!Ay mənim cücələrim!Ay mənim cücələrim!Ay mənim cücələrim!Mənim göyçək cücələrim.Цып-цып, мои цыплятки,

Цып-цып-цып, мои касатки,Вы пушистые комочки,Мои будущие квочки.

Подойдите вы напиться,Дам вам зерен и водицы.Подойдите вы напиться,Дам вам зерен и водицы.

Ой, мои Вы, цыплятки!:Ой, мои Вы, касатки!:Ой, мои Вы, цыплятки!:Ой, мои Вы, касатки!Вы, пушистые комочки.

Sonda hamı xoş əhvali-ruhiyyə ilə karao -ke – «Goodbye» mahnısı ifa edib tamaşaçılarlasağollaşdılar.

Goodbye, goodbye I'm afraid I have to flyOur time together is coming to an endGoodbye, goodbye That twinkle in your eyeSays it won't be long before we meet again The wind might blow It might rain or sleet

or snowYou never know just what tomorrow brings Whatever kind of day Everything will be ok 'Cause we'll have another chance to laugh

and sing (Have a banana!) Goodbye, (goodbye) Goodbye (goodbye)For me, myself and I I L-O-V-E Y-O-U I love you

I L-O-V-E Y-O-U! (I love you) Mahnıların və şeirlərin sözlərini sizinlə

pay laşmaq istəyimiz onların axtarışına çoxvaxt tələb olunduğundandır. Onu da qeyd edəkki, gecədəki bütün təqdimat, səhnəcik vəmusiqi nömrələri ingilis dilində səsləndirilib,müəy yən, yəni həmin səhnəciyə və ya epizodauy ğun musiqilərlə müşayiət olunurdu. Məsə -lən, Ham letin monoloqu epizodunda 300-dənçox kilsə zəng ləri arasından seçilmiş bir vari-ant (çox zəhmət tələb edən bir iş).

Tədbirdə fəal iştiraklarına görə bütün işti -rak edən siniflər məktəb müdiriyyəti tərəfin -dən təşəkkürnamə ilə təltif olundular.

Bunu da əlavə etmək istərdik ki, hətta ənzəif oxuyan uşaqlar da tədbirdən sonra «Müəl -limə, gəlin yenə ingilis dilində gecə hazırla -yaq» – deyirdi...

Ümid edirik ki, təqdim etdiyimiz bu ssenar-inin gələcəkdə, sinifdənxaric tədbir keçir məkistəyən müəllimlərin işinə bir köməkliyi olar.

141

İngilis dili gecəsi «Meeting in the spring»


* * *

1. Ümumi müddəalar1.1. Müəllimlərin etik davranış qaydaları

(bundan sonra – Qaydalar) təhsilin bütün sə -viy yələrində peşə fəaliyyəti zamanı təhsilve -rən lərin ümumi davranışını və təhsil prosesiiştirakçıları ilə qarşılıqlı münasibətlərini tən -zim ləyən normalar məcmusundan ibarətdir.

1.2. Bu Qaydalar «Təhsil haqqında» Azər -baycan Respublikası Qanununa, digər qanunve -ricilik aktlarına və «Təhsil prosesi işti rak çılarınınetik standartlar modeli»nə uyğun hazırlan mışdır.

1.3. Bu Qaydalar müəllimlərin etik dav -ranış prinsiplərini və onlara uyğun tələbləri,təhsil prosesi iştirakçılarının qarşılıqlı münasi -bətlərinin xüsusiyyətlərini müəyyən edir vəonları tənzimləyir.

1.4. Bu Qaydalar bütün növ təhsil müəs -sisələrində çalışan müəllimlərə şamil edilir.

1.5. Bu Qaydaların tətbiqində əsas məqsədtəhsil müəssisələrində sağlam işgüzar duru-mun bərqərar olmasına, vətəndaşların təhsilmüəssisəsinə və müəllimə etimadının artırıl -masına, təhsil müəssisələrinin idarə olunma sın -da valideynlərin və cəmiyyətin daha ya xındaniştirakının təmin edilməsinə, təhsil müəssisə -lərinin fəaliyyətində səmərəliliyin və şəffaf lı ğınartırılmasına, təhsil müəssisəsində korrup siyahallarının və maraqların toqquşmasının qarşı -sı nın alınmasına və müəllim nüfuzunun yük -səldilməsinə nail olmaqdan ibarətdir.

2. Etik davranış prinsipləri və onlara uy -ğun tələblər.

Müəllim peşə fəaliyyətində aşağıdakı etikdavranış prinsiplərini gözləməli və müvafiqtələblərə ciddi şəkildə əməl etməlidir.

Qanunun aliliyi – müəllim vəzifə funksi ya - larının icrası zamanı Azərbaycan Respub likasıKonstitusiyasının, Azərbaycan Res pub li kası nınqanunlarının, habelə Azərbaycan Respub li ka -sının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqa vi lələrintələblərinə, insan hüquqlarına və demokratikprinsiplərə əməl etməyə borcludur.

Vicdanlılıq – müəllim cəmiyyət və dövlə -tin maraqları naminə öz peşə fəaliyyətini key -fiyyətlə və səmərəli yerinə yetirməyə borc ludur.Müəllim bütün hallarda hər bir şəxs üçün vic -danlılıq nümunəsi olmalıdır.

Peşəkarlıq və fərdi məsuliyyət – müəllimöz fəaliyyətini Azərbaycan Respublikasınınqanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş səlahiy -yətlər çərçivəsində peşəkar səviyyədə yerinəyetirməyə borcludur və vəzifə funksiyalarınınkeyfiyyətlə yerinə yetirilməsinə görə məsuliy -yət daşıyır. Müəllim peşəkar fəaliyyəti və şəxsinümunəsi ilə təhsilalanların, valideynlərin,cəmiyyətin təhsil sisteminə, təhsil müəssisə -sinə və təhsil işçilərinə inamını artırmalı vəmöhkəmləndirməlidir.

Loyallıq – müəllim onun peşə vəzifəsinəaid olmadığı hallarda işlədiyi və digər təhsilmüəssisələrinin, dövlət orqanlarının, onların

RƏSMİ SƏNƏDLƏR

III. İNFORMASİYA

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 16 may 2014-cü il tarixli, 600 nömrəli

əmri ilə təsdiq edilmişdir

Müəllimlərin etik davranış qaydaları

Kurikulum. 2014. №3 142

rəhbərlərinin fəaliyyəti ilə əlaqədar (qanunsuzfəaliyyət istisna olmaqla) tənqidi ictimai müla -hizələrdən, çıxışlardan və onların fəaliyyətinəictimai qiymət verilməsindən çəkinməlidir.Müəllim peşə fəaliyyəti zamanı müəllim adınavə nüfuzuna, habelə təhsil müəssisəsinin işgü -zar nüfuzuna xələl gətirə biləcək hərəkətlərəyol verməməlidir.

Mədəni davranış – müəllim təhsilalanlar -la, rəhbərlik və həmkarları ilə davranışında nə -zakətli, xeyirxah, diqqətli və təmkinli olma lıdır.Müəllim peşə fəaliyyəti ilə əlaqədar irad ları,tənqidi fikirləri qəbul etməli, qiymət ləndirməlivə onlardan düzgün nəticə çıxarmalıdır. Müəl -lim səmimi, çalışqan, intizamlı, təşəbbüskarolmalı, xarici görkəminə, geyiminə xüsusi fikirverməli, hər zaman səliqəli olmalıdır.

Qərəzsizlik – müəllim peşə vəzifəsini yeri -nə yetirərkən qərəzsiz olmalı, irqinə, milliy yə -tinə, dilinə, cinsinə, sosial mənşəyinə, dinəmü nasibətinə, əqidəsinə, ictimai mənsubiyyə -tinə görə təhsilalanlara və təhsil prosesinindigər iştirakçılarına fərq qoymamalıdır. Müəl -lim özünün və ya maraqlı şəxslərin mənafe -lərinin vəzifə funksiyalarının icrası zamanı onatəsir etməsinə yol verməməli və buna şəraityaratmamalıdır. Müəllim öz peşə vəzifəsindənvə səlahiyyətlərindən kənar məsələlərə müda -xilə etməməlidir. Müəllim peşə fəaliyyətiniyerinə yetirərkən siyasi bitərəfliyə əməl etmə -yə borcludur.

Gender bərabərliyi – müəllim təhsil vətər biyə prosesində kişi və qadın cinsindən olantəhsilalanların bərabərliyi prinsipinin gözlənil -məsinə davamlı olaraq əməl etməlidir.

İctimai etimad – müəllim peşə nüfuzunumöhkəmləndirməyə, müəllim adını, şərəf vələyaqətini uca tutmağa borcludur. Müəllim etikdavranış qaydalarını pozduğu halda pozuntunutez bir zamanda aradan qaldırmalı, ictimai eti -madın bərpasına çalışmalıdır. Müəllim işlədiyitəhsil müəssisəsinin fəaliyyəti barədə KİVnümayəndələrinin qanunla müəyyən edilmiş

qaydada doğru məlumatlanmasına kömək gös -tərməlidir.

Konfidensiallıq – qanunvericiliklə nəzərdətutulmuş hallar istisna olmaqla, müəllim peşəvəzifələrinin icrası ilə bağlı təhsilalanların, on -ların valideynlərinin, habelə həmkarlarınınşəx si həyatı barədə ona məlum olan məlumat -ların konfidensiallığını təmin etməlidir.

3. Müəllim şəxsiyyəti3.1. Müəllimin peşə fəaliyyəti qanunveri -

ci liklə müəyyən olunmuş vəzifələrinin yerinəyetirilməsi və hüquqlarının təmin olunması iləəlaqədar fəaliyyətdir.

3.2. Müəllim təhsil sahəsində dövlət siya -sətinin həyata keçirilməsində iştirak edir, təhsilproqramlarının təhsilalanlar tərəfindən mənim -sə nilməsini təmin edir.

3.3. Müəllim təhsilalanlarda fəal vətəndaşmövqeyi formalaşdırır, onları vətənpərvərlik,azərbaycançılıq və dövlətçilik ruhunda tərbiyəedir, müstəqil həyata və əmək fəaliyyətinə ha -zırlayır.

3.4. Müəllim əlavə təhsil və özünütəhsilyolu ilə ixtisasını, elmi-pedaqoji və peşəkarlıqsəviyyəsini daim artırır, təhsilin nəticə və gös -təriciləri üzrə araşdırma və təhlillər aparır, key -fiyyətin yüksəldilməsi və nailiyyətlərin əldəedilməsi üçün təkliflərlə çıxış edir.

3.5. Müəllim yenilikçidir, innovasiya vəyeni tədris texnologiyalarını mənimsəyir və öztəcrübəsində tətbiq edir.

3.6. Müəllim ona həvalə edilmiş işin key -fiyyətinə və nəticələrinə görə və hər bir təhsil -alanın intellektual, emosional, mənəvi inkişafıüçün məsuliyyət daşıyır.

3.7. Müəllim gənc nəslə milli və bəşəri də -yərləri aşılamaqla təhsilalanların mədəni in -kişafı prosesində birbaşa iştirak edir.

3.8. Müəllim təhsilalanlara keyfiyyətli təh -sil verməklə peşəsinə olan ictimai etimad vəhörməti doğruldur.

3.9. Müəllim pedaqoji etika və əxlaq nor -malarına riayət edir, müəllim nüfuzunu yüksəktutur, ziyalılıq nümunəsi göstərir.



143

3.10. Müəllim şəxsi nümunəsi ilə təhsil -alanlara Azərbaycan Respublikasının Konsti -tusiyasına və qanunlarına, dövlət rəmzlərinə,Azərbaycan xalqının tarixinə, mədəniyyətinə,dilinə, adət və ənənələrinə, milli və ümum bə -şə ri dəyərlərə, cəmiyyətə, ətraf mühitə hörmətvə qayğı hissi aşılayır.

3.11. Müəllim təhsilalanların şərəf və ləya -qətinə hörmətlə yanaşır, əsassız mühakimələrəyol vermir, obyektivlik və qərəzsizlik nümayişetdirir.

3.12. Müəllim peşə fəaliyyəti dövründəmaraqların toqquşmasına yol vermir və vəzifəsəlahiyyətlərindən şəxsi maraqları üçün isti fa -də etmir.

3.13. Müəllim bilərəkdən yalan, təhrif olun -muş, yaxud öz şəxsi marağı naminə həmka rı -nın vəziyyətini pisləşdirən və ya yaxşılaşdıranməlumat verilməsinə görə qanunvericilikdənəzərdə tutulmuş qaydada məsuliyyət daşıyır.

3.14. Müəllim təhsil müəssisəsinin əmla -kından səliqəli və səmərəli istifadə edir, onuqoruyur. Müəllim təhsil müəssisəsinə məxsusəmlakdan (sinif otağı, tədris resursları, telefon,kompyuter, mebel və s.) şəxsi maraqları üçünistifadə etmir.

3.15. Müəllim icra və əmək intizamına ria -yət edir, iş vaxtında kənar işlərlə məşğul ol -mur, üzürsüz səbəbdən işdən yayınmır.

3.16. Müəllim şəxsi həyatında milli əxlaq,ictimai davranış normalarına riayət edir.

4. Münasibətlər.4.1. Təhsilalanlarla münasibət.4.1.1. Müəllim təhsilalanlarla münasibətdə

qarşılıqlı hörmətə əsaslanan ünsiyyət tərzi seç -məlidir.

4.1.2. Müəllim özünə və təhsilalanlaraqarşı tələbkar olmalı, bu tələbkarlıq əsaslı vəmüsbət xarakter daşımalıdır.

4.1.3. Müəllim təmkinli davranmalı və hərbir vəziyyətdə özünü ələ almağı bacarmalıdır.

4.1.4. Müəllim təhsilalanlarda müsbət key -fiyyətlərin formalaşmasına və inkişafına təkan

verəcək müasir təlim texnologiyalarından vəstrategiyalarından istifadə etməlidir.

4.1.5. Müəllim hər bir təhsilalanın sağ lam -lığını və rifahını düşünərək, onları zərərli vər -diş lərdən çəkindirməlidir.

4.1.6. Müəllim təhsilalanların fəaliyyəti,nailiyyətləri və kompetensiyalarının qiymət -lən dirilməsində obyektiv və qərəzsiz olmalı,təh silalanlarda özünəinam hissini möhkəm lən -dirməli, motivasiyanı yüksəltməlidir. Təhsil alan - lara verilən qiymətin qərəzli şəkildə azal dıl masınavə ya əsassız olaraq artırılmasına yol vermə mə -lidir.

4.1.7. Müəllim təhsilalanlara qarşı xeyir -xah və ədalətli olmalı, onlara qarşı haqsızlığayol verdikdə səhvini etiraf etməyi bacarmalı,onun nəticələrini aradan qaldırmağa çalışmalı dır.

4.1.8. Müəllim hər zaman nitqinə fikir ver -mə li, nitqində kobud və təhqiredici sözlər iş -lətməməlidir.

4.1.9. Müəllim təhsilalanlara qarşı fizikizor işlətməməli, onların şərəf və ləyaqətini al -çaldan hərəkətlərə (və ya hərəkətsizliyə) yolverməməlidir.

4.1.10. Qanunvericilikdə müəyyən olun -muş hallar istisna olmaqla, müəllim təhsil alan -lar tərəfindən ona verilən şəxsi məlumat larınməxfiliyini qorumalıdır.

4.1.11. Təhsilalanlarla münasibətdə müəl -lim öz vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadəyəyol verməməlidir.

4.1.12. Müəllim peşə fəaliyyətini yerinəyetirmək müqabilində təhsilalanlardan hər han -sı maddi və qeyri-maddi nemətlər tələb etmə -məlidir.

4.1.13. Müəllim qanunvericiliklə müəyyənedilmiş qaydada təhsilalanlara göstərdiyi əlavətəhsil xidməti (xidmətləri) müqabilində hədiy -yə və ya pul tələb etməməlidir.

4.2. Kollektivlə münasibət.4.2.1. Müəllimlər arasında münasibət əmək -

daşlıq və qarşılıqlı hörmət prinsipinə əsaslan -malıdır. Müəllim yalnız şəxsi nüfuzunu deyil,

144

Rəsmi sənədlər


işlədiyi təhsil müəssisəsinin və həmkarlarınında nüfuzunu qorumalıdır. Təhsilalanlar və di -gər şəxslər qarşısında müəllimin öz həmkarınıtəhqir etməsi və zor tətbiq edilməsi yolveril -məz dir.

4.2.2. Müəllim öz həmkarının peşəkar ba -xış və fikirlərinə hörmətlə yanaşmalıdır.

4.2.3. Müəllim pedaqoji münasibətlərdəəsassız münaqişə və mübahisələrə yol vermə -məlidir. Münaqişə yarandıqda isə onun kons -truktiv həllinə çalışmalıdır.

4.2.4. Müəllim ümumi vəzifələrin icrasınavə əməkdaşlığa mane olacaq rəqabətə yol ver -mə məlidir.

4.2.5. Müəllim həmkarlarının fəaliyyətinidüzgün qiymətləndirməli, onların səhvlərinəgöz yummamalı, fikir və baxışlarına yönəlmiştənqidləri təhqirə çevirməməlidir, tənqid əsas -landırılmış, dəqiq və xoşniyyətli olmalıdır.

4.2.6. Müəllim öz fəaliyyəti ilə işlədiyi kol -lektivin nüfuzunun artmasına çalışmalıdır.

4.3. Rəhbərliklə münasibət.4.3.1. Müəllim vəzifəyə təyin edilərkən və

işlədiyi müddətdə rəhbərlik onu etik davranışqaydaları, korrupsiyaya qarşı mübarizə və ma -raqların toqquşmasının qarşısının alınması iləbağlı normativ hüquqi aktlarla tanış etməlidir.

4.3.2. Müəllim səlahiyyətləri daxilində rəh -bərliyin qanuna uyğun yazılı əmrlərini, sərən -camlarını və ya şifahi tapşırıqlarını yerinəye tirməyə borcludur.

4.3.3. Müəllim təhsil müəssisəsinin rəh -bər liyi tərəfindən ona verilən əmrin və tap şı -rığın qanuna və ya digər normativ hüquqi aktazidd olmasına əmindirsə, o, həmin əmri və yatapşırığı yerinə yetirməkdən imtina edə bilər.Bu barədə yazılı əsaslandırmanı birbaşa rəh -bər liyə və ya yuxarı orqana təqdim etməlidir.

4.3.4. Rəhbərliyin qanuni göstərişlərininmüəllimlər tərəfindən yerinə yetirilməməsi in-tizam məsuliyyətinə səbəb olur.

4.3.5. Təhsil müəssisəsinin rəhbərliyi kol -lektivin etik davranış qaydalarına əməl etmə -sində birbaşa məsuliyyət daşıyır.

4.3.6. Rəhbərliyin müəllimlərlə münasibə -ti qarşılıqlı hörmət əsasında qurulmalıdır.

4.3.7. Rəhbərlik tərəfindən müəllim əmə -yi nin qiymətləndirilməsi həqiqi xidmətlərinəgörə olmalı, qərəzsiz və ədalətli formada hə -ya ta keçirilməlidir.

4.3.8. Rəhbərliyin müəllimdən peşə vəzi -fələrinin icrasına aid olmayan və ya şəxsi hə ya tıhaqqında məlumatlar tələb etməsi və yay masıyolverilməzdir.

4.3.9. Müəllim rəhbərliyə öz həmkarlarıbarədə bilərəkdən yalan və ya təhrif olunmuşməlumatlar verməməli, məlumatı verməzdənəvvəl bütün imkanlardan istifadə edərək onundüzgün olub-olmamasını müəyyən etməlidir.

4.3.10. Təhsil müəssisəsinin rəhbərliyi tə -rəfindən müəllim əməyinin keyfiyyətinə vəonun karyerasına təsir edəcək məlumatlarıngiz lədilməsi və ya ona təhrif olunmuş məlu -mat ların verilməsi yolverilməzdir.

4.3.11. Rəhbərlik təhsil müəssisəsinin fəa -liyyətinə mənfi təsir göstərən münaqişələr vəmaraqların toqquşması hallarının qarşısınıvaxtında almalı, yaranmış münaqişəni kons -truktiv həll etməyə çalışmalı və nizam-intizamyaratmalıdır.

4.4. Valideyn və qanuni nümayəndələrləmünasibət.

4.4.1. Müəllim valideyn və qanuni nüma -yəndələrin hüquqlarını bilməli, mütəmadi ola raqonlara təhsilalanlarla bağlı tövsiyələr ver məli,valideyn və uşaqlar arasında yaranan müna qi -şələrin həllində yardımçı olmalıdır.

4.4.2. Müəllim tərəfindən valideynlərin qa -nuna zidd hərəkətlərə sövq edilməsi yolveril -məzdir.

4.4.3. Müəllim valideyn və digər qanuninü mayəndələrlə hörmətlə və nəzakətlə davran -ma lıdır.

4.4.4. Valideyn və qanuni nümayəndələrləmünasibətlər təhsilalanlarla münasibətlərə vəonların nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsinətəsir göstərməməlidir.

145



4.4.5. Valideyn və qanuni nümayəndələrtərəfindən könüllü və qanuni yollarla təhsilmü əsissəsinə edilmiş yardım, müəllim-təhsil -alan münasibətlərinə və nailiyyətlərin qiymət -lən dirilməsinə təsir göstərməməlidir.

4.5. Müəllim və cəmiyyət.4.5.1. Müəllim milli-mənəvi dəyərlərin, mə -

dəni irsin qoruyucusu missiyasını daşımaqlabərabər cəmiyyətin fəal üzvü olmalıdır.

4.5.2. Müəllim hər zaman cəmiyyətə faydaverməyə çalışmalıdır. Yalnız peşə fəaliyyətinihəyata keçirərkən deyil, bütün hallarda müna -qişələrə və yersiz mübahisələrə yol ver məməli,problemlərin həllinə, münaqişələrin qarşısınıalmağa çalışmalıdır.

4.5.3. Müəllim vətəndaşlıq borcunu dərketməli və yerinə yetirməli, cəmiyyət üzvləri iləmünasibətlər qurarkən öz şəxsiyyətini qoru ma -lı və mənfi təsir altına düşməməlidir.

5. Müəllim andı5.1. And Azərbaycan Respublikası ilə müəl -

lim arasında açıq hüquqi borc və sədaqət mü -nasibətlərini təsdiq edir.

5.2. Müəllim ilk dəfə daimi işə qəbul olu -narkən belə bir and içir: «Azərbaycan Respub -likası Konstitusiyasına və qanunlarına riayətedərək Azərbaycan təhsilinin ənənələrinə sadiqqalacağıma, keyfiyətli təhsil xidməti göstərə -cə yimə, peşəkar fəaliyyət zamanı qeyri-etikdavranışın hər hansı bir formasına yol vermə -yəcəyimə, həmkarlarım, təhsilalanlar, vali deyn -lər və digər şəxslərlə münasibətləri hörmət,şərəf və ləyaqət əsasında quracağıma, müəllimadını və şərəfini uca tutacağıma and içirəm».

5.3. Andiçmə təntənəli şəraitdə Azərbay -can Respublikasının Dövlət bayrağı altındaAzərbaycan Respublikasının Konstitusiyasınaəl basmaqla həyata keçirilir.

5.4. Andiçmə bir dəfə olur. Andın imza -lanmış mətni müəllimin şəxsi işində saxlanılır.

6. Etik davranış qaydalarına riayət olun -ma sının təmin edilməsi

6.1. Hər bir müəllim etik davranış qayda -larına əməl etməyə borcludur.

6.2. Müəllimlər tərəfindən etik davranışqaydalarına əməl olunması rəhbərlik tərəfin -dən müntəzəm təhlil edilir və bu Qaydalarlamüəyyən edilmiş tədbirlər görülür.

6.3. Təhsil müəssisəsinin rəhbərliyi:6.3.1. yeni işə qəbul olunan muəllimləri bu

Qaydalarla tanış etməlidir;6.3.2. müəllimlərin davranışının bu Qay-

dalara uyğunluğuna nəzarət etməli və onun təh -lilini aparmalıdır;

6.3.3. öz davranışı ilə Qaydalara əməl olun -masında nümunə göstərməlidir;

6.3.4. pedaqoji kollektivi və ya hər hansıbir müəllimi hüquqa və etik normalara ziddolan hərəkətlərə sövq etməməlidir;

6.3.5. Qaydaların pozulmasının qarşısınınalınması üzrə tədbirlər görməlidir;

6.3.6. pedaqoji kollektivə Qaydaları izahetməli və müraciət edən hər bir müəllimə mü-vafiq tövsiyələr verməlidir;

6.3.7. bu Qaydaların pozulması hallarınınrəhbərlikdə və kollektivdə müzakirəsini təşkiletməli və qayda pozmuş müəllimlərin qanun -ve riciliyə uyğun intizam məsuliyyətinə cəlbedilməsi üçün tədbirlər görməlidir;

6.3.8. Qaydaların pozulması halları ilə bağ -lı həyata keçirilmiş tədbirlər barədə kollektivivə ictimaiyyəti məlumatlandırmalıdır;

6.3.9. bu Qaydaların pozulmasının nəticə -lərinin aradan qaldırılması, təhsil müəssisəsinəictimai etimadın artırılması üçün tədbirlər gör -mə lidir.

* * *

146

Rəsmi sənədlər


«Uşaqların (şagirdlərin) ümumi təhsil müəs -sisələrinə qəbulu və yerdəyişməsi Qaydaları»(bundan sonra – Qaydalar) Azərbaycan Res pub - li kasının ümumi təhsil müəssisələrinə (bundansonra – məktəblərə) şagirdlərin qəbulu və təh -sil müddətində şagirdlərin ölkə daxilində, ha -belə ölkədən xaricə və ya xarici ölkələrdənAzər bay can Respublikasının məktəblərinəyerdə yişməsi ilə bağlı məsələləri tənzimləyir.

I. Şagirdlərin məktəblərə qəbulu1.1. Məktəblərə şagirdlərin kütləvi qəbulu

I və X siniflər üzrə aparılır.1.2. Şagirdlərin I sinfə qəbulu məktəb di-

rektorunun əmri ilə təşkil olunmuş komissiyatərəfindən həyata keçirilir. Komissiyanın tər -kibinə təlim-tərbiyə işləri üzrə direktor müa vi -ni, təcrübəli ibtidai sinif müəllimləri, məktəbinpsixoloqu, həkimi və valideyn özünüidarə or -qan larının (şuraların) nümayəndəsi daxil edilir.Komissiyaya məktəbin direktoru rəhbərlik edir.

1.3. Komissiya müvafiq dərs ilinin ikinci ya -rımilindən etibarən fəaliyyətə başlayır. Komis -siyanın iş günləri elan formasında vali deyn lə rin(digər qanuni nümayəndələrin) diqqətinə çat dı -rılır.

1.4. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Ka -binetinin 13 yanvar 2011-ci il tarixli, 5 nömrəliQərarı ilə təsdiq edilmiş «Ümumtəhsil mək -təbinin Nümunəvi Nizamnaməsi»nin 2.5-cibəndinə uyğun olaraq, ümumtəhsil məktəbininI sinfinə hər il sentyabrın 15-dək 6 (altı) yaşıtamam olan uşaqlar qəbul edilirlər.

1.5. Ümumtəhsil məktəbinin direktoruyerli icra hakimiyyətinin nümayəndələri iləbirgə ərazi üzrə məktəb yaşına çatmış bütünuşaqların təhsilə cəlb olunması ilə bağlı zəruri

tədbirləri həyata keçirir. Məktəbin I sinfinə, ilknövbədə, məktəbin bilavasitə xidməti ərazisin -də yaşayan uşaqlar qəbul olunurlar.

1.6. Üzrlü səbəb olduğu halda (xəstəlikləbağlı müalicə, fövqəladə hadisə, xidməti eza -miyyət ilə əlaqədar valideynlərin (digər qanuninümayəndələrin) başqa yerdə olması), dərsməş ğələlərinin başlandığı tarixdən 1 (bir) aymüddətində uşağın I sinfə qəbuluna icazə veri -lir. Həmin müddətdən sonra I sinfə uşaq qə -bulu aparılmır.

1.7. Uşağın I sinfə qəbulu barədə vali dey -nin (digər qanuni nümayəndənin) ərizəsi mü-vafiq dərs ilinin ikinci yarımilindən etibarənnövbəti dərs ili başlananadək məktəbdə qey-diyyata alınır. Ərizəyə aşağıdakı sənədlər əlavəolunur:

– doğum haqqında şəhadətnamənin surəti;– uşağın sağlamlığı haqqında tibbi arayış

(forma 26 U);– 2 (iki) ədəd 3x4 ölçüdə fotoşəkil.Ərizədə uşağın təhsil alacağı tədris dili və

öyrənəcəyi xarici dil (məktəbdə bir neçə xaricidil tədris edilirsə) qeyd edilir.

1.8. Uşağın məktəbəhazırlıq mərhələsin -dən keçməməsi onun I sinfə qəbuluna təsir et -mir.

1.9. Məktəbəhazırlıq mərhələsini keçmişuşaqların sayı imkan verdiyi halda, onlar ayrısinifdə (siniflərdə) komplektləşdirilirlər.

1.10. I sinfə qəbul olunmuş, lakin uzunsürən xəstəlik və digər üzrlü səbəblərdən mək -təbə gəlmədiyi üçün biliyi qiymətlən dirilmə -miş şagirdin təkrar I sinifdə oxumasına yolve rilir.

1.11. I sinfi bitirmiş şagirdin təkrar I si -nifdə oxuması yolverilməzdir.

Azərbaycan Respublikasının təhsilnazirinin 20 iyun 2014-cü il tarixli

738 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmişdir

uşaqların (şagirdlərin) ümumtəhsil müəssisələrinə qəbulu və yerdəyişməsi qaydaları

147 Kurikulum. 2014. №3

1.12. Bu və ya digər səbəbdən müəyyənolunmuş müddətdə I sinfə qəbul edilməyən 8yaşdan yuxarı uşaqların təhsilə cəlbi «Fərditəhsilin təşkili haqqında Qaydalar»a uyğun hə -yata keçirilir.

1.13. Xüsusi istedada malik uşaqlarınvaxtından əvvəl I sinfə qəbulu Təhsil Nazir-liyinin müəyyən etdiyi müvafiq qaydalara uy -ğun aparılır.

1.14. Məktəbin X sinfinə qəbul şagirdinərizəsi və ümumi orta təhsil haqqında şəha dət -naməsi əsasında həyata keçirilir.

1.15. Övladının bu və ya digər sinfə qəbu -lu barədə valideynin ərizəsi ÜM-1 hesa batformasının təsdiqindən sonra verilərsə, həminşagird məktəbə yeni gələn şagird kimi rəsmi -ləş dirilir.

1.16. Digər məktəbdən gələn şagirdin Xsinfə qəbulu zamanı onun əvvəl oxuduğu mək -təbdə öyrəndiyi xarici dil mütləq nəzərə alı nır.Şagird digər xarici dil tədris olunan mək təbinX sinfinə bu ərazidə əvvəl öyrəndiyi xarici diltədris edilən başqa bir tam orta məktəb olma -dığı halda, qəbul edilir.

1.17. Ümumi orta təhsil səviyyəsini bitir -dikdən sonra ilk peşə və ya orta ixtisas təhsilimüəssisəsinə sənəd verib daxil ola bilməyənşagirdlərin X sinfə qəbulu yalnız sentyabr ayıərzində aparılır.

1.18. Məcburi köçkün olmayan şagirdlərinməcburi köçkün məktəblərinə qəbuluna yalnızhəmin ərazidə yerli məktəb olmadığı halda,Təhsil Nazirliyinin icazəsi ilə yol verilir.

1.19. Xüsusi tədris proqramları tətbiq edi lənməktəb, gimnaziya və liseylərə, özəl mək təb lərəuşaqların qəbulu həmin təhsil müəssi sələrininnizamnamələrinə uyğun aparılır.

II. Şagirdlərin yerdəyişməsi2.1. Ölkə daxilində I-IX sinif şagirdlərinin

bir məktəbdən digərinə yerdəyişməsi aşağıdakıqaydada həyata keçirilir:

2.1.1. Övladını digər məktəbə dəyişməkistəyən valideyn (digər qanuni nümayəndə)

həmin məktəbin direktoruna yerdəyişməninsəbəbi göstərilməklə ərizə ilə müraciət edir.Ərizəyə şagirdin qiymət cədvəli (təhsil aldığıfənlər üzrə cari qiymətlər barədə oxuduğumək təbin direktoru tərəfindən verilmiş arayış)əlavə olunur.

2.1.2. Məktəbin direktoru nəzərdə tutulansinifdə şagird sayı və ya sinif otağının ölçüsüşagird qəbuluna imkan verdiyi halda, onun buməktəbdə müvafiq sinfə qəbul olunduğu vəbununla əlaqədar şəxsi işinin göndərilməsihaq qında valideynə (digər qanuni nümayən -dəyə) şagirdin indiyədək təhsil aldığı məktəbindirektoruna təqdim etmək üçün arayış verir.

2.1.3. Həmin arayış əsasında valideyn (di -gər qanuni nümayəndə) övladının indiyədəktəhsil aldığı məktəbdən şəxsi işini götürübtəhsilini davam etdirəcəyi məktəbin direkto -runa təqdim edir və bunun əsasında şagirdinkon tingentə daxil olması barədə əmr verilir.Əm rin surəti şagirdin əvvəl təhsil aldığı mək -təbə göndərilir və burada onun kontingentdənxaric edilməsi barədə əmr verilir.

2.2. Xüsusi tədris proqramları tətbiq edilənməktəb, lisey və gimnaziyalara, məktəb-lisey -lərdəki lisey siniflərinə, özəl məktəblərə, habe -lə həmin təhsil müəssisələrindən ümumtəhsilməktəblərinə şagirdlərin yerdəyişməsi bu Qay-dalar əsas tutulmaqla həmin müəssisələrin ni -zam namələrinə uyğun həyata keçirilir.

2.3. Vaxtilə məcburi köçkün məktəblərinəqəbul edilmiş məcburi köçkün olmayan şagird -lər yalnız yerli məktəblərə keçirilə bilər.

2.4. Yerli məktəblərdə təhsil alan məcburiköçkün şagirdlərin məcburi köçkün məktəblə -rinə yerdəyişməsinə icazə verilir.

2.5. Məcburi köçkün məktəblərində təhsilalan məcburi köçkün şagirdlərin digər məcburiköçkün məktəblərinə yerdəyişməsinə yol verilir.

2.6. Tam orta təhsil səviyyəsində (X-XIsiniflər) təhsil alan şagirdlərin yerdəyişməsinəvalideynin (digər qanuni nümayəndənin) əri -

148

Rəsmi sənədlər


zə si əsasında dəyişmək istədiyi məktəbin yer -ləş diyi rayon (şəhər) üzrə yerli təhsili idarə etməorqanında baxılıb aşağıdakı hallarda razılıqverilir:

– yaşayış yeri ərazisində (kənd, qəsəbə,rayon, şəhər) yerləşən digər məktəbə keçdikdə;

– ailəsi ilə birlikdə yaşayış yerinin (rayo -nu, şəhəri) dəyişməsi rəsmi sənədlərlə təsdiq -ləndikdə;

– valideynlərin (digər qanuni nümayən -dələrin) uzun müddətə xaricə getməsi və yadigər səbəblərdən şagirdin valideyn nəzarə tin -dən kənarda qalması rəsmi sənədlərlə təsdiqedildikdə;

– müxtəlif səbəblərdən xüsusi tədris proq -ram ları tətbiq edilən lisey və gimnaziyalarda,özəl ümumi təhsil müəssisələrində təhsilinidavam etdirməsi mümkün olmadıqda.

2.7. Dərs ilinin ikinci yarımilində XI sinifşagirdlərinin digər rayon və şəhərlərin məktəb -lərinə yerdəyişməsinə Təhsil Nazirliyində ba -xı lır.

2.8. Tabeliyindən asılı olmayaraq, ixti sas -laşdırılmış (hərbi, idman, musiqi və s.) mək -təblərdən şagirdlərin ümumtəhsil məktəblərinəvə ya əksinə yerdəyişməsinə valideynin müra -ciətinə, əsasən Təhsil Nazirliyində baxılıb mü-vafiq qərar qəbul edilir.

2.9. Ümumi orta təhsil icbari hesab edil -diyindən bu təhsil səviyyəsindən ilk peşə vəor ta ixtisas təhsili müəssisələrinə qəbul olun -muş şagirdlərin ümumtəhsil məktəblərinin tamorta təhsil səviyyəsinə yerdəyişməsinə icazəverilmir (Bu bənd ölkə üzrə icbari umumi ortatəhsilə tam keçdikdən sonra tətbiq oluna caqdır).

III. Şagirdlərin ölkədən xaricə və ya xariciölkələrdən Azərbaycan Respublikasının mək -təb lərinə yerdəyişməsi

3.1. Xarici ölkəyə gedən şagirdin şəxsi işivalideynin (digər qanuni nümayəndənin) ərizə -si əsasında verilir.

3.2. Məktəbin rəhbərliyini rəsmi qaydadaxəbərdarlıq etmədən şagirdin ölkədən xaricə

getməsi məktəb direktorunun, sinif rəhbərininvə yerli icra hakimiyyətinin nümayəndəsininiştirakı ilə tərtib edilən müvafiq aktla rəsmi ləş -dirilir, şagirdin şəxsi işi məktəbdə saxlanıl maq - la onun kontingentdən xaric edilməsi ba rə dəəmr verilir.

3.3. Həmin şagird müəyyən müddətdənsonra geri qayıtdıqda onun məktəbə qəbulu buQaydaların 3.4-cü bəndinə uyğun həyata keçi -ri lir.

3.4. Azərbaycan Respublikasından kənar -da yaşayan şəxslər Azərbaycan Respublikasınagəldikdə onların rus və ya gürcü dillərində təh -sil alan övladlarının köçdükləri ərazidə mək -təbə qəbulu aşağıdakı qaydada həyata keçirilir:

3.4.1. I-IX sinif şagirdinin valideyni (digərqanuni nümayəndə) övladının təhsilini davametdirməsi üçün seçdiyi məktəbin direktorunaərizə ilə müraciət edir. Ərizəyə şagirdin əvvəloxuduğu məktəbin direktoru tərəfindən təsdiqolunmuş qiymət cədvəli və ya fənlər üzrə cariqiymətlər cədvəli əlavə olunmaqla şagirdinmüəy yən dövrə qədər təhsil aldığı barədə ara -yış əlavə olunur. Nəzərdə tutulan sinifdə şagirdsayı və sinif otağının ölçüsü həmin şagirdinqəbuluna imkan verdiyi halda, o, məktəbin mü -vafiq sinfinə qəbul olunur.

3.4.2. Azərbaycan Respublikasına gələnə -dək ümumi orta təhsil səviyyəsini bitirib mü-vafiq təhsil sənədi almış şagird həmin sənədvə valideynin ərizəsi əsasında nəzərdə tutulansinifdə şagird sayı və sinif otağının ölçüsü şa -girdin qəbuluna imkan verdiyi halda, məktəbinX sinfinə qəbul edilir.

3.4.3. Təhsil sənədləri olmadıqda və ya təq -dim olunmuş sənədlərdən şagirdin qəbul olun -ma lı sinfi müəyyən etmək mümkün olma dıq da:

3.4.3.1. I-IV siniflərdə oxuduğu iddia edi -lən şagirdin həmin siniflərin təhsil proqram la -rına (kurikulumlarına) uyğun hazırlıq səviy yəsiyerli təhsili idarəetmə orqanları tərəfindənyaradılmış komissiya vasitəsilə yoxlanılır. Ko -

149

Uşaqların (şagirdlərin) ümumtəhsil müəssisələrinə qəbulu və yerdəyişməsi qaydaları


missiyanın rəyi əsasında şagirdin müvafiq sin -fə qəbulu məktəbdə rəsmiləşdirilir və ona şəxsiiş açılır;

3.4.3.2. V-XI siniflərdə oxuduğu iddia edi -lən şagirdin hazırlıq səviyyəsi yerli təhsili ida -rəetmə orqanlarının təqdimatı (yaxud valideyninərizəsi) əsasında Təhsil Nazirliyində xüsusitap şırıq və testlər vasitəsilə yoxlanılır və yazılırəy yerli təhsili idarəetmə orqanına göndərilir.Həmin rəy şagirdin müvafiq sinfə qəbulu vəona yeni şəxsi iş açılması üçün əsas sayılır.

3.5. Azərbaycan dilini tədris dili səviyyə -sində bildikləri halda, I-V sinif şagirdləri tədrisAzərbaycan dilində olan siniflərə qəbul ediləbilərlər. Həmin şagirdlərin tədris dilini dəyiş -mə sinə valideynin ərizəsinə əsasən məktəbdəbaxılır.

3.6. Tədris rus və ya gürcü dilində olanmək təblərə qəbul edilmiş şagirdlərə əvvəl oxu -duqları məktəbdə tədris olunmayan fənlərdən(Azərbaycan dili, Azərbaycan tarixi, Azərbay -can coğrafiyası və s.) əlavə məşğələlər təşkiledi lir.

3.7. Xarici ölkələrdə Azərbaycan Respub -likasının məktəblərindəki tədris dillərindənfərqli dildə təhsil almış uşaqların AzərbaycanRespublikasının dövlət məktəblərinə qəbulunavalideynlərin (digər qanuni nümayəndələrin)və şagirdlərin arzularına əsasən, yalnız uyğuntədris dillərindən biri üzrə xüsusi hazırlıq keçibhəmin dili mənimsədikləri təsdiq olunduğuhalda, Təhsil Nazirliyi tərəfindən fərdi qay-dada baxılıb razılıq verilir.

* * *

150

Rəsmi sənədlər


M Ц Я l l И F l Я R Я

1. Jurnalыn mюvzu dairяsi цmumi tяhsillя baьlы bцtцn mяsяlяlяri яhatя edir:

PP Тящсил сийасяти

PP Тящсилин мязмуну

PP Мonitorinq вя гiymяtlяndirmя

PP tялим стратеэийалары

PP Мцяллим щазырлыьы

PP Мцяллимин иш тяърцбяси

PP Мцяллимин тяdris фяалиййятиня аид практик материаллар

PP Иnformasiya

PP Рясми сянядляр

Mяqalяnin mяzmunu jurnalыn mюvzu dairяsindя olmalыdыr.

2. Mяqalя yazы vя elektron formasыnda qяbul edilir. Materialыn hяcmi 18 sяhifяdяn чox olmamalы (A-4

formatыnda, interval – 1,5; шrift – Times New Roman, юlчц – 14 pt), Миърософт Word proqramыnda yыьыlmalыdыr

(Word – 2003 vя sonrakы versiyalarda).

3. Mяqalяnin adы vя xцlasяsi (2-10 sяtirlik, interval – 1, юlчцsц – 12 pt) цч dildя – Azяrbaycan, ingilis, rus

dillяrindя, mяtni isя bu dillяrin birindя verilmяlidir.

4. Mцяllif haqqыnda mяlumata aшaьыdakыlar daxildir: mцяllifin familiyasы, adы vя atasыnыn adы, iшlяdiyi sahя,

iш yeri, vяzifяsi, elmi dяrяcяsi, rцtbяsi, titullarы vя mцяllifin vacib hesab etdiyi digяr mяlumatlar. Mцяllifin

fotoшяkli fotokaьыzda vя ya elektron formada ola bilяr.

5. Шяkil, qrafik, cяdvяl vя diaqramыn adы olmalы, mяtndя onlara istinad edilmяlidir. «Яdяbiyyat»

bюlmяsindяki mяnbяlяrя biblioqrafik ardыcыllыq gюzlяnilmяklя mяtndя istinad olunmalыdыr.

6. Mяqalя redaksiyaya шяxsяn tяqdim olunмалы vя ya sifariшli mяktub шяklindя poчtla gюndяrilмялидир.

Mцяllifin цnvanы vя яlaqя telefonu redaksiyaya bildiriлмялидир (Mяqalяdя чap olunmur).

7. Material seчilяrkяn яvvяllяr dяrc olunmamыш orijinal yazыlara, redaksiya heyяti цzvlяrinin tяqdimatы,

hяmin sahя цzrя aparыcы mцtяxяssislяrin mцsbяt rяyi olan yazыlara цstцnlцk verilir. Redaksiya heyяti

цzvlяrindяn iki nяfяrin mяnfi rяyi olan yazыlar dяrc olunmur.

8. Zяruri hallarda mцяllifя mяqalяsinin jurnalda чap olunmasы вя чап олунмаг цчцн гябул едилмяси

haqqыnda arayыш veрilir.

9. Jurnalda mяqalяlяrin чap olunmasы pulsuzdur vя mцяlliflяrя qonorar verilmir.

10. Jurnalыn bir nюmrяsindя eyni mцяllifin bir neчя mяqalяsi чap oluna bilяr.

11. Məqalədə plagiatın olması ilə bağlı bütün məsuliyyəti müəllif daşıyır.

12. Ялйазмалар эери гайтарылмыр.

Цnvan: AZ1025, Bakы ш., A.Cяlilov kцч., 22, «Kurikulum» jurnalы redaksiyasы

(Tяhsil Problemlяri Иnstitutunun binasы, 3-cц mяrt., otaq 304)

telefon/Факс: (+99412) 490-07-95

Мob.: (070) 717-85-66 (баш редакторун мцавини)

Е-маил: jкурикулум@маил.ру

151 Kurikulum. 2014. №3

«Курикулум» журналыБакы, 2014, №3 (27)

Чапа имзаланмышдыр 11.03.2014. Каьыз форматы 60х841/8. Физики чап вяряги 19. Сифариш 120. Тиражы 13650

Редаксийанын цнваны:АЗ1025, Бакы шящяри, А.Ъялилов кцчяси, 22

(Тящсил Проблемляри Институтунун бинасы, отаг 304).

Телефонлар: (+99412) 490-07-95; (+99470) 717-85-66 (баш редакторун мцавини)Е-маил: jкурикулум@маил.ru

ЪБС-ПП-нин мятбяясиндя чап олунмушдур.

«Kurikulum» jurnalыna истянилян нюмрядян башлайарагabunя yazыlмаг олар.

Jurnala abunя yazыlmaq цчцn abunячilяr мятбуат йайымларына вя

йашадыьы яrazidяki poчt шюbяlяrinя mцraciяt eдя билярляр:

«Азярмятбуатйайымы» АСЪ, tel.: 441-19-91

«Sяma» mяtbuatyayыmы, tel.: 494-09-59

«Гайа» mяtbuatyayыmы, tel.: 465-67-13

«Каспи» mяtbuatyayыmы, tel.: 494-30-48

«XPress» mяtbuatyayыmы, tel.: 437-28-10

Журналын 6 айлыг абуня щаггы 7 манат 50 гяпик, иллик 15 манатдыр.

Abunя haqqы aшaьыdakы hesaba kючцrцlmяlidir:

Azяrbaycan Beynяlxalq Bankыnыn Nяrimanov filialы

щ/щ AZ41IBAZ40090019449076195206

VЮEN: 2001064661

Bankыn rekvizitlяri: Kodu: 805540

VЮEN: 9900001881m/h AZ03NABZ01350100000000002944

SWЫFT: ЫBAZAZ2X


елми-методик журнал tasisçi

Documents